‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‬

‫ﻣﺆﻟﻔﻴﻦ‪:‬‬
‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫دﻛﺘﺮ ﻋﻴﺴﻲ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎرﭘﻮر ﺑﺮوﺟﻨﻲ‬
‫ﻣﻬﻨﺪس رﺿﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮ‬
‫ﻣﻬﻨﺪس ﻣﺤﺴﻦ ﺑﺎﻗﺮي ﺑ‪‬ﺪاغآﺑﺎدي‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﺎر‪ .....................................................................................................................................................................‬ﻧُﻪ‬

‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ ‪1 .................................................................................................‬‬

‫‪ (1-1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪1 ...........................................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪3 ..........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-1‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪3 .............................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺮژي ‪4 ......................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ‪6...................................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ‪6...................................................................................................................................‬‬
‫‪ (4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪8 ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﺤﻞ ‪8 ................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞ ‪9 ................................................................................................‬‬
‫‪ (5-1‬ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪11...........................................................................................................................‬‬
‫‪ (6-1‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪13..........................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-6-1‬ﺟﺪا ﺷﺪن ذرات از ﺗﻮدهﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺧﺎك ‪13.................................................................................‬‬
‫‪ (2-6-1‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺟﺪاﺷﺪه ‪13...................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-6-1‬ﺗﺠﻤﻊ و اﻧﺒﺎﺷﺘﻪﺷﺪن ﻣﻮاد ‪13..........................................................................................................‬‬
‫‪ (7-1‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪14.........................................................................................................‬‬
‫‪ (8-1‬ﭘﺮﺳﺶ ‪16 ........................................................................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ‪17 ...................................................................................................‬‬

‫‪ (1-2‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ‪17......................................................................‬‬
‫‪ (2-2‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ و دﺧﺎﻟﺖ اﻧﺴﺎن‪18.................................................‬‬
‫‪ (1-2-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪18...........................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-2-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪﺷﻮﻧﺪه‪18.................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-2‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ‪19....................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-3-2‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ‪19..........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-3-2‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ‪19....................................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-3-2‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪20...............................................................................................................................‬‬
‫‪ (4-3-2‬ﺧﺎك ‪20...............................................................................................................................................‬‬
‫‪ (5-3-2‬ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن ‪21....................................................................................................................................‬‬
‫‪ (4-2‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ‪21.....................................................................................................................................‬‬
 ‫ب‪ /‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎهﻴﻢ‪ ،‬ﺿﺮورتهﺎ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ در ﺁﻣﺎر ﻣﻜﺎﻧﻲ‬

‫‪ (1-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎراﻧﻲ )ﭘﺎﺷﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﺮﺗﺎﺑﻲ( ‪21.........................................................................................‬‬

‫‪ (2-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻳﺎ ورﻗﻪاي‪22........................................................................................................‬‬
‫‪ (3-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ‪23...........................................................................................................................‬‬
‫‪ (4-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري ‪24...................................................................................................................‬‬
‫‪ (5-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ )ﮔﺎﻟﻲ( ‪25.............................................................................................................‬‬
‫‪ (6-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺰار در‪‬ه ‪26 .........................................................................................................................‬‬
‫‪ (7-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻴﻼﺑﻲ ‪27..........................................................................................................................‬‬
‫‪ (8-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎﻻروﻧﺪه )ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي(‪27........................................................................................‬‬
‫‪ (9-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي )داﺧﻠﻲ(‪29...........................................................................................................‬‬
‫‪ (10-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮﻧﻠﻲ )زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ( ‪31.....................................................................................................‬‬
‫‪ (11-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﭘﺎﺳﻨﮕﻲ )ﺳﺘﻮﻧﻲ(‪31......................................................................................................‬‬
‫‪ (12-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ‪32................................................................................................................‬‬
‫‪ (13-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻋﻤﻮدي )دروﻧﻲ( ‪32.......................................................................................................‬‬
‫‪ (14-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﮔ‪‬ﻠﺨﺮاﺑﻲ ‪33......................................................................................................................‬‬
‫‪ (15-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﺎﺣﻠﻲ ‪33........................................................................................................................‬‬
‫‪ (16-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ )ﺷﺒﻪﻛﺎرﺳﺘﻲ ﻳﺎ اﻧﺤﻼﻟﻲ( ‪33.......................................................................‬‬
‫‪ (17-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﺣﺎﺻﻞ از ﺷﺨﻢ(‪34......................................................................................‬‬
‫‪ (5-2‬ﭘﺮﺳﺶ ‪35........................................................................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ‪36 ...........................................................‬‬

‫‪ (1-3‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪36....................................................................................................‬‬
‫‪ (2-3‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ‪37 .....................................................................‬‬
‫‪ (1-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ‪37 ....................................................‬‬
‫‪ (2-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ ‪38 ......................................................‬‬
‫‪ (3-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﺎﻧﻲ‪41 ........................................................‬‬
‫‪ (4-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﭘﺎﻳﻪي ﻧﻈﺮي )ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ(‪41 .............................................‬‬
‫‪ (3-3‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ‪43 ...........................................................‬‬
‫‪ (4-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ‪44 ..............................................................................‬‬
‫‪ (1-4-3‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك )‪44 ................................................. (USLE‬‬
‫‪ (2-4-3‬ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺻﻼحﺷﺪهي ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك )‪69.................................... (RUSLE‬‬
‫‪ (3-4-3‬ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻌﺪﻳﻞﻳﺎﻓﺘﻪي ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك )‪71 ................................. (MUSLE‬‬
‫‪ (4-4-3‬ﻣﺪل ﭘﺴﻴﺎك )‪73 ..................................................................... (PSIAC‬‬
‫‪ (5-4-3‬روش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪86............................................. (BLM‬‬
‫‪ (6-4-3‬ﻣﺪل ‪89 .................................................................................... EPM‬‬
‫‪ (7-4-3‬ﻣﺪل ‪96................................................................................... WEPP‬‬
‫‪ (8-4-3‬ﻣﺪل ‪97 ......................................................................... ANSWERS‬‬
‫‪ (9-4-3‬ﻣﺪل ‪98 ......................................................................... EUROSEM‬‬
‫‪ (10-4-3‬ﻣﺪل ‪99 ............................................................................... SWAT‬‬
‫‪ (11-4-3‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ‪100 ................................................................‬‬
‫‪ (5-3‬ﭘﺮﺳﺶ ‪101 ................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ‪102 ......................................................................................................‬‬

‫‪ (1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ‪102 .........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ‪103 ................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ‪123 .......................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ )ﮔﺎﻟﻲ( ‪137 .......................................................................................................‬‬
‫‪ (1-2-4‬اﻧﻮاع ﺑﻨﺪ‪138 .......................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-2-4‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻫﺎ ‪141 .......................................................................................................‬‬
‫‪ (3-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي )ﺑﺎﻻروﻧﺪه( ‪143 .................................................................................‬‬
‫‪ (1-3-4‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪144 ........................................................................‬‬
‫‪ (2-3-4‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪145 ..................................................................‬‬
‫‪ (4-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ رﻳﺰش ﻛﻨﺎرهﻫﺎ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي‪148 .......................................................................................‬‬
‫‪ (5-4‬ﭘﺮﺳﺶ ‪151 .....................................................................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ‪152 ......................................................................................................‬‬

‫‪ (1-5‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ‪152 ......................................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-5‬اﺻﻮل و ﻋﻠﻞ اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ‪153 .......................................................................................................‬‬
‫‪ (1-2-5‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك ‪153 .......................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-2-5‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪155 ............................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-2-5‬ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي )ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ( ‪156 ....................................................................................................‬‬
‫‪ (4-2-5‬آب و ﻫﻮا ‪156 .....................................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-5‬ﻧﺤﻮهي اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺧﺎك ‪158 ....................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-3-5‬ﻣﻌﻠﻖ ‪158 ............................................................................................................................................‬‬
‫‪ (2-3-5‬ﺟﻬﺸﻲ ‪159 .........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-3-5‬ﺧﺰﺷﻲ ‪159 .........................................................................................................................................‬‬
‫‪ (4-5‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎد ‪160 ...................................................................................................................‬‬
 ‫د‪ /‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎهﻴﻢ‪ ،‬ﺿﺮورتهﺎ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ در ﺁﻣﺎر ﻣﻜﺎﻧﻲ‬

‫‪ (1-4-5‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎد ‪160 ..............................................................................‬‬

‫‪ (2-4-5‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ رﺳﻮﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎد ‪162 ...................................................................................‬‬
‫‪ (5-5‬ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ‪164 ...........................................................................................................................‬‬
‫‪ (1-5-5‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از زﻣﻴﻦ ‪165 .......................................................................................................‬‬
‫‪ (2-5-5‬ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك ‪165 ...................................................................................................................‬‬
‫‪ (3-5-5‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪165 .............................................................................................................‬‬
‫‪ (4-5-5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل ‪166 .......................................................................................................‬‬
‫‪ (5-5-5‬اﻳﺠﺎد زﺑﺮي در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ‪167 ......................................................................................................‬‬
‫‪ (6-5-5‬اﻧﺠﺎم ﺷﺨﻢ اﺿﻄﺮاري ‪167 ................................................................................................................‬‬
‫‪ (7-5-5‬اﻧﺠﺎم ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ‪168 .....................................................................................................................‬‬
‫‪ (8-5-5‬اﺣﺪاث ﺑﺎدﺷﻜﻦ ‪168 ..........................................................................................................................‬‬
‫‪ (9-5-5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻ ‪175 ..........................................................................................................................‬‬
‫‪ (6-5‬ﭘﺮﺳﺶ ‪180 .....................................................................................................................................................‬‬

‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ ‪181 ..................................................................................................................................‬‬

 ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهي ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ اراﺿـﻲ‬
‫و ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺑﻴﺶ از ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻣﻌﻤﻮل آنﻫﺎ )اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ(‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣـﺪﻫﺎﻳﻲ‬
‫از ﻗﺒﻴﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ اراﺿﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎﺑﺎنزاﻳﻲ و آﻟﻮدﮔﻲ‬
‫آب و ﺧﺎك را در ﭘﻲ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ ﺑﻬﺮه ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪،‬‬
‫داراي اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪارﺗﺮ و ﺷﻜﻨﻨﺪهﺗﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب و ﺧﺎك در آن دوﭼﻨﺪان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﻫﻤﻴﺖ اﻳـﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺑﻴﺶ از ﻧﻴﻢ ﻗﺮن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در ﻛﺸﻮر‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم آب و ﺧﺎك‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻮم راﻳﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻣﺪلﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از دﻗﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب و ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺴـﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ و ﻋﻮاﻣـﻞ ﺗﺸـﺪﻳﺪﻛﻨﻨـﺪهي آن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﻣـﺪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان و ﻣﺪﻳﺮان ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ در رﺷـﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺣﻔﺎﻇـﺖ آب و ﺧـﺎك‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﻳﻜﻲ از دروس ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪ .‬ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻧﻴﺰ در ارﺗﺒـﺎط ﺑـﺎ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ و‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در ﻛﺸﻮر ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳﺮ در آﻣﺪهاﻧﺪ و ﻫـﺮ ﻳـﻚ‪ ،‬ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬

‫ﻧﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را از دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﺗﻼش ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﻳﺮ درآورﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻲ ﺳﺎده‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻴﺎز داﻧﺸـﺠﻮﻳﺎن‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮادي را ﻛﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫آب و ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﺮوﻛﺎر دارﻧﺪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺗﺌﻮري و ﻋﻤﻠـﻲ ﺑـﺮآورده ﺳـﺎزد‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب‪،‬‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻛﻠﻴﺎت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣـﻲﭘـﺮدازد و ﻓﺼـﻞ‬
‫دوم‪ ،‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ آﺑـﻲ را ﺗﺸـﺮﻳﺢ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﺼـﻞ ﺳـﻮم‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨـﺪ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ را‬
‫ﻣﺪلﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ ﻣﺜـﺎل ﻛﻠـﻲ ﺑﺤـﺚ‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك )ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺧـﺎك(‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺑﻴﺎن ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻛﻨﺘـﺮل آن را‬
‫ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﺎﻳﺮ ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺻﻠﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮد ﻻزم ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ از داور)ان( ﻣﺤﺘﺮم‪ ،‬ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺑـﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﻛﺘـﺎب و‬
‫اراﻳﻪي ﻧﻈﺮات ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬ﺗﺸﻜﺮ و ﻗﺪرداﻧﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫ﻋﺰﻳﺰاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎ را در ﺑﻬﺒﻮد ﻛﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮاي ﭼﺎپﻫﺎي آﺗﻲ ﻳﺎري‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺰﻳﺪ اﻣﺘﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳـﻬﻢ ﻳﻜﺴـﺎﻧﻲ در‬
‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻮاﻓﻖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﺴـﺎوي از ﻣﺰاﻳـﺎي‬
‫ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي آن ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﻦ ﺻﺎﻟﺤﻲ‬
‫ﻋﻴﺴﻲ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎرﭘﻮر ﺑﺮوﺟﻨﻲ‬
‫رﺿﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮ‬
‫ﻣﺤﺴﻦ ﺑﺎﻗﺮي ﺑ‪‬ﺪاغآﺑﺎدي‬
‫ﺑﻬﺎر ‪1390‬‬

‫ده‬
 ‫ﻓﺼﻞ اول‬

‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫ اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .2‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .3‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .4‬اﺛﺮات دروﻧﻲ و ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .5‬ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .6‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ .7‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫‪ (1-1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺸﺮ در ﻃﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺧﻮد‪ ,‬ﻫﻤﻮاره از ﺧﺎك ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺴﺘﺮي ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي و ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻏﺬاﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ اداﻣﻪي ﺣﻴﺎت ﺧﻮد را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ در ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﻛﺸﺎورزي و ﺗﺒﺪﻳﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪهي "ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك"‪ 1‬اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﻄﺮي ﺟﺪي ﺑﺮاي رﻓﺎه اﻧﺴﺎن‬

‫‪1- Soil erosion‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪2/‬‬

‫و ﺣﺘﻲ ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﺣﻴﺎت او ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺘﺮل ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻖ‬
‫ﺧﺎك ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺳﺒﺐ ﻓﻘﻴﺮ ﺷﺪن ﺧﺎك و ﻣﺘﺮوك ﺷﺪن ﻣﺰارع ﻣﻲﮔﺮدد و از اﻳﻦ راه‪ ،‬ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﺟﺒﺮانﻧﺎﭘﺬﻳﺮي‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﺬارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ رﺳﻮبﮔﺬاري در آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ و ﺑﻨﺎدر و ﻛﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ‬
‫آﺑﮕﻴﺮي آنﻫﺎ‪ ،‬زﻳﺎنﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ را ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﻃﻲ ﻗﺮنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺧﻄﺮات ﺟﺪي و ﺗﻬﺪﻳﺪﻛﻨﻨﺪهي‬
‫رﻓﺎه و آﺑﺎدي ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﺑﺮآوردﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﻜﺘﺎر از اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺟﻬﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻛﺎم ﻧﺎﺑﻮدي ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﺋﻮ )‪ (1991‬ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﻳﺮان در ﺳﺎل ‪ 1390‬ﺑﻪ ‪ 4/5‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد‬
‫ﺗُﻦ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎﻻت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ اراﺿﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ ﺑﺠﺎي ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺄﺳﻒاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ از روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻤﺖ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و دوام ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺑﺮدن روشﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻳﺎ ﻛﻢ ﻧﻤﻮدن ﻣﻴﺰان ﺷﺴﺖوﺷﻮ و ﻫﺪرروي ﺧﺎك‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪهي ﻋﻤﻮم ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي زﻳﺎدي را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﺴﻜﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻓﺮاد ﺳﻮدﺟﻮ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻴﺎز آﮔﺎﻫﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ ﻣﻲﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺮوﻳﺠﻲ در اﺷﺎﻋﻪي ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻘﺪان ﻣﺪارس آﻣﻮزش ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن و ﻋﺸﺎﻳﺮ‪ ،‬از ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮ روﻧﺪ ﺗﺼﺎﻋﺪي ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫دﻻﻳﻞ ﻓﻮق‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﻳﻖ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد دام در ﺳﻄﺢ ﻣﺮاﺗﻊ و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻏﻴﺮﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪم‬
‫ﻛﺎرﺑﺮي ﺻﺤﻴﺢ اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﺎدرﺳﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب و ﮔﺎﻫﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اﺣﺪاث‬
‫ﺧﻄﻮط ﺟﺎدهاي و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻏﻠﻂ از ﻣﻌﺎدن‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را از ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻌﻤﻮل ﺧﻮد‬
‫ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮ آن داﻣﻦ زده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﺪم ﺗﺨﺼﻴﺺ ﺑﻮدﺟﻪي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﻣﻴﻦﻫﺎي زﻳﺮﻛﺸﺖ‬
‫اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻴﻢﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﻛﺸﺎورزي ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و‬
‫ژاﭘﻦ(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ داراي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺻﺤﻴﺢ در ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
 ‫‪ /3‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫ﻛﻤﺒﻮد ﺑﻮدﺟﻪي ﺑﺨﺶ ﺻﻨﻌﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از درآﻣﺪﻫﺎي ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺴﺆوﻻن ﻛﺸﻮري ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺻﻨﻌﺖ و ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺨﺶ‬
‫ﻛﺸﺎورزي و ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺸﻜﻼت آن‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﻗﻬﻘﺮاﻳﻲ ﺗﺨﺮﻳﺐ اراﺿﻲ‬
‫ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬در ﺳﺎﻟﻴﺎن اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺧﺎك را ﻛﻮﭼﻚ و ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖ ﺷﻤﺮد و ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫آﻳﻨﺪهي ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻳﺮان را ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺳﺎزد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﮔﺮدد و اﻳﺖ اﻣﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ اﻧﺘﺨﺎب راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك دارد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ و در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻼش ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎ ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﻛﻠﻤﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ا‪‬روژن(‪ 1‬از رﻳﺸﻪي ﻻﺗﻴﻦ "ا‪‬رود‪‬ري"‪ 2‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ "ﺳﺎﻳﻴﺪﮔﻲ" ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت از "ﺳﺎﻳﻴﺪﮔﻲ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ" ﻳﺎ "ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻣﻮاد" ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻃﻲ آن‪ ،‬ذرات ﺧﺎك از ﺑﺴﺘﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد‬
‫ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎلدﻫﻨﺪه )ﻣﺎﻧﻨﺪ آب ﻳﺎ ﺑﺎد(‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻜﺎن دﻳﮕﺮي ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻢ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﺎك از ﻧﻘﻄﻪاي ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮ‬
‫در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺨﺮﻳﺐ اراﺿﻲ و ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (3-1‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪهي ﺗﺴﻄﻴﺢ ﻳﺎ ﻫﻤﻮارﻛﻨﻨﺪهي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﺎكﻫﺎ‬
‫و ﻗﻠﻮهﺳﻨﮓﻫﺎ در ﻃﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬از ﻧﻘﺎط ﻣﺮﺗﻔﻊﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞﻫﺎي ﭘ‪‬ﺴﺖﺗﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﻘﺪار‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺛﺮﮔﺬار ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﺳﻪ ﮔﺮوه زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪1- Erosion‬‬
‫‪2- Eroderi‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪4/‬‬

‫‪ (1-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺮژي‬
‫اﻧﺮژي اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﺳﺴﺖﺷﺪن ﺑﺴﺘﺮ ﺳﻨﮓ و ﺧﺎك و ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در آﻣﺪن آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮔﺮدد ﻛﻪ در زﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (1-1-3-1‬ﻣﻘﺪار ﻛﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و ﺷﺪت آن‬

‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ زﻳﺎد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﻳﺰش آن آرام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻳﺎدي اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎرانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﺳﺮﻣﺎ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻓﺼﻞ رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻧﺒﻮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‬
‫ﻛﻤﺘﺮي دارد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪي راﺑﻄﻪي ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك و اﻗﻠﻴﻢ در ﻣﻘﻴﺎس ﺟﻬﺎﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﺆﺛﺮ‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪي آن‪ 300 ،‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ )ﻣﻮرﮔﺎن‪ .(1996 ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﺆﺛﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎراﻧﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺨﺼﻲ از درﺟﻪي ﺣﺮارت ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ روانآب اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬در وﺿﻌﻴﺘﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 300‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰوده ﺷﺪن ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪن ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در وﺿﻌﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 300‬ﻣﻴﻠﻲ‪-‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰوده‬
‫ﺷﺪن ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺎﻫﺪﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ در دﺳﺘﺮس ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﻧﺰوﻻت ﺟﻮي از ﺣﺪي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و روانآب ﻧﺎﺷﻲ از آنﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي زﻳﺎد ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎﻓﺖ اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﻣﻘﺪار و ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1-3-1‬ﺑﺎد‬
‫ﺑﺎد ﺑﻪ ﺧﻮدي ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺨﺮهﻫﺎ را ﺑﻔﺮﺳﺎﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ذرات ﻣﻌﻠﻖ ﺳﻴﻠﺖ و‬
‫رس را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ذرات ﺷﻦ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺰش و ﺟﻬﺶ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺳﺎﻳﻴﺪه‪-‬‬
‫ﺷﺪن )ﺣﺘﻲ ﺳﺨﺖﺗﺮﻳﻦ ﺻﺨﺮهﻫﺎ( ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎ دور آﻫﺴﺘﻪي ﻋﻤﻞ‬
 ‫‪ /5‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫ﺳ‪‬ﻨﺒﺎدهﻛﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﻤﻴﺰ ﻛﺮدن ﺳﻄﺢ ﻓﻠﺰات‪ ،‬ﻗﺒﻞ از رﻧﮓ ﻛﺮدن آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ (3-1-3-1‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‬
‫ﺷﻴﺐ زﻳﺎد ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﻫﺪرروي‬
‫آب اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮ ﻗﺪر ﺷﻴﺐ اداﻣﻪي ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ آب اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-1-3-1‬ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻧﻮاع ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻠﺒﻚﻫﺎ و ﮔﻠﺴﻨﮓﻫﺎ(‪ ،‬در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﺛﺮ ﻋﻤﺪهي اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼﻻﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕﺮ را‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﺮ روي ﺳﻨﮓ و ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺷﻜﺴﺘﻦ و ﺧﺮد ﺷﺪن آنﻫﺎ را‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺣﻤﻞ آنﻫﺎ را ﺗﻮﺳﻂ آب و ﻳﺎ ﺑﺎد ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮم ﺧﺎﻛﻲ و‬
‫ﻣﻮرﻳﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻪﻫﻢ ﺧﻮردن و اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﻮادﻳﺪﮔﻲ و اﻛﺴﻴﺪاﺳﻴﻮن‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﺧﺎك ﻗﺎﺑﻞ ﻓﺮﺳﻮدهﺷﺪن را‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺸﺮ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺮ ﺗﺸﺪﻳﺪي و ﻳﺎ ﺗﻌﺪﻳﻠﻲ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ آﻣﺎرﻫﺎي اراﻳﻪ‪-‬‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن در اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﺎرزﺗﺮ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺷﺨﻢ زدن زﻣﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺑﺎر ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ از ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺣﻔﺎر‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﻪﻫﻢ ﺧﻮردن و ﻫﻮادﻳﺪﮔﻲ ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ از آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (5-1-3-1‬ﺗﻐﻴﻴﺮات درﺟﻪ ﺣﺮارت‬

‫در ﻣﻘﻴﺎسﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺰﺋﻲ‬
‫ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎر آﻫﺴﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﺪت زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻫﻤﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان از ورﻗﻪورﻗﻪ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪6/‬‬

‫ﺷﺪن و ﺷﻜﺎف ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﺳﻨﮓﻫﺎ و ﺻﺨﺮهﻫﺎ در اﺛﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺮﻳﻊ‬
‫درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻓﻘﻂ روي ﺳﻄﺢ ﺻﺨﺮهﻫﺎ اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات آرام ﺑﻴﻦ‬
‫زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺗﺎ اﻋﻤﺎق ﺑﻴﺶﺗﺮي ﻧﻔﻮذ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺑﺎ ﻳﺨﺒﻨﺪان‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﺣﺠﻢ آب در ﺑﻴﻦ ﺷﻜﺎفﻫﺎ و درزﻫﺎ‪ ،‬اﺛﺮ ﺧﺮدﻛﻨﻨﺪﮔﻲ آن ﺑﻪﺷﺪت‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎكﻫﺎ و ﻧﺤﻮهي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﺎﻛﻲ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬داراي ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺸﺨﺼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي داراي‬
‫اﺟﺰاي ﺳﻨﮕﻲ و ﻳﺎ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎي ﭘﺎﻳﺪار در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺧﺎكﻫﺎ‬
‫را ﺣﺘﻲ در ﺻﻮرت وﻗﻮع روانآب‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ ﺧﺎص ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ داراي اﻛﺴﻴﺪﻫﺎ و ﻫﻴﺪروﻛﺴﻴﺪﻫﺎي آﻫﻦ و آﻟﻮﻣﻴﻨﻴﻮم ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارا‬
‫ﺑﻮدن ﺧﺎكداﻧﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺎوم‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎرشﻫﺎي ﺳﻴﻞآﺳﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ و ﺣﻔﻆ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﺧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺑﻮدن ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ و ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ‬
‫رﺳﺎﻧﺪن اﺛﺮ ﻣﺨﺮب ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران‪ ،‬روانآب و ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ‪،‬‬
‫داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﭘﺎﻳﺪار و داﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در اﺛﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬از ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﻛﺎﺳﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻛﻠﻴﺪ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺗﻠﻘﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (3-3-1‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺣﻔﺎﻇﺖ و‬
‫ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ روشﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺨﻢ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺮاسﺑﻨﺪي و اﻳﺠﺎد ﺑﺎﻧﻜﺖ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪،‬‬
 ‫‪ /7‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك )روشﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ( ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫وﺟﻮد‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دو ﻓﺎﻛﺘﻮر ﻣﻬﻢ ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬اﺷﺎرهاي‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (1-3-3-1‬ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي زﻳﺎدي را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ‬
‫ﻛﺸﺎورزان ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪهاﻧﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻏﺬاﻳﻲ را ﺑﺮاي رﻓﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﺟﻨﮕﻞﺗﺮاﺷﻲ و ﺳﻮزاﻧﺪن درﺧﺘﺎن در‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ و ﺷﺨﻢ ﻣﺮاﺗﻊ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺳﻄﺢ اراﺿﻲ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺸﺎر‬
‫ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﭼﺮاي ﺑﻲروﻳﻪي دامﻫﺎ در ﻣﺮاﺗﻊ و اﺳﺘﺨﺮاج ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﻮب ﮔﺮدﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ و ﻳﺎ ﺣﺬف ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و در ﻣﻌﺮض ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﺎك ﺣﺴﺎس زﻳﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ‬
‫اراﺿﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻧﺎﺑﻮدي زود ﻫﻨﮕﺎم آنﻫﺎ را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (2-3-3-1‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود و ﻓﻀﺎي ﺧﺎﻟﻲ ﺑﻴﻦ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﺮدد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺨﺮب ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﺑﺮ ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﺎك‪ ،‬دﭼﺎر اﺧﺘﻼل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان روانآب‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻮاد ﻣﻐﺬي ﺧﺎك را ﺷﺎﻫﺪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و روانآب‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي‪،‬‬
‫ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي اﻧﻮاع ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻨﮕﻠﻲ و ﻣﺮﺗﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺧﺎك در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫زراﻋﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫داﻧﻪرﻳﺰ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺪم و ﭼﺎودار(‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﺴﺖوﺷﻮي ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﺑﻪﻋﻤﻞ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ذرت‪ ،‬ﺳﻮﻳﺎ و ﺳﻴﺐزﻣﻴﻨﻲ( در ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ اوﻟﻴﻪ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺪهي اﻧﺪﻛﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺎك‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ‬
‫ﭘﺴﻤﺎﻧﺪهﻫﺎي زراﻋﺖ ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺧﺎك را ﭘﻮﺷﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪8/‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﻮﺷﺸﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻮﻓﻪاي( ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد ﭘﻮﺷﺶ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ‬
‫ﻓﺼﻮل رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻚﺳﺎﻟﻪ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮر داﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺧﺎك در ﺑﻴﻦ ردﻳﻒ درﺧﺘﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﺧﺎكﭘﻮش ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺿﺨﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺧﺎك را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫دﻫﺪ ﺗﺎ ﺳﺒﺐ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﮔﺮدد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ اﻧﺪك در ﭘﻮﺷﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي را در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬

‫‪ (4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻋﻼوهﺑﺮ اﻳﺠﺎد ﺧﺴﺎرت در ﻣﺤﻞ اﺻﻠﻲ‪ ،‬داراي اﺛﺮات ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب در ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞ‬
‫وﻗﻮع آن ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻛﻠﻲ "اﺛﺮات دروﻧﻲ"‪ 1‬و‬
‫"اﺛﺮات ﺑﻴﺮوﻧﻲ"‪ 2‬ﮔﺮوهﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﺛﺮات دروﻧﻲ‪ ،‬ﺧﺴﺎرتﻫﺎي وارده در ﻣﺤﻞ وﻗﻮع‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺛﺮات ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺧﺎرج از ﻣﺤﻴﻂ اﺻﻠﻲ آن‬
‫را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺛﺮات رﺳﻮب و ﻣﻮاد ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﻤﺮاه آنﻫﺎ در‬
‫اراﺿﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﺧﺴﺎرت‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺛﺮات وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﻃﻮل زﻣﺎن آﺷﻜﺎر ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (1-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﺤﻞ‬

‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﻮد ﺧﺎك اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺪررﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ روي ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ( ﺧﺎك اﺛﺮﮔﺬار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﺧﺎك و ﻛﺎﻫﺶ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آن‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ذﺧﻴﺮهي آب در ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﻠﻪ ﺑﺴﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪن‬
‫و ﺳﺨﺖ ﺷﺪن ﺧﺎك‪ ،‬ﺧﺎرج ﺷﺪن ذرات ﻛﻠﻮﻳﻴﺪي و رﺳﻲ از ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك و‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺳﻄﺢ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪1- On-site effects‬‬

‫‪2- Off-site effects‬‬
 ‫‪ /9‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺧﺘﻼلﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺗﻐﺬﻳﻪاي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺗﺒﺎدل‬
‫ﻛﺎﺗﻴﻮﻧﻲ‪ 1‬و ﻛﻤﺒﻮد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬داراي ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻣﻮاد آﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻋﻤﻮم ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮاي رﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‬
‫و ﻳﺎ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻏﻴﺮدﻟﺨﻮاه‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎ و ﻳﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﻮﺗﻪاي( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﻴﻜﺮوﺑﻲ ﺧﺎك ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ زﻳﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را از ﺧﺎك ﺑﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺮﮔﻲ ﮔﻴﺎه و ﻳﺎ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺎﻳﻴﻦ‪-‬‬
‫دﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞ‬

‫ﺑﺎ ﺟﺪاﺳﺎزي رﺳﻮﺑﺎت و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ از ﺧﺎك اﺻﻠﻲ و اﻧﺘﻘﺎل آنﻫﺎ ﺑﻪ اراﺿﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺸﺎرﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮ اﻳﻦ اراﺿﻲ وارد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﺷﻲ از اﺛﺮات ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ اﺛﺮات ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ رﺳﻮبﮔﺬاري در ﻣﺨﺎزن و ﺳﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد‬
‫ﻣﺤﺼﻮل و ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎدن ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻧﺴﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮات اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (1-2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﭘ‪‬ﺮ ﺷﺪن ﺳﺮﻳﻊ ﺳﺪﻫﺎ‬

‫ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻊ رﺳﻮﺑﺎت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ در درون درﻳﺎﭼﻪي ﺳﺪ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ آن ﺑﺮاي ذﺧﻴﺮهي آب‪،‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري ﺳﻴﻼب و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺮوي ﺑﺮق‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺪاوم ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ﻻﻳﺮوﺑﻲ‪،‬‬
‫ﺗﺨﻠﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺼﻔﻴﻪ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪.‬‬
‫آﻣﺎرﻫﺎي وزارت ﻧﻴﺮو ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺣﺪود ‪ 180‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ رﺳﻮب در ﻣﺨﺎزن‬
‫ﺳﺪﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﺗﺮﺳﻴﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﺧﻮﺷﺒﻴﻨﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪاي ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 1145‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد‬
‫رﻳﺎل ﺑﺮ ﻛﺸﻮر ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ )اﺳﻤﻌﻠﻲ و ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ‪ .(1389 ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﻮاد ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﭘﺸﺖ ﺳﺪ ﺗﺠﻤﻊ‬

‫‪1- Cation Exchange Capacity; CEC‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪10/‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ و روي ﻫﻢ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺳﺪ )ﻣﺪت ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از آن( ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (2-2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺬف ﺧﺎك‬
‫از اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻃﻮﻻﻧﻲﻣﺪت ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺤﺼﻮل را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﻓﻌﺎلﺗﺮﻳﻦ و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺟﺎﻣﺪ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺳﻮده ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎردﻫﻲ آن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اراﺿﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺘﺮوﻛﻪ رﻫﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ از ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﺎﻳﻴﻦآورﻧﺪهي ﺑﺎزده زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و در واﻗﻊ‪ ،‬ﺧﺎك را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺠﻤﻊ آﺑﺮﻓﺖﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﺮﻏﻮب و ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎي ﺷﻮر در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦﻫﺎي داﻳﺮ ﻧﻴﺰ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻏﻠﺐ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺟﺎري ﺷﺪن ﺳﻴﻼبﻫﺎي‬
‫ﺷﻮر و ﻳﺎ ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎي ﺷﻮر در ﺳﻄﺢ آن‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻧﻔﻮذ آب ﻳﺎ ﻫﻮا در ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻛﻢ ﺷﺪن ﻳﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻣﺎدهي آﻟﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ ﻣﺘﻼﺷﻲ و از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﻣﺘﺮاﻛﻢ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ و ﺧﻔﻪﻛﻨﻨﺪهاي در ﺧﺎك ﺑﻪوﺟﻮد‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ؛ زﻳﺮا آب و ﻫﻮا ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺧﺎك ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺧﺎك ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ آب را‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺼﻞ ﺧﺸﻜﻲ در ﺧﻮد ذﺧﻴﺮه ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻣﻮﺟﻮدات ﻛﻮﭼﻚ ﺧﺎﻛﺰي‬
‫)ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺰمﻫﺎ( از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ و ﻫﻮﻣﻮس ﺧﺎك ﺗﻠﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ‬
‫ﻫﻮﻣﻮس و ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك ﺑﻪ ﻛﻠﻲ از دﺳﺖ ﻣﻲرود‪.‬‬

‫‪ (3-2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎه‬

‫ﻛﻤ‪‬ﻲ ﻛﺮدن اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬ﻛﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪهاي اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ارزﻳﺎﺑﻲ دﻗﻴﻘﻲ از اﺛﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﺤﺼﻮل و اﻗﻠﻴﻢ ﺻﻮرت‬
 ‫‪ /11‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫ﮔﻴﺮد‪ .‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺠﻤﻌﻲ اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﻣﺪتﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﺮوع‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ اﺗﻼف ﻫﻮﻣﻮس‬
‫و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك و ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻧﮕﻬﺪاري آب ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺤﺼﻮل را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-2-4-1‬اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻧﺴﺎن‬

‫ذرات رﻳﺰي ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﺑﻪوﻳﮋه ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي( اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺮات ﻋﻤﺪهاي را‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ذراﺗﻲ ﻛﻪ در اﻧﺪازهي ﺳﻴﻠﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮﻫﺎي ﺑﻴﻨﻲ ﺗﺼﻔﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻳﺎ در ﻻﻳﻪي ﻛُﺮكدار ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺗﻨﻔﺴﻲ و ﻧﺎﻳﮋهﻫﺎ رﺳﻮب‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ذرات ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ )در ﺣﺪ و اﻧﺪازهﻫﺎي رس(‪ ،‬از اﻳﻦ اﻧﺪامﻫﺎي‬
‫دﻓﺎﻋﻲ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﺷﺶﻫﺎ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ذرات‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻣﻠﺘﻬﺐ ﺷﺪن ﺷﺶﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﺳﻤ‪‬ﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ذرات‬
‫رس ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﻮا‪ ،‬داراي رسﻫﺎي رﻳﺰ و ﺳﻮزﻧﻲﺷﻜﻞ از ﻧﻮع رسﻫﺎي ﻓﻴﺒﺮي )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﭘﺎﻟﻲﮔﻮرﺳﻜﺎﻳﺖ و ﺳﭙﻴﻮﻻﻳﺖ(‪ 1‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ورود آنﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻨﻔﺴﻲ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺧﺮاشﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ‬
‫روي ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺗﻨﻔﺴﻲ اﻧﺴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰيﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (5-1‬ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﻼش ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ‬
‫"ﺣﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﺣﺪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻣﻮرد آن ﻛﺎري اﻧﺠﺎم داد ﻛﺠﺎﺳﺖ؟"‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺎﻻ‪ ،‬اﻳﻨﻄﻮر ﭘﺎﺳﺦ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺪف ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪،‬‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ ﻛﻪ از زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮي ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻤﺮ اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺧﺎك ﺻﻮرت ﻧﭙﺬﻳﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺪف‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﺗﺤﻘﻖ‬

‫‪1- Palygorskite and sepiolite‬‬

‫‪2- Erosion acceptable limit‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪12/‬‬

‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻴﺰان‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎك ﻳﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي و ﻋﻤﻖ ﺧﺎك( در ﻃﻮل زﻣﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎك را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﻗﺖ‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻛﺮد؛ وﻟﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ )ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮدن ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن(‪ ،‬ﺣﺪود‬
‫‪ 300‬ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ ﺗﺎ ‪ 25‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد )ﺑﻨﺖ‪ .(1939 ،‬اﻳﻦ ﻣﺪت‬
‫ﺑﺮاي وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻬﻢ ﺧﻮردﮔﻲ‪ ،‬ﻫﻮادﻳﺪﮔﻲ و ﺷﺴﺖوﺷﻮي ﺧﺎك ﺑﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺗﻬﻴﻪي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﺪود ‪ 30‬ﺳﺎل ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ 25‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺧﺎك در ﻃﻮل ‪ 30‬ﺳﺎل‪،‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 12/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ رﻗﻤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﺪي ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﻲ از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻳﻚ ﺧﺎك‬
‫ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺄﺛﻴﺮ در ﺗﻮان ﺗﻮﻟﻴﺪ درازﻣﺪت آن ﺧﺎك ﺑﻪ ﻫﺪر رود‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت دﻗﻴﻖ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻗﻀﺎوت ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺧﺎك از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺪادي از‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻛﻴﻔﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺧﺎك )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﺎدهي آﻟﻲ ﺧﺎك و اﺳﺘﻔﺎده از ﻋﻤﻠﻴﺎت‬
‫ﻣﻬﺎر آب( ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺎكرﺧﻲ از ﻳﻚ ﺧﺎك ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﻳﻜﺴﺎن در ﺗﻤﺎم ﺳﻄﻮح‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دﺳﺖ دادن ‪ 25‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺧﺎك در ﻃﻮل ‪ 30‬ﺳﺎل‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺟﺪي در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺣﺎل آﻧﻜﻪ از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﺧﺎك از ﺧﺎكرخ ﺗﺸﻜﻴﻞﺷﺪه از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺧﺎك ﺑﺮ‬
‫روي ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻪآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ارﻗﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت از ‪ 12/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺧﺎكﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ارﻗﺎم ﺑﻴﻦ ‪ 2/5‬ﺗﺎ ‪ 12/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﺘﺪاول ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻓﺮﻳﻘﺎي ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬رﻗﻢ ‪ 10‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎي ﺷﻨﻲ و ‪ 12/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﻆ ﺗﻮان ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان از اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ در‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻧﻈﺎرﺗﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
 ‫‪ /13‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫‪ (6-1‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻴﻮهاي ﻛﻪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬داراي ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪي اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (1-6-1‬ﺟﺪا ﺷﺪن ذرات از ﺗﻮدهﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺧﺎك‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻫﻮﻣﻮس و ﻛﻠﻮﻳﻴﺪﻫﺎي ﺧﺎك‪ ،‬ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺧﺎك آﻣﺎدهي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در‬
‫ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﻲ‪ ،‬ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻳﺎ‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ آب ﻳﺎ ﺑﺎد از ﺟﺎي ﺧﻮد ﻛَﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك روﻳﻲ‪ ،‬ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ زﻳﺮي ﻳﺎ ﺳﻨﮓ ﻣﺎدر آن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺠﻤﺎد و ذوب ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران و ﺟﺮﻳﺎن آب‪ ،‬اﺛﺮ ﺟﺪاﻛﻨﻨﺪﮔﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﻮاد را ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن آﻣﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-6-1‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺟﺪاﺷﺪه‬

‫ﭼﻮن ذرات ﺧﺎك‪ ،‬ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي‬
‫ﺷﺪﻳﺪ آبﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺎدﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬از ﺟﺎي ﺧﻮد ﻛَﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاي‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ را ﻛﻪ آب ﻳﺎ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻮاد را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ از آن‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺪت آب ﻳﺎ ﺑﺎد‪ ،‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‪ ،‬رﻳﺰي و درﺷﺘﻲ آﺑﺮﻓﺖﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻄﺢ و وﺳﻴﻊ ﺑﻮدن ﺟﻠﮕﻪﻫﺎ و دﺷﺖﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (3-6-1‬ﺗﺠﻤﻊ و اﻧﺒﺎﺷﺘﻪﺷﺪن ﻣﻮاد‬

‫آﺑﺮﻓﺖﻫﺎ ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻛﻪ از ﺷﺪت ﺟﺮﻳﺎن آب و ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬از ﺣﺮﻛﺖ ﺑﺎز ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ رﺳﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ اﺑﺘﺪا‪ ،‬ذرات درﺷﺖﺗﺮ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ذرات رﻳﺰﺗﺮ‬
‫ﺑﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻮاد آﺑﺮﻓﺘﻲ ﺑﻪﻗﺪري زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪي رﺳﻮﺑﻲ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪14/‬‬

‫ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻌﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬دﻳﻮار‪ ،‬ﺳﻨﮓ و ﻏﻴﺮه( ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬روي ﻫﻢ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد در ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺣﺘﻲ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ‬
‫ﻣﺎﺳﻪاي را ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮدهﻫﺎي ﻋﻈﻴﻢ ﻣﺎﺳﻪاي )ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي( ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع‬
‫ﺣﺪود ‪ 200‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺘﻲ ﺣﺪود "‪ "52×162‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (7-1‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪﻣﺮﻃﻮب دﻧﻴﺎ )ﺑﻪوﻳﮋه ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻏﺮب آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬روﺳﻴﻪي‬
‫ﻣﺮﻛﺰي و ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪاي(‪ ،‬ﺳﺨﺖ در ﻣﻌﺮض ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﻜﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻴﺎز ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺴﺎس ﺑﻮدن ﺷﺮاﻳﻂ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﺣﺬف ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ )ﭼﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭼﺮاي دام و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل(‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻳﻊ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﺎك و ﺧﻄﺮ ﻛﻮﻳﺮيﺷﺪن آن را در‬
‫ﭘﻲ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮهﻫﺎي آﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻴﻤﺎﻻﻳﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﻮهﻫﺎي راﻛﻲ و ﺑﺮﻳﺪﮔﻲﻫﺎي د‪‬ر‪‬هاي آﻓﺮﻳﻘﺎ( و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫آﺗﺸﻔﺸﺎﻧﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎوه‪ ،‬ﺟﺰﻳﺮهي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻧﻴﻮزﻟﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻴﻨﻪي ﺟﺪﻳﺪ و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از آﻣﺮﻳﻜﺎي‬
‫ﻣﺮﻛﺰي( را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﻧﻴﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻄﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ روﺑﺮو ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺷﻜﻞ‬
‫زﻣﻴﻦ و ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻗﻠﻴﻢﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ 1‬اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ ﻇﺎﻫﺮاً ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎر ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺪاري را از ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮد و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺧﻨﺪقﻫﺎﻳﻲ ﻋﻤﻴﻖ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺬﻛﻮر ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در اﻳﺮان ﻛﻪ ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻲ از آن را ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻳﺮي در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﺎك از ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎرزﺗﺮ و ﭼﺸﻢﮔﻴﺮﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ و وﺿﻊ ﻛﻨﻮﻧﻲ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك درآورده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﻘﻴﻘﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﻣﻘﺪار ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﻣﺎرﻫﺎي ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك در‬

‫‪1- Paleoclimate‬‬
 ‫‪ /15‬ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺗﻌﺎرﻳﻒ اوﻟﻴﻪ‬

‫اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﻤﻠﻜﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ آن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ )‪ ،(1999‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﺣﺪود ‪ 20‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺪد ﺑﺮاي ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ و‬
‫اروﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ 0/9 ،3/8 ،‬و ‪ 0/5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻲ وردﻧﺠﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎران‬
‫)‪ (2002‬ﻧﻴﺰ ﺳﺮﻋﺖ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك در اﻳﺮان را ﺣﺪود ‪ 24‬ﺗﺎ ‪ 40‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺗﺨﻤﻴﻦ‬
‫زدهاﻧﺪ و ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻛﻪ‬
‫ﺣﺪود ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ اﺧﺘﻼف ﻓﺎﺣﺶ دارد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در اﻳﺮان‪ ،‬ﻳﻚ روﻧﺪ ﺻﻌﻮدي دارد و ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪي ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬رﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻠﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در اﻳﺮان )و اﻟﺒﺘﻪ در ﺟﻬﺎن( ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺳﻴﻼبﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﻞ‪-‬‬
‫ﻫﺎ در ﻃﻲ ﻗﺮنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﺎك و ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي آب و روﻧﻖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﺮور و ﺑﺎ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻦ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺟﺎري‬
‫ﺷﺪن ﺳﻴﻼب ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻨﮕﻠﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻗﻄﻊ ﺑﻲروﻳﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ و‬
‫ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﺎك آن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﻛﻤﺒﻮد ﺷﺎخ و ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن و ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫اﻳﺠﺎدﺷﺪه ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎرانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻲدﻓﺎع ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎرش ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺳﻴﻼبﻫﺎ را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺎ از ﺑﻴﻦ‬
‫رﻓﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﺧﺎك و ﺟﺎري ﺷﺪن روانآب‪ ،‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك از‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲرود‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺪ اﻳﺠﺎد روانآب و ﻋﺪم ﻧﻔﻮذ آب در ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺳﻔﺮهﻫﺎي آب‬
‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻠﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ آﺑﻴﺎري ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺰان آب و ﺧﺎك ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﺎورز ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻳﺤﺘﺎج روزاﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ .‬از اﻳﻨﺮو‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهي ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در ﻛﺸﻮر اﻳﺮان‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪهي ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬روﻧﺪ ﺳﺮﻳﻌﻲ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ داﻣﻨﻪي‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻮهﻫﺎي اﻟﺒﺮز ﻛﻪ در روزﮔﺎري ﻧﻪ ﭼﻨﺪان دور‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﺟﻨﮕﻞ و ﺑﻴﺸﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻛﻨﻮن‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻧﺎﺑﻮدي ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺮاﻛﻢ ﺣﺮارﺗﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﻮي‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ رﻃﻮﺑﺖ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﻞ و ﻧﺎﺑﻮدي ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬از‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب اﻳﻦ ﺑﻲرﺣﻤﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻃﺮاف ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪16/‬‬

‫‪ (8-1‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ -1‬ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺧﺴﺎرت ﻣﻬﻢ را ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺎرج از ﻣﺤﻞ وﻗﻮع اﺻﻠﻲ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﭼﻴﺴﺖ و ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻤﻮل آن ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫‪ -3‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ در ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻳﻚ ﺧﺎك ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي زﻳﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻲ ﻛﻪ‬
‫داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر دارﻳﺪ؟‬
‫‪ -4‬ارﺗﺒﺎط رﺷﺪ روزاﻓﺰون ﺟﻤﻌﻴﺖ را ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬اﻧﺮژي اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﺳﺴﺖﺷﺪن ﺑﺴﺘﺮ ﺳﻨﮓ و ﺧﺎك و ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در آﻣﺪن آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﻧﻘﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ و اﻳﻦ ﻣﺮاﺣﻞ را در ﻣﻮرد ﺑﺎدرﻓﺖﻫﺎ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬دو ﻣﺜﺎل از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻧﺴﺎن ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﺮا ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﻳﺮان‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺶ از ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫آن در ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‬
‫‪ .2‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ و دﺧﺎﻟﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫‪ .3‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬
‫‪ .4‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫‪ (1-2‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﻛﻪ در ﻓﺼﻞ ﻗﺒﻞ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ذرات ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪه از ﺑﺴﺘﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎلدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﻣﻜﺎن دﻳﮕﺮي‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در ﻣﻜﺎن ﺟﺪﻳﺪي رﺳﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻴﻌﺖ‪ ،‬دو ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ‬
‫اﻧﺘﻘﺎلدﻫﻨﺪهي ذرات ﺧﺎك‪ ،‬آب و ﺑﺎد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎلدﻫﻨﺪهي ذرات آب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻠﻪ‪" ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ"‪ 1‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫"ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي"‪ 2‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‪ ،‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‪ ،‬ﺷﺮح داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1- Water erosion‬‬

‫‪2- Wind erosion‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪18/‬‬

‫‪ (2-2‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌـﺖ و دﺧﺎﻟـﺖ‬

‫اﻧﺴﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ از آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻛﺮهي زﻣﻴﻦ و ﻗﺒﻞ از ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺸﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ وﻟﻲ از‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن زﻣﻴﻦﻫﺎ را ﻣﻮرد ﻛﺸﺖوﻛﺎر و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﻲروﻳﻪ و ﻏﻴﺮاﺻﻮﻟﻲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮ ﻫﻢ زدن ﺗﻌﺎدل ﻃﺒﻴﻌﺖ )ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﻢ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎد( و‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺎك ﺷﺪه و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﻘﺎط‪ ،‬آن را ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﮔﺮوه ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ب( ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪﺷﻮﻧﺪه‬

‫‪ (1-2-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ "ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻋﺎدي"‪ 3‬ﻫﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي‬
‫آب و ﺑﺎد ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻴﺮوي ﺛﻘﻞ‪ ،‬ﺳﺮازﻳﺮي داﻣﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن آب‬
‫ﺳﻄﺤﻲ در روي زﻣﻴﻦ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬رودﻫﺎ‪ ،‬ﻳﺨﭽﺎلﻫﺎ و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻛُﻨﺪ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2-2-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪﺷﻮﻧﺪه‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﻏﻠﻂ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‪ ،‬ﺧﺎك‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آب ﻳﺎ ﺑﺎد ﺑﺎ ﺷﺪﺗﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و از ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي آن ﻛﺎﺳﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮوزه وﻗﺘﻲ ﺻﺤﺒﺖ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و راهﻫﺎي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺎﺷﻲ‬
‫از دﺧﺎﻟﺖ ﻏﻠﻂ و ﻋﺪم ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪﺷﻮﻧﺪه‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮود؛ ﻓﻀﺎي ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك در ﻣﻌﺮض ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل )آب و ﺑﺎد( ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﺑﻪواﺳﻄﻪي اﺧﺘﻼل زﻳﺎد و ﻛﺎﻫﺶ ورود ﻣﻮاد ﻣﻐﺬي‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺧﺎك ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺘﻘﺎل از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ‬

‫‪1- Natural erosion‬‬

‫‪2- Accelerated erosion‬‬
‫‪3- Normal erosion‬‬
 ‫‪ /19‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮاﻛﻢ ﺧﺎك و اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺠﻢ روانآب ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬
‫ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ و ﻧﺎدري ﻫﻢ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﺤﺮاﻫﺎ اﺣﻴﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﺧﺸﻚ‬
‫ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي آﺑﻴﺎري ﻣﻌﺘﺪل ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن در راﺳﺘﺎي اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-2‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻓﺼﻞ‬
‫ﺳﻮم‪ ،‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﺿﺮورت دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (1-3-2‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﻘﺪار‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺟﺮم ﻗﻄﺮهﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪازه ﻳﺎ ﻗﻄﺮ ذرات‪ ،‬ﺟﻬﺖ رﻳﺰش ﻗﻄﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و ﻓﺼﻞ ﺑﺎرش‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻗﻄﺮ ﻇﺎﻫﺮي ﻗﻄﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﭘﻨﺞ ﺗﺎ ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻗﻄﺮ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ در ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﻗﻄﺮهي ﺑﺎران در‬
‫ﺣﺎل ﺳﻘﻮط آزاد‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﺻﻄﻜﺎك ﻫﻮا ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ‪ ،‬ﻗﻄﺮه ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﺳﻘﻮط ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ زﻳﺎد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫رﻳﺰش آن آرام ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻳﺎدي اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎرانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻛﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﺪت‪ ،‬ﻗﻄﺮ ذرات ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد و اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ آنﻫﺎ زﻳﺎدﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﻧﺮژي‬
‫ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎران در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2-3-2‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‬
‫ﺷﻴﺐ زﻳﺎد ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺴﺮﻳﻊ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﻫﺪر رﻓﺘﻦ‬
‫آب‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮل داﻣﻨﻪ ﻧﻴﺰ اﻫﻤﻴﺖ دارد؛ ﭼﻮن ﻫﺮ ﻗﺪر داﻣﻨﻪي ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﻃﻮل‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪20/‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺳﻴﻼب و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻠﻪ اﻓﺰوده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ و داﻣﻨﻪي‬
‫ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﺤﺪب‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﻘﻌﺮ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﺴﺎوي‪ ،‬داﻣﻨﻪﻫﺎي آﻓﺘﺎبﮔﻴﺮ )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﻧﻴﻢﻛﺮهي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﻏﺮﺑﻲ(‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮي از داﻣﻨﻪﻫﺎي ﺳﺎﻳﻪﮔﻴﺮ )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﻧﻴﻢﻛﺮهي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ‬
‫و ﺷﺮﻗﻲ( دارﻧﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻪﻋﻠﺖ ﮔﺮمﺗﺮ ﺑﻮدن‪ ،‬زودﺗﺮ ﺧﺸﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-3-2‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬وﺟﻮد ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎرانﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﻟﺨﺖ ﻣﻲﺑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻼوهﺑﺮ ﺷﺴﺘﻦ ﺧﺎك و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ‬
‫روانآب‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ داﺧﻞ زﻣﻴﻦ را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺗﺮاﻛﻢ و‬
‫ﻓﺼﻞ رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در ﻣﻴﺰان ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي آنﻫﺎ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ دارد‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎﻓﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺧﺎك را ﺑﺮﻫﻨﻪ ﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮ و ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﺧﺎك ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﻧﺒﻮه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﻛﻤﺘﺮي دارد‪.‬‬

‫‪ (4-3-2‬ﺧﺎك‬
‫ﻫﺮ ﺧﺎﻛﻲ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬داراي ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺸﺨﺼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﺎك در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺟﺪاﺷﺪن و اﻧﺘﻘﺎل ذرات‪ ،‬ﺑﻪ "ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك"‪ 1‬ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و آن را ﺑﺎ ‪ K‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‬
‫)ﺑﺮﻳﺎن‪ .(2000 ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي رﺳﻲ و ﻳﺎ ﻣﺎﺳﻪاي‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﻴﻠﺘﻲﻟﻮﻣﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻘﺎومﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫زﻳﺮا ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺰان روانآب را‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك ﻣﺆﺛﺮ در ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻧﻔﻮذ‬
‫ﺧﺎك و ﺛﺒﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﺒﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‪،‬‬

‫‪1- Soil erodibility‬‬

 ‫‪ /21‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻮع رس‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﺧﺎك و وﺟﻮد ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺛﺒﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ذرات‬
‫ﺧﺎك ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻼف ﻫﺮزروي ﺳﻄﺤﻲ آب‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻳﺎدي ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد‪ .‬در ﺑﻴﻦ‬
‫ذرات ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﻴﻠﺖ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ زﻳﺮا رس ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ و‬
‫ﺷﻦ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺪازهي ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (5-3-2‬ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ در اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﻳﺎ ﻛﻨﺘﺮل آن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ دارد‪ ،‬اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺑﻲروﻳﻪ و ﻏﻠﻂ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎك‪ ،‬آب و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﺨﺮﻳﺐﻛﻨﻨﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭼﺮاي ﻣﻔﺮط‪،‬‬
‫ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺷﺨﻢ در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ در اراﺿﻲ ﺷﻴﺐدار )ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﻄﺢ اراﺿﻲ ﺗﺤﺖ ﻛﺸﺖ‬
‫دﻳﻢ( و اﺣﺪاث ﺟﺎدهﻫﺎي ﻏﻴﺮ اﺻﻮﻟﻲ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺴﺎن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-2‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺷﻜﻞﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در‬
‫ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻧﻮاﻋﻲ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن دﻳﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (1-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎراﻧﻲ )ﭘﺎﺷﻤﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﺮﺗﺎﺑﻲ(‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎراﻧﻲ در اﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك اﻳﺠﺎد ﻣﻲﮔﺮدد )ﺷﻜﻞ ‪.(1-2‬‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺧﺎك ﺧﺸﻚ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ را ﺧﺮد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ذرات‬
‫رﻳﺰ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮد ﺟﺬب ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اداﻣﻪي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺧﺎك ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺮﻃﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺧﺎك ﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻓﺸﺮدهﺷﺪن ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ذراﺗﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻫﻮا ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‬

‫‪1- Rain or splash erosion‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪22/‬‬

‫و ﺿﻤﻦ ﭘﺮﺗﺎب‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ذرات ﻣﺘﻼﺷﻲﺷﺪهي ﻗﺒﻠﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻮا ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺣﺮﻛﺖ اﻳﻦ ذرات‪ ،‬ﺣﺪود دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻴﺲﺷﺪن ﺧﺎك‬
‫در اﺛﺮ اداﻣﻪي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻛﻢﺷﺪن ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﺷﻲ ﺧﺎك و ﻛﺎﻫﺶ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ﺑﻴﻦ ذرات ﺧﺎك‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺘﻼﺷﻲﺷﺪن ذرات در اﺛﺮ ﺑﺎران ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(1-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎراﻧﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‬

‫‪1‬‬
‫‪ (2-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻳﺎ ورﻗﻪاي‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺤﺴﻮس‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺨﺮﻳﺐ در اﺛﺮ آﺑﺪوي )روانآب ﻳﺎ ﻫﺮزآب( ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎران ﻳﺎ ذوب ﺑﺮف اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﺟﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗﻪاي را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﮔﻞآﻟﻮدﮔﻲ آﺑﻲ ﻛﻪ از ﻣﺰارع ﻛﺸﺎورزي ﺧﺎرج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺸﺨﻴﺺ داد )ﺷﻜﻞ ‪ .(2-2‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻟﻜﻪﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ و روﺷﻦ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻋﺪم ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك و ﻫﺪررﻓﺖ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﻲ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي روﺷﻦﺗﺮ اﺳﺖ؛‬
‫زﻳﺮا ﻗﺴﻤﺖ روﻳﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪﻋﻠﺖ دارا ﺑﻮدن ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﻴﺮهرﻧﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺪم ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ رﺷﺪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن )ﻧﻘﺎط ﻛَﭽ‪‬ﻠﻲ‪ ،(2‬وﺟﻮد ﺳﻨﮓرﻳﺰهي زﻳﺎد در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك و اﻳﺠﺎد ﺳﻨﮓﻓﺮش ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‪،1‬‬

‫‪1- Surface or sheet erosion‬‬

‫‪2- Slick spots‬‬
 ‫‪ /23‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ ،‬درﺻﺪ زﻳﺎدي از ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك ﺑﻪﺷﺪت ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(2-2‬آب ﮔﻞآﻟﻮد ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ در اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي‬

‫‪2‬‬
‫‪ (3-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري‬
‫در اﻳﺠﺎد اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري‪ ،‬در داﻣﻨﻪﻫﺎي ﻛﻮه‬
‫و ﺣﺘﻲ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﻢﺷﻴﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ ‪ .(3-2‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ از‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚﺳﺮي ﺧﻄﻮط ﻣﻮازي ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫اﺑﺘﺪا ﻛﻢﻋﻤﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري و ﺷﻜﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮ آن‬
‫)ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﺮاﻫﻪاي‪ 3‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد(‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ روانآب ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﺷﺪه‪،‬‬
‫ﻛﺎﻧﺎلﻫﺎﻳﻲ را در دل ﺧﺎك اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Desert pavement‬‬

‫‪2- Rill erosion‬‬
‫‪3- Channel erosion‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪24/‬‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﺧﺎكﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در داﺧﻞ ﺷﻴﺎرﻫﺎي ﺣﺎﺻﻞ از ﺷﺨﻢ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در اراﺿﻲ ﺷﻴﺐدار )ﻣﺎﻧﻨﺪ اراﺿﻲ ﻛﺸﺖ دﻳﻢ(‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص اﮔﺮ ﺷﺨﻢ در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬در ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ زﻳﺎد اﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﺳﻴﻠﺘﻲ و ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﻣﺎدري‬
‫ﺷﻴﻞ و ﻣﺎرن(‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در اﺛﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎكورزي در اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺷﻴﺎرﻫﺎ ﻣﺤﻮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(3-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري‬

‫‪1‬‬
‫‪ (4-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ درون ﺷﻴﺎرﻫﺎ ﻣﻲرﻳﺰد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺣﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Inter-rill erosion‬‬

 ‫‪ /25‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (5-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ )ﮔﺎﻟﻲ(‬
‫در اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻋﻤﻖ و ﻋﺮض زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﻛﻪ ﺷﻴﺎرﻫﺎ ﺑﻬﻢ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ و‬
‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﻨﺪقﻫﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(4-2‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﻣﺎرﻧﻲ و ﺷﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺮاردادي‪ ،‬ﺣﺪ ﺑﺎﻻﻳﻲ اﺑﻌﺎد ﺷﻴﺎرﻫﺎ را ‪ 13‬ﻣﺘﺮ ﻋﺮض و ‪ 23‬ﻣﺘﺮ ﻋﻤﻖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺑﻌﺎد ﺷﻴﺎرﻫﺎ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺧﻨﺪق ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ )ﻫﺎﮔﺖ‪.(2003 ،‬‬
‫ﻓﻮﺳﺘﺮ )‪ (1982‬ﻋﻼوهﺑﺮ اﻧﺪازه‪ ،‬ﺗﻌﺪاد و ﺗﺮاﻛﻢ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎر و ﺧﻨﺪق در ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﻴﺎرﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ وﻟﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﻢ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮز دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﺪاﻧﻤﻮدن ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري و ﺧﻨﺪﻗﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎكورزي و‬
‫ﺷﺨﻢ در اﻳﻦ دو ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺷﻴﺎرﻫﺎ را ﺑﺎ ﺷﺨﻢ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد و‬
‫زﻣﻴﻦ را ﺗﺴﻄﻴﺢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﻴﺎ ﺧﻨﺪقﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان دوﻧﮕﺎ‪ 2‬ﻳﺎ ر‪‬ﻣﭗ‪ ،3‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ "ﭘﻠﻜﺎن ﺳﺮاﺷﻴﺐ" ﻳﺎ "ﺳﻜﻮي ﺷﻴﺐدار" اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪي ﺧﻨﺪقﻫﺎ و ﻋﺮﻳﺾﺗﺮ ﺷﺪن آنﻫﺎ‪ ،‬آب ﻋﻼوهﺑﺮ ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﺧﺎك زﻳﺮﻳﻦ را ﻧﻴﺰ از‬
‫ﺟﺎ ﻣﻲﻛَﻨَﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ وﻳﺮاﻧﻲ ﺧﺎك زراﻋﻲ‪ ،‬ﺳﺒﺐ وارد آﻣﺪن‬
‫ﺧﺴﺎرتﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺟﺎدهﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Gully erosion‬‬

‫‪2- Donga‬‬
‫‪3- Ramp‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪26/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(4-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻳﻚ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (6-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺰار در‪‬ه‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ داراي ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺟﻨﺲ ﺳﺎزﻧﺪ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺴﺖ و ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺰاردره‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺧﻨﺪقﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از‬
‫‪ 70‬ﺧﻨﺪق در ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ و ﻳﺎ ﻃﻮل آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪ 10‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﻫﺮ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ زﻣﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(5-2‬‬

‫‪1- Badland erosion‬‬

 ‫‪ /27‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(5-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺪﻟﻨﺪ ﻳﺎ ﻫﺰار دره‬

‫‪1‬‬
‫‪ (7-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻴﻼﺑﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻳﻚ ﺑﺎران ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ و اﺷﺒﺎعﺷﺪن ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﺑﺎران ﺷﺪﻳﺪي ﺑﺒﺎرد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺠﻢ زﻳﺎدي از آب از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺑﻪ اراﺿﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻜﺴﺘﻪﺷﺪن درﺧﺘﺎن و ﻣﺪﻓﻮنﺷﺪن آنﻫﺎ و ﺣﺘﻲ‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ و وﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺰارع ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (8-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎﻻروﻧﺪه )ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي(‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎري ﻳﺎ رودﺧﺎﻧﻪاي )ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي(‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل در دﻳﻮارهﻫﺎي آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ‪،‬‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺴﻴﻞﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ ‪ .(6-2‬در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﺧﻤﻴﺪﮔﻲ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﺷﻲ آب زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎري ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ .(7-2‬در‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن آب ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن اﻃﺮاف ﻣﺴﻴﺮ ﺟﺮﻳﺎن آب و ﺣﻤﻞ ﻣﻮاد ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬دﻳﻮارهﻫﺎي ﺑﺴﺘﺮ‪ ،‬اﺳﺘﺤﻜﺎم و ﻗﺪرت ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ‬
‫در ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﺎريﺷﺪن ﺳﻴﻼبﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ رﻳﺰش ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Torrent erosion‬‬

‫‪2- Stream-bank erosion‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪28/‬‬

‫ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب‪ ،‬ﺗﻼﻃﻢ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت‬
‫ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ذرات‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ذرات ﺧﺎك در آب‪ ،‬درﺟﻪي زﺑﺮي ﺑﺴﺘﺮ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺴﻴﺮ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻮاد ﺧﺎﻛﻲ در آب‪ ،‬ﺟﺮم‬
‫ﻣﺨﺼﻮص آب ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوي درﻫﻢ ﻛﻮﺑﻨﺪهي آن زﻳﺎدﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(6-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(7-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آن‬

 ‫‪ /29‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (9-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي )داﺧﻠﻲ(‬
‫در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺧﺎك داﻣﻨﻪي ﻛﻮهﻫﺎ در اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي ﺛﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪﻃﺮف ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻴﺐ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي وزن ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﺑﺮﺷﻲ ﺧﺎك ﮔﺮدد‪ .‬دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ )اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻨﺶ( ﺑﺮﺷﻲ ﺧﺎك‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻗﻄﻊ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺬف ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﭼﺮاي ﻣﻔﺮط در اراﺿﻲ ﺷﻴﺐدار‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ذرات ﺧﺎك را ﺑﻬﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪيﻫﺎ و اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (1-9-4-2‬رﻳﺰش ﺧﺎك‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ و ﻳﺎ در اراﺿﻲ ﺣﺎﺷﻴﻪي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫اﺻﻠﻲ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺮوي ﺛﻘﻞ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﻪ اﻳﺠﺎد آن ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ (2-9-4-2‬زﻣﻴﻦﻟﻐﺰش‬
‫زﻣﻴﻦﻟﻐﺰش‪ ،‬ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﺰش ﺗﻮدهﻫﺎي ﺧﺎك و ﺳﻨﮓ در اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي ﺛﻘﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل در ﺧﺎكﻫﺎي ﭼﺴﺒﻨﺪه و رﺳﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(8-2‬ﮔﺎﻫﻲ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻟﻐﺰش‪ ،‬زﻳﺎد و ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ و ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻟﻐﺰش ﺑﻪﺻﻮرت ﻛُﻨﺪ و آرام‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮاي زﻣﻴﻦﻟﻐﺰش ﺿﺮوري ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( وﺟﻮد ﻳﻚ ﻻﻳﻪي ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﻻﻳﻪي رﺳﻲ( در ﻋﻤﻖ‬
‫ﺧﺎك‬
‫ب( اﺷﺒﺎعﺷﺪن ﻻﻳﻪ)ﻫﺎي( ﺳﻄﺤﻲ در اﺛﺮ وﺟﻮد آب‬
‫پ( وﺟﻮد ﺷﻴﺐ زﻳﺎد‬

‫‪1- Massive or internal erosion‬‬

‫‪2- Soil falling‬‬
‫‪3- Landslide‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪30/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(8-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻳﻚ زﻣﻴﻦﻟﻐﺰش در ﺗﺎﻳﻮان ﺳﺎل ‪2010‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (3-9-4-2‬ﺟﺮﻳﺎن ﮔﻞ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ‪" ،‬ﺑﻬﻤﻦ ﮔﻞ" ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺧﺎك ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آب ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﺻﻮرت ﮔ‪‬ﻞ در ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ آراﻣﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻴﺐ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(9-2‬اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ رﻳﺰش و ﻟﻐﺰش‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺑﻴﻦ ذرات ﻳﺎ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ آنﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﻳﺦزده ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ در ﻃﻮل ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺦ ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺎك ذوب ﻣﻲﺷﻮد و ﮔ‪‬ﻞ ﺿﺨﻴﻤﻲ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(9-2‬ﺟﺮﻳﺎن ﮔ‪‬ﻞ در اﺛﺮ ذوبﺷﺪن ﺑﺮف و ﻳﺦ‬

‫‪1- Mud flow‬‬

 ‫‪ /31‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (10-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮﻧﻠﻲ )زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ(‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺧﺎك زﻳﺮﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود؛ وﻟﻲ ﺧﺎك روﻳﻲ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﻚ ﻻﻳﻪي‬
‫ﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در زﻳﺮ آن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در زﻳﺮ اﻳﻦ ﻻﻳﻪي ﺣﺴﺎس‪ ،‬ﻳﻚ ﻻﻳﻪي‬
‫ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻳﺎ ﻻﻳﻪاي ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬اﮔﺮ آب وارد ﺧﺎك ﮔﺮدد و‬
‫ﺑﻪ ﻻﻳﻪي ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ روي آن ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﺮوﺟﻲ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﻻﻳﻪي ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺣﺴﺎس را ﺣﻤﻞ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻧﻠﻲ در داﺧﻞ ﺧﺎك اﻳﺠﺎد‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(10-2‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(10-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮﻧﻠﻲ‬

‫‪2‬‬
‫‪ (11-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﭘﺎﺳﻨﮕﻲ )ﺳﺘﻮﻧﻲ(‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻳﻚ ﺧﺎك ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺎراﻧﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺧﺎك اﻃﺮاف و ﺑﺪون ﻣﺤﺎﻓﻆ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺧﺎك زﻳﺮ‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﻨﻔﺮد و ﻣﺮﺗﻔﻌﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي اﻃﺮاف ﺑﻪ‬

‫‪1- Tunnel or underground erosion‬‬

‫‪2- Pedestal or columnar erosion‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪32/‬‬

‫وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(11-2‬اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﻨﮓﻫﺎ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ارﺗﻔﺎع آنﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﺧﺎك از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(11-2‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﭘﺎﺳﻨﮕﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (12-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﺑﺮداﺷﺖ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ ﺑﺮاﺑﺮي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮهي از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ‬
‫ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻓﺴﻔﺮ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ذرات ﻛﻠﻮﺋﻴﺪي‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ روي آن ﺟﺬب ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از دﺳﺖ ﻣﻲرود؛ وﻟﻲ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺑﻪ ﻓﺮمﻫﺎي ﻧﻴﺘﺮﻳﺖ و ﻧﻴﺘﺮات‬
‫ﻣﺤﻠﻮل‪ ،‬در روانآب ﺣﻞ ﻣﻲﺷﻮد و از زﻣﻴﻦ ﺧﺎرج ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (13-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻋﻤﻮدي )دروﻧﻲ(‬
‫ﻧﻮع دﻳﮕﺮي از ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن ذرات رﻳﺰ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ذرات رس( ﻻﻳﻪﻫﺎي‬
‫ﺳﻄﺤﻲﺗﺮ و ﺗﺠﻤﻊ آنﻫﺎ در ﻻﻳﻪﻫﺎي زﻳﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬داراي دو اﺛﺮ ﻣﺨﺮب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪1- Fertility erosion‬‬

‫‪2- Vertical or inner erosion‬‬
 ‫‪ /33‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫اﻟﻒ( از دﺳﺖ رﻓﺘﻦ ﻣﻮاد رﻳﺰ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ و اﻓﺰاﻳﺶ اﻳﻦ ﻣﻮاد در ﻧﻘﻄﻪاي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك را ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻮاد رﻳﺰ ﻛﻠﻮﺋﻴﺪي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻻﻳﻪاي ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ در ﻣﺤﻞ رﺷﺪ رﻳﺸﻪي ﮔﻴﺎه‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (14-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﮔ‪‬ﻠﺨﺮاﺑﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﺧﺎﻛﻲ از دﺳﺖ داده ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﺑﻠﻜﻪ‬
‫ﻣﺘﻼﺷﻲﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران و ﺷﺴﺘﻪﺷﺪن ذرات رﻳﺰ ﺑﻪ‬
‫داﺧﻞ ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺧﺎك ﺑﺪون ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎ ﺳﻄﺤﻲ ﻓﺸﺮده و‬
‫ﺳﻠﻪﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺪ آن‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (15-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﺎﺣﻠﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮرد اﻣﻮاج درﻳﺎ ﺑﻪ‬
‫دﻳﻮارهي ﺳﺎﺣﻞ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﻨﻲ‬
‫و ﻗﻠﻮهﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺷﺪت اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻮاﺣﻞ ﺳﻨﮕﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ (16-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ )ﺷﺒﻪﻛﺎرﺳﺘﻲ ﻳﺎ اﻧﺤﻼﻟﻲ(‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻣﻮاردي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺣﻼﻟﻴﺖ زﻳﺎدي داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬آب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻮاد را در ﺧﻮد ﺣﻞ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﻛﺎرﺳﺘﻲ )آﻫﻜﻲ(‪ ،‬ﮔﭽﻲ و ﻳﺎ ﻧﻤﻜﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(12-2‬وﺟﻮد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻻﻧﻪزﻧﺒﻮري‪ 4‬در ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﺳﻨﮓ آﻫﻚ‪ 5‬ﻛﻪ ﺑﻪ‪-‬‬
‫دﻟﻴﻞ ﺣﻞﺷﺪن آنﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ دياﻛﺴﻴﺪﻛﺮﺑﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻧﻴﺰ ﻧﻮﻋﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻧﺤﻼﻟﻲ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Puddle erosion‬‬

‫‪2- Coastal erosion‬‬
‫‪3- Chemical (pseudo-karst or dissolution) erosion‬‬
‫‪4- Vespiary structure‬‬
‫‪5- Limestone‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪34/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(12-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻧﺤﻼﻟﻲ در ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﮔﭽﻲ‪ -‬ﻧﻤﻜﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪ (17-4-2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﺣﺎﺻﻞ از ﺷﺨﻢ(‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﺛﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎكورزي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻴﺐدار اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺧﺎك در اﺛﺮ ﺷﺨﻢ‪ ،‬از اراﺿﻲ ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫آﺑﺮاﻫﻪاي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺎك راﺣﺖﺗﺮ ﺷﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در ﻣﺮز دو ﻣﺮزﻋﻪي‬
‫ﺑﺎﻻدﺳﺖ و ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ارﺗﻔﺎع اﻳﺠﺎد ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1- Mechanical or tillage erosion‬‬

 ‫‪ /35‬ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬

‫‪ (5-2‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ -1‬ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮ را ﻛﻪ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﻘﺶ دارﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره‬
‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﺤﺚ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﺐزﻣﻴﻨﻲ(‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛَﺮﺗﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ(؟ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎكﻫﺎي زﻳﺮ را ﺑﺎ ذﻛﺮ دﻟﻴﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺧﺎك ﺣﺎوي رس ﻣﻮﻧﺖﻣﻮرﻳﻠﻮﻧﺎﻳﺖ زﻳﺎد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎك داراي ﻛﺎﺋﻮﻟﻴﻨﻴﺖ زﻳﺎد‬
‫ب( ﺧﺎك ﺣﺎوي ﺳﺪﻳﻢ ﺗﺒﺎدﻟﻲ زﻳﺎد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎك ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬
‫پ( ﺧﺎك ﺣﺎوي ﻣﺎدهي آﻟﻲ زﻳﺎد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺎك داراي ﻣﺎدهي آﻟﻲ ﻛﻢ‬
‫‪ -4‬ﺗﻔﺎوت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري‪ ،‬ﺧﻨﺪﻗﻲ و ﻛﻨﺎري ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫‪ -5‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮﻧﻠﻲ و اﻧﺤﻼﻟﻲ را ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ و ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﺸﺪﻳﺪي‪ ،‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب؟ ﭼﺮا؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺪل و ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ‬
‫‪ .2‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪ (1-3‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﭘﻴﭽﻴﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻴﺰان ﺣﻘﻴﻘﻲ آن دﺷﻮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ روانآب )آﺑﺪوي(‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب‪ ،‬درك ﻋﻤﻴﻖ از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ روانآب و‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺣﺠﻢ ﻛﻞ رﺳﻮب و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،1‬در‬
‫ﺻﻮرت وﺟﻮد آﻣﺎر و اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻓﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﺑﻲ آب و رﺳﻮب‪ ،‬اﻏﻠﺐ از روشﻫﺎي آﻣﺎري‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ دﻧﻴﺎ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ آﻣﺎر و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻨﺎوري ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﻛﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ( ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﺪل‪ ،‬اراﻳﻪﻛﻨﻨﺪهي ﭼﻬﺎرﭼﻮب و روﻳﻜﺮدي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و ﻛﻨﺘﺮل‬
‫ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﺎص ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺪون وﺟﻮد ﻳﻚ ﻣﺪل ﻳﺎ ﻳﻚ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻋﻤﻠﻲ ﻳﺎ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻫﺪﻓﻤﻨﺪي را ﻧﻤﻲﺗﻮان اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪل ﻣﻲﺗﻮان ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬

‫‪1- Watershed or Catchment‬‬

 ‫‪ /37‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫وﻳﮋهاي از واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪهي ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ را ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي واﻗﻌﻲ را "ﻣﺪل" ﻳﺎ "ﻣﺪل ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ" ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺪل وﺳﻴﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از واﻗﻌﻴﺖ را ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺪلﺳﺎزي را ﻣﻲﺗﻮان ﻋﻠﻢ و ﻫﻨﺮ‬
‫ﺳﺎدهﺳﺎزي واﻗﻌﻴﺖ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي زﻳﺎدي در زﻣﻴﻨﻪي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي‬
‫وﺟﻮد ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺪل ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮاري و‬
‫ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ را ﺑﺮ ﻣﻴﺰان ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك و ﺗﻐﻴﻴﺮﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-3‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‬

‫روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ روشﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺪل‪ ،‬ﭘﺎﻳﻪي ﻧﻈﺮي ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﺪل‪ ،‬ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﻣﺪل و ﭘﺮدازش دادهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪيﻫﺎي اراﻳﻪﺷﺪه ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (1-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎ )از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ( را ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه زﻳﺮ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎه‬
‫‪2‬‬
‫ب( ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‬
‫‪3‬‬
‫پ( ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻔﻴﺪ‬
‫در ﻣﺪل ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ دادهﻫﺎي ورودي و ﺧﺮوﺟﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪل ﺟﻌﺒﻪ‬
‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي داﺧﻞ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻳﺎ ﻣﺪل ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺪل ﺟﻌﺒﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي داﺧﻞ ﻣﺪل ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Black box‬‬

‫‪2- Gray box‬‬
‫‪3- White box‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪38/‬‬

‫ﮔﺎﻫﻲ از ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻔﻴﺪ را ﻣﺪلﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ روش و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮ‪ ،‬آﺷﻜﺎر و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎه را‬
‫ﻣﺪلﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ دارﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﻛﺎرﺑﺮان درﺳﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻣﺪل ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎﻫﻲ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد)!(‪ ،‬ﭼﺮاﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺪل ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺺ ﻳﺎ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ از روﻧﺪ و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ آن آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪاﻧﺪ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در زﻣﻴﻨﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬اﺳﺎس ﻛﺎر ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﺗﻠﻔﺎت‬
‫ﺧﺎك ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ روي آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﺗﺠﺰﻳﻪ و‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ آﻣﺎري ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎرآﻳﻲ ﭼﻨﺪاﻧﻲ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﻳﺮا اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺸﺮ از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﺮﺗﺐ در ﺣﺎل‬
‫ﻓﺰوﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻔﻴﺪ‪ ،‬روشﻫﺎﻳﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﺻﻮل ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺪلﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ‪ -‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﻮدن و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻓﺮاوان و درازﻣﺪت‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻠﻲ ﺑﺠﺎي ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ‪-‬‬
‫ﻫﺎي آﻣﺎري‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻔﻴﺪ دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺪل‪ ،‬روش ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار داد‪.‬‬

‫‪ (1-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي رﮔﺮﺳﻴﻮﻧﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد روشﻫﺎي رﮔﺮﺳﻴﻮن آﻣﺎري‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮازش ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺑﺮازش را ﺑﺮ‬
‫دادهﻫﺎي آزﻣﺎﻳﺸﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎرآﻳﻲ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﻪﺷﺪت ﺑﻪ ﻛﻤ‪‬ﻴﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ دادهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از‬
‫آن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺰاﻳﺎي اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎدﮔﻲ و ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻛﺎر و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻌﺪاد وروديﻫﺎي ﻛﻢ آنﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /39‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻋﻴﺐ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ داﺷﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﻨﻄﻘﻪاي اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در‬
‫ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ از ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫و ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻳﻚ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك‪ ،1‬ﻳﻜﻲ از اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ در آن‪ ،‬اﺛﺮ ﻫﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ( ﺑﺮ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻲ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدﺷﺎن ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﺮﻓﻲﺷﺪه در ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺎﻳﮕﺎه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬داراي اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﺑﺮاي ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻛﺎرﺑﺮي ﮔﻴﺎه‬
‫ﺧﻴﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪل ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪي اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺮاي ﻣﺮاﺣﻞ زﻳﺮ ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺮﻗﺮاري ﻳﻚ راﺑﻄﻪي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻴﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶدﻫﻨﺪﮔﻲ و ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‬
‫ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ وﻳﮋه‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺮاي روش ‪ ،USLE‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛَﺮت اﺳﺘﺎﻧﺪاردي ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮل ‪ 22/1‬ﻣﺘﺮ و ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 9‬درﺻﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺷﺨﻢ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ آﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻳﻚ راﺑﻄﻪي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك از ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‬
‫اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪي ﺧﻄﻲ ﺑﻴﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي و ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك از ﻛَﺮت‬
‫ﺷﺎﻫﺪ در اوﻟﻮﻳﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺰاﻳﺎي اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺳﺎدﮔﻲ و ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻛﺎرﺑﺮد آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺎﺧﺺﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬از ﻋﻠﻞ ﻣﺤﺪودﻳﺖ آنﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪي‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارﻧﺪ و ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي‬

‫‪1- Universal Soil Loss Equation; USLE‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪40/‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد در آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻣﺰرﻋﻪ‬

‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺳﺎده‬
‫ب( ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪي‪ -‬ﺷﺎﺧﺼﻲ‬
‫پ( ﻣﺪلﻫﺎي ﭘﻮﻳﺎ )دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ(‬

‫‪ (1-3-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮآﻳﻨﺪي ﺳﺎده‬

‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﺪلﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﻳﻚ راﺑﻄﻪي ﺳﺎده در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛‬
‫وﻟﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮل ﺷﻴﺐ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻔﺎوت ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري ﺑﺮاي‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮاري و ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2-3-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻓﺮآﻳﻨﺪي‪ -‬ﺷﺎﺧﺼﻲ‬

‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﻧﻮع از ﻣﺪلﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺷﺎﺧﺼﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻳﻚﺳﺮي از‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻋﺎﻣﻞ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ در ﻃﻮل زﻣﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت از‬
‫ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻳﺮﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﭘﻮﺷﺶ‪ 1‬ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺎج‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﺎ آﺳﻤﺎﻧﻪي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪) 2‬درﺻﺪي از ﻛﻞ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك را ﻛﻪ در ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻗﺎﺋﻢ ﺷﺎخ و‬
‫ﺑﺮگ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬از دﻳﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد(‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻛﺎه و‬
‫ﻛﻠﺶ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﺮ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻣﺮده و زﻧﺪه‪ ،‬ارﺗﻔﺎع‬
‫ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ و ﺟﻬﺖ ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻳﺎ روانآب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-3-2-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﭘﻮﻳﺎ )دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ(‬

‫در اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‬
‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬

‫‪1- Cover management sub-factors‬‬

‫‪2- Plant canopy‬‬
 ‫‪ /41‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻃﻮل ﻫﺮ رﺧﺪاد ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻔﺎوت در ﺷﺪت‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذ و روانآب در ﻃﻮل ﻫﺮ رﺧﺪاد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﺎﻧﻲ‬

‫‪ (1-3-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻨﻲ‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻮﮔﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده از زﻣﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ آﺳﺎن‪ ،‬ﻛﻢﻫﺰﻳﻨﻪ و‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺻﺮف وﻗﺖ ﻛﻢ از ﻧﻈﺮ ﻛﺎر ﺑﺎ راﻳﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻴﺐ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻮزه را روي اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮب و آﻟﻮدﮔﻲ ﻧﺎﺷﻲ از آن ﻧﺸﺎن‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-3-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﭘﺨﺸﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻗﺎدر ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ از ﺣﻮزهي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺑﺮ روي ﻛﻴﻔﻴﺖ آب‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و آبﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﺸﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و آﻟﻮدﮔﻲ آب ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪلﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو روش ‪ 1AGNPS‬و ‪ 2ANSWERS‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (4-2-3‬اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎ از دﻳﺪﮔﺎه ﭘﺎﻳﻪي ﻧﻈﺮي )ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ(‬

‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ذﻫﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻣﺮز ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﻣﺪلﻫﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ‬
‫از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻛﻨﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺪلﻫﺎ داراي ﻣﺤﺪودهﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﻳﺎ ﻫﻤﭙﻮﺷﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر را ﻣﻲﺗﻮان در ﺳﻪ ﮔﺮوه زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ )آﻣﺎري(‬
‫ب( ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ )ﻧﻈﺮي(‬

‫‪1- Agricultural Nonpoint Source; AGNPS‬‬

‫;‪2- Arial Nonpoint Source Watershed Environmental Response Simulation‬‬
‫‪ANSWERS‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪42/‬‬

‫پ( ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ )رﻳﺎﺿﻲ‪ -‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ(‬

‫‪ (1-4-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ )آﻣﺎري(‬

‫ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮ روي ﻣﺸﺎﻫﺪات ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬آﻣﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ رﺳﻮب ﻫﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻔﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﺳﺎدهﺗﺮ اﺳﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻨﺒﻊ رﺳﻮب و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺪلﻫﺎي ‪ 1RUSLE ،USLE‬و ‪ 2SLEMS‬اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ (2-4-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ )ﻧﻈﺮي(‬

‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ آب و رﺳﻮب ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت‪ ،‬ﺷﺮح ﻛﻠّﻲ از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي‬
‫ﺣﻮزه را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان واﺳﻄﻪاي ﺑﻴﻦ ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﻣﺪلﻫﺎي‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ‪ 4HSPF ،3ACRU ،AGNPS‬و‬
‫‪ 5SWRRB‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ (3-4-2-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ )رﻳﺎﺿﻲ‪ -‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ(‬

‫اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪلﻫﺎي ﺟﻌﺒﻪ ﺳﻴﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻜﺎﻧﻲ روانآب و رﺳﻮب در ﻃﻲ دورهي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻞ روانآب و ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻌﻪ داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از اﻧﻮاع ﻣﺪلﻫﺎي‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻛﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﻛﻴﻔﻴﺖ آب اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻣﺪل‬

‫‪1- Revised Universal Soil Loss Equation; RUSLE‬‬

‫‪2- Soil Loss Estimation and Modelling System; SLEMS‬‬
‫‪3- Agriculture Catchments Research Unit; ACRU‬‬
‫‪4- Hydrological Simulation Program Fortran; HSPF‬‬
‫‪5- Simulator for Water Resources in Rural Basins; SWRRB‬‬
 ‫‪ /43‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪ ANSWERS‬و ‪ 1WEPP‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ (3-3‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬

‫ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮهي اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪل و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺣﻮزه‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻫﺎي‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺪاد و ﻧﻮع وروديﻫﺎ و ﺧﺮوﺟﻲﻫﺎي ﻣﺪل و ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻜﺎﻧﻲ و زﻣﺎﻧﻲ آنﻫﺎ(‪،‬‬
‫ﺻﺤﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺪل ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻗﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺪل‪ ،‬ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲﻫﺎ و‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺳﺨﺖاﻓﺰاري و ﻧﺮماﻓﺰاري آن ﻫﻢ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﻪﻋﻠﺖ‬
‫ﺳﺎدﮔﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺎز اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ و دﻗﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ ﻣﺪل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺪل در ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻣﺪل در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺮﻃﻮب اراﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ از آن در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺮﻃﻮب اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ از ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﺑﺰرگ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮد )و ﻳﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ(‪.‬‬
‫ب( ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﺪل رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻓﺮﺿﻴﺎت ﻣﺪل‪ ،‬وﺟﻮد ﻣﺎﻟﭻ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ در‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫پ( ﻫﺪف از ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮدن ﻣﺪل ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺪف از ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺑﺮآورد ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ؛ از ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ ﻧﻪ ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫رﺳﻮب ﻳﺎ روانآب را ﺑﺮآورد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ دﻗﺖ و ﺻﺤﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي دﻗﻴﻖﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ و ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ت( ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﻣﺪل‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ دادهﻫﺎي اﻧﺪﻛﻲ در اﺧﺘﻴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻟﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن دادهﻫﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺪل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺪلﻫﺎ از دﻗﺖ و ﺻﺤﺖ ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﮔﺮ ﻣﺪﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ دادهﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ دادهﻫﺎي‬

‫‪1- Water Erosion Prediction Project; WEPP‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪44/‬‬

‫ﻛﻢ و ﻳﺎ ﻧﺎﻗﺺ ﻫﻢ اﺟﺮا ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان آن را ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد آزﻣﻮن ﻗﺮار داد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ و زﻣﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس آنﻫﺎ ﻣﺪل اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (4-3‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎدهﺳﺎزي واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫از آنﻫﺎ ﻣﺰاﻳﺎ و ﻣﻌﺎﻳﺐ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارا ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻼش ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (1-4-3‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك )‪(USLE‬‬

‫او‪‬ﻟﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻳﻚ ﺷﻴﺐ ﺧﺎص ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي‬
‫زﻳﻨﮓ‪ (1940) 1‬ﺑﻮد ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ دو ﻋﺎﻣﻞ درﺟﻪ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﮕﺮاو )‪ (1947‬ﻋﺎﻣﻞ آب و ﻫﻮا و اﺳﻤﻴﺖ‪ 3‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫دﺧﺎﻟﺖ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ‪ 4‬و اﺳﻤﻴﺖ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1965‬اراﻳﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮوف ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻲ دارد و ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﻓﺮاوان ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗﻪاي و ﺷﻴﺎري را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ اﻗﻠﻴﻢ )‪(R‬‬
‫‪ (2‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك )‪(K‬‬
‫‪ (3‬ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي )‪(LS‬‬
‫‪ (4‬ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن )‪(CP‬‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺮژي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ و ﺷﻴﺎري اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻋﻮاﻣﻞ‬

‫‪1- Zingg‬‬
‫‪2- Musgrave‬‬
‫‪3- Smith‬‬
‫‪4- Wischmeier‬‬
 ‫‪ /45‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ از ﺣﺎﺻﻞ‪-‬‬
‫ﺿﺮب اﻳﻦ اﻋﺪاد ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ ﻋﺪد ﻛﻤ‪‬ﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل اراﻳﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﺪل‬
‫‪ USLE‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪A = R.K.L.S.C.P‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =A‬ﻣﻘﺪار ﺧﺎك ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗﻪاي و ﺷﻴﺎري )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ واﺣﺪ ﺟﺮم‬
‫در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ و در واﺣﺪ زﻣﺎن( اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺣﺪ ‪ A‬در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ "ﺗﻦ ﺑﺮ اﻳﻜﺮ در ﺳﺎل" و در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﺘﺮﻳﻚ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺣﺴﺐ "ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل" ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ =R‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎران را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ =K‬ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ذاﺗﻲ‬
‫ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ =L‬ﻋﺎﻣﻞ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت از ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻛَﺮت‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻛَﺮﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﻴﻦ و ﻫﻤﺎن ﺷﻴﺐ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻛَﺮت‪،‬‬
‫ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ و در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺷﺨﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره آﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻛَﺮت‪ 0/01 ،‬اﻳﻜﺮ )‪ 40/5‬ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(؛ ﺷﻴﺐ آن ‪ 9‬درﺻﺪ )‪ 5/14‬درﺟﻪ(؛ ﻋﺮض آن ‪ 6‬ﻓﻮت‬
‫)‪ 1/83‬ﻣﺘﺮ( و ﻃﻮل آن ‪ 72/6‬ﻓﻮت )‪ 22/13‬ﻣﺘﺮ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ =S‬ﻋﺎﻣﻞ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎرت از ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺷﻴﺐ ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ )ﺷﻴﺐ ‪ 9‬درﺻﺪ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ =C‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞﺷﺪه در زﻣﻴﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻮده و در‬
‫ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ ﺷﺨﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ =P‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖﺷﺪه‬
‫ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﻤﺎن زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ در آن اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺖ و ﻛﺎر در اﻣﺘﺪاد ردﻳﻒﻫﺎي ﺷﻴﺐ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺮح داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪46/‬‬

‫‪ (1-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ )‪(R‬‬

‫اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻓﺎﻛﺘﻮر ﻓﺮﺳﺎﻳﺶدﻫﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎران ﻳﺎ ﻣﻌﻴﺎر ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﻚ ﺑﺎران ﻣﺸﺨﺺ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪EI 30‬‬
‫=‪R‬‬
‫‪100‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =EI30‬ﺷﺎﺧﺺ وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎران )‪ (E‬و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺪت‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪاي ﻣﻨﻄﻘﻪ )‪ (I30‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﺧﺺ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ را ﺑﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك دارد‪ .‬ﻋﺪد ‪ 100‬ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻛﻮﭼﻚﺷﺪن ‪R‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎران ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻗﻄﺮهﻫﺎي آن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪E =210/2 + 89log10I‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =E‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎران‬
‫‪ =I‬ﺷﺪت ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ )‪ ،(Etot‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻞ زﻣﺎن ﺑﺎرش را ﺑﻪ دورهﻫﺎي‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد و ﻣﻘﺪار ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻧﺮژيﻫﺎي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﻳﻚ دورهي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺨﺼﻮص )‪ (Ei‬را در ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎران )‪ (hi‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دوره ﺿﺮب ﻛﺮد ﺗﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮبﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫= ‪Etot‬‬ ‫‪∑E h‬‬
‫= ‪i‬‬
‫‪i i‬‬

‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻣﻘﺪار ‪ ،EI30‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪EI30 = Etot * I30* 2‬‬
‫‪ ،I30‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪاي ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ از روي ﻛﺎﻏﺬﻫﺎي ﺛﺒﺎت‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎرانﻧﮕﺎر )ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺤﻨﻲ‪ ،‬داراي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﻴﺐ اﺳﺖ( ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد )ﺷﻜﻞ ‪(1-3‬‬
 ‫‪ /47‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫و ﻳﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ارﻗﺎم ﺟﺪول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎرش اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(1-3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪاي‬

‫از روي ﻛﺎﻏﺬﻫﺎي ﺛﺒﺎت دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎرانﻧﮕﺎر‬

‫ﻣﺜﺎل ‪:1‬‬
‫ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻳﺎ ﺗﻮان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶدﻫﻲ را ﺑﺮاي ﺑﺎران ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ 1-3‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ )‪ ،(Etot‬ﻛﻞ زﻣﺎن ﺑﺎرش را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دورهﻫﺎﻳﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ اﻳﻦ دورهﻫﺎ ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬دﻗﻴﻖﺗﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬دورهﻫﺎي‬
‫زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺪول ‪ 1-3‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪48/‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(1-3‬دورهﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ‪1‬‬

‫)ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺑﺮ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬

‫ارﺗﻔﺎع ﺗﺠﻤﻌﻲ ﺑﺎران‬

‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ‬
‫)ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬

‫)ﺳﺎﻋﺖ و دﻗﻴﻘﻪ(‬
‫ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ‬

‫دورهي زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺑﺎران‬

‫زﻣﺎن ﺑﺎرش‬
‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬

‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫)دﻗﻴﻘﻪ(‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫َ‪3:10‬‬
‫‪40/92‬‬ ‫‪163/67‬‬ ‫‪0/30‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫َ‪4:00‬‬
‫‪149/31‬‬ ‫‪199/08‬‬ ‫‪0/75‬‬ ‫‪0/75‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪1/00‬‬ ‫َ‪5:00‬‬
‫‪57/29‬‬ ‫‪168/50‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪1/34‬‬ ‫َ‪6:00‬‬
‫‪270/96‬‬ ‫‪218/51‬‬ ‫‪1/24‬‬ ‫‪1/24‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪2/58‬‬ ‫َ‪7:00‬‬
‫‪111/99‬‬ ‫‪189/81‬‬ ‫‪0/59‬‬ ‫‪0/59‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪3/17‬‬ ‫َ‪8:00‬‬
‫‪659/72‬‬ ‫‪248/01‬‬ ‫‪2/66‬‬ ‫‪2/66‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪5/83‬‬ ‫َ‪9:00‬‬
‫‪190/42‬‬ ‫‪206/98‬‬ ‫‪0/92‬‬ ‫‪0/92‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪6/75‬‬ ‫َ‪10:00‬‬
‫‪106/30‬‬ ‫‪180/16‬‬ ‫‪0/46‬‬ ‫‪0/59‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪7/34‬‬ ‫َ‪11:17‬‬
‫‪1586/91‬‬ ‫‪206/31‬‬ ‫‪0/90‬‬ ‫‪7/34‬‬ ‫‪487‬‬ ‫‪7/34‬‬ ‫ﻛﻞ‬

‫ﻋﺪد ‪ 1586/91‬از ﺟﻤﻊ اﻋﺪاد ﺳﺘﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻞ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲِ ‪) 206/31‬ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺑﺮ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ( و ارﺗﻔﺎع ﺑﺎرانِ ‪7/34‬‬
‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‪ ،‬ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي ﻛﻞ ﺑﺎرش ‪ 1514/32‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ 1586/91‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪:2‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ EI30‬را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ 1-3‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ ‪ 1-3‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد؛ ‪ 30‬دﻗﻴﻘﻪي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎرش در آن‬
‫رخ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﺪود ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺸﺖ و ‪ 13‬دﻗﻴﻘﻪ ) َ‪ (8:13‬ﺗﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻫﺸﺖ و ‪ 43‬دﻗﻴﻘﻪ ) َ‪(8:43‬‬
‫ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦﻣﺪت‪ (5/50-3/35=) 2/15 ،‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎران ﺑﺎرﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺘﻮن اول و ﭘﻨﺠﻢ ﺟﺪول ‪ 1-3‬ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺑﺎرش در ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ؛‬
 ‫‪ /49‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻟﻴﻜﻦ ﭼﻮن دورهﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﺪه‪ ،‬ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎن دﻗﻴﻖ آن را‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد؛ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ دورهﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻞ‬
‫اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎران )‪ (Etot‬ﻣﺰﺑﻮر‪) 1586/91 ،‬ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ( و ﻣﻘﺪار ‪ I30‬ﻧﻴﺰ ‪) 2/15‬ﻣﻴﻠﻲ‪-‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫‪EI30 = 1586/91 × 2/15 × 2 = 6823/71‬‬

‫‪ (2-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك )‪(K‬‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ از ﺧﺎك اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ آن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺪا ﺷﺪن و‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶدﻫﻨﺪه )ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران و روانآب( را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺷﻲ از ﻣﻮاد ﻣﺎدري ﺧﺎكﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺧﺎكﻫﺎ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي رﻳﺰﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬داراي ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ زﻳﺎدﺗﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺟﺪا ﺷﺪن آنﻫﺎ ﻣﺸﻜﻞﺗﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ‬
‫رﺳﻮﺑﺎت آنﻫﺎ ﺑﻪراﺣﺘﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺧﺎكﻫﺎي درﺷﺖﺑﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ و راﺣﺖﺗﺮ و ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮﺑﺎت آنﻫﺎ ﻣﺸﻜﻞﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﻴﻠﺘﻲ و ﻟﻮمِ ﺳﻴﻠﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺧﺎكﻫﺎي‬
‫داراي رس زﻳﺎد‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎكﻫﺎي ﻟﻮﻣﻲ و ﻟﻮمِ ﺷﻨﻲ‪ ،‬از درﺟﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان ﺳﻴﻠﺖ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺪار رس‪ ،‬از ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪-‬‬
‫ﭘﺬﻳﺮي ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻬﻢ و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ و اﻳﺠﺎد ذرات رﻳﺰﺗﺮ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬درﺻﺪ ﺳﻨﮕﺮﻳﺰه در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻘﺪار آب ﺧﺎك در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪،‬‬
‫ﺣﺪود آﺗﺮﺑﺮگ و ﺷﺪت ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‬
‫ﺧﺎك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎك ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺛﺮ زﻳﺎدي ﻛﻪ روي ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪50/‬‬

‫ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﺳﺎزي‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ )ﭘﺮاﻛﻨﺶ( ﺧﺎك‪ ،1‬ﺳﻠﻪﺑﻨﺪي و ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك( دارﻧﺪ؛ ﺑﺮ‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﻣﺆﺛﺮ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺮ روي‬
‫ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﺳﺎزي‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ و ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎي ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻛﻪ روي ﻫﻢآوري و ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﺧﺎك دارﻧﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻣﺜﺒﺖ و ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ روي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ‬
‫ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻛﻠﺴﻴﻢ و ﻣﻨﻴﺰﻳﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ﻛﺎﻫﻨﺪه ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ و ﺳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك را اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي رﺳﻲ ﺧﺎك ﻧﻴﺰ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي‬
‫رﺳﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻧﺒﺴﺎطﭘﺬﻳﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻤﻜﺘﺎﻳﺖ( ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮاد ﻣﺎدري ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺄﺛﻴﺮ روي ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي رﺳﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻤﻲ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك در ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ در ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﻋﺪدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ‬
‫ذاﺗﻲ ﺧﺎك را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ‪ K‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪A‬‬
‫=‪K‬‬
‫‪R‬‬
‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﻛَﺮت ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻋﺪدي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ ‪ C ،S ،L‬و ‪ ،P‬ﺑﺮاﺑﺮ واﺣﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎران و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫‪A = R.K‬‬
‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬وﻗﺖﮔﻴﺮ و‬
‫ﭘ‪‬ﺮﻫﺰﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي زﻳﺎد ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮﺑﻲ را ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي )‪ (K‬و ﭘﻨﺞ ﻋﺎﻣﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك ﺑﻪدﺳﺖ آورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬درﺻﺪ ﺳﻴﻠﺖ )‪ 0/002‬ﺗﺎ ‪ 0/05‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ( ﺑﻌﻼوهي ﺷﻦ ﺧﻴﻠﻲرﻳﺰ )‪ 0/05‬ﺗﺎ ‪ 0/1‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ (2‬درﺻﺪ ﺷﻦ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﺷﻦ ﺧﻴﻠﻲرﻳﺰ )‪ 0/1‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ (3‬درﺻﺪ ﻣﺎدهي آﻟﻲ‬

‫‪1- Soil dispersion‬‬

 ‫‪ /51‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪ (4‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك‬
‫‪ (5‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ذﻛﺮﺷﺪه در ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك )‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮي( اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻴﺰان ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺎكرخ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ ،K‬ﻳﻚ ﻧﻤﻮﮔﺮاف اراﻳﻪ ﻛﺮد )ﺷﻜﻞ ‪ .(2-3‬ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر‪ ،‬وي ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ K‬ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل اراﻳﻪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫‪ 70‬درﺻﺪ ﺳﻴﻠﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪1/14‬‬ ‫‪-4‬‬
‫‪100K = [2/1M‬‬ ‫)‪× 10 × (12 – %OM)] + [3/25 × (S -2)] + (P -3‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =OM‬درﺻﺪ ﻣﺎدهي آﻟﻲ‬
‫‪ =S‬ﻛﻼس ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ‬
‫‪ =P‬ﻛﻼس ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎكرخ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ‪ ،M‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫)‪M = (100 - C) × (fS + Si‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =C‬درﺻﺪ رس ﺧﺎك‬
‫‪ =fS‬درﺻﺪ ﺷﻦ رﻳﺰ ﺧﺎك‬
‫‪ =Si‬درﺻﺪ ﺳﻴﻠﺖ ﺧﺎك‬
‫ﻛﻼس ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﻳﺎ ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﻧﻪاي و اﺳﻔﻨﺠﻲ ﺧﻴﻠﻲرﻳﺰ )ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ (2‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﻧﻪاي و اﺳﻔﻨﺠﻲ رﻳﺰ )ﻳﻚ ﺗﺎ دو ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ (3‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﻧﻪاي و اﺳﻔﻨﺠﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ )دو ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ( و داﻧﻪاي درﺷﺖ )ﭘﻨﺞ ﺗﺎ د‪‬ه‬
‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ (4‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻮدهاي )ﻣﻨﺸﻮري‪ ،‬ﺳﺘﻮﻧﻲ و ﻣﻜﻌﺒﻲ(‬
‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ذﻛﺮﺷﺪه ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬در واﻗﻊ ﻛﻼس ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫زﻳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬زﻳﺎد ﺗﺎ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد )ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 12/5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪52/‬‬

‫‪ (2‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺎ زﻳﺎد )‪ 6/25‬ﺗﺎ ‪ 12/5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬

‫‪ (3‬ﻣﺘﻮﺳﻂ )‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 6/25‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫‪ (4‬ﻛﻢ ﺗﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ )‪ 0/5‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫‪ (5‬ﻛﻢ )‪ 0/125‬ﺗﺎ ‪ 0/5‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫‪ (6‬ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ )ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 0/125‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ K‬در ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﺘﺮﻳﻚ )‪ ،(SI‬ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪد ﺣﺎﺻﻞ را ﺑﺮ ‪ 7/59‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺘﺮﻳﻚ‪ ،‬واﺣﺪ ‪ K‬ﻋﺒﺎرت از "ﺗﻦ×ﺳﺎﻋﺖ×ﻫﻜﺘﺎر" ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ "ﻫﻜﺘﺎر×ﻣﮕﺎژول×ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ"‬
‫)‪ (t.hr.ha/ha.Mj.mm‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬داراي واﺣﺪ "ﺗﻦ ﺑﺮ ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎﻋﺖ"‬
‫)‪ (t/ha.hr‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺿﺮﻳﺐ ‪ ،K‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي اراﻳﻪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﮔﺴﻤﺎ‪) 1‬ﺟﺪول ‪،(2-3‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎم ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪1- Bergsma‬‬
 ‫‪ /53‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(2-3‬ﻧﻤﻮﮔﺮاف ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﺘﺮﻳﻚ‬

‫)اﻋﺪاد داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ(‬

‫ﺟﺪول )‪ :(2-3‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺑﺮﮔﺴﻤﺎ ﺑﺮاي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎكﻫﺎ‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي )ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ(‬ ‫ﻧﺎم ﻃﺒﻘﻪ‬

‫‪0/35 – 0/7‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد‬
‫‪0/17 – 0/35‬‬ ‫زﻳﺎد‬
‫‪0/08 – 0/17‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫‪0/04 – 0/08‬‬ ‫ﻛﻢ‬
‫‪<0/04‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ K‬در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ اﺷﻜﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬در آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ K‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ از ﺑﺎرانﻫﺎي‬
‫ﺧﺎص ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮق آﻣﺮﻳﻜﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﻛﻪ ﺑﺎرانﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﺪت ‪ 63/5‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ و ﺑﻪﻣﺪت‬
‫دو ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ و‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪54/‬‬

‫ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ اﻳﺮان‪ ،‬وﻗﻮع ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻏﻴﺮﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻋﺪاد‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻓﺮﻣﻮل وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ‪ ،‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ K‬را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺪار‬
‫واﻗﻌﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻓﺮﻣﻮل و ﻳﺎ ﻧﻤﻮﮔﺮاف وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴﻤﻪﻣﺮﻃﻮب اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪهي آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺪون آﻫﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻲ آﻫﻚ در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺪن ﻣﺠﺎزي ﻋﺪد ‪ K‬ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﻣﻮرد ﺑﺎﻻ روي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮآورد ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ از‬
‫‪ K‬را در ﺷﺮاﻳﻂ اﻳﺮان ﺑﻪدﺳﺖ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:3‬‬
‫ﺷﻜﻞ‪ ،3-3‬ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ زﻳﺮﺣﻮزه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﻓﻴﺰﻳﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎ در ﺟﺪول ‪ ،3-3‬اﻃﻼﻋﺎت ﺧﺎك آنﻫﺎ در ﺟﺪول ‪ 4-3‬و‬
‫دﻳﮕﺮ اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎ اراﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺷﺶﺳﺎﻋﺘﻪي‬
‫ﺣﻮزهي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎ دورهي ﺑﺎزﮔﺸﺖ دو ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺷﺶ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﭘ‪‬ﺮﺑﺎرانﺗﺮﻳﻦ ﻣﺎه ﺳﺎل در دورهي آﻣﺎري ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ 40/1 ،‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ دﻣﺎي ﺳﺎﻻﻧﻪي اﻳﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ 301 ،‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ و ‪ 18‬درﺟﻪي ﺳﻠﺴﻴﻮس ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(3-3‬ﻧﻤﺎي ﻛﻠﻲ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤﺮاه زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي آن‬
‫)اﻋﺪاد روي ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺷﻤﺎرهي آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ(‬
 ‫‪ /55‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(3-3‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻮﮔﺮاﻓﻴﻚ زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬

‫ﺣﺠﻢ روانآب )ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ(‬

‫و ارﺗﻔﺎع آن )ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫دﺑﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪي روانآب‬

‫ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ )درﺻﺪ(‬

‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬

‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬ﺑﺮاي‬

‫ﻃﻮل ﻣﺘﻮﺳﻂ )ﻣﺘﺮ(‬

‫ﻃﻮل آﺑﺮاﻫﻪ )ﻣﺘﺮ(‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ )ﻫﻜﺘﺎر(‬

‫ﻣﺤﻴﻂ )ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬

‫ﻋﻼﻣﺖ زﻳﺮﺣﻮزه‬
‫ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي‬
‫ﺷﻤﺎرهي آﺑﺮاﻫﻪ‬

‫ﻣﻮاد ﻣﺎدري‬
‫*‬

‫‪2046‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪44600‬‬

‫ﺳﻨﮓ آﻫﻚ‬
‫ﮔﻨﮕﻠﻮﻣﺮا و‬
‫‪2723‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫و‬ ‫‪0/65‬‬ ‫‪321‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪1115‬‬ ‫‪13/6‬‬ ‫اﻟﻒ‬
‫‪1890‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1608‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻣﺎﺳﻪ ﺳﻨﮓ و ﺷﻴﻞ‬
‫‪1200‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪77760‬‬
‫‪916‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬ ‫و‬ ‫‪0/74‬‬ ‫‪293‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪1296‬‬ ‫‪13/8‬‬ ‫ب‬
‫‪1626‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1913‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1454‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1627‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪78850‬‬
‫دوﻟﻮﻣﻴﺖ‬

‫‪1889‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪5‬‬ ‫و‬ ‫‪0/21‬‬ ‫‪364‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪1577‬‬ ‫‪18/8‬‬ ‫پ‬
‫‪968‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3839‬‬ ‫‪13‬‬
‫* اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ 1-3‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(4-3‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺧﺎك زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬

‫ﮔﺮوه ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻚ‬

‫ﻣﻮاد آﻟﻲ )درﺻﺪ(‬

‫)‪(0/05-0/1 mm‬‬

‫ﻋﻼﻣﺖ زﻳﺮﺣﻮزه‬
‫ﺳﻴﻠﺖ )درﺻﺪ(‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي‬

‫)‪(0/1-2 mm‬‬

‫رس )درﺻﺪ(‬
‫ﺷﻦ )درﺻﺪ(‬
‫ﺷﻦ )درﺻﺪ(‬
‫ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫)‪(cm/h‬‬
‫)‪(g/m3‬‬

‫‪1/4‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪1/2‬‬ ‫ﻣﻜﻌﺒﻲ رﻳﺰ‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪40‬‬ ‫اﻟﻒ‬
‫‪1/3‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺧﻴﻠﻲرﻳﺰ‬ ‫‪14‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ب‬
‫‪1/6‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1/2‬‬ ‫‪2/2‬‬ ‫ﺗﻮدهاي‬ ‫‪40‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪25‬‬ ‫پ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪56/‬‬

‫ﺗﻮﺻﻴﻒ زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ"‪:‬‬
‫اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬داراي ‪ 40‬درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻊ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮب )‪ 25‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ‬
‫درﺧﺘﭽﻪاي ﻛﻢارﺗﻔﺎع و ‪ 10‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻠﻮﻓﻪاي( و ﻣﺎﺑﻘﻲ‪ ،‬اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺸﺖ‬
‫روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 80‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ(‪ .‬درﺻﺪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 30‬درﺻﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري و ﮔﺎﻫﻲ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﭘﺎﻳﺪار ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻊ ﺧﺎك و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫در ﭘﺎي ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻳﺮﺣﻮزهي "ب"‪:‬‬
‫اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬داراي ‪ 80‬درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻊ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺎ ﻛﻢ )‪ 10‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﺗﺎﺟﻲ و ‪ 20‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻠﻮﻓﻪاي( و ﻣﺎﺑﻘﻲ‪ ،‬اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬
‫ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 20‬درﺻﺪ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ‪ 10‬ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 40‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ(‪ .‬درﺻﺪ زﻣﻴﻦﻫﺎي‬
‫ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 50‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ )ﺑﻴﺶ از ‪ 70‬درﺻﺪ( ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري و ﺧﻨﺪﻗﻲ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻊ زﻳﺎد ﺧﺎك و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﭘﺎي ﻣﻮاﻧﻊ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻳﺮﺣﻮزهي "پ"‪:‬‬
‫اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬داراي ‪ 50‬درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻊ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮب )‪ 60‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ‬
‫درﺧﺘﻲ و ‪ 80‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻮﺗﻪاي(‪ 30 ،‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻨﮕﻠﻲ )‪ 95‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ( و‬
‫ﻣﺎﺑﻘﻲ‪ ،‬اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺸﺖ روي ﺗﺮاس ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 22‬درﺻﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )‪ 80‬درﺻﺪ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ(‪ .‬درﺻﺪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 20‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗﻪاي و‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﺷﻴﺎري ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻊ ﻧﺎﭼﻴﺰي از ﺧﺎك و ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﭘﺎي ﺳﻨﮓﻫﺎ ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:4‬‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي را در ﻣﺜﺎل ﺳﻪ ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ"‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺧﺎك اراﻳﻪﺷﺪه در ﺟﺪول ‪ ،4-3‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻧﻤﻮدار وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ ‪ ،(4-3‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﺣﺪود ‪) 0/028‬در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي‬
‫ﻣﺘﺮﻳﻚ( ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻘﺪار ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي را‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
 ‫‪ /57‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪M = (100 - 40) × (20+25) = 2700‬‬

‫‪ = 2‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن رﻳﺰﻣﻜﻌﺒﻲ= ‪S‬‬
‫‪ = 4‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺎ ﻛﻢ = ‪P = 1/2 cm/h‬‬
‫ﺣﺎل ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1/14‬‬ ‫‪-4‬‬
‫)‪100K = [2/1× (2700‬‬ ‫‪× 10 × (12 - 0/5)] + [3/25 × (2 -2)] + (4 - 3) = 20/7‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ ،K‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪) 0/207‬در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ( ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ روش‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮ ‪ 7/59‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪار آن در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﺘﺮﻳﻚ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪0/207 ÷ 7/59 = 0/027‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ K‬را ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي دﻳﮕﺮ )ﺑﺎ دو روش ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(4-3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ‪4‬‬

‫)ﺧﻂ ﺳﻴﺎهرﻧﮓ ﺿﺨﻴﻢ ﺗﺮﺳﻴﻢﺷﺪه روي ﻧﻤﻮدار‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺿﺮﻳﺐ ‪ K‬را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ(‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪58/‬‬

‫‪ (3-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ )‪(L‬‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ‪ ،‬زﻳﺎدﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫در ﻃﻮل ﻳﻚ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ )‪ (L‬را ﻣﻲﺗﻮان از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫‪λ‬‬
‫(=‪L‬‬ ‫‪)m‬‬
‫‪22/ 1‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =λ‬ﻃﻮل ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =m‬ﻋﺪد ﺗﻮان )ﻛﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار آن از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﺪول ‪ 5-3‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪(.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(5-3‬ﺑﺮآورد ﺗﻮان ‪ m‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‬

‫ﻣﻘﺪار ‪m‬‬ ‫ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )درﺻﺪ(‬

‫‪0/2‬‬ ‫‪<1‬‬
‫‪0/3‬‬ ‫‪ 1‬ﺗﺎ ‪3‬‬
‫‪0/4‬‬ ‫‪ 3‬ﺗﺎ ‪5‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪≥5‬‬

‫‪ (4-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ درﺟﻪي ﺷﻴﺐ )‪(S‬‬

‫وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ در ﺳﺎل ‪ ،1950‬راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ )‪ (s‬و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪ (E‬را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫‪E = 0/43 + 0/3 s + 0/043 s2‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ s ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ درﺻﺪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ درﺟﻪي ﺷﻴﺐ )‪ (S‬از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪E‬‬
‫=‪S‬‬
‫‪E0‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
 ‫‪ /59‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪ =E‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺷﻴﺐ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬

‫‪ =E0‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺷﻴﺐ ﻛﺮت ﺷﺎﻫﺪ )ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪(s = 9 ،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي درﺟﻪي ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دو ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪S = 0/065 + 0/045 s + 0/0065 s‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:5‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ را در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 18‬درﺻﺪ و ‪321‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺟﺪول ‪(3-3‬؛ ﻣﻘﺪار ﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪ )ﺟﺪول ‪ ،(5-3‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/5‬اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫‪L = (321 ÷ 22/1)0/5 = 3/81‬‬
‫‪S = 0/065 + 0/045(18) + 0/0065(18)2 = 2/98‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ ،LS‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪LS = 3/81 × 2/98 = 11/35‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ LS‬را ﺑﺮاي دو زﻳﺮﺣﻮزهي دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻜﻞ ‪ 3-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ (5-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪(C) 1‬‬

‫اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻘﺪار ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ از زﻣﻴﻦ زﻳﺮﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎك ﻓﺮﺳﻮده ﺷﺪه از‬
‫ﻫﻤﺎن ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ در ﻃﻲ ﻳﻚ آﻳﺶ ﻣﺪاوم و ﻋﺎري از ﭘﻮﺷﺶ ﻳﺎ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻟﺨﺖ‪ ‬در ﺣﺎل آﻳﺶ )ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ C‬و ‪ ،P‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻳﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ(؛ ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪A = R.K.L.S‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻄﻌﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﺑﺮده ﺷﻮد؛ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ‬

‫‪1- Crop canopy‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪60/‬‬

‫ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻘﺪار ﺑﺎﻻ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ در اﻳﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‪-‬‬
‫دﻫﻨﺪهي ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﻮﺗﻪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬درﺻﺪ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ )ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ( و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺸﺖ در ﺗﻨﺎوب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻜﻼت ﻋﻤﺪهي ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫اﺛﺮ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺠﺮﺑﻪ و ﮔﺎه ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺑﺮآورد ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺪار ‪ ،C‬ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﺮاي زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬از ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺮاي ﻣﺮاﺗﻊ و ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺪولﻫﺎي ﺳﺎدهﺷﺪهي ‪ 6-3‬و ‪ 7-3‬اراﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /61‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(6-3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬ﺑﺮاي ﻣﺮاﺗﻊ داﻳﻤﻲ‪ ،‬ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎ و زﻣﻴﻦﻫﺎي رﻫﺎﺷﺪه‬

‫درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ در ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﺧﺎك‬ ‫ﻧﻮع‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﻪي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬

‫ﭘﻮﺷﺶ‬ ‫درﺻﺪ‬
‫‪ 95‬ﺗﺎ ‪100‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪0‬‬ ‫*‬ ‫ﻧﻮع و ارﺗﻔﺎع‬
‫ﺳﻄﺤﻲ‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/013‬‬ ‫‪0/042‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/20‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪0‬‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭼﻴﺰ‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/043‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/15‬‬ ‫‪0/24‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/012‬‬ ‫‪0/038‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن و‬
‫‪25‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/041‬‬ ‫‪0/082‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪0/20‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫‪W‬‬ ‫درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/012‬‬ ‫‪0/035‬‬ ‫‪0/07‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪0/26‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ﻛﻢارﺗﻔﺎع ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع‬
‫‪50‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/039‬‬ ‫‪0/075‬‬ ‫‪0/11‬‬ ‫‪0/16‬‬ ‫‪0/26‬‬ ‫‪W‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ 0/5‬ﻣﺘﺮ‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/011‬‬ ‫‪0/031‬‬ ‫‪0/06‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط‬
‫‪75‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/038‬‬ ‫‪0/067‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/12‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫‪W‬‬ ‫ﻗﻄﺮهي ﺑﺎران‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/013‬‬ ‫‪0/040‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/18‬‬ ‫‪0/40‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪25‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/042‬‬ ‫‪0/085‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪0/22‬‬ ‫‪0/40‬‬ ‫‪W‬‬ ‫درﺧﺘﭽﻪﻫﺎ و‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/012‬‬ ‫‪0/038‬‬ ‫‪0/085‬‬ ‫‪0/16‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ﺑﻮﺗﻪزارﻫﺎ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع‬
‫‪50‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/041‬‬ ‫‪0/081‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫‪0/34‬‬ ‫‪W‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ 2‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮاي‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/012‬‬ ‫‪0/036‬‬ ‫‪0/08‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫‪G‬‬ ‫ﺳﻘﻮط ﻗﻄﺮهي ﺑﺎران‬
‫‪75‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/040‬‬ ‫‪0/077‬‬ ‫‪0/12‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫‪0/28‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/013‬‬ ‫‪0/041‬‬ ‫‪0/10‬‬ ‫‪0/19‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪25‬‬ ‫درﺧﺘﺎن و ﺗﻌﺪاد‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/042‬‬ ‫‪0/078‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪0/23‬‬ ‫‪0/42‬‬ ‫‪W‬‬
‫ﻛﻤﻲ درﺧﺘﭽﻪ ﺑﺎ‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/013‬‬ ‫‪0/040‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/18‬‬ ‫‪0/39‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪50‬‬ ‫ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪4‬‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/042‬‬ ‫‪0/085‬‬ ‫‪0/14‬‬ ‫‪0/21‬‬ ‫‪0/39‬‬ ‫‪W‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﺑﺮاي ﺳﻘﻮط‬
‫‪0/003‬‬ ‫‪0/012‬‬ ‫‪0/039‬‬ ‫‪0/09‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪75‬‬ ‫ﻗﻄﺮهي ﺑﺎران‬
‫‪0/011‬‬ ‫‪0/041‬‬ ‫‪0/083‬‬ ‫‪0/13‬‬ ‫‪0/20‬‬ ‫‪0/36‬‬ ‫‪W‬‬
‫* ‪ =G‬ﻋﻠﻮﻓﻪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﺒﻴﻪ ﻋﻠﻮﻓﻪ؛ ‪ =W‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻮﺗﻪاي ﭘﻬﻦﺑﺮگ‬

‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي درﺻﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺟﺪول ‪ 6-3‬ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻳﺎ اﮔﺮ‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪62/‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(7-3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬ﺑﺮاي اراﺿﻲ ﺟﻨﮕﻠﻲ‬

‫ﻣﻘﺪار ‪C‬‬ ‫اﺷﻜﻮب ﭘﺎﻳﻴﻦ‬ ‫ﻻﺷﺒﺮگﻫﺎي ﺟﻨﮕﻠﻲ‬ ‫درﺻﺪ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ رﺷﺪ‬

‫‪0/001‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻨﺘﺮل‬

‫‪ 90‬ﺗﺎ ‪100‬‬ ‫‪ 75‬ﺗﺎ ‪100‬‬ ‫ﺧﻮب‬
‫‪0/003 – 0/011‬‬ ‫ﺑﺪون ﻛﻨﺘﺮل‬
‫‪0/002 – 0/004‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻨﺘﺮل‬
‫‪ 75‬ﺗﺎ ‪85‬‬ ‫‪ 40‬ﺗﺎ ‪70‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫‪0/01 – 0/04‬‬ ‫ﺑﺪون ﻛﻨﺘﺮل‬
‫‪0/003 – 0/009‬‬ ‫ﺑﺎ ﻛﻨﺘﺮل‬
‫‪ 40‬ﺗﺎ ‪70‬‬ ‫‪ 20‬ﺗﺎ ‪35‬‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ‬
‫‪0/02 – 0/09‬‬ ‫ﺑﺪون ﻛﻨﺘﺮل‬

‫در اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ‪ 7-3‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ (1‬در ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 20‬درﺻﺪ ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻒ آنﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ‪40‬‬
‫درﺻﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﺪول ‪ 6-3‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻒ ﺟﻨﮕﻞ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﺷﻜﻮب ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺑﻮﺗﻪزارﻫﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻒزارﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﺎز ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﺗﺎﺟﻲ ﺟﻨﮕﻠﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﺎﻟﺖ "ﺑﺎ ﻛﻨﺘﺮل"‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺷﻜﻮب ﭘﺎﻳﻴﻦ‪ ،‬ﭼﺮاي ﺑﻴﺶ‬
‫از ﺣﺪ و آﺗﺶﺳﻮزيﻫﺎ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻨﻈﻮر از "ﺑﺪون ﻛﻨﺘﺮل"‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺷﻜﻮب ﭘﺎﻳﻴﻦ‪،‬‬
‫ﭼﺮاي ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ و آﺗﺶﺳﻮزيﻫﺎ ﺑﻪوﻓﻮر رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:6‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬را ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬داراي ‪ 40‬درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻌﻲ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮب و‬
‫ﻣﺎﺑﻘﻲ‪ ،‬اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺑﺎ ‪ C =0/65‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻊ‪25 ،‬‬
‫درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ درﺧﺘﭽﻪاي ﻛﻢارﺗﻔﺎع و ‪ 10‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻠﻮﻓﻪاي دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺟﺪول ‪ 6-3‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﺑﻴﻦ ‪) 0/36‬ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ﺻﻔﺮ( و ‪) 0/17‬ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ‪ 20‬درﺻﺪ(‬
‫را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺪار آن‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/265‬ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ درﺻﺪ ﻫﺮ ﻛﺎرﺑﺮي‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪C‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪C = (0/265 × 0/40) + (0/65 × 0/60) = 0/50‬‬
 ‫‪ /63‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬را ﺑﺮاي دو زﻳﺮﺣﻮزهي دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻜﻞ ‪ 3-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ (6-1-4-3‬ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك )‪(P‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻘﺪار ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ ﻳﻚ‬
‫زﻣﻴﻦ ﺣﻔﺎﻇﺖﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻟﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺟﻬﺖ ﺗﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺷﺨﻢ زده ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻛﺎرﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺖ در روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري و‬
‫ﺗﺮاسﺑﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﺎوبﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬ﻛﻮد دادن‪ ،‬ﻗﺮار دادن ﺑﻘﺎﻳﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ )‪ (C‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬از ﺷﺨﻢ و ﻛﺸﺖ در‬
‫روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬در ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ از درﺟﻪ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ و ﻧﻮع‬
‫ﺗﻨﺎوب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬را ﺑﺮاي ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﺪولﻫﺎي ‪ 8-3‬ﺗﺎ ‪-3‬‬
‫‪ 10‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(8-3‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري و ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‬

‫ﻣﻘﺪار ‪P‬‬
‫درﺻﺪ ﺷﻴﺐ‬
‫ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‬ ‫ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‬ ‫ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬
‫‪0/6‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪1/1 – 2‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪2/1 – 7‬‬
‫‪0/6‬‬ ‫‪0/3‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪7/1 – 12‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪12/1 – 18‬‬
‫‪0/9‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪18/1 – 24‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪64/‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(9-3‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل آن در ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬
‫*‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ) ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﻘﺪار ‪P‬‬ ‫درﺻﺪ ﺷﻴﺐ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺎﻟﭻ ﺳﻄﺤﻲ‬ ‫ﺑﺪون ﻣﺎﻟﭻ ﺳﻄﺤﻲ‬
‫‪152‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪1-2‬‬
‫‪114‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪3-5‬‬
‫‪76‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪6-8‬‬
‫‪46‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪9 - 12‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪13 - 16‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪17 - 20‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪21 - 25‬‬
‫* اﮔﺮ ﭘﺲ از ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪ 50‬درﺻﺪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﻮد؛ ﻃﻮل ﺷﻴﺐ‪25 ،‬‬
‫درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(10-3‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻨﺎوبﻫﺎي زراﻋﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻃﻮل‬ ‫ﻣﻘﺪار ‪ P‬در ﺗﻨﺎوبﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬

‫ﻋﺮض ﻧﻮار )ﻣﺘﺮ(‬ ‫***‬ ‫**‬ ‫*‬
‫درﺻﺪ ﺷﻴﺐ‬
‫ﺷﻴﺐ )ﻣﺘﺮ(‬ ‫پ‬ ‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬
‫‪244‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪0/30‬‬ ‫‪1-2‬‬
‫‪183‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/38‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪3-5‬‬
‫‪122‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪0/5‬‬ ‫‪0/38‬‬ ‫‪0/25‬‬ ‫‪6-8‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪0/30‬‬ ‫‪9 - 12‬‬
‫‪49‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0/52‬‬ ‫‪0/35‬‬ ‫‪13 - 16‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪0/8‬‬ ‫‪0/60‬‬ ‫‪0/40‬‬ ‫‪17 - 20‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪0/9‬‬ ‫‪0/68‬‬ ‫‪0/45‬‬ ‫‪21 - 25‬‬
‫* ﺗﻨﺎوب ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻟﻪي ذرت‪ ،‬ﻏﻼت‪ ،‬ﭼﻤﻦ و ﭼﻤﻦ‬
‫** ﺗﻨﺎوب زراﻋﺖ ردﻳﻔﻲ‪ ،‬ﮔﻨﺪم زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ و ﭼﻤﻦ‬
‫*** ﺗﻨﺎوب زراﻋﺖ ردﻳﻔﻲ و ﮔﻨﺪم‬

‫ﻣﺜﺎل ‪:7‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ P‬را ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ زﻳﺮﺣﻮزه ﻣﺬﻛﻮر داراي ‪ 40‬درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻣﺮﺗﻊ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮب و ﻣﺎﺑﻘﻲ‪،‬‬
‫اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز و ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ 18 ،‬درﺻﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮاي‬
 ‫‪ /65‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺗﻌﻲ‪ P ،‬را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ )ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ روش ‪ ،USLE‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪ ،8-3‬ﻣﻘﺪار‬
‫‪ P‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/8‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﻞ زﻳﺮﺣﻮزه ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫‪P = (1 × 0/40) + (0/8 × 0/60) = 0/88‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ P‬را ﺑﺮاي دو زﻳﺮﺣﻮزهي دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮد در ﺷﻜﻞ ‪ 3-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:8‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﻜﻞ ‪ ،1-3‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ اراﻳﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺳﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ آنﮔﺎه‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك را در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮِ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه در ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪A = R.K.L.S.C.P‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪A= (6823/71 ÷ 100) × 0/027 × 11/35 × 0/5 × 0/88 = 9/20‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه‪ ،‬زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﻘﺪار زﻳﺎد ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﺷﻴﺐ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ )‪ C ،(LS‬و ‪ P‬ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:9‬‬
‫اﮔﺮ در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ﺑﻪ‬
‫‪ 102‬ﻣﺘﺮ و درﺻﺪ ﺷﻴﺐ ﺑﻪ ‪ 14‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ L‬و ‪ ،S‬ﻣﻘﺪار ‪ LS‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪LS = 2/15 × 1/97 = 4/23‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪A = (6823/71 ÷ 100) × 0/027 × 4/23 × 0/5 × 0/88 = 3/43‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ 5/77 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ 62/7 ،‬درﺻﺪ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:10‬‬
‫اﮔﺮ در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﻧﻮع ﻛﺸﺖوﻛﺎر ﺑﻪ ﻧﻮاري ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﺪون اﻧﺠﺎم‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪66/‬‬

‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﭼﻘﺪر ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪ ،8-3‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪P = (0/6 × 0/4) + (0/4 ×1) = 0/64‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪A =(6823/71 ÷ 100) × 0/027 × 11/35 × 0/5 × 0/64 = 6/69‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ 2/51 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ 27/3 ،‬درﺻﺪ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ‪ 9‬و ‪ 10‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﭼﺸﻢﮔﻴﺮي از ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (7-1-4-3‬ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺠﺎز‬
‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪدرﺳﺘﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك )‪،(A‬‬
‫ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺠﺎز ﻣﻨﻄﻘﻪ )‪ (Te‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ آنﮔﺎه‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪Te = R.K.LS.C.P‬‬
‫از آنﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ R.K.LS‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺿﺮاﻳﺐ‬
‫‪ C‬و ‪ P‬ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ دارﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻘﺪار ‪ C.P‬را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪Te‬‬
‫= ‪C.P‬‬
‫‪R.K.LS‬‬
‫در راﺑﻄﻪي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ LS ،K ،R‬و ‪ Te‬ﻣﻌﻠﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ C.P‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻣﻲﺗﻮان اﻋﻤﺎل ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺼﻮص و‬
‫روشﻫﺎي وﻳﮋه‪ ،‬ﺑﺪون اﻧﺠﺎم ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ )‪ (P =1‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ C.P‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع ﮔﻴﺎه و ﻧﺤﻮهي ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ C‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﻫﻢ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ و ﻫﻢ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ P‬را ﻫﻢ ﻛﺎﻫﺶ داد ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ C‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ و از ﻧﻘﺶ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ‬
‫زراﻋﻲ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ 9‬دﻳﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
 ‫‪ /67‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻋﺎﻣﻞ ‪ LS‬را ﻫﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد؛ وﻟﻲ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪﺑ‪‬ﺮ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪﭘﺬﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:11‬‬
‫اﮔﺮ در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي‪ 2/14 ،‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﻫﺮ ﺻﺪ ﺳﺎل‬
‫ﻓﺮض ﺷﻮد؛ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺠﺎز را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ و در ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﺑﺤﺚ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي در ﻳﻚ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/0214‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺿﺮب اﻳﻦ ﻣﻘﺪار در ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺳﺎل( ‪11150000 × (0/0214 ÷100) = 2386/1‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه )ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﺟﺪول ‪ ،4-3‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 1/4‬ﮔﺮم ﺑﺮ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻳﺎ ﺗﻦ ﺑﺮ ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﺳﺎل( ‪2386/1 × 1/4 = 3340/54‬‬
‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﺧﻴﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ زﻳﺮﺣﻮزه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد؛ ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻦ در‬
‫ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺠﺎز )‪ (Te‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪ = 3340/54 ÷ 1115 = 3‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺠﺎز = ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮدن ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ (68/2371) R ،(0/027) K ،(11/35) LS‬و ‪،(3) Te‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻘﺪار ‪ C.P‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪CP = 3 ÷ (68/2371×0/027 ×11/35) = 0/143‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ در ﻣﺜﺎل ‪ 7‬ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ P‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/88‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺘﻲِ دﻳﮕﺮي اﻧﺠﺎم ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ C‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪C = 0/143 ÷ 0/88 = 0/163‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ وﻳﮋهاي را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ C‬در آن‪ ،‬از ‪ 0/163‬ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺳﻪ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻨﺎوبﻫﺎي زراﻋﻲ‬
‫ﻣﺮﺳﻮم‪ ،‬داراي اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ‪ C‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺠﺎي ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬از ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ ﭼﻮن ﻣﻘﺪار ‪ P‬ﺑﺮاي ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪) 0/4‬ﺟﺪول ‪ (8-3‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار‬
‫وزﻧﻲ آن ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ"‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/64‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪68/‬‬

‫‪C = 0/143 ÷ 0/64 =0/223‬‬

‫در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻨﺎوبﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ‪ ،C‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﻞ زﻳﺮﺣﻮزه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را دﻗﻴﻖﺗﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺨﺶ ﻛﺸﺎورزي را از ﻣﺮﺗﻊ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪:‬‬
‫اﮔﺮ در زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي "ب" و "پ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬ﻃﻮل ﺷﻴﺐ ﺑﻪ‬
‫‪ 30‬درﺻﺪ‪ ،‬و درﺻﺪ ﺷﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﭼﻘﺪر ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؟‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ 40 ،‬درﺻﺪ از اراﺿﻲ ﻣﺮﺗﻌﻲ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻞﻛﺎري ﺷﻮﻧﺪ و ﻛﺸﺖوﻛﺎر ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻧﻮاري اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﭼﻘﺪر ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؟ )ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﭘﺲ از‬
‫ﺟﻨﮕﻞﻛﺎري ﺑﺎ ‪ 21‬درﺻﺪ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ و ﭘﺲ از رﺷﺪ ﺟﻨﮕﻞ و اﻳﺠﺎد ‪ 92‬درﺻﺪ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﻴﺪ(‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ در ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪ ،(USLE‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻫﺪررﻓﺖ‬
‫ﺧﺎك ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ ،‬اﻳﺮادﻫﺎ و ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ دارد ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﻪي‬
‫آنﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺎﺷﻲ از آب ﺣﺎﺻﻞ از ذوب‬
‫ﺑﺮف ﺑﻪﻛﺎر ﻧﻤﻲرود؛ زﻳﺮا ‪ R‬ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻴﺰان رﺳﻮب اﻧﺘﻘﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻧﻬﺮﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ رﺳﻮﺑﺎت‬
‫ﺗﺠﻤﻊﻳﺎﻓﺘﻪ در ﭘﺸﺖ ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ را ﺑﺮآورد ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗﻪاي‪ ،‬ﺷﻴﺎري و ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري ﺑﻪﻛﺎر‬
‫ﻣﻲرود و در ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﻳﺎ ﻣﺴﻴﻞ ﻧﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬اﻳﻦ ﻣﺪل ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎﻟﺺ ﺧﺎك )ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻞ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎي‬
‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎك رﺳﻮبﮔﺬاريﺷﺪه در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ( را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻴﺰان ﻛﻞ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ را ﺑﺮآورد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﻣﻴﺰان‬
‫رﺳﻮبﮔﺬاري ﺑﺮآورد ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ؛ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮاي زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎده‬
‫از آن در ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اراﺿﻲ ﻣﺮﺗﻌﻲ و ﺟﻨﮕﻠﻲ دﻗﺖ ﻻزم را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻓﺮﻣﻮل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺸﺎورزي در‬
 ‫‪ /69‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ارﺗﺒﺎط ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود و در ﻛﺎرﻫﺎي ﻏﻴﺮﻛﺸﺎورزي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎركﻫﺎ و ﻏﻴﺮه( ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺿﺮﻳﺐ ‪ C‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (7‬در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻓﺮض ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ در ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫‪ (8‬ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺎم اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﻣﻞ اﻧﺪازهﮔﻴﺮيﺷﺪه ﺑﺮاي اراﻳﻪي آن‪،‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺸﻮر آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ در ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (9‬در اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻳﺐ ذﻛﺮﺷﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل داراي ﻣﺸﻜﻼت دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫‪ (1-9‬ﻣﺸﻜﻞ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺰان ‪) R‬ﭼﺮاﻛﻪ اﻳﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺳﻴﻨﻮﭘﺘﻴﻚ ﻛﺎﻓﻲ در اﻳﺮان‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪ (2-9‬ﻣﺸﻜﻼت ذﻛﺮﺷﺪه ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪.K‬‬
‫‪ (3-9‬در اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻴﭻ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻓﺎﻛﺘﻮر ‪ C‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان روﺷﻲ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك ﺑﻪﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده از دﻫﻪي ‪ 1970‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‬
‫و ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي ﻛﺴﺐﺷﺪه ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫‪ 1970‬ﺗﺎ ‪ ،1979‬ﻧﮕﺎرش ﺟﺪﻳﺪ و اﺻﻼحﺷﺪهاي از اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را در اﺑﺘﺪاي دﻫﻪي ‪ 1990‬ﺑﻪ‬
‫ارﻣﻐﺎن آوردﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ در ﻳﻚ ﺷﻜﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﺑ ﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺻﻼح ﺷﺪهي‬
‫ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ) ‪ ( RUSLE‬ﺑﻪﺻﻮرت راﻳﺎﻧﻪاي اراﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-4-3‬ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺻﻼحﺷﺪهي ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك )‪(RUSLE‬‬

‫ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬از ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻞ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺪل ‪ USLE‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ‬
‫ﺗﻌﺎرﻳﻒ و رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬در آن ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﺒﺐ ﺑﻬﺒﻮد ﺻﺤﺖ ﺑﺮآورد‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،RUSLE .‬ﻳﻚ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪي راﻳﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﻛﺎرﺑﺮد آن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺪاوم اﺻﻼح و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪل‬
‫‪ ،USLE‬ﺗﻨﻬﺎ در اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از اراﺿﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺪل اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻢ در اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي و ﻫﻢ در اراﺿﻲ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪70/‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ اﺳﺘﻔﺎده دارد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﺻﻄﻼح "واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ"‪ 1‬را‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪل ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬ﻳﻚ روش ﺗﻚرﺧﺪاد‪ 2‬ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﺮاي ﻫﺮ رﺧﺪاد ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﺘﻼفﻫﺎي ﻋﻤﺪهاي را ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﺪلﻫﺎي ‪ USLE‬و ‪ RUSLE‬وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮح زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ R‬در ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺎرش ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎص‬
‫در آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬ﻣﻘﺪار ‪ R‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻃﻼﻋﺎت ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫اﻳﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪي ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‪،‬‬
‫دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ RUSLE‬ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن اﺛﺮ ﺿﺮﺑﻪﻫﺎي ﺑﺎران ﺑﺮ روي آب ﺗﺠﻤﻊ‪-‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪي ﺳﻄﺤﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﻳﻚ ﺿﺮﻳﺐ اﺻﻼﺣﻲ ﺑﺮاي ‪ R‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ K‬در ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻣﺎدهي آﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ذاﺗﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﺎك ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﻣﺪل ‪ RUSLE‬ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ‪USLE‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﻮدن ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻓﺼﻠﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﺦ زدن آب و ذوب آن(‪،‬‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ‪ L‬و ‪ S‬در ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻃﻮل و ﺗﻨﺪي ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮي‬
‫اراﺿﻲ‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ وﻟﻲ در ﻣﺪل ‪ ،RUSEL‬اﻳﻦ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﺪﻳﺪ‬
‫و ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري ﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎري ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﺷﻴﺐﻫﺎي‬
‫ﻣﺮﻛﺐ‪ ،‬ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ C‬در ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻟﻲ ﻛﺸﺖوﻛﺎر‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮاري ﺳﻄﺤﻲ‬
‫و ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ درﺻﺪ ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪه در ﻃﻲ‬
‫ﺷﺶ ﻣﺮﺣﻠﻪي رﺷﺪ ﮔﻴﺎه اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺪل ‪ RUSEL‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ ،C‬از ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﻓﺮﻋﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎرﺑﺮي ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻤﻮاري ﺳﻄﺤﻲ و رﻃﻮﺑﺖ‬
‫ﺧﺎك اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬در ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﺮ ﺳﺎل ﺗﻨﺎوب ﺑﻪ ﻓﻮاﺻﻞ ‪15‬روزه‬
‫و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك ﺑﺮاي ﻫﺮ دوره‪ ،‬ﺳﺒﺐ اﺻﻼح ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ‬
‫زﻣﺎن ﻛﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎكورزي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﻋﻲ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ؛ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬دوﺑﺎره‬

‫‪1- Landuse dependent‬‬

‫‪2- Single erent‬‬
 ‫‪ /71‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬ﺑﺮآوردﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮي از ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك را در ﺳﺮاﺳﺮ‬

‫ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك و اﺛﺮات اﻗﻠﻴﻢ در ﺗﺠﺰﻳﻪي‬
‫ﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ اراﻳﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ P‬در ﻣﺪل ‪ USEL‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ روانآب و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ‬
‫آن‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻮار اﺳﺖ؛ ﺣﺎل آنﻛﻪ در ﻣﺪل ‪ ،RUSEL‬ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪P‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺮوهﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻚ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﻨﺪي ﺷﻴﺐ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲﻫﺎ و‬
‫ﻣﻴﺰان ﺷﺎﺧﺺ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﻚ رﮔﺒﺎر اﻧﻔﺮادي ﺑﺎ دورهي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ‪ 10‬ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ ،RUSLE‬اﺛﺮات ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺣﻤﻞ ﺟﺮﻳﺎن در ﻧﻮارﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺮاﻛﻢ و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻴﺰان رﺳﻮب رﺳﻴﺪه ﺑﻪ آن ﻧﻮارﻫﺎ ﺑﺮآورد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ‪ P‬ﺑﺮاي ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻴﺰان و ﻣﺤﻞ رﺳﻮبﮔﺬاري را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (3-4-3‬ﻣﺪل ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﻌﺪﻳﻞﻳﺎﻓﺘﻪي ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك )‪(MUSLE‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك )‪ (USLE‬ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻣﻴﺰان ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك از ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ و ﻳﺎ در ﻃﻮل ﻳﻚ ﺷﻴﺐ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻴﺰان رﺳﻮبدﻫﻲ‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ را ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻘﺪار رﺳﻮب ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ و‬
‫ﺑﺮﻧﺖ‪ 2‬در ﺳﺎل ‪ ،1975‬ﺿﺮﻳﺐ "ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب" )‪ 3(SDR‬را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺣﻮزه )ﻓﻴﺰﻳﻮﮔﺮاﻓﻲ و زﻫﻜﺸﻲ(‪ ،‬رﺧﺪادﻫﺎي اﻗﻠﻴﻤﻲ و ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ و ﻣﻴﺰان ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب‪،‬‬
‫ﻏﻴﺮﺧﻄﻲ و ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه‬
‫و ﻏﻴﺮﺧﻄﻲ ﺑﻮدن راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ‪ R‬و ﻣﻴﺰان ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻣﺪل ‪ USLE‬ﺑﺎ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫روانآب ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﺪل ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪل ‪ MUSLE‬ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﻣﻞ روانآب‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺿﺮورﺗﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب در ﻣﻌﺎدﻟﻪي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺪل ‪ MUSLE‬ﻧﻘﺶ روانآب ﺷﺎﺧﺺ اﺳﺖ و از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي‬

‫‪1- Modified Universal Soil Loss Equation; MUSLE‬‬

‫‪2- Williams and Brent‬‬
‫‪3- Soil Delivery Ratio; SDR‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪72/‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي رﺳﻮب ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺠﺎي ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮآورد‬
‫رﺳﻮبدﻫﻲ از ﺧﺮوﺟﻲ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻳﻚ رﮔﺒﺎر ﻣﻨﻔﺮد اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮل‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪A = 95(Q.qP)0/56 KLSCP‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =A‬ﻣﻘﺪار رﺳﻮبدﻫﻲ ﻳﻚ روﻳﺪاد )رﮔﺒﺎر( ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻦ‬
‫‪ =Q‬ﺣﺠﻢ روانآب ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻜﺮ‪ -‬ﻓﻮت‬
‫‪ =qP‬ﺷﺪت ﻳﺎ دﺑﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪي روانآب ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﻮتﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ‬
‫‪ C ،S ،L ،K‬و ‪ P‬ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه در ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬
‫)‪ (USLE‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺑﺎﻻ را در ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻣﺘﺮﻳﻚ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪A = 11800(Q.qP)0/56 KLSCP‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =A‬ﻣﻘﺪار رﺳﻮبدﻫﻲ ﻳﻚ روﻳﺪاد ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم‬
‫‪ =Q‬ﺣﺠﻢ روانآب ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ‬
‫‪ =qP‬ﺷﺪت ﻳﺎ دﺑﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪي روانآب ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺪت ﻳﺎ دﺑﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪ و ﺣﺠﻢ روانآب از ﻃﺮﻳﻖ روشﻫﺎي ﺗﻮزﻳﻊ‬
‫آﻣﺎري‪ ،‬ﺑﺮآورد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪي وﻳﻠﻴﺎﻣﺰ )ﻣﺪل ‪،(MUSLE‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻓﺮﺿﻴﺎت زﻳﺮ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﺪل ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ روش در ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪازه و ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬آزﻣﻮن ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻘﺪار رﺳﻮب ﺑﺮاي ﻳﻚ‬
‫رﮔﺒﺎر ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻣﻘﺪار واﻗﻌﻲ ﺑﺮآورد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮاي ﻳﻚ رﮔﺒﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲﻣﺪت‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از‬
‫ﻣﻘﺪار واﻗﻌﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:12‬‬
‫دﺑﻲ و ﺣﺠﻢ روانآب ﺑﺎرش ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ﻳﻚ‪ ،‬در ﺟﺪول ‪ 3-3‬اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار‬
 ‫‪ /73‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫رﺳﻮبدﻫﻲ را ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪) (3-3‬ﺑﺪون ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ( ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺣﻮزه ﺑﺎ ﺑﺎرش ذﻛﺮﺷﺪه ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻘﺪار رﺳﻮبدﻫﻲ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫= ‪A = 11800(Q.qP)0/56 .K.L.S.C.P‬‬
‫)ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم( ‪= 11800×(44600 × 7)0/56 × 0/027 × 11/35 × 0/5 × 0/88 = 1899226/4‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد؛ آنﮔﺎه‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر( ‪A = (1899226/4 ÷ (1115 ×1000)) = 1/70‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎﻟﺺ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪ = 9/2 - 1/7 = 7/5‬رﺳﻮب ‪ -‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ = ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﺜﺎل ﻫﺸﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (4-4-3‬ﻣﺪل ﭘﺴﻴﺎك )‪(PSIAC‬‬
‫اﻳﻦ روش در ﺳﺎل ‪ 1968‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك و ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب در ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ اراﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﻧُﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺑﺮآورد رﺳﻮب‬
‫در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ‬
‫‪ (2‬ﺧﺎك‬
‫‪ (3‬آب و ﻫﻮا‬
‫‪ (4‬روانآب‬
‫‪ (5‬ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎ‬
‫‪ (6‬ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‬
‫‪ (7‬ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ‬
‫‪2‬‬
‫‪ (8‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻻدﺳﺖ‬

‫‪1- Pacific Southwest Inter Agency Committee; PSIAC‬‬

‫‪2- Upland erosion‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪74/‬‬

‫‪ (9‬ﻓﺮﺳﻴﺎش رودﺧﺎﻧﻪاي‬
‫ارزش ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻞ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ رﺗﺒﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮاي آن ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺘﺨﺮاج‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي ﺑﺎﻻ‪ ،‬داراي ﻳﻚ‬
‫ﻣﺤﺪودهي ﻣﺸﺨﺺ از ﻧﻤﺮهي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﺪول ‪ 11-3‬اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روش در ﺳﺎل ‪ 1982‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺠﺪد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي‬
‫ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﺗﺎ ارﻗﺎم ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬روش ﭘﺴﻴﺎك‪،‬‬
‫ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ دز‪ ،‬ﻣﻴﻨﺎب‪ ،‬زاﻳﻨﺪهرود‪ ،‬ﻛﺎرون‪ ،‬ﻣﺎرون و دﻣﺎوﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺘﺎﻳﺞ رﺿﺎﺑﺖﺑﺨﺸﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ /75‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(11-3‬ﻧﻤﺮهي ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ در روش ﭘﺴﻴﺎك‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﻧﻤﺮهي ﺗﺄﺛﻴﺮ‬

‫ردﻳﻒ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت‬ ‫ﺧﺎك‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫و ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺸﻪي زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ‪10‬‬ ‫زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ‬ ‫‪1‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺮهي اﻳﻦ ﻓﺎﻛﺘﻮر‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ K‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪10‬‬ ‫ﺧﺎك‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس وﺿﻌﻴﺖ و ﺷـﺪت ﺑﺎرﻧـﺪﮔﻲ در ﺣـﻮزهي آﺑﺨﻴـﺰ‪ ،‬ﻧﻤـﺮهي آن‬
‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪10‬‬ ‫آب و ﻫﻮا‬ ‫‪3‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺮهي روانآب ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺮوهﻫـﺎي ﻫﻴـﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ )ﭘﺘﺎﻧﺴـﻴﻞ ﺧـﺎك‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ روانآب( ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﮔـﺮوه ﻫﻴـﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪ ،A‬داراي‬
‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪10‬‬ ‫روانآب‬ ‫‪4‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ روانآب و ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮوه ﻫﻴـﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪،D‬‬
‫از ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ روانآب و ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﺮه ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﻴﺐ ﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ‪ 30‬درﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻤﺮهي ‪ 20‬در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺷﻴﺐ ﺣﻮزهي ﻛﻤﺘـﺮ از ‪ 20‬درﺻـﺪ‪ ،‬ﻧﻤـﺮهي ‪ 10‬ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪20‬‬ ‫ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي‬ ‫‪5‬‬
‫ﺷﻴﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 10‬درﺻﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺮهي ﺻﻔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -10‬ﺗﺎ ‪ +10‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺣﻮزه ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻤﺮهي آن ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‬ ‫‪6‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ﻋﺎﻣﻞ ردﻳﻒ ‪ ،6‬ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺮهي ﻣﻨﻔـﻲ‪،‬‬
‫‪ -10‬ﺗﺎ ‪+10‬‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ‬ ‫‪7‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرت ﻋﺪم ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ در ﺳـﻄﺢ ﺧـﺎك‪ ،‬ﻧﻤـﺮهي ﺻـﻔﺮ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻌﻠﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ ﺑـﻴﺶ از ‪ 50‬درﺻـﺪ ﺳـﻄﺢ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬درﮔﻴـﺮ‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪25‬‬ ‫‪8‬‬
‫در ﺳﻄﺢ ﺣﻮزه‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري و ﺧﻨﺪﻗﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻤﺮهي ‪ 25‬ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫از ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در روش ﺳـﺎزﻣﺎن ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿـﻲ‬ ‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي و‬
‫‪1‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪25‬‬ ‫‪9‬‬
‫آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (BLM‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﻤﻞ رﺳﻮب‬

‫‪ (1-4-4-3‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮبدﻫﻲ‬

‫ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي ﻣﺆﺛﺮ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮبدﻫﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻘﺸﻪي ﻳﮕﺎنﻫﺎي‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺎ واﺣﺪﻫﺎي ﻛﺎري )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪي اﺟﺰاي واﺣﺪ اراﺿﻲ و ﻳﺎ ﻧﻘﺸﻪي ﺧﺎك( ﺗﻬﻴﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪد و ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻳﮕﺎنﻫﺎي ﺟﺪاﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻛﺪام از آنﻫﺎ را ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ‬
‫در ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ واﺣﺪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪي‬

‫‪1- Bureau of Land Management; BLM‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪76/‬‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻧﻤﺮهي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﭘﺴﻴﺎك ﺗﻌﺪﻳﻞﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫)‪ 1(MPSIAC‬در ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻳﮕﺎنﻫﺎي ﺟﺪاﺷﺪه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬درﺟﻪي‬
‫رﺳﻮبدﻫﻲ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﺢ و ﻧﺤﻮهي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﻣﺪل ‪ MPSIAC‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-1-4-4-3‬زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ اراﺿﻲ‪ ،‬از ﻧﻘﺸﻪي زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﻳﮕﺎنﻫﺎي ﺟﺪاﺷﺪه‪ ،‬از ﻧﻈﺮ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺸﻜﻠﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺮهي زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﮔﺮ در ﻳﻚ ﻳﮕﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻳﮕﺎن را ﺑﻪ ﻳﮕﺎنﻫﺎي ﻫﻤﮕﻦﺗﺮ ﺑﺨﺶ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ اﻳﻦ واﺣﺪﻫﺎي ﻫﻤﮕﻦ را ﮔﺰارش ﻛﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻫﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻧﻤﺮهي‬
‫ﻋﺎﻣﻞ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪-3‬‬
‫‪ ،12‬ﻧﻤﺮهي زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y١ = X١‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ = X١‬ﺷﺎﺧﺺ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻮع ﺳﻨﮓ و ﺳﺨﺘﻲ آن‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1- Modified PSIAC; MPSIAC‬‬

 ‫‪ /77‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(12-3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺪار ‪ X١‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻮع ﺳﺎزﻧﺪ‬

‫زﻳﺎد‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫ﻛﻢ‬ ‫ﻧﻤﺮهي ﻛﻴﻔﻲ‬
‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫ﻧﻤﺮهي ﻛﻤ‪‬ﻲ‬
‫ﺳﺎزﻧﺪﻫﺎي ﺳﺨﺖ و‬ ‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺑﺎ ﺳﺨﺘﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ و‬
‫ﻣﺎرن و ﺷﻴﻞ‬
‫ﻓﺸﺮده )آذرﻳﻦ(‬ ‫ﺳﻨﮓﻫﺎي دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺧﺮدﺷﺪه ﻳﺎ‬
‫دوﻟﻮﻣﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﮔﭻ و ﻣﺎرن اﻣﻼحدار‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻫﻮادﻳﺪهي ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ آﺑﺮﻓﺘﻲ‬ ‫ﺳﻨﮓ ﺑﺎ درز و ﺷﻜﺎف ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫ﻣﺎﺳﻪﺳﻨﮓ‬
‫ﮔﺮاﻧﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﻛﻨﮕﻠﻮﻣﺮا‬ ‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻪﻫﻤﺮاه‬
‫اﻧﻮاع ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﺒﻠﻮر‬ ‫ﺳﻨﮓ آﻫﻚ ﺑﺎ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ‬ ‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻣﺎرن ﻳﺎ ﺷﻴﻞ‬

‫‪ (2-1-4-4-3‬ﺧﺎك‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎكرخ ﺷﺎﻫﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬درﺻﺪ ﺷﻦ رﻳﺰ‪،‬‬
‫درﺻﺪ ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬درﺻﺪ ﺷﻦ ‪ 0/1‬ﺗﺎ ‪ 2‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ و ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎكﻫﺎ )‪ (K‬ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻤﻮﮔﺮاف وﻳﺸﻤﺎﻳﺮ )ﺷﻜﻞ ‪ (2-3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎك ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪Y2 = 16/6X2‬‬
‫‪X2 = K‬‬

‫‪ (3-1-4-4-3‬آب و ﻫﻮا‬
‫آب و ﻫﻮا ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﻮﺳﻌﻪي ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻧﻮع ﺧﺎك و ﻣﻘﺪار ﺗﻮﻟﻴﺪ روانآب دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻤﺮهي ﻋﺎﻣﻞ اﻗﻠﻴﻢ از ﻓﺮﻣﻮل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y3 = 0/02X3‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =X٣‬ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺷﺶﺳﺎﻋﺘﻪي ﺣﻮزه ﺑﺎ دورهي ﺑﺎزﮔﺸﺖ دو ﺳﺎل )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت از ﺟﺪولﻫﺎي اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻴﺪروﻟﻮژي ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪78/‬‬

‫‪ (4-1-4-4-3‬روانآب‬
‫روانآب ﺗﻮﻟﻴﺪﺷﺪه در ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و اﻧﺘﻘﺎل رﺳﻮب دارد‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار و ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ در ﻣﻘﺪار روانآب و ﺷﺪت آن و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﺎك و ﺣﻤﻞ رﺳﻮب‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪.‬‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ روانآب ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎت ﺧﺎكرخﻫﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻋﻤﻖ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﻻﻳﻪي ﻣﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه و ﻣﻘﺪار ﺳﻨﮓرﻳﺰه در ﻗﺎﻟﺐ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪ C ،B ،A‬و ‪D‬‬
‫)ﺑﻪ ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژي ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد( ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y4 = 0/2X4‬‬
‫‪X4 = 0/2 × (0/03R + 50QP) = 0/006R + 10QP‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =QP‬دﺑﻲ وﻳﮋهي ﺑﻴﺸﻴﻨﻪي ﺳﺎﻻﻧﻪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺛﺎﻧﻴﻪ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ ،QP‬از ﺗﻘﺴﻴﻢ دﺑﻲ ﺑﻴﺸﻴﻨﻪي ﺳﻴﻼب ﻫﺮ واﺣﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ آن واﺣﺪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ =R‬ارﺗﻔﺎع روانآب ﺳﺎﻻﻧﻪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬

‫‪ (5-1-4-4-3‬ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎ )ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎ(‬

‫ﺷﻴﺐ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻣﻬﻢ و ﭘﻴﭽﻴﺪهاي ﺑﺎ ﻣﻘﺪار روانآب و ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎﻧﺎت‬
‫ﺳﻄﺤﻲ و ﻧﻴﺰ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك دارد‪ .‬ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب و ﻛﺎﻫﺶ زﻣﺎن‬
‫ﺗﻤﺮﻛﺰ‪ 1‬ﺣﻮزه ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺷﻴﺐ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺰان آب ﻛﻤﺘﺮي در داﺧﻞ ﺧﺎك ﻧﻔﻮذ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﺒﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻤﺮهي ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎ از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y5 = 0/33X5‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =X۵‬ﻣﻘﺪار ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ در ﻫﺮ ﻛﺪام از واﺣﺪﻫﺎي ﺟﺪاﺷﺪه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ(‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ ،X۵‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻘﺸﻪي ﺷﻴﺐ و ﻳﺎ ﺑﺎزدﻳﺪﻫﺎي ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Concentration time‬‬

 ‫‪ /79‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪ (6-1-4-4-3‬ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺎك را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪهي‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران و روانآب ﺳﻄﺤﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪،‬‬
‫ﻻﺷﺒﺮگ ﺳﻄﺤﻲ و ﭘﻮﺷﺶ ﺳﻨﮕﻲ رﻳﺰ و درﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻧﻔﻮذ روانآب‬
‫ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ در ﻫﺮ ﻛﺪام از واﺣﺪﻫﺎ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮآورد‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺮهي ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪Y6 = 0/2 X6‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ = X۶‬درﺻﺪ زﻣﻴﻦ ﻟﺨﺖ‬

‫‪ (7-1-4-4-3‬ﻛﺎرﺑﺮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻧﻮع اﺳﺘﻔﺎده از زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب دارد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از اراﺿﻲ‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد آنﻫﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﺤﺮا درﺻﺪ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﺗﺎﺟﻲ در ﻫﺮ ﻳﻚ از واﺣﺪﻫﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺮهي ﻛﺎرﺑﺮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪Y7 = 20 - 0/2X7‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =X٧‬درﺻﺪ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬

‫‪ (8-1-4-4-3‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﻻدﺳﺖ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮ روي اراﺿﻲ ﺷﻴﺐدار ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ‬
‫ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺮهي اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y8 = 0/25X8‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪80/‬‬

‫‪ = X٨‬ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻄﺤﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬از روش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (BLM‬اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد )ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ‪ 5-4-3‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ(‪.‬‬

‫‪ (9-1-4-4-3‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي‬
‫در اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺧﻨﺪقﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد و اﻧﺪازه ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻄﺮ آنﻫﺎ در اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ارزﻳﺎﺑﻲ اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬از ﻧﻤﺮهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻨﺪقﻫﺎ در ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻂ روش ‪ BLM‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Y9 = 1/67X9‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ = X٩‬ﻧﻤﺮهي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ در روش ‪) BLM‬ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ‪ 5-4-3‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ(‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪ در ﻫﺮ ﻳﻚ از واﺣﺪﻫﺎي ﺗﻌﻴﻴﻦﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع آنﻫﺎ‬
‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب در ﻫﺮ واﺣﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪،13-3‬‬
‫ﻛﻼس ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﺧﺎك و ﻣﻴﺰان ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب ﺳﺎﻻﻧﻪي آن ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /81‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(13-3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب در ﻫﺮ واﺣﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﻤﻊ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب ﺳﺎﻻﻧﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻛﻴﻔﻲ ﺟﻤﻊ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪ‬ ‫ﻛﻼس‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ton/Km‬‬ ‫‪m /Km‬‬ ‫)‪(MPSIAC‬‬ ‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬ ‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪>2500‬‬ ‫‪>1450‬‬ ‫‪>100‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد‬ ‫‪V‬‬
‫‪1500 – 2500‬‬ ‫‪450 – 1450‬‬ ‫‪75 -100‬‬ ‫زﻳﺎد‬ ‫‪IV‬‬
‫‪500 – 1500‬‬ ‫‪250 – 450‬‬ ‫‪50 -75‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪III‬‬
‫‪200 – 500‬‬ ‫‪95 – 250‬‬ ‫‪25 – 50‬‬ ‫ﻛﻢ‬ ‫‪II‬‬
‫‪<200‬‬ ‫‪<95‬‬ ‫‪0 - 25‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ‬ ‫‪I‬‬

‫‪ (2-4-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب‬

‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر دﻗﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻣﻴﺰان رﺳﻮب از ﻓﺮﻣﻮل‬
‫زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪Qs = 38/77 e 0/0353 R‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =Qs‬ﻣﻴﺰان رﺳﻮب )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل(‬
‫‪ =e‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪2/718‬‬
‫‪ =R‬درﺟﻪي رﺳﻮبدﻫﻲ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪ(‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي رﺳﻮب وﻳﮋه در ﻳﻚ ﺣﻮزه ﻳﺎ واﺣﺪ ﻛﺎري ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫آوردن ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه در آن ﺣﻮزه از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪Qs‬‬
‫=‪E‬‬
‫‪SDR‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =E‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋهي ﺣﻮزه‬
‫‪ =SDR‬ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب )‪ ،(SDR‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻮاد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت رﺳﻮب در‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ زﻳﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ SDR ،‬ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪82/‬‬

‫‪ (2‬ﺷﻴﺐ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ SDR ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎﻓﺖ ﻳﺎ ﻧﻮع ﺧﺎك‪ :‬ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي رﻳﺰ و ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﺳﻴﻠﺘﻲ‪ SDR ،‬را زﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي ﺷﻨﻲ‪ SDR ،‬آنﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب )‪ (SDR‬را ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﻣﻮل ﻳﺎ ﻧﻤﻮﮔﺮاف ﻣﻲﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪log SDR = 1/9384 – 0/14191 log A‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =A‬ﺳﻄﺢ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ SDR‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه از ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺪل ‪ BLM‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب ﺑﺎ ‪ RU‬ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﻮﮔﺮاف اراﻳﻪﺷﺪه در‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ 5-3‬و ﺑﺎ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك و ﺳﻄﺢ ﺣﻮزه ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب را‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
 ‫‪ /83‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(5-3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب ﻳﻚ ﺣﻮزه‬

‫ﻣﺜﺎل ‪:13‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك را در زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ (3-3‬ﺑﺎ روش ﭘﺴﻴﺎك ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺪولﻫﺎي ‪ 3-3‬و ‪ 4-3‬و ﻧﻴﺰ ﺷﺮح زﻳﺮﺣﻮزهي ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪول ‪ ،14-3‬ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪84/‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(14-3‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي ﻣﺪل ﭘﺴﻴﺎك ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ‪13‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪Y‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪Y‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت )ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪(X‬‬ ‫ردﻳﻒ‬
‫ﺧﺎك و ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ﻛﻨﮕﻠﻮﻣﺮا و ﺳﻨﮓ آﻫﻚ‬ ‫زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ‬ ‫‪1‬‬
‫‪0/45‬‬ ‫)‪(16/6 ×0/027‬‬ ‫‪K = 0/027‬‬ ‫ﺧﺎك‬ ‫‪2‬‬
‫‪1/2‬‬ ‫)‪(0/2 × 6‬‬ ‫‪ 6‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ‬ ‫آب و ﻫﻮا‬ ‫‪3‬‬
‫‪Qp = (7÷11/15) =0/63‬‬
‫‪6/32‬‬ ‫)‪(0/006 ×4)+(10×0/63‬‬ ‫روانآب‬ ‫‪4‬‬
‫)‪ 7‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ در ‪ 1115‬ﺳﺎﻋﺖ( و ‪R =4‬‬
‫‪5/94‬‬ ‫)‪(0/33 ×18‬‬ ‫‪18‬‬ ‫ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي‬ ‫‪5‬‬
‫‪6‬‬ ‫)‪(0/2 × 30‬‬ ‫درﺻﺪ زﻣﻴﻦ ﻟﺨﺖ = ‪ 30‬درﺻﺪ‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ‬ ‫‪6‬‬
‫)‪(80×0/60) + (40×0/40‬‬
‫‪7/2‬‬ ‫)‪20 - (0/2 × 64‬‬ ‫)ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ درﺻﺪ ﺗﺎج‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده از زﻣﻴﻦ‬ ‫‪7‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ و درﺻﺪ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ(‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻓﻌﻠﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري = ﻧﻤﺮهي ‪5‬‬
‫‪1/25‬‬ ‫)‪(0/25 × 5‬‬ ‫‪8‬‬
‫)ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪(15-3‬‬ ‫در ﺳﻄﺢ ﺣﻮزه‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي و ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﭘﺎﻳﺪار = ﻧﻤﺮهي ‪1‬‬
‫‪1/67‬‬ ‫)‪(1/67 × 1‬‬ ‫‪9‬‬
‫)ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﺪول ‪(15-3‬‬ ‫ﺣﻤﻞ رﺳﻮب‬
‫‪35/03‬‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻛﻞ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع اﻋﺪاد ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه )‪ (35/03‬و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﺪول ‪ ،13-3‬ﻃﺒﻘﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫‪ II‬ﻳﺎ ﻛﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار رﺳﻮب‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل( ‪Qs = 38/77 × e(0/0353×35/03) = 133/5‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك در اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه )‪ ،(1/4 g cm-3‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪Qs = (133/5 ÷ 100) × 1/4 = 1/87‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ زﻳﺮﺣﻮزه )‪ ،(1115 ha‬ﻣﻘﺪار ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‬
‫ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪log SDR = 1/9384 – 0/1491 × log11/15 = 1/782‬‬
‫)درﺻﺪ( ‪SDR = 60/5‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل( ‪E = 133/5 ÷ 0/605 = 220/66‬‬
 ‫‪ /85‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك زﻳﺮﺣﻮزهي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ‪E = (220/66 ÷ 100) × 1/4 = 3/09‬‬

‫‪ (3-4-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﻦ روش ﭘﺴﻴﺎك ﺗﻌﺪﻳﻞﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫‪ (1‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در اﻳﻦ روش ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻏﻠﺐ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ارﺗﺒﺎط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺪﻣﺖ روش ﻣﺰﺑﻮر و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي زﻳﺎدي ﻛﻪ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻴﺰان ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب را ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در روشﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻴﺰان رﺳﻮب و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻴﻔﻲ و ﻛﻤ‪‬ﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺮآورد ﺣﺠﻢ ﻛﻞ رﺳﻮب ﺳﺎﻻﻧﻪ در ﻫﺮ واﺣﺪ ﻛﺎري و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪،‬‬
‫اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬اﻣﻜﺎن ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ (7‬در ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان از روشﻫﺎي آﻣﺎري ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (8‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻲ روش ﭘﺴﻴﺎك ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮلﺗﺮي را در‬
‫دﺳﺘﺮس ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده روش ژﺋﻮﻣﺮﻓﻮﻟﻮژي‪ ،‬واﺣﺪﻫﺎي ﻛﺎري ﻳﺎ ﻳﮕﺎنﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺟﺪاﺳﺎزي ﺷﻮﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬در ﻫﺮ ﻛﺪام از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮآورد ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب‬
‫اﻗﺪام ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (4-4-4-3‬ﻣﻌﺎﻳﺐ روش ﭘﺴﻴﺎك ﺗﻌﺪﻳﻞﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫‪ (1‬در روش ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮ ﺷﺪهي ﭘﺴﻴﺎك‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎك‪ ،‬ارزش ﺑﻴﺸﺘﺮي داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﺑﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮرﻧﮓﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬از ﻣﻴﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﻫﻤﻮاري ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﻮزه‪ ،‬در اﻳﻦ روش ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ‬
‫اﺳﺖ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪86/‬‬

‫‪ (4‬داﻣﻨﻪي زﻳﺎد ﻧﻤﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﻧُﻪﮔﺎﻧﻪي ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮاي اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺮوز ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﻣﺸﻜﻼت ﺑﺮاي ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (5-4-3‬روش ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪(BLM‬‬

‫روش ‪ BLM‬ﺑﺮ اﺳﺎس ارزﻳﺎﺑﻲ ﻫﻔﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك و دادن اﻣﺘﻴﺎزي ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺮ‬
‫ﺗﺎ ‪) 15‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻴﺰان ﺗﺄﺛﻴﺮ آنﻫﺎ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ( ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺪول ‪ ،15-3‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﺤﻮهي اﻣﺘﻴﺎزدﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ روش‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﻲﻫﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻤ‪‬ﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻧﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻛﻴﻔﻲ اراﻳﻪ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ ،BLM‬ﻳﻚ روﺷﻲ ﻛﻴﻔﻲ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻤﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻔﺖ‪-‬‬
‫ﮔﺎﻧﻪي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬در ﺟﺪوﻟﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﺪول ‪ 16-3‬اراﻳﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬ارﻗﺎم اﻳﻦ ﺟﺪول‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ وﺿﻌﻴﺖ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺮ ﻳﻚ از واﺣﺪﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻚ ﻳﺎ زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /87‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(15-3‬ﻧﺤﻮهي اﻣﺘﻴﺎزدﻫﻲ ﻫﻔﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻣﺪل ‪BLM‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﻇﺎﻫﺮي‬ ‫ﺷﺮح ﺣﺪود اﻣﺘﻴﺎز‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺨﺘﺼﺮ ذرات ﺧﺎك‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪5‬‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﺗﻮدهاي ﺧﺎك‬

‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ذرات ﺧﺎك‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ ﺗﺮاس ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﻛﻤﺘﺮ از ‪2/5‬‬
‫‪ 6‬ﺗﺎ ‪8‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﺗﺠﻤﻊ ﺧﺎك و ذرات ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻮاﻧﻊ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺸﻬﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ روانآب‪،‬‬
‫‪ 9‬ﺗﺎ ‪11‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻤﻞ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎك زﻳﺮﻳﻦ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ و‬
‫‪ 12‬ﺗﺎ ‪14‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻫﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺠﻤﻊ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﻻﺷﺒﺮگ‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬داراي ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻤﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪6‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻻﺷﺒﺮگ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻮاﻧﻊ‪ ،‬رﺳﻮب ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 7‬ﺗﺎ ‪8‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ زﻳﺎد ﻻﺷﺒﺮگ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ و ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻮاﻧﻊ‪ ،‬رﺳﻮب ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 9‬ﺗﺎ ‪11‬‬
‫‪ 12‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﻻﺷﺒﺮگ ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﺳﻨﮓ و ﺳﻨﮓرﻳﺰه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻜﺴﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪2‬‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﺳﻨﮕﻲ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‬

‫ﺣﻀﻮر ﺳﻨﮓ و ﺳﻨﮓرﻳﺰه ﺑﻪﺻﻮرت ﻟﻜﻪﻟﻜﻪ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 3‬ﺗﺎ ‪5‬‬
‫ﻣﻘﺪاري ﺳﻨﮓ ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﺿﻌﻴﻒ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 6‬ﺗﺎ ‪8‬‬
‫ﺳﻨﮓ و ﺳﻨﮓرﻳﺰهﻫﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻄﻮح ﻣﻨﻔﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻤﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ 9‬ﺗﺎ ‪11‬‬
‫ﺳﻨﮓ و ﺳﻨﮓرﻳﺰهﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎد وﺟﻮد دارﻧﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺷﻴﺎرﻫﺎ و ﺧﻨﺪقﻫﺎ از ﻫﻢ ﺟﺪا‬
‫‪ 12‬ﺗﺎ ‪14‬‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻀﻪاي دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد )ﺑﺪون ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻳﺎ ﭘﺎﺳﻨﮕﻲ(‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎت ﺳﻨﮕﻲ ﺗﺤﻜﻴﻢﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫در ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻛﻢ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪6‬‬
‫وﺟﻮد ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺷﺒﻜﻪي ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 7‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲﻫﺎ در آﻣﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬رﻳﺸﻪي‬
‫‪ 10‬ﺗﺎ ‪12‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 13‬ﺗﺎ ‪ 14‬ﮔﺴﺘﺮش ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد ﺳﻨﮓﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺤﻜﻴﻢﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪88/‬‬

‫اداﻣﻪي ﺟﺪول )‪:(15-3‬‬

‫وﺿﻌﻴﺖ ﻇﺎﻫﺮي‬ ‫ﺣﺪود اﻣﺘﻴﺎز‬ ‫ﺷﺮح‬

‫ﺷﻴﺎرﻫﺎ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬

‫ﺷﻴﺎرﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ )ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻴﺎري(*‬

‫ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻣﺸﻬﻮد ﻫﺴـﺘﻨﺪ؛ وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﺷـﻴﺎرﻫﺎ ﻋﻤﻘـﻲ ﻛﻤﺘـﺮ از ‪1/5‬‬
‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪6‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ دارﻧﺪ و ﻓﻮاﺻﻞ ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 3‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﻮاﺻـﻞ ﺣـﺪود ‪ 3‬ﻣﺘـﺮ از‬
‫‪ 7‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓﻮاﺻـﻞ‬
‫‪ 10‬ﺗﺎ ‪12‬‬
‫ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ‪ 1/5‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻴﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ‪ 7/5‬ﺗﺎ ‪ 15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 1/5‬ﻣﺘﺮ در ﺳﻄﺢ ﺧـﺎك‬
‫‪ 13‬ﺗﺎ ‪14‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ آﺑﺮاﻫﻪاي در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬
‫ﻣﻮاد ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه در ﻛﻒ آﺑﺮاﻫﻪ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻣﺸﻬﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪6‬‬

‫ﺷﻜﻞ آﺑﺮاﻫﻪ‬
‫ذرات ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﻒ آﺑﺮاﻫﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺪازه ﺗﻪﻧﺸﻴﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 7‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫در ﻛﻒ آﺑﺮاﻫﻪ‪ ،‬ذرات ﺳﻴﻠﺖ‪ ،‬ﺷﻦ و ﻣﻮاد ﻛﻮهر‪‬ﻓﺘﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 10‬ﺗﺎ ‪12‬‬
‫ﺗﺮاﻛﻢ آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ زﻳﺎد اﺳﺖ و اراﺿﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ در ﻣﺤﻞ ﺗﻪﻧﺸﺴﺖ‬
‫‪ 13‬ﺗﺎ ‪15‬‬
‫ﻣﻮاد ﻛﻮهر‪‬ﻓﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻛﻒ آﺑﺮاﻫـﻪ و ﺷـﻴﺐ‪-‬‬
‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪3‬‬
‫ﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪادي ﺧﻨﺪق ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺴﺘﺮ و ﺷﻴﺐ ﻛﻨﺎري ﻛﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻘﺪاري ﭘﻮﺷﺶ‬
‫‪ 4‬ﺗﺎ ‪6‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ*‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ روي ﺷﻴﺐﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﺧﻨﺪقﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﺗﻮﺳﻌﻪﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 10‬درﺻﺪ ﻃﻮل آنﻫـﺎ‪،‬‬
‫‪ 7‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻓﻌﺎل وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 50‬درﺻﺪ ﻃﻮل آنﻫـﺎ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ‬
‫‪ 10‬ﺗﺎ ‪12‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪهاﻧﺪ و در ﺑﻴﺶ از ‪ 50‬درﺻﺪ ﻃﻮل آنﻫـﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫‪ 13‬ﺗﺎ ‪15‬‬
‫ﻓﻌﺎل وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫* اﻳﻦ ﻧﻤﺮات ﺑﺮاي ﻋﺎﻣﻞﻫﺎي ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ در ﻣﺪل ﭘﺴﻴﺎك ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /89‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(16-3‬وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ‬

‫ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺮات ﻋﻮاﻣﻞ ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫‪ 0‬ﺗﺎ ‪20‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ‬

‫‪ 21‬ﺗﺎ ‪40‬‬ ‫ﻛﻢ‬
‫‪ 41‬ﺗﺎ ‪60‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫‪ 61‬ﺗﺎ ‪80‬‬ ‫زﻳﺎد‬
‫‪ 81‬ﺗﺎ ‪100‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد‬

‫‪1‬‬
‫‪ (6-4-3‬ﻣﺪل ‪EPM‬‬
‫اﻳﻦ روش ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻃﻼﻋﺎت ﭘﻼتﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ و اﻧﺪازهﮔﻴﺮي رﺳﻮب در ﻃﻮل ﭼﻬﻞ‬
‫ﺳﺎل آزﻣﺎﻳﺶ در ﻛﺸﻮر ﻳﻮﮔﺴﻼوي ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1988‬ﺗﻮﺳﻂ‬
‫‪2‬‬
‫ﮔﺎورﻳﻠﻮوﻳﭻ اراﻳﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻴﺰان ﺣﻤﻞ رﺳﻮب در‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺮآورد ﻧﻤﻮد و در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﻣﺎر ﻫﻴﺪروﻣﺘﺮي و رﺳﻮبﺳﻨﺠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬از روش ‪ EPM‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه‬
‫‪ (2‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ‬
‫‪ (3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ دﺑﻲ رﺳﻮب وﻳﮋه و دﺑﻲ رﺳﻮب ﻛﻞ‬

‫‪ (1-6-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﻳﺐ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪،(Y‬‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ )‪ ،(Xa‬ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪ (ψ‬و ﺷﻴﺐ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )‪ (I‬ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺮهي ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞﻫﺎ )ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﻘﺪار ‪ ،(I‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از‬

‫‪1- Erosion Potential Method‬‬

‫‪2- Gavrilovic‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪90/‬‬

‫ﺟﺪولﻫﺎي ‪ 17-3‬ﺗﺎ ‪ 19-3‬ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫راﺑﻄﻪي زﻳﺮ‪ ،‬ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪ (Z‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫)‪Z = Y.Xa (ψ + I0/5‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﻋﺎﻣﻞ ‪ I‬را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻘﺸﻪي ﺷﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻳﺎ ﺑﺎزدﻳﺪ‬
‫ﺻﺤﺮاﻳﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(17-3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺳﻨﮓ و ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )‪(Y‬‬

‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻨﮓﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺧﺎكﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫ردﻳﻒ‬

‫‪2/0‬‬ ‫ﻣﺎﺳﻪ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﻳﺰه و ﺷﻴﺴﺖ‬ ‫‪1‬‬
‫‪1/6‬‬ ‫ﻟﺲ‪ ،‬ﺗﻮف‪ ،‬ﺧﺎك ﺷﻮر و ﺧﺎك اﺳﺘﭙﻲ‬ ‫‪2‬‬
‫‪1/2‬‬ ‫ﺳﻨﮓ آﻫﻚ ﻫﻮادﻳﺪه و ﻣﺎرن‬ ‫‪3‬‬
‫‪1/1‬‬ ‫ﻣﺎﺳﻪﺳﻨﮓ ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺎﻧﺘﻴﻦ و رﺳﻮﺑﺎت ﻓﻠﻴﺸﻲ‬ ‫‪4‬‬
‫‪1/0‬‬ ‫ﭘﺪزول‪ ،‬ﭘﺎراﭘﺪزول‪ ،‬ﺷﻴﺴﺖ ﺧﺮدﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻴﻜﺎﺷﻴﺴﺖ و ﮔﻨﻴﺲ‬ ‫‪5‬‬
‫‪0/9‬‬ ‫ﺳﻨﮓ آﻫﻚ ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻻﺷﺒﺮگ‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي ﻫﻮﻣﻮﺳﻲ و ﺳﻴﻠﻴﻜﺎتدار‬ ‫‪6‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫ﺧﺎكﻫﺎي ﺟﻨﮕﻠﻲ ﻗﻬﻮهاي و ﺧﺎكﻫﺎي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ‬ ‫‪7‬‬
‫‪0/6‬‬ ‫ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ و ﻫﻴﺪروﻣﻮرف ﺳﻴﺎه ﻳﺎ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي ﺗﻴﺮه‬ ‫‪8‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫ﭼﺮﻧﻮزم و رﺳﻮﺑﺎت آﺑﺮﻓﺘﻲ ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﻮب‬ ‫‪9‬‬
‫‪0/25‬‬ ‫ﺳﻨﮓﻫﺎي آذرﻳﻦ ﺳﺨﺖ‬ ‫‪10‬‬
 ‫‪ /91‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(18-3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ )‪(Xa‬‬

‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﺳﺘﻔﺎده از زﻣﻴﻦ‬ ‫ردﻳﻒ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫اراﺿﻲ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻛﺸﺖ )ﻫﺰاردره(‬ ‫‪1‬‬
‫‪0/9‬‬ ‫اراﺿﻲ ﺗﭙﻪﻣﺎﻫﻮري ﺷﺨﻢﺧﻮرده ﺑﺮاي زراﻋﺖ‬ ‫‪2‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫ﺑﺎغﻫﺎي ﻣﻴﻮه‪ ،‬ﺗﺎﻛﺴﺘﺎنﻫﺎي ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺮﺗﻌﻲ‬ ‫‪3‬‬
‫‪0/7‬‬ ‫ﻛﺸﺖزارﻫﺎي ﺷﺨﻢﺧﻮرده ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬ ‫‪4‬‬
‫‪0/6‬‬ ‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻣﺨﺮوﺑﻪ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻮﺗﻪزارﻫﺎي اﻳﺠﺎدﺷﺪه ﺑﺮ روي ﺧﺎكﻫﺎي ﻓﺮﺳﻮده‬ ‫‪5‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫ﻣﺮاﺗﻊ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺧﺸﻚ‬ ‫‪6‬‬
‫‪0/4‬‬ ‫ﻣﺰارع داﻳﻤﻲ و ﻳﻮﻧﺠﻪزارﻫﺎ‬ ‫‪7‬‬
‫‪0/3‬‬ ‫ﻣﺰارع زﻫﻜﺸﻲﺷﺪه و ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻋﻠﻒ‬ ‫‪8‬‬
‫‪0/2‬‬ ‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﺧﻮب ﺑﺮ روي ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ‬ ‫‪9‬‬
‫‪0/1‬‬ ‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﺧﻮب ﺑﺮ روي ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﻼﻳﻢ‬ ‫‪10‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(19-3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻨﻄﻘﻪ )‪(Ψ‬‬

‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‬ ‫ردﻳﻒ‬

‫‪1/0‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﺧﻨﺪقﻫﺎي زﻳﺎد و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0/9‬‬ ‫در ﺣﺪود ‪ 80‬درﺻﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ و ﺷﻴﺎري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪0/8‬‬ ‫در ﺣﺪود ‪ 50‬درﺻﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ و ﺷﻴﺎري ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻛﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬رﺳﻮﺑﺎت و وارﻳﺰهﻫـﺎ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﻣﻘـﺪار ﻛـﻢ‪،‬‬
‫‪0/7‬‬ ‫‪4‬‬
‫داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﺎرﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺎري و ﺧﻨﺪﻗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺪون آﺛﺎر ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻋﻤﻴـﻖ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫‪0/6‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻴﺎرﻫﺎ‪ ،‬وارﻳﺰهﻫﺎ و ﻏﻴﺮه( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪ 50‬درﺻﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ و ﺑﻘﻴﻪي آن‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪0/4‬‬ ‫‪ 20‬درﺻﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬داراي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﻄﺤﻲ و ﺑﻘﻴﻪي آن‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ‪ ،‬وارﻳـﺰه و‬
‫‪0/3‬‬ ‫‪8‬‬
‫ﻟﻐﺰش ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪0/2‬‬ ‫ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ داراي ﭘﻮﺷﺶ زراﻋﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪9‬‬
‫ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻏﻠﺐ‪ ،‬زﻳـﺮ ﭘﻮﺷـﺶ ﺟﻨﮕـﻞ و‬
‫‪0/1‬‬ ‫‪10‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داﻳﻤﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1- Bad land‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪92/‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ ،Z‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺟﺪول ‪ ،20-3‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻛﻴﻔﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(20-3‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻛﻴﻔﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در روش ‪EPM‬‬

‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪Z‬‬ ‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺣﺪ ‪Z‬‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫‪1/25‬‬ ‫‪1<Z‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺪﻳﺪ‬ ‫‪I‬‬
‫‪0/85‬‬ ‫‪0/71 < Z < 1‬‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ‬ ‫‪II‬‬
‫‪0/55‬‬ ‫‪0/41 < Z <0/7‬‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ‬ ‫‪III‬‬
‫‪0/30‬‬ ‫‪0/2 < Z <0/4‬‬ ‫ﻛﻢ‬ ‫‪IV‬‬
‫‪0/10‬‬ ‫‪Z <0/19‬‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻢ‬ ‫‪V‬‬

‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ ،Z‬ﻋﻼوهﺑﺮ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻧﻤﻮداري ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ روش ﻓﺮﻣﻮل راﺣﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2-6-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه ﻳﺎ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ در ﻃﻮل ﻳﻚﺳﺎل‪ ،‬از‬
‫راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪WSP = T .H .π .Z 1/ 5‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ = WSP‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل(‬
‫‪ =T‬ﺿﺮﻳﺐ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻛﻪ از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪t‬‬
‫‪T = [( ) + 0/ 1]0/ 5‬‬
‫‪10‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪ t ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﺳﺎﻻﻧﻪي ﺣﻮزه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪي‬
‫ﺳﻠﺴﻴﻮس( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ =H‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎﻻﻧﻪي ﺣﻮزه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =π‬ﻋﺪد ﭘﻲ )‪(3/142‬‬
‫‪ =Z‬ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
 ‫‪ /93‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﺜﺎل ‪:14‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﺑﺮ اﺳﺎس روش ‪ EPM‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﭼﻮن زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻄﺤﻲ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬از ﻧﻮع ﻛﻨﮕﻠﻮﻣﺮا و ﺳﻨﮓ آﻫﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻘﺪار ‪،Y‬‬
‫ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ‪ 0/9‬ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺿﺮﻳﺐ ﻛﺎرﺑﺮي اراﺿﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ وزﻧﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫‪Xa = (0/5 × 0/4) + (0/7 × 0/6) = 0/62‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ Ψ‬را ﻣﻲﺗﻮان ‪ 0/7‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻴﺐ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 18‬درﺻﺪ‬
‫)ﺟﺪول ‪ (3-3‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪Z = 0/9 × 0/62 × (0/7 + 0/18 0/5) = 0/63‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرش ﺳﺎﻻﻧﻪي اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه )‪ 301‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ( و ﻣﺘﻮﺳﻂ دﻣﺎي ﺳﺎﻻﻧﻪي آن )‪18‬‬
‫درﺟﻪي ﺳﻠﺴﻴﻮس(‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل( ‪WSP=(1/8+0/1)0/5 × 301 × 3/142 ×0/63 1/5 = 652/6‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك زﻳﺮﺣﻮزهي ﻣﺰﺑﻮر )‪ ،(1/4 g cm-3‬اﻳﻦ ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪9/14‬‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل( ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺟﻮابﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺑﻪدﺳﺖ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ روش ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺎ روش‬
‫ﭘﺴﻴﺎك ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺪل ﺧﺎص‬
‫ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد و اﻳﻦﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-6-4-3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ ﺣﻮزه‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري از ﺧﺎك ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪي دﻳﮕﺮي از‬
‫ﺣﻮزه رﺳﻮب ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻘﺪار رﺳﻮﺑﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ ﺧﺮوﺟﻲ رودﺧﺎﻧﻪ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﻲﺷﻮد از ﺧﺎك ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ در ﺳﻄﺢ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )‪ (RU‬ﺿﺮورت دارد‪:‬‬
‫‪( P.H )0/ 5‬‬
‫= ‪RU‬‬
‫)‪( L + 10‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪94/‬‬

‫ﻛﻪ در ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ‪:‬‬

‫‪ =P‬ﻣﺤﻴﻂ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =L‬ﻃﻮل ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ‪ ،L‬ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮل ﺣﻮزه ﻳﺎ ﻃﻮل آﺑﺮاﻫﻪي اﺻﻠﻲ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ =H‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪H = Hav − Ho‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =Hav‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =Ho‬ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻄﻪي ﺧﺮوﺟﻲ رودﺧﺎﻧﻪي اﺻﻠﻲ ﺣﻮزه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:15‬‬
‫اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﻮﺳﻂ زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 2536‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻄﻪي‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ رودﺧﺎﻧﻪي اﺻﻠﻲ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ 2000 ،‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻘﺪار ‪ RU‬را ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﺪول ‪ ،3-3‬ﻣﺤﻴﻂ اﻳﻦ زﻳﺮﺣﻮزه‪ 13/6 ،‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﻃﻮل آﺑﺮاﻫﻪي اﺻﻠﻲ آن‪ (2723+1890=) 4613 ،‬ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫‪H = 2/536 – 2 = 0/536‬‬
‫‪RU = (13/6 × 0/536) 0/5 ÷ (4/613 + 10) = 0/185‬‬

‫‪ (4-6-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي دﺑﻲ رﺳﻮب وﻳﮋه و دﺑﻲ رﺳﻮب ﻛﻞ‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي دﺑﻲ رﺳﻮب وﻳﮋه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه را در ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ ﺿﺮب‬
‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫‪G SP = RU. WSP‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =GSP‬دﺑﻲ رﺳﻮب وﻳﮋه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل(‬
‫‪ =WSP‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ وﻳﮋه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل(‬
‫‪ =RU‬ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ‪ SDR‬روش ﭘﺴﻴﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ(‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي دﺑﻲ رﺳﻮب ﻛﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﺑﻲ رﺳﻮب وﻳﮋه را در ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻛﻞ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‬
 ‫‪ /95‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺿﺮب ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪:‬‬

‫‪G S = A. G SP‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =GS‬دﺑﻲ رﺳﻮب ﻛﻞ ﺣﻮزه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺳﺎل(‬
‫‪ =A‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي دﺑﻲ رﺳﻮب ﻛﻞ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻦ در ﺳﺎل‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ‪ GS‬را در‬
‫وزن ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك ﺣﻮزه ﺿﺮب ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺪل ‪ EPM‬در اﻳﺮان در ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ اﻟﻤﻮت‪ ،‬رود ﻗﺰوﻳﻦ‪ ،‬اوزون دره و ﭼﻨﺪ ﺣﻮزهي‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪:16‬‬
‫دﺑﻲ ﻛﻞ رﺳﻮب را ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهي "اﻟﻒ" )ﺷﻜﻞ ‪ ،(3-3‬ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪) WSP = 652/6‬ﻣﺜﺎل ‪) RU = 0/185 ،(14‬ﻣﺜﺎل ‪ (15‬و ‪A = 1115 ha‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ در ﺳﺎل( ‪GSP = 0/185 × 652/6 = 120/7‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺳﺎل( ‪GS = 11/15 × 120/7 = 1345/8‬‬

‫‪ (5-6-4-3‬ﻣﺤﺎﺳﻦ روش ‪EPM‬‬

‫‪ (1‬ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮان آنﻫﺎ را‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻓﺎﻛﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در اﻳﻦ روش‪ ،‬از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻤ‪‬ﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻧﻘﺸﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ را ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺳﻬﻮﻟﺖ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺮآورد اوﻟﻴﻪي ﻣﻴﺰان رﺳﻮبﮔﺬاري در ﭘﺸﺖ ﺳﺪﻫﺎي ﻣﺨﺰﻧﻲ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﺪل اﻣﻜﺎن‪-‬‬
‫ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺑﺎ ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي اﻳﻦ روش‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﺣﻤﻞ رﺳﻮب در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﻣﺎر‬
‫ﻫﻴﺪروﻣﺘﺮي و رﺳﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪96/‬‬

‫‪ (6-6-4-3‬ﻣﻌﺎﻳﺐ روش ‪EPM‬‬

‫‪ (1‬در اﻳﻦ روش ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻋﺎﻣﻞ دﺧﺎﻟﺖ داده ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ دﺧﺎﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ داده ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬اﻋﺪاد داده ﺷﺪه ﺑﺮاي ‪ Ψ‬را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻌﻲ در اﻳﺮان ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬اﻋﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ Xa‬را ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اﻳﺮان ﺗﻄﺒﻴﻖ داد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺿﺮاﻳﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ Y‬ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﺿﺮاﻳﺐ دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬داراي اﺷﻜﺎﻻت ﻓﺮاوان ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‪-‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺳﻨﮓرﻳﺰه و ﺷﻴﺴﺖ‪ ،‬داراي ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﺪدي ‪ 2‬ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎرن )ﻛﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ دارد(‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﺪدي ‪ 1/2‬اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺟﺪول ‪-3‬‬
‫‪ .(17‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﻘﺪار اﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ ﺑﺮاي ﻣﺎرن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺪد ‪ 2‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬در ﺣﻮزهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ درﺟﻪي ﺣﺮارت ﺳﺎﻻﻧﻪي آنﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻨﻔﻲ ﻳﻚ درﺟﻪي‬
‫ﺳﻠﺴﻴﻮس )‪ (t < -1˚C‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻘﺪار ‪ T‬ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮان از ﻋﺪد ﻣﻨﻔﻲ ﺟﺬر‬
‫ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي رﺳﻮب‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (6‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺿﺮﻳﺐ رﺳﻮبدﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از واﺣﺪ ﻣﻲﺷﻮد؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﭼﻴﺰي در ﻋﻤﻞ‪ ،‬اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (7-4-3‬ﻣﺪل ‪WEPP‬‬
‫ﻣﺪل ‪ WEPP‬ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1985‬اراﻳﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺪل ﭘﺨﺸﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي آن ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪار و ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬رﺷﺪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬اﺛﺮات ﺧﺎكورزي ﺑﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﺷﻴﺐ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺖﻳﺎﺑﻲ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫وروديﻫﺎي ﻣﺪل ‪ WEPP‬ﺷﺎﻣﻞ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آب و ﻫﻮا‪ ،‬ﻳﺦ زدن ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺠﻤﻊ ﺑﺮف و‬
‫ذوب ﺷﺪن آن‪ ،‬آﺑﻴﺎري‪ ،‬ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﻫﻴﺪروﻟﻴﻚ ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﺗﺮاز آﺑﻲ‪ ،‬رﺷﺪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪي ﺑﻘﺎﻳﺎي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺖوﻛﺎر‪ ،‬اﺳﺘﺤﻜﺎم‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﺮوﺟﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮآورد ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎ رﺳﻮب ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎ رﺳﻮب در ﺷﻴﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎ رﺳﻮب ﺑﻴﻦ‬
 ‫‪ /97‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻴﺎرﻫﺎ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺎر رﺳﻮب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎي ﻣﺪل ‪ WEPP‬را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﻳﻦ ﻣﺪل ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺣﻮزه را ﺑﻪ ﺷﻴﺎر و ﺑﻴﻦ ﺷﻴﺎر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺪل ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺑﺎران دارد؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ روانآب در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬اﻳﻦ ﻣﺪل را ﻣﻲﺗﻮان در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 2000‬اﻳﻜﺮي ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻣﺪل ‪ WEPP‬را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻧﻮاﺣﻲ داراي ﻛﺎﻧﺎل و رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد؛ زﻳﺮا‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎﻧﺎلﻫﺎ رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻣﺪل ﻗﺎﺑﻞ ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺪل ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزﻧﮕﺮيﻫﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ‪-‬‬
‫اي ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي آن ﺑﻬﺒﻮد ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪﺻﻮرت راﻳﺎﻧﻪاي ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﺴﺘﻪي ﻧﺮماﻓﺰاري ‪ WEPPwin09‬ﻛﻪ از اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ درﻳﺎﻓﺖ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب دﻳﮕﺮي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪل ‪،1SLEMSA‬‬
‫ﻣﺪل ‪ ،2GUEST‬روش ﻓﺎﺋﻮ‪ ،3‬روش اﺳﺘﻠﻴﻚ‪ ،4‬ﻣﺪل ﻫﻴﺪروﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪ ،‬روش ﻣﻮرﮔﺎن‪ -‬ﻣﻮرﮔﺎن‪-‬‬
‫ﻓﻴﻨﻲ‪ ،5‬روش ﻓﻮرﻧﻴﻪ‪ 6‬و ﻣﺪل ‪ (7KINEROS‬ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺮح آنﻫﺎ در ﻛﺘﺎبﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﭼﻮن در اﻳﺮان ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺪل راﻳﺎﻧﻪاي ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (8-4-3‬ﻣﺪل ‪ANSWERS‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪل در ﺳﻄﺢ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ﺗﻚرﺧﺪادي و ﺑﺮﺧﻲ‬
‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻚ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﺪل ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﻪراﺣﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﺮاي زﻳﺮﺣﻮزهﻫﺎﻳﻲ در ﺧﻠﻴﺞ ﺳﻴﺎه‪،‬‬

‫‪1- Soil Loss Estimation Model for Southern Africa; SLEMSA‬‬

‫‪2- Griffith University Erosion System Template; GUEST‬‬
‫‪3- Food and Agriculture Organization; FAO‬‬
‫‪4- Stehlik‬‬
‫‪5- Morgan - Morgan - Finney; MMF‬‬
‫‪6- Fournier‬‬
‫‪7- KINematit runoff and EROSion model; KINEROS‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪98/‬‬

‫اﻛﻼﻫﺎﻣﺎ‪ ،‬اوﻫﺎﻳﻮ‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﻛﺎروﻟﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺗﮕﺰاس و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر اﻳﺮان ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﺘﺎﻳﺞ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ را در ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪل ‪ ANSWERS‬ﻗﺎدر اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﻴﻞ‪ ،‬ﻛﻞ ﺣﺠﻢ روانآب ﺳﻄﺤﻲ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲﻫﺎ را در ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ ﻛﺸﺎورزي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬در ﻗﺎﻟﺐ دو‬
‫ﭘﺪﻳﺪهي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﭘﺪﻳﺪهي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ‬
‫ب( ﭘﺪﻳﺪهي ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺪل ‪ ANSWERS‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي زﻳﺮ اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬آب زﻫﻜﺸﻲ‪ ،‬رﺳﻮﺑﻲ را در ﺑﺮ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ (2‬رﺳﻮﺑﺎﺗﻲ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دوﺑﺎره در ﻧﻘﻄﻪاي دﻳﮕﺮ در ﻫﻤﺎن اﻃﺮاف‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻴﺰان اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﺟﺪاﺳﺎزي ذراﺗﻲ ﻛﻪ رﺳﻮب ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺪاﺳﺎزي اوﻟﻴﻪي آنﻫﺎ ﻣﺼﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (9-4-3‬ﻣﺪل ‪EUROSEM‬‬
‫ﻣﺪل اروﭘﺎﻳﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺪل ﺗﻚرﺧﺪاد ﻓﺮاﮔﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ‬
‫روانآب و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﺧﺎك از ﻣﺰارع ﻳﺎ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺪل ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻼش ‪ 25‬داﻧﺸﻤﻨﺪ از ‪ 10‬ﻛﺸﻮر اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﺧﻄﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ارزﻳﺎﺑﻲ روشﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك و آب ﺑﻪﻛﺎر رود‪.‬‬
‫ﻣﺪل ‪ ،EUROSEM‬ﻳﻚ ﻣﺪل رﻳﺎﺿﻲ‪ -‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اﻳﺠﺎد اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ رﻳﺰش ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از آن‪ ،‬از ﭼﺘﺮ ﮔﻴﺎه ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻟﺨﺖ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ "رﻳﺰش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ"‪ 2‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺘﺮ ﮔﻴﺎه ﺑﺮﺧﻮرد‬

‫‪1- EUROpean Soil Erosion Model; EUROSEM‬‬

‫‪2- Throughfall‬‬
 ‫‪ /99‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و "ذﺧﻴﺮهي ﺑﺮﮔﺎﺑﻲ"‪ 1‬را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت "زﻫﻜﺸﻲ ﺑﺮگ"‪ 2‬و "ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﺳﺎﻗﻪاي )ﺳﺎﻗﺎب("‪ 3‬ﺑﻪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﻗﻄﺮهﻫﺎي زﻫﻜﺸﻲ ﺑﺮگ و رﻳﺰش‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺪاﺳﺎزي ذرات ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺎران رﺳﻴﺪه ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬در ﺧﺎك ﻧﻔﻮذ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﺎﺑﻘﻲ‪ ،‬ﺻﺮف ﭘ‪‬ﺮ ﺷﺪن ﮔﻮدالﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﭘ‪‬ﺮ ﺷﺪن ﮔﻮدالﻫﺎي‬
‫ﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬روانآب ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺟﺎري ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد‪ .‬ذرات‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ رﺳﻮب ﻳﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺎدل ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻣﺘﻀﺎد‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ (10-4-3‬ﻣﺪل ‪SWAT‬‬
‫ﻣﺪل‪ ،SWAT‬ﻳﻚ ﻣﺪل ﺟﺎﻣﻊ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ دﺑﻲ ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺰان رﺳﻮب‪،‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ و روشﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮده در ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪهي آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺎدا‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ و ﺳﻮﺋﻴﺲ( ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺑﻪدﺳﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺪل ‪ ،SWAT‬ﻳﻚ ﻣﺪل در ﻣﻘﻴﺎس ﺣﻮزهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ اﺳﺖ و داراي ﺑﺎزده ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ‬
‫ﺑﺎﻻ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻣﻌﺎدﻟﻪﻫﺎي رﻳﺎﺿﻲ و ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ ﻣﺪل ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﮔﺎمﻫﺎي زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬روز و ﻳﺎ دورهﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲﺗﺮ( اﺟﺮا ﺷﻮد و وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪل ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻳﻚ ﺣﻮزه ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي زﻳﺮﺣﻮزه‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزيِ ﺟﺰﺋﻴﺎت‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ ﻳﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﻣﺪل ‪ SWAT‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻴﺪروﻟﻮژي‪،‬‬
‫اﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬آﻓﺖﻛﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ و روﻧﺪﻳﺎﺑﻲ‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Interception storage‬‬

‫‪2- Leaf drainage‬‬
‫‪3- Stem flow‬‬
‫‪4- Soil and Water Assessment Tool; SWAT‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪100/‬‬

‫‪ (11-4-3‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫ﺑﺮاي ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺪلﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب و ﺗﻌﻴﻴﻦ درﺟﻪي اﻋﺘﺒﺎر ﻫﺮ ﻣﺪل ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪-‬‬
‫ي ﺧﺎص‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي دادهﻫﺎي ورودي آن ﻣﺪل‪ ،‬ﺳﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت زﻳﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ( ﭘﺎراﻣﺘﺮﺳﻨﺠﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ب( واﺳﻨﺠﻲ‬
‫‪3‬‬
‫پ( اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﻲ‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮﺳﻨﺠﻲ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺟﻤﻊآوري‪ ،‬اﻧﺪازهﮔﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ و اﺻﻼح دادهﻫﺎي ورودي ﻣﺪل اﺳﺖ‪.‬‬
‫واﺳﻨﺠﻲ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ اﺻﻮﻟﻲ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ورودي ﻣﺪل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦﻛﺎر‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺮازش ﺑﻴﻦ ﺧﺮوﺟﻲ ﻣﺪل و ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺤﻴﻄﻲ ﭘﻮﻳﺎ‬
‫و دﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آن ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻧﻴﺎز ﺑﻪ‬
‫واﺳﻨﺠﻲ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺪل ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ واﺳﻨﺠﻲ اﺻﻼح ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﺪل اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻲ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻧﺤﻮهي‬
‫ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي رﺧﺪادﻫﺎي آﻳﻨﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪل ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪي‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﻲ‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزيِ اﻧﺠﺎمﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪل‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻲﺗﻮان از آن‬
‫ﺑﺮاي رﺧﺪادﻫﺎي آﻳﻨﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪلﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ دﻗﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻣﺪلﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه در ﻛﺸﻮرﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان و ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬آزﻣﻮن‬
‫آﻣﺎري ﮔﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه در ﺑﺎﻻ و در ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﻧﺘﺎﻳﺞ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي‬
‫ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪلﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ‬
‫اﻫﺪاف ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻣﺪل ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬واﺳﻨﺠﻲ و‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﺳﻨﺠﻲ ﺷﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ آن ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ در آﻳﻨﺪه ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺷﻮد )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺮﺗﻌﻲ ﺑﻪ دﻳﻢزار ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ(‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﺪل‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات را ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻧﻤﻮد و ﻧﺘﺎﻳﺞ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺪﻳﺮان و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰان‬

‫‪1- Parametrization‬‬
‫‪2- Calibration‬‬
‫‪3- Validation‬‬
 ‫‪ /101‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻣﺪلﺳﺎزي ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻗﺮار داد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺑﺮآورد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ و ﻣﺴﺎﻳﻞ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ زﻳﺮ در ذﻫﻦ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪاﻋﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻼن ﻣﺪل ﺑﺮاي ﻣﻨﻄﻘﻪاي واﺳﻨﺠﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ اﻫﻤﻴﺘﻲ دارد و ﭼﻪ اﺳﺘﻔﺎدهاي از آن ﻣﻲﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ؟‬

‫‪ (5-3‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ -1‬دﺑﻲ ﺧﺮوﺟﻲ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺛﺎﻧﻴﻪ و ﮔ‪‬ﻞآﻟﻮدﮔﻲ آب ﺧﺮوﺟﻲ‪25 ،‬‬
‫ﮔﺮم در ﻟﻴﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ اﻳﻦ ﺣﻮزه‪ 20000 ،‬ﻫﻜﺘﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎﻧﻪي ﺣﻮزهي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ؟‬
‫‪ -2‬در ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰي ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 1115‬ﻫﻜﺘﺎر‪ ،‬اﮔﺮ رﺳﻮب وﻳﮋه‪ 24 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ رﺳﻮب )‪ ،(SDR‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 80‬درﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ در ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ؟‬
‫‪ -3‬اﮔﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﺎﻻﻧﻪي ﮔ‪‬ﻞآﻟﻮدﮔﻲ رودﺧﺎﻧﻪاي در ﻧﻘﻄﻪي ﺧﺮوﺟﻲ ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪،‬‬
‫‪ 100‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ و دﺑﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺳﺎﻻﻧﻪي آن‪ ،‬دو ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺨﺮﻳﺐ‬
‫ﻣﺨﺼﻮص اﻳﻦ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ‪ 2500‬ﻫﻜﺘﺎري‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل اﺳﺖ؟‬
‫‪ -4‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺧﺎكﺳﺎزي ﻳﻚ دﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ در ﻫﺮ ‪ 100‬ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺪ ﻣﺠﺎز‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻳﻦ دﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﺑﺮ ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل اﺳﺖ؟ )وزن ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك را ‪ 1/5‬ﮔﺮم‬
‫ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻓﺮض ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪(.‬‬
‫‪ -5‬اﮔﺮ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰي‪ 40 ،‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ و رﺳﻮبزاﻳﻲ آن‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 22‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ‪ SDR‬اﻳﻦ ﺣﻮزه ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫‪ -6‬اﮔﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﺨﺮﻳﺐ وﻳﮋه در ﻳﻚ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺸﺖ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻃﻲ‬
‫‪ 100‬ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﺧﺎك از دﺳﺖ رﻓﺘﻪي اﻳﻦ ﺣﻮزه )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ( ﭼﻘﺪر‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ )ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك را ‪ 1/6‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ‪(.‬‬
‫‪ -7‬اﮔﺮ ﻗﺪرت ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪500‬؛ ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ‬
‫‪0/50‬؛ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﺎﻫﻤﻮاري )‪ ،(LS‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪1/6‬؛ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 0/2‬و ﺣﺪ ﻣﺠﺎز‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﻫﺸﺖ ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺿﺮﻳﺐ اﻗﺪاﻣﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﭼﻘﺪر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬
‫‪ .2‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺧﺎك‬
‫‪ .3‬ﻧﺤﻮهي اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از زﻣﻴﻦ‬
‫‪ .4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺧﺎك )ﺗﺮاس و ﺑﺎﻧﻜﺖ(‬
‫‪ .5‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﻨﺘﺮل اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫‪1‬‬
‫‪ (1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬
‫ﭘﺲ از ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﻮاع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪي ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك و ﻳﺎ ﻛﻨﺘﺮل آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع ﺑـﺎ ﻋﻨـﺎوﻳﻦ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك و ﻳـﺎ ﺣﻔﺎﻇـﺖ و ﻧﮕﻬـﺪاري ﺧـﺎك‪ ،‬ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻓﺮﺳـﺎﻳﻨﺪﮔﻲ‪ 2‬و ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶﭘـﺬﻳﺮي‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬ﭼـﻮن ﺑـﺎران )در ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ آﺑـﻲ( و ﺑـﺎد )در‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي(‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و‬

‫‪1- Soil conservation‬‬

‫‪2- Erosivity‬‬
 ‫‪ /103‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﻛﻴﻔﻴﺖ و ﻛﻤﻴﺖ آنﻫﺎ ﺧﺎرج از اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ذاﺗﻲ ﺧﺎك و اراﺿﻲ‪:‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان درﺻﺪ اﺟﺰاي ﺑـﺎﻓﺘﻲ ﺧـﺎك )ﺷـﻦ‪ ،‬ﺳـﻴﻠﺖ و رس(‪ ،‬درﺻـﺪ‬
‫ذرات درﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻴﺐ اراﺿﻲ و ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي ﺳﺎزﻧﺪهي ﺧﺎك را ﻧـﺎم ﺑـﺮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ اﻣﻜـﺎن ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي وﺟﻮد دارد )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺗﺮاس در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻃﻮل و ﺗﻨـﺪي‬
‫ﺷﻴﺐ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد(؛ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻧﺠﺎم اﻳﻦﻛﺎر در ﺳﻄﻮح وﺳﻴﻊ‪ ،‬ﻣﻘﺮون ﺑـﻪ ﺻـﺮﻓﻪ ﻧﻤـﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺸﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻳﺎ ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻮاﻣـﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ دو روش ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﻳﺎ ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳـﻚ( و‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ( ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اراﺿـﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روشﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻨﻮع ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ذﺧﻴﺮهي آب در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ و ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ روانآب( ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻴﭻﻳﻚ از دو ﺷﻴﻮهي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ و ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ ﺧـﺎك ﻧﻤـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻜﻤﻞ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻫﺮ دو روش ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒـﻞ از ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﻏﻴﺮﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ؛ ﺷـﺮح ﺷـﻴﻮهﻫـﺎي ﻏﻴﺮﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ و‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در زﻣﻴﻨﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (1-1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺒﺎرزهي ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺳﺖ و ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي‬
‫از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي اﻧﺠﺎم ﻳﻚﺳﺮي ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﺑﺮ روي ﺧﺎك اﻧﺠﺎم ﻧﻤـﻲﮔﻴـﺮد و ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑـﺎ اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪104/‬‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪي روشﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﺎت اﺳـﺘﻔﺎدهي ﺻـﺤﻴﺢ از زﻣـﻴﻦ‪ ،‬اﺣﻴـﺎي‬
‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻗُﺮُق‪ ،‬ﻛﻮددﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺷﺨﻢ ﺑﻬﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎوب زارﻋﻲ و ﻏﻴﺮه اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-1-1-4‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از زﻣﻴﻦ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ؛ ﻫﺪف اﺻﻠﻲ در ﻣﺒﺎرزهي ﻏﻴﺮﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﺑـﺎ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫اﻳﺠﺎد ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺮدن آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ روش ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از زﻣﻴﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻴﻮهي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺗﻌﺎدل ﺑﻴﻦ ﺧﺎك‪ ،‬ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻣﺮﺗﻊ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻞ و‬
‫زﻣﻴﻦ زراﻋﻲ از اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ اﺳـﺘﻌﺪاد ﺟﻨﮕـﻞ دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻨﮕﻞﻛﺎري ﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮﺗﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در آنﻫﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺮﺗﻌﻲ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺸﺎورزي ﻣﺴـﺘﻌﺪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن زراﻋـﻲ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﻣﺤﻞﻫﺎ را ﻛﺸﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ‪ ،‬ﺧﺎك را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲِ ﻣﺮﺗﻊ و ﺟﻨﮕـﻞ‪ ،‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﺧﺎك ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺘﻌﺪاد ﻛﺸـﺎورزي دارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ از‬
‫روي اﺻﻮل ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺖوﻛﺎر اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻫﻢ از ﻟﺤـﺎظ اﻗﺘﺼـﺎدي ﻣﻘـﺮون ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺮﻓﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻧﻮع ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از زﻣﻴﻦ و ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ آن‪ ،‬راﺑﻄـﻪي ﻧﺰدﻳﻜـﻲ وﺟـﻮد دارد‪ .‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ از زﻣﻴﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪﻋﻤﻞ آﻳﺪ؛ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺪت اﻓـﺰاﻳﺶ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﺳـﺘﻌﺪاد زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻮاﻣـﻞ اﻗﺘﺼـﺎدي‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاري‪ ،‬وﺳﺎﻳﻞ و اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﻛـﺎرﮔﺮ و ﺣﺘـﻲ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬
‫ﻛﺸﺎورزان ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1-1-4‬اﺣﻴﺎي ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻗﻄﻊ ﺑﻲروﻳﻪي درﺧﺘﺎن‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ در اﻳﺮان‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﺛﺮات ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛـﺎرﺑﺮي اراﺿـﻲ ﺑـﺮ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺖﻫـﺎي‬
‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ اراﺿﻲ ﺟﻨﮕﻠـﻲ ﺑـﻪ زﻣـﻴﻦﻫـﺎي ﻛﺸـﺎورزي‪،‬‬
‫ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ وزن ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك و ﺷﺎﺧﺺ ﭘﻼﺳﺘﻴﺴـﻴﺘﻪي‪ 1‬آن ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬از دﻳﮕـﺮ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﮔﻮار اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﺎرﺑﺮي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻻﻳﻪي ﺳـﻄﺤﻲ ﺧـﺎك و‬

‫‪1- Plasticity index‬‬

 ‫‪ /105‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان روانآب و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﺣﻴﺎي ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺑﻴﺶ‬
‫از ﭘﻴﺶ ﺿﺮوري ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﺑﻠﻮط ﻏﺮب ﻛﺸـﻮر )ﻛـﻪ ﺑـﻪ‪-‬‬
‫ﺷﺪت ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺣﻴﺎ دارﻧﺪ( را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ‬ﺑﺬر ﺑﻠﻮط ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺣﻴﺎت درﺧـﺖ‬
‫آن ﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ از ﭘﺘﺎﻧﺴـﻴﻞﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در ﻫـﺮ ﺣـﻮزهي آﺑﺨﻴـﺰ ﺑـﺮاي اﺣﻴـﺎي‬
‫ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي ﻫﻤﺎن ﺣﻮزه اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (3-1-1-4‬ﻗﺮق و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ورود ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ دام ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﻊ‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ دام در اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﻣﺮﺗﻌﻲ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ در ﻣﺤـﻴﻂﻫـﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻧﻴﺎز روز اﻓﺰون ﻣﺤﻴﻂﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﻓـﺮآوردهﻫـﺎي ﭘﺮوﺗﺌﻴﻨـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺮاﺗﻊ‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻣﻬﻤﻲ در ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺧﻮراك دام دارﻧـﺪ؛ ﺑـﻴﺶ از ﭘـﻴﺶ‪ ،‬ﻣـﻮرد ﭼـﺮاي‬
‫ﻣﻔﺮط ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺗﺨﺮﻳﺐ آنﻫﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮاي دام‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻋﺎﻣـﻞ‪ ،‬ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ داراي اﺛﺮات ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك )از ﻗﺒﻴﻞ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪن ﺧﺎك‪ ،‬ﮔﺴـﻴﺨﺘﻦ ﺧﺎﻛﺪاﻧـﻪﻫـﺎ و‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﭘﺎﻳﺪاري آنﻫﺎ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ اﺛﺮات ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻧﻴﺰ روي ﺗﺨﺮﻳﺐ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ دارد‪.‬‬
‫ﭼﺮاي ﺑﻠﻨﺪﻣﺪت‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺧﺎك و اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي‬
‫ﺑﺎران ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ و ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﺳﺎزي‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﺳـﺮﻋﺖ ﻧﻔـﻮذ‪ ،‬اﻓـﺰاﻳﺶ ﺳـﻠﻪ‪ 1‬در‬
‫ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ اراﺿﻲ ﻣﻲﮔـﺮدد‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﭼـﺮاي‬
‫ﻛﻮﺗﺎهﻣﺪت ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺧـﺎك و اﻓـﺰاﻳﺶ ﺟﺮﻳـﺎن آب در ﺑﺎﻻدﺳـﺖ‬
‫ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺮد ﺷﺪن ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻗﺮق ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر از‬
‫ﻗﺮق‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪ ﺳﺎل )ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬دو ﻳﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل( اﺟﺎزهي ورود دام ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺮﺗـﻊ‬
‫داده ﻧﺸﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻓﺮﺻﺖ رﺷﺪ داده ﺷﻮد و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان اﺟـﺎزهي ورود دام‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻊ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻨﺘﺮلﺷﺪه ﺻﺎدر ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ از ‪ 10‬ﺑـﻪ ‪60‬‬
‫درﺻﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ )ﻋﺎﻣﻞ ‪ (C‬ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧـﺎك )‪ (USLE‬از‬

‫‪1- Surface crust‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪106/‬‬

‫‪ 0/45‬ﺑﻪ ‪ 0/013‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺳـﺎﻳﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ‪ ،‬ﺛﺎﺑـﺖ ﻓـﺮض ﺷـﻮﻧﺪ؛‬
‫ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ از ‪ 15‬ﺗُﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗُﻦ در ﻫﻜﺘـﺎر در ﺳـﺎل ﻛـﺎﻫﺶ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ و‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻴﻔﻲ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮاﺗﻊ ﻗﺮقﺷﺪهاي‪ ،‬از درﺟﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ و زﻳﺎد ﺑـﻪ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺧﻴﻠـﻲﻛـﻢ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﺟﺮاي ﻗﺮق‪ ،‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺰﺋـﻲ از‬
‫اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ (4-1-1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ‬

‫از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ و درﺧﺖﻫﺎ ﻗﻄﻊ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ و زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺮﺗﻌﻲ ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ ﺑﻪ زﻣـﻴﻦﻫـﺎي‬
‫زراﻋﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻧﻴﺰ آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣـﻞ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻛﺸﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬ﺑﺪون رﻋﺎﻳﺖ ﺗﻨﺎوب ﻳﺎ آﻳﺶ‬
‫‪ (2‬ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻮدﻫﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ و ﻛﻮد ﺳﺒﺰ‬
‫‪ (3‬ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪن زﻣﻴﻦ در اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎﺷﻴﻦآﻻت ﺳﻨﮕﻴﻦ‬
‫‪ (4‬ﭘﻮدري ﺷﺪن ﺧﺎك در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻬﻴﻪي ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮاي ﺑﺬرﻛﺎري‬
‫ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ )ﻛﺸـﺖوﻛـﺎر( دارد؛ ﺑـﺪﻳﻦ‪-‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺧﺎك ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﺑﻪ روشﻫﺎي زراﻋﻲ ﺑﻮد و ﻫﻤﺮاه ﺑـﺎ آنﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زﻣﻴﻦ را اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ‬
‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان از روشﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﭘﺸـﺘﻮاﻧﻪي‬
‫اﻳﻦﻛﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ ‪ ،1-4‬راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ را ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ راﻫﻜﺎرﻫـﺎ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪ /107‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(1-4‬راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ‬

‫‪ (1-4-1-1-4‬ﺷﺨﻢ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺷﺨﻢ ﺑﻬﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﻪزدن ﺑﺬر ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﺧـﺎك را در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻧﻔﻮذ رﻳﺸﻪﻫﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺘﺮاﻛﻤﻲ ﺑﺮاي ﺧﺎك ﺑـﻪوﺟـﻮد‬
‫آورد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛـﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺧـﺎك ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﺷـﺨﻢ‪،‬‬
‫ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك را اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ ،‬از ﻣﻴـﺰان روانآب ﻛﺎﺳـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺨﻢ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ در دﻗـﺎﻳﻖ اوﻟﻴـﻪي ﻧﻔـﻮذ آب ﺑـﻪ ﺧـﺎك‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺷﺨﻢﻧﺨﻮرده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﺷﺨﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ زﺑﺮي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪيﻫﺎﻳﻲ ﺑـﻪ ارﺗﻔـﺎع ‪ 120‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 140‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻣـﻲﻛﺎﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺰان زﺑﺮي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ )‪ (R‬و ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك )‪ ،(SL‬ﺗﻨﺎﺳﺐ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت راﺑﻄﻪي ﻧﻤﺎﻳﻲ زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫) ‪SL ∝ exp( −0/5R‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ در ﺧـﺎكﻫـﺎي ﺳـﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﺑﻬﺒـﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن و دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪108/‬‬

‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺖﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ آنﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ در ﺧﺎكﻫﺎي ﺳﺒﻚ‪ ،‬در ﻫﻢ رﻳﺨﺘﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن‪-‬‬
‫ﻫﺎ را ﺑﻪﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬از دﻳﮕﺮ اﺛﺮات ﻣﻨﻔﻲ ﺷﺨﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن در ﺟﻬﺖ ﺷـﻴﺐ اﺷـﺎره ﻧﻤـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﻳﻦﻛﺎر‪ ،‬روانآب از ﻓﺮﺻﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫ﻫﺪررﻓﺖ ﺧﺎك اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺷﺨﻢ در رﻃﻮﺑﺖ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔ‪‬ﻠﺨﺮاﺑﻲ ﺧﺎك ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬اﺟﺮاي ﺷﺨﻢ در ﻳﻚ ﻋﻤﻖ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺳـﺨﺖﻛﻔـﻪي‬
‫ﺷﺨﻢ‪ 1‬ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻔﻮذ رﻳﺸﻪي ﮔﻴﺎه را ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺷﺨﻢ در ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺧـﺎك‪ ،‬روشﻫـﺎي ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺷـﺨﻢ ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در اراﺿﻲ ﺣﺴﺎس اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ روشﻫـﺎ‪ ،‬اﺳـﺘﻔﺎده از روش "ﺷـﺨﻢ‬
‫ﺣﺪاﻗﻞ )ﻛﻤﻴﻨﻪ("‪ 2‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﻴﻮه‪ ،‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ اﻣﻜـﺎن دارد از ﺷـﺨﻢﻫـﺎي ﻏﻴﺮﺿـﺮوري‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻛﺸﺖ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺬرﻛﺎري ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺨﻢ‬
‫زده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦﻛﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه از ﺳﺎل ﻗﺒـﻞ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در روش ﺷﺨﻢ ﻛﻤﻴﻨﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷـﺨﻢ‪،‬‬
‫دﻳﺴﻚ و ﺑﺬرﻛﺎري‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻚﺑﺎر ﺣﺮﻛﺖ ﺗﺮاﻛﺘﻮر ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﺷـﻮد ﺗـﺎ از ﻓﺸـﺮده ﺷـﺪن‬
‫ﺧﺎك در اﺛﺮ ﺗﻜﺮار ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎﺷﻴﻦآﻻت ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از روشﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺷﺨﻢ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺎدي در ﻣﻮرد آن در ﺣـﺎل اﻧﺠـﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬روش "ﺑﺪون ﺷﺨﻢ"‪ 3‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷـﻴﻮه‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺧـﺎك ﻣﺤـﻞ ﻛﺎﺷـﺖ ﺑـﺬر در ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﺑﺬرﻛﺎري ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﺷﺮاﻳﻂ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﺤﺼـﻮل ﺗﻮﻟﻴﺪﺷـﺪه از‬
‫اﻳﻦ روش ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ارزش آﺛﺎر ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ آن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ را ﺟﺒﺮان ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ ذﺧﻴﺮهاي‪ ،4‬روش دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ اﺑﺪاع ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت‪ ،‬ﺷﺨﻢﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ‪ 30‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ و ﻓﺎﺻـﻠﻪي ‪ 70‬ﺳـﺎﻧﺘﻲﻣﺘـﺮ در ﺳـﻄﺢ زﻣـﻴﻦ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔـﻮذ آب ﺑـﻪ داﺧـﻞ ﺧـﺎك‪ ،‬ذﺧـﺎﻳﺮ ﺳـﻄﺤﻲ را ﻧﻴـﺰ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻧﻮاع دﻳﮕﺮي از ﺷﻴﻮهﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺪول ‪-4‬‬
‫‪ ،1‬ﺷﺮح اﻧﻮاع ﺷﺨﻢﻫﺎ را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪1- Clay pan‬‬

‫‪2- Minimum tillage‬‬
‫‪3- No tillage‬‬
‫‪4- Reservoir tillage‬‬
 ‫‪ /109‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(1-4‬اﻧﻮاﻋﻲ از ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﻔﺎده در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺷﺮح‬ ‫ﻧﻮع ﺷﺨﻢ‬

‫اﺑﺘﺪا از ﮔﺎوآﻫﻦ‪ ،‬دﻳﺴﻚ و ﻛﻮﻟﺘﻴﻮاﺗﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷـﻮد و ﺳـﭙﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴـﺎت‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬
‫ﻛﺎﺷﺖ و ﻣﺎﻟﻪزدن اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از زﻣﻴﻦ ﻛﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﺑﺬرﻛﺎري ﺷـﻮد‪ ،‬ﺷـﺨﻢ زده ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮاري‬
‫ﺑﻘﻴﻪي ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺪون ﺷﺨﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺎدي از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻛﺎه وﻛﻠـﺶ ﮔﻴـﺎه در ﺳـﻄﺢ زﻣـﻴﻦ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﭽﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻻﻳﻪي ﻣﺎﻟﭽﻲ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ‪ ،‬ﺑﺬرﻛﺎري و ﺗﻬﻴﻪي زﻣﻴﻦ ﺑﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻋﺒﻮر ﺗﺮاﻛﺘـﻮر در‬
‫ﻛﻤﻴﻨﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ (2-4-1-1-4‬ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‬
‫ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻠﻴﺎت زراﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺑﺎﻻي ﻣﺤﺼﻮل و ﺳﻮددﻫﻲ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ و ﺑﺎدي را ﺑﻪﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ‬
‫آن ﺑﺮ روي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ اﻧﺮژي ﻣﺼﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر و ﻫﺰﻳﻨﻪ و ﺣﺘﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﺼﺮف ادوات ﻛﺸﺎورزي ﻧﻴﺰ در ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﻮد؛ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ را روي ﺧﺎك ﻳﺎ درون آن ﺑﻪوﺟﻮد آورد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺛﺮات ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﺑﺎد و آب‬
‫اﻳﺴﺘﺎدﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬دﺳﺖﻳﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻳﻚﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﻳﺪاري‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از دو ﺣﺎﻟﺖ "ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﻪ‪-‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﮔﻴﺎﻫﺎن در ﺣﺎل رﺷﺪ" و ﻳﺎ "اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﺎﻫﻤﻮاري و ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك" اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻛﺸﺎورزي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﺗﺄﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﭘﻮﺷﺶ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 30‬درﺻﺪي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻌﺪ از ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ‬
‫‪ (2‬ﻗﺮار دادن ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 1100‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم در ﻫﻜﺘﺎر از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ داﻧﻪرﻳﺰ ﻳﺎ ﻣﻌﺎدل آن در‬
‫ﺳﻄﺢ ﺧﺎك در دورهي ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫ﻣﺰﻳﺖ اﺻﻠﻲ ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻛﺸﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺨﻴﺮ و ﻫﺪر رﻓﺘﻦ آب ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ 9‬ﺗﺎ ‪ 16‬درﺻﺪ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ در ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ‪ 50‬درﺻﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪110/‬‬

‫ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬در اوﻟﻮﻳﺖ اول ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺰاﻳﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك‪،‬‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺨﻴﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪ و زﻣﺎن‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي و ﻏﻴﺮه اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك و ﻛﻨﺘﺮل‬
‫ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬آﻫﻚ‪ ،‬ﻓﺴﻔﺮ و ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ در ﺧﺎك ﺗﺤﺮك‬
‫ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻮاد ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺷﺨﻢ ﻣﺨﻠﻮط ﻧﮕﺮدﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ زﻳﺮ ﺧﺎك ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻣﺼﺮف ﻛﻮد اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻋﺪم اﻧﺠﺎم ﺷﺨﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز را ﻛﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي ﻳﻚ ﺷﻴﻮهي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑﻬﻴﻨﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺧﺎكورزي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ را ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (3-4-1-1-4‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي در ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ دارد‪ .‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻔﺎوت ﭘﻮﺷﺶ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮاﻛﻢ و ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬درﺟﻪي ﺗﺄﺛﻴﺮ آنﻫﺎ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ زراﻋﻲ ﺧﻮب ﺑـﺎ اﻳﺠـﺎد ﭘﻮﺷـﺶ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮاي زﻣـﻴﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻛﺎﻫﺶ داد‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﺑـﺎران را درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑـﺎران ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬از ﺣﺠﻢ آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪي ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﺜﺒﻴـﺖ اﺳـﻜﻠﺖ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد و از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺧـﺎك را از اﺛـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ‬
‫اﺷﻌﻪي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮات ﺷـﺪﻳﺪ درﺟـﻪي ﺣـﺮارت و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك و ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻧﻴـﺰ ذرات‬
‫ﺧﺎك را ﺑﻬﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻌﺪاد و ﻧﺰدﻳﻜﻲ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻋﻠﻔـﻲ از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ در‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺑـﻪ ﻧـﻮع ﭘﻮﺷـﺶ‪،‬‬
‫ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺗﺮاﻛﻢ و ﻣﺮﺣﻠﻪي رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻧﻘﺶ ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﻫـﺎي ﺑﺴـﻴﺎري ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺑﻨـﺖ‪ 1‬ﺑـﺮ روي ﻣﻴـﺰان ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ در‬

‫‪1- Bennett‬‬
 ‫‪ /111‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﻛﺎرﺑﺮيﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺟﻨﮕﻞ دﺳﺖﻧﺨﻮرده‪ ،‬ﻣﺮﺗﻊ‪ ،‬زﻣﻴﻦ زراﻋـﻲ و‬
‫زﻣﻴﻦ ﻟﺨﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ 36 ،0/77 ،0/005 ،‬و ‪ 166‬ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪ ،‬وي‬
‫ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي ﻫﺪررﻓﺖ ‪ 18‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ از ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ در زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋـﻲ‪70 ،‬‬
‫ﺳﺎل اﺳﺖ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺧﺎك ﺟﻨﮕﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ ﻧﻴﺰ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺪم و‬
‫ﺟﻮ(‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﺮاﻛﻢ آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺗـﺎ‬
‫ﺣﺪي ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔـﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﺳـﻄﺢ ﺧـﺎك را‬
‫ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را )ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪي رﺷﺪ ﮔﻴﺎه( ﻛﻤﺘﺮ ﻛﻨﺘﺮل ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ؛ ﺑﺎﻳـﺪ ﺣـﺪاﻗﻞ ‪70‬‬
‫درﺻﺪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ‪ 40‬درﺻﺪ ﻫـﻢ ﻧﻘـﺶ ﺣﻔـﺎﻇﺘﻲ آنﻫـﺎ ﭼﺸـﻤﮕﻴﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﭘﻮﺷـﺶدﻫﻨـﺪه‪ 1‬اﻗـﺪام ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬
‫ﭘﻮﺷﺶدﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺳﻄﺢ ﺧـﺎك در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‪ ،‬در‬
‫زﻳﺮ درﺧﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ زﻣﻴﻦ و ﻳﺎ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺮداﺷﺖ ﻳﻚ ﻣﺤﺼﻮل ﺗـﺎ ﻛﺎﺷـﺖ ﻣﺤﺼـﻮل‬
‫دﻳﮕﺮ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻮﺷﺶدﻫﻨﺪه ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻣـﻲﺗـﻮان‬
‫ﭼﺎودار و ﺑﻘﻮﻻت را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﭼﺎودار زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎفﭘـﺬﻳﺮﺗﺮﻳﻦ و اﻗﺘﺼـﺎدي‪-‬‬
‫ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﻮﺷﺸﻲ در دﺳﺘﺮس ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از اواﺧﺮ ﺷﻬﺮﻳﻮرﻣﺎه ﺗـﺎ اواﻳـﻞ ﻣﻬﺮﻣـﺎه ﻛﺎﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺎ زﻣﺎن ﻳﺨﺒﻨﺪان رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﭙﺲ رﺷﺪ ﻣﺠﺪدش در اواﺧﺮ اﺳـﻔﻨﺪﻣﺎه‬
‫)ﻛﻤﻲ زودﺗﺮ از ﮔﻨﺪم( از ﺳﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑـﺮاي داﺷـﺘﻦ ﻳـﻚ ﻣﺤﺼـﻮل ﭘﻮﺷﺸـﻲ‬
‫ﺧﻮب در زﻣﻴﻦ و ﺣﻔﺎﻇﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻚ ﻣـﺎه ﻗﺒـﻞ از ﺷـﺮوع ﻳﺨﺒﻨـﺪان‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺎﺷﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺼﻮﻻت ﭘﻮﺷﺸﻲ ﻟ‪‬ﮕﻮم )ﺑﻘﻮﻻت( ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از‬
‫ﻳﻚﻃﺮف‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن ﻫﻮا را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺎدهي آﻟﻲ ﺧﺎك ﮔﺮدﻧﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺧﺎك را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﺷﻚ‪ ،‬ﺷـﺒﺪر ﻗﺮﻣـﺰ‪ ،‬ﺷـﺒﺪر ﺷـﻴﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺳـﻮﻳﺎ و ﻧﺨـﻮد‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺑﻘﻮﻻﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در راﺳﺘﺎي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك در زﻣﺴﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮان از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎش( اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل ﺑﺎﻳـﺪ آن را در ﻓﺼـﻞ ﭘـﺎﻳﻴﺰ ﻛﺎﺷـﺖ ﺗـﺎ در‬

‫‪1- Cover plants‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪112/‬‬

‫زﻣﺴﺘﺎن ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ ﭘﻮﺷﺶدﻫﻨﺪﮔﻲ ﺧﻮد را اﺟﺮا ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ اﺷﺎره ﺷﺪ؛ ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﻴـﺰان ﻫـﺪررﻓﺖ ﺧـﺎك ﻣـﺆﺛﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك در ﺗﻤﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻚ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑﻠﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻄﺢ‬
‫زﻣﻴﻦ آن ﻟﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛـﻪ اﮔﺮﭼـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺠﻢ آﺑﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ؛ وﻟﻲ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸـﻲ ﻗﻄـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎران را ﭼﻨﺪان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﺣﺘﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن را اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﻢ ﺑﺪﻫﺪ؛ زﻳـﺮا ﻗﻄـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎران‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ در روي ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺰرگ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺧـﺎك در‬
‫ﺗﻤﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻖ ﺟﺮﻳﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻖ‪ ،‬ﺟﺪا ﺷﺪن ذرات ﺧﺎك ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺎران را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ؛ زﻳﺮا ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﺷﻲ ﺑﺎران را ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻛﻢ ﺷﺪن ﻧﻴﺮوي ﺑﺮﺷﻲ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن آب ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ذارت ﺧﺎك را ﺟﺪا ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻛﺸﺖ ﺗﻮأم ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻞ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ روشﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺧـﺎك‬
‫ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﭘﻮﺷﺶ اﻳﺠﺎدﺷﺪه ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺮ ﻣﻀﺮ ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران را ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴـﻞ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ در ﺳﻄﺢ ﺑﺮگﻫﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬در اراﺿﻲﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﻛﺸـﺖ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ درﺧﺘﺎن اﺟﺮا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺨﻠﺨﻞ‪ ،‬ﻧﻔـﻮذﭘـﺬﻳﺮي و ﻇﺮﻓﻴـﺖ‬
‫ﺗﻬﻮﻳﻪي ﺧﺎك ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮاﻛﻢ ﺗﻌﺪاد ﺑﻮﺗﻪ در واﺣﺪ ﺳﻄﺢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي ﻣـﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑـﺮاي ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺳـﻄﺢِ در ﻣﻌـﺮض ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك )ﺳﻄﺢ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران( را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﻛـﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺿﺮﺑﻪي ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺮاﻛﻢ ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺸﻲ و ﻻﺷـﺒﺮگﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻞ از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬ﻻﺷﺒﺮگ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﭘﺎﻳﺪاري ﺧـﺎك‬
‫را ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺎﺷﺖ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﮔﺮدد ﺳﻄﺢ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ردﻳﻒﻫﺎي ﺳﻮﻳﺎ از ﻳﻚ ﺑﻪ ﻧﻴﻢ ﻣﺘﺮ ﻛـﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑـﺪ؛ ﻣﻴـﺰان ﺗﻠﻔـﺎت‬
‫ﺧﺎك‪ 35 ،‬درﺻﺪ ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﻧﻴﺰ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرانﻫﺎي ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶزا‬
 ‫‪ /113‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ آﻧﮕﺎه اﺛﺮ ﮔﻴﺎه در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻫﻤﮕـﺎم‬
‫ﺑﺎ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ آن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرت ﺑﺎرش ﺑﺎرانﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲﺷـﺪﻳﺪ‬
‫در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي رﺷﺪ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ از آنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪي رﺷﺪ آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﻫـﺎي اﻧﺠـﺎمﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﺮ روي روانآب ﺳـﻄﺤﻲ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از آﺑﻴﺎري ﺑﺎراﻧﻲ در ﻣﻮرد ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺼﻮل ﻛﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺐ زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ذرت و ﺑـﺎدام زﻣﻴﻨـﻲ ﻧﺸـﺎن‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان روانآب در اوﻟﻴﻦ آﺑﻴﺎري‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 10‬درﺻﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻋﻠﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ در اوﻟـﻴﻦ‬
‫آﺑﻴﺎري‪ ،‬ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺸﻲ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻫﻨﻮز از رﺷﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار ﻧﺒـﻮد و ﮔﻴﺎﻫـﺎن در ﻣﺮاﺣـﻞ‬
‫اوﻟﻴﻪي رﺷﺪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از ﺧﺎك در ﻣﻌـﺮض ﺿـﺮﺑﻪي ﻗﻄـﺮهﻫـﺎي ﺑـﺎران‬
‫ﺣﺎﺻﻞ از آﺑﻴﺎري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﻪ در ﺳﻄﺢ ﺧـﺎك ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺳـﻠﻪ و‬
‫ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺷﺪن ﻻﻳﻪي ﺳﻄﺤﻲ ﺧﺎك ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ در آﺑﻴﺎريﻫﺎي ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﺑﺰرگ ﺷﺪن ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺸﻲ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺰان روانآب ﺑﻪ ‪ 37/5‬درﺻﺪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-4-1-1-4‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻ‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از روشﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬واژهاي اﻧﮕﻠﻴﺴـﻲ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫"ﺧﺎكﭘﻮش" ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺎدهاي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮر ﺳﻴﻤﻲ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﻳﺰه‪ ،‬ﻛﺎه و ﻛﻠـﺶ‪ ،‬ﭘﺎرﭼـﻪ‪،‬‬
‫ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻧﻔﺘﻲ و ﻏﻴﺮه( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬اﺛﺮ ﻣﺨﺮب ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻠﻴﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻳﺎ ﺑﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑـﺖ‬
‫و ﺗﻌﺎدل درﺟﻪي ﺣﺮارت ﺧﺎك از دﻳﮕﺮ اﺛﺮﻫﺎي ﻣﻔﻴﺪ ﻣﺎﻟﭻ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف و ﻳﺎ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس‬
‫ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﻮاد ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻﻫـﺎي‬
‫ﺷﻨﻲ ﻳﺎ ﺳﻨﮓرﻳﺰهاي ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ﺧﺎكﻫﺎي رﻳﺰﺑﺎﻓﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﻪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي آﻟـﻲ و ﺑﻴﻮﻓﺎﻛﺘﻮرﻫـﺎ ﺑـﺎ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج درﺷﺖ در ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي را اﻓﺰاﻳﺶ و روانآب را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻟﭻ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻴﺰان آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﻪ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘـﺖ‪ ،‬اﻧـﺮژي ﺣﺎﺻـﻞ از ﺿـﺮﺑﻪي‬
‫ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﺎران‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺮد ﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ از ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫آن‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك را در زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﻪ ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك‬

‫‪1- Mulching‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪114/‬‬

‫در زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺎﻟﭻ )‪ (MF‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ؛ آﻧﮕـﺎه اﻳـﻦ ﺿـﺮﻳﺐ ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻮاﻧﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪي آن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫)‪MF = exp( − a .RC‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =a‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﺣﺪود ﺗﻐﻴﻴﺮات ‪ ،a‬ﺑﻴﻦ ‪ 0/03‬ﺗﺎ ‪ 0/07‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻮﺳـﻂ ‪ 0/05‬را ﺑـﺮاي‬
‫آن در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ =RC‬درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻟﭻ‬
‫ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آن ﻗﺴﻤﺖ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از درو‪ ،‬در ﻣﺰرﻋﻪ ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻠﺸﻲ و ﻳﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﺨﻠـﻮط‬
‫ﻛﺮدن ﺑﺎ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داد‪ .‬در روش ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻠﺸﻲ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳـﺎي‬
‫آن را ﺗﻜﻪﺗﻜﻪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در روش ﻣﺨﻠﻮط ﻛﺮدن ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺎ ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻘﺎﻳﺎي آن را ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺳﭙﺲ‪ ،‬در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‬
‫ﭘﺨﺶ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺷﺨﻢ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﺎك ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در‬
‫درﺻﺪﻫﺎي ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺴﺎوي‪ ،‬اﺛﺮ ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻛﺎه و ﻛﻠﺶ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه از زراﻋﺖﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺎج ﭘﻮﺷﺸﻲ ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻋﻤﺪهي اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﭻ ﺳﻄﺤﻲ ﺑـﺎ‬
‫داﺷﺘﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﻤﺎس ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺎ زﻣﻴﻦ‪ ،‬از ﺟﺮﻳﺎن ﻫﺮزآب ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‪ ،‬ﺗـﻮان ﺟـﺪا‬
‫ﺷﺪن و اﻧﺘﻘﺎل ذرات را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺴﻠﻲ‪ 1‬اﻇﻬﺎر ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺎﻟﭻ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﻴﺰان آﺑـﺪوي و ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺪول ‪ ،2-4‬ﻣﻴﺰان آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎرانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ را ﺑﺮاي‬
‫ﻛﺸﺖﻫﺎي ردﻳﻔﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ در آنﻫﺎ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ در روي ﺧﺎك ﻗﺮار‬
‫داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1- Beasley‬‬
 ‫‪ /115‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(2-4‬ﻣﻴﺰان آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‬
‫ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ )ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل(‬ ‫آﺑﺪوي )ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ(‬ ‫ﻣﻴﺰان ﻣﺎﻟﭻ )ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر(‬
‫‪35/8‬‬ ‫‪8/2‬‬ ‫ﺑﺪون ﻣﺎﻟﭻ‬
‫‪14/3‬‬ ‫‪6/9‬‬ ‫‪0/62‬‬
‫‪9/1‬‬ ‫‪5/9‬‬ ‫‪1/24‬‬
‫‪4/2‬‬ ‫‪4/9‬‬ ‫‪2/48‬‬

‫ﻋﺪهاي از ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮان ﻋﻘﻴﺪه دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺎﻟﭻ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬زﻣـﺎﻧﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ آن‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐ )ﺑﻴﻦ ‪ 70‬ﺗﺎ ‪ 75‬درﺻﺪ( ﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا درﺻﺪ ﭘﻮﺷـﺶ زﻳـﺎد‪ ،‬رﺷـﺪ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ و درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻢ‪ ،‬اﺛﺮ ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻧﺎﭼﻴﺰ دارد‪.‬‬

‫‪ (5-4-1-1-4‬ﻛﺸﺖ ﻣﺠﺪد‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﺠﺪد ﮔﻴﺎه در ﺣﺎﺷﻴﻪي ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺮﻳﺰﻫﺎ و ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛـﻪ درﺧﺘـﺎن آن ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي‬
‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺎﻳﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ در‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ و ﻳﺎ ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ زﻣﻴﻦﻟﻐﺰه ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ اﻳﻔـﺎ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻫﻤﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از روشﻫـﺎي ﻛـﺎﻫﺶ روانآب و‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮذ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﻨﺪﻗﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎه در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي اﻃـﺮاف‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎ ﺑﺎ ﭼﻤﻦ‪ ،‬ﺑﻘﻮﻻت‪ ،‬ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ و ﻳﺎ درﺧﺘﺎن ﭘﻮﺷﺶ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك‪ 75 ،‬ﺗﺎ ‪ 90‬درﺻﺪ و ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻨـﺪﻗﻲﺷـﺪن زﻣـﻴﻦﻫـﺎ‪ 65 ،‬ﺗـﺎ ‪ 80‬درﺻـﺪ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮرﺳﻲ اﻣﻜﺎن ﻛﺸﺖ ﻣﺠﺪد ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎك‪ ،‬ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي آن و ﺗﻤﺎم ﻋﻮاﻣﻠﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ رﺷﺪ ﮔﻴﺎه ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺸﻚ و ﻣﺮﻃﻮبﺷﺪن ﻣﺘﻨﺎوب ﺧﺎك در ﻃﻮل ﺳﺎل‪ ،‬درﺟﻪي‬
‫ﺣﺮارت‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ و ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ(‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﻣﺠﺪد ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ رﺷﺪ ﺳﺮﻳﻌﻲ دارﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ ﻣﻘﺎوم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺳﻌﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ از اﻧﺘﺨﺎب ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮﺑﻮﻣﻲﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺷـﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻠـﻲ ﺣﺴـﺎس ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري ﺷﻮد )ﻣﮕﺮ در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ارﻗﺎم ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ(‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي در ﻣﻮرد ﻧﻮع وارﻳﺘﻪي ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎور ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﺗـﺎ‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪116/‬‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان از ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺎن ارﻗﺎم ﺑﻮﻣﻲ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (6-4-1-1-4‬ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﺪاوم ﻳﻚ ﮔﻴﺎه زراﻋﻲ در ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧـﺎك‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻲﮔﺮدد و زﻣﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻼوه‪ ،‬در ﺻـﻮرت اﻋﻤـﺎل اﻳـﻦ روش‪،‬‬
‫رﻳﺸﻪﻫﺎ ﻫﻤﻮاره از اﻓﻖ ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‪ ،‬ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺪ آن‪ ،‬ﻓﺮﺳﻮدهﺷﺪن ﺧـﺎك اﺳـﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓـﻲ‪ ،‬در ﻳـﻚ ﺳـﺎﻣﺎﻧﻪي‬
‫ﻛﺸﺖ ﻣﺪاوم‪ ،‬زﻣﻴﻦ در ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ دو ﻛﺸﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺳـﺎﻣﺎﻧﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﻣﻜﺎﻧﻴﺰه‪ ،‬ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ اﻋﻤﺎل ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن‪ ،‬ﻳﻚ ﺗـﻮاﻟﻲ از ﻣﺤﺼـﻮﻻت‬
‫در ﻳﻚ ﻣﺰرﻋﻪي ﻳﻜﺴﺎن‪ ،‬رﺷﺪ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺎك را ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل‪،‬‬
‫در ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ "ﺑﻘﻮﻻت‪ -‬ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن"‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺮخ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬ﺗﺤـﺖ‬
‫زراﻋﺖ ﺑﻘﻮﻻت ﻗﺮار دارد؛ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﺎلﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﮔﻨـﺪﻣﻲﻫـﺎ ﻛﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ؛ ﻟـﻴﻜﻦ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻧﺮخ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺳﺎﻻﻧﻪ در ﺳﻄﺢ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻮري ﺳﺎزﻣﺎندﻫﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل آﻓﺎت و‬
‫ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎ‪ ،‬و ﺣﺬف ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺳﺎزﮔﺎر ﮔﺮدد‪ .‬در ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺣﺎﺻﻞ از‬
‫ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك را ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲﺑﺨﺸـﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻠـﺖ‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻤﻖ ﺗﻮﺳﻌﻪي رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و آب ﻋﻤﻖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻮع ﮔﻴﺎه در ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب زراﻋـﻲ‪ ،‬دورهي ﺗﺴﻠﺴـﻞ اﻓـﺰاﻳﺶ اﻣـﺮاض و آﻓـﺎت را‬
‫ﻣﻲﺷﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﺑﺮﻧﺞ و ﻣﺮﺗﻊ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻨﺎوب در ﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫روش‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ آﻓﺎت ﺑﺮﻧﺞ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻣﺆﺛﺮ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ ﺑﻴﻦ ﻛﺸﺖ ﭘﻨﺒﻪ و ﺑﺮﻧﺞ‪ ،‬ﺷﺪت و ﮔﺴﺘﺮش ﻛﺮم ﭘﻨﺒﻪ و‬
‫ﻛﺮم ﺑﺮﻧﺞ را )ﻛﻪ دو آﻓﺖ ﻣﻬﻢ در ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ( ﻛﺎﻫﺶ داد‪.‬‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﻘﺶ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اﻧﺠﺎم ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺟـﺪول‬
‫‪ ،3-4‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺎﻟﺖ ﺟﻮرﺟﻴﺎي اﻣﺮﻳﻜﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ /117‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺟﺪول )‪ :(3-4‬ﻧﻘﺶ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ در ﻛﺎﻫﺶ آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‬

‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ آﺑﺪوي‬

‫ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ‬
‫)ﺗﻦ در ﻫﻜﺘﺎر در ﺳﺎل(‬ ‫)ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ در ﺳﺎل(‬
‫‪3/3‬‬ ‫‪67‬‬ ‫ﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻲ‪ ،‬ذرت‪ ،‬ﭘﻨﺒﻪ‬
‫‪34/6‬‬ ‫‪256‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺪاوم ﭘﻨﺒﻪ‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺧﺎك در ﺣﻴﻦ ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻦ را اﺷﻐﺎل ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ زراﻋﻲ ﻛﻪ در ﺗﻨـﺎوب ﻗـﺮار داده‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ ردﻳﻔﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺶ از ﺑﻘﻴـﻪ‪ ،‬ﺧـﺎك را در ﻣﻌـﺮض ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﻗـﺮار ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬در اﺟﺮاي ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ را ﻣـﺪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي اﺷﻜﺎل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻳﻚ ﮔﻴـﺎه‬
‫زراﻋﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ داد و ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ زﻣﻴﻦ از ﮔ‪‬ﺮاس )ﻋﻠـﻒ( ﻳـﺎ ﻟﮕـﻮم‬
‫)ﺑﻘﻮﻻت( ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ داد‪.‬‬
‫‪ (2‬اﮔﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺷﺪﻳﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ را ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮ دو ﺳﺎل ﻳﻚﺑﺎر در ﺗﻨـﺎوب‬
‫ﻗﺮار داد؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺧﻄﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ردﻳﻔـﻲ‪ ،‬ﻫـﺮ ﭘـﻨﺞ ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﻳﻚﺑﺎر در ﭼﺮﺧﻪي ﺗﻨﺎوب ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻨﺪﻣﻲ و آﻳﺶﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻣﻬﻤﻲ در ﻓـﺮاﻫﻢ آوردن‬
‫ﭘﻮﺷﺶ زﻣﻴﻦ و ﺗﻘﻮﻳﺖ رﻳﺸﻪﻫﺎ در ﺧﺎك ﺑﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤـﻮل‪ ،‬در اﺑﺘـﺪاي اﺟـﺮاي ﻳـﻚ‬
‫ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﺧﺎص ﺗﻨﺎوب زراﻋﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ روش‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﺷﻮد؛ از زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﺳـﺘﻔﺎده ﺑـﻪﻋﻤـﻞ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺳﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮل ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ در‬
‫ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻳﻚ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع زراﻋﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺸﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺼـﻮﻟﻲ‬
‫در ﺳﻄﻮح ﻛﻮﭼﻚ و ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ارزش ﻓﺮاوان دارد‪ ،‬ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺻـﺮف‬
‫اﻳﻦﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮد از درآﻣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺣﺎﺻﻞ از زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﺷـﻴﻮه در‬

‫‪1- Multiple cropping‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪118/‬‬

‫زﻣﻴﻦﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺎورزي ﻛﻪ وﺳﻌﺖ آنﻫﺎ از ‪ 0/2‬ﻫﻜﺘﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (7-4-1-1-4‬اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﻠﻴﻤﺮﻫﺎ‬
‫از ﻣﺪتﻫﺎ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﭘﻠﻴﻤﺮﻫﺎ در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎك ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﻪ‪-‬‬
‫دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻗﻴﻤﺖ و ﻣﺸﻜﻼت ﻛﺎرﺑﺮد آنﻫﺎ در ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮاد ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﭘﻠﻴﻤﺮﻫﺎ از دو راه ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺪاري ﺧﺎك ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﭘﻠﻴﻤﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﭘ‪‬ﻞ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ذرات ﺧﺎك ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﭘﻴﻮﻧـﺪﻫﺎﻳﻲ‬
‫در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎي ﭘﻠﻴﻤﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺬب ﺷﺪن ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ذرات رس‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳﻄﻮح رسﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻴﺮوﻫـﺎي داﻓﻌـﻪي ﺑـﻴﻦ ذرات ﺑـﺎردار رس را‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (8-4-1-1-4‬ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺷﺨﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔـﺮ ﻋﻤﻠﻴـﺎت‬
‫زراﻋﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﻢ و دﻳﺴﻚ زدن( در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد؛ آﻧﮕﺎه آب ﺑﺎران‪ ،‬ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ‬
‫در راﺳﺘﺎي ﺷﻴﺐ‪ ،‬آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻦ آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ ﻛﻢﻛﻢ ﺑﻬﻢ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪﻧـﺪ و‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت زراﻋﻲ در روي ﺧﻄـﻮط ﺗـﺮاز‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد؛ در آنﺻﻮرت‪ ،‬آب ﺑﺎران ﺑﻪﻋﻠﺖ وﺟﻮد ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در ﺟﻬـﺖ ﺷـﻴﺐ‬
‫زﻣﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧـﺎك‪ ،‬آب را ﻧﻴـﺰ ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و رﻃﻮﺑـﺖ ﺑﻴﺸـﺘﺮي را ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺤﺼﻮل ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻮت و ﺗـﻮرك‪ (1972) 2‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻛﺸـﺖ روي ﺧﻄـﻮط ﺗـﺮاز را در ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و آﺑﺪوي‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دادﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺰان ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ و آﺑـﺪوي در‬
‫ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 5‬و ‪ 14‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﻤﺘـﺮ‬

‫‪1- Contour farming‬‬

‫‪2- Foth and Turk‬‬
 ‫‪ /119‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫از ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻃﻮل‪ ،‬اﻣﺎ در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ ﻗﺮار دارﻧـﺪ )ﺷـﻜﻞ ‪-4‬‬
‫‪.(2‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(2-4‬ﻧﻘﺶ ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز در ﻛﺎﻫﺶ آﺑﺪوي و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫اﻟﻒ( ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 48‬ﻣﺘﺮ در ﺟﻬﺖ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‬
‫ب( ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 48‬ﻣﺘﺮ در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﺳـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ زﻳـﺮ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‬
‫‪ (2‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫‪ (3‬ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ‬
‫در ﻣﻮرد ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك ﺑﺎﻳﺪ اﺷﺎره ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳـﻦ روش ﺑـﺮاي ﺧـﺎكﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از زﻫﻜﺸـﻲ‬
‫ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد آﻧﭽﻨﺎﻧﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ در اﻳﻦ ﻧـﻮع ﺧـﺎكﻫـﺎ‪ ،‬در اﺛـﺮ‬
‫ﻛﺸﺖ ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﺧﺎك از آب اﺷﺒﺎع ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪﺳﺎدﮔﻲ در اﻣﺘﺪاد ﺷـﻴﺐ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ‪-‬‬
‫ﻃﺮف ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻛﺸﺖ در روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﺆﺛﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺧﺎك ﺳﻄﺤﻲ و ﻫﻢ ﺧﺎك ﻋﻤﻘﻲ‪ ،‬از ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎراﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎرانﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺪود‬
‫ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آب ﺣﺎﺻﻞ از آن‪ ،‬ﺷﻴﺎرﻫﺎ را ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﭘ‪‬ﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪120/‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬آب از روي ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ ﺳﺮازﻳﺮ ﻣﻲﺷـﻮد و ﻣﻮﺟـﺐ ﺧﺮاﺑـﻲ ﺳـﺎﻣﺎﻧﻪ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻛﺎراﻳﻲ اﻳﻦ روش ﺑﺮاي ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲﻛﻢ و ﺧﻴﻠﻲزﻳﺎد‪ ،‬ﻧـﺎﭼﻴﺰ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﺮاﺳـﺎس ﻣﻌﺎدﻟـﻪي‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺖ ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬در ﻣﺤﺪودهي ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺳـﻪ‬
‫ﺗﺎ ﻫﺸﺖ درﺻﺪ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻪ اﻧـﺪازهي ﺷـﻴﺐ ﺧﻄـﻮط‬
‫ﻛﺸﺖوﻛﺎر ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت‪ ،‬ﻧﻘﺸﻲ در ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻧﺪارد‪ .‬از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬وﻗﺘـﻲ ﺷـﻴﺐ‬
‫ﺗﻨﺪﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺟﻮيﻫﺎ در ﻫﺪاﻳﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري ﻫﺮزآب و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻴﺎنﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑـﺎ ﺷـﻴﺐ ﺗﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎرﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ و ﺧﺎكﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻔﻮذ ﻳﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﻛﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ زﻳﺮا اﻧﺠـﺎم اﻳـﻦ ﻋﻤﻠﻴـﺎت‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ از ﺟﺮﻳﺎن آﺑﺪوي ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻴﺐ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺷﺪﻳﺪ و ﺣﺘﻲ ﮔﻮداﻟﻲﺷﺪن زﻣﻴﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪١‬‬
‫‪ (9-4-1-1-4‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻛﺸﺖوﻛﺎر در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ‬
‫در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻛﺸﺖ ﺑـﺮ روي ﺧﻄـﻮط ﺗـﺮاز وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‪ ،‬ﻣﺤﺼـﻮل ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻣﻘـﺎوم ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠـﻒﻫـﺎ و ﺑﻘـﻮﻻت(‪ ،‬در ﻧﻮارﻫـﺎي ﻣﺘﻨـﺎوب و در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺷـﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻛﺸـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب ﻛﻪ در ﻧﻮارﻫﺎي ﻣﺤﺼﻮل زﻳﺎد اﺳﺖ‪ ،‬در اﺛﺮ ﺑﺮﺧـﻮرد‬
‫ﺑﺎ ﻧﻮارﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد و در اﺛﺮ ﻛﺎﻫﺶ آﺑﺪوي‪ ،‬ﺑﻪ رﺳـﻮب ﻣـﻮاد ﻣﻨﺠـﺮ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻌﻼوه‪ ،‬در ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎك اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﻛﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﺐ اﺻﻼح ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺸﺖ ﻧـﻮاري ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﻛﺸـﺖ ﺑـﺮ روي‬
‫ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺣﺪود ‪ 50‬درﺻﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در ﻣﻮرد ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻃﺮاﺣﻲ ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ‪،‬‬
‫ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ را ﻃﻮري اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﺗﻠﻔﺎت ﺧﺎك ﺑﻪ ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮﺳـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ ﺑﻪ درﺟﻪ و ﻃﻮل ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻮع ﮔﻴﺎه ﻛﺸﺖﺷﺪه در ﻧﻮارﻫﺎ و‬

‫‪1- Strip cropping‬‬

 ‫‪ /121‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻋﺮض ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻮارﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺟﺪول ‪ ،4-4‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎي ﺗﻮﺻﻴﻪﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﻮار و ﺑـﺎر‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ )ﻓﺎﺋﻮ( ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذﭘﺪﻳﺮي آنﻫﺎ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺟـﺪول‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﮔﺮدد؛ ﻋﺮضﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ درﺻﺪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(4-4‬ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎي ﺗﻮﺻﻴﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري )ﻓﺎﺋﻮ‪(1979 ،‬‬

‫ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ )ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬ ‫درﺻﺪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‬

‫‪30‬‬ ‫‪ 2‬ﺗﺎ ‪5‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪ 6‬ﺗﺎ ‪9‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪ 10‬ﺗﺎ ‪14‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪ 15‬ﺗﺎ ‪20‬‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻮع ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‪ ،‬ﻣﺮﺳﻮم ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (1‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‬
‫‪2‬‬
‫‪ (2‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در ﻣﺰرﻋﻪ‬
‫‪3‬‬
‫‪ (3‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻓﺮﻋﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻓﺮ‬
‫در ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻧﻮع اول‪ ،‬ﻧﻮارﻫﺎ در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻨﻈﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻜﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت‬
‫ﻛﺸﺖوﻛﺎر ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﻲ ﻧﻮارﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ و در آنﻫﺎ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻳﺎ درﺧﺖ ﻛﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺶ ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز در ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺣﺪود دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻘﺶ‬
‫ﻛﺸﺖ در روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺳﻬﻮﻟﺖ در ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺖوﻛﺎر‪ ،‬ﻧﻮارﻫﺎي ﻫﻢﻋﺮض را ﺑﺪون‬

‫‪1- Contour strip cropping‬‬

‫‪2- Field strip cropping‬‬
‫‪3- Buffer strip cropping‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪122/‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮازات ﻳﻚ ﺧﻂ راﻫﻨﻤﺎ ﻃﺮاﺣﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﻂ‬
‫راﻫﻨﻤﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺷﻴﺐ ﻋﻤﻮﻣﻲ )اﺻﻠﻲ( زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در ﻣﺰرﻋﻪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺷﻴﺐﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز آنﻫﺎ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻧﻮع ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻳﻚﺳﺮي ﻧﻮارﻫﺎي ﺑﺎرﻳﻚ ﺣﺎﻣﻲ ﻳﺎ ﺑﺎﻓﺮ )ﻛﻪ در ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪهي‬
‫ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﻓﺮﻋﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ( ﺑﺎ ﻧﻮارﻫﺎي ﻋﺮﻳﺾ ﻣﺤﺼﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺣﺪود دو ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮاردي‬
‫ﻛﻪ ﺧﺎك‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ زﻳﺎد اﺳﺖ؛ ﻧﻮارﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ‪ ،‬زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻳﺎ ﺑﻘﻮﻻت( ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮارد‪ ،‬درﺧﺖﻛﺎري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻧﻮارﻫﺎي ﺣﺎﻣﻲ و ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(3-4‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻛﺎراﻳﻲ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﺧـﺎك و آب‪ ،‬از روﻧـﺪ‬
‫زﻳﺮ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫"ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در ﻣﺰرﻋﻪ > ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻓﺮ > ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري در اﻣﺘﺪاد ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز"‬
 ‫‪ /123‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(3-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻓﺮﻋﻲ‬

‫‪ (2-1-4‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ( ﻛﻪ از آن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان روش "ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﺧﺎك"‬
‫ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺎ ﺻﺮف ﻫﺰﻳﻨﻪﻫـﺎي زﻳـﺎد ﻫﻤـﺮاه اﺳـﺖ و در ﻣـﻮارد زﻳـﺮ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬در ﻣﻜﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷـﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‬
‫در اراﺿﻲ ﺑﻪﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اراﺿﻲ ﺷﻮر و ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻨﺰارﻫﺎ(‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﻣﻮارد ﺑﺤﺮاﻧﻲ و ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﺪودﻳﺖ زﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﻫﺪررﻓﺖ ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺎك )ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ( در اراﺿﻲ ﻛﺸﺎورزي ﻳﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ(‪.‬‬
‫‪ (3‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻗﺘﺼﺎدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ از ﻧﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺣـﺎﻳﺰ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫روشﻫﺎي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ‪ ،‬روشﻫﺎي زود ﺑﺎزدهاي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻟـﻴﻜﻦ ﺑـﺮاي ﺣﻔـﻆ و ﭘﺎﻳـﺪاري آنﻫـﺎ‪،‬‬
‫اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻏﻴﺮﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ اﻟﺰاﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻫﺪف از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ روشﻫـﺎ را ﻣـﻲﺗـﻮان در‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪124/‬‬

‫‪ (1‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺮﻋﺖ آبﻫﺎي ﺟﺎري‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳـﺎن آب ﺑـﻪ ﺣـﺪ آﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻧﻔﻮذ دادن ﺗﻤﺎم ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از آبﻫﺎ در زﻣﻴﻦ‬
‫‪ (3‬ﻫﺪاﻳﺖ آبﻫﺎي اﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪﻃﺮف ﻣﺠﺎري ﺧﺮوﺟﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ‬
‫در ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺷﻮد ﻛﻪ اﻳـﻦﻛـﺎر‬
‫ﺑﻪ دو ﺷﻴﻮهي ﺳﻜﻮﺑﻨﺪي )ﺗﺮاسﺑﻨﺪي(‪ 1‬و اﻳﺠﺎد ﺑﺎﻧﻜﺖ‪ 2‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-2-1-4‬ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‬
‫ﻫﺪف از اﻳﺠﺎد ﺗﺮاس‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﺷﻴﺐ داﻣﻨﻪ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻃﻮل داﻣﻨﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺮاسﻫـﺎ ﻳـﺎ‬
‫ﺳﻜﻮﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً اﻓﻘﻲ و ﺑﺎ دﻳﻮارهﻫﺎي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻤﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛـﺎﻫﺶ ﺳـﺮﻋﺖ آب‪ ،‬از‬
‫رﺳﻴﺪن ﺳﺮﻋﺖ روانآبﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮاسﺑﻨﺪي ﻳﻚ ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار‪ ،‬در ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎﻛﺒﺮداري اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‬
‫و در ﻗﺴﻤﺖ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻛﺮﻳﺰي ﺻﻮرت ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد )ﺷﻜﻞ ‪ .(4-4‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴـﺎت ﺗـﺮاسﺑﻨـﺪي‬
‫در داﻣﻨﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﺑﻴﺶ از ‪ 25‬درﺻﺪ و داراي ﺧﺎك زﻳﺮﻳﻦ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ اﺟﺮا ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻜﻮ در ﻣﻲآﻳﺪ؛ اﻳﻦﻛﺎر در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ارزش زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از زﻣﻴﻦ‪ ،‬ارزش اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎﻻﻳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(4-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎﻛﺒﺮداري و ﺧﺎﻛﺮﻳﺰي در ﻫﻨﮕﺎم اﻳﺠﺎد ﺗﺮاس‬

‫‪1- Terracing‬‬
‫‪2- Banquette‬‬
 ‫‪ /125‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺮاس )ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸـﺖوﻛـﺎر و‬
‫اﺣﺪاث ﺑﺎغ(‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪي زﻳﺎد ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎﻛﺒﺮداري و ﺧـﺎﻛﺮﻳﺰي‪ ،‬اﺧـﺘﻼط ﺧـﺎك ﺳـﻄﺤﻲ و ﻋﻤﻘـﻲ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ و اﻣﻜﺎن ﻟﻐﺰش ﺧﺎك در ﻣﻮارد ﺧﺎص را ﻣﻲﺗﻮان از ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻬـﻢﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ ﻳﺎ ﻋﻴﺐﻫﺎي ﺗﺮاسﺑﻨﺪي ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-1-2-1-4‬اﻧﻮاع ﺗﺮاس ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻴﺐ داﻣﻨﻪ‬

‫ﺗﺮاسﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮدن ﻳﺎ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻮدن ﺷﻴﺐ داﻣﻨﻪﻫﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي زﻳـﺮ ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺮاس ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻣﺎﻳﻞ )ﺗﺮاس ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻣﻼﻳﻢ(‪:‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﻼﻳﻢ و در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻄﺮ رﻳﺰش دﻳـﻮاره‪ ،‬ﻛـﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺮاسﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑـﺪون دﻳـﻮارهي ﻣﺤـﺎﻓﻆ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﻫﺰﻳﻨـﻪي‬
‫ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺗﺮاس ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻗﺎﺋﻢ )ﺗﺮاس ﺑﺎ دﻳﻮارهي ﻣﺤﺎﻓﻆ(‪:‬‬
‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ و ﺑﺎ دﻳﻮارهي ﻗﺎﺋﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺮاسﻫـﺎي ﻣﺰﺑـﻮر در‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﺣﺪاث ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻄﺮ رﻳﺰش و ﻟﻐﺰش دﻳﻮارهي ﻋﻤﻮدي داﻣﻨـﻪ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬دﻳﻮارهﻫﺎي ﻣﺤﺎﻓﻆ را ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ آﺟﺮ ﻳﺎ ﭼﻮب ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1-2-1-4‬اﻧﻮاع ﺗﺮاس ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ‬

‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺗﺮاسﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﻜﻠﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﮔـﺮوهﺑﻨـﺪي‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﻮاع ﻣﻬﻢ ﺗﺮاس ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺮاس ﻣﺴﻄﺢ )اﻓﻘﻲ(‪:‬‬
‫آﺑﺮاﻫﻪي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ ﻣﺴﻄﺢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و دو اﻧﺘﻬﺎي آن‪ ،‬ﺑﻪﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل ﺑﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺗﺮاسﻫﺎ ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬آب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در آﺑﺮاﻫـﻪي ﺗـﺮاس‬
‫ذﺧﻴﺮه ﺷﻮد و ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ در ﺧﺎك ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ‪" ،‬ﺗﺮاسﻫﺎي ﻧﮕﻪدارﻧـﺪهي آب" ﻳـﺎ‬
‫"ﺗﺮاسﻫﺎي ﺟﺬﺑﻲ" ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻛﻤﺒـﻮد آب‬
‫روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺮاسﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ آب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪126/‬‬

‫‪ (2‬ﺗﺮاس ﺷﻴﺐدار )اﻧﺤﺮاﻓﻲ(‪:‬‬

‫آﺑﺮاﻫﻪي اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ داراي ﺷﻴﺐ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ درﺻﻮرت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮدن ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬آب ﻧﺘﻮاﻧﺪ در آﺑﺮاﻫﻪي ﺗﺮاس ﺗﺠﻤﻊ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪوﺳـﻴﻠﻪي آﺑﺮاﻫـﻪي‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎرج ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻃﺮاﺣـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﺟﻨﺲ ﻻﻳﻪﻫﺎي زﻣﻴﻦ و ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺗﺮاس‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﺷﻴﺐدار در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ از ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي ﺧـﺎك ﺑﻴﺸـﺘﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻋﻤﻞ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧـﺎك اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺗـﺎ ﺣـﺪي آب را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺗﺮاس ﭘﻠﻪاي )ﺳﻜﻮﻳﻲ(‪:‬‬
‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎرﺗﻨﺪ )ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 50‬درﺻﺪ( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ﻛﺸﺖ درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه و اﻳﺠﺎد ﺑﺎغ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺗﺮاس آﺑﻴﺎري‪:‬‬
‫ﺳﻜﻮي اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ ﺑﺪون ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ اﺳﺖ و داراي ﻟﺒﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آب آﺑﻴـﺎري‬
‫را ﺑﺮ روي ﺳﻜﻮ ﻧﮕﻪ دارد و اﺟﺎزه داده ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ روانآب در ﺧـﺎك ﻧﻔـﻮذ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﺗﺮاسﻫﺎ در ﻣﺰارع ﭼﺎي و ﺑﺮﻧﺞ ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-1-2-1-4‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺮاسﻫﺎ‬

‫ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻣﺘﺮ ﺗﺮاس ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻣﺎﻳـﻞ را ﻣـﻲﺗـﻮان از ﻓﺮﻣـﻮل زﻳـﺮ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪PL‬‬ ‫‪P‬‬
‫=‪V‬‬ ‫) ‪(1 −‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪γ‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =V‬ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ(‬
‫‪ =P‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =γ‬ﺷﻴﺐ دﻳﻮارهي ﺗﺮاس )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =L‬ﻋﺮض ﺳﻜﻮي ﻗﺎﺋﻢ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻋﺮض ﺳﻜﻮي ﻣﺎﻳﻞ )‪ :l‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ( را ﺑـﻪدﺳـﺖ آورﻳـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ از‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪:‬‬
 ‫‪ /127‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪P‬‬
‫‪l = L(1 −‬‬ ‫)‬
‫‪γ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري ﻻزم در ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺗﺮاسﺑﻨﺪي ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻣﺎﻳﻞ را در زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪150‬‬
‫ﻣﺘﺮ و ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 10‬درﺻﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛـﻪ در آن زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﭼﻬـﺎر ردﻳـﻒ ﺗـﺮاس ﺑـﺎ ﺷـﻴﺐ‬
‫دﻳﻮارهاي ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 25‬درﺻﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﺗﺮاس‪ ،‬داراي ﻋﺮض ‪ 14‬ﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺮض ﺳﻜﻮي ﻗﺎﺋﻢ را ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪14 = L × (1 – (0/1 ÷ 0/25)) ⇒ L = 23/3‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻣﺘﺮ ﺗﺮاس ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻣﺎﻳﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ( ‪V = (0/1 × (23/3)2) ÷ 8) × (1 – (0/1 ÷ 0/25)) = 4/07‬‬
‫ﭼﻮن ﻃﻮل زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺮاسﺑﻨﺪي ﺷﻮد‪ 150 ،‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ( ‪4/07 × 150 = 610/5‬‬
‫و ﭼﻮن ﭼﻬﺎر ردﻳﻒ ﺗﺮاس ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺣﺠﻢ ﻛﻞ ﺧﺎﻛﺒﺮداري‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ( ‪610/5 × 4 = 2442‬‬
‫***‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻣﺘﺮ ﺗﺮاس ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻗﺎﺋﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪PL‬‬
‫=‪V‬‬
‫‪8‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي‪ 1‬ﺑـﻴﻦ دو ﺗـﺮاس را ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴـﺪ‪ ،‬ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻴـﺪ از‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺗﺠﺮﺑﻲ زﻳﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮوﻳﺲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك اﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (SCS‬اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪VI = 0/3( XS + Y‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =VI‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي ﺑﻴﻦ دو ﺗﺮاس ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =X‬ﻋﺪد ﻣﺘﻐﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮاسﻫﺎي ﺷﻴﺐدار‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/4‬و ﺑﺮاي ﺗﺮاسﻫﺎي اﻓﻘﻲ )ﺑﺪون‬
‫ﺷﻴﺐ(‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/8‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Vertical interval‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪128/‬‬

‫‪ =S‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺻﺪ(‬

‫‪ =Y‬ﻓﺎﻛﺘﻮر ﻣﺘﻐﻴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧـﺎك و ﭘﻮﺷـﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪،‬‬
‫ﺑﻴﻦ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ‪ Y‬ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ‬
‫)ﮔﺮوهﻫﺎي ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪ C‬و ‪ (D‬اﺳﺖ و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻤﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 1‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ در ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻂ )ﮔﺮوه ﻫﻴﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪ (B‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺘﻮﺳﻄﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 2/5‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﺧﺎك‪-‬‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي آنﻫﺎ ﺑﺎﻻي ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ )ﮔـﺮوه ﻫﻴـﺪروﻟﻮژﻳﻜﻲ ‪ (A‬اﺳـﺖ و داراي ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 4‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ‪ 1‬ﺑﻴﻦ دو ﺗﺮاس‪ ،‬از ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻴﺐ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪VI‬‬
‫= ‪tgα = S‬‬
‫‪HI‬‬
‫‪VI‬‬
‫= ‪⇒ HI‬‬
‫‪S‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =HI‬ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺗﺮاس ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =S‬ﻣﻘﺪار ﺷﻴﺐ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي و اﻓﻘﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺗﺮاس اﻓﻘﻲ ﻣﺘﻮاﻟﻲ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺎك ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 10‬درﺻﺪ‪ ،‬داراي ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪VI = 0/3 × ((0/8 × 10) + 2/5) = 3/15‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪HI = (3/15 ÷ 0/1) = 31/5‬‬

‫‪1- Horizontal interval‬‬

 ‫‪ /129‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ (2-2-1-4‬ﺑﺎﻧﻜﺖﺑﻨﺪي‬
‫ﺑﺎﻧﻜﺖ‪ ،‬واژهاي ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي "ﺟﻮي و ﭘﺸﺘﻪ" اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦﺑﺎر در ﺳـﺎل ‪ 1897‬ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫‪٢‬‬
‫ﭼﺎﺗ‪‬ﻼﻳﻦ‪ 1‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲﻫﺎ اﺳﻢ آن را "ﻛﺎﻧﺎلﻫﺎي روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز"‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺑﺎﻧﻜﺖﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺟﻮي و ﭘﺸﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﻌﻴﻦ و ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺧﻂ ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﻴﺐ داﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺣﺮﻛﺖ روانآب ﺑﺮ روي ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺷﻴﺐدار ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻗﺒﻞ از آنﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ آن ﺑـﻪ ﺣـﺪ آﺳـﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﺑﺮﺳـﺪ‪ ،‬وارد‬
‫ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﻌﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬دو ﻫﺪف ﻋﻤﺪه از ﺑﺎﻧﻜﺖﮔﺬاري ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺟﺎزهي ﻧﻔﻮذ آب ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫‪ (2‬ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎي ﺳﻄﺤﻲ و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از رﺳـﻴﺪن ﺳـﺮﻋﺖ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ آﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬

‫‪ (1-2-2-1-4‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ ﺗﺮاس‬

‫از ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ ﺑﺎﻧﻜﺖ و ﺗﺮاس ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺠﺰ ﺗﺮاس ﭘﻠﻪاي‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺷﻴﺐ در ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺮاسﻫﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ 25‬درﺻـﺪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺗﺮاس ﺑﺮاي ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺑﻴﺶ از ‪ 25‬درﺻﺪ )و ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻻي ‪ 70‬درﺻﺪ( اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﺣﻴﺎي ﻣﺮاﺗﻊ و ﻳﺎ ﻛﺎﺷﺖ ﻧﻬﺎل )اﻳﺠﺎد ﺟﻨﮕﻞ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ( در اراﺿﻲ ﻣﺮﺗﻌﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‪ ،‬اﺟﺎزهي ﺣﺮﻛﺖ روانآب روي ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار داده ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ در ﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ‬
‫در ﺑﺎﻧﻜﺖﺑﻨﺪي‪ ،‬روانآب روي ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار ﺣﺮﻛﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﻗﺒـﻞ از رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ آﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﺑﺎﻧﻜﺖ دﻳﮕﺮ وارد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻠﻪ ﻳﺎ ﺳﻜﻮ در ﻣﻲآﻳﺪ؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪي آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻧﻜﺖﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﺑـﺮاي اﻳﺠـﺎد ﺑﺎﻧﻜـﺖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺧﺎﻛﺒﺮداري و ﺧﺎﻛﺮﻳﺰي‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻓﻮاﺻﻞ ﺧﺎص اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در ﺗﺮاسﺑﻨﺪي‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺷﻴﺐدار را ﺧﺎﻛﺒﺮداري و ﺧﺎﻛﺮﻳﺰي ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪1- Chatelain‬‬
‫‪2- Contour trenches‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪130/‬‬

‫‪ (2-2-2-1-4‬اﻧﻮاع ﺑﺎﻧﻜﺖ )ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي(‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮاﺳﺎس اﺑﻌﺎد ﺑﺎﻧﻜﺖ و ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‪ ،‬دو ﻧﻮع ﺑﺎﻧﻜﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ زﻳﺎد‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ درﺧﺘﺎن ﻣﻴﻮه و ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻞﻛﺎري ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي "ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ وي‪ -‬ﺷﻜﻞ ﻳـﺎ ﮔـﺮادﻳﻦ"‪ 1‬و "ﺗـﺮاس آﺑﺮاﻫـﻪاي ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻴﻤﺮخ ذوزﻧﻘﻪاي ﻳﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ ﻧﺮﻣﺎل" ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎي ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ وي‪ -‬ﺷﻜﻞ‪ ،‬در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ )ﺑـﺎﻻي ‪ 60‬درﺻـﺪ( اﺣـﺪاث‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(5-4‬از ﻣﺰاﻳﺎي اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦﺑﻮدن ﻫﺰﻳﻨـﻪي ﺳـﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻛـﻢ‬
‫ﺑﻮدن ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري و ﺳﻬﻮﻟﺖ اﺣﺪاث )اﺳﺘﻔﺎده از وﺳﺎﻳﻞ ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴـﻞ و ﻛﻠﻨـﮓ( اﺷـﺎره‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(5-4‬ﺑﺎﻧﻜﺖ )ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي( ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ وي‪ -‬ﺷﻜﻞ‬

‫ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ ﻣﻘﻄﻊ ذوزﻧﻘﻪاي )ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ ﻧﺮﻣﺎل(‪ ،‬ﺑﻪﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل‪ ،‬در ﺷـﻴﺐﻫـﺎي‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 60‬درﺻﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد )‪ .(6-4‬ﺑﻴﺸـﺘﺮ اوﻗـﺎت‪ ،‬در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃـﻮب ﺑـﺮاي ﭘﺎﻳـﺪاري‬
‫ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ داﺧﻞ ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻳﺎ روي ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ را ﻋﻠﻮﻓﻪﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- V-shape banquette or gradin‬‬

 ‫‪ /131‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(6-4‬ﺑﺎﻧﻜﺖ )ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي( ﺑﺎ ﻧﻴﻤﺮخ ﻧﺮﻣﺎل‬

‫ب( ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎي ﻛﻢ ﺷﻴﺐ )ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻏﻼت(‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬در اراﺿﻲ داراي ﺷﻴﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 18‬درﺻﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ذﺧﻴﺮهي رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك در اﻳﻦ اراﺿﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻛﺸﺖوﻛﺎر در‬
‫آنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺠﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎي ﻛﻢ ﺷﻴﺐ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪي زﻳﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎي دوﮔﺎﻧﻪ )ﺗﺮاس ﭘﺎﻳﻪ ﭘﻬﻦ‪ 1‬ﻳﺎ ﺗﺮاس ﻣﺎﻧﮕﻮم‪(2‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺮاسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در اراﺿﻲ داراي ﺷﻴﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 12‬درﺻﺪ )‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 12‬درﺻـﺪ(‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪ .(7-4‬ﻣﺰﻳﺖ ﺗﺮاس ﻣﺎﻧﮕﻮم در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد آن‪ ،‬ﻛـﻞ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲرود‪.‬‬

‫‪1- Broad-base terrace‬‬

‫‪2- Mangum terrace‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪132/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(7-4‬ﺗﺮاس ﭘﺎﻳﻪ ﭘﻬﻦ ﻳﺎ ﺗﺮاس ﻣﺎﻧﮕﻮم‬

‫‪ (2‬ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎي ﺳﺎده )ﺗﺮاس ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﭘﺸﺖ ﺗﻨﺪ‪(1‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اراﺿﻲ داراي ﺷﻴﺐ ﺑﻴﻦ ‪ 12‬ﺗﺎ ‪ 18‬درﺻﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷـﻜﻞ ‪-4‬‬
‫‪ .(8‬ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎي ﺳﺎده‪ ،‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ واﻗﻊ ﺑﻴﻦ دو ﺗﺮاس را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫ﺗﺮاسﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺠﺰ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪي ﻣﺰرﻋﻪ ﺑﻪ زﻳﺮ ﻛﺸﺖ ﻣﻲرود‪ .‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﻌﺮ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در آنﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ذﺧﻴﺮهي رﻃﻮﺑﺘﻲ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد و اﻣﻜﺎن دﻳـﻢﻛـﺎري در‬
‫اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1- Streep backslope terrace‬‬

 ‫‪ /133‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(8-4‬ﺗﺮاس ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﭘﺸﺖ ﺗﻨﺪ‬

‫‪ (3‬ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ )ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي ﻣﺴﻄﺢ(‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ در ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 6‬درﺻﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻏﻠـﺐ ﺑـﺮاي‬
‫دﻳﻢﻛﺎري ﻏﻼت ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ آب را در ﺳﻄﺢ ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارﻧﺪ و ﻣﻴـﺰان روانآب را‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-2-2-1-4‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﻛﻪ روانآب ﺣﺎﺻﻞ از ﺷـﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﺑﺎران در ﻳﻚ دورهي دهﺳﺎﻟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ در آن ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺑﺎﻧﻜﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭼﻮن ﺷﺪت‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك و ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪي ﺳـﺮﻋﺖ آﺳـﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ از ﻳﻚﺳﺮي رواﺑﻂ ﺗﺠﺮﺑﻲ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ رواﺑﻂ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (1‬راﺑﻄﻪي ﺳﺎﻛﺎردي‬

‫‪1- Saccardy‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪134/‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ﻛﺸﻮر اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﺷـﻴﺐﻫـﺎي ﻛﻤﺘـﺮ از ‪ 25‬درﺻـﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل آن ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫])‪H = [P (260 ± 10‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬

‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =H‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =P‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻋﺪد ‪ 260‬ذﻛﺮﺷﺪه در ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ‪ 250‬ﺗﺎ ‪ ،270‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﻧﻮع ﺧﺎك‪ ،‬ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮي و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬از ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺜﺒﺖ )‪ (+‬و در‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬از ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ )‪ (-‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 25‬درﺻﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪H = (64 P‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ (2‬راﺑﻄﻪي اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﺪت ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ‪ 1/5‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ در دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪H2‬‬
‫‪= 100‬‬
‫‪P‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =H‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =P‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪1‬‬
‫‪ (3‬راﺑﻄﻪي راﻣﺴﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮوﻳﺲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك آﻣﺮﻳﻜﺎ )‪ (SCS‬ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪،‬‬
‫ﺑﺮاي اراﺿﻲ ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻛﻢ )ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 20‬درﺻﺪ( و ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪H = 0/305 ( ap + b‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =H‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =p‬ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬

‫‪1- Ramser‬‬
 ‫‪ /135‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ =a‬ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻘﺪار اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﻛﻢ ﺗﺎ زﻳﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 0/6‬ﺗﺎ ‪ 0/3‬ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻐﻴﻴـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ =b‬ﻋﺎﻣﻞ ﺧﺎك و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﻘﺪار اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﺸﺖوﻛﺎر و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺧـﺎك‪ ،‬از‬
‫ﻳﻚ ﺗﺎ دو ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪد ﻳﻚ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎي ﺣﺴﺎس ﺑـﻪ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ و ﺷـﻴﻮهي ﻛﺸـﺖوﻛـﺎر‬
‫ﻣﺮﺳﻮم ﻛﺎرﺑﺮد دارد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻋـﺪد دو‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺧـﺎكﻫـﺎي ﻣﻘـﺎوم ﺑـﻪ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ و روشﻫـﺎي‬
‫ﻛﺸﺎورزي ﻛﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺑﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ و ﻋﻤﻮدي ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ )ﺗﺮاسﻫﺎي آﺑﺮاﻫﻪاي(‪ ،‬ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪H‬‬
‫=‪L‬‬ ‫‪×100‬‬
‫‪P‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =L‬ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =H‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﻤﻮدي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =P‬درﺻﺪ ﺷﻴﺐ‬
‫در ﺗﻌﻴﻴﻦ اﺑﻌﺎد ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺑﻌﺎد ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ﺧﺎك در ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺮﻳﺰي و ﺧﺎﻛﺒﺮداري‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺷﻴﺐ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻮري ﻃﺮاﺣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ در ﻣﻮاﻗـﻊ ﺿـﺮوري‪ ،‬آبﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻞ از‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﻳﻚ ﺗﺮاس آﺑﺮاﻫﻪاي ﺷﻴﺐدار را ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴـﺪ؛ ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺗﻮاﻧﻴﺪ از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﺑﻬﺮه ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪:‬‬
‫‪Q = a.V‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫‪ =Q‬دﺑﻲ ﺟﺮﻳﺎن )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬
‫‪ =a‬ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺎﻧﻜﺖ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪136/‬‬

‫‪ =V‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺠﺎز ﺟﺮﻳﺎن )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬

‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺠﺎز ﺟﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﺟـﻨﺲ ﺧـﺎك و ﻧﻔﻮذﭘـﺬﻳﺮي آن‪ ،‬ﻣﺘﻔـﺎوت ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‬
‫)ﺟﺪول ‪.(5-4‬‬

‫ﺟﺪول )‪ :(5-4‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺠﺎز ﺟﺮﻳﺎن در ﺑﺎﻧﻜﺖ‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺠﺎز‬ ‫ﻧﻮع ﺧﺎك‬

‫‪0/53‬‬ ‫ﺷﻦ ﻟﻮﻣﻲ‬
‫‪0/61‬‬ ‫ﻟﻮم رﺳﻲ‬
‫‪0/76‬‬ ‫ﻟﻮم ﻓﺸﺮده‬
‫‪1/14‬‬ ‫رس ﺧﻴﻠﻲﻓﺸﺮده‬

‫ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎي ﻣﺴـﻄﺢ‪ ،‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺣـﺪاﻛﺜﺮ روانآب ﻣـﻮرد اﻧﺘﻈـﺎر در ﻳـﻚ دورهي‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ دهﺳﺎﻟﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬
‫‪S = L.d‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =S‬ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺴﻄﺢ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ(‬
‫‪ =L‬ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ دو ﺗﺮاس ﻣﺘﻮاﻟﻲ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =d‬ﻋﻤﻖ روانآب )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺗﻌﺪادي ﺑﺎﻧﻜﺖ ﻣﺴﻄﺢ در ﻳﻚ ﺷﻴﺐ ‪ 18‬درﺻﺪ ﺗﻌﺒﻴﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻـﻠﻪي ﻋﻤـﻮدي ﺑـﻴﻦ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ ‪ 5‬ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻋﻤﻖ آﺑﺪوي‪ 12 ،‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳـﻄﺢ ﻣﻘﻄـﻊ‬
‫ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪي اﻓﻘﻲ ﺑﺎﻧﻜﺖﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪L = (5 ÷ 18) × 100 = 27/78‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﻣﻘﻄﻊ ﻫﺮ ﺑﺎﻧﻜﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ( ‪S = 27/78 × 0/12 = 3/33‬‬
 ‫‪ /137‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ (2-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ )ﮔﺎﻟﻲ(‬

‫ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﮔﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ورﻗـﻪاي و ﺷـﻴﺎري‪ ،‬ﻣﺸـﻜﻞﺗـﺮ اﺳـﺖ؛‬
‫ﭼﺮاﻛﻪ ﮔﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗـﺮي از ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶﻫـﺎي ورﻗـﻪاي و ﺷـﻴﺎري ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﮔـﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ در ﺧﻮد ﮔﺎﻟﻲ و ﻫﻢ در ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴـﺰ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ آن‬
‫اﺟﺮا ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨﺪﻗﻲ از دو روش زﻳﺮ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺒﺎرزهي ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﻣﻨﺎﺳـﺐ اﻧﺘﺨـﺎب و‬
‫ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪي ﺑـﻮﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ارزش ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺑـﺮ‬
‫روي دﻳﻮارهﻫﺎي ﺧﻨﺪق‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮارﺗﺮ از ﻛﻒ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﺷـﻴﺐ دﻳـﻮارهﻫـﺎ ﺧﻴﻠـﻲ ﺗﻨـﺪ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﺎك آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻲﺛﺒﺎت و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻗﺎﻗﻴـﺎ‪ ،‬ﺳـﻨﺠﺪ‪،‬‬
‫زﺑﺎن ﮔﻨﺠﺸﻚ و ارﻏﻮان را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﮔﺎﻟﻲﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﮔﺎﻟﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻧﺠـﺎم راﻫﻜﺎرﻫـﺎي زﻳـﺮ ﺿـﺮوري‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺷﻴﺐ دادن دﻳﻮارهﻫﺎي ﮔﺎﻟﻲ‬
‫ب( ﺑﺬرﭘﺎﺷﻲ و ﻧﻬﺎلﻛﺎري در ﻛﻒ و دﻳﻮارهﻫﺎي ﮔﺎﻟﻲ‬
‫پ( ﺗﺜﺒﻴﺖ دﻳﻮارهﻫﺎي ﮔﺎﻟﻲ از ﻃﺮﻳﻖ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻫﻴـﺪروﻣﺎﻟﭻ‪) 1‬ﻛـﻪ ﻣﺨﻠـﻮﻃﻲ از ﺑـﺬر‪ ،‬ﻛـﻮد‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ و آب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ(‬
‫‪ (2‬ﻣﺒﺎرزهي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻴﻮه‪ ،‬ﺑﺎ اﺣﺪاث ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ و ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮ و دﻳﻮارهﻫﺎي ﺧﻨـﺪق ﻛﻨﺘـﺮل‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ اﺣﺪاث ﻳﻚ ﻛﺎﻧﺎل اﻧﺤﺮاﻓﻲ‪ ،‬روانآب ﺣﺎﺻﻞ از ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ‬
‫ﮔﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺮ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻫﺪاﻳﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎﻧﺎل ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻮري ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻓﺎﺻـﻠﻪي آن از‬
‫دﻫﺎﻧﻪي ﮔﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺣﺪود ﺳﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤﻖ ﮔﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ در ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ ﮔـﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻳﺠـﺎد ﺑﻨـﺪ )ﺳـﺪ(‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻫﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻌﻲ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﻣﻮاد ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻞ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺪ اﺻﻠﻲ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ ﭘـﺎﻳﻴﻦدﺳـﺖ‬

‫‪1- Hydro-mulching‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪138/‬‬

‫ﺧﻨﺪق اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (1-2-4‬اﻧﻮاع ﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻂ و ﻣﻘﺪار ﻫﺰﻳﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎ را ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ دو ﺷـﻜﻞ ﻛﻠـﻲ "ﻣـﻮﻗﺘﻲ" ﻳـﺎ‬
‫"داﻳﻤﻲ" اﺣﺪاث ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ‬
‫در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎه در ﻳﻚ ﻣﺤﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘـﻪي‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬از ﺧﺎك ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪﻃـﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ از ﻣﻮاد ارزانﻗﻴﻤﺖ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﭼـﻮب‪،‬‬
‫ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺧﺎك و ﻳﺎ ﻣﻮاد دﻳﮕﺮ( ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ اﻏﻠﺐ ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‪-‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﻛُﻨﺪ ﻛﺮدن ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ رﺳﻮبﮔﺬاري ﻣﻮاد اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ از ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﻮد؛‬
‫در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺨﻠﺨﻞ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑـﺎر وارده ﺑـﻪ ﺑﻨـﺪ در اﺛـﺮ ﻓﺸـﺎر آب‪ ،‬زﻳـﺎد‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺎﺧﺖ آنﻫﺎ دﻗﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﻳﻨﻜﻪ در ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺘﻲ‪ ،‬از ﭼﻪ ﻣﻮادي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺑﻨـﺪﻫﺎ را ﺑـﻪ‬
‫اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (1-1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﭼ‪‬ﭙ‪‬ﺮي‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺮاي آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ ﺣﻮزهي ﺑﺎﻻدﺳﺖ آنﻫﺎ ﻛﻢ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﭼﭙﺮي در ﻣﻮاردي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻮل آﺑﺮاﻫﻪ ﻳـﺎ ﻛﺎﻧـﺎل ﺧﻨـﺪق‪،‬‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 100‬ﻣﺘﺮ و ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزهي ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﻣﺤﻞ ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﻫﻜﺘـﺎر ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪،‬‬
‫ﺟﻨﺲ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﺴﺘﺮ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻓﺮوﺑﺮدن ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﭼـﻮﺑﻲ در‬
‫زﻣﻴﻦ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1- Brush wood dams‬‬

 ‫‪ /139‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪1‬‬
‫‪ (2-1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ از ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ و اﻟﻮارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ ﺑﺮاي آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ و ﺧﻨﺪقﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻛﻪ ﻃـﻮل ﻛﺎﻧـﺎل آنﻫـﺎ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 100‬ﻣﺘﺮ و ﺳﻄﺢ ﺣﻮزهي ﺑﺎﻻدﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از دو ﻫﻜﺘﺎر اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺟﻨﺲ ﺑﺴﺘﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ اﻣﻜﺎن ﻓﺮوﺑﺮدن ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﭼـﻮﺑﻲ را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ‪ ،‬اﺳـﺘﺤﻜﺎم اﻳـﻦ ﺑﻨـﺪﻫﺎ را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﭘﻴﭻ ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﻛﺮدن ﭼﻨﺪ ﺗﺨﺘﻪي اﻓﻘﻲ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺗﻴﺮﻫـﺎي ﻋﻤـﻮدي اﻓـﺰاﻳﺶ داد‬
‫)ﺷﻜﻞ ‪.(9-4‬‬

‫ﺗﺨﺘﻪﻫﺎي اﻓﻘﻲ ﭘﺸﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ‬

‫ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ ﻋﻤﻮدي‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(9-4‬ﻧﻤﺎي ﻛﻠﻲ ﻳﻚ ﺑﻨﺪ ﭼﻮﺑﻲ و ﺗﺨﺘﻪﻫﺎي اﻓﻘﻲ ﭘﺸﺖ ﭘﺎﻳﻪﻫﺎ‬

‫‪2‬‬
‫‪ (3-1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺧﺸﻜﻪﭼﻴﻦ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎي اﺻﻼﺣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي آﺑﺮاﻫـﻪﻫـﺎ و ﺧﻨـﺪقﻫـﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺣﻮزهي آﺑﺨﻴﺰ ﻛﻤﺘﺮ از ﭼﻬـﺎر ﻫﻜﺘـﺎر و ﺷـﻴﺐ آﺑﺮاﻫـﻪي ﻛﻤﺘـﺮ از ‪ 20‬درﺻـﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺧﺸﻜﻪﭼﻴﻦ را ﺑﺎ ﻣﻘﻄﻊ ذوزﻧﻘﻪاي ﻣﻲﺳـﺎزﻧﺪ و ﺣـﺪاﻛﺜﺮ‬
‫ارﺗﻔﺎع اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ از ﻣﺤﻞ ﭘﻲ‪ ،‬دو ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﺐ ﺷﻴﺮواﻧﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦدﺳﺖ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻧﻴـﺰ ﺣـﺪود‬
‫‪ 15‬ﺗﺎ ‪ 20‬درﺻﺪ ﻟﺤﺎظ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1- Log dams‬‬

‫‪2- Boulder check dams‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪140/‬‬

‫‪ (4-1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺳﻨﮓﭼﻴﻦ ﻣﻼتدار‬

‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﻨﮓ و ﻣﻼت ﺳﻴﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻬـﺎر ﺳـﻴﻞ و ﻳـﺎ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪي ﺛﺎﺑـﺖ و ﻣﺴـﺘﺤﻜﻢ در ﻛﺎﻧـﺎل ﺧﻨـﺪق ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺪﻫﺎي ﻣﺰﺑـﻮر‪ ،‬در‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻃﻮل ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 1000‬ﻣﺘﺮ و ﺳﻄﺢ ﺣﻮزهي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 20‬ﻫﻜﺘﺎر ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪي اﺣﺪاث اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺪﻫﺎ ﺑﺎ ارﺗﻔـﺎع‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺷﺶ ﻣﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﺘﺮ ﻣﺤﻞ اﺣﺪاث آنﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺎﻓﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺸﺴﺖ‬
‫و ﻟﻐﺰش را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (5-1-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﮔﺎﺑﻴﻮﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺎزهﻫﺎي ﻛﺎﻫﺶ ﺷﻴﺐ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻬﺎر رﺳﻮب ﻛـﺎرﺑﺮد دارﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر از‬
‫ﮔﺎﺑﻴﻮن‪ ،‬ﺟﻌﺒﻪ و ﻳﺎ ﺳﺒﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﻮر ﺳﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﺳﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل‪ ،‬اﺑﻌـﺎد اﻳـﻦ ﺟﻌﺒـﻪﻫـﺎي ﺗـﻮري‪ "0/75 × 2" ،‬ﻣﺘـﺮ و‬
‫ﺿﺨﺎﻣﺖ آنﻫﺎ ‪ 0/5‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﮔﺎﺑﻴﻮن از ﺳﻴﻢﻫﺎي ﮔـﺎﻟﻮاﻧﻴﺰه اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ آن‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ دوام در ﺑﺮاﺑﺮ زﻧﮓزدﮔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﮔﺎﺑﻴﻮن‪ ،‬ﻳﻚ درب ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻌﺒﻴﻪي ﻳﻚﺳﺮي ﻟﻮﻻ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨـﺪﻫﺎي‬
‫ﮔﺎﺑﻴﻮﻧﻲ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻫﺮ ﻳﻚ از ﮔﺎﺑﻴﻮنﻫﺎ را در ﻋﺮض ﺳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ و از ﻗﻄﻌﺎت ﺳﻨﮓ ﭘ‪‬ﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬درب آنﻫﺎ را ﻣﻲﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1-2-4‬ﺑﻨﺪﻫﺎي داﻳﻤﻲ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪ ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﻮﻗﺖ ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻨـﺪق ﻛـﺎﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ از ﺑﻨـﺪﻫﺎي داﻳﻤـﻲ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ اﻏﻠﺐ در ﺧﻨﺪقﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ آنﻫﺎ از ﻣﺼﺎﻟﺢ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ و ﺳﻴﻤﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪي اﺣﺪاث اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻨـﺪﻫﺎ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﺑﻨـﺪﻫﺎي‬
‫ﻣﻮﻗﺘﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬـﺪاري آنﻫـﺎ ﻛﻤﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺪﻫﺎي داﻳﻤـﻲ را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫‪1- Gabion check dams‬‬

 ‫‪ /141‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ (2‬ﻗﻮﺳﻲ ﺷﻜﻞ‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ دﻳﻮار ﻧﺎزك ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﻋﺮض ﺧﻨﺪق ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺸﺎر آب واردﺷﺪه ﺑﻪ ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻮراخﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺪﻧﻪي ﺑﻨﺪ ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻗﻮﺳﻲ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ دﻳﻮار ﻧﺎزك ﻗﻮﺳﻲ در ﻋﺮض ﺧﻨﺪق ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ اﻧﺤﻨﺎي ﻗﻮس ﺑﻪ ﻃﺮف ﺳﺮاب ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﻓﺸﺎر آب واردﺷـﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﻪ دﻳﻮارهﻫﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷـﻮد؛ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻨـﺪﻫﺎي ﻗﻮﺳـﻲ ﺷـﻜﻞ را اﻏﻠـﺐ در‬
‫ﺧﻨﺪقﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ ﻛﻪ داراي دﻳﻮارﻫﺎي ﻣﺤﻜﻤﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در ﺣﺠﻢ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻳﻜﺴـﺎن‪،‬‬
‫اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺳﺪﻫﺎي ﻗﻮﺳﻲ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (2-2-4‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻫﺎ‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﮔﺎﻟﻲ‪ ،‬از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﻨﺪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﻗﺪاﻣﺎت اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد و ارﺗﻔـﺎع اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اداﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺼﻞ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻮارد ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ (1-2-2-4‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﺐ آﺑﺮاﻫﻪ )ﮔﺎﻟﻲ(‪ ،‬ﺷﻴﺐ ﺣﺪ و ارﺗﻔﺎع ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻨـﺪ ﺑﺴـﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪H‬‬
‫=‪S‬‬
‫)‪(P − i‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪:‬‬
‫‪ =S‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =H‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻨﺪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ارﺗﻔﺎع ﻣﺆﺛﺮ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺑﻨﺪ از ﻛﻒ آﺑﺮاﻫﻪ ﺗﺎ ﺗﺎج ﺳﺮرﻳﺰ آن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ =P‬ﺷﻴﺐ آﺑﺮاﻫﻪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =i‬ﺷﻴﺐ ﺣﺪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﻴﺐ ﺣﺪ‪ ،‬ﺷﻴﺐ رﺳﻮﺑﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود در ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺑﻨﺪ ﺗﺠﻤﻊ ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﻴﺐ ﺣﺪ را ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﻳﻚﺳﻮم ﺷﻴﺐ ﻃﺒﻴﻌﻲ آﺑﺮاﻫﻪ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪142/‬‬

‫‪ (2-2-2-4‬ﺗﻌﺪاد ﺑﻨﺪﻫﺎ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻨﺪﻫﺎ در ﻳﻚ ﺧﻨﺪق را ﻣﻲﺗﻮان از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪:‬‬
‫)‪(P − i‬‬
‫‪N=L‬‬
‫‪H‬‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪:‬‬
‫‪ =N‬ﺗﻌﺪاد ﺑﻨﺪﻫﺎ‬
‫‪ =L‬ﻃﻮل ﺧﻨﺪق )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =P‬ﺷﻴﺐ آﺑﺮاﻫﻪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =i‬ﺷﻴﺐ ﺣﺪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =H‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻨﺪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬

‫‪ (3-2-2-4‬ارﺗﻔﺎع ﺑﻨﺪﻫﺎ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ارﺗﻔﺎع ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻨﺪﻫﺎ در ﻣﻘﺪار ﺣﺠﻢ رﺳﻮب ﺟﻤﻊﺷﺪه در ﭘﺸﺖ ﺑﻨﺪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر‬
‫ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻨﺪق ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻢ اﺳﺖ و از ﺳﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﺘـﺮ‪،‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪي ﻳﺎ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ارﺗﻔﺎع ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﺪف ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺪف از اﻳﺠﺎد ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل ﺳﺮﻳﻊ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﻨـﺪﻗﻲ ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد و در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺪف‪ ،‬ﺟﻤﻊآوري رﺳـﻮﺑﺎت ﺑﺎﺷـﺪ؛ ﺑﺎﻳـﺪ از ﺑﻨـﺪﻫﺎي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد‪ ،‬ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ از ﻳﻚ ﺑﻨﺪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛‬
‫زﻳﺮا ﻫﺰﻳﻨﻪي ﺳﺎﺧﺖ آنﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻛﻨﺘﺮل ﻳﻚ ﮔﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 300‬ﻣﺘﺮ و ﺷﻴﺐ ‪ 9‬درﺻﺪ‪ ،‬ﺗﻌـﺪادي ﺑﻨـﺪ ﺑـﻪ ارﺗﻔـﺎع ‪90‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ و ﺗﻌﺪاد دﻗﻴﻖ آنﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺐ ﺣﺪ اﻳﻦ ﮔﺎﻟﻲ را ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ﻳﻚﺳﻮم ﺷﻴﺐ ﻃﺒﻴﻌﻲ آن ﻓﺮض ﻛﻨـﻴﻢ؛ آﻧﮕـﺎه‬
‫ﻣﻘﺪار آن‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 3‬درﺻﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪S = 0/9 ÷ (0/09 – 0/03) = 15‬‬
 ‫‪ /143‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪N = 300 × ((0/09-0/03) ÷ 0/9) = 20‬‬

‫‪ (3-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي )ﺑﺎﻻروﻧﺪه(‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي اﻃﺮاف رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮوﻧـﺪ و ﺳـﻄﺢ زﻳـﺮ‬
‫ﻛﺸﺖ آنﻫﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎﻻروﻧـﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ در ﻃـﺮحﻫـﺎي ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻃﺮحﻫﺎ اﻫﺪاف زﻳﺮ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺗﺨﺮﻳﺐ دﻳﻮارهﻫﺎ و ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪﻫـﺎ و ﺑـﻪ ﺧﻄـﺮ اﻓﺘـﺎدن اراﺿـﻲ‬
‫ﺣﺎﺷﻴﻪي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫‪ (2‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺗﺄﺳﻴﺴﺎت آﺑﻲ و ﺷﺒﻜﻪي ﺑﻬﺮهﺑﺮداري از رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫‪ (3‬ﻛﻨﺘﺮل ﺳﻴﻼب و ﻛﺎﻫﺶ ﺧﻄﺮ ﺳﻴﻞﮔﺮﻓﺘﮕﻲ اراﺿﻲ دﺷﺖ ﺳﻴﻼﺑﻲ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺗﻤﺎس ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﺎ دﻳﻮارهﻫﺎ و ﺷﺴﺘﻪ ﺷـﺪن‬
‫ﭘﺎي دﻳﻮارهﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺎس ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪي ﺳﻪ راﻫﻜﺎر زﻳـﺮ‬
‫اﺳﺘﻮار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻛﻢ ﻛﺮدن ﺳﺮﻋﺖ آب )ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻛﺎﻫﺶ ﻗﺪرت ﺗﺨﺮﻳﺐ آن(‬
‫‪ (2‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﭘﻴﭻﺧﻮردﮔﻲ‪ 1‬و ﺳﻴﻨﻮﺳﻲ ﺷﺪن ﻣﺴﻴﺮ آب‬
‫‪ (3‬اﻓﺰودن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﺴﺘﺮ و ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬روشﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻧﺘﺨﺎب اﻳﻦ روشﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﭼﻮن ﻣﺤﻞ اﺟﺮاي ﭘﺮوژه‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ و ﻣﻘﺪار دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﻮرد ﻧﻴـﺎز‪ ،‬ﻣﻘـﺪار ﺑﻮدﺟـﻪي‬
‫اﺧﺘﺼﺎصﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬درﺟﻪي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز و ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻫﻴﺪروﻟﻴﻜﻲ و ﻣﺮﻓﻮﻟـﻮژﻳﻜﻲ رودﺧﺎﻧـﻪي‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴـﺖ دﻳـﻮارهﻫـﺎي رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ دو ﺻـﻮرت ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ و‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻧﺠﺎمﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1- Meandering‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪144/‬‬

‫‪ (1-3-4‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫اﻳﻦ روش‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺠﺎد ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺼـﺎﻟﺢ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در‬
‫واﻗﻊ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺮ روي ﻛﻨﺎرهﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ رودﺧﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻣﻮازات ﺟﺮﻳـﺎن آب اﺣـﺪاث‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد دﻳﻮارهاي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﻼﻳﻢ‪ ،‬از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎﻻروﻧﺪه ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫روشﻫﺎي ﻣﺘﺪاوﻟﻲ در دﻧﻴﺎ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دﻳﻮارهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ‬
‫از ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫‪1‬‬
‫ب( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪي ﺳﻨﮓرﻳﺰهاي‬
‫پ( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ روﻛﺶ ﺗﻮرﺳﻨﮕﻲ )ﮔﺎﺑﻴﻮﻧﻲ(‬
‫ت( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮي ﻣﺨﻠﻮط ﺳﻴﻤﺎن و ﻣﺎﺳﻪ‬
‫ث( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ ﻻﺳﺘﻴﻚﻫﺎي ﻓﺮﺳﻮده‬
‫ج( ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﺧﺎك و ﺳﻴﻤﺎن‬
‫ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﺎزهﻫﺎي اﺷﺎرهﺷﺪه در ﺑـﺎﻻ‪ ،‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ‪ ،‬از اﻧﻌﻄـﺎفﭘـﺬﻳﺮي ﺑـﺎﻻﺗﺮي‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻔﺎﻇﺖ دﻳﻮارهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﻳﺎ روﻛﺶ ﺳﻨﮓرﻳﺰهاي‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪-‬‬
‫ﻫﺎﻳﻲ از ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﺑﺪﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺨﻠـﻮط ﺧـﺎك و ﺳـﻴﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎزهي ﺳﺨﺖ و ﺻ‪‬ﻠﺐ )اﻧﻌﻄﺎفﻧﺎﭘﺬﻳﺮ( ﻣﺤﺴـﻮب ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺣﻔﺎﻇـﺖ‬
‫دﻳﻮارهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎزهﻫـﺎي اﻧﻌﻄـﺎفﻧـﺎﭘـﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗـﺮي دارﻧـﺪ؛‬
‫ﭼﺮاﻛﻪ دﻳﻮارهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮر ﻃﺒﻴﻌـﻲ‪ ،‬ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻧﻴـﺮوي ﺗـﺮاوش آب و ﭘﺪﻳـﺪهي زﻳﺮﺷـﻮﻳﻲ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺖﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎزهي ﺳﺨﺖ و ﺻ‪‬ﻠﺐ‪ ،‬ﺑﻪﺳـﻬﻮﻟﺖ‪،‬‬
‫دﭼﺎر ﺗﺮكﺧﻮردﮔﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از آن ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ‬
‫ﻛﻞ ﺳﺎزه و ﺗﺸﺪﻳﺪ روﻧﺪ ﺗﺨﺮﻳﺒﻲ دﻳﻮاره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﻌﻄﺎفﭘﺬﻳﺮ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻨﻈﻴﻢ )ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ( و ﺗﺤﻜﻴﻢ دارﻧﺪ و ﻣﺮﻣـﺖ و ﺑﺎزﺳـﺎزي ﻣﺠـﺪد‬
‫آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1- Riprap‬‬
 ‫‪ /145‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ (2-3-4‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روش ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫اﻳﻦﻛﺎر از ﻃﺮﻳﻖ اﺣﺪاث اﻧﻮاع آبﺷﻜﻦ )اﭘﻲ(‪ 1‬و ﻳﺎ اﻳﺠـﺎد ﻳـﻚﺳـﺮي ﺣﺼـﺎر‪ 2‬در ﺑﺨـﺶﻫـﺎي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ (1-2-3-4‬آبﺷﻜﻦ‬
‫آبﺷﻜﻦﻫﺎ ﺳﺎزهﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻮاﻟﻲ و ﺑﻪﺻـﻮرت ﻋﻤـﻮد ﻳـﺎ ﻣﺎﻳـﻞ ﺑـﺮ دﻳـﻮارهي‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﭘﻴﭻﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫اﺣﺪاث ﺳﺎزهﻫﺎي آبﺷﻜﻦ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺘﻮاﻟﻲ و ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺻﻼح اﻟﮕﻮي ﺟﺮﻳﺎن رودﺧﺎﻧﻪ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ دﻳﻮارهﻫﺎي آن‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﮔﺮداب اﻓﻘﻲ‬
‫در ﺑﻴﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮداب‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺎﻋﺚ رﺳﻮبﮔﺬاري ﻣﻮاد در ﺑﻴﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺣﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻴﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ و در ﺟﻠﻮي ﺳـﺎﺣﻞ ﻗﺒﻠـﻲ رودﺧﺎﻧـﻪ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ دور ﻛﺮدن ﺑﺴﺘﺮ اﺻﻠﻲ رودﺧﺎﻧﻪ از ﺳﺎﺣﻞ ﻗﺒﻠﻲ ﺧﻮد‪ ،‬اﻫﺪاف اﺣﺪاث‬
‫آبﺷﻜﻦ ﺑﺮآورده ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺲ آبﺷﻜﻦﻫﺎ از ﻣﺼﺎﻟﺢ و ﻣﻮاد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗـﺮﻳﻦ اﻧـﻮاع‬
‫آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬آبﺷﻜﻦ ﺳﻨﮓرﻳﺰهاي‬
‫‪ (2‬آبﺷﻜﻦ ﻓﻠﺰي‬
‫‪ (3‬آبﺷﻜﻦ ﭼﻮﺑﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﺷﺎﺧﻪي درﺧﺘﺎن‬
‫‪ (4‬آبﺷﻜﻦ ﺗﻮرﺳﻨﮕﻲ )ﮔﺎﺑﻴﻮﻧﻲ(‬
‫‪ (5‬آبﺷﻜﻦ ﺷﻤﻊ ﻓﻠﺰي‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع آبﺷﻜﻦ ﺑﻪ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن ﻣﺼﺎﻟﺢ‪ ،‬ﻋﻤـﻖ رودﺧﺎﻧـﻪ و ﺳـﻬﻮﻟﺖ‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ اﺟﺮاي ﻛﺎر در ﻣﺤﻞ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬آبﺷﻜﻦﻫﺎ را ﻃﻮري ﻣـﻲﺳـﺎزﻧﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬زاوﻳﻪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ زاوﻳﻪاي ﻛﻪ آبﺷﻜﻦ ﺑﺎ دﻳﻮارهي‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪:(10-4‬‬
‫‪ (1‬آبﺷﻜﻦﻫﺎي ﺑﺮﮔﺮدان‪ :‬اﻳﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ از زاوﻳﻪاي ﻣﻨﻔﺮﺟـﻪ )ﺑـﺎز( ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ﺟﺮﻳـﺎن آب‬

‫‪1- Epi or retard‬‬

‫‪2- Fence‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪146/‬‬

‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ آب را ﺑﻪ وﺳﻂ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2‬آبﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‪ :‬اﻳﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ اﺣـﺪاث‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد‪ ،‬آنﻫﺎ را آبﺷﻜﻦﻫﺎي ﻋﻤﻮدي ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬آبﺷﻜﻦﻫﺎي ﺑﺎزدارﻧﺪه‪ :‬اﻳﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ از زاوﻳﻪاي ﺣﺎده )ﺣﺪود ‪ 70‬ﺗﺎ ‪ 80‬درﺟـﻪ( ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺪف اﺻـﻠﻲ از ﺳـﺎﺧﺖ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ آبﺷـﻜﻦﻫـﺎ‪ ،‬ﺟﻤـﻊآوري‬
‫رﺳﻮﺑﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(10-4‬اﻧﻮاع آبﺷﻜﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس زاوﻳﻪي آبﺷﻜﻦ ﺑﺎ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﭼﻮن ﺳﺮﻋﺖ آب‪ ،‬ﻃﻮل آبﺷـﻜﻦ‪ ،‬ﻣﺴـﻴﺮ اﻧﻌﻜـﺎس آب و‬
‫ﻣﻴﺰان اﻧﺤﻨﺎي ﻣﺴﻴﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ آبﺷﻜﻦﻫﺎ را ﺣﺪود دو ﺗﺎ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻃﻮل آنﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑـﻴﻦ آبﺷـﻜﻦﻫـﺎ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺎوي ﻋﺮض رودﺧﺎﻧﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻃﻮل آبﺷﻜﻦﻫﺎ را ﻣﻌـﺎدل‬
‫ﻳﻚﭼﻬﺎرم ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻃﻮل آبﺷﻜﻦ را ﻣﻲﺗﻮان از راﺑﻄﻪي‬
‫زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪L = a Q100‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =L‬ﻃﻮل آبﺷﻜﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
 ‫‪ /147‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ =a‬ﺿﺮﻳﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار آن ﺑﻴﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ =Q100‬دﺑﻲ ﺻﺪﺳﺎﻟﻪي رودﺧﺎﻧﻪ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ در ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻋﺮض آبﺷﻜﻦ را ﻧﻴﺰ ﺳﻪ ﺗﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﺘﺮ در ﻧﻈﺮ ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‪ ،‬ارﺗﻔـﺎع‬
‫آبﺷﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آبﺷﻜﻦ در داﺧﻞ آب ﻏﻮﻃﻪور ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺖ آبﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( در ﻃﺮاﺣﻲ آبﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي آبﺷﺴﺘﮕﻲ در ﻣﺤﻞ دﻣﺎﻏـﻪي آبﺷـﻜﻦ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻛﻞ آبﺷﻜﻦ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘـﻲِ ﻧﺴـﺒﺘﺎً ﻋﻤﻴﻘـﻲ در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ب( ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺳﺴﺘﻲ و ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ آبﺷﻜﻦﻫﺎ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺟﺬب آب و اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺠﻢ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪي زﻳﺮ آنﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ؛ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣـﻮادي ﭼـﻮن ﺷـﻦ‪ ،‬رﻳـﮓ و ﻳـﺎ ﻟﻮﻟـﻪ‪ ،‬ﻋﻤـﻞ‬
‫زﻫﻜﺸﻲ و ﺧﺮوج آب از اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫پ( ﻛﺎﺷﺖ درﺧﺖ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻘﻮﻳﺖﻛﻨﻨﺪه ﺑﺮ روي رﺳﻮﺑﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ آبﺷـﻜﻦﻫـﺎ‬
‫ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﺳﺎﺧﺖ آبﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﻪ دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺨﺮﻳﺐ آن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (2-2-3-4‬ﺣﺼﺎرﻛﺸﻲ‬
‫ﺣﺼﺎرﻛﺸﻲ ﻳﺎ ﻧﺮدهﻛﺸﻲ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﻳﻚ دﻳﻮارهي ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ در اﻣﺘﺪاد ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ ﻛﻨﺎره‪-‬‬
‫ي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺼﺎﻟﺤﻲ ﭼﻮن ﭼﻮب‪ ،‬ﻟﻮﻟﻪﻫﺎي ﺑﺘﻨﻲ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت ﻓﻠﺰي و ﻳﺎ ﺗﻮر ﺳﻴﻤﻲ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﻛﻢ و ﺑﺎر رﺳﻮﺑﻲ زﻳﺎد‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬دﻳﻮارهي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪاي از ﺳﺎﺣﻞ )ﻛﻨﺎرهي( رودﺧﺎﻧﻪ در اﻣﺘﺪاد ﻃﻮﻟﻲ ﻣﺴﻴﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴـﺘﻘﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬در اﺛـﺮ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ رﺳﻮﺑﺎت در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑـﻴﻦ ﻧـﺮدهﻫـﺎ و ﻛﻨـﺎرهي رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻐﺬﻳﻪي رﺳﻮﺑﻲ رودﺧﺎﻧﻪ ﻛﻨﺘﺮل ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺪاري و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهي رودﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ دﻳﮕﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ رودﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺘﻲ ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎزهﻫﺎي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺴﺘﺮ‪ ،‬آن را ﻣﻬﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷـﻴﻮه‪-‬‬

‫‪1- Fencing‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪148/‬‬

‫ﻫﺎي زﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪ روش ﻛﺎﻫﺶ ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫‪ (2‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪ روش ﺳﻨﮓﻓﺮش )ﺧﺸﻜﻪﭼﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺎن و ﻳﺎ ﮔﺎﺑﻴﻮن(‬
‫ﻳﻜﻲ از راهﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺴﺘﺮ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﺷﻴﺐ ﻛﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﺑﻪ روش ﻛﺎﻫﺶ ﺷﻴﺐ ﻃﻮﻟﻲ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦﻛﺎر ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﺄﺳﻴﺴﺎﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺷـﻴﺐ‪-‬‬
‫ﺷﻜﻦﻫﺎ و ﻛﻒﺑﻨﺪﻫﺎ‪ 1‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻛﻒﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺎزهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺮض ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﺎ ارﺗﻔﺎﻋﻲ در ﺣﺪود ارﺗﻔﺎع ﻛﻒ ﻃﺒﻴﻌﻲ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺑﺴـﺘﺮ رودﺧﺎﻧـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻓـﺰاﻳﺶ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺟﺮﻳﺎن آب و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺗﺨﺮﻳﺐ آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﻳﻲ از ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺧﺎك آن ﺳﺴﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرﺗﻲ‪ ،‬از‬
‫ﻣﺎرن و آﻫﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻓﺮش ﻛﺮدن ﻛﻒ ﺑﺴﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬از ﻛﻨﺪه ﺷـﺪن‬
‫آن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺷﻜﻞ ‪ ،11-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﻨﮓﻓﺮش ﻧﻤﻮدن دﻳﻮاره و ﺑﺴـﺘﺮ رودﺧﺎﻧـﻪ را ﻧﺸـﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(11-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﻨﮓﻓﺮش ﻧﻤﻮدن دﻳﻮارهي رودﺧﺎﻧﻪ و اﻳﺠﺎد ﻛﻒﺑﻨﺪ‬

‫‪ (4-4‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ رﻳﺰش ﻛﻨﺎرهﻫﺎ و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي‬

‫اﻳﺠﺎد ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري و رﻳﺰش ﻛﻨﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﺗﻮﻟﻴﺪ رﺳﻮب ﺗﻮدهاي‪ ،‬از ﺑﻴﻦ رﻓـﺘﻦ‬
‫ﺣﺎﺷﻴﻪي رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و اﺛﺮﻫﺎي زﻳﺎنﺑﺎر زﻳﺴﺖﻣﺤﻴﻄﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري در ﻛﻨـﺎرهﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ ﻓﻘﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ آن در ﺣﻮاﺷﻲ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﭘﻴﺎﻣـﺪ آن‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ دﻳﻮارهﻫﺎ و ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‬

‫‪1- Sills‬‬
 ‫‪ /149‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫و ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر‪ ،‬ﭘﻴﺸﮕﻴﺮي از وﻗﻮع اﻳﻦ ﻧﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل‪ ،‬راﻫﻜﺎرﻫـﺎي ﻛﻠـﻲ‬
‫اراﻳﻪﺷﺪه ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي و ﻣﻘﺎومﺳﺎزي ﻛﻨﺎرهﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣـﻮارد زﻳـﺮ ﺧﻼﺻـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي ﺑﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ درﺧﺖﻛـﺎري و اﻓـﺰاﻳﺶ ﻋﻠﻮﻓـﻪﻫـﺎ( ﺑـﺮاي ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎ‪.‬‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪي رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﭘﺎﻳﺪاري ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧـﺎك و ﺑﻬـﻢ ﭘﻴﻮﺳـﺘﮕﻲ آن‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻬﻴﺎ ﻧﻤﻮدن ﺷﺮاﻳﻂ رﺷﺪ و ﻧﻤـﻮ ﭘﻮﺷـﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ )ﺑـﻪﺧﺼـﻮص در ﺣﻮاﺷـﻲ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از وﻗﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي ﭘﻴﺸـﮕﻴﺮي ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑـﺮاي اﻳـﻦﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﻲﺗـﻮان از‬
‫ﮔ‪‬ﺮاسﻫﺎ )ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ( و ﻳﺎ درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ (2‬زرﻫﻲ ﻛﺮدن ﻣﺴﻴﺮ ﻛﺎﻧﺎل رودﺧﺎﻧﻪ و ﺟﺪارهﻫﺎي آن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺳـﻴﻤﺎﻧﻲ و‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﻮاد ﻣﻘﺎوم ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺤﻞ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﭘﺎﻳﺪاري ﺷﻴﺐ ﻛﻨﺎرهﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴـﺎﻫﻲ و اﺳـﺘﻔﺎده از ﺗﻜﻨﻴـﻚﻫـﺎي زﻳﺴـﺘﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎومﺳﺎزي اﻳﻦ ﺷﻴﺐﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪.‬‬
‫‪ (4‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎزهي دﻳﻮار ﺣﺎﻳﻞ و ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻛﻪ در ﻃﺮحﻫـﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳـﻲ اﻳـﺮان‪ ،‬از اﻳـﻦ روش‬
‫ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل رﻳﺰش و ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ ‪.(12-4‬‬
‫‪ (5‬ﻛﻨﺘﺮل ﺳﻄﺢ آب و ﺛﺎﺑﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ آن در رودﺧﺎﻧﻪ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت آب‪.‬‬
‫‪ (6‬ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺣﺪاث ﺟﺎدهﻫﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺴﺎس‪.‬‬
‫‪ (7‬اﺣﺪاث ﻛﺎﻧﺎلﻫﺎي اﻧﺤﺮاﻓﻲ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻦ آب از ﻣﺠﺮاي اﺻـﻠﻲ و ﻫـﺪاﻳﺖ آن ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﻴﺮي ﻣﻮﻗﺘﻲ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻋﺒﻮر آب از ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﺴﺎس‪.‬‬
‫‪ (8‬اﻳﺠﺎد زﻫﻜﺶ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آن در راﺳﺘﺎي ﺧﺸﻚ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪.‬‬
‫‪ (9‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻴﺐﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﭼﭙﺮﺑﻨﺪي‬
‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﻳﻚﺳﺮي ﻧﺮدهي ﭼﻮﺑﻲ را ﺑﺎ ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﺸﺨﺺ )ﺣﺪود ﻳـﻚ ﻣﺘـﺮ( در زﻣـﻴﻦ ﻓـﺮو‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺮدهﻫﺎ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻧﺮﻣﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﺒﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﭼﻮﺑﻲ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮور‪ ،‬ﺧـﺎك در ﭘﺸـﺖ آنﻫـﺎ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﺷﻮد و ﺷﻴﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺮاسﻫﺎي ﺳﻜﻮﻳﻲ درآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮاسﻫﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم زﻳﺮ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺷﻴﺐ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲﮔﺮدد )ﺷﻜﻞ ‪.(13-4‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪150/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(12-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺎزهي دﻳﻮار ﺣﺎﻳﻞ و ﻣﺤﺎﻓﻆ‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(13-4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻴﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﭙﺮﺑﻨﺪي‬

 ‫‪ /151‬ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬

‫‪ (5-4‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ -1‬ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﭼﻨﺪ روش اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد؟ ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻤﻠﻴﺎت ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﻨﺪ روش از آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺨﻢ ﻛﻤﻴﻨﻪ ﭼﻴﺴﺖ و اﻫﻤﻴﺖ آن را در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ از ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ ﻛﻪ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و دو ﻣﻮرد‬
‫را ﺑﻪ دﻟﺨﻮاه ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻫﺪف از ﻛﺸﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮﻟﻲ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك ﭼﻴﺴﺖ و اﻫﻤﻴﺖ آن در ﭼﻪ ﻣﻜﺎنﻫـﺎﻳﻲ‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫‪ -6‬ﻛﺸﺖ روي ﺧﻄﻮط ﺗﺮاز را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ و ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ در ﭼﻪ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﻲﺗﻮان از اﻳـﻦ‬
‫روش اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺧﺎك ﭼﻴﺴﺖ و ﻫﺪف از اﺟﺮاي آن را ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﺳﻪ ﻣﻮرد از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺗﺮاس ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻜﺖ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬ﺗﺮاس ﭘﺎﻳﻪ ﭘﻬﻦ ﻳﺎ ﺗﺮاس ﻣﺎﻧﮕﻮم‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﭼﻪ ﺷﻴﺐﻫﺎﻳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫‪ -10‬در زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ﺧﻴﻠﻲزﻳﺎد )ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 60‬درﺻﺪ(‪ ،‬ﻛﺪام ﻋﻤﻠﻴﺎت ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﭼﺮا؟‬
‫‪ -11‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ﺳﺎﻛﺎردي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﺐ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 20‬درﺻﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﺧﺘﻼف ارﺗﻔﺎع ﺑﻴﻦ دو ﺑﺎﻧﻜﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ؟‬
‫‪ -12‬ﺣﺠﻢ ﺧﺎﻛﺒﺮداري ﻻزم در ﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي ﺗﺮاسﺑﻨﺪي ﺳﻜﻮﻳﻲ ﻗﺎﺋﻢ را در زﻣﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻃـﻮل‬
‫‪ 100‬ﻣﺘﺮ و ﺑﺎ ﺷﻴﺐ ‪ 10‬درﺻﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﻪ در آن زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ردﻳﻒ ﺗﺮاس ﺑـﺎ ﻋـﺮض‬
‫‪ 15‬ﻣﺘﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -13‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﻨﺎرهﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﭼﻬﺎر روش را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -14‬در ﻳﻚ ﺧﻨﺪق ﻛﻪ ﺷﻴﺐ آن‪ 12 ،‬درﺻﺪ و ﺷﻴﺐ ﺣﺪ آن‪ ،‬ﺳﻪ درﺻﺪ اﺳﺖ؛ ﻗﺼﺪ اﻳﺠﺎد‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع دو ﻣﺘﺮ را دارﻳﻢ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -15‬ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺗﻮدهاي‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ؟‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ اﻫﺪاف‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﻓﺼﻞ‪ ،‬داﻧﺸﺠﻮ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ زﻳﺮ آﺷﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬اﺻﻮل و ﻋﻠﻞ اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫‪ .2‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‬
‫‪ .3‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎد‬
‫‪ .4‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫‪ .5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎكﻫﺎ و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ‬

‫‪ (1-5‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﻗﺒﻞ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻣﻮاد ﺧﺎﻛﻲ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻋﻮاﻣﻠﻲ از ﻗﺒﻴﻞ آب و ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘ‪‬ﺮﺑﺎران‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫دارد؛ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ و ﻧﻴﻤﻪﺧﺸﻚ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ ﻫﺪررﻓﺘﻦ ﺧﺎك اﺳﺖ و آﺛﺎر‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب آن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﻮﻳﺮ و ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺎد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻬﻢ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ و ﻋﺎري از ﻣﻮاﻧﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪،‬‬
‫ذرات ﺧﺎك را ﺑﺮ ﻣﻲدارد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﻘﻴﺎس ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و ﺧﻄﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻋﻈﻤﺖ آن از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1930‬ﺗﺎ ‪ ،1934‬ﺑﺎد‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪهي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 300‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺗُﻦ ﺧﺎك را ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻛﻨﺪ و روﺳﺘﺎﻫﺎ و‬
 ‫‪ /153‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎي زﻳﺎدي را ﻣﺪﻓﻮن ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در اﻳﺮان )ﺑﻪوﻳﮋه ﻓﻼت ﻣﺮﻛﺰي( ﻧﻴﺰ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻬﻢ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲرود و ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﺴﺎرتﻫﺎي زﻳﺎدي را ﺑﻪ ﺑﺎر آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ و‬
‫ﻃﻮﻓﺎﻧﻲ ﺧﻮزﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬دﺷﺖ ﻟﻮت و ﻛﻮﻳﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪﺳﺎﻟﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺗُﻦ ﺧﺎك را از‬
‫ﺑﻴﻦ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد و ذرات رﻳﺰ )ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر( ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ در آﺳﻤﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ اﻳﺮان‪ ،‬اﺑﺮﻫﺎي زرد‬
‫ﺗﺎ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﺑﺎرزي از ﻋﻤﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-5‬اﺻﻮل و ﻋﻠﻞ اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻮارد زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‬
‫‪ (2‬آب و ﻫﻮا‬
‫‪ (3‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫‪ (4‬ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي )ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ(‬

‫‪ (1-2-5‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي در ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت را‬
‫ﺑﺎﻳﺪ در ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ ﭼﻮن ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺎدهي آﻟﻲ‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ و ﺷﻜﻞ ذرات‬
‫ﺧﺎك ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪ (1-1-2-5‬ﺑﺎﻓﺖ و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﺧﺎك‬

‫اﻧﺪازه و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ذرات‪ ،‬دو ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ در ﻣﻴﺰان ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻫﺮ ﺧﺎك ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ذرهي ﺧﺎك‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ اول‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ ﺳﺒﻚ و ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺣﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ و دوم‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ درﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن در ﻣﻌﺮض ﺑﺎد ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻧﺪازه و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻫﺮ ذره را ﺑﺎ ﺷﺎﺧﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻗﻄﺮ ﻣﻌﺎدل"‪ 1‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫‪1- Equivalent diameter‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪154/‬‬

‫‪ρ b .D‬‬
‫= ‪Ed‬‬
‫‪2/65‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =Ed‬ﻗﻄﺮ ﻣﻌﺎدل )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ(‬
‫‪ = ρ b‬ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮي ﺧﺎك )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‬
‫‪ =D‬ﻗﻄﺮ ذرات ﺧﺎك )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ(‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮﺗﺮﻳﻦ ذرات ﺧﺎك )ﻛﻪ وزن ﻣﺨﺼﻮص ﺣﻘﻴﻘﻲ آنﻫﺎ ‪ 2/65‬ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬آنﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﺮ ﻣﻌﺎدﻟﺸﺎن در ﺣﺪود ‪ 0/1‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ذراﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻗﻄﺮ ﻣﻌﺎدل آنﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ و ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 0/1‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮي ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺪازهي ذرات ﺧﺎك‪ ،‬از ﻳﻚ ﺣﺪي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ؛ ﭼﺮاﻛﻪ اﻳﻦ ذرات ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺳﻄﺤﻲ ﺻﺎف و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻴﺮوي ﻫﻤﺪوﺳﻲ‬
‫ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻬﻮﻟﺖ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮي‬
‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺪازهي ذرات ﺧﺎك ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﻳﻦ ذرات درﺷﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻘﺎوم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ از ذرات ﻛﻮﭼﻚ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮ را ﻧﻴﺰ دارا ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-1-2-5‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك‬
‫ﺧﺎكﻫﺎي داراي ﺑﺎﻓﺖ رﻳﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺴﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫داﻧﻪاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﻮاد آﻟﻲ آنﻫﺎ از ﺑﻴﻦ‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﺧﺎﻛﺪاﻧﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ذرات رﻳﺰي ﺧﺮد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪن و ﺣﻤﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‬
‫را دارا ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺪون ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻳﺎ داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻮدهاي ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺧﺎك‪-‬‬
‫ﻫﺎي داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﻧﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺣﺴﺎسﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Massive structure‬‬

 ‫‪ /155‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (3-1-2-5‬ﻣﺎدهي آﻟﻲ ﺧﺎك‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ذرات و ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺟﺬب‬
‫رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺧﺎك را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوي ﺑﺎد اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺧﺎكﻫﺎي ﺣﺎوي ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي از ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﺎك را ﻣﺴﺘﻌﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺧﺎكﻫﺎي آﻟﻲ ﻣﺮدابﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺳﺒﻜﻲ زﻳﺎد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺣﺴﺎس ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-1-2-5‬رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺎد‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪،‬‬
‫ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺣﺴﺎسﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺸﻚ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻛﻲ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ آن رﻃﻮﺑﺖ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ زﻳﺮا ذرات و داﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﺧﺎك در اﺛﺮ ﻧﻴﺮوي ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﭘﻮﺳﺘﻪي آب ﺑﻴﻦ ذرات‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﭘﺎﻳﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻘﺪار آب ﺧﺎك‪ ،‬در ﺣﺪ رﻃﻮﺑﺖ ﭘﮋﻣﺮدﮔﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺎد ﺑﻪﻧﺪرت ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ذرات ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ در ﺧﺎكﻫﺎي ﻣﺮﻃﻮب رخ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ رﻃﻮﺑﺖ آنﻫﺎ در اﺛﺮ ﺑﺎدﻫﺎي ﮔﺮم و ﺧﺸﻚ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ‬
‫از ﻧﻘﻄﻪي ﭘﮋﻣﺮدﮔﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ (5-1-2-5‬ﺷﻜﻞ ذرات‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺳﻄﻮح ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ذرات ﺧﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ذرات ﻛُﺮوي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ ﺷﻜﻞ آﺋﺮودﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‪ ،‬دﻳﺮﺗﺮ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﻠﻖ در ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-2-5‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬
‫زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺧﻮﺑﻲ دارد‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي در اﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﻮﺷﺶ‬
‫ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺗﺮاﻛﻢ و ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎد ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﻣﻲﮔﺮدد )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ از‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻗﻄﺮات ﺑﺎران ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻣﻲﻛﺮد(‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪156/‬‬

‫‪ (2‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﺎك را اﺻﻼح ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﺎ اﺻﻼح آن‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺤﺪود ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺑﻪ ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺧﻮب و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (4‬ﺟﻠﻮي ﺣﺮﻛﺖ ذرات اﻧﺘﻘﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد را ﻣﻲﮔﻴﺮد و آنﻫﺎ را در ﭘﺸﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﻲدارد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻄﺢ‬
‫ﺧﺎك ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-2-5‬ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي )ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ(‬

‫ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ‬
‫ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬زﻣﻴﻦﻫﺎي ﻣﺴﻄﺢ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﻴﺸﺘﺮ از اراﺿﻲ داراي ﭘﺴﺘﻲ و‬
‫ﺑﻠﻨﺪي‪ ،‬ﻓﺮﺳﻮده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-2-5‬آب و ﻫﻮا‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك ﺗﺄﺛﻴﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫‪ (2‬درﺟﻪي ﺣﺮارت‬
‫‪ (3‬ﺑﺎد‬

‫‪ (1-4-2-5‬ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻘﺪار‪ ،‬ﺷﺪت و ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻖ داراي‬
‫ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺳﺎﻻﻧﻪي ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 250‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ و ﻳﺎ داراي ﻓﺼﻞ ﺧﺸﻚ ﻃﻮﻻﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺴﺘﻌﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻮزﻳﻊ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪ .‬ﺧﻴﺲ و ﺧﺸﻚ ﺷﺪن ﻣﺘﻨﺎوب زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺧﺮد ﺷﺪن ﭘﻮﺳﺘﻪي‬
‫ﺳﻄﺤﻲ زﻣﻴﻦ و ﻛﻠﻮﺧﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در آن ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺧﺎك را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
 ‫‪ /157‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (2-4-2-5‬درﺟﻪي ﺣﺮارت‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺗﺒﺨﻴﺮ از ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن‪ ،‬رﻃﻮﺑﺖ‬
‫ﺧﺎك ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺟﻪي ﺣﺮارت‪ ،‬ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ (3-4-2-5‬ﺑﺎد‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺎد در اﻳﺠﺎد ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬از دو ﺟﻨﺒﻪ داراي اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺰاﻳﺶ دﻣﺎ(‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﺗﺒﺨﻴﺮ زﻳﺎدﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﻛﺎﻫﺶ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‪ ،‬آن را ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ب( ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﻲ اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ و ﺟﻬﺖ ﺑﺎد از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺪرت ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ آن ﺑﺎد ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ﺑﺎد از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ρ a .V‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪KE‬‬
‫‪2g‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =KE‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎد )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ژول ﺑﺮ ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬
‫‪ = ρ a‬ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻫﻮا )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ(‬
‫‪ =V‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬
‫‪ =g‬ﺷﺘﺎب ﺗﻘﻞ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺠﺬور ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬
‫ﺑﺎدﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺰرگﺗﺮ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﻨﺪه ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ )ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ اراﻳﻪﺷﺪه در ﺑﻨﺪﻫﺎي ﺑﺎﻻ(‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺎدي در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻓﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ در آن ﻣﻨﻄﻘﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺧﺸﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﺴﺖ و ﺑﺪون ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ از ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻣﻮاد رﻳﺰ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪158/‬‬

‫‪ (3‬ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬وﺳﻴﻊ و ﻋﺎري از ﭘﺴﺘﻲ و ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (4‬ﻗﺪرت و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺎد در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ذرات ﺧﺎك را ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ درآورد‪.‬‬

‫‪ (3-5‬ﻧﺤﻮهي اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺧﺎك‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺑﻌﺎد آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻴﻮهي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ‪ ،1‬ﺟﻬﺸﻲ‪ 2‬و ﺧﺰﺷﻲ‪ 3‬اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﺷﻜﻞ ‪.(1-5‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﺑﺎد‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺑﻠﻨﺪداﻣﻨﻪ‬
‫)ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ‪ 20‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﺘﺮ(‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻛﻮﺗﺎهداﻣﻨﻪ‬
‫)‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 70‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﺘﺮ(‬

‫ﺟﻬﺶ‬
‫ﺧﺰش‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(1-5‬ﻧﺤﻮهي اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﺧﺎك ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‬

‫‪ (1-3-5‬ﻣﻌﻠﻖ‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ در ذرات ﺧﻴﻠﻲرﻳﺰ )ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 0/1‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ( رخ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ذرات‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪن ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺪت زﻳﺎد ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬

‫‪1- Suspension‬‬
‫‪2- Saltation‬‬
‫‪3- Creeping‬‬
 ‫‪ /159‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺣﻤﻞ ﮔﺮدﻧﺪ )ﺗﻌﻠﻴﻖ ﺑﻠﻨﺪداﻣﻨﻪ( و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻃﻲ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻛﻢ و ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد رﺳﻮب ﻛﻨﻨﺪ )ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻛﻮﺗﺎهداﻣﻨﻪ( )ﺷﻜﻞ ‪.(1-5‬‬

‫‪ (2-3-5‬ﺟﻬﺸﻲ‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ذراﺗﻲ از ﺧﺎك ﻛﻪ ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ آنﻫﺎ ﺑﻴﻦ ‪ 0/05‬ﺗﺎ ‪ 0/5‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﭘ‪‬ﺮِشﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻬﺸﻲ در ذراﺗﻲ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ‪ 0/1‬ﺗﺎ ‪ 0/15‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫در اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻬﺸﻲ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ذرات ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻋﻤﻮدي ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﺑﻪ ﻫﻮا ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪي ﺻﻌﻮد ﺧﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ در اﺛﺮ‬
‫ﻧﻴﺮوي ﺑﺎد ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺎ اﻧﺮژي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻬﺸﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻳﺎ ذرات دﻳﮕﺮي‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻮا ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻳﺎ ﻛﻠﻮخﻫﺎ و ﺳﻄﺢ ﺧﺎك را ﺧﺮاش ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺧﺮاﺷﻴﺪﮔﻲ‬
‫ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻛﻠﻮخﻫﺎ را ﺧﺮد ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ذرات ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ )اﻣﺎ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ(‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-3-5‬ﺧﺰﺷﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺳ‪‬ﺮ ﺧﻮردن ﻳﺎ ﻏﻠﻄﻴﺪن ذرات درﺷﺖﺗﺮ ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ اﻳﻦ ذرات‪ ،‬ﺑﺎد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ آنﻫﺎ را از ﺟﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد ذرات دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ذرات )ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ذرات ﺟﻬﺶﻳﺎﻓﺘﻪ( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫ﺧﺰش آنﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺰﺷﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ 0/5‬ﺗﺎ ‪2‬‬
‫ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺧﺎك اﻧﺘﻘﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺳﻪ ﻧﻮع ﺣﺮﻛﺖ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﭼﭙﻴﻞ‪(1945) 1‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺗﻮﻧﻞﻫﺎي ﺑﺎدي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ‪ 55‬ﺗﺎ ‪72‬‬
‫درﺻﺪ ﻛﻞ ﻣﻮاد ﺟﺎﺑﺠﺎﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ذراﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻬﺸﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬

‫‪1- Chepil‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪160/‬‬

‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻌﻠﻖ ذرات در ردهي دوم ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﻣﻘﺪار آن‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 38‬درﺻﺪ ﻛﻞ ﻣﻮاد‬
‫ﺟﺎﺑﺠﺎﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 7‬ﺗﺎ ‪ 25‬درﺻﺪ ﻛﻞ ﻣﻮاد ﺟﺎﺑﺠﺎﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﻣﻲﺧﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪهي ﻣﻮاد اﻧﺘﻘﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‪ ،‬در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد‬
‫ﺣﻤﻞﺷﺪه ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻬﺸﻲ اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻮاد ﻣﻌﻠﻖ‪ ،‬ﺣﺎوي رس‬
‫و ﻫﻮﻣﻮس ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل اﻳﻦ ﻣﻮاد از درﺟﻪي اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (4-5‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎد‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎد در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در دو ﺑﺨﺶ زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪ‪-‬‬
‫ﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ (1‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫‪ (2‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ رﺳﻮﺑﻲ اﻳﺠﺎدﺷﺪه‬

‫‪ (1-4-5‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ ﻓﺮﺳﺎﻳﺸﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎد‬

‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚﺳﺮي اراﺿﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﺧﺎص‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻳﺎرداﻧﮓ‪ :2‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﻣﻮازي ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎد در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻛﻠﻮت‪ :3‬ﻳﻚ ﺷﻜﻞ اراﺿﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺸﺘﺮك و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎد و آب در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮاد ﻣﺎدري آن‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚﺳﺮي ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎي‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﻣﻨﻔﺮد‪ 4‬در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺣﻮﺿﭽﻪي ﺑﺎدر‪‬ﻓﺘﻪ‪ :5‬ﺣﻔﺮهﻫﺎ ﻳﺎ ﮔﻮديﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫ﺷﺪﻳﺪ در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت‪ ،‬آن را "ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﭼﺎﻟﻪاي" ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1- Landforms‬‬
‫‪2- Yardang‬‬
‫‪3- Kalut‬‬
‫‪4- Inselberg‬‬
‫‪5- Deflation basin‬‬
 ‫‪ /161‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (4‬ﺳﻄﻮح ﺻﺎف و ﺻﻴﻘﻠﻲ‪ :1‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﺎد‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺻﺨﺮهﻫﺎ و ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲﻫﺎ را ﻣﻲﻓﺮﺳﺎﻳﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞﻫﺎي ﺧﺎص ﺑﺎ ﺳﻄﻮح ﺻﻴﻘﻠﻲ و ﻫﻤﻮار در ﻣﻲآورد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫اﻳﻦ ﺷﻜﻞﻫﺎ را اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺎد ﺣﺎوي ذرات ﺷﻦ اﺳﺖ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦﻛﺎر ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺳﻨﮓﻓﺮش ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‪ :2‬اﻧﺘﻘﺎل ذرات رﻳﺰﺗﺮ و ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪن ذرات درﺷﺖﺗﺮ در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ دﺷﺖ رﻳﮕﻲ‪ 3‬ﻣﻨﺠﺮ ﮔﺮدد )ﺷﻜﻞ ‪ .(2-5‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي آﻫﻦ و ﻣﻨﮕﻨﺰ در ﺳﻄﺢ ﺳﻨﮓرﻳﺰهﻫﺎ و ﻗﻠﻮهﺳﻨﮓﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ دﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻮﻋﻲ ﺟﻼي ﺧﺎص ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد ﻛﻪ ﺑﻪ آن "ﺟﻼي ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ"‪ 4‬ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻨﮓﻓﺮش ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‬

‫زﻣﺎن‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(2-5‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﺳﻨﮓﻓﺮش ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ )دﺷﺖ رﻳﮕﻲ(‬

‫‪1- Ventifacts‬‬
‫‪2- Desert pavement‬‬
‫‪3- Reg‬‬
‫‪4- Desert varnish‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪162/‬‬

‫‪ (2-4-5‬ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ رﺳﻮﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﺑﺎد‬

‫ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد و ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ذرات اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻳﻚﺳﺮي ﻣﻮاﻧﻊ‪ ،‬اﻳﻦ ذرات رﺳﻮب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪن ﺗﻪﻧﺸﺴﺖﻫﺎي ﺑﺎدي در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺷﻜﻞﻫﺎي اراﺿﻲ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ )ﺷﻜﻞ ‪ (3-5‬ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ )ﺗَﻠﻤﺎﺳﻪ(‪ :1‬اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﻦﻫﺎي روان در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﭙﻪﻫﺎ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن در ﺻﺤﺎري و ﻛﻨﺎر درﻳﺎﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮﻋﺖ و ﺟﻬﺖ ﺑﺎد در اﻏﻠﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻓﻌﻠﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺗﭙﻪﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﻮاع ﻣﻬﻢ ﺷﻜﻞ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺑﺎرﺧﺎن‪ :2‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻫﻼﻟﻲﺷﻜﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دو ﺑﺎزوي آنﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ورش ﺑﺎد ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﺑﺎد را ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﺷﻠﺠﻤﻲ )ﺳﻬﻤﻲ(‪ :3‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻫﻼﻟﻲﺷﻜﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دو ﺑﺎزوي آنﻫﺎ در‬
‫ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ورش ﺑﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﺮﺧﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( ﺳﻴﻒ )ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻃﻮﻟﻲ(‪ :4‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻃﻮﻟﻲ و ﻛﺸﻴﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻮازات‬
‫ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ت( ﺳﻴﻠﻚ‪ :5‬اﻳﻦ ﺗﭙﻪﻫﺎ‪ ،‬از اﺗﺼﺎل ﭼﻨﺪ ﺳﻴﻒ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮﺟﻲﺷﻜﻞ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ث( ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﻌﻜﻮس )ﻋﺮﺿﻲ(‪ :6‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻃﻮﻟﻲ و ﻛﺸﻴﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺗﭙﻪﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در اﺛﺮ وزش ﻃﻮﻻﻧﻲﻣﺪت ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از دﻳﮕﺮ ﺷﻜﻞﻫﺎي ﺗﭙﻪاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﺳﺘﺎرهاي‪ :7‬ﺗﭙﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺳﺘﺎرهي درﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ‬
‫ﺑﻮدن ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1- Sand dunes‬‬

‫‪2- Barchan‬‬
‫‪3- Parabolic dunes‬‬
‫‪4- Seif or longitudinal dunes‬‬
‫‪5- Silk‬‬
‫‪6- Transverse dunes‬‬
‫‪7- Star duns or stellate‬‬
 ‫‪ /163‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫چ( ﻧ‪‬ﺒﻜﺎ‪ :1‬ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ ﻛﻪ در اﻃﺮاف ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻠﻤﺎﺳﻪﻫﺎي ﻣﻌﻜﻮس‬ ‫ﻧﺒﻜﺎ‬ ‫ﺑﺎرﺧﺎن‬

‫ﺟﻬﺖ وزش‬
‫ﺑﺎد‬

‫ﺗﻠﻤﺎﺳﻪي ﺷﻠﺠﻤﻲ‬ ‫ﺗﻠﻤﺎﺳﻪي ﺳﺘﺎرهاي‬ ‫ﺳﻴﻒ‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(3-5‬ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﻮاع ﻣﻬﻢ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ‬

‫‪ (2‬اراﺿﻲ ﺗﻠﻤﺎﺳﻪاي‪ :2‬از ﺗﺠﻤﻊ ﺗﭙﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﺮي اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺷﺒﻴﻪ ﻳﻚ درﻳﺎي ﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪" ،‬ا‪‬رگ"‪ 3‬ﻳﺎ "ورﻗﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﭘﻬﻨﻪﻫﺎي ﺷﻨﻲ"‪ 4‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻟﺲ‪ :5‬رﺳﻮﺑﺎت ﻟﺴﻲ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ رﺳﻮﺑﺎت ﺑﺎدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻮاد ﻟﺴﻲ‪،‬‬
‫ﻟﺴﻲ‪ ،‬ﻏﻨﻲ از ذراﺗﻲ در ﺣﺪ و اﻧﺪازهﻫﺎي ﺳﻴﻠﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و داراي رﻧﮓ زرد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﺎﻛﺴﺘﺮي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻫﻮﻣﻮس ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺳﺴﺖ و ﺗُﺮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪراﺣﺘﻲ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در دوران ﭼﻬﺎرم زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﻲ )ﻛﻮاﺗﺮﻧﺮ(‪ ،‬در ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﺸﻜﻲ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻳﺨﺒﻨﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬ﻧﻬﺸﺘﻪﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي از ﻟﺲ در ﻗﺴﻤﺖ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛُﺮهي زﻣﻴﻦ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦﺻﻮرت ﻛﻪ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﻮاد را از ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ذوبﺷﺪه‪-‬‬
‫ي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﺨﭽﺎﻟﻲ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ دورﺗﺮ اﻧﺘﻘﺎل داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1- Nebkha or coppice dunes‬‬

‫‪2- Dune fields‬‬
‫‪3- Erg‬‬
‫‪4- Sand sheets‬‬
‫‪5- Loess‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪164/‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ذﻛﺮﺷﺪه‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺑﻴﺎن‬
‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺧﺎكﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﺣﻤﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ راهﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻧﻪي اﺗﻮﻣﺒﻴﻞﻫﺎ ﺧﺴﺎرت وارد ﺳﺎزﻧﺪ؛ ﻋﻤﺮ وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻮﺗﻮري را ﻛﻢ ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در اﺛﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬رس و ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺧﺎك از ﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬از ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي‬
‫ﺧﺎك ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ (3‬ﺑﺎد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮاد ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﻛﻢ را ﺑﺮ روي ﺧﺎكﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ و از ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي آنﻫﺎ ﺑﻜﺎﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺻﺪﻣﻪ ﻣﻲزﻧﺪ و ﺳﺒﺐ ﻛﺎﻫﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﺑﺎد ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﻃﻮﻓﺎنﻫﺎي ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻨﻔﺲ اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮان ﺻﺪﻣﻪ وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (5-5‬ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد و ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺑﺎ‬
‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﻣﻌﻜﻮس دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ ﺷﺪت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﺧﺎك ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را ﻛﺎﻫﺶ و از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ را اﻓﺰاﻳﺶ داد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻃﻲ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺒﺎرزه در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫‪ (2‬ﻣﺒﺎرزه در ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺣﻤﻞ‬
‫‪ (3‬ﻣﺒﺎرزه در ﻣﺮﺣﻠﻪي رﺳﻮب‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻫﻜﺎر ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬در ﻣﺮﺣﻠﻪي اول )ﺑﺮداﺷﺖ ذرات( ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم )اﻧﺘﻘﺎل ذرات(‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در‬
‫اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاريﻫﺎ در ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم )رﺳﻮب ذرات( ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻨﺘﺮل ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اداﻣﻪ‪-‬‬
‫ي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ /165‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (1-5-5‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ از زﻣﻴﻦ‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از اﺳﺘﻔﺎدهي ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺮ زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ و اﺳﺘﻌﺪاد آن‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺼﺎت و ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در‬
‫اراﺿﻲ را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدهي ﺑﻬﻴﻨﻪ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺿﻤﻦ ﺑﻬﺮهوري‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻛﺴﺐ ﺣﺪاﻛﺜﺮ درآﻣﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اراﺿﻲ ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ و‬
‫ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ (2-5-5‬ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎك ﺧﺸﻚ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﻲ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ (3-5-5‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ‬

‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﻚ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﺤﺎﻓﻆ در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﻳﻦ روش‬
‫ﺑﺮاي ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﻴﻦ ﻫﻤﻮاره داراي ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬
‫ﻧﺎﭼﻴﺰ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﺣﻔﻆ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك اﻫﻤﻴﺖ دارد؛ ﺑﺮ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ اﺛﺮﮔﺬار ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(4-5‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﻢ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ(‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮﺷﺎن‬
‫در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ردﻳﻔﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬زﻳﺎدﺗﺮ ﺷﻮد؛ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ردﻳﻒﻫﺎي ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻪي زراﻋﻲ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺮ رﻫﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪166/‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(4-5‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه‬

‫‪ (4-5-5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل‬

‫اﮔﺮ ﻗﺮار دادن ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺻﺤﻴﺢ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد؛ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را در ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ دو ﻛﺸﺖ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل‪،‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺄﺛﻴﺮش در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬زﻳﺎدﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻﺗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻮﻳﺎ ﻛﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻤﻲ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶ اﻧﺪﻛﻲ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫در وزن ﺛﺎﺑﺘﻲ از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل‪ ،‬اﺛﺮ آنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ رﻳﺰﺗﺮ و اﻧﺒﻮهﺗﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‬
‫ﻛُﻠَﺶ رﻳﺰﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را ﻛﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺟﻠﻮي ذرات ﺧﺎك در ﺣﺎل ﺟﺴﺖوﺧﻴﺰ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻳﻚ ﻛﻠﺶ اﻳﺴﺘﺎده در زﻣﻴﻦ در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ از ﻧﻘﺶ ﻛﻠﺶ ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﻳﺎ‬
‫ﺧﺮدﺷﺪه و ﭘﺨﺶﺷﺪه ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ارﺗﻔﺎع ﮔﻴﺎه‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺗﺄﺛﻴﺮ آن در‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد زﻳﺎدﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬از ﻛﻮﻟﺘﻴﻮاﺗﻮر ﭘﻨﺠﻪﻏﺎزي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬زﻳﺮ ﺧﺎك را ﺑﻬﻢ ﻣﻲزﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل را در ﺳﻄﺢ‬
‫زﻣﻴﻦ رﻫﺎ ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
 ‫‪ /167‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (5-5-5‬اﻳﺠﺎد زﺑﺮي در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﻋﻤﻠﻴﺎت زراﻋﻲ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺬر‪ ،‬ﺣﺘﻲاﻻﻣﻜﺎن ﻧﺮم و ﺻﺎف ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫وﻟﻲ اﮔﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﺎت‪،‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ را ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﺑﺬر اﺷﻜﺎﻟﻲ ﭘﻴﺶ‬
‫ﻧﻴﺎورد‪ ،‬زﺑﺮ و ﻛﻠﻮﺧﻪاي ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد و ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻓﺰاﻳﺶ زﺑﺮي‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﺤﺼﻮل ﻧﻴﺰ در‬
‫ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪي زﻣﻴﻦ‪ ،‬از وﺳﺎﻳﻠﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ را زﺑﺮ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻢ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ را در ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ‬
‫ادوات‪ ،‬ﺧﻴﺶ اﺳﻜﻨﻪاي‪ 1‬ﻧﺎم دارد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ (6-5-5‬اﻧﺠﺎم ﺷﺨﻢ اﺿﻄﺮاري‬
‫ﺷﺨﻢ اﺿﻄﺮاري‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺷﺨﻢ ﻧﻤﻮدن ﻧﻮارﻫﺎﻳﻲ از زﻣﻴﻦ در راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش‬
‫ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦﻛﺎر ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻳﺠﺎد ﺳﻄﺤﻲ ﻧﺎﻫﻤﻮار و ﻛﻠﻮﺧﻪدار اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ذرات ﺳﻄﺤﻲ )ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻬﺸﻲ و ﺧﺰﺷﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد( را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻮﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎد ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ ﭘﺸﺘﻪﻫﺎي اﻳﺠﺎدﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﻣﺎﺳﻪﻫﺎي ﺑﺎدي ﭘ‪‬ﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و رأس ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺸﺘﻪﻫﺎ اﺛﺮ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻳﻚ زﻣﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻮار و ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﻧﺠﺎم ﺷﺨﻢ اﺿﻄﺮاري‪ ،‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺷﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از‬
‫ﺧﻴﺶ اﺳﻜﻨﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﺷﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﭘﺸﺘﻪ‪-‬‬
‫ﺳﺎزﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪1- Chisel plow‬‬

‫‪2- Emergency tillage‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪168/‬‬

‫‪ (7-5-5‬اﻧﺠﺎم ﻛﺸﺖ ﻧﻮاري‬

‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﺼﻮﻻت داﻧﻪرﻳﺰ( را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻫﻤﺮاه‬
‫ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻨﺒﻪ‪ ،‬ﺗﻮﺗﻮن‪ ،‬ﭼﻐﻨﺪرﻗﻨﺪ و ﻏﻴﺮه(‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻮارﻫﺎﻳﻲ در‬
‫راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺎك‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶﭘﺬﻳﺮﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﺮض ﻧﻮارﻫﺎ را ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻛﻤﺘﺮ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ (8-5-5‬اﺣﺪاث ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ اﻧﺮژي و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ و ﻳﺎ آن را ﻣﺤﺪود ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را ﺗﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺪ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﺣﺪاﻗﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻛﻪ‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻤﻞ ذرات ﺧﺎك ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ( ﺗﻘﻠﻴﻞ دﻫﺪ‪.‬‬
‫از ﻣﺰاﻳﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﻳﺮ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺣﻴﻮانﻫﺎي اﻫﻠﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ ﺑﺎزدﻫﻲ دامﻫﺎ‬
‫ب( اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺟﻨﺒﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﻮه‪ ،‬ﺑﺬر‪ ،‬ﻫﻴﺰم‪ ،‬ﻋﻠﻮﻓﻪ و ﻏﻴﺮه(‪.‬‬
‫پ( ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻳﺰاﻗﻠﻴﻢﻫﺎي‪ 2‬ﻣﺤﻠﻲ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺎدﺷﻜﻦ در ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻳﺰاﻗﻠﻴﻢ‪ ،‬از دو ﺟﻨﺒﻪي زﻳﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان ﺗﺒﺨﻴﺮ و ﺗﻌﺮق و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻓﺰاﻳﺶ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك در ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖﺷﺪه‬
‫‪ (2‬ﺗﺄﺛﻴﺮ در ﻣﻴﺰان ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ )ﺑﻪوﻳﮋه‪ ،‬وﻗﺘﻲﻛﻪ ﺷﺒﻜﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ وﺳﻴﻊ ﺑﺎﺷﺪ(‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﻣﻌﺎﻳﺒﻲ ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﺷﻴﻦﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي‬
‫ب( اﺷﻐﺎل ﺷﺪن ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻄﺢ زﻳﺮﻛﺸﺖ‬
‫پ( اﻳﺠﺎد رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن زراﻋﻲ و ﺳﺎﻳﻪاﻧﺪازي روي آنﻫﺎ‬
‫ت( اﻳﺠﺎد ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﻀﺮ‬

‫‪1- Wind break‬‬

‫‪2- Micro-clima‬‬
 ‫‪ /169‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (1-8-5-5‬اﻧﻮاع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫اﻧﻮاع ﺑﺎدﺷﻜﻦ را ﻣﻲﺗﻮان در دو ﮔﺮوه ﻛﻠﻲ زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﻳﺎ ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ )ﻏﻴﺮزﻧﺪه(‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع از ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ دﻳﻮارﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻓﻠﺰي و ﻳﺎ دﻳﻮارﻫﺎﻳﻲ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﻳﺪهﺷﺪه از درﺧﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﭼﭙﺮ و ﻏﻴﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﺣﺪاث‬
‫ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ‪ ،‬ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎي زﻳﺎدي را ﺑﻪﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻃﺮاﺣﻲ آنﻫﺎ ﺗﻼش ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﮔﺮدد ﻛﻪ از ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪي ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و ارزانﻗﻴﻤﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﻏﻠﺐ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ در‬
‫ﻣﻮاﻗﻌﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬اﺟﺎزهي رﺷﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ب( ﺳﻄﺢ ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫پ( ﻣﺤﺪودﻳﺖ زﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﺑﺎدﺷﻜﻦ درﺧﺘﻲ )زﻧﺪه(‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ از ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ردﻳﻒ درﺧﺖ ﻳﺎ درﺧﺘﭽﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد اﺻﻠﻲ )ﻏﺎﻟﺐ( ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب و‬
‫ﻧﻴﻤﻪﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻛﻢآﺑﻲ و رﻗﺎﺑﺖ درﺧﺘﺎن ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮﻻت و درﺧﺘﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﻧﻮر‪ ،‬آب و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي درﺧﺘﻲ در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪،‬‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮ در ﻃﺮاﺣﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب درﺧﺘﺎن و‬
‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎزﮔﺎر و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪ ،‬در ﻃﺮاﺣﻲ آنﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا‬
‫درﺧﺘﺎن را در ﻧﻬﺎﻟﺴﺘﺎن ﭘﺮورش داد ﺗﺎ ﺿﻤﻦ ﻛﻨﺘﺮل ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز‪ ،‬ﺑﺎ آﻓﺎت درﺧﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺎرزه‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬اﻳﻦ درﺧﺘﺎن را ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﻧﺘﻘﺎل داد‪.‬‬

‫‪ (2-8-5-5‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ ،5-5‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ ﺑﺎدﺷﻜﻦ و در ﻓﺎﺻﻠﻪاي از آن‪،‬‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺲ از ﻋﺒﻮر از ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻣﺠﺪداً زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪاي دور از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻴﻪي ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪170/‬‬

‫در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﺑﺎدﺷﻜﻦ درﺧﺘﻲ ﺑﺎ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﺘﻮﺳﻂ وﻗﺘﻲﻛﻪ ﺑﺎد ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮدي ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮرد‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﻴﻦ ‪ 60‬ﺗﺎ ‪ 80‬درﺻﺪ در ﭘﺸﺖ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان اﻳﻦ ﻛﺎﻫﺶ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ‪ 20‬ﺑﺮاﺑﺮي ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 20‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ در ﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫‪ 30‬ﺑﺮاﺑﺮي ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎﻫﺸﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(5-5‬اﺛﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‬

‫‪ (3-8-5-5‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺷﺒﻜﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬

‫ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي ﭼﻮن ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻃﻮل‪ ،‬ﻋﺮض‪،‬‬
‫ﺗﺮاﻛﻢ و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪.‬‬

‫‪ (1-3-8-5-5‬ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﻃﻮل ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﻔﺎﻇﺖﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮل ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﺳﻦ‬
‫درﺧﺖ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ارﺗﻔﺎع آن ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﻃﻮل ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺣﻔﺎﻇﺖﺷﺪه را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻀﺮﺑﻲ از ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ )‪ (H‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را در ﺟﻠﻮي ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺗﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 20‬ﺑﺮاﺑﺮ ارﺗﻔﺎﻋﺸﺎن ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد در ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي‬
‫ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻳﻜﺴﺎن‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮي ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ )‪،(4H‬‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮي ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(6-5‬‬
 ‫‪ /171‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺷﻜﻞ )‪ :(6-5‬راﺑﻄﻪي ﻣﻴﺎن ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﺑﺎد در ﭘﺸﺖ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬

‫‪ (2-3-8-5-5‬ﻃﻮل ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻃﻮل ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻋﺮض ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬در ﺣﺪود ﺷﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮل آن اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦﻛﺎر‬
‫ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ اراﺿﻲ ﻣﺠﺎور‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻋﻤﻠﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬در ﻫﺮ ﻃﺮف‬
‫ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﺎدﺷﻜﻨﻲ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ آن و ﺑﻪ ﻃﻮل ﺣﺪود دو ﺗﺎ ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪172/‬‬

‫‪ (3-3-8-5-5‬ﻋﺮض )ﺿﺨﺎﻣﺖ( ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬

‫ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎمﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺮض ﻳﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮي در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺎدﺷﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﻘﻠﻴﻞ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد دﺧﺎﻟﺖ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻋﺮض ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﻧﻜﺘﻪﻫﺎي زﻳﺮ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻳﻚ ردﻳﻒ درﺧﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در اﺛﺮ ﺑﺎد‪ ،‬آﺳﻴﺐ ﺑﺒﻴﻨﺪ؛‬
‫ﺗﺮﺟﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﭼﻨﺪ ردﻳﻒ درﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺣﺪاث ﺑﺎدﺷﻜﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬درﺧﺘﺎن ردﻳﻒ اول‪ ،‬درﺧﺘﺎن ﻣﻮﺟﻮد در در ردﻳﻒﻫﺎي ﺑﻌﺪي را ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻛﺮد و در‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬دوام ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ ﻓﻘﻂ از ﻳﻚ ردﻳﻒ درﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎدﺷﻜﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد؛ در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻮن ارﺗﻔﺎع‬
‫درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎج درﺧﺘﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻌﻲ اﻳﺠﺎد ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﻛﺮد و در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﺎﻗﻪي درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﺧﺎﻟﻲ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﻲ در ﺻﻮرت اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﭼﻨﺪ ردﻳﻒ درﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎع درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎﻣﻠﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎد‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬درﺧﺘﺎن در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ‬
‫اﺑﺘﺪا درﺧﺘﺎن ردﻳﻒ اول را ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ‪ ،‬ﻛﺎﺷﺖ درﺧﺘﺎن ردﻳﻒﻫﺎي ﺑﻌﺪي اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪ (4-3-8-5-5‬ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﻴﺰان ﻳﺎ درﺻﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ )ﻣﻮاﻧﻊ( در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺰان ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪي زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﻔﻮذﻧﺎﭘﺬﻳﺮ )ﻣﺘﺮاﻛﻢ(‬
‫ب( ﻧﻔﻮذﭘﺬﻳﺮ )ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ(‬
‫در ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪاي ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‬
‫و ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲﺳﺮﻳﻊ ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫اوﻟﻴﻪي ﺧﻮد ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻗﺒﻞ از ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ﭘﺲ از ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻧﻴﺰ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ اﺛﺮ آن ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫زﻳﺎدﺗﺮي وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪ /173‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬اﺛﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﺘﺮاﻛﻢ در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬زﻳﺎد اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ دوام ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‬
‫در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﺛﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﻛﻢ‬
‫اﺳﺖ؛ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻣﻮاردي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻧﻴﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در ﻏﻴﺮ اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬از‬
‫ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد ﺗﺎ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع ﮔ‪‬ﺮدﺑﺎد ﻛﻪ ﺧﻄﺮ آن ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ زﻳﺎدﺗﺮ از‬
‫ﺑﺎد اوﻟﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﺤﻴﻂ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬در‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺮاﻛﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ آﻧﮕﺎه‪ ،‬ﻧﻮع ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﺪف ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮي در ﻣﻮرد اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﺘﺮاﻛﻢ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫"ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد" در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ‪ 0/6‬ﺑﺎﺷﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﺑﺎﻳﺪ از ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ‪-‬‬
‫ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ‪ 11‬ﺑﺮاﺑﺮ ارﺗﻔﺎع آنﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ 0/6‬ﺗﺎ‬
‫‪ 0/8‬ﺑﺎﺷﺪ؛ از ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ در اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ‬
‫از ‪ 21‬ﺑﺮاﺑﺮ ارﺗﻔﺎع آنﻫﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در اﻳﻦ راﺳﺘﺎ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد و ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را ﻣﻲﺗﻮان از اﻳﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪدﺳﺖ آورد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻜﻲ از راﻫﻜﺎرﻫﺎي زﻳﺮ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار‬
‫داد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل‪:‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻣﺘﻌﺪدي اراﻳﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪي وﻟﻴﻜﻨﻮف‪ 1‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪Uk = 46/5 14d + 0/006‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Veliknov‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪174/‬‬

‫‪ =Uk‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﺛﺎﻧﻴﻪ(‬

‫‪ =D‬ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ذرات ﺧﺎك )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬

‫ب( اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻮﻧﻞ ﺑﺎد‪:‬‬

‫در اﻳﻦ روش‪ ،‬از ﻳﻚ ﭼﻬﺎرﭼﻮب آﻫﻨﻲ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﻧﻴﻢﻣﺘﺮ در ﻧﻴﻢﻣﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ‪-‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪي ﻳﻚﺳﺮي ﭘﻴﭻ ﺑﻪ ﻛﻴﺴﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻨﺲ ﭘ‪‬ﻠﻲاﺗﻴﻠﻦ وﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و در روي ﭘﺎﻳﻪاي ﺛﺎﺑﺖ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه را در راﺳﺘﺎي ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﺟﻬﺖ وزش ﺑﺎد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺎد‬
‫ﻣﻮاد اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ﺧﻮد را درون آن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ را ﻛﻪ دﺳﺘﮕﺎه در ﺟﻠﻮي ﺑﺎد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ‪-‬‬
‫وﺳﻴﻠﻪي زﻣﺎنﺳﻨﺞ )ﻛﺮﻧﻮﻣﺘﺮ( ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﻛﻴﺴﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از اﻧﺠﺎم آزﻣﺎﻳﺶ وزن‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﻧﻴﺰ دوﺑﺎره وزن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﺧﺘﻼف وزن ﻛﻴﺴﻪﻫﺎ در ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از اﻧﺠﺎم‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬وزن ﻣﻮاد ﺟﻤﻊﺷﺪه در داﺧﻞ ﻫﺮ ﻛﻴﺴﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺎﻻ را ﺑﺮاي ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎد ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ را ﺑﺮ روي‬
‫ﻣﺤﻮرﻫﺎي ‪ x‬و ‪ y‬ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از رواﺑﻂ‬
‫رﮔﺮﺳﻴﻮﻧﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺧﻂ ﻳﺎ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺮازش دادهﺷﺪه ﺑﺮ دادهﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي‬
‫ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﺧﺎك ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﺧﺎكﻫﺎي ﺑﺎ ﺟﻨﺲﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ )رﻳﺰي و درﺷﺘﻲ ذرات‬
‫آنﻫﺎ( ﻣﻲﺗﻮان در ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﺧﺎك‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ را ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‪.‬‬

‫‪ (5-3-8-5-5‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﺗﺎ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺧﺎص‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﺪ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺑﺰرگ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ از ﺗﻌﺪادي ﺑﺎدﺷﻜﻦ )ﺷﺒﻜﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦ(‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد و ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﻨﻄﻘﻪاي‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ از ﺣﺪ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﺷﺒﻜﻪي ﺑﺎدﺷﻜﻦ در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪي دﻳﮕﺮ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
 ‫‪ /175‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس ارﺗﻔﺎﻋﻲ ﻛﻪ درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﭘﺲ از ﻳﻚ ﻣﺪت ﻣﻌﻴﻦ‬
‫)ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎل آﻳﻨﺪه( ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي زﻳﺎدي اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وودراف و زﻳﻨﮓ‬
‫)‪ (1925‬ﺑﺮاﺳﺎس آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي ﺗﻮﻧﻞ ﺑﺎد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻃﻮﻟﻲ را ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ از راﺑﻄﻪي زﻳﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫⎞ ‪⎛V‬‬
‫‪d = 17h⎜ m ⎟. cosθ‬‬
‫⎠ ‪⎝V‬‬
‫ﻛﻪ در آن‪:‬‬
‫‪ =d‬ﻃﻮل ﺣﻔﺎﻇﺘﻲ ﺑﺎدﺷﻜﻦ ﻳﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ردﻳﻒﻫﺎي ﺑﺎدﺷﻜﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =h‬ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ(‬
‫‪ =Vm‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ارﺗﻔﺎع ‪ 15‬ﻣﺘﺮي )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫‪ =V‬ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻣﻮﺟﻮد در ارﺗﻔﺎع ‪ 15‬ﻣﺘﺮي )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ(‬
‫‪ =θ‬زاوﻳﻪي اﻧﺤﺮاف ﺟﻬﺖ ﺑﺎد از ﺧﻂ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ ﺑﺎدﺷﻜﻦ )ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪ(‬
‫ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع ﻳﻚ ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ 10 ،‬ﻣﺘﺮ؛ ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ در ارﺗﻔﺎع ‪ 15‬ﻣﺘﺮي‪30 ،‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻣﻮﺟﻮد در ارﺗﻔﺎع ‪ 15‬ﻣﺘﺮي‪ 40 ،‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﺑﻴﻦ ﺑﺎدﺷﻜﻦﻫﺎ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ )ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ زاوﻳﻪي اﻧﺤﺮاف ﺟﻬﺖ ﺑﺎد از ﺧﻂ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﺮ‬
‫ﺑﺎدﺷﻜﻦ‪ 20 ،‬درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)ﻣﺘﺮ( ‪d = 17 × 10 × (30 ÷ 40) × cos20 = 119/8‬‬

‫‪ (9-5-5‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻ‬
‫در ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺎﻟﭻ و ﺑﺮﺧﻲ از اﺛﺮات آن در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎكﻫﺎ اﺷﺎره ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻟﭻ در ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺟﺬب ﺣﺮارت آﻓﺘﺎب و ﻧﮕﻬﺪاري آن در ﺧﺎك و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺎدل ﺣﺮارﺗﻲ زﻣﻴﻦ و ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري رﻃﻮﺑﺖ و ﻛﺎﻫﺶ ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎ‬

‫‪1- Woodruff and Zingg‬‬

‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪176/‬‬

‫ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ ﺧﺎﻛﻲ ﻛﻪ روي آن‪ ،‬ﻣﺎﻟﭽﻲ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﺣﺪود ‪ 200‬ﻣﻴﻜﺮون ﭘﺎﺷﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺪود ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ از زﻣﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶزا ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ درﺟﻪي ﺣﺮارت ﺧﺎك را ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد؛ زﻳﺮا در اﻳﻦﺻﻮرت‪،‬‬
‫ﺳﺒﺐ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﺑﺬر ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﭻﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻦ ﺧﻠﻞ و ﻓﺮج ﻓﺸﺮده‪ ،‬ﻗﺎدر ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ آب را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر دﻫﻨﺪ و از ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺷﺪﻳﺪ‬
‫ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻧﮕﻬﺪاري رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك ﻣﺆﺛﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﻣﺎﻟﭻﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان در دو ﮔﺮوه زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﻣﺎﻟﭻ ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ )آﻟﻲ و ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ(‬
‫ب( ﻣﺎﻟﭻ ﻧﻔﺘﻲ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮاد ﻳﺎ ﭘﻮﺷﺶﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﺗﺒﺨﻴﺮ آب و رﺷﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎي ﻫﺮز ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺒﺎت ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺧﺎك و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪،‬‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي ﻏﻴﺮﻧﻔﺘﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺎهوﻛﻠﺶ‪ ،‬ﺧﺎك‬
‫ار‪‬ه‪ ،‬ﻛﻮدﻫﺎي ﺣﻴﻮاﻧﻲ و آﻟﻲ‪ ،‬ﭘﺸﻢ و ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬ﭘﻼﺳﺘﻴﻚ و ﺻﻔﺤﺎت ﻓﻠﺰي اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻳﺎ ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﻧﻔﺘﻲ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﺎﻻﻳﺸﮕﺎهﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺧﺎك‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان و اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻛﺸﺎورزي‬
‫ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (1-9-5-5‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺎﻟﭻ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎﻳﺪ دارا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎﻳﺪ در روي ﺧﺎك‪ ،‬ﻗﺸﺮ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﻬﻢ ﭼﺴﺒﻴﺪهاي را ﺑﻪوﺟﻮد آورد ﻛﻪ ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ ﺑﺎد‬
‫و ﺑﺎران ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻻﺳﺘﻴﺴﻴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺎد ﻧﺘﻮاﻧﺪ آن را ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻮﺳﺘﻪ‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪ در آورد‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺎﻟﭻ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺧﺎك را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (3‬ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺑﻲﺿﺮر ﺑﻮدن ﺑﺮاي ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺘﻲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دام و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟﻮدات‬
‫زﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﻣﻀﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ /177‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫‪ (4‬ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاي ‪ 18‬ﻣﺎه دوام ﺑﻴﺎورد‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻤﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﺎﻟﭻ در‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارزش آن ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ (5‬ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ آب و ﻫﻮا را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر دﻫﺪ و آنﻫﺎ را در دﺳﺘﺮس ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ (6‬ﻣﺎﻟﭻ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻮي زﻧﻨﺪهي ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪهﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ را ﺑﻪﻫﻤﺮاه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﭻ ﻫﻤﺎنﻃﻮري ﻛﻪ در رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬در رﺷﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎي‬
‫ﻫﺮز ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻒﻛﺶﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺎﻟﭻ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺎﻟﭻ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آن را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت زﻳﺎنآور ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن و اﻓﺮاد اﺳﺘﻔﺎدهﻛﻨﻨﺪه از آن‬
‫‪ (2‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺎﻟﭻ ﺑﺮ دﻣﺎ و رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎك‬
‫‪ (3‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﭘﺎﻳﺪاري ﻣﺎﻟﭻ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﻮاﻣﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ و ﺣﻤﻠﻪي ﺣﺸﺮات‬
‫)زﻳﺮا اﻳﻦ اﻣﻜﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺣﺸﺮات‪ ،‬ﻣﺎﻟﭻ را ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺗﻐﺬﻳﻪي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ(‪.‬‬

‫‪ (2-9-5-5‬ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻟﭻ در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﭘﻴﺸﺮوي ﺷﻦﻫﺎي روان‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻓﺮآوردهﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ‪ ،‬در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﭘﻴﺸﺮوي ﺷﻦ‪-‬‬
‫ﻫﺎي رواﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي زراﻋﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎدهﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻨﻮات و ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻮارض را ﺗﻬﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوم‪ ،‬ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي ﻧﻔﺘﻲ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان ﻣﻮرد‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ آنﻫﺎ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ از ﺳﺎل ‪ 1346‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻮاد‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از اراﺿﻲ ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﺰوﻳﻦ و اﻫﻮاز‪ ،‬ﻣﻮرد ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺑﻬﻢ ﭼﺴﺒﺎﻧﺪن ذرات ﺷﻦ‪ ،‬ﻛﻢ ﻛﺮدن ﺗﺒﺨﻴﺮ و ﻧﮕﻬﺪاري رﻃﻮﺑﺖ‪ ،‬رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن را‬
‫ﺗﺴﺮﻳﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻠﻮي ﺣﺮﻛﺖ آنﻫﺎ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻮﻗﺘﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺘﻮان ﻃﻲ اﻳﻦﻣﺪت‪ ،‬در آنﻫﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪوﺟﻮد آورد و در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺷﻦﻫﺎ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي رﻳﺸﻪي‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان‪ ،‬از روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ و‬
‫اﻳﺠﺎد ﺑﺎدﺷﻜﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬اﻳﻦ روشﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬در ﻃﺮف ﺷﻴﺐﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﺗﭙﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪178/‬‬

‫ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺑﺎد ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻘﺎوم ﺑﻮﺗﻪاي )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔَﻮ‪‬ن( ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﻃﺮف‬
‫ﺷﻴﺐﻫﺎي ﻣﻼﻳﻢ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻊﻛﺎري و ﻳﺎ ﺟﻨﮕﻞﻛﺎري ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرت اﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻘﺎوم ﺑﻮدن آنﻫﺎ‪ ،‬از ﭼﻮﺑﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺘﻮان ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ .‬از‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﺸﺖﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺳﺎل اول‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﻞ ﻋﻤﻠﻴﺎت را ﻗُﺮُق ﻛﺮد؛ زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻦﺻﻮرت‪ ،‬در اﺛﺮ ﭼﺮاي ﺑﻲروﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي اﻗﺪام‪-‬‬
‫ﻫﺎي اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل‪ ،‬ﻣﺨﺎرج زﻳﺎدي را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻮارد زﻳﺮ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ و دورهي ﺑﺎد )ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﺸﺖ ﮔﻴﺎﻫﺎن و اﻳﺠﺎد ﺑﺎدﮔﻴﺮﻫﺎ اﻫﻤﻴﺖ‬
‫دارد‪(.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻣﻘﺪار ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻮزﻳﻊ آن‬
‫‪ (3‬ﺑﺮرﺳﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻦﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﺗﺨﻠﺨﻞ‪ ،‬رﻳﺰي و درﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺟﺬب و ﻧﮕﻬﺪاري آب‪،‬‬
‫ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬اﻣﻼح و ﻏﻴﺮه‬
‫‪ (4‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺎﻟﭻﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ )ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﻳﻦﻛﺎر‪،‬‬
‫ﺑﻪ آزﻣﺎﻳﺶ ﺗﻮﻧﻞ ﺑﺎد اﺣﺘﻴﺎج اﺳﺖ(‬
‫‪ (5‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي درﺧﺘﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫‪ (6‬ﻛﻮددﻫﻲ ﺑﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻻزم ﺑﺮاي رﺷﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن )ﺑﻪوﻳﮋه‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪي‬
‫رﺷﺪ( ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (7‬ﻧﻬﺎلﻛﺎري و ﺑﺬرﻛﺎري در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﺮوع ﻓﺼﻞ ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ )اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از ﻣﺎﻟﭻﭘﺎﺷﻲ(‪.‬‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در اﺳﺘﻘﺮار ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﻦﻫﺎي روان‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻮع‬
‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﻨﺎر و ﻧﺎرون ﺑﺮاي‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ از آب ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ﺗﺎغ‪ ،1‬ﮔﺰ‪ ،2‬اﺳﻜﻨﺒﻴﻞ‪ ،3‬اﻛﺎﻟﻴﭙﺘﻮس‪ 4‬و آﺗﺮﻳﭙﻠﻜﺲ‪ 5‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺗﺎغ از‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎدﺷﻜﻦ زﻧﺪه ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد و‬

‫‪1- Haloxylon‬‬
‫‪2- Tamarix‬‬
‫‪3- Calliognum‬‬
‫‪4- Eucalyptus‬‬
‫‪5- Atriplex‬‬
 ‫‪ /179‬ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‬

‫ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﭼﻮب آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺗﻜﺜﻴﺮ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪي ﺑﺬر اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻛﺸﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻛﺸﺖ در ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﭘ‪‬ﻠﻲاﺗﻴﻠﻨﻲ و ﺑﺬرﻛﺎري در ﻛﻴﺴﻪﻫﺎي ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻴﺎه ﮔﺰ ﻧﻴﺰ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﻠﻤﻪ ازدﻳﺎد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦﻛﺎر ﺑﻪ دو ﺷﻴﻮهي ﻛﺸﺖ ﻗﻠﻤﻪ در‬
‫زﻣﻴﻦ اﺻﻠﻲ و ﻳﺎ ﻛﺸﺖ ﻗﻠﻤﻪ در ﺧﺰاﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ‪ ،‬در اﻧﺘﺨﺎب ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﻜﺎت زﻳﺮ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻮدن ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻂ‪ ،‬ﺑﺘﻮان از ﭼﻮب آنﻫﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫ب( ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﺎز آﺑﻲ‪ ،‬ﻛﻢﺗﻮﻗﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ‬
‫ﻣﺤﻴﻄﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻢآﺑﻲ‪ ،‬ﺷﻮري و وﺟﻮد اﻣﻼح زﻳﺎد( را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫پ( در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺸﻚ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ را اﻧﺘﺨﺎب ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﻣﻘﺎوم ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ‪،‬‬
‫داراي رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎغ( ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﻋﻤﻖﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ اداﻣﻪ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‪180/‬‬

‫‪ (6-5‬ﭘﺮﺳﺶ‬
‫‪ -1‬ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﺎك را ﻛﻪ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ؟‬
‫‪ -2‬ﻧﻘﺶ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻴﺎﻫﻲ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ؟‬
‫‪ -3‬ﻣﻨﻈﻮر از ذرات ﻣﻌﻠﻖ در ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي ﭼﻴﺴﺖ و اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ذرات ﺑﻪ ﭼﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫‪ -4‬ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺴﺎسﺗﺮﻳﻦ ذرات ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي‪ ،‬در ﭼﻪ داﻣﻨﻪاي ﻗﺮار دارد؟‬
‫‪ -5‬ﻛﺪام ذرات ﺧﺎك‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻬﺸﻲ و ﻫﻢ ﺑﻪﺷﻜﻞ ﻣﻌﻠﻖ‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ؟ )داﻣﻨﻪي ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ آنﻫﺎ ذﻛﺮ ﺷﻮد(‬
‫‪ -6‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ؟‬
‫‪ -7‬ﻧﻘﺶ ارﺗﻔﺎع ﺑﺎدﺷﻜﻦ و ﻋﺮض ﺑﺎدﺷﻜﻦ را در ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ؟‬
‫‪ -8‬ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺮﺗﻴﺐ‪،‬‬
‫‪ 35‬و ‪ 45‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺑﺎدﺷﻜﻦ را از ﻧﻈﺮ ﺗﺮاﻛﻢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -9‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻗﻄﺮ ﻣﺘﻮﺳﻂ ذرات ﺧﺎك‪ ،‬دو ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳﺮﻋﺖ آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ‬
‫ﺑﺎدي اﻳﻦ ﺧﺎك ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ در ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭼﻘﺪر ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ -10‬ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻟﭻ در ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﭘﻴﺸﺮوي ﺷﻦﻫﺎي روان را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ؟‬
‫‪ -11‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺎﻟﭻ ﻧﻔﺘﻲ ﭼﻴﺴﺖ و ﺑﺮﺧﻲ از ﺧﻮاص آن را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﺪ؟‬
 ‫ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫اﺳﻤﻌﻠﻲ‪ ،‬ا‪ .‬و خ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﻠﻬﻲ‪ .1389 .‬آﺑﺨﻴﺰداري و ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻲ‪.‬‬
‫‪ 578‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫ﺗﻠﻮري‪ ،‬ع‪ .1371 .‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﻛﻨﺎري رودﺧﺎﻧﻪ در دﺷﺖﻫﺎي رﺳﻮﺑﻲ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﺳﺴﻪي‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ﻛﺸﻮر‪ 139 .‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫رﻓﺎﻫﻲ‪ ،‬ح‪ .1378 .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺑﺎدي و ﻛﻨﺘﺮل آن‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ 320 .‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫رﻓﺎﻫﻲ‪ ،‬ح‪ .1382 .‬ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ آﺑﻲ و ﻛﻨﺘﺮل آن )ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم(‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪671 .‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻛﺸﻮر‪ .1381 .‬راﻫﻨﻤﺎي ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮبﮔﺬاري در ﻣﺤﺪودهي‬
‫آﺑﺸﻜﻦﻫﺎ‪ .‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﺷﻤﺎرهي ‪.248‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻛﺸﻮر‪ .1382 .‬ﭘﻴﺶﻧﻮﻳﺲ راﻫﻨﻤﺎي ﻣﻬﺎر ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و ﺣﻔﺎﻇﺖ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ .‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﺷﻤﺎرهي ‪.267‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰي ﻛﺸﻮر‪ .1384 .‬راﻫﻨﻤﺎي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب در ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ .‬ﻧﺸﺮﻳﻪي ﺷﻤﺎرهي ‪.383‬‬
‫ﻛﺎدﻧﺎس دﻟﻴﺎﻧﻮ‪ ،‬ل‪ .1378 .‬ﻛﻨﺘﺮل ﺳﻴﻼب و ﺗﺜﺒﻴﺖ آﺑﺮاﻫﻪﻫﺎ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ع‪ .‬ﻧﺠﻔﻲﻧﮋاد‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﻛﺸﺎورزي و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﮔﺮﮔﺎن‪ 199 .‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺠﻮاﻧﻲ‪ ،‬ف‪ .1351 .‬ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و اﺻﻼح آﺑﺨﻴﺰﻫﺎ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ 385 .‬ﺻﻔﺤﻪ‪.‬‬
‫ﻧﻴﻠﻲ‪ ،‬ن‪ .1380 .‬ارزﻳﺎﺑﻲ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﭘﺮوژهﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰداري در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻛﻨﺘﺮل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ و رﺳﻮب و‬
182/‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‬

‫ ﭼﻜﻴﺪه ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﻤﺎﻳﺶ آﺑﺨﻴﺰداري و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ اﺳﺘﺤﺼﺎل آب در‬.‫اﺳﺘﺤﺼﺎل آب‬

.25 ‫ ﺻﻔﺤﻪي‬،‫ﺣﻮﺿﻪﻫﺎي آﺑﺨﻴﺰ‬
.‫ اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﭼﻤﺮان اﻫﻮاز‬.‫ ﻗﺪﻳﺮي‬.‫ ﺗﺮﺟﻤﻪي ح‬.‫ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺧﺎك‬.1382 .‫ ن‬،‫ﻫﺎدﺳﻮن‬
.‫ ﺻﻔﺤﻪ‬470
Arnoldus, H.M.J. 1977. Predicting soil losses due to sheet and rill
erosion. FAO Conservation Guide No.1. Rome.
Beasley, D.B. 1991. ANSWERS user manual (2nd ed.). Agricultural
Engineering Department Publication, No. 5.
Beasley, D.B., Huggins, L.F. and Monke, E.J. 1980. ANSWERS: A
model for watershed planning. Transaction of the American
Society of Agricultural Engineers, Vol. 23, PP. 938-944.
Beckmann, G. and Smith, K.J. 1974. Micromorphological changes in
surface soils following wetting, drying and trampling in soil
microscopy. Proceedings of the Fourth International Working
Meeting on Soil Micromorphology. PP. 832- 845.
Benard, G., Foster, R., Wesies, A. and Porter, P. 1991. RUSLE
revised universal soil loss equation. Journal of Soil and Water
Conservation. Vol. 46, PP. 30-33.
Benhur, M. 1994. Runoff, erosion and polymer application in moving
sprinkler irrigation. Soil Science, Vol. 158, PP. 283- 290.
Benhur, M., Plaut, Z., Levy, G.L., Agassi, M. and Shainberg, I. 1995.
Surface runoff, uniformity of water distribution and yield of
peanut irrigated with moving sprinkler system. Agronomy
Journal, Vol. 87, PP. 613- 619.
Bennett, H.H. 1939. Soil Conservation. Mc.Graw. and Hill Book
Company.
Blacklusn, W.H., kingth, R.H. and Merrill, L.B. 1978. Watershed
parameters as influenced by grazing, Texas. Watershed
Parameters, PP. 553- 572.
Bryan, R.B. 2000. Soil erodibility and processes of water erosion on
hillslope. Geomorphology, Vol. 32, PP. 385- 415.
Esmaeili Vardanjani, N., Mohammadi, J. and Eskandari, Z. 2002.
Effect of long-term grazing exclusion on controlling soil erosion.
Proceeding of 17th WCSS symposium, 14-21 August, Thailand.
Paper No. 997.
FAO. 1979. A provisional methodology for soil degradation
assessment. Rome. Italy.
FAO. 1994. Gully control. FAO Conservation Guide. Rome, Italy.
 ‫ ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬/183

Foster, G.R. 1982. Modeling the erosion process. Hydrologic

modeling of small watersheds. American Society of Agricultural
Engineers. St Joseph. Mi. U.S.A.
Foster, G.R., Lane, L.J. and Lanflen, J.M. 1989. Water erosion
prediction project (WEPP). Workshop USDA-ARS.
Fournier, F. 1972. Rational use and conservation of soil. Geoforum,
Vol. 10, PP. 35-47
Ghorbani, B. 1997. A mathematical model to predict surface runoff
under sprinkler irrigation condition. Ph.D. Thesis, Silsoe College,
Cranfield University. Bedford Uk.
Hajabasi, M.A., Jalaian, A. and karimzadeh, H.R. 1997. Deforestation
effects on soil physical and chemical properities, Lordegan Iran.
Plant and Soil, Vol. 190, PP. 301- 308.
Hamilton, L.S. and Pearce, A.J. 1987. What are soil and water benefits
of planting trees in developing country watershed. In: Soutgate,
D.D. and Disinger, J.E. (eds.). Sustainable Resource Development
in the Third World. West View, Boulder Colorado, USA, PP. 39-
58.
Hodgkinson, K.C. 1993. Tactical grazing can help maintain stability
of semiarid woodlands. Proceeding of the 17th International
Grassland Congress. Palmerston North. New Zealand. PP. 75- 76.
Huggett, R., 2003. Fundamentals of Geomorphology. Routledge
Fundamentals of Physical Geography, Taylor and Francis Group,
London and New York.
Knisel, W.G. (ed.). 1980. CREAMS: A field scale model for
chemicals runoff and erosion from agricultural management
systems. USDA Conservation Research Report, No. 26.
Knoll, G. and Hopkins, H. 1959. The effects of grazing and trampling
upon certain soil characteristics. Trans. Kansas Acad. Sci, Vol. 62,
pp. 221- 231.
Lal, H.W. 1959. Soil compaction on forest and range soils. WSDA
Misc. Publication.
Lal, R., Sanchez, P.A. and Cummings, R. 1986. Land clearing and
development in the tropics. Balkema, Rotterdam, Netherlands.
Misra, R.K. and Rose, C.W. 1992. A guide for the use of erosion-
deposition programs. Department of Earth Sciences, Griffith
university, Australia.
Morgan, R.P.C. 1996. Soil erosion and conservation. 2nd ed. Silsoe
College, Cranfield University, UK.
184/‫ﺣﻔﺎﻇﺖ آب و ﺧﺎك ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ‬

Morgan, R.P.C. 2001. A simple approach to soil loss prediction: a

revised Morgan-Morgan-Finney model. Catena, Vol. 44, PP. 305-
322.
Morgan, R.P.C. and Rickosn, R.J. 1990. Issue on soil erosion in
Europe: The need for soil conservation policy. In: Boardman, J.,
Foster, D.L. and Dearing, J.A. (eds). Soil erosion on agricultural
lands. Wiley, Chichester. PP. 591- 603.
Morgan, R.P.C., Quinton, J.N. and Rickson, R.J. 1991. EUROSEM: A
user guide. Silsoe College, Cranfield University, UK.
Morgan, R.P.C., Quinton, J.N. and Rickson, R.T. 1993. EUROSEM:
A user guide, version 3.1. Silsoe College, Cranfield University,
UK.
Nearing, M.A., Foster, G.R., Lane, L.J. and Finckner, S.C. 1989. A
process- based soil erosion model for USDA water erosion
prediction project technology. Transactions of the American
Society of Agricultural Engineers. Vol. 32, PP. 1587-1593.
Neitsch, S.L., Arnold, J.G., Kiniry, J.R., Williams, J.R. and King,
K.W. 2002. Soil and water assessment tool: Theoretical
documentation. Blackland Research Center, Texas Agricultural
Experiment Station.
Neitsch, S.L., Arnold, J.G., Kiniry, J.R., Williams, J.R. and King,
K.W. 2002. Soil and water assessment tool: User’s Manual.
Blackland Research Center, Texas Agricultural Experiment
Station.
Rickson, R.J. 1994. Pontential application of the European Soil
Erosion Model (EURUSEM) for the evaluating soil conservation
measures. In: Rickson, R.J. (ed.). Conserving soil Resources:
European Perspective. CAB Internaticnal Walingford, Oxford
Shire.
Stehlik, O. 1975. Potential soil erosion by running water on territory
of the Czech Socialist Republic. Brno: Ceskoslovenska akademie
ved, Geograficky Ustav.
UNDP. 1999. Human Development Report of the Islamic Republic of
IRAN. Chapter 8, PP. 109-121.
Walsh, R.P.D. and Voigt, P.J. 1977. Vegetation litter: an
underestimated variable in hydrology and geomorphology. Journal
of Biogeography. Vol. 4, PP. 253- 274.
Wischmeier, W.H. and Smith, D.D. 1978. Predicting rainfall erosion
losses. USDA Agricultural Handbook, No. 537.
 ‫ ﻛﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬/185

Wischmeier, W.H., Johnson, C.B. and Cross, B.V. 1971. Soil

erodibility nomograph for farmland and construction sites. Journal
of Soil and Water Conservation, Vol. 26, PP. 189-193.
Woolhiser, D.A., Smith, R.A. and Goodrich, D.A. 1990. KINEROS: a
kinematics runoff and erosion model documentation and user
manual. USDA.
Yu, B. and Rose, C.W. 1997. Toward a framework for runoff and soil
loss prediction using GUEST technology. Aust. J. Soil. Res., Vol.
35, PP. 1191- 2120.