ÃÀÐ×ÈÃ

Îðøèë. 3-12
ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷èã, ñóäàëãààíû çîõèîëûí òîéì.
13-40

I á¿ëýã: 1911-1912 îíû ¯íäýñíèé õóâüñãàë /1900-1920/

§ 1. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò.

Õºðø îðíóóäûí õàâñàéäàëò, Ìîíãîë óëñ òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýñýí íü 41-51
§ 2. ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí ÿëàëò. Ìîíãîëûí
òîãòíîëûí ñýðãýëò 50-67
§ 3. Ìîíãîë óëñ òóëãàð òºðºº òºâõí¿¿ëýí, îëîí
ìîíãîë÷óóäàà íýãòãýõèéí òºëºº òýìöñýí íü 67-82
òóñãààð
II á¿ëýã. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýí õóâü çàÿà

§ 1. Óëñ òºðèéí àìüäðàë ãàäààä áàéäàë 83-93

§ 2. Óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñàãò ãàðñàí
ººð÷ëºëò, äýâøèë 93-112

III á¿ëýã: 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë

§ 1. Ìîíãîë îðîíä õóâüñãàëûí õýðãèéã ñýäýæ ýõýëñýí íü 113-122

§ 2. Õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ºðíºëò 122-137
§ 3. ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ÿëàëò 137-154
§ 4. Õóâüñãàëûí íèéãìèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí,
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéæ ýõýëñýí íü 155-176

IY á¿ëýã. Õóâüñãàëûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ

îðîëäëîãî (1925-1953)

§1. ¯íäýñíèé áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ õàäãàëàõûí

òºëºº òýìöýë 177-192
§2. Ñîöèàëèçìûã õóðäàâ÷ëàí áàéãóóëàõ ç¿¿íòíèé îðîëäëîãî,
ò¿¿íèé óðøèã 192-210
§3. Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî 210-228
§4. Àðä÷èëàëûí ¸ñ çàð÷èì àëäàãäàæ, òîòàëèòàð äýãëýì
òîãòñîí íü 228-244
§5. Äýëõèéí II äàéíû íºëºº äàðàìò 244-292
§6. Äýëõèéí II äàéíû äàðààõ ¿åèéí ÁÍÌÀÓ 292-311

Y á¿ëýã: ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí íü

(1953-1965)

§1. Äýëõèéí õî¸ð ñèñòåìèéí ñºðãºë人íèé íºõöºë äýõ

Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí, ãàäààä õàðèëöàà. 312-327
§2. Óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ºðíºë, õºãæèë 327-350
§3. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíä ãàðñàí ººð÷ëºëò 350-367

1
 YI á¿ëýã: ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëò,
¿ð äàãàâàð (1965-1980-ààä îí)

§1. ÌÀÕÍ-ààñ òóñ îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ àñóóäëûã

îíîëûí òàëààð áîëîâñðóóëàõ îðîëäëîãî 368-374
§2. Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ ¿éë ÿâö,
ìóõàðäàë 374-383
§3. Íèéãìèéí ñîöèàëèñò õàðèëöàà: õóâüñãàë ººð÷ëºëò 383-398
§4. Óëñ òºðèéí õàðèëöààíû õºãæèë, òºëºâøèë 399-418

YII á¿ëýã: Ìîíãîëûí ñî¸ëûí õºãæèëò (1921-1990)

§1. Ìîíãîëä øèíý ñî¸ë á¿ðýëäýí òîãòñîí íü 419-447

§2. Ñîöèàëèñò ñî¸ëûí öààøäûí õºãæëèéí ÿâö, ¿ð ä¿í 447-467

YIII á¿ëýã: Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí øèíý ñîíãîëòûí æèë¿¿ä

§1. 1990-ýýä îíû àðä÷èëñàí ¿éë ÿâö, óëñ òºðèéí øèíý

òîãòîëöîîíû òºëºâøèë 468-487
§2. Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýí íü 487-515
 Íýí ÷óõàë îí öàãèéí õýëõýýñ
 ¯íäñýí ýõ ñóðâàëæ áà ñóäàëãààíû ñóóðü á¿òýýëèéí æàãñààëò
 Ãàçðûí çóðàã áà áóñàä õîëáîãäîõ çóðàã.

Îðøèë

ÕÕ çóóíû äýëõèé äàõèíû ò¿¿õ áîë òààâàðëàõàä áýðõ îíüñîãî ìýò

îëîí òàëò ¿çýãäýë, çºð÷èë, òýìöýë, àìæèëò, îëîëòîîð ä¿¿ðýí îí æèë¿¿ä
áàéëàà. Õ¿í òºðºëõòºíèé àìüäðàëûí á¿õ òàëûã õàìàðñàí øèíýòãýë, ýðãýëò,
õ¿í àìûí ºñºëòèéí õ¿÷òýé “äýëáýðýëò”, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí îëîëò,
ñàíñðûí ýðèíèé àìæèëò, àòîìûí ýð÷èì õ¿÷íèé àøèãëàëò, áîëîâñðîë,
ñî¸ëûí õºãæèë, äýëõèéí íýãäìýë àæ àõóéí òîãòîëöîîíû ¿¿ñýë, áýõæèëò,
àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí õàðèëöààíû äýâøèë çýðýã íü äýëõèéí I, II äàéí,
äàéíû áóñàä ãîëîìò, îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ºëñãºëºí ãóéëàí÷ëàë,
ÿäóóðàë, àæèëã¿éäýë, ãýìò õýðýã, ýêîëîãèéí òýãø õýìèéí àëäàãäàëòàé íÿãò
õîñîëæ èðñýí ÿâäàë óëèðàí ºíãºðñºí çóóíû ãîë ä¿ð òºðõ áàéâ.
Äýëõèé äàõèíû ÷àíàðòàé òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí õîîðîíäûí ø¿òýí
áàðèëäëàãàà, øèíý÷ëýë äýâøèë íü øèíýòãýí ººð÷ëºõ áîëîí õóâüñãàëò õ¿÷,
¿çýë ñàíààíû ºðíºëòºä èõýýõýí òóñ äºõºì áîëæ, õ¿í òºðºëõòºí öààøèä

2
îþóí ñàíàà, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õóâüä óëàì òºãºëäºðæèæ, äýâøèí
äýýøëýõ ¿¿?, ýñâýë õàëóóí öºì–ýêîëîãèéí ñ¿éðýë ìºõºëä õ¿ðýõ ¿¿? õýìýýõ
àöàí çàìûí àëèíûã íü ñîíãîõ âý? ãýäýãò óõààëàã áîäèòîé õàðèó ºãºõ
õàðèóöëàãàòàé ìº÷èä òóëæ èðýýä áàéíà. Èéìä ÕÕ çóóíû ò¿¿õýí ñóðãàìæ
õ¿í òºðºëõòíèéã óõààðàë áîäëûí õàðãóéä õºòëºõ íü çàéëøã¿é.
ÕÕ çóóí äýëõèéí óëñ îðîí, àðä ò¿ìýí á¿ðä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº,
òóñãààð òîãòíîëûíõîî ¿ð øèìèéã õ¿ðòýí ýäëýõ áîëîëöîî îëãîñîí þì. Ýíý
çóóíû ýõýíä Àçè, Àìåðèê, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóäûí èõ çîíõè íü
õàðèéí ýçýìøèë, êîëîíèéí äýãëýìä îðøèæ áàéâ. Òóõàéëáàë, ºíãºðñºí
çóóíû 30-ààä îí ãýõýä äýëõèéí ãàçàð íóòãèéí 71 õóâü, õ¿í àìûí 56 õóâü íü
êîëîíè áîëîí õàãàñ êîëîíèéí äýãëýìä àìüäàð÷ áàéæýý. Òýä ãîëëîí ãàçàð
òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé ýðõëýí, ºëºí çýëì¿¿í, ÿâàð ÿäóó àæ òºðæ, îð÷èí
¿åèéí ýìíýëãèéí íààä çàõûí òóñëàìæ õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéâ. Áè÷èã ¿ñýãò
òàéëàãäààã¿éí óëìààñ áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíààñ õîë õºíäèé, õ¿íèé
íààä çàõûí ýðõ ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí àæ. 1980-ààä îí ãýõýä 170 îð÷èì
îðîí êîëîíèéí ñèñòåìýýñ àíãèæèð÷, õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí æàì ¸ñíû
ãîëüäðîëîîð õºãæèõ áîëîëöîîòîé áîëîâ.
ÕÕ çóóíû ò¿¿õýíä òîõèîñîí áàñ íýãýí òýñðýëò áîë 1917 îíä Îðîñ
îðîíä õóâüñãàë ãàðñíààð õ¿í òºðºëõòºí êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò õýìýýõ
ýñðýã, òýñðýã õî¸ð ñèñòåìä õóâààãäñàí ÿâäàë þì. Õóâüñãàëò Îðîñûí öàð
õýìæýý, íºëººíèé õ¿ðýý ºðãºæèæ, 1922 îíä ÇÑÁÍÕÓ-ûã áàéãóóëàâ. Ýíý èõ
ã¿ðýí 70 ãàðóé æèë ñîöèàëèçìûí çàìààð çàìíàæýý. Åð íü ÕÕ çóóíû
Îðîñûí ò¿¿õèéí ãîë ¿éë ÿâäàë ãýâýë II Íèêîëàé õààíû õÿçãààðëàãäìàë
øèíæòýé øèíýòãýë, II ñàðûí áîëîí Îêòÿáðèéí õóâüñãàë, ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ Ëåíèí-Ñòàëèíû òóðøèëò, “õ¿éòýí äàéí”-û õýëáýð á¿õèé
ñîöèàëèçì, êàïèòàëèçìûí ºðñºë人í, îðøèí áóé íèéãìèéí òîãòîëöîîíû
ÿëçðàë, ÷àäàâõèà øàâõñàí áàéäàë, çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð õèéñýí ººð÷ëºí
áàéãóóëàëò, àðä÷èëñàí ýðãýëò áîëæ áàéëàà.
Ñîöèàëèçìûí çàìààð Ïîëüø, Ç¿¿í Ãåðìàí, ×åõîñëîâàê, Óíãàð,
Ðóìûí, Áîëãàð, Þãîñëàâ, Ìîíãîë, Õÿòàä, Âüåòíàì, Õîéä Ñîëîíãîñ, Êóáà
óëñóóä çàìíàñàí þì. Èíãýæ äýëõèéí ñîöèàëèñò, êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåì
òîãòîæ, ººð ººðñäèé㺺 õàìãààëàí çºâòãºæ, áèå áèåý ¿ã¿éñãýí ñºðãºëäºæ
áàéëàà. Õî¸ð ñèñòåìèéí ä¿ð òºðõèéã íèéãìèéí àìüäðàëûí õ¿ðýýãýýð
òîäîðõîéëáîë:
Óëñ òºðèéí õóâüä ñîöèàëèçì íü êîììóíèñò íàìûí óäèðäàõ ðîëü,
òîòàëèòàð, àâòîðèòàð äýãëýìä òóëãóóðëàæ áàéõàä, êàïèòàëèçì îëîí íàìûí
òîãòîëöîî, àðä÷èëñàí äýãëýìä äóëäóéäàæ áàéâ.
¯çýë ñóðòëûí òóõàéä ñîöèàëèçì íü íèéãìèéí öîðûí ãàíö ¿çýë
ñóðòàë áîë ìàðêñèçì-ëåíèíèçì õýìýýí òóíõàãëàæ áàéõàä êàïèòàëèçì îëîí
óðãàëü÷ ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéâ.
Ýäèéí çàñãèéí õóâüä ñîöèàëèçì íü íèéãìèéí ºì÷, òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàãò ø¿òýæ áàéõàä êàïèòàëèçì õóâèéí ºì÷, ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèéã ¿íýìëýõ¿é áàéäëààð òàâüæ
áàéëàà.
Íèéãìèéí áîäëîãûí òóõàéä ñîöèàëèçì õàòóó àíãè÷ áàéð ñóóðü
áàðüæ, íèéãìèéí áàÿëãèéã òýãøèòãýí õóâààðèëàõ, áîëîâñðîë, ýìíýëãèéí
¿éë÷èëãýýã ¿íý òºëáºðã¿é ÿâóóëàõ çàð÷èì áàðèìòàëæ áàéõàä êàïèòàëèçì
íèéãìèéí á¿ëýã, äàâõðààã ¿ë ÿëãàâàðëàõ ÷èã áàðüæ, èðãýí á¿ð àøèã
ñîíèðõëîîðîî ÷ºëººò õºäºëìºð ýðõëýí, õèéñíýýðýý íèéãìèéí áàÿëãààñ
õ¿ðòýæ, áîëîâñðîë, ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã ¿íý òºëáºðòýé ÿâóóëæ áàéâ.

3
 Ýöñèéí ýöýñò ñîöèàëèñò ñèñòåì õÿìðàëä àâòàæ, íèéãìèéí
áàéãóóëëûí õóâüä ñîöèàëèçì ìóõàðäàëä îðæýý.
ÕÕ çóóíû åðòºíöèéã äîíñîëãîñîí óëñ òºðèéí àóãàà èõ ¿éë ÿâäëóóäûí
äàðàà ºä㺺 4000 ãàðóé ¿íäýñòýí, ÿñòíûã õàìàðñàí 220 ãàðóé óëñ äýëõèé
äàõèíä îðøèí òîãòíîæ áàéíà. Õºãæëèéíõºº ò¿âøíýýð ýäãýýð óëñóóä
õºãæèíã¿é, õºãæèæ áóé, áóóðàé õºãæèëòýé õýìýýí õóâààãääàã. Äýëõèéí 220
îðíûã ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ò¿âøíýýð àâ÷ ¿çâýë, õºãæèíã¿é 48, õºãæèæ
áóé 127, õºãæèëòýé 45 îðîí áàéíà.
ÕÕ çóóí áîë äýëõèéí õ¿í àìûí ºñºëòèéí “äýëáýðýëò”-èéí ¿å áàéëàà.
Õýðýâ 1900 îíä äýëõèéí õ¿í 1,617 òýðáóì áàéñàí áîë õî¸ð çóóíû çààã äýýð
6 òýðáóì óðóó îéðòîæ, 4 òýðáóì ãàðóéãààð áóþó 3,3 äàõèí ºññºí áàéíà.
1950 îíûã 1993 îíòîé õàðüöóóëàõàä õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿í àì 80
õóâèàð ºñ÷ýý. Ýä¿ãýý 1000 õ¿í òóòàìä íîãäîõ öýâýð ºñºëò äýëõèé äàõèíä
16, õºãæèæ áóé îðíóóäàä 24, õºãæèíã¿é îðíóóäàä 6 áîëæ áàéíà. Ýíý áîë
äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õºãæëèéí ç¿é ¸ñíû ¿ð ä¿í þì. Õ¿í àìûí
¿ñðýíã¿é ºñºëò íü íèéãìèéí äýâøëèéí õ¿÷èðõýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ, õ¿í
òºðºëõòíèé èðýýä¿éä àñàð èõ áàÿëàã õóðèìòëóóëæ ºã뺺.
Äýëõèéí õ¿í àìûí òîîíû ºñºëòèéí çýðýãöýý òýäíèé áàéðøèë,
õºäºë㺺íä àñàð èõ ººð÷ëºëò ãàðëàà. Ìàíàé åðòºíö ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ ¿çâýë
òèâ, á¿ñ íóòàã, óëñ îðîí, ¿íäýñòýí óãñààòíû áàéðøèë, áàéíãûí îëîí òàëò
õºäºë㺺íä îðøèæ áàéäàã. Õî¸ð çóóíû çààã äýýð äýëõèéí õ¿í àìûí
áàéðøëûí õóâüä ÕÕ çóóíû ýõíèé ¿åýñ ýðñ ººð ä¿ð çóðàã ãàð÷ áàéíà.
ªíººãèéí áàéäëààð Àçè òèâ õàìãèéí îëîí õ¿íèéã ºëãèé人 òýýæ, àìü
àìüäðàëûã òýòãýæ áàéíà. Ýíý òèâä äýëõèéí õ¿í àìûí ãóðàâíû õî¸ð õóâü,
¿ëäñýí äºðâºí òèâä ãóðàâíû íýã íü àæ òºðæ áàéãàà áèëýý.
Òîîíû áîëîí ãàçàð íóòãèéí õàðüöààíû õóâüä äýëõèéí õ¿í àìûí
íººöèéí áàéðøèëòûã îðîí îðíîîð àâ÷ ¿çâýë õîë çºð¿¿òýé áàéíà.
Òóõàéëáàë, ÁÍÕÀÓ-ä 1,4 òýðáóì õ¿í àæ òºðæ áàéãàà íü Åâðîï, Àôðèê òèâä
îðøèæ áóé íèéò 100 óëñûí á¿õ õ¿í àìààñ ÿëüã¿é öººí áàéíà.
Óëèðàí îäîæ áóé çóóíä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøèë,
õîòæèëòûí óëìààñ õ¿í àìûí øèëæèëò õºäºë㺺í õºäººíººñ õîò óðóó
ýð÷èìòýé ÿâàãäæýý. Çóóíû ýõýíä äýëõèéí õ¿í àìûí 13 õóâü õîòîä ñóóæ
áàéñàí áîë ºä㺺 50 øàõàì õóâü íü õîò ñóóðèíä àìüäðàõ áîëëîî.11
ÕÕ çóóíû íýã òîì îëîëò áîë ýð÷èìòýé öàõèëãààíæóóëàëò, äóëààíû
ñ¿ëæýý, ºíäºð òåõíîëîãè, àìüäðàëûí èë¿¿ íàðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò,
íýãäñýí ¿éë÷èëãýý, îþóíû øààðäëàãà õàíãàñàí òîì õîòóóä áèé áîëñîí
ÿâäàë þì.
ÕÕ çóóíä õ¿í òºðºëõòºí òîîíû õóâüä ºññºí òºäèéã¿é, áèå áÿëäàð,
îþóíû òóõàéä óëàì ÷àíñààæñàí áºë㺺. ªä㺺 õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëò
ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä 75, õºãæèæ áóé îðíóóäàä 65-70 áàéíà. Çóóíû
ýõýí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä äóíäàæ íàñëàëò 10-20 íàñààð íýìýãäæýý. Õ¿íèé
÷àäàâõèéí õºãæ뺺ð äýëõèéí 185 îðíîîñ 57 óëñ ºíäºð, 70 óëñ äóíäàæ, 58
óëñ íèëýýä äîîãóóð ò¿âøèíä áàéíà.
Äýýð äóðäñàí ãëîáàë ººð÷ëºëò¿¿ä, õ¿íèé ººðèéí íü õºãæèë, ÕÕ
çóóíä õýí á¿õíèé ñàíààíä ¿ë áàãòàõ ¿é ò¿ìýí ãàéõàìøãèéã á¿òýýõ óðüäà÷
íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Ýíý çóóíû õ¿í îþóí óõààí, ÷àäàâõèàðàà îëîí ÿíçûí
îíîë, íîìëîë áîëîâñðóóëàí, øèíæëýõ óõààíû ¿ëýìæ îëîí íýýëò, ýðýë
õàéãóóë õèéæ, õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéí ¿íäñèéã áàòòàé

1
Ö.Áàëõààæàâ. “ÕÕ âåê. Àíàëèòè÷åñêèé âçãëÿä, ÓÁ., 1999.òàë-19.

4
òàâèëàà. Ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí óëñ îðíóóäûí èõ çîíõèéí òºðõ òºëºâ
ººð÷ëºãäºæ, óðüä öàãèéí ¿ëãýðèéí ìýò ãî¸ìñîã ãàíãàí õîò, îðä õàðø
áîñãîæ, ¿éëäâýðèéí àñàð òîì áàéãóóëàìæ, ¿íýëæ áàðøã¿é ñî¸ëûí ¿íýò
ç¿éëñèéã á¿òýýëýý. ÕÕ çóóíû ýõýíä àëäàðò ôèçèê÷ Ìàêñ Ïëàíê ìåõàíèê,
ò¿¿íòýé õîëáîî á¿õèé àðãà ç¿éí ¿çýë ñàíàà äýâø¿¿ëæ, Àëüáåðò Ýéíøòýéí
õàðüöàíãóéí îíîëîî á¿òýýñýí íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí
õóâüñãàëûí ýõëýë áîëæ, õ¿í òºðºëõòíèé îþóíûã õºâ÷ð¿¿ëýí, øèíæëýõ
óõààíû á¿õ ñàëáàðò íýýëò á¿òýýë ãàðãàõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Òîäîòãîæ
õýëáýë, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí òîãòîëöîîíû á¿õ á¿ðäýë, òåõíîëîãèéí
õàðèëöààíû á¿õ òàëûã õàìàðñàí ÿçãóó𠺺ð÷ëºëò áîë ÕÕ çóóíû øèíæëýõ
óõààí, òåõíèêèéí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿í þì. Ìàíàé çóóíû òåõíèêèéí äýâøëèéí
ìàðãàøã¿é îëîëò ãýâýë íèñäýã òýðýã (1903), ðàäèî, öàõèëãààí ìýäýý
(1906), àâòîìàøèí (1907), äóðàí àâàé (1908), öàõèëãààí äýíë¿¿ (1913), òàíê
(1916), òåëåâèçîð (1925), àòîìûí õóðäàñãóóð (1942), àòîìûí áºìáºã (1945),
òðàíçèñòîð (1948), öàõèì òîîöóóð (êîìïüþòåð 1948), ä¿ðñ áè÷ëýã (1956),
æèæèã òîîöóóð (ìèêðî êîìïüþòåð 1960), öàõèì äóðàí àâàé (1950-èàä îí),
áè÷èë ïðîöåññîð (1972), áè÷èë äèñê (êîìïàêò äèñê 1988), òºðºë á¿ðèéí
õóðäàñãàã÷, ñàíñðûí àïïàðàòóð, õàãàñ äàìæóóëàã÷ òåõíèê, ñàðàí äýýð
ñóóðèëóóëñàí òåõíèê áîëîí ñàíñðûí “Ìèð” öîãöîëáîð, ”Èíòåðíýò” ñèñòåì
çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Õ¿í òºðºëõòºí ñàíñàð îãòîðãóé, áóñàä îäîí ãàðèã
óðóó òºëººëºã÷ºº èëãýýæ, øèíæëýí ñóäàëæ, ýðýë õàéãóóë õèéæ áàéíà.
Îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õóâüñãàëûí ¿ðýýð
¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí àðãà õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áàéãàà áèëýý.
¯éëäâýðëýëèéí ÿâö äàõü ìåõàíèê òåõíîëîãè íü áîäèñûí ýãýë æèðèéí
õýëáýðèéã òºäèéã¿é, óëìààð ã¿íä íü íýâòýð÷, ìîëåêóë, àòîìûí á¿òöèéã
øèíý÷ëýí õóâèðãàæ, òóõàéëñàí øèíæèéã àãóóëñàí ººð áîäèñ áîëãîí
ººð÷ëºõ àðãàä øàõàãäàæ áàéíà. Çàðèì íýã æèøýý õýëáýë, ïëàñòìàñ íèéëýã
ìÿíäàñ ¿éëäâýðëýõ õèìèéí òåõíîëîãè, ïëàçîõèìèéí ïðîöåññ, àòîìûí
ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýõ àðãà, ëàçåðûí òóÿà, ºíäºð áîëîí íàì äóëààíû áèò¿¿
òåõíîëîãèéã àøèãëàõ, õºäºº àæ àõóé, õºíãºí àæ ¿éëäâýð, àíàãààõ óõààíä
õýðýãëýæ áóé áèîõèìè, áèîôèçèêèéí àðãóóä çýðãèéã íýðëýæ áîëíî.
Òåõíîëîãèéí ººð÷ëºëòºä çîõèöîí, ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàë ÷ õóâüñàæ, õàëóóí
áà õ¿éòýíä òýñâýðòýé, ìºí óäààí ýëýãääýã õèéìýë ìàòåðèàëóóä, òºðºë
á¿ðèéí óðâàëæóóä õýðýãëýõ áîëëîî.
ÕÕ çóóíû ßïîíû ¿ñðýíã¿é àõèö, Àìåðèêèéí òîãòâîðòîé õºãæèë,
á¿õýëäýý “èõ äîëîî” áîëîí áóñàä ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí äýâøèë íü
øèíæëýõ óõààí, öàõèëãààíæóóëàëò, òåõíèê, òåõíîëîãè õýìýýõ õºãæëèéí
äºðâºí ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí ºãººæ, òýäãýýð îðíóóäûí òºãºëäºðæñºí õ¿íèé
îþóí óõààí, õ¿÷èí ÷àðìàéëò, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëîé.
ÕÕ çóóíû øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãèéí îëîëò íü øèíý çóóíä
õ¿í òºðºëõòºí àòîì, ýãýë Ẻì, ãåíèéí íóóöàä óëàì ã¿í íýâòýð÷, àìüä ýä
ýñèéí àìüäðàëûã ñàíààíû çîðãîîð æîëîîäîõ, ñàíñðûí òåõíîëîãèéã øèíýýð
ýçýìøèõ, õèéìýë îþóí óõààí áèé áîëãîõ òàëààð ¿ñðýíã¿é àìæèëòàíä õ¿ðýõ
óðüäà÷ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã뺺.
ÕÕ çóóíä øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãè, ìýäýýëýë ç¿éí àñàð èõ
îëîëòîä õ¿ðñíèé öààä øàëòãààí íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ¿ñðýíã¿é
õºãæèëò þì. Çóóíû ýõýíä ìàíàé ãàðèãèéí óëñ îðíóóäûí äèéëýíõè îëîíõè
íü áîëîâñðîëûí õóâüä õàðàíõóé øèíæòýé áàéñàí áîë ýä¿ãýý õ¿í àì áàðàã
á¿õ íèéòýýðýý áè÷èã ¿ñýãòýé, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí áîëîâñðîëòîé,

5
ìýðãýæëèéí ìýäëýãòýé, õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûã ñóðãàõ îëîí øàòíû áàéíãûí
ñóðãóóëüòàé áîëæýý.
¯íäýñíèé áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî íü ¿íäýñòíèéã ººðèéã íü
¿éëäâýðëýýä çîãñîõã¿é, èíòåðíàöèîíàëæèæ, èíòåãðàö÷èëàãäàæ, äýëõèé
äàõèíû áîëîâñðîëûí íýãäìýë, õºãæèíã¿é òîãòîëöîî áîëîí á¿ðýëäýæ áóé íü
óëèðàí ºíãºðñºí çóóíû áàñ íýãýí îíöëîã þì. ÕÕ çóóíû ýõíýýñ
óëàìæëàãäñàí áàãø òºâòýé ñóðãàëò íü çóóíû òºãñãºëèéí ìº÷ëºãò øàâü
òºâòýé, ÷ºëººò ñóðàëöàã÷ á¿õèé áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä øèëæèæ,
ñóðãàëòûí àãóóëãà íü øèíæëýõ óõààí, òåõíèê, òåõíîëîãè, ìýäýýëýë ç¿éí
îð÷èí ¿åèéí îëîëò áîëæ áàéíà.
ÕÕ çóóíû áîñãî àëõìàãö äýëõèéí íýãäìýë àæ àõóéí ñèñòåì á¿ðýëäýí
òîãòñîí þì. Äýëõèéí óëñ, á¿ñ íóòãóóäàä õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé ºâºðìºö
çàõ çýýë¿¿ä áèé áîëæ, áèå áèåäýý íºëººëºí, óëìààð äýëõèéí íýãäìýë çàõ
çýýëèéã á¿ðýëä¿¿ëñýí íü ìàíàé çóóíû áàñ íýã îíöëîã áàéëàà. Ýíý çóóíä
¿íäýñòí¿¿äèéí àæ àõóéí îéðòîëò áà çîõèöîëäîí íýãäýõ çàìààð
èíòåãðàö÷èëàë ÿâàãäàæ, äýëõèé íèéòýä á¿ñ íóòãèéí óëñ îðíóóäûí îéðòîí
íýãäýõ ¿éë ÿâö, õàíäëàãà áàòòàé ñóóðèà íýãýíò òàâèàä áàéíà.
Îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààã åðºíõèé óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë
ñ¿¿ëèéí 10 æèë ãýõýä ë ãëîáàëü, á¿ñ íóòãèéí ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí ÷èã
õàíäëàãà á¿õèé áàéíà. Ýõíèé ¿åä á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéí õàíäëàãûã ãëîáàëü
õºãæëèéí õàíäëàãàòàé ñºðãºëäºõ ìýò îéëãîëò õààÿà áàéñàí áîëîâ÷, Åâðîï,
Õîéä Àìåðèê, ªìíºä Àçè äàõü á¿ñ íóòãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, ò¿¿íä
á¿ðýëäýí áèé áîëñîí øèíý õýëáýð¿¿ä íü ãëîáàë õºãæëèéí õàíäëàãàòàé
õàðøèëäàõ áóñ, õàðèí ÷ áèå áèåíèéõýý ýðõýì çîðèëòóóäûã õàðèëöàí íºõºõ
áîëîìæòîéã àìüäðàë äýýð íîòëîí õàðóóëæ ºã뺺.
Äýëõèéí ýíýõ¿¿ ãëîáàëü èíòåãðàö÷èëëûí ¿éë ÿâö ÕÕI çóóíû ýõýí ¿åä
á¿õ óëñ îðíóóäûí àøèã ñîíèðõëûí õàðèëöàí íºëººëëèéí ò¿¿õýí øèíý
ãëîáàëü ¿åèéã íýýæ ºã÷, óëñ îðíóóäûí õàðèëöàí óÿëäààã óëàì íÿãòðóóëàí,
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òîãòâîðæèëòîä àøèãòàé, ýåðýã áàéäëààð íºëººëíº
ãýæ ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.21
ÕÕ çóóí íèéãìèéí àìüäðàëûí óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä øèíý ºí㺠òºðõèéã
áèé áîëãîëîî. Òóõàéëæ õýëáýë, àðä÷èëëûí àìèí ñ¿íñ áîëñîí õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººíèé àñóóäàë ýíý çóóíä èë¿¿ òîä òîìðóóí òàâèãäñàí þì. Õ¿íèé
ýðõèéã õàìãààëàõ íü á¿õ óëñ ò¿ìýí, ìàíàé ãàðèãèéí ýðäýíýò õ¿ì¿¿íèé ºäºð
òóòìûí àìüäðàëä õàìààðàëòàé ãëîáàëü àñóóäàë ãýäãèéã äýëõèé íèéòýýðýý
õ¿ëýýí çºâøººðñºí íü óëèðàí îäîæ áóé çóóíû íýã òîì îëîëò áºë㺺. ÕÕ
çóóíä äýëõèéí îëîí óëñ îðîíä ¯íäñýí õóóëüò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Çàñàã
òîãòñîí íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíä ¿ëýìæ àõèö äýâøëèéã àâ÷èðñàí áîëîé.
Äýëõèéí II äàéíû ÿâöàä õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä óðüä ºìíº ãàð÷
áàéãààã¿é èõ àëëàãà, ¿íäýñòíýýð íü óñòãàõ áîäëîãî, êîíöëàãåðü, ¿é îëíîîð
õºíººõ çýð çýâñýã äýëõèé åðòºíöèéã öî÷ðîîæ, õ¿ì¿¿íëýãèéí õóóëü, õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õ¿íèé ýðõýìñýã îðøèõóéã õàíãàõóéö îëîí óëñûí ìåõàíèçì
òîãòîîõûã ç¿é ¸ñîîð øààðäñàí þì. Ýë øààðäëàãà, ýðýë õàéãóóëûí ¿ð ä¿íä
1945 îíä Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí áèëýý. ̺í
îíä áàòëàãäñàí òóñ áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì ººðºº, õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ óëñ
ã¿ðí¿¿äèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüñàí ãýæ õýëæ áîëíî.
Ýë ä¿ðìèéí ¿çýë ñàíàà íü ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéãààð áàòëàãäñàí

1
ÕÕI çóóíû áîñãîí äýýðõ Ìîíãîë óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãóóä. ÓÁ.,
2000. òàë-65.

6
“Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë” (1948), “Èðãýíèé áà óëñ òºðèéí ýðõèéí
òóõàé”, “Ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé” ïàêòóóä (1966) õýìýýõ
îëîí óëñûí ýðõèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ã¿íçãèéðýí õºãææýý. Äýýð äóðäñàí
ãóðâàí áàðèìò áè÷ãèéã á¿õýëä íü õàìòàòãàí õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí õóóëü
÷ ãýæ íýðëýäýã. Èéíõ¿¿ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õèéí îëîí ¿åèéí òóðø íèéòëýã
õ¿ñýë ìºðººäºë áîëæ áàéñàí àñóóäëûã îëîí óëñûí ýðõ ç¿éãýýð
áàòàëãààæóóëæ, îëîí óëñûí õàðèëöààíä á¿õ íèéòýýð ñàõèí áèåë¿¿ëýõ,
õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé õ¿ðýýã äýëõèé äàõèíä òîãòîîí, óëñ, ¿íäýñòýí,
ºðíº, äîðíî, á¿ñ íóòàã áîëîí áóñàä ÿìàð íýãýí ÿëãàâàðã¿éãýýð õàìòðàí
àæèëëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäñýí áàéíà. Àðä÷èëëûã ýðõýìëýäýã óëñ îðîí
á¿ð ººð ººðñäèéí òóëãóóð õóóëü áîëîõ ¯íäñýí õóóëüäàà îëîí óëñûí äýýðõ
æèøãèéã óäèðäëàãà áîëãîí, óëñ îðíûõîî îíöëîãèéã õàðãàëçàæ, áèå õ¿íèé
ýðõ ç¿éí áàéäëûã òîãòîîæ áàéíà. Àðä÷èëàë áîë ÕÕ çóóíû õ¿í òºðºëõòíèé
àóãàà èõ îëîëò þì.
Ãýâ÷ ÕÕ çóóí ¿ðãýëæèéí ìºíõºä ãýðýë ãýãýýòýé, ÿëãóóñàí õèéìîðüëîã
áàéñàíã¿é. Ýíý çóóíû ýõíèé õàãàñò õ¿í òºðºëõòºí äýëõèéí I,II äàéíû ãàé
ãàìøãèéã àìñàí ç¿äýæ, áàñ çóóíû òóðø óëñ õîîðîíäûí áîëîí á¿ñ íóòàã,
îðîí íóòãèéí øèíæòýé 250 ãàðóé äàéí, òóëàëäààíû õºëä íýðâýãäýæ, ºä㺺
÷ äýëõèéí îëîí ãàçàðò äàéíû ãîëîìò òàñðààã¿é ¿ðãýëæèëæ áàéíà.
Äýëõèéí I,II äàéí äàé÷ëàí òºâëºð¿¿ëñýí õ¿÷, íóðààí óñòãàñàí ¿ð
äàãàâðààðàà õîîðîíäîî ýðñ ÿëãààòàé áàéëàà. Õýðýâ äýëõèéí I äàéíä 74
ñàÿ õ¿íèéã äàé÷èëñàí 38 óëñ îðîëöîæ áàéñàí áîë II äàéíä 110 ñàÿ õ¿íèéã
äàé÷èëñàí 74 óëñ òàòàãäàí îðñîí áàéíà. Ôàøèñòûí Ãåðìàí ÇÕÓ-ä 5,5 ñàÿ
öýðýã, äàðãà, 50 ìÿíãàí çýâñýã, ìèíîì¸ò á¿õèé àðìèéí áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð äîâòîëæýý. Ǻâõºí 1941 îíä Ìîñêâà óðóó äîâòëîõäîî
íýã ñàÿ öýðýã, äàðãà, 2000 îíãîö, 1700 òàíê ãàðãàæýý.
Äýëõèéí 2 óäààãèéí äàéíä ýíãèéí òîî, æèðèéí ¿ãýýð èëýðõèéëýõ
àðãàã¿é ¿ëýìæ èõ ãàðç, õîõèðîë ó÷èðñàí áàéíà. Õýðýâ äýëõèéí I äàéíä 10
ñàÿ õ¿í àìü íàñàà àëäàæ, 20 ñàÿ õ¿í øàðõàäñàí áîë II äàéíä 55 ñàÿ õ¿í
àëàãäàæ, 90 ñàÿ ãàðóé õ¿í øàðõäàí, òàõèð äóòóó áîëæýý. Äýëõèéí I äàéíä
õ¿í òºðºëõòºí íèéëáýð ä¿íãýýðýý 260-360 òýðáóì äîëëàðûí õîõèðîë ¿çñýí
áîë, äýëõèéí II äàéíä ýíý õýìæýý 3300-4000 òýðáóì äîëëàðò õ¿ð÷ýý. Õ¿í
òºðºëõòºí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøëèéã õîðòîéãîîð àøèãëàí,
äàéíààñ äàéíä óëàì èë¿¿ õîð õºíººëòýé çýâñãèéã õýðýãëýæ èðñýí íü õýíä ÷
íóóö áèø þì. 1945 îíä ÀÍÓ, ßïîíû Õèðîñèìà, Íàãàñàêè õîòóóäàä äýëõèéä
àíõ óäàà àòîìûí áºìáºã òóðøèæ, 273 ìÿíãàí ýíãèéí íîìõîí îðøèí
ñóóã÷äûí àìü íàñàíä õ¿ð÷, îëîí ìÿíãàí õ¿íèéã ýðýìäýã çýðýìäýã áîëãîí,
íàñàí òóðø íü, òýð ÷ áàéòóãàé ¿ð óäìààð íü òàð÷ëààí çîâîîæ áàéíà.
Ãýòýë äàéíû ýíý ãàìøãààñ õ¿í òºðºëõòºí ÿìàð ñóðãàìæ àâàâ. Ýãýë
æèðèéí èðãýä, ýíãèéí íîìõîí àðäóóä äàéíûã ¿çýí ÿäàæ, ýíõ àìãàëàí àæ
òºðºõèéã òóéëûí õ¿ñýë ýðìýëçýë áîëãîí, ýíõèéí òºëºº òýìöýë ºðí¿¿ëñýí
áèëýý. Ãýâ÷ äýëõèéí ýñðýã, òýñðýã õî¸ð ñèñòåìèéí õóâààãäàë, èõ
ã¿ðí¿¿äèéí äýëõèéä ìàíëàéëàõ ýðìýëçýë, óëñ ã¿ðí¿¿äèéí õºãæëèéí òýãø
áóñ áàéäàë, ýðõ áàðèã÷äûí ààðõàë, øóíàë çýðýã íü äàéíû ãîëîìòûã àõèí
äàõèí áèé áîëãîæ, çýâñýãëýëýýð óëàéðàí õººöºëäºõ ºðñºë人íä õ¿ðãýæ
èðýâ. ÕÕ çóóíû II õàãàñò õ¿í òºðºëõòºí õ¿éòýí äàéí, õàëóóí öºìèéí äàéíû
óðøãèéã àìññààð áàéëàà. Äýëõèé äàõèíä ãîë íü èõ ã¿ðí¿¿äýä, ìàíàé
åðòºíöèéã õýä äàõèí óñòãàõ õàëóóí öºìèéí áîëîí æèðèéí çýâñãèéí íººö
õóðèìòëàãäæýý. Íýãýíò áèé áîëñîí ýíý çýâñýã õàìãèéí íàéäâàðòàé ãàðò
áàéõ ¸ñòîé, ò¿¿íèé ãîë áàòàëãàà íü ¿é îëíîîð óñòãàõ æèðèéí áîëîí õàëóóí

7
öºìèéí çýâñãèéã ¿éëäâýðëýõ, õîðèãëîõ, òóðøèõ, õýðýãëýõ, õàäãàëàõ òàëààð
á¿õ íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, îëîí òàëûí áîëîí õî¸ð òàëûí ãýðýý,
õýëýëöýýð¿¿ä ãýäãèéã äýâøèëò õ¿í òºðºëõòºí óõàìñàðëàæ áàéãààãààð
óëèðàí îäîæ áóé çóóíûã ¿äñýí áºë㺺.
ÕÕ çóóí íèéãìèéí àóãàà èõ äýâøëèéã àâ÷èðñàí áîëîâ÷, áàñ
øèéäâýðëýãäýýã¿é îëîí àñóóäàë õóðèìòëàãäàæ, õ¿í òºðºëõòºíèé ñýòãýëèéã
çîâîîñîîð áàéíà. Ýíý íü ºëñãºëºí ãóéëàí÷ëàë, àæèëã¿éäýë, ýêñòðåìèñò
áàéäàë, õ¿÷èðõèéëýë, àëëàãà õÿäëàãà, àâèëãàë çýðýã þì. ªä㺺 ìàíàé
ãàðèãò 2,2 òýðáóì õ¿í ºëñãºëºí ãóéëàí÷ëàëä, 120 ñàÿ ãàðóé õ¿í
àæèëã¿éäýëä íýðâýãäýýä áàéíà. Ãýìò õýðãèéí åðòºíö óëàì òºëæèõ áîëîâ.
Ìàôè, àâèëãàë çýðýã õàìãèéí àþóëòàé ãýìò õýðãèéí òºðë¿¿ä îëíûã
õàìàðñàí, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé øèíæòýé áîëæ áàéíà. Õàð òàìõè,
ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõ ÿâäàë íýìýãäñýýð èðýâ. ªíãºð÷ áóé çóóí
ôàøèçì, ñòàëèíèñò óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò, ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíäûí
äàéñàãíàëöàë, àðüñ ºí㺺ð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ ÿâäëûí õîð óðøèã, ãóíèã
çîâëîíã àìñàí ç¿äñýí áîëîâ÷, ò¿¿õýí ñóðãàìæ ¿ë àâàí, õ¿÷èðõèéëýë,
àëëàãà õÿäëàãûã ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð øèíý çóóíòàé çîëãîæ áàéíà.
ÕÕ çóóíû áàñ íýãýí ýìãýíýë áîë áàéãàëü îð÷èíäîî áîäëîãî ìóóòàé
õàíäàæ, ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëñàí ÿâäàë þì. Áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ ÿâäàë áîë ºä㺺 òóõàéí óëñ îðíû òºäèéã¿é, äýëõèé äàõèíû
òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéãààã õ¿í òºðºëõòºí óëàì á¿ð óõàìñàðëàõ
áîëîâ. 1992 îíä Áðàçèë óëñûí íèéñëýë Ðèî-äå-Æàíåéðî õîòíîî áîëñîí
“Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, õºãæèë” ñýäýâò ͯÁ-ûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí Ðèî-
ãèéí Òóíõàãëàëä äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí á¿ðýí á¿òýí, ýð¿¿ë áàéäëûã
ñýðãýýõ, õàäãàëàõ õàìãààëàõûí òóëä óëñ îðíóóä äýëõèé íèéòèéí
ò¿íøëýëèéí ¿çýë ñàíààãààð õàìòûí àæèëëàãàà ÿâóóëàõ, òýãýõäýý àëèâàà
óëñ îðíû ¿íäýñíèé áîäëîãî, õóóëü, óëàìæëàëò àìüäðàëûí äàäëàãà,
ìýäëýã, òýäíèé ºâºðìºö àõóé ñî¸ë, àøèã ñîíèðõëûã õ¿ëýýí çºâøººð÷,
çîõèõ ¸ñîîð äýìæèõ1 çàð÷èì äýýð ñóóðèëàõ ¸ñòîéã îíöëîí çààñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ ÕÕ çóóíä óëñ ¿íäýñòýí á¿ð ò¿¿õýýñ ñóðãàìæ àâ÷, õ¿í òºðºëõòíèé
íèéòëýã æàìûã óõààðàí øèíý çóóíòàé çîëãîæ áàéíà.

II

Ìîíãîë óëñ äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí 1 õóâü, äýëõèéí õ¿í àìûí

0,004 õóâèéã ýçýëæ áóé õºãæèæ áàéãàà îðîí õýäèé ÷ ÕÕ çóóíû äýëõèéí
ò¿¿õèéí ýåðýã, ñºðºã á¿õíèéã õóâààëöàõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã þì. ÕÕ çóóí
Ìîíãîë îðíûã àæ àõóéí îëîí ¿åèéí õîöðîãäîë, ÿäóó ç¿ä¿¿ áàéäëààñ ÷ºëººò
çàõ çýýë, ýäèéí çàñãèéí õàðüöàíãóé áèå äààñàí áàéäàëä, ¿íäýñíèé
áîîë÷ëîë, õàðèéí ýçýãíýëýýñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé õºãæèë
öýöýãëýëòýíä, õ¿íèé íààä çàõûí ýðõã¿é, á¿ä¿¿ëýã äîðîé áàéäëààñ
àðä÷èëàë, ýðõ ÷ºëºº, îð÷èí ¿åèéí ñî¸ë èðãýíøèëä, óëñ òºðèéí ò¿ãæèãäìýë
áàéäëààñ îëîí óëñûí õàðèëöààíû àìèí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä
èäýâõèòýé îðîëöîõ áàéäàëä øèëæ¿¿ëñýí áºë㺺. Ýäãýýð îëîëò íü ìîíãîë
ò¿ìíèé ñàéòàð áèëýã, øàìäàë ç¿òãýë, øàãã¿é ¿íý öýíýýð îëäñîí þì.
ªíãºð÷ áóé çóóíä Ìîíãîë óëñ ýðãýëòèéí øèíæ á¿õèé ãóðâàí èõ
òýñðýëò, ººð÷ëºëòºíä ºðòñºí þì. Ýõíèéõ íü 1636 îíä ºìíºä Ìîíãîë

1
Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, õºãæèë. Ðèî-äå-Æàíåéðîãèéí òóíõàãëàë. 1992. ÌÎÍ. (95)6 G81 (A)
5G (99). òàë-2-8.

8
Ìàíæèä ýçëýãäñýíýýñ õîéø 275 æèë, 1691 îíä Õàëõ Ìîíãîë Ìàíæèä äàãààð
îðñíîîñ õîéø 220 æèë, 1756 îíä Îéðàä Ìîíãîë õàðèéí ò¿ðýìãèéëýëä
àâòñàíààñ õîéø 155 æèëèéí äàðàà òóóðãà òóñãààð áàéäëàà äàõèí ñýðãýýñýí
1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë áàéëàà. Õýäèéãýýð ýë õóâüñãàëûí ¿éë ÿâö
õºðø èõ ã¿ðí¿¿äèéí äýýðýíã¿é áîäëîãûí ¿¿äíýýñ òàñàëäñàí áîëîâ÷, 1921
îíû õóâüñãàëûí øóóä óãòàë áîëñîí þì.
Ìîíãîë îðîíä àíõíû óëñ òºðèéí íàì áàéãóóëàãäàæ, 1921 îíû
õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëæ, ÿëàëòàíä õ¿ðãýñýí á¿ëãýý. Ýíý õóâüñãàë
áîë àãóóëãà øèíæ ÷àíàðààðàà ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë áàéëàà.
Òóõàéëæ õýëáýë, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ îðíîîñîî õººí çàéëóóëæ, óëñ
îðíû òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûã ñýðãýýñíýýðýý ¿íäýñíèé, õ¿íèé
íààä çàõûí ýðõã¿é áóðàíãóé ¸ñûã õàëæ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé àìòûã
ìýäð¿¿ëæ ýõýëñíýýðýý àðä÷èëñàí õóâüñãàë áàéâ.
¯íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã øóãàìûã áàðèìæààëñàí Ìîíãîë óëñ íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí ã¿íçãèé ººð÷ëºëò õèéõ çàìä îðæ, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààã àðä÷èëàõ ¿éë õýðãèéã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí þì. 1924 îíä
Óëñûí I èõ õóðàë õóðàëäàæ, òóñ óëñûí ò¿¿õíýý àíõ óäàà ¯íäñýí õóóëü
áàòëàí, Àðäûí ýðõò Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàæýý.
Õóâüñãàëûí ýõíèé æèë¿¿äýä óëñ îðíû õýòèéí òºëºâèéí òàëààð
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí áîëîí òóéëøèðñàí êîììóíèñò õ¿÷íèé õîîðîíä óëñ òºð,
¿çýë áîäëûí çºðºëäººí ¿¿ññýí þì. Êîìèíòåðí ýë çºðºë人íèéã óëàì
äýâýðãýí, ÌÀÕÍ-ûã äîòîð íü áàðóóíòàí, ç¿¿íòýí áîëãîí ñºðãºëä¿¿ëæ,
Ìîíãîë îðîíä çºâëºëò ìàÿãèéí ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ òóðøèëò õèéñýí
áèëýý. ¯¿íèé óëìààñ ìîíãîëûí íèéãýì ã¿íçãèé õÿìðàëä îðæ, èðãýíèé
äàéíû èðìýãò òóëñàí áîñëîãî, õºäºë㺺í äýãäýõýä õ¿ð÷ýý.
1932 îíû YI ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Õÿíàí
Áàéöààõ Òºâ Êîìèññûí õàâñàðñàí III Îíö á¿ãä õóðàë, ò¿¿íèé äàðààõàí íü
áîëñîí Óëñûí Îíö YIII áàãà õóðàë ç¿¿íèé àëäàà çàâõðàëûã çàñàõ øèéäâýð
ãàðãàñàí þì. Ýíýõ¿¿ øèéäâýð íü ò¿¿õýíä “Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî” õýìýýí
àëäàðøæýý.
“Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî”-ûí æèë¿¿äýä íàì, òºðèéí àæëûí çààã
ÿëãàà òîäîð÷, óëñ îðîíä òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöàà õºãæèí, íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õÿìðàëààñ ãàð÷, îëîí ýøò ¿çýë õàðüöàíãóé ÷ºëººòýé áîëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí àæ ¿éëäâýðèéí ñóóðü òàâèãäàæ, ìàëûí òîî òîëãîé 1932 îíä
16,2 ñàÿ áàéñàí áîë 1940 îíä 26 ñàÿ áîëæ ºñ÷ýý. ¯íäýñíèé ñî¸ë
áîëîâñðîë õºãæèæ, 1935 îíä íèéò õ¿í àìûí 5,6 õóâü íü áè÷èãòýé áàéñàí
áîë 1940 îíä 20,8 õóâü áîëæ íýìýãäæýý. Ãýâ÷ ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí
øèíý÷ëýëò, æàì ¸ñíû øèíæòýé ººð÷ëºëò íü òóéëøèðñàí êîììóíèñò ÷èã
øóãàìûíõíû áàëãààð ààæìààð òàñàëäñàí áèëýý. Ýë ÷èã øóãàìûíõíû ¿éë
àæèëëãààíû õàìãèéí õîðòîé óðøèãò èëðýë íü ãàäíû õ¿÷íèé øóóä
îðîëöîîòîéãîîð õ¿ì¿¿ñèéã ¿é îëíîîð íü õèëñýýð õýëìýãä¿¿ëñýí þì. Ýíý íü
Ìîíãîë îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.
Ìîíãîëûí íèéãýì óëñ òºðèéí íèéòýýð õîìðîãîëîí õýëìýãä¿¿ëýëò,
Õàëõ ãîëûí äàéí çýðýã çîâèóð áýðõøýýëèéã àìññààð 1940-ººä îíòîé
çîëãîñîí þì.
1940-ººä îíä ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðàë õóðàëäàæ, íàìûí ìºðèéí
õºòºëáºðèéã áàòëàí, íèéãýì æóðàìä øèëæèõ óðüäà÷ íºõöëèéã õàíãàõ
çîðèëò äýâø¿¿ëýí òàâüæýý. Ò¿¿í÷ëýí YI ñàðä Óëñûí YIII èõ õóðàë
õóðàëäàæ, ÁÍÌÀÓ-ûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéã áàòàëæýý. Ýäãýýð èõ õóðëûí
øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýõ ¿åä Ǻâëºëò ýõ îðíû äàéí ýõýëñýí þì. Òºð

9
çàñãààñ óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã äàéíû íºõöàëä çîõèöóóëàí óäèðäàæ,
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä òóñëàõ õºäºë㺺íèéã çîõèîí áàéãóóëæýý.
1945 îíû II ñàðä ßëòàä õóðàëäñàí ÇÕÓ, ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíèé Çàñãèéí
ãàçðûí òýðã¿¿í íàðûí áàãà õóðëààð ÇÕÓ-ûí ñàíàëûí äàãóó Ãàäààä
Ìîíãîëûí ñòàòóñêâîã õýâýýð áàéëãàõààð òîãòñîí íü òóñ óëñûí òóñãààð
òîãòíîëûã îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ãîë øèæèì áîëñîí
þì. Äýëõèéí II äàéíû òºãñãºëººð ßïîíû ìèëèòàðèçìûã áóò öîõèõ òýìöýëä
ÁÍÌÀÓ ÷àäëûí õèðýýð îðîëöñîí áèëýý.
Äýëõèéí II äàéíû äàðàà òóñ óëñ ýíõ òàéâàí á¿òýýí áàéãóóëàëòàä
øèëæèí îðæýý. 1954 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðàë “ñîöèàëèçìûã
äýëãýðýíã¿é áàéãóóëàõ” ¿çýë ñàíàà äýâø¿¿ëæ, íàì, òºðèéí óëñ òºð, íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà ýë çîðèëòîä çàõèðàãäàõ
áîëæýý. Íàì, òºðèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãàà ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûã
ýð÷èìæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýâ. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãààñ õóâèéí õýâøëèéã
á¿ðìºñºí øàõàæ, óëñ, õîðøîîëëûí ñåêòîð óëàì á¿ð áýõæèõ áîëîâ. Àðäûí
õóâèéí àæ àõóéòíûã 1959 îíû ýöýñ ãýõýä õîðøîîëëîñîí íü ýåðýã ñºðºã
îëîí ¿ð äàãàâàðûã ººðòºº àãóóëæ áàéñàí þì. Àòàð ãàçàð ýçýìøèæ, ãàçàð
òàðèàëàí õºäºº àæ àõóéí áèå äààñàí ñàëáàð áîëîí õºãææýý. Õºíãºí
õ¿íñíèé áîëîí óóë óóðõàéí ¿éëäâýð¿¿äèéã øèíýýð áàéãóóëàõ áóþó
øèíý÷ëýí òîíîãëîñíîîð ÁÍÌÀÓ õºäºº àæ àõóé-àæ ¿éëäâýðèéí îðîí áîëæ,
óëìààð 1960-ààä îíîîñ àæ ¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëîõ çàìä
øèëææýý. ¯éëäâýðèéí áàéðøèëä ººð÷ëºëò ãàð÷, Äàðõàíû àæ ¿éëäâýðèéí
ðàéîíûã áèé áîëãîæýý. Õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã ¿íäñýíä íü
àðèëãàæ, áîëîâñðîëûí á¿õýë á¿òýí ñèñòåì òîãòæýý. Õ¿í àì ýð¿¿ëæèí ºñ÷,
îð÷èí ¿åèéí ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýí ìýäðýõ áîëñîí áàéíà.
Óëñ îðîíä ñýðãýæ ýõýëñýí àðä÷èëñàí óóð àìüñãàë ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ
õóðàë (1956), òóñ õóðëûí äàðàà áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IY á¿ãä
õóðëûí ¿çýë ñàíààíû äàãóó èëò èäýâõææýý. Óëñ îðíû òóõàéí íºõöºë
áàéäàë, õýòèéí òºëºâèéí òàëààð ñýõýýòí¿¿ä ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé
èëýðõèéëæ, òýð ¿åèéí íàì, òºð, çàñãèéí óäèðäàã÷äûí àæëûí äóòàãäàë, àðãà
áàðèëûã ø¿¿ìæèëæ, íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òñýíèé õîð óðøãèéã ¿íäñýýð
àðèëãàõûã øààðäàõ áîëæýý. Ãýâ÷ çàðèì óäèðäàã÷èä ò¿¿íèéã òààëààã¿éãýýð
áàðàõã¿é, òýäíèéã “ñýõýýòíèé òººðºãäºë”, “¿íäñýðõýã ¿çýëòýí”, “íàìûí ýñðýã
á¿ëýã” õýìýýí õÿëàéí ¿çýæ, õàâ÷èí äàðàõ áîëñîí þì. Èíãýñíýýð 60-ààä îíû
äóíä ¿å ãýõýä Ìîíãîë îðîíä àâòîðèòàð äýãëýì òîãòñîí áàéíà. Õàðèí ãàäààä
áàéäëûí õóâüä ÁÍÌÀÓ-ûã ñîöèàëèñò áîëîí Àçè, Àôðèêèéí òóñãààð
òîãòíîñîí íýëýýä óëñóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷, îëîí óëñûí õàðèëöààíû
ò¿ãæèãäìýë áàéäëààñ ãàð÷ ýõýëæýý. 1961 îíä ÁÍÌÀÓ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áîëæ, õóóëü ¸ñíû ýðõýý ýäýëñýí áàéíà.
Ýíý ¿å áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóõàéä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã
õºãæ¿¿ëýõ I, II òàâàí æèë, ãóðâàí æèë, óëìààð III òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº øàðãóó õºäºëìºðëºñºí îí æèë¿¿ä áàéëàà.
1960-ààä îíû äóíä ¿å áîë äýëõèéí ñîöèàëèçìûí òóõàéä òóí
äýâýðãýí ¿å áàéâ. ÇÕÓ êîììóíèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ,
Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóä õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ, ÌÀÕÍ XY èõ
õóðëààðàà (1966) òóñ óëñàä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëò äýâø¿¿ëýí
òàâüæýý.
1965-1989 îí õ¿ðòýë òóñ óëñûí íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä
íýëýýä ººð÷ëºëò ãàðñàí þì. Óëñ òºðèéí àìüäðàëûí õ¿ðýýíä õ¿íä ñóðòàëò
çàõèðàí òóøààõ òîãòîëöîî á¿ðýëäýæ, àâòîðèòàð äýãëýì íî¸ðõñîí áàéíà.

10
Ýíýõ¿¿ òîãòîëöîîíû íèéãýì, òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäýñ íü òºâëºðëèéã
¿íýìëýõ¿é áàéäëààð òàâüæ, àðä÷èëñàí àðãàä áîëãîîìæëîí õàíäàæ
áàéñàíä îðøèíî. Óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí öºì íü òºð áóñ, ýðõ áàðèã÷-ÌÀÕÍ
áîëæ áàéâ. Òºð, íàìûí àæëûí çààã ÿëãàà àëäàãäàæ, íýã íàìûí õÿçãààðã¿é
íî¸ðõîë òîãòæýý. ¯¿íèéãýý ¯íäñýí õóóëèàðàà (1960) áàòàëãààæóóëñàí
áàéíà.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàë õýò ¿çýë ñóðòàëæèæ,
ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéã öîðûí ãàíö ¿íýí çºâ ñóðãààë õýìýýí òóíõàãëàæ,
îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã õààí áîîãäóóëæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ õýäèéãýýð 100 øàõàì îðîíòîé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí
áîëîâ÷, ãàäààä õàðèëöàà õýò ¿çýë ñóðòàëæñàíû óëìààñ ñîöèàëèñò
ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä ÿâöóóð÷, óëàì ÿâóóðã¿é áîëñîîð áàéëàà.
Óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò óëñûí áà õîðøîîëëûí õýëáýðòýé íèéãìèéí
ºì÷ íî¸ðõîæ, òºâëºðñºí òºâëºðºëò óëàì ã¿íçãèéð÷ áàéâ. Òóñ óëñàä
ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûí ýäèéí çàñãèéí àãóóëãà íü
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ, òóõàéëáàë ÁÍÌÀÓ-ûã
àæ ¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîõ ÿâäàë áàéâ. 1965 îíîîñ õîéø
Ýðäýíýò, ×îéáàëñàí çýðýã àæ ¿éëäâýðèéí øèíý õîòóóäûã áàéãóóëæ, ò¿ëø
ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàéí ¿éëäâýð¿¿äèéã ò¿ð¿¿ë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî
áàðèìòàëæýý. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä òóñ óëñûí ¿íäýñíèé îðëîãûí
á¿òöýä àæ ¿éëäâýð 40 øàõàì õóâüä õ¿ð÷ýý. Àðä èðãýä ¿íý òºëáºðã¿éãýýð
ñóðàõ, ýì÷ë¿¿ëýõ ýðõýýð õàíãàãäàæ áàéâ. 80-ààä îíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä óëñ
àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðò àæèëëàã÷ òàâàí õ¿í òóòìûí íýã íü äýýä,
òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé áîëñîí áàéâ. Ãýâ÷ òóñ óëñ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí ãîë ãîë ¿ç¿¿ëýëòýýðýý äýëõèéí õºãæèíã¿é îðíóóäààñ ¿ëýìæ
äîîãóóð áàéëàà. ¯¿íèé öààä øàëòãààí íü òóñ óëñûã ýäèéí çàñãèéí á¿ðýí
õàðààò áàéäàëä îðóóëñàí ÇÕÓ ººðèéí õºãæèíã¿é îðíóóäààñ íýëýýä õîë
õîöîð÷ áàéñàíä îðøèíî. 1980-ààä îíû ýöýñ ãýõýä ìîíãîë îðîíä ñîöèàëèçì
ººðèéí ÷àäàâõèà øàâõàæ, ìóõàðäìàë áàéäàëä îðñîí áèëýý.
1989 îíû ýöñýýñ Ìîíãîë îðîíä àðä÷èëàë, øèíý÷ëýëèéí òºëºº
õºäºë㺺í õ¿÷òýé ºðíºæ, íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýã ººð÷ëºõ ¿éë ÿâö
ýõýëñýí þì. Ýíý ¿åä ìàíàé îðíû óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë ººð÷ëºãäºæ,
áàéâàë çîõèõ õýì õýìæýý àëäàãäàí, íèéãìèéí ñýòãýëç¿é ìàø òîãòâîðã¿é
áîëñîí áàéâ. ÇÕÓ-ä íýãýíò ýõýëñýí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí íºëººãººð òóñ
îðîíä îëîí ò¿ìíèé óëñ òºðèéí èäýâõ èëò ñýðãýæ, óëñ òºðèéí øèíý íàì,
á¿ëýãëýë ¿¿ñýõ óðüäà÷ íºõöºë á¿ðýëäæýý.
1980 îíû òºãñãºëººñ Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õîëáîî, äàðàà íü
Àðä÷èëñàí ñîöèàëèñò õºäºë㺺í, Øèíý äýâøèëò õîëáîî, çýðýã îëîí íèéò-
óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîâ. Ýäãýýð
õºäºë㺺í, áàéãóóëëàãûí íèéãìèéí áààç äýýð ñóóðèëàí, Ìîíãîëûí
àðä÷èëñàí íàì (1990.II. 18), Ìîíãîëûí ñîöèàë äåìîêðàò íàì (1990.III.2),
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé äýâøëèéí íàì (1990.III.11) çýðýã õýä õýäýí íàì
áàéãóóëàãäñàíààð Ìîíãîëä àíõ óäàà îëîí íàìûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí
òîãòîæ ýõýëñýí þì. Óëìààð ýðõ áàðèã÷-ÌÀÕÍ òóõàéí ¿åä ¿éë÷èëæ áàéñàí
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí îðøèë áîëîí 82 äóãààð ç¿éëýýñ òàòãàëçñàíàà
çàðëàæ, óëìààð “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí òóõàé” õóóëü áàòëàãäàí ãàðñíààð
îëîí íàìûí òîãòîëöîîíû ýðõç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý.
1990-1992 îí áîë ìàíàé îðíû õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí øèëæèëòèéí
ò¿¿õýí çóðâàñ ¿å þì. 1990 îíä îëîí íàìûí òîãòîëöîîíû ¿íäñýí äýýð àíõ
óäàà àðä÷èëñàí ñîíãóóëü ÿâóóëæ, óëìààð àíõíû áàéíãûí ¿éë

11
àæèëëàãààòàé ïàðëàìåíò-Óëñûí Áàãà Õóðëûí ãèø¿¿íèé ìàíäàòûí 60
õóâèéã ÌÀÕÍ, ¿ëäñýí ñóóäëûã ÌÎÀÍ, ÌÑÄÍ, ̯ÄÍ õóâààæ àâñàí áàéíà.
Øèëæèëòèéí çóðâàñ ¿åä ïàðëàìåíòûí íàìóóä çºâøèëöºí, ýâñëèéí çàñãèéí
ãàçðûã áàéãóóëæ àæèëëàæýý. ̺í Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í-
Åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóòûã áèé áîëãîí õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
1990 îíû I ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí XII óäààãèéí
ñîíãóóëèéí 2 äóãààð õóðàëäààíààð àðä÷èëàë, õ¿íèé ýðõèéí äýëõèé íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õýì, õýìæýýã ã¿íçãèé òóñãàñàí àðä÷èëñàí ¯íäñýí
õóóëèéã áàòàëñàí þì. Ýë ¿íäñýí õóóëü ¸ñîîð Ìîíãîë óëñ áîë ïàðëàìåíòûí
Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ ìºí. Òýð öàãààñ õîéø òºðèéí ýðõ áàðèõ, õóóëü òîãòîîõ
äýýä áàéãóóëëàãà-Óëñûí Èõ õóðëûã 1992, 1996, 2000 îíä òóñ òóñ ÷ºëººò
àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ¿íäñýí äýýð ñîíãîí á¿ðä¿¿ëëýý. Òºðèéí òýðã¿¿í-
Åðºíõèéëºã÷ºº á¿õ àðä ò¿ìíýýð ñîíãîõ áîëîâ. Ìàíàé íèéãìèéí àìüäðàëûí
á¿õ õ¿ðýýã õàìàðñàí ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýë õèéæ áàéíà. Ìîíãîë óëñ íýýëòòýé
ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëëîî.
Äóðäàí áóé ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéí ãîë àãóóëãà íü
òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ
ÿâäàë áàéëàà. Ýíý õóãàöààíä ¿íý ÷ºëººëºõ, ºì÷ õóâü÷ëàõ, áàíêíû
òîãòîëöîîã øèíý÷ëýí ººð÷ëºõ, ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöààã
ëèáåðàëü÷ëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâñàí áºë㺺. Ìîíãîë óëñûí òºð çàñàã
íèéãìèéí ñàëáàðò õ¿í òºâòýé õºãæëèéí äýëõèé íèéòèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã
õºãæ¿¿ëýõèéã çîðèõûí õàìò èðãýí á¿ðò ÷ºëººòýé ñýòãýæ, ¿çýë áîäëîî ºðãºí
èëýðõèéëýõ áîëîìæ îëãîëîî. Íèéãìèéí äààòãàëûí øèíý òîãòîëöîîã áèé
áîëãîæ, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýâ. Ãýâ÷ àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë,
òýíýìýë õ¿¿õýä çýðýã õ¿í àìûí íèéãìèéí àñóóäàë õóðöààð òàâèãäñààð
áàéíà. Èéíõ¿¿ XX çóóíû ñ¿¿ë÷èéí ñ¿¿ë÷èéí ìº÷ëºãò ìîíãîë÷óóä õºãæëèéí
øèíý ñîíãîëò õèéæ, èðýýä¿éãýý ººäðºãººð õàðæ, øèíý çóóíòàé çîëãîæ
áàéíà.

* * *
Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí òàâàí áîòü çîõèîëûí Y áîòèéã äîð äóðäñàí
çîõèîã÷èä òóóðâèñàí áîëíî. ¯¿íä: Îðøèë, ñóäàëãààíû òîéìûã äîêòîð,
ïðîôåññîð Æ.Áîëäáààòàð, I á¿ëãèéã äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí, II
á¿ëãèéí § 1-èéã äîêòîð (Ph) Ñ.Èäøèííîðîâ, § 2-ûã Ñ.Èäøèííîðîâ,
àêàäåìè÷ Ø.Áèðà, III á¿ëãèéã àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ, äîêòîð (Ph), äýä
ïðîôåññîð Í.Õèøèãò, IY á¿ëãèéí § 1, 2-ûã äîêòîð (Ph), Î.Áàòñàéõàí, § 3, 4-
èéã äîêòîð (Ph), ïðîôåññîð Ç.Ëîíæèä, § 5-ûã äîêòîð, ïðîôåññîð
Ì.Ñàíæäîðæ, ò¿¿õ÷ Ñ.Òóÿà, § 6-ã Ì.Ñàíæäîðæ, Y á¿ëãèéí §1-èéã àêàäåìè÷
Á.Ëõàìñ¿ðýí, § 2-ûã äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Áîëäáààòàð, § 3-ûã äîêòîð (Ph),
äýä ïðîôåññîð Æ.Áîëä, YI á¿ëãèéí § 1-èéã Æ.Áîëäáààòàð, § 2-ûã
Æ.Áîëäáààòàð, Æ.Áîëä, § 3-ûã äîêòîð (Ph), ïðîôåññîð Ç.Áààñàíæàâ, § 4-
èéã Æ.Áîëäáààòàð, YII á¿ëãèéã äîêòîð (Ph), äýä ïðîôåññîð ×.Äàøäàâàà,
Ã.Öýðýíäîðæ, YIII á¿ëãèéí § 1-èéã äîêòîð Ã.×óëóóíáààòàð, äîêòîð (Ph),
ïðîôåññîð Ñ.Îòãîíæàðãàë, § 2-ûã Ã.×óëóóíáààòàð íàð áè÷èæ, îí öàãèéí
õýëõýýñ, ñóðâàëæ ñóäàëãààíû íîì çîõèîëûí æàãñààëòûã ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí, ìàãèñòð Ñ.×óëóóí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Á.Áàòòºìºð íàð áýëòãýâ.
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí Y áîòèéã õàìòðàí ýðõëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, ñàéõü
çîõèîëûí ¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîæ áàéãààä, õÿíàí
òîõèîëäóóëæ çàâäàëã¿é õàí õîðâîîãîîñ õàëüñàí àêàäåìè÷ Á. Øèðýíäýâ,

12
äîêòîð, ïðîôåññîð Ì. Ñàíæäîðæ íàðûíõàà ¿íýò ñóðãààë, ãýðýýñëýëèéã
áèåë¿¿ëýõ ãýæ ÷àäàí ÿäàí îðîëäñîíîî óíøèã÷ Òàíàà º÷èæ áàéíà. À÷èò
áàãø íàðûíõàà ñàíàæ, áîäîæ, ýðìýëçýæ òýì¿¿ëæ áàéñàíä á¿ðýí ä¿¿ðýí
õ¿ðñýí ãýæ õýëýõã¿é áîëîâ÷, òýäíèéõýý ýðäìèéí ãýãýý, íîìûí íººëºãò ºäèé
çýðýãòýé ÿâàà çîõèîã÷èä, ðåäàêòîð áèä ººðñäºäºº çàÿàñàí óõààíû öàð,
õýìæýýãýýð õàðàìã¿é õ¿÷èí ç¿òãýñíýý õýëüþó.

Áàãø äîð ìºðãºì ¿¿, íîì äîð ìºðãºì¿¿.

ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷èã,

ñóäàëãààíû çîõèîëûí òîéì.
ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õ íü ýýäðýý íóãà÷àà, ýðýë õàéãóóë, îëç
ãàðçààð ä¿¿ðýí þì. Áèäíèé ìîíãîë÷óóä ýë ò¿¿õýýñýý ñóðãàìæ àâ÷, õ¿í
òºðºëõòíèé íèéòëýã æàìûã òàíèí óõààðñààð óëèðàí îäñîí çóóíû ýëýëèéã

13
äààæ ãàð÷ áàéíà. Õî¸ð çóóí õàëàãäàí ñîëèãäîõûí çààã ¿åýñ ýðãýí õàðâàë
ÕÕ çóóí áîë öàã õóãàöààíû õóâüä áèäíèé îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ áºë㺺.
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä ñàÿ óëèðàí îäñîí çóóíûõàà ò¿¿õèéã ñóäëàõ
òàëààð ¿ëýìæ èõèéã õèéæýý. Ýíý ¿åèéí ò¿¿õ íü àðõèâûí ñóðâàëæ, áàðèìò
ñýëòýýð èõýýõýí áàÿëàã þì. Òóõàéëæ õýëáýë, Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé Òºâ
Àðõèâ, Ìîíãîë óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé òºâ àðõèâ, Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò
Íàìûí àðõèâ, Çàñãèéí ãàçðûí àðõèâ, Ãàäààä õàðèëöààíû àðõèâ, Òàãíóóëûí
åðºíõèé ãàçðûí àðõèâ, àéìàã, îðîí íóòãèéí àðõèâóóäàä õàäãàëàãäàæ áóé ýõ
ñóðâàëæ, áàðèìò ñýëò íü Ìîíãîë óëñûí îéðõ ò¿¿õèéí ãîë ñóðâàëæ áîëæ ºã÷
áàéíà.
ÕÕ çóóíû 20-èîä îíû ýõ õ¿ðòýë Ìîíãîë óëñ òºâëºðñºí àðõèâã¿é
áàéñàí ó÷èð òºðèéí äýýä òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéíõºº áàðèìò áè÷ãèéã òóñ òóñäàà õàäãàëæ áàéâ.
Õàðèí 1921 îíû õóâüñãàë ÿëñíààð àðäûí çàñãèéí ãàçàð àðõèâûí õýðãèéã
øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíä ýðõë¿¿ëæ, óëìààð Óëñûí
àðõèâûí òºâ ãàçðûã áàéãóóëàí, ò¿¿íèé ìýäýëä óëñûí îëîí òºðëèéí
àðõèâûí õýðãèéã ýðõë¿¿ëýõ áîëæýý. Àðõèâûí áàéãóóëëàãóóä óëàì äýëãýðýí
õºãæèæ, äýýð äóðäñàí îëîí àðõèâóóä áîëæ ñàëáàðëàæýý.
Ýäãýýð àðõèâóóäàä õàäãàëàãäàæ áàéãàà áîëîí óäàà äàðàà õýâëýí
íèéòë¿¿ëñýí íîì, òîâõèìîë, ýìõòãýë¿¿äýä áóé 1911 îíû ¯íäýñíèé
õóâüñãàë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä òîãòñîí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí áàðèìò
áè÷ã¿¿ä, Áîãä õààíû àéëäâàð çàðëèã, Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèóä, óëñûí
Èõ, Áàãà õóðëûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, òºðºë á¿ðèéí õóóëü, õóóëü÷èëñàí àêòóóä,
Àðäûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû áîëîí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
øèéäâýð, òîãòîîë, õóóëü çàðëèãóóä, ÌÀÕÍ-ûí äºðâºí óäààãèéí ìºðèéí
õºòºëáºð, ÌÀÕÍ-ûí èõ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí øèéäâýð, Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîëóóä, óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, óäàà
äàðààãèéí òºëºâëºãººíèé óäèðäàìæóóä, Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-òàé õàðèëöñàí
áàðèìò áè÷ã¿¿ä, 90-ýýä îíä óëñ òºðèéí øèíý íàìóóäààñ ãàðãàñàí áàðèìò
áè÷ã¿¿ä çýðýã íü ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí àëáàí ¸ñíû ò¿¿õ áè÷èõ ¿íäñýí
ñóðâàëæ íü áîëæ ºã÷ áàéíà.
Õýâëýãäýí íèéòëýãäñýí ýõ ñóðâàëæ, áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí òîìîîõîí
ýìõòãýë¿¿äýýñ òîéìëîí äóðäâàë: “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë” áàðèìò áè÷ãèéí
ýìõòãýë (1900-1911 îí), ÓÁ., 1982 îí (Õýâëýëä áýëòãýñýí À.Î÷èð, Ã.Ï¿ðâýý),
“Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí ¿åèéí ñóðãóóëü” (1911-1920), ÓÁ., 1966.
(Ýìõòãýñýí Ñ.Æèãìèäñ¿ðýí, Á.Áàëæèðãàðìàà), “ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ, Áàãà õóðëûí
òîãòîîë, ¯íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä” ÓÁ., 1956, (Ýìõòãýñýí Ö.Íàñàíáàëæèð),
“ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòíèé áèø õºãæëèéí òºëºº òýìöýëä” Áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1925-
1940) ÓÁ., 1956. (Ýìõòãýñýí Ö.Íàñàíáàëæèð), “ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü,
ò¿¿íä õîëáîãäîõ çàðèì àêòûí ýìõòãýë” (1921-1940) l äýâòýð, ÓÁ., 1972,
“Ìîíãîëä àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëñàí íü” Áàðèìò
áè÷ã¿¿äèéí ýìõòãýë. (1921-1926) ÓÁ.,1970. (Ýìõòãýñýí Á. Áàëæèðãàðìàà),
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ ýðõëýí
õýâë¿¿ëñýí “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä” I, II, III äýâòýð,
(ÓÁ., 1966, 1967, 1970), “ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà áà ÒÕ-íû á¿ãä õóðëûí
òîãòîîëóóä” I-III äýâòýð. (ÓÁ., 1956,1963), ÌÀÕÍ-ûí äýëãýðýíã¿é òàéëàí
(YIII èõ õóðëààñ áóñàä), “1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ
áàðèìò áè÷ã¿¿ä” (1917-1921) ÓÁ., 1957. (Ýìõòãýñýí ª.×èìýä), “ÌÀÕÍ àðäûí
õóâüñãàëûí ÿëàëòûí òºëºº òýìöýëä” Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1971 (Ýìõòãýñýí

14
Ä.Äàø), “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààíû áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ýìõòãýë”-èéã
îëîí áîòèîð õýâëýñýí çýðãèéã þóíû ò¿ð¿¿íä íýðëýæ áîëîõ þì.
Ìîíãîë óëñûí îéðõè ò¿¿õèéã ñóäëàõàä òîî á¿ðòãýëèéí ìàòåðèàë
èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé ñóðâàëæ þì. Òóõàéëæ õýëáýë, óäàà äàðàà
õýâëýãäýí ãàð÷ áóé ñòàòèñòèê òîî á¿ðòãýëèéí ýìõòãýë¿¿ä íýí ÷óõàë
õýðýãë¿¿í áîëæ áàéíà.
ÕÕ çóóíû ýõíèé ìº÷ëºãò õýâëýãäñýí “Øèíý òîëü”, “Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
ñîíèí áè÷èã”, 1920 îíû ÕI ñàðä àíõíû íü äóãààð õýâëýãäñýí “Ìîíãîëûí
¿íýí”–ýýñ ýõ àâñàí “¯íýí” ñîíèí òýðã¿¿òýí õóâüñãàëò õýâëýë-îëîí àðâàí
ñîíèí, ñýòã¿¿ë¿¿ä ýðèí öàãèéí îí äàðààëëûí áè÷èã áîëñíû õóâüä ºíãºðñºí
çóóíû 90 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëä íýãýí
ç¿éëèéí ÷óõàë ñóðâàëæ áîëæ ºã÷ áàéíà.
Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëä ¿íýò òóñ íýìýð áîëîõ ç¿éë áîë
ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëä îðîëöîæ ÿâñàí àìüä ãýð÷èéí äóðòãàë, äóðñàìæóóä þì.
Àðäûí íàì àíõ õýðõýí ¿¿ññýí, àðäûí æóðàìò öýðãèéã áàéãóóëæ, óëñ
îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áàéëäàí àâñàí òóõàé òýð ¿åèéí ¿éë ÿâäàëä
èäýâõòýé îðîëöîæ ÿâñàí õýñýã õ¿ì¿¿ñèéí äóðòãàëûã 1928 îíä õýâë¿¿ëæýý1.
Ïàðòèçàí íàðûí äóðòãàëûã õýä õýäýí áîòü áîëãîí õýâë¿¿ëñýí áàéíà1.
Ýäãýýð íü ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ÷óõàë õýðýãë¿¿í áîëæ
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ÌÀÕÍ, àðäûí òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëàã÷äûí íýã
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðòãàëûã õýä õýäýí óäàà õýâëýí ãàðãàñàí áàéíà 2.
̺í Ìîíãîëûí òºð, öýðãèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòí¿¿ä äóðòãàë íîì, òîâõèìîë
õýâë¿¿ëýõ áîëñîí íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ó÷èð õîëáîãäëûã òîäðóóëàõàä
èõýýõýí òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ö.Äàìáàäîðæ, Æ.Ñàìáóó,
Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Á.Øèðýíäýâ, Ñ.Ëóâñàí, Ï.Î÷èðáàò çýðýã õ¿ì¿¿ñ äóðòãàë
íîìîî õýâë¿¿ëæýý3. ̺í õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä ç¿òãýëòýí, äàé÷èä,
ÌÀÕÍ-ûí àõìàä àæèëòàí íàðûí äóðòãàëóóäûã óäàà äàðàà ýìõòãýí ãàðãàæ
èðýâ4. Ýíä áàñ Ǻâëºëòèéí öýðãèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéí á¿òýýëä Ìîíãîëûí
òóõàé äóðñàí áè÷ñýíèéã äóðäàõã¿é ºíãºðºõ àðãàã¿é þì5. ̺í óëñ àðäûí àæ
àõóéí óäèðäàõ ñàëáàðûí àæèëòàí çàðèì õ¿íèé äóðòãàë õýâëýãäñýí íü
Ìîíãîëûí óëñûí àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõàä çîõèõ íºõâºð
áîëæ ºã÷ áàéíà.
1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä. ÓÁ.,1928
1
Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðòãàëóóä. I,II äýâòýð. ÓÁ., 1961. 1971. Ìîíãîë àðäûí
æóðàìò öýðãèéí äóðòãàëóóä. ÓÁ., 1982. 1985. 1986.
2
Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðòãàë, ÿðèàíóóä. (Ýìõòãýñýí Ö.Öýäýíæàâ) ÓÁ., 1945. Ñ¿õáààòàðûí
òóõàé äóðòãàëóóä. (Ýìõòãýñýí Ã.Ï¿ðâýý,Ä.Äîëãîðñ¿ðýí) ÓÁ.,1965. Ǻâëºëòèéí àíä íºõºä
Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé. ÓÁ., 1980 îí. Ñ¿õáààòàð: ýãýë õ¿ì¿¿í, õàëàìæèò íºõºð (Ýìõòãýñýí
×.Äàøäàâàà) ÓÁ., 1992.
3
Ö.Äàìáàäîðæ. Òîëáî íóóð. ÓÁ., 1928. Æ.Ñàìáóó. Àìüäðàëûí çàìíàëààñ. (Äóðòãàë I, II
äýâòýð ÓÁ., 1965,1970), Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí. Ñýòãýëä øèíãýñýí îí æèë¿¿ä. ÓÁ., 1984.
Òóëàëäààíû îí æèë¿¿ä. ÓÁ. 1995 îí çýðýã, Á.Øèðýíäýâ. Äàëàéí äàâàëãààíààð. ÓÁ.,1993
Ñ.Ëóâñàí. Òóóëñàí çàì. ÓÁ.,1988. Ï.Î÷èðáàò. Òýíãýðèéí öàã. ÓÁ.,1996.
4
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí àðìèéí àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë. ÓÁ.,1969. Êîìèññàðóóäûí äóðòãàë.
ÓÁ.,1971.Õàëõ ãîëûí áàéëäààíä îðîëöîã÷ àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë. ÓÁ., 1970.1981. 1945
îíû äàéíä îðîëöîã÷äûí äóðòãàë. ÓÁ., 1975. (Ýìõòãýñýí È.Ï¿ðýâñ¿ðýí), Äàé÷èí àëäàð.
Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë. ÓÁ.,1985, Æ.Äàìäèí. ¯éìýýíèé æèë. ÓÁ.,
1973, Ã.Ýðýíäîî. Òóóëñàí çàì. ÓÁ., 1971. Á.Äîðæ. Ýõ îðíû òºëºº öîõèëîõ ç¿ðõ. ÓÁ., 1981,
Ë.Äàíäàð. Ãàë äºëºí äóíä. ÓÁ., 1989, ÌÀÕÍ-ûí àõìàä àæèëòàí, ãèø¿¿äèéí äóðòãàë. I-IY
äýâòýð. ÓÁ., 1978, 1981, 1988, 1990 ã.ì,
5
Ã. Ê. Æóêîâ. Äóðòãàë, áîäîë.I-II áîòü. ÓÁ., 1977. È.À. Ïëèåâ. Ãîâü Õÿíãàíä òóëàëäñàí íü.
ÓÁ., 1966, Êâàíòóíû àðìè ñºíºñºí íü. ÓÁ., 1970, È.È. Ôåäþíèíñêèé. Íà âîñòîêå. Ì., 1985,
Í. Ñîðêèí. Àíõíû ýõëýë. ÓÁ., 1972. ã.ì

15
 Äóðòãàë, äóðñàìæààñ ãàäíà íèéãýì, òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí õýëñýí ¿ã,
áè÷ñýí ºã¿¿ëë¿¿ä íü òóõàéí öàã ¿åèéí óëñ òºð-íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
çîðèëòûã òàéëáàðëàõûí çýðýãöýý ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí òàëààð òýìäýãëýí,
çàðèì àñóóäëààð ¿íýëãýý, ä¿ãíýëò, ãàðãàëãàà õèéñýí áàéäãààðàà
ñóäàëãààíû íýí ÷óõàë ìàòåðèàë áîëäîã. Æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí õýëñýí ¿ã,
áè÷ñýí ºã¿¿ëýë, çàõèäàë áè÷èã çýðýã á¿òýýë íü õýìæýýãýýðýý áàãà áîëîâ÷
1921 îíû õóâüñãàëûí ò¿¿õ ñóäëàëä óäèðäàìæ áîëîõîîð ìàòåðèàëóóä þì6.
̺í Õ. ×îéáàëñàíãèéí èëòãýë, õýëñýí ¿ã, áè÷ñýí ºã¿¿ëë¿¿ä íü 1921-1950-
èàä îíû ýõ õ¿ðòýëõ ò¿¿õèéí ñóäëàëä ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áºë㺺1.
Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí äýýä óäèðäëàãàä áàéñíû õóâüä
Þ.Öýäýíáàë, Æ.Ñàìáóó, Æ.Áàòìºíõ, Ï. Î÷èðáàò, Í. Áàãàáàíäè íàð
ººðñäèéíõºº èëòãýë, õýëñýí ¿ã, ºã¿¿ëë¿¿äèéí ýìõòãýëèéã õýâë¿¿ëñýí íü
òóõàéí öàã ¿åèéí ò¿¿õèéí àñóóäëûã òîäîòãîõîä çîõèõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì 2.
Äýýð äóðäñàí ýõ ñóðâàëæóóä íü ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã áè÷èõ ñàí
õºìðºãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé íýãýí àäèë ìîíãîë÷óóä
ÕÕ çóóí ãàðàíãóóò îéðõè ò¿¿õýý á¿òýýæ, ò¿¿õýý áè÷èæ, òýðëýæ èðñýí áèëýý.
Õàðèí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëä áýëòãýõ ¿åýñ ýõëýí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº ¿çýë ñàíàà ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãèéí ¿íäñýí àãóóëãà áîëæ, ò¿¿õèéí
ñóäëàëä øèíý ¿åèéã íýýñýí þì. 1915-1919 îíä “Ìîíãîë óëñûí øàñòèð”
õýìýýõ 11 äýâòýð çîõèîëûã õýñýã ò¿¿õ÷äýýð áè÷¿¿ëñýí íü Ìîíãîë óëñûí
àëáàí ¸ñíû ò¿¿õ áè÷èõ îðîëäëîãî òºäèéã¿é, èðæ áóé çóóíûõàà ò¿¿õèéã
òýðëýõ ýõëýë áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
1921 îíû õóâüñãàëûí äàðààõàí áàéãóóëàãäñàí Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýíãèéí íýã ãîë ýðõëýõ àæèë íü ò¿¿õ ñóäëàë áàéñàí þì. 1924 îíä òóñ
õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä ò¿¿õèéí êàáèíåòèéã øèíýýð áàéãóóëæýý. Ýõ ò¿¿õýý
ñîíèðõîõ, ñóäëàõ ýðìýëçýë ºñ÷ áàéâ. ¯¿íèé íýã òîä èëðýë áîë 1911 îíû
¿íäýñíèé õóâüñãàëûí õýðýã ÿâäëûã íýëýýä òîäîðõîé ºã¿¿ëýýä, 1921 îíû
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ÿëàëò, à÷ õîëáîãäëûã òýìäýãëýñýí
“Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí
¿íýíõ¿¿ ÿâäàë, ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë
õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã” ãýäýã áýñðýãõýí çîõèîë þì3.
1926 îíä Äîòîîä ßàìíààñ Ìîíãîë óëñûí àëáàí ¸ñíû õóðààíãóé ò¿¿õ
çîõèîõ àæëûã ýðõëýí õèéæ, ýë çîõèîëäîî Ìîíãîëûí îéðõè ò¿¿õèéí ýõíèé
¿éë ÿâäëóóäûã òîâ÷ òîéìëîí äóðäñàí áàéíà4. ¯¿íèé çýðýãöýý
Ö.Äàìáàäîðæèéí “ÌÀÕÍ-ûí áàéäàë” õýìýýõ çîõèîë ãàðñàí íü ýðõ áàðèã÷
íàìûí ò¿¿õèéã áè÷ñýí àíõíû îðîëäëîãî áàéëàà. ̺í 1926 îíä àðäûí

6
Ä.Ñ¿õáààòàð. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943, Çàõèäàë áè÷ã¿¿ä ÓÁ., 1952, Ò¿¿õèéí
áàðèìòóóäûí öîìîðëèã. ÓÁ., 1954, Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ áàðèìò
ìàòåðèàëûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1964, Ä.Ñ¿õáààòàð. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1983
1
Õ.×îéáàëñàí. Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä. I-IY áîòü. ÓÁ., 1951, 1953.
2
Þ.Öýäýíáàë. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. I-YI áîòü. ÓÁ, 1966. 1967, 1968, 1971, 1976,
1984, Æ.Ñàìáóó. Èëòãýë ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã, ÓÁ, 1978. Æ.Áàòìºíõ. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí
¿ã. ÓÁ, 1986. Ï.Î÷èðáàò. Àëäàæ áîëîõã¿é àãøèí (õýëñýí ¿ã, èëãýýëò, èëòãýë, ÿðèëöëàãà,
ëåêö) ÓÁ., 1997, Í.Áàãàáàíäè. Åðºíõèéëºã÷: øèíý çóóíû ºìíºõ áîäîìæ, ñàíàìæ.. (õýëñýí
¿ãèéí ò¿¿âýð. 1997 îíû YI ñàðààñ 1998 îíû II ñàð) ÓÁ., 1998, Åðºíõèéëºã÷: øèíý çóóíû
ºìíºõ áîäëîãî, çîðèëò. ÓÁ., 1998. (õýëñýí ¿ãèéí ò¿¿âýð), Åðºíõèéëºã÷èéí áîäëîãî, ñýòãýë.
ÓÁ., 2000.
3
Óã çîõèîëûã Ø.Íàöàãäîðæ 1960 îíä õýâë¿¿ëýõäýý ¿çýë ñóðòëûí õÿíàëòààñ áîëæ áàãà
ñàãà õàññàí áàéíà. Õàðèí Î.Áàòñàéõàí 1992 îíä äàõèí õýâë¿¿ëýõäýý á¿òýí ýõýýð íü
áóóëãàñàí. Îäîîãîîð çîõèîã÷ íü á¿ðýí òîãòîîãäîîã¿é.
4
Ìîíãîë Àðä Óëñûí çàñàã òºðèéí áàéäàë õýðõýí óëàìæèëñàí ÿâäëûã òàéëáàðëàñàí áè÷èã.
ÓÁ., 1926.

16
õóâüñãàëûí 5 æèëèéí îéä çîðèóëàí æèæèã òîâõèìëóóä ãàðãàõäàà Ìîíãîëûí
îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí àñóóäëóóäûã õºíäæýý1.
ÕÕ çóóíû ýõíèé ìº÷ëºãèéí ò¿¿õèéã òóõàéí ¿åäýý õàìãèéí ÷àíñààòàé
òóóðâèñàí ò¿¿õ÷ áîë Ìàãñàðæàâ õóðö þì. Ò¿¿íèé 1925-1927 îíä òóóðâèñàí
“Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ” áîë ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã íèëýýä
áîäèòîé áîëîâñðóóëàõ àíõíû ýõëýëèéã òàâüñàí òºäèéã¿é, ýä¿ãýý àðõèâûí
ñàí õºìðºãººñ îëäîõóéÿà áýðõ áîëñîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã óã ýõýýð íü
õàâñàðãàñíûõàà õóâüä ñóðâàëæèéí à÷ õîëáîãäîëòîé á¿òýýë þì2.
1930-ààä îíîîñ ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí òóõàéä ñóäàëãààíû
øèíæ èë¿¿ òîäðîõûí çýðýãöýý ìàðêñèñò-ëåíèíèñò àðãà ç¿éí çàð÷èìä
òóëãóóðëàí, ò¿¿õèéã ôîðìàöèéí îíîë, àíãè÷èðõàõ áàéð ñóóðèíààñ áè÷èõ
õàíäëàãà äàâàìãàéëæ ýõýëæýý. Òóõàéëáàë, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã øóãàì
áàðèìòëàã÷äûã “áàðóóíòàí” õýìýýí áààëàõ, Ìîíãîëä ÿàðàâ÷ëàí ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ Êîìèíòåðíèé òóðøèëò, ç¿¿íèé áàëìàä ÿâóóëëàãûã çºâòãºõ
÷èãëýë á¿õèé íîì, ºã¿¿ëë¿¿ä ãàð÷ýý3. Ýíý ¿åä àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí
ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð çàðèì àõèö ãàðñàí áàéíà.
1930-ààä îíû ýõýýð Ìîíãîëûí ýðòíýýñ àâààä àðäûí õóâüñãàëûí
¿åèéí ò¿¿õèéã áè÷èõ òóñãàé êîìèññ áàéãóóëæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí 4 áîòü
çîõèîë ãàðñíû õî¸ð äýâòýð íü 1934 îíä Õ. ×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä
íàðûí áè÷ñýí “Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýæ
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ” õýìýýõ á¿òýýë þì. Ýë çîõèîë íü óã ò¿¿õèéã ãàð
áèå îðîëöîí á¿òýýëöñýí õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 õóâüñãàëûí ò¿¿õò ÿâäëûã íýãòãýí
íýãýí á¿õýëëýã áîëãîõ, çàðèì íýã ä¿ãíýëò, ¿íýëãýý ºãñíèéõºº õóâüä
ñóäàëãààíû øèíæòýé, ò¿¿í÷ëýí àðõèâ, õýâëýë ìýäýýëëýýñ îëäîõîî áîëüñîí
îëîí ÷óõàë ýõ áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã àøèãëàñíààðàà ñóðâàëæèéí øèíæòýé
äóðñàìæ ò¿¿õèéí á¿òýýë áîëñîí þì4. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýðõ
öóâðàë á¿òýýëèéí íýã íü Ìîíãîë óëñûí (1911-1919) Äîòîîä ßàìàíä àëáà
õàøèæ ÿâñàí Ë.Äýíäýâèéí 1934 îíä áè÷ñýí “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” áºë㺺.
Òýðáýýð ýíý á¿òýýëäýý 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ä¿íä òîãòñîí
Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã õóðààíãóéëàí áè÷æýý. Çîõèîã÷ óã ¿éë ÿâäàëä
áèå÷ëýí îðîëöîæ ÿâñàí àìüä ãýð÷, õÿíóóð íÿãò õ¿í áàéñàí òóë ýë ò¿¿õèéã
çîõèîõäîî ¿íäñýí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý áóçãàé îíîæ, ÕÕ çóóíû ýõíèé ¿åèéí
ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ãîë ¿éë ÿâäëóóäûã òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí ÷àìáàé á¿òýýë
òóóðâèñàí áàéíà1. ̺í ýíý ¿åä ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ºðíºë,
øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãûí ÿâö, ¿ð ä¿í, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí õºãæèë,
õóóëü öààçíû ò¿¿õèéí òàëààð çàðèì íýã òîâõèìîë, ºã¿¿ëýë ãàðñàí áàéíà2.

1
Óëààí îòîð÷. ÌÀÕÍ-ûí áàéäàë. ÓÁ.,1926, Óóëûí ºâãºí. Ìîíãîë ãàçàð áîøãûã õàëàõ
ÿâäëûí òóëãóóð áîñãîñíû òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1926. Îéäîâ, Öýöýíáèëýãò. ÌÕÇÝ-èéí ò¿¿õýíä
õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿ä. ÓÁ., 1926. ã.ì
2
Í. Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ. ÓÁ., 1994. Ýë çîõèîë ãàð áè÷ìýëýýðýý 3 õóâü,
íýã íü Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñàä, õî¸ð íü Ìîíãîëä õàäãàëàãäàæ áàéñíûã Î.Áàòñàéõàí,
Ç.Ëîíæèä íàð êèðèëë áè÷èãò áóóëãàí 1994 îíä õýâë¿¿ëæýý.
3
Íàìûí IÕ æèëèéí îé, 10 æèëèéí óãòëàãà. ÓÁ., 1930. ª.Áàäðàõ. Íàìààñ áàðóóíû
Ẻðºíõèé÷¿¿äòýé òýìöñýí àìæèëòòàé èõ òýìöëèéí òóðøëàãà. I, II äýâòýð. ÓÁ., 1932. ×ó.
Áîëäáààòàð, Íà. Ñ¿õáààòàð íàð óã çîõèîëûã êèðèëëä áóóëãàí. 2001 îíä õýâë¿¿ëñýí.
4
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýæ
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1934. Õî¸ðäàõü õýâëýëèéã íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ
ýðõëýí 1979 îíä ãàðãàñàí. ̺í ýíýõ¿¿ çîõèîëä 1939 îíä çàðèì çàñâàð õèéæ,
Õ.×îéáàëñàíãèéí íýðýýð õýâë¿¿ëñýí íü ãàäààäàä Îðîñ, Ãåðìàí, Õÿòàä õýëýýð õýâëýãäæýý.
1
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1934.
2
“Ìàíàé óëñ”. (ÁÍÌÀÓ-ûí 12 æèëèéí îéí áàÿðûí òºâ êîìèññîîñ õýâëýí íèéòëýâ.) I. II
äýâòýð. ÓÁ., 1933, Õ. ×îéáàëñàí. Àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëò öýðãèéí àóãàà õºãæëèéí òîâ÷

17
 1940 îí ãýõýä ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûã èõ, äýýä ñóðãóóëèéí
õºòºëáºðººð á¿ðýí ñóäàëñàí ò¿¿õ÷èä òºðººã¿é áàéñàí áîëîâ÷, Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí ò¿¿õèéí òàñãèéí àæèëòíóóä íýëýýä ìýðãýøèõ òºëâèéã
îëæ, íàì, òºðèéí ç¿òãýëòýí, ò¿¿õ ñóäëàà÷äûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õèéí òàëààð
íýëýýä á¿òýýë òóóðâèí, Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàë ºðãºæèí ã¿íçãèéð÷ýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí õóâüä 30-ààä îíû ñ¿¿ë÷, 40-ººä îíû ýõíèé õàãàñò äàéíû
õ¿íä ¿å, áýðõøýýë òîõèîëäñîí òóë ò¿¿õ ñóäëàëûí ãîë ÷èãëýë íü àðä îëîí,
ÿëàíãóÿà ºñâºð çàëóó ¿åèéã ýõ îðîí÷, èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çëýýð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí çîõèîë á¿òýýë òóóðâèõàä ÷èãëýãäæýý. Òîäîðõîé
õýëáýë, òºð, öýðãèéí ç¿òãýëòíèé íàìòàð ñóäëàëä îíöãîé àíõààðñàí áàéíà 3.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà äàéíû æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº òýìöýë, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí ò¿¿õèéí àñóóäëààð áýñðýã
çîõèîëóóä ãàð÷ýý4. ̺í àðäûí õóâüñãàëûí èõ òýãø, òýãø îéíóóäààð
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õýí õºãæëèéã õàðóóëñàí òóñãàé ýìõòãýë¿¿ä ãàðãàæ áàéñàí íü
ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéâ.
1947 îíä ÌÓÈÑ-ä ò¿¿õèéí ñàëáàðûã íýýñíýýð äîòîîääîî, äýýä
áîëîâñðîëòîé ìýðãýæñýí ò¿¿õ÷ áýëòãýæ ýõýëñíèé çýðýãöýý ÇÕÓ-ä ò¿¿õèéí
ìýðãýæëýýð îþóòàí, àñïèðàíò ñóðàëöóóëàõ áîëñîí áàéíà. Óëìààð ò¿¿õ÷èä
ýðäìèéí çýðýã õàìãààëæ ýõëýí, ¿íäýñíèé ò¿¿õ÷äèéí øèíý ¿å ºñºí áîéææýý.
1954 îíä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýä õàìòðàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”
íýãýí áîòü çîõèîë íèéòë¿¿ëñýí íü òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëûí òîì îëîëò
áàéëàà1. Ýë çîõèîë íü öàã õóãàöààíû õóâüä Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ò¿¿õ,
ò¿¿íèé äîòîð õóâüñãàëûí ¿åèéí ò¿¿õèéã íü íèéòýä íü õàìðóóëæ, ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò àðãà ç¿éã áàðèìòëàí áè÷ñýí àíõíû äîðâèòîé á¿òýýë þì.
1950-60 îíîîñ ýõëýí ìýðãýæëèéí ò¿¿õ ñóäëàà÷ ýðäýìòäèéí ýãíýý
ºðãºæèæ, 1961 îíä Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè áàéãóóëàãäàõàä ºìíº íü
áàéñàí ò¿¿õ-ýäèéí çàñàã ñóäëàëûí ãàçàð Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí áîëæ ºðãºææýý.
Áàñ 1955 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòèéã
áàéãóóëñíààð ýðõ áàðèã÷ íàìûí ò¿¿õèéã èðãýíèé ò¿¿õòýé õîñëîí ñóäëàõ
áîëæýý. ×èíãýýä òóñ èíñòèòóò ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéã áè÷èõ àæëûã ýõýëæýý. Ýë
çîõèîëûí ýõíèé õóâèëáàðûã àêàäåìè÷ Ä.Òºìºð-Î÷èðûí óäèðäëàãààð
áîëîâñðóóëàõäàà õóâüñãàëò íóóö á¿ëã¿¿äèéí ¿¿ñýë, ÌÀÍ-ûí øèíæ ÷àíàð,
“áàðóóíòàí” ãýã÷äèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé çýðýã àñóóäëûã
íèëýýä áîäèòîé ä¿ãíýõèéã îðîëäñîí áàéíà. Ãýâ÷ Ä. Òºìºð-Î÷èðûã
áóðóóòãàñàí íýã òîì øàëòãààí íü óã àñóóäàë áîëæ, ýë ò¿¿õèéí çîõèîëûã
äàõèí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñíààð 1967 îíä “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ”
íýðòýéãýýð õýâë¿¿ëñýí áàéíà2. Ýë ò¿¿õ íü ÌÀÕÍ-ûí ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí

çàì. ÓÁ., 1935, Ìîíãîëûí ýðò , ýä¿ãýýãèéí õóóëü öààçûí ò¿¿õèéí ñýäýâ, äýâòýð. (Ø¿¿õ
ßâäëûí 10 æèëèéí îéä çîðèóëæ áàÿðûí êîìèññîîñ õýâëýí ãàðãàâ) ÓÁ., 1935.
3
Ø.Íàöàãäîðæ. Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð. ÓÁ., 1943.Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ. ÓÁ.1942, Ö. Öýäýíæàâ. Ïàðòèçàí Õàñáààòàð. ÓÁ., 1942, Ã.Íàâààííàìæèë.
×îéáàëñàíãèéí áàãà íàñ. ÓÁ., 1942, Äàéñíû àð òàëä íýâòýðñýí íü ÓÁ., 1944, Æàíæèí
×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä. ÓÁ., 1945, Çîðèãò áààòàð Òîãòîõ. ÓÁ., 1946.
4
Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë. 1943. 2 äàõü
óäààãàà 1945 îíä õýâëýãäñýí. Ë. Òîéâ. Õóâüñãàëò öýðãèéí 25 æèë. ÓÁ., 1946. Äîòîîä
ßâäëûí ßàìíû õÿçãààðûí öýðãèéí õºãæèëò, òýìöëèéí ò¿¿õò ÿâäëóóä. ÓÁ., 1946.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1954. Óã çîõèîëûã íýìæ çàñâàðëàí1966,1984 îíä òóñ òóñ
õýâë¿¿ëñýí áàéíà.
2
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1967. (Î÷åðêè èñòîðèè ÌÍÐÏ õýìýýõ
íýðòýéãýýð îðîñîîð îð÷óóëæ, Ìîñêâàä 1971 îíä õýâë¿¿ëñýí)

18
¿åýñ 1966 îí õ¿ðòýëõ ò¿¿õýí çàìíàëûã ìàðêñèñò îíîë- àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ
íýãòãýí ä¿ãíýñýí óëñ òºðèéí ò¿¿õèéí á¿òýýë þì.
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû òîìîîõîí îëîëò áîë 1960-ààä
îíû ñ¿¿ë÷ýýð “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ“–èéí ãóðâàí áîòü çîõèîëûã áè÷èæ
íèéòë¿¿ëñýí ÿâäàë þì. Ýäãýýðýýñ II áîòèéí ñ¿¿ë÷èéí õýñýã, III áîòü
á¿õýëäýý ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã íýãòãýí ä¿ãíýõýä ÷èãëýãäæýý3.
Ãóðàìñàí çîõèîëûí II áîòèéí äýä õýñýã á¿õýëäýý ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí
áàéäëûã, 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä
ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñýí àñóóäàëä çîðèóëàãäñàí
áàéíà. Õàðèí III áîòèä 1921 îíû õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä õèéñýí á¿òýýñíýý
öýâýð ìàðêñèñò àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýæýý. Èéì ó÷ðààñ ýä¿ãýýãèéí
ºíäºðëºãººñ ýðãýí õàðàõ ç¿éë áàãàã¿é áèé.
1950-ààä îíîîñ 1990 îí õ¿ðòýë Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õèéí
àñóóäëààð îëîí àðâàí õàìòûí áîëîí áèå äààñàí íýãýí ñýäýâò çîõèîë
ãàðñàí íü Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí òîì îëîëò áàéâ.
Ýäãýýð á¿òýýë¿¿ä íü óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ë, ¿çýë ñóðòàë, öýðýã,
ãàäààä õàðèëöààíû ò¿¿õèéí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé àñóóäëûã õàìàð÷, àãóóëãûí
õóâüä ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí ò¿¿õýí òóðøëàãûã ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð ä¿ãíýõýä ÷èãëýæ áàéâ. Ýíý ¿åèéí óëñ òºðèéí ò¿¿õ áè÷ëýã íü
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýë, óëñ òºðèéí
íàì, á¿ëýãëýëèéí ¿¿ñýë, áýõæèëò, õóâüñãàëûí ºðíºë, õºãæèë, ýë õýðýãò óëñ
òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã íýýí õàðóóëàõûã þóíû ò¿ð¿¿íä
÷óõàë÷èëæ áàéâ. Ýíý òóõàéä Ø. Íàöàãäîðæ1, Á.Øèðýíäýâ2, Ë.Áàò-Î÷èð3,
Ö.Ïóíöàãíîðîâ4, Ä.Äàø5, Ëó. Áàò-Î÷èð6, Á.Ñóìúÿà7, Ã.Ëõàìñ¿ðýí8 Ñ,
È÷èííîðîâ9, Õ. Ìàãñàðæàâ10, Ë.Ñàíæàà11, Ö.Ñ¿ðýíõîðëîî12, Î.Ï¿ðýâ13,
Í.Õèøèãò14 íàðûí á¿òýýë ãîëëîæ èðýâ.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí õºãæèë, ò¿¿íä ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäàõ ðîëü, õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä òºðèéí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã,

3
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ. Ãóðâàí áîòü. Òýðã¿¿í áîòü. (Íýí ýðòíýýñ –ÕYII
çóóí). Äýä áîòü. (1604-1917). Ãóòãààð áîòü. (îéðõè ¿å) ÓÁ.,1969.
1
Ø.Íàöàãäîðæ. Àð ìîíãîëä ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺í. ÓÁ., 1956.
2
Á.Øèðýíäýâ. Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è îáðàçîâàíèå ÌÍÐ. Ì.1956, Ìîíãîëèÿ
íà ðóáåæå ÕIÕ-ÕÕ âåêîâ. ÓÁ.,1965.Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ., 1969. Ýë á¿òýýëýý
1999 îíä øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ õýâë¿¿ëñýí. Ëåíèí áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí. ÓÁ.,1970.
Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ (1868-1928). ÓÁ., 1965. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí
íàìòàð. ÓÁ., 1978.
3
Ë.Áàò-Î÷èð, Ä.Äàøæàìö. Äàìäèíèé Ñ¿õáààòàð. (ÓÁ., 1973), ÌÀÕÍ ôàøèçì,
ìèëèòàðèçìèéí ýñðýã òýìöýëä àðä ò¿ìíýý çîõèîí áàéãóóëñàí íü. (1941-1945) ÓÁ., 1985.
4
Ö.Ïóíöàãíîðîâ. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. ÓÁ., 1955.
5
Ä.Äàø. Àðäûí õóâüñãàëûí ìàíëàé õ¿÷èí. ÓÁ., 1972. Àðäûí õóâüñãàëûí öóóðàé. ÓÁ., 1983.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë Ìîíãîëä íºëººëñºí íü. ÓÁ., 1987. ÁÍÌÀÓ-ûã
òóíõàãëàñàí ò¿¿õýýñ. ÓÁ.,1984.ÌÀÕÍ-ûí ºñºëòèéí íèéãìèéí áààç ÓÁ.,1982
6
Ëó.Áàò-Î÷èð. Ìîíãîë îðîíä àðä àíãèéí õóâüñãàëò íàì ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí àñóóäàë.
ÓÁ.,1977.
7
Á.Ñóìúÿà. Â.È.Ëåíèí-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé èõ áàãø, äîòíû íºõºð. ÓÁ.,1970
8
Ã.Ëõàìñ¿ðýí. Àðäûí õóâüñãàëûí ¿å äýõ ÌÀÕÍ-ûí ñòðàòåãè, òàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë.
ÓÁ., 1977
9
Ñ.È÷èííîðîâ. “Ìîíãîë Àðäûí Íàì” ãýäýã õóâüñãàëò áàéãóóëëàãà.. ÓÁ., 1973
10
Õ. Ìàãñàðæàâ. ÌÀÕÍ îëîí ò¿ìíèéã õàìðàí ºðãºæèæ áýõæñýí íü. (1921-1924) ÓÁ., 1979
11
Ë.Ñàíæàà. ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàììóóäûí òóõàé. ÓÁ.,1967.
12
Ö.Ñ¿ðýíõîðëîî. ÌÀÕÍ-ûí àíõíû ìºðèéí õºòºëáºð.
13
Î.Ï¿ðýâ. Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëä õîëáîãäîõ íóòãààð. ÓÁ., 1979.
14
Í. Õèøèãò. 1921 îíû õóâüñãàë áà Àðäûí Æóðàìò Öýðýã. ÓÁ. 2001.

19
õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû àñóóäàë áîë óëñ òºðèéí ò¿¿õ ñóäëàëûí áàñ
íýã òîì ÷èãëýë áîëæ áàéâ. Ýíý ÷èãëýëýýð “Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí
ºíººãèéí øàòàí äàõü ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàõ ðîëü” (ÓÁ., 1985) õàìòûí á¿òýýë,
Á.Ëèãäýí15, Æ.Áîëäáààòàð16,

Ì.Ñàíæäîðæ1, Ñ.Æàëàí-Ààæàâ2, Ö Áàëõààæàâ3, Ä Ñàíãèäàíçàí4,

Á.Ñîäîâñ¿ðýí5, Ö.Ñîíîìäàãâà6, Á.Ï¿ðýâ7, È.Äàøíÿì8 íàðûí íýãýí ñýäýâò
çîõèîë ãàð÷ýý. Ìàíàé ò¿¿õ÷, ýäèéí çàñàã÷èä òóñ óëñûí àæ àõóéí ãîë ñàëáàð
áîëîõ õºäºº àæ àõóé äàõü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò, íàì, òºðèéí
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ò¿¿õ÷ëýí ä¿ãíýñýí îëîí àðâàí íîì, çîõèîë áè÷ñýí
áàéíà. Çàðèì òîìîîõíîîñ äóðäâàë, “ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò õºäºº àæ àõóéí
ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäàë” (ÓÁ.,1976), “ÌÀÕÍ áîë õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò
ººð÷ëºëòèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàã÷ õ¿÷ ìºí” (ÓÁ.,1982), “ÁÍÌÀÓ-ä
õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëñîí íü: òóðøëàãà, ñóðãàìæ,
õýòèéí òºëºâ (ÓÁ., 1983) õàìòûí á¿òýýë, Í.Æàãâàðàë9, Ñ.Æàäàìáàà9,
Ë.Áàò-Î÷èð10, Í.Äàíãààñ¿ðýí11, Ö.Ñàíæààñ¿ðýí12, Ä.Ò¿ìýíæàðãàë,
13
ß.Öýãìýä íàðûí á¿òýýë¿¿äèéã íýðëýæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðíû àæ àõóé,
ýäèéí çàñàã, õîò áàéãóóëàëò, àæ ¿éëäâýð, òýýâýð, õóäàëäàà, ñàíõ¿¿ çýýë,
àëáàí òàòâàðûí ò¿¿õýí õºãæëèéí àñóóäëûã ÷ òóõàéí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû
õ¿ðýýíä ñóäàëæýý. Çàðèìûã òîäðóóëáàë, “ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí àæ àõóéí
á¿òýö” (ÓÁ., 1978), “ÁÍÌÀÓ ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèéí ñèñòåìä”

15
Á.Ëèãäýí. ÌÀÕÍ áîë ñîöèàëèñò íèéãìèéí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí óäèðäàõ õ¿÷ ìºí. ÓÁ.,
1978.
16
Æ.Áîëäáààòàð. Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòàíä ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàõ ðîëü ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà
íü. ÓÁ., 1982 ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä íàìûí èõ õóðàë, Òºâ Õîðîîíû Á¿ãä õóðëóóäûí
ðîëü. ÓÁ., 1985. (Ä.Ìÿãìàðòàé õàìò)
1
Ì.Ñàíæäîðæ. Àðäûí òºðèéí ò¿¿õ. ÓÁ., 1974.
2
Ñ.Æàëàí-Ààæàâ. Àðäûí õóâüñãàëò òºðèéí õóóëü òîãòîîõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë.
ÓÁ., 1967.
3
Ö. Áàëõààæàâ. Òºðèéí òóõàé àñóóäàë áà àðäûí òºðèéí õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãàà. ÓÁ.,
1966.
4
Ä. Ñàíãèäàíçàí. Õóâüñãàëò àðä÷èëñàí øàòàí äàõü àðäûí òºðèéí ¿¿ðã¿¿ä. ÓÁ., 1974.
5
Á.Ñîäîâñ¿ðýí. Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí òºð áà õóóëü öààç. (1911-1921) ÓÁ., 1988.
ÁÍÌÀÓ-ûí ýð¿¿ãèéí õóóëü, òîãòîîìæèéí ººð÷ëºëò. ÓÁ., 1973.
6
Ö.Ñîíîìäàãâà. ÁÍÌÀÓ-ûí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû õóâààðüò ãàðñàí ººð÷ëºëò.
ÓÁ., 1969.
7
Á.Ï¿ðýâ. Ñîöèàëèñò òºðèéí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãûí òóõàé ëåíèí÷
ñóðãààë ÁÍÌÀÓ-ä õýðýãæñýí íü. ÓÁ., 1981.
8
È.Äàøíÿì. ÁÍÌÀÓ-ûí ñîíãóóëèéí ñèñòåì. ÓÁ., 1975.
9
Í.Æàãâàðàë. Àðàòñòâî è àðàòñêîå õîçÿéñòâî. ÓÁ., 1974
9
Ñ.Æàäàìáàà. ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºãæèëòèéí çàðèì àñóóäëóóä. ÓÁ.,
1958.
10
Ë.Áàò-Î÷èð. Àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû òàâààðëàã ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº ÌÀÕÍ-
ûí òýìöýë. ÓÁ., 1972.
11
Í.Äàíãààñ¿ðýí. ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë áà õºäºº àæ àõóé äàõü íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí ººð÷ëºëò. ÓÁ., 1971.
12
Ö.Ñàíæààñ¿ðýí. Ïîëèòèêà ÌÍÐÏ â îòíîøåíèè åäèíîëè÷íûõ àðàòñêèõ õîçÿéñòâ íà
äåìîêðàòè÷åñêîì ýòàïå ðåâîëþöèè. “Ò¿¿õèéí ñóäëàë” Ò.ÕI ÓÁ., 1975.
13
Ä.Ò¿ìýíæàðãàë. ÌÀÕÍ àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëîõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëñýí íü. ÓÁ., 1971. Îð÷èí ¿å äýõü ÌÀÕÍ-ûí õºäºº àæ àõóéí áîäëîãûí ÷óõàë
àñóóäëóóä. ÓÁ., 1985. (ß.Öýãìèäèéí õàìò)

20
(Ïðàêòèê îíîëûí àñóóäëóóä ÓÁ., 1979) õàìòûí á¿òýýë, Ä.Ìàéäàð 14,
Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí15

Ä.Ãîíãîð1, Ñ.Èäøèííîðîâ2, Ñ.È÷èííîðîâ3, Á.Ãîí÷èãñ¿ðýí4, Ä.Çàãàñáàëäàí5,

Ö.ÿðáàäàì6, Ï.Ëóâñàíäîðæ7, Ò.Íàìæèì8, Ó.Êàìáàð, Æ.ßäàìñ¿ðýí9 íàðûí
áè÷ñýí íýãýí ñýäýâò á¿òýýëèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ò¿¿õ÷èä, ôèëîñîôè÷èä ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí òºð, ýðõ áàðèã÷ íàìûí
áîäëîãî, ñîöèàëü õàðèëöàà, ÿëàíãóÿà íèéãìèéí á¿òýö-ôåîäàë, õàìæëàãà,
àæèë÷èí, õóâèéí ºì÷òýé ìàë÷èä, õîðøîîëñîí àðä, ñýõýýòýí, íèéãìèéí
áóñàä á¿ëã¿¿äèéí õóâüñàë, ººð÷ëºëòèéí òàëààð òîäîðõîé ñóäàëãàà
ÿâóóëñààð èðæýý. Òóõàéëáàë, “Ñîöèàëèñò íèéãýì äýõ êîììóíèñò àæèë÷íû
íàìóóäûí íèéãìèéí áîäëîãî” (ÓÁ.,1980), “ÌÀÕÍ-ûí íèéãìèéí áîäëîãî”
(ÓÁ.,1985), “ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãìèéí á¿òýö” (Ò¿¿õ ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà)(ÓÁ.,
1984) òîìîîõîí õàìòûí á¿òýýë òóóðâèæ, Ø.Íàöàãäîðæ10, Ä.Öýäýâ11, Ë.Áàò-
Î÷èð12, Á.Ò¿äýâ13, À.Ìèíèñ14, Ö.Áàëõààæàâ15, Ø.Æóìäààí16,
Ä.Çàãàñáàëäàí17, Ä.ªëçèéäîëãîð18, Á.Ëèã¿¿19,

14
Ä.Ìàéäàð. Ìîíãîëûí àðõèòåêòóð áà õîò áàéãóóëàëò. ÓÁ., 1972.
15
Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õýýñ. Íèéñëýë Õ¿ðýý. ÓÁ., 1956. Óëààíáààòàð õîò.
(1921-1940) ÓÁ., 1963. 1999 îíä äýä äîêòîð Ä.Àðèóíáîëä ýöãèéíõýý äýýðõ õî¸ð íîìûã
íýãòãýí, çàðèì íýã áàðèìò íýìæ õàâñàðãàí õýâë¿¿ëæýý
1
Ä.Ãîíãîð. Õîâäûí õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ., 1964.
2
Ñ.Èäøèííîðîâ. ÕIÕ-ÕÕ çààã äàõü Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëëûí çàðèì
àñóóäàë. ÓÁ., 1987.
3
Ñ.È÷èííîðîâ. ÁÍÌÀÓ ººðèéí ýäèéí çàñãààñ ãàäààäûí êàïèòàëûã øàõàí çàéëóóëñàí íü.
ÓÁ., 1967.
4
Á.Ãîí÷èãñ¿ðýí. ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí àëáàí òàòâàðûí áîäëîãî. (1921-1940) ÓÁ., 1973.
5
Ä.Çàãàñáàëäàí. Ïðîáëåìû ñîöèàëèñòè÷åñêîé èíäóñòðèàëèçàöèè ÌÍÐ. Ì.,1973. ÁÍÌÀÓ-
ûí ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæ¿¿ëýëò. Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí õºãæèëòèéí àñóóäàë. ÓÁ., 1973.,
ÁÍÌÀÓ äýëõèéí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàâöàí äýýð. ÓÁ., 1979.
6
Ö.ÿðáàäàì. ÁÍÌÀÓ-ä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí äýâøëèéã õóðäàñãàõ àñóóäàëä. ÓÁ.,
1974.
7
Ï.Ëóâñàíäîðæ. ÁÍÌÀÓ-ä õóäàëäàà õºãæñºí íü. ÓÁ., 1959, ÁÍÌÀÓ-ûí äîòîîä çàõ çýýëèéí
àñóóäàë. ÓÁ., 1970, ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çàíãèëàà àñóóäëóóä. ÓÁ., 1980.
8
Ò.Íàìæèì. ÁÍÌÀÓ-ûí òýýâðèéí ñèñòåìèéí õºãæëèéí àñóóäàë. ÓÁ., 1978. ÁÍÌÀÓ-ûí
ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õ. ÓÁ., 1986. (Ï.Ëóâñàíäîðæòîé õàìò)
9
Ó.Êàìáàð, Æ.ßäàìñ¿ðýí. ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû çàðèì
àñóóäàë. ÓÁ., 1987.
10
Ø.Íàöàãäîðæ. Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñýí çàìíàë. ÓÁ., 1978. Ñóì, õàìæëàãà, øàâü,
àðä. ÓÁ., 1986.
11
Ä.Öýäýâ. Èõ øàâü. ÓÁ., 1964.
12
Ë. Áàò-Î÷èð. Àðä àíãè: á¿òýö, ººð÷ëºëò, õîðøîîæèëò. ÓÁ., 1986.
13
Á.Ò¿äýâ. ÁÍÌÀÓ-ûí àæèë÷èí àíãèéí ò¿¿õýýñ. (1921-1952) ÓÁ., 1963.ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì
áàéãóóëæ äóóñãàõûí òºëºº àæèë÷èí àíãèéí òýìöýë. ÓÁ., 1980.
14
À.Ìèíèñ. ÌÀÕÍ-ààñ ôåîäàë àíãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí íî¸ðõëûã óñòãàõûí òºëºº
ÿâóóëñàí òýìöýë. ÓÁ., 1968.
15
Ö.Áàëõààæàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí àíãèéí õàðèëöààíû õºãæèë. ÓÁ., 1972.
16
Ø.Æóìäààí. ÁÍÌÀÓ-ûí àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäûí ýäèéí çàñãèéí õîëáîî ¿¿ñýí
òîãòîæ õºãæñºí òóõàé. ÓÁ., 1978.
17
Ä.Çàãàñáàëäàí. Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí àæèë÷èí àíãè. ÓÁ., 1986.
18
Ä.ªëçèéäîëãîð. ÁÍÌÀÓ-ä ìýðãýæèëòýé àæèë÷èí áýëòãýæ áàéãàà îíîë-ïðàêòèêèéí çàðèì
àñóóäàë. ÓÁ., 1986. Ìîíãîë,Ǻâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí õîëáîî, õàìòûí àæèëëàãààíû
ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäàë.ÓÁ., 1989.
19
Á.Ëèã¿¿. Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë áà øèíý ñýõýýòýí.ÓÁ., 1971. Àðäûí ñýõýýòýí ¿¿ññýí
íü, íèéãìèéí á¿òöýä ò¿¿íèé ýçëýõ áàéð ñóóðü. ÓÁ., 1983.

21
Ò.Æàìüÿíæàâ1, Î.Ñ¿õáààòàð2, Ý.×èìèäöýðýí3 çýðýã ýðäýìòýä íýãýí ñýäýâò
çîõèîë áè÷ñýí áàéíà.
Ò¿¿õ÷èä, íèéãýì ñóäëàà÷èä Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ñî¸ëûí õºãæëèéã
îëîí òàëààñ íü ñóäàëæ, “ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ” (1921-1940) I (ÓÁ., 1981),
(1940-1960) II (ÓÁ., 1986) õýìýýõ õî¸ð áîòèîð áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí íü
ºã¿¿ëýíáóé ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëûí íýã òîì îëîëò áàéâ. Ñóäëàà÷èä þóíû
ºìíº, Ìîíãîëûí áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ò¿¿õýí õºãæèë, õàíäëàãûí
òàëààð íèëýýä á¿òýýë òóóðâèñíû äîòîð ×.Äàøäàâàà4, Ã.Öýðýíäîðæ5,
Ã.Çàãä6, Ë.Øàãäàðñ¿ðýí7, À.Àìàð8, Á.Øèðýíäýâ9, Ø.×óëóóíáààòàð,
Ö.Ñýäæàâ10 íàð íýãýí ñýäýâò çîõèîë áè÷èæ õýâë¿¿ëæýý.
Ò¿¿õ÷èä ñî¸ë óðëàã, õýâëýë óòãà çîõèîëûí ò¿¿õýí õºãæëèéã
õàðóóëñàí íýãýí ñýäýâò çîõèîë îëíûã òóóðâèí íèéòë¿¿ëæýý.
Òóõàéëáàë, Ñ.Ëóâñàíâàíäàí11, Í.׿ëòýì12, Ã.Áàäðàõ13, Ý.Îþóí14,
Ë.Ñîäíîìöýðýí15, Ä.Áàòñ¿ðýí, Æ.Ýíýáèø16, ×.Äàøäîíäîã17, Ã.Äýëýã18,
Ë.Ò¿äýâ19 íàðûí çýðýã ýðäýìòäèéí õýâë¿¿ëñýí íýãýí ñýäýâò çîõèîëûã
íýðëýæ áîëíî. Ø.Áèðà, Á.Áàëäîî íàð Ìîíãîëûí ñî¸ëûí îéðõè ¿åèéí
ò¿¿õèéí àñóóäëààð òîì õýìæýýíèé á¿òýýë õýâë¿¿ëýýã¿é áîëîâ÷, ñî¸ëûí
õóâüñãàë, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí àñóóäëààð ò¿¿õ îíîë-àðãà ç¿éí à÷
õîëáîãäîëòîé àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëæýý.
Íýãýíò íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàë ¿çýë ñóðòàëæñàí íºõöºëä
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë, ñýòãýëãýýíèé õóâü çàÿà, ìàðêñèñò ñýòãýëãýýíèé
õºãæèë, íàì, òºðèéí ¿çýë ñóðòëûí àæèë, ñîöèàëèñò áèå õ¿íèé òºëºâøëèéí
àñóóäàë ò¿¿õ ñóäëàëä òîì áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéâ. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä “ÁÍÌÀÓ
äàõü ¿çýë ñóðòëûí òýìöëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãààñ” (ÓÁ., 1985), “ÁÍÌÀÓ äàõü

1
Ò.Æàìúÿíæàâ. Ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åèéí ÌÀÕÍ-ûí íèéãìèéí áîäëîãûí çàðèì
àñóóäàë. ÓÁ., 1976.
2
Î.Ñ¿õáààòàð. ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºë㺺í. ÓÁ., 1973.
3
Ý.×èìèäöýðýí.ÁÍÌÀÓ-ä ýìýãòýé÷¿¿äèéã íèéãìèéí äàðëàëààñ ÷ºëººëñºí ò¿¿õýí
òóðøëàãà.ÓÁ., 1976
4
×.Äàøäàâàà. ÁÍÌÀÓ äàõü ñî¸ëûí õóâüñãàë, ò¿¿õýí òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí àñóóäàë. ÓÁ.,
1989.
5
Ã.Öýðýíäîðæ. ÁÍÌÀÓ-ä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí íü. ÓÁ., 1976.
6
Ã.Çàãä. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí ò¿¿õýýñ. ÓÁ., 1968
7
Ë.Øàãäàðñ¿ðýí. ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí õºäºëìºð, ïîëèòåõíèêèéí ñóðãóóëèéí
¿¿ñýë, õºãæèëò. ÓÁ., 1976.
8
À.Àìàð. Àðâàí æèëèéí îé áà øèíæëýõ óõààíû ¿éëäâýð. ÓÁ., 1931.
9
Á.Øèðýíäýâ. ÁÍÌÀÓ äàõü øèíæëýõ óõààí. (ìîíãîë, îðîñ, àíãëè, ôðàíö, èòàëè õýëýýð)
ÓÁ., 1971. Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1980. (îðîñîîð Ìîñêâà,
1981.) Øèíæëýõ óõààí ñóäëàëûí çàðèì àñóóäëóóä. ÓÁ., 1981.
10
Ø.×óëóóíáààòàð, Ö.Ñýäæàâ. Øèíæëýõ óõààí, ¿éëäâýðèéí õîëáîî. ÓÁ., 1987.
11
Ñ.Ëóâñàíâàíäàí. Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí îíîë-ò¿¿õèéí àñóóäàëä. ÓÁ.,1973. Ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò ãîî ç¿é. ÓÁ., 1982. Ìîíãîëûí óðëàãèéí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë. ÓÁ., 1982.
12
Í.Ö¿ëòýì. Èñêóññòâî Ìîíãîëèè. Ì.1984. Ìîíãîë çóðãèéí õºãæèæ èðñýí òîéì. ÓÁ., 1988.
13
Ã.Áàäðàõ. Ìîíãîëûí õºãæìèéí ò¿¿õýýñ. ÓÁ., 1960.
14
Ý.Îþóí. Ìîíãîëûí òåàòðûí ò¿¿õýí çàìíàë. ÓÁ., 1989.
15
Ë.Ñîäíîìöýðýí. Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ä¿ðñëýõ óðëàã. ÓÁ., 1968. Îð÷èí ¿åèéí ä¿ðñëýõ
óðëàãèéí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1989. (Ë.Áàò÷óëóóíòàé õàìò)
16
Ä.Áàòñ¿ðýí. Æ.Ýíýáèø. Äóóíààñ äóóðü õ¿ðñýí çàì. ÓÁ., 1971.
17
×.Äàøäîíäîã. Ìîíãîë êèíîíû ò¿¿õýí òýìäýãëýë. ÓÁ., 1971.
18
Ã.Äýëýã. Ìîíãîëûí òîãòìîë õýâëýëèéí ò¿¿õýí òýìäýãëýë. ÓÁ., 1965. Ìîíãîë õýâëýë.
(1925-1940) ÓÁ., 1972. (1940-1970) ÓÁ., 1971.
19
Ë.Ò¿äýâ. ÌÀÕÍ-ààñ óòãà çîõèîëûí òóõàéä ÿâóóëñàí áîäëîãî. (Ìîíãîëûí øèíý óòãà
çîõèîë ¿çýë ñóðòëûí òàëààð á¿ðýëäýí òîãòñîí òóõàé ò¿¿õýí òîéì) ÓÁ., 1971.

22
ñîöèàëèñò áèå õ¿íèé òºëºâøèë, õºãæëèéí àñóóäàë” (ÓÁ., 1989) õýìýýõ
õàìòûí á¿òýýë, ×.Æ¿ãäýð1, Á.Ëõàìñ¿ðýí2, Ä.Äàøæàìö3,
Ö.Áàëõààæàâ4, Á.Äàø-¨íäîí5, Ä.Öýðýíäîðæ6, Á.Ìîíö7, Ë.Æàìáàëäîðæ8, Ê.
Çàðäûõàí9, Á.Ñàìáóó10 íàðûí íýãýí ñýäýâò çîõèîë, òîâõèìëóóä ãàð÷ýý.
ÕÕ çóóíû ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îþóí ñàíààíû ò¿¿õòýé ñàëøã¿é
õîëáîîòîé íýã ç¿éë áîë ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí òàëààð íàì, òºðººñ ÿâóóëñàí
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, èðãýäèéí ø¿òýí áèøðýõ ýðõ ÷ºëºº, øàøèíã¿éí
¿çëèéí òºëºâøëèéí àñóóäàë áàéâ. Ýíý òàëààð Æ.Öýâýýí11, Æ.Ñàìáóó12,
Ñ.Ï¿ðýâæàâ13, Á.Äàøçýâýã14, Ä.Äàãâàäîðæ15, Ä.Äàøï¿ðýâ16 çýðýã ýðäýìòýí
ñóäëàà÷èä íýãýí ñýäýâò çîõèîë, òîâõèìîë áè÷æýý.
Ìàíàé ò¿¿õ÷èä Ìîíãîëûí çýâñýãò õ¿÷íèé îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ
òàëààð áàãàã¿é ç¿éë õèéñíèé äîòðîîñ “Ìîíãîë àðäûí àðìèéí äàé÷èí
çàìíàë” (ÓÁ., 1979), “ÁÍÌÀÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷èí” (ÓÁ., 1981), “Õÿçãààðûí
öýðãèéí ò¿¿õýí çàìíàë” (ÓÁ., 1965), “Õàëõ ãîëä Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí öýðãèéí
õèéñýí ãàéõàìøèãò ÿëàëò” (ÓÁ., 1984) õàìòûí á¿òýýë, Ë.Ãîìáî1, Ï.Äîðæ2,
Ö.Ñàìäàíãýëýã3, Ø.Æàìñðàíæàâ4, Ä.Ãîìáîñ¿ðýí5, Á.Äàâààñ¿ðýí6 íàðûí
çýðýã ñóäëàà÷äûí á¿òýýëèéã öîõîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.

1
×.Æ¿ãäýð. ÕIÕ-ÕÕ çóóíû çààã äàõü Ìîíãîëûí íèéãýì-óëñ òºð, ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýýíèé
õºãæèë. ÓÁ.,
2
Á.Ëõàìñ¿ðýí. Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò ýõ îðîí÷ èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çýë
á¿ðýëäñýí àñóóäàëä. ÓÁ., 1978. Õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò ýõ îðîí÷, èíòåðíàöèîíàë÷
õ¿ì¿¿æèë, îíîë-ïðàêòèêèéí àñóóäàëä. ÓÁ., 1983.
3
Ä.Äàøæàìö. Ìîíãîë äàõü äýâøèëòýò àðä÷èëñàí ¿çëèéí õºãæëèéí àñóóäàëä. ÓÁ., 1970.
Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì Ìîíãîëä äýëãýðýí õºãæñºí íü. ÓÁ., 1973. ÁÍÌÀÓ äàõü ìàðêñèñò
ñýòãýëãýýíèé õºãæèëò. ÓÁ., 1978.
4
Ö.Áàëõààæàâ. Åðòºíöèéã ¿çýõ øèíæëýõ óõààíû ¿çýë. ÓÁ., 1967. Ìîíãîë îðíû íèéãìèéí
äýâøëèéí øèíæ, îíöëîã, ¿ð ä¿í, öààøäûí òºëºâ. ÓÁ., 1981.
5
Á. Äàø-¨íäîí. Õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò óõàìñàðò ÷àíàð òºëºâøèõ äèàëåêòèê. ÓÁ.,
1980.
6
Ä.Öýðýíäîðæ. Õóâüñãàëò óëàìæëàë áà çàëóó÷óóä. ÓÁ.,1974, Çàëóó÷óóäûã êîììóíèñò
¸ñîîð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ íàìûí áîäëîãî, ÌÕÇÝ-èéí ¿éë àæèëëàãàà. (1966-1971) ÓÁ., 1981.
7
Á.Ìîíö. ªíººãèéí øàòàí äàõü íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ., 1973.
8
Ë.Æàìáàëäîðæ. ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí ¿åèéí áèå õ¿í òºëºâøèõ íèéãìèéí íºõöºë
á¿ðýëäñýí íü. ÓÁ., 1980.
9
Ê.Çàðäûõàí. Îð÷èí ¿åèéí íºõöºë äýõ ýõ îðîí÷ ¿çýë áà ýõ îðîí÷ ¿çëèéí õ¿ì¿¿æëèéí
àñóóäàë. ÓÁ., 1978. Õºäºëìºð÷äèéí ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäëóóä. ÓÁ., 1983. Ìîíãîëûí
õºäºëìºð÷äèéí ýõ îðîí÷, èíòåðíèöèîíàë÷ óõàìñàð òºëºâøèí õºãæñºí íü. ÓÁ, 1990.
10
Á.Ñàìáóó. ªíãºðñºí íèéãìèéí ¿ëäýãäýë ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ àðãà çàì. ÓÁ., 1976.
11
Æ.Öýâýýí. Îñíîâû áóääèçìà. ÓÁ., 1926.
12
Æ.Ñàìáóó. Øàøèí áà ëàì íàðûí àñóóäàëä. ÓÁ. 1961.
13
Ñ.Ï¿ðýâæàâ. Õóâüñãàëûí ºìíºõ Èõ õ¿ðýý. ÓÁ., 1961, ÁÍÌÀÓ-ä ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí
àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí íü. ÓÁ., 1965, (Ä.Äàøæàìöòàé õàìò), Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû
õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ., 1978.
14
Á.Äàøçýâýã. ÌÀÕÍ-ààñ øàðûí øàøèí, ò¿¿íèé ¿ëäýãäëèéí ýñðýã ÿâóóëñàí òýìöëèéí
çàðèì àñóóäàë. ÓÁ., 1975.
15
Ä.Äàãâàäîðæ. ¨ñ ñóðòàõóóíû äýâøèë áà øàøèí. ÓÁ., 1966, ÁÍÌÀÓ äàõü øàøèíã¿éí
õ¿ì¿¿æëèéí ¿íäýñ, ò¿¿íèé àðãà õýëáýð. ÓÁ., 1968.
16
Ä.Äàøï¿ðýâ, Ã.Ãýíäýíñ¿ðýí. ÁÍÌÀÓ äàõü øàøèíã¿éí ¿çëèéí ò¿¿õýýñ. ÓÁ., 1979.
1
Ë.Ãîìáî. Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí öýðãèéí áàéäàë. 1911-1919. ÓÁ., 1958.
2
Ï.Äîðæ. Óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí
áîäëîãî. 1929-1939. ÓÁ., 1969.
3
Ö.Ñàìäàíãýëýã. Ìîíãîë àðäûí àðìè ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí ò¿¿õ. 1921-1924. ÓÁ., 1980.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðìèóä Õàëõ ãîëä ÿïîíû ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò öîõèñîí íü . ÓÁ.,1967.
4
Ø.Æàìñðàíæàâ. Äýëõèéí II äàéíû ¿å áà ÌÀÕÖ-èéí õºãæèëò. ÓÁ., 1977.

23
 Ìàíàé ýðäýìòýä Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ãàäààä õàðèëöààíû ò¿¿õýí
õºãæèë, ÿëàíãóÿà ÌÀÕÍ, êîììóíèñò àæèë÷èí íàìóóäûí õàðèëöàà õîëáîî,
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õàìòûí àæèëëàãààíû ò¿¿õèéã óëèðóóëàí ñóäàëæ,
õàìòûí áîëîí íýãýí ñýäýâò á¿òýýë òóóðâèæ èðæýý. Òóõàéëáàë, “ÌÀÕÍ ¿¿ñ÷
õºãæèõºä îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé òóñëàìæèéí ðîëü à÷
õîëáîãäîë” (ÓÁ., 1980), “Ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçì: îëîí óëñûí øèíý
ìàÿãèéí õàðèëöààíû îíîë, ïðàêòèê” (1921-1978) (ÓÁ.,1981), “Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõýä
ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí ðîëü” (ÓÁ.,1981) õàìòûí òîìîîõîí á¿òýýë áîëîí
Á.Ëõàìñ¿ðýí7, Ø.Ñàíäàã8, Ñ.Äàìäèíñ¿ðýí9, Á.Ëèãäýí10, Á.Öýäýí11,
12 13
Ñ.Ï¿ðýâ , Ò.Ëõàãâà íàðûí íýãýí ñýäýâò çîõèîëûã íýðëýæ áîëíî.
Êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí îíîë, ïðàêòèêèéí íèéòëýã àñóóäëûã ñóäëàõ
àæèë Ìîíãîëûí ýðäýìòäèéí á¿òýýëä òîìîîõîí áàéð ýçýëæ èðæýý. Ýíý
÷èãëýëýýð “ ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãûí çàðèì
àñóóäàë” (ÓÁ., 1971), “Íåêàïèòàëèñòè÷åñêèé ïóòü ðàçâèòèÿ è îïûò ÌÍД
(Ì., 1971), “Õºðºíãºòíèé áèø õºãæëèéí çàìûí òóõàé Â.È.Ëåíèíèé ¿çýë
ñàíààã ÁÍÌÀÓ-ä õýðýãæ¿¿ëñýí ò¿¿õýí òóðøëàãààñ” (ÓÁ.,1971), “Ìîíãîë
îðîí ñîöèàëèçìä õóâüñãàëò ¸ñîîð øèëæñýí íü” (ÓÁ., 1984) çýðýã õàìòûí
òîìîîõîí á¿òýýë ãàðñíû ãàäíà Á.Øèðýíäýâ,1 Ñ.Íîðîâñàìáóó,2
3 4
Öî.Íàìñðàé, Ó.Êàìáàð, Ï. Íýðã¿é çýðýã ýðäýìòýä íýãýí ñýäýâò á¿òýýë
òóóðâèæýý.
1950-èàä îíîîñ 1990 îíä õàìòûí áîëîí íýãýí ñýäýâò á¿òýýëýýñ
ãàäíà ò¿¿õèéí óõààíû äýä äîêòîð, äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí îëîí àðâàí
äèññåðòàöè, øèíæèëãýý ñóäàëãààíû õýäýí çóóí ºã¿¿ëýë ãàðñíûã òýð á¿ð
òîî÷èõ àðãàã¿é þì.
Äýýð äóðäñàí áîëîí äàðàà ºã¿¿ëýõ ò¿¿õ áè÷ëýãèéí åðºíõèé òîéìîîñ
¿çýõýä, ÕÕ çóóíû ýõíýýñ 1990 îí õ¿ðòýëõ Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëä àêàäåìè÷

5
Ä.Ãîìáîñ¿ðýí. Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàí äàõü ÁÍÌÀÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ.,1983.
6
Á.Äàâààñ¿ðýí. ÌÀÕÍ-ààñ öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà. ÓÁ., 1990.
7
Á.Ëõàìñ¿ðýí. ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì õýðýãæñýí íü.
ÓÁ.,1975.
8
Ø.Ñàíäàã. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöàà (1850-1919). ÓÁ., 1971.
9
Ñ.Äàìäèíñ¿ðýí. ÌÀÕÍ äýëõèéí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé õîëáîî òîãòîîæ õºãæ¿¿ëñýí íü
(1921-1940). ÓÁ., 1971. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë-äýëõèéí õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã. ÓÁ., 1983. Ìîíãîë äàõü íèéãìèéí ººð÷ëºí áàéãóóëàëò áà äýëõèéí õóâüñãàëò ¿éë ÿâö.
ÓÁ., 1988.
10
Á.Ëèãäýí. ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí ¿éë
àæèëëàãàà (1945-1970). ÓÁ., 1978.
11
Á.Öýäýí. Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí àíãèéí õîëáîîíû ¿¿ñëèéí
òóõàé (1920-1921). ÓÁ.,1977. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë áà ÌÀÕÍ. ÓÁ., 1967.
12
Ñ.Ï¿ðýâ. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà áà ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûã õºãæ¿¿ëñýí
íü. ÓÁ., 1976. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Îêòÿáðèéí çàìààð. ÓÁ., 1977.
13
Ò.Ëõàãâà. Àçèéí ýíõ òàéâàí àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë. ÓÁ., 1986.
1
Á.Øèðýíäýâ. Êàïèòàëèçìûã àëãàññàí íü. ÓÁ., 1968.
2
Ñ.Íîðîâñàìáóó. Êàïèòàëèçìûí ºìíºõ õàðèëöàà íî¸ðõîæ áàéñàí îðíóóäàä ÿëñàí
àðä÷èëñàí, ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí õàðüöàà, îíöëîãóóä. ÓÁ., 1965.
3
Öî.Íàìñðàé. Ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ íàäñòðîéêà â ñòðàíàõ, ìèíîâàâøèõ êàïèòàëèçì. (íà
îïûòå ÌÍÐ) Ì., 1976.
4
Ó.Êàìáàð. Ï.Íýðã¿é. ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí êàïèòàëèñò áèø çàì áà ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ ., 1976.

24
Á.Øèðýíäýâ, Ø.Íàöàãäîðæ, Á.Ëõàìñ¿ðýí, äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàò-Î÷èð,
Ì.Ñàíæäîðæ çýðýã ýðäýìòýä äîðâèòîé õóâü íýìýð îðóóëñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ 1950-èàä îíîîñ 1990 îí õ¿ðòýë Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä ýõ
îðíûõîî ò¿¿õèéã õóðààíãóé áîëîí ãóðâàí áîòèîð òóóðâèæ á¿òýýí, õýäýí
àðâàí íýãýí ñýäýâò çîõèîë áè÷èæ, åðºíõèé öàðààðàà îëîí óëñûí ò¿¿õ
áè÷ëýãèéí ò¿âøèíä îéðòîí î÷ñîí áàéíà. Ãýâ÷ ýäãýýð á¿òýýë¿¿ä òóõàéí
îðøèí òîãòíîæ áàéñàí íèéãìèéíõýý ãýì ñîãîãèéã òîéðîí ºíãºð÷ ÷àäààã¿é
áèëýý. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä îíîë-àðãà ç¿é áîëãîæ èðñýí
ìàðêñèçì íü: 1. Íèéãìèéí àìüäðàëä çºâõºí ìàòåðèàëëàã õ¿÷èí ç¿éë
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé ãýæ ¿çýýä, îþóí ñàíààíû ìýò ººð ìàÿãèéí õ¿÷èí
ç¿éëñ òèéì øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ áîëîëöîîã ¿ã¿éñãýäýã. 2.
Õóâèéí ºì÷ áîë çºâõºí ìºëæëºãèéí õýðýãñýë ìºí ãýæ ¿çýýä, ò¿¿íä ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí äýâøèëòýò ðîëü áîëîí áîëîëöîî áàéäãèéã õýðýãñäýãã¿é. 3.
Ò¿¿õèéí õºãæëèéí õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü ÿìàãò àíãèéí òýìöýë áàéäàã ãýæ
ñóðòàë÷ëààä, àíãèóäûí çîõèöîë, õàìòûí àæèëëàãàà, ò¿íøëýëä íèéãìèéí
äýâøèëòýò ¿¿ðýã áàéõ áîëîëöîîã áàñ ¿ë çºâøººðäºã. 4. Àíãèéí òýìöýë
íèéãìèéí õóâüñãàëä ýöñèéí ýöýñò çààâàë õ¿ðãýäýã ãýýä, íèéãìèéã ººð÷ëºõ
ººð àðãà çàìûã õàéõàðäàãã¿é. 5. Ò¿¿õýíä àðä ò¿ìýí øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã õýìýýí îíöëîõäîî íýã þì óó, öººí îíöãîé õ¿ì¿¿ñò èéì ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áîëîõ òîõèîëäëûã çºâøººðäºãã¿é çýðãýýñ áîëæ, ÕÕ çóóíû
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí îëîí àñóóäëûã ìóøãèí ãóéâóóëàõ, ¿ã¿éñãýõ,
ýçýíã¿éä¿¿ëýõ, ò¿¿õýí ãàðãàëãààã ãî¸æ ÷èìýõ, áýðõøýýëòýé òàëûã
îðõèãäóóëàõ çýðãýýð ò¿¿õèéí ”öàãààí òîëáî” ¿¿ñãýñýí áàéíà. ßëàíãóÿà 1921
îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿éë ÿâö òàñàëäñàíààñ õîéø
Ìîíãîëûí íèéãìèéí ¿íäñýí óóð àìüñãàë áîëæ áàéñàí õýò àíãè÷èðõàõ, õýò
¿çýë ñóðòàëæèõ ¿éë ÿâö íü ÿëàíãóÿà ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí
ñóäàëãààã äîãìàòèê àðãà, á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäîë, õóóëáàðëàí
äóóðàéõ àðãà áàðèëä ººðèéí ýðõã¿é àâòàõàä õ¿ðãýñýí þì. Ò¿¿õèéí
ñóäàëãààí äàõü äîãìàòèçìûí ¿ð äàãàâàð íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûã óðüä÷èëàí
áýëòãýñýí ñàíàà òîìú¸îëîëä òîõèðóóëàí (àïðèîðèçì) çàãâàð÷ëàõ ÿâäàë
áºãººä ýíý íü ÿâààíäàà á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé õîìñäëûã áèé áîëãîæýý.
Õóóëáàðëàí äóóðàéõ àðãà áàðèë íü ò¿¿õèéí ñýòãýëãýýíä çàðèì äýâøèëòýò
ç¿éëèéã àâ÷èðñíûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é áîëîâ÷, óëñ îðíûõîî ò¿¿õýí òîäîðõîé
ºâºðìºö îíöëîã, ¿å øàò á¿ðèéí õ¿íèé îþóíëèãèéí ò¿âøèí, ýýäðýý íóãà÷ààã
òàíèí ìýäýõ áèëãèéí ìýëìèéã õààæ áîîãäóóëæ áàéëàà. Ýë ãóðàìñàí ñºðºã
¿çýãäýë áèå áèåäýý õàíü áîëæ, ø¿òýí áàðèëäñààð ìàíàé ò¿¿õèéí
ñýòãýëãýýíèé íýãýí ¿åèéí á¿õýë á¿òýí äýã ñóðãóóëèéã áèé áîëãîñîí áèëýý.
Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä 1990-ýýä îíîîñ äýýð äóðäñàí ò¿¿õýí äýã
ñóðãóóëèéã ýâäýõ, äàâàí òóóëàõûí òóëä íýãä, ºðíºäèéí îðíóóäûí ò¿¿õèéí
øèíæëýõ óõààíû àðãà ç¿éí çàð÷èì, øèíý õàíäëàãûã ñàéòàð ñóäëàõ; õî¸ðò
äîðíî äàõèíû, ÿëàíãóÿà ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñýòãýëãýýíèé ºâ ñàíã óëàìæëàë,
øèíý÷ëýëèéí õîëáîîí äóíäààñ ¿ð ãàðãàí ñýðãýýõ; ãóðàâò 1921 îíîîñ õîéø
òºëºâøèí òîãòñîí ò¿¿õýí äýã ñóðãóóëèéí ýåðýã, ñºðºã òàëûã
òóéëøðàëã¿éãýýð ýðãýö¿¿ëýí òóíãààæ, áîäèò ¿íýëãýý ºãºõ, õàðüöàíãóé
íýýëòòýé áîëæ áóé àðõèâûí ñàí õºìðºãèéã ã¿íçãèé ñóäëàõ çàìààð ò¿¿õ
øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Þóíû ºìíº, ìàíàé ýðäýìòýä
ñóäëàà÷èä ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àñóóäëûã øèíýëýã àðãà ç¿é,
õàíäëàãààð á¿õýëä íü áîëîí íèéãìèéí òîì õ¿ðýýãýýð õºíäºí ñóäàëñàí “ÕÕ
çóóíû Ìîíãîë” (Ò¿¿õýí òîéì). (ÓÁ. 1995), “Ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëàë, óëñ
òºðèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèë” II áîòü. (ÓÁ., 1995), “Ìîíãîëûí õºãæëèéí

25
ñòðàòåãè: îíîë, ïðàêòèêèéí õàíäëàãóóä” (Ìîíãîëûí ñî¸ë óëàìæëàë, íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òóðøëàãà) (ÓÁ., 1999), “Ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí
òîâ÷îîí” (1911 îíîîñ 1990-ýýä îí) äýä äýâòýð. (ÓÁ., 1996), “Ìîíãîëûí
ñî¸ëûí ò¿¿õ” III áîòü. (ÓÁ., 1999) Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õýí
òîâ÷îîí. (ÓÁ, 2001) çýðýã òîìîîõîí õàìòûí á¿òýýë¿¿ä òóóðâèñàí áàéíà.
1990-2000 îíä ò¿¿õ ñóäëàà÷èä ÕÕ çóóíû ýõíèé õàãàñûí Ìîíãîëûí
óëñ òºðèéí ò¿¿õ ñóäëàëä èë¿¿ àíõààðàë òàâüæ, 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õóâüñãàë, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð, 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí
õóâüñãàëûí ºðíºë, õºãæèëä Êîìèíòåðíèé ¿ç¿¿ëñýí íºëºº, óëñ îðíû
õºãæëèéí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã øóãàì, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ó÷èðñàí
ýýäðýý íóãà÷àà, Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, ãàäààä îð÷èí çýðýã
àñóóäëààð õýä õýäýí íýãýí ñýäýâò çîõèîë, ºã¿¿ëëèéí ýìõòãýë õýâë¿¿ëæýý.
Òýäãýýðýýñ Á.Øèðýíäýâ1, Á.Ëõàìñ¿ðýí2, Ë.Æàìñðàí3, Ö.Áàòáàÿð4,
Æ.Óðàíãóà , Ñ.Ãàíãààíÿì , Õ.Íÿìáóó , Ë.Áàò-Î÷èð , Ëó.Áàò-Î÷èð9, Íà.
5 6 7 8

Ñ¿õáààòàð10, Ñ.Áàòòîãòîõ11, Î.Áàòñàéõàí12, Í.Æàìáàëñ¿ðýí14 íàðûí çýðýã

õ¿ì¿¿ñèéí íîì, òîâõèìëûã îíöëîí äóðäàæ áîëíî.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä 1950-ààñ 1990 îíû õîîðîíäîõ Ìîíãîëûí íèéãìèéí
õºãæëèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûã íýãýí ñýäýâò çîõèîëûí õýìæýýíä õ¿ðòýë
øèíýëýã áàéäëààð ìºøãºí ñóäàëñàí ç¿éë áàðàã áàéõã¿é, õàðèí òîäîðõîé
àñóóäëûã ÷èãëýñýí áýñðýã òîâõèìîë, ºã¿¿ëýë, óëñ òºðèéí òîìîîõîí
ç¿òãýëòíèé íàìòðûã òýðëýõ äàëèìä õºíäºí ¿çýõ òºäèé㺺ñ õýòðýýã¿é
áàéíà.13
1990-ýýä îíû Ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæëèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûã
çýðýãöýí ñóäëàõ àæèë ÷ øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëò, àðä÷èëñàí õºäºë㺺í, îëîí
íàìûí òîãòîëöîîíû ¿¿ñýë, òºëºâøèë, ãàäààä õàðèëöààíû õºãæèë,
õàíäëàãûí àñóóäëààð áèå äààñàí íîì, òîâõèìîë õýâëýãäýí ãàð÷ ýõýëëýý.
Òóõàéëáàë, “ÕÕI çóóíû áîñãîí äýýðõ Ìîíãîë óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí
õºãæëèéí õàíäëàãóóä” (ÓÁ. 2000), “1990-ýýä îíû îëîí óëñûí õàðèëöààíû
õàíäëàãóóä, Ìîíãîë óëñ, èõ ã¿ðí¿¿äèéí õàðèëöàà” (ÓÁ., 1995), “Ìîíãîë
óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäýñíèé ÷àäàâõè, ãàäààä îð÷èí” (ÓÁ.,1996),

1
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ñýðãýí ìàíäñàí íü. ÓÁ., 1996.
2
Á.Ëõàìñ¿ðýí. Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí, òºðèéí òóñãààð òîãòíîë. ÓÁ., 1998.
3
Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí. (1911-1913) ÓÁ., 1992. Ìîíãîëûí
öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàë. ÓÁ., 1996. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò.
ÓÁ., 1997.
4
Ö.Áàòáàÿð. Ìîíãîë áà ßïîí. ÕÕ çóóíû ýõýí õàãàñò. ÓÁ., 1998. Êîäàìà Ìèöóé ï¿¿ñ,
Õ¿ðýýíä áàéñàí ÿïîí÷óóä. (1911-1921) ÓÁ., 1993.
5
Æ.Óðàíãóà. ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Àð Ìîíãîë äàõü øèíýòãýë. ÓÁ., 1997. Õýðãýì, çýðýã, öîë
ºðãºìæëºõ¿é (ÕYII-ÕÕ çóóíû ýõýí ). ÓÁ., 2000
6
Ñ.Ãàíãààíÿì “Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëæ òýìöñýí íü” /1911-1921/. ÓÁ.,
1993.
7
Õ.Íÿìáóó. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë. ÓÁ., 1993.
8
Ë.Áàò-Î÷èð. Ò¿¿õèéí ¿íýíèé ýðýëä. (ñóäàëãààíû ºã¿¿ëëèéí ò¿¿âýð) ÓÁ., 1996.
9
Ëó.Áàò-Î÷èð, Ñ.Îòãîíæàðãàë. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö. ÓÁ., 1996.
10
Íà. Ñ¿õáààòàð. Áàðóóí õÿçãààðûí íèéãýì-óëñ òºðèéí õºãæëèéí ò¿¿õýí òîéì (ÕÕ çóóíû
ýõýí ¿åýñ 1930-ààä îí ). ÓÁ.,2000
11
Ñ.Áàòòîãòîõ. Íóóö õóéâàëäààíààñ íóãàëàà çàâõðàëä. ÓÁ.,1991.
12
Î.Áàòñàéõàí. Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí çàìä ó÷èðñàí ýýäðýý. ÓÁ., 1997.
13
Æ.Áîëäáààòàð. ×èíãèñ õààíû ìýíäýëñíèé 800 æèëèéí îéã òýìäýãëýñýí “ïàÿí”. ÓÁ.,1994.
Ìèíèé “õîöðîãäñîíûã” äýëõèé ìýäíý (Ä.Äàìáûí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãàà). Áóëãàí., 1994.
14
Í.Æàìáàëñ¿ðýí. Þ.Öýäýíáàëààñ Ï.Î÷èðáàò õ¿ðòýë. ÓÁ., 2000. Þ.Öýäýíáàë. Àðä
ò¿ìýíäýý õ¿ðãýõ ¿íýí º÷èë. ÓÁ., 1996.

26
“Àçè òèâ, ò¿¿íèé ñàëáàð á¿ñ íóòãóóäûí Ìîíãîëûí îðîëöîî, õýòèéí òºëºâ”
ÓÁ., 1997. õàìòûí á¿òýýë, Ã.×óëóóíáààòàð1, Ä.Áÿìáàñ¿ðýí2,
Í.Æàìáàëñ¿ðýí3, Õ.Äàøçýâýã4, Í.Èøæàìö5, Ã.Òºìºð÷óëóóí6, Ì.Õóðìåòõàí7,
Æ.Áîð8, Æ.Áàòòºð9 íàðûí á¿òýýë¿¿äèéã íýðëýæ áîëíî.
1990-ýýä îíîîñ õîéø ÕÕ çóóíû Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿é, íèéãýì
ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí á¿ëýã äàâõðààíû õóâüñàë ººð÷ëºëòèéã ôèëîñîôè,
ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû îíîë-àðãà ç¿éí øèíý õàíäëàãûí ¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýõ
îðîëäëîãî õèéñýí íýãýí ñýäýâò çîõèîë, ò¿¿õýí íàéðóóëàë õýâëýãäýí ãàðëàà.
Òýäíèé äîòðîîñ Æ.Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí10, Î.Àìàðõ¿¿11,
Ä.Ãîìáîñ¿ðýí , Á.Öýäýí-Èø , Ò.Íàìæèì , Ä.Äàøï¿ðýâ , Ì.Ðèí÷èí16,
12 13 14 15

ß.Íàìñðàé17, Ñ.Èäøèííîðîâ18, Í.Æàìáàëñ¿ðýí19, Ã.×óëóóíáààòàð20,

21
Õ.ÿíäñàìáóó íàðûí á¿òýýë¿¿äèéã îíöëîí òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.
Ò¿¿í÷ëýí óëèðàí ºíãºð÷ áóé çóóíä Ìîíãîëûí ñî¸ë, óðëàã, óòãà çîõèîë
õýðõýí õºãæñºíèéã ò¿¿õ÷ëýí àâ÷ ¿çñýí õýä õýäýí íîì, òîâõèìîë õýâëýãäýí
ãàðëàà. Òóõàéëáàë, “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óðàí çîõèîëûí ò¿¿õ” (I áîòü
ÓÁ., 1995) õàìòûí á¿òýýë, Á.Ñóìúÿà1, Ñ.Äàøäîíäîã2, Ä.Öîëìîí3,
Æ.Ýíýáèø4, Í.Æàíöàííîðîâ5, ×. Ñîíãèíî6 íàðûí íýãýí ñýäýâò çîõèîë,
òîâõèìëûã íýðëýæ áîëíî.

1
Ã.×óëóóíáààòàð. ÕÕ, ÕÕI çóóíû çààã ¿åèéí Ìîíãîë äàõü èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë,
õºãæèë. ÓÁ., 1999
2
Ä.Áÿìáàñ¿ðýí. Îð÷ëîíãèéí õ¿ðä (ñýðãýí ìàíäàõûí ã¿í óõààíû òîâ÷îîí). ÓÁ., 1994.
3
Í.Æàìáàëñ¿ðýí. Ìîíãîëûí ò¿¿õ (åðýýä îí). ÓÁ., 1999.
4
Õ.Äàøçýâýã. ̯ÀÍ-ûí ò¿¿õýí òýìäýãëýë (1989-1996). ÓÁ., 1998.
5
Í.Èøæàìö. ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîëûí õóâüä ÿâóóëñàí áîäëîãî. Ìîíãîë-Àìåðèêèéí õàðèëöàà
(1900-1987). ÓÁ., 1999
6
Ã.Òºìºð÷óëóóí. Ïðîöåññ ïðèíÿòèÿ âíåøíåïîëèòè÷åñêèõ ðåøåíèè â ìàëûõ ãîñóäàðñòâàõ
( íà ïðèìåðå Ìîíãîëèè) Ì., 1999.
7
Ì.Õóðìåòõàí. Ìîíãîë óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà
(1945-1999), ÓÁ.,2000.
8
Æ.Áîð. Ìîíãîëûí äèïëîìàò òîâ÷îîí. (íýìæ çàñâàðëàñàí õî¸ð äàõü õýâëýë) ÓÁ., 1997.
9
Æ.Áàòòºð. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë-Ñîëîíãîñûí õàðèëöàà. Òýðã¿¿í äýâòýð. (1910-1930-ààä îí).
ÓÁ., 1997.
10
Æ.Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí. Ìîíãîë óëñûí òºð ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë. ÓÁ.,
1997.
11
Î.Àìàðõ¿¿. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ìîíãîë çàí çàíøèë, õóóëü öààç (óëàìæëàë
øèíý÷ëýëèéí àñóóäàë). ÓÁ., 2000.
12
Ä.Ãîìáîñ¿ðýí. Ìîíãîë óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí ò¿¿õ (1921-1956).Òýðã¿¿í
äýâòýð. ÓÁ.,1998.
13
Á.Öýäýí –Èø. Ìîíãîë óëñûí õèë õÿçãààð á¿ðýëäýí òîãòñîí ò¿¿õýýñ. ÓÁ., 1997.
14
Ò.Íàìæèì. Ìîíãîëûí ýðò ýä¿ãýý. ÓÁ.1996. Ìîíãîëûí àæ àõóé, ýäèéí çàñàã. I-II áîòü. ÓÁ.,
2000.
15
Ä.Äàøï¿ðýâ. Ýòàïû ìîäåðíèçàöèè ìîíãîëüñêîãî îáùåñòâà. ÓÁ., 1996.
16
Ì.Ðèí÷åí. Ìîíãîë óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû ò¿¿õ. ÓÁ., 1996.
17
ß.Íàìñðàé. Ìîíãîëä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë õºãæñºí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1997.
18
Ñ.Èäøèííîðîâ. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õèéí õóðààíãóé. ÓÁ., 1994.
19
Í.Æàìáàëñ¿ðýí. ÕÕ çóóíû ìîíãîë àæèë÷èí. ÓÁ., 2000.
20
Ã.×óëóóíáààòàð. Ìîíãîëûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä. ÓÁ., 2000.
21
Õ.ÿíäñàìáóó. ÕÕI çóóíû áîñãîí äýýðõ ìîíãîëûí çàëóó÷óóä. ÓÁ., 1998.
(Ã.×óëóóíáààòàðûí õàìò) Ìàë÷èí çàëóó÷óóäûí íèéãìèéí ä¿ð òºðõ. ÓÁ., 1996.
1
Á.Ñóìúÿà. Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë: îðøèõóé, ýñ îðøèõóé. ÓÁ. 1998.
2
Ñ.Äàøäîíäîã. Æàðàí æèëèéí øàøòèð. (Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí òåàòðûí óðûí ñàíãèéí îí
äàðààëëûí áè÷èã) I áîòü. ÓÁ., 1996.
3
Ä.Öîëìîí. Ìîíãîë êèíî. ÓÁ., 1995.
4
Æ.Ýíýáèø. Ìîíãîëûí õºãæìèéí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë. ÓÁ., 1991.
5
Í.Æàíöàííîðîâ. Ìîíãîëûí õºãæìèéí 12 õºðºã. ÓÁ., 1996.

27
 1990-ýýä îíîîñ õîéø Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õýíä ãàðñàí õàìãèéí
òîì îëîëò áîë ýíý çóóíû íèéãýì, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòàð ñóäëàë
èë¿¿ àõèöòàé õºãæèæ áàéãàà ÿâäàë þì. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûã ò¿¿õýí
õ¿í ñóäëàëûí ÷èãëýëòýé áîëãîí, ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí ñóáúåêòèâ, ñýòãýë
ñóäëàëûí òàëûã ãîëëîí àíõààðäàã ºðíºäèéí îðíóóäûí ò¿¿õýí ñóðãóóëèéí
àðãà ç¿éí øèíý õàíäëàãà ìîíãîëûí ò¿¿õ áè÷ëýãò íýâòðýí ýõýëæ áàéíà. 90-
ýýä îíîîñ õîéø 80 îð÷èì, ãîë òºëºâ óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé õºðºã íàìòàð
õýâëýãäýí ãàðñíààñ Ë.Áàò-Î÷èð7, Æ.Áîëäáààòàð8, Ñ.È÷èííîðîâ9,
Ç.Ëîíæèä10, Ã.Ä¿éíõîðæàâ11 íàðûí á¿òýýë¿¿ä ãîëëîõ áàéð ýçýëæ áàéíà. Ýíä
îíöëîí òýìäýãëýõýä Ë.Áàò-Î÷èðûí “Õ. ×îéáàëñàí : íàìòðûí áàëàðõàéã
òîäðóóëàõóé…” ÓÁ., 1996. Æ.Áîëäáààòàðûí “Ìèíèé õîöðîãäñîíûã äýëõèé
ìýäíý….” /Ä.Äàìáûí íàìòàð ¿éë àæèëëàãàà / Áóëãàí, 1994, Á.Äàâààñ¿ðýí,
Ã.Ìÿãìàðñàìáóó “Àðäûí õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ” ÓÁ., 1998. À.Î÷èð,
Ã.Äàøíÿì íàðûí “Ä.Íàöàãäîðæ: íèéãýì, óëñ òºð, ýðäýì ñóäëàëûí ¿éëñ
àìüäðàë” ÓÁ., 1996. çýðýã á¿òýýë¿¿ä ñóäàëãààíû øèíæýýðýý èë¿¿ ÿëãàð÷
áàéíà.
Ò¿¿õ÷èä ò¿¿õèéí õàâñàðãà óõààí, ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòàã ñóäëàëûí
÷èãëýëòýé ò¿¿õèéí íîì çîõèîë õýâë¿¿ëýí ãàðãàõ áîëîâ1.
Óëñ òºð÷, íèéòëýë÷, ñýòã¿¿ë÷ çýðýã õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí
ò¿¿õèéí àñóóäëóóäàä àíõààðëàà õàíäóóëæ, ñàíàë, áîäëîî ÷ºëººòýé
èëýðõèéëýí íîì, ºã¿¿ëýë áè÷èõ áîëëîî. ¯¿íýýñ õàìãèéí äîðâèòîé íü
Á.Áààáàðûí áè÷ñýí “ÕÕ çóóíû Ìîíãîë: í¿¿äýë, ñóóäàë, ãàðç îëç” /ÓÁ., 1996/
õýìýýõ çîõèîë þì. Ìýðãýæëèéí áèø õ¿ì¿¿ñèéí áè÷ñýí íîì ºã¿¿ëýëä ò¿¿õ
áè÷ëýãèéí àñóóäàëä àðàé ººðººð õàíäàæ, ò¿¿õýí óòãà ç¿éí õóâüä ñîíèðõîë
òàòàõóéö øèíýëýã àÿñ àæèãëàãäàæ áàéãàà áîëîâ÷, ó÷èã áàðèìòûã íàðèéí
ñóäëàëã¿é, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîëäîî òîõèðóóëàí ºðººñãºë, òàøèìãàé
ä¿ãíýëò õèéõ íü îëîíòàà áàéíà.
1990-ýýä îíä Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ÿëàíãóÿà îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëä
ãàð÷ áóé øèíýëýã ç¿éë áîë Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýð òîìú¸î, ¿éë ÿâäàë, îí
öàãèéí òàéëáàð òîëü õèéæ áàéãàà ÿâäàë þì. Òîäðóóëæ õýëáýë,

6
×.Ñîíãèíî. Ìîíãîë÷óóäûí ¿éë óðëàõóéí ýðäýì, óõààí. ÓÁ., 1999.
7
Ë.Áàò-Î÷èð. Áîäîî ñàéä. ÓÁ. 1991. Õ.×îéáàëñàí. ÓÁ. 1996.
8
Æ.Áîëäáààòàð. “Àìàð ñàéä” Áóëãàí, 1993. “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ” ÓÁ., 1994.
Ìèíèé õîöðîãäñîíûã äýëõèé ìýäíý” Áóëãàí, 1995. Äà ëàì. ÓÁ., 1997.
9
Ñ.È÷èííîðîâ. “Ïýëæèäèéí Ãýíäýí” ¯çýë áàðèìòëàë, ¿éë àæèëëàãàà. ÓÁ., 1994. “Ñàíæèéí
Äîâ÷èí ñàéäûí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí áàéð ñóóðü” ÓÁ., 1994. “Äàíñðàíáèëèãèéí Äîãñîì”,
“Äîëãîðæàâûí Ëàìæàâ”, “×îéæîîãèéí ×îéäîãñ¿ðýí” íàðûí óëñ òºðèéí íàìòàð /3 íîì/
ÓÁ.,1997, 1998, 1998.
10
Ç.Ëîíæèä. “ßëãóóíáààòàð Ëàâàðûí Ñóìüÿà” ÓÁ., 1993. “Åðºíõèé ñàéä Öýíãýëòèéí
Æèãæèäæàâ”. ÓÁ. 1995. “Æàíæèí Äàíçàí” ÓÁ., 1995. /Î.Áàòñàéõàíû õàìò/ “Ìàãñàð õóðöûí
Äóãàðæàâûí óëñ òºðèéí íàìòàð”. ÓÁ., 1997. “Íàâààíäîðæèéí Æàäàìáûí óëñ òºðèéí
íàìòàð” ÓÁ., 1997.
11
Ã.Ä¿éíõîðæàâ. “Íàÿí äºðâºí øèäòýíèé íýã Äèëàâ õóòàãò” ÓÁ. 1991. “Á¿ðãýäèéí Ëîñîë”,
“Âàíäàíìàãñàðûí Öýâýýíäîðæ”, “Ãîìáîæàâûí Öýðýíäîðæ”, “Ãîí÷èãèéí Ñàìáóó”,
“Äàâààãèéí Íàìñðàé”, “Äàøèéí Áàëäàíäîðæ”, “Çàíàðàéí Çàÿàò”, “Ìàãñàðìààãèéí
Øàãäàðñ¿ðýí”, “̺ðäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí”, “Íàâààíäîðæèéí Íàñàíáàò”, “Íàìæèëèéí
Õàÿíõèðâàà”, “Ñîíîìáàëæèðûí Áóÿííýìýõ”, “Öýìáýëèéí ªëçèé-Î÷èð” íàðûí óëñ òºðèéí
íàìòàð ÓÁ., 1998 îíä õýâëýãäñýí íèéò 13 íîì.
1
Á.Ëààãàí. “Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ò¿¿õýí õóðààíãóé”. ÓÁ. 1999. “Õºâñãºë àéìãèéí
Æàðãàëàíò ñóìûí ò¿¿õ” ÓÁ., 1998. Ñ.È÷èííîðîâ. “Àðâàéõýýðèéí õîøóóíû õóðààíãóé ò¿¿õ”,
ÓÁ., 1997. Ñ.È÷èííîðîâ, Í.Áàíçðàã÷. “Ýðäýíý çóó õèéä áà Ò¿øýýò õàíû õîøóóíû ò¿¿õèéí
õóðààíãóé” ÓÁ., 1998. “Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàëàé ã¿íèé õîøóóíû ò¿¿õèéí
õóðààíãóé. ÓÁ., 1994.

28
Ý.×èìýäöýðýí, Ñ.Äýìáýðýë, Æ.Óðàíãóà íàðûí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí çàðèì
íýð òîìú¸î, îí öàãèéí òàéëáàð òîëü” /ÓÁ., 1991/, Ë.Æàìñðàí, Ñ.Äýìáýðýë,
Æ.Óðàíãóà íàðûí “Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí áàãà íýâòýðõèé òîëü” I, II /ÓÁ., 1998-
2000/ çýðãèéã õýëæ áîëíî.
1990-ýýä îíîîñ ò¿¿õ÷èä, ôèëîñîôè÷èä ò¿¿õèéí ã¿í óõààí,
ñóäàëãààíû îíîë-àðãà ç¿éí àñóóäàëä àíõààðàë òàâèõ áîëñîí íü Ìîíãîëûí
îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëä çîõèõ à÷ õîëáîãäëîî ºã÷, ò¿¿õ÷ëýõ íîìíîëûí
öýãöã¿é õàíäëàãààñ çàéëñõèéæ, ò¿¿õèéí áîëîí ìåòà ò¿¿õèéí ã¿í óõààíû
êàòåãîðèîð ñýòãýõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà2.
1990-ýýä îíä óðüä ºìíº õààëòòàé áàéñàí îëîí áàðèìòóóä
õàðüöàíãóé íýýëòòýé áîëæ, óðüä ºìíº ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðæ áàéãààã¿é
ýõ ñóðâàëæ, áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ýìõòãýí íèéòë¿¿ëæ áàéãàà íü Ìîíãîëûí
îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä òîìîîõîí ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Ýíý
õóãàöààíä ãàðñàí áàðèìòûí ýìõòãýë¿¿äýýñ õàìãèéí òîì íü àðõèâûí
ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ Ìîíãîë-Îðîñûí êîìèññîîñ áýëòãýñýí “
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë” (ÓÁ., 1996. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé óäèðäàã÷
×.Äàøäàâàà, À. Ï. Êîçëîâ) õýìýýõ áàðèìò áè÷ãèéí òîì õýìæýýíèé
öîìîðëèã þì. Ò¿¿í÷ëýí “Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí ò¿¿õò çºâëºëãººí” (ÓÁ.,
1996. Ýìõòãýí áîëîâñðóóëñàí Ã.Äàøíÿì, Ç.Ëîíæèä), “Æàìñðàíû Öýâýýí.
Ò¿¿âýð çîõèîëóóä” (ÓÁ., 1997. Ýìõòãýñýí Ñ.Èäøèííîðîâ), “Åðºíõèé ñàéä Á.
Öýðýíäîðæ (1868-1928). Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. (ÓÁ., 1998. Ýìõòãýñýí
Õ.Ìàãñàðæàâ, Î.Áàòñàéõàí), “Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí 1915 îíû
Õèàãòûí ãýðýý. ªäºð òóòìûí òýìäýãëýë” (ÓÁ., 1999. Ýðõýëñýí
Î.Áàòñàéõàí), “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”
(ÓÁ.,1995. Ìîíãîëîîñ êèðèëë áè÷èãò áóóëãàñàí Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä,
×.Õàíäñ¿ðýí ), “Ìîíãîë óëñûí øàñòèð” I, II (ÓÁ. 1997. Êèðèëë áè÷èãò
áóóëãàæ, õýâëýëä áýëòãýí òàéëáàð õèéñýí (À. Î÷èð, Ç.Ëîíæèä, Ö.Òºðáàò),
“Ìîíãîë-Îðîñûí ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí õàðèëöàà. I áîòü. (1921-
1960)”. (ÓÁ., 2000.), Ìîíãîë óëñûí õóóëèóäûí îëîí áîòü ýìõòãýë çýðãèéã
äóðäàæ áîëíî.
ÕÕ çóóíû ñ¿¿ë÷èéí 10-ààä æèë íàì, òºðèéí óäèðäàõ áîëîí äèïëîìàò
àëáà õàøèæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñ äóðòãàë, äóðñàìæàà áè÷èæ ¿ëäýýõ ýðìýëçýëòýé
áîëæ áàéãàà íü ò¿¿õèéí ¿íýíèéã ñýðãýýõýä èõýýõýí òóñ íýìýðòýé õýðýã
áºë㺺1. Áàñ íýãýí ñîíèðõîëòîé ç¿éë áîë óëñ òºðèéí øàëòãààíààð õèëèéí
÷àíàäàä ä¿ðâýí ãàðñàí ìîíãîë õ¿íèé äóðòãàë õýâëýãäýæ ýõýëæ áàéãàà þì2.
1990-ýýä îíä Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õýýð õýâëýãäýí ãàðñàí
á¿òýýë¿¿ä íü ò¿¿õèéí àñóóäëûã äàí ãàíö ôîðìàöèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ ¿çýæ
èðñýí ºðººñãºë áàéäëàà ýðãýí õàðæ, èðãýíøëèéí îíîë, ò¿¿í÷ëýí ñàéõü
õî¸ð îíîëûí àëü àëèíû ¿íýò ç¿éëñèéí óëàìæëàë, õîëáîîí äóíäààñ ¿ð
ãàðãàæ, óòãà íýýõèéã ýðìýëçñýí øèíæòýé áàéíà. Ãýõäýý áàñ çàðèì íýã íîì,

2
“Ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû îíîë- àðãà ç¿éí àñóóäàë” ÓÁ., 1999. Ë.̺íõ-Ýðäýíý “Ò¿¿õèéí ã¿í
óõààíû ëåêö¿¿ä” ÓÁ., 2000. Í.Õàâõ “Ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë èðãýíøëèéí ã¿í óõààí” ÓÁ., 1995.
Ö.Ãîìáîñ¿ðýí “Íèéãìèéí òóõàé ôèëîñîôèéí èíòåãðàëü, õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëàõ ýõëýë”
ÓÁ., 1999.
1
Á.Æàìáàëäîðæ. Äàðäàí áóñ çàìààð äàëààä æèë. ÓÁ., 1996. Á.Æàðãàëñàéõàí. Îëîí
æèëèéí õóó÷. Ýë÷èí ñàéäûí òýìäýãëýë. ÓÁ., 1997. Ö.Áàëõààæàâ. Íàñ äàãàñàí õºðºã.
Äóðñàìæ. ¹1. ÓÁ., 1997. Á.Ëèãäýí. Áè ìóó õ¿í. ÓÁ., 1998. Ñ.Äàìáàäàðæàà. Áðèòàíèéí
àðàë äýýð Ìîíãîëûí ãàë ãîëîìò àññàí íü. Ýë÷èí ñàéäûí òýìäýãëýë. ÓÁ., 1999. Ò.Ãýíäýí.
Ãóðâàí ò¿ìýí õ¿íèé àìü., ÓÁ., 1999. Ï.Øàãäàðñ¿ðýí. Ìèíèé ìýäýõ ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí.
(äóðñàìæ) ÓÁ., 2000 çýðýã.
2
Äèëàâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ. Àð Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí äóðòãàë. ÓÁ., 1991.

29
çîõèîëä ýä¿ãýý÷ëýí ýðãýæ òóéëøðàõ, óëñ òºðæèõ õàíäëàãà ìýð ñýð
àæèãëàãäàæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.

* * *
ªðíº, äîðíûí îðíóóäûí ìîíãîë ñóäëàà÷èä òóñ óëñûí ÕÕ çóóíû
ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð àñàð èõ àæèë õèéæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí
ò¿¿õýíä ãàäààäûí ýðäýìòäèéí àíõààðàë òºâëºðºõ áîëñîí íü ìîíãîë÷óóä
ºíº ýðòíèé ò¿¿õòýé, òýð òóñìàà äýëõèéí ò¿¿õýíä ñîöèàëèñò òóðøèëòàä
ºðòñºí õî¸ð äàõü îðîí áîëæ, îëîí óëñûí õàðèëöààíä ìýäýãäýõ¿éö áàéð
ñóóðüòàé áàéñàíä îðøèíî.
Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ ñóäëàëûí òóõàéä ãàäààäûí ýðäýìòäýýñ
Ǻâëºëò, Îðîñûí ìîíãîë ñóäëàà÷äûí á¿òýýë òóóðâèë õàìãèéí òîì áàéð
ýçýëæ áàéíà. 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä
òîãòñîí Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéã ñóäëàõàä Îðîñ-Ïîëüøèéí ýðäýìòýí
Â.Ë.Êîòâè÷èéí1 á¿òýýë¿¿ä ¿ëýìæ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Òóõàéëáàë,
ò¿¿íèé “Ìîíãîëûí ò¿¿õ ºíººãèéí óëñ òºðèéí áàéäëûí òîâ÷ òîéì” õýìýýõ
ñóäàëãàà íü áàðèìò ñýëòèéí õàìàðñàí õ¿ðýý, îí÷, õèéñýí ä¿ãíýëòèéí
öàðààãààðàà òýð ¿åä ñýäýâ îéðîëöîî ñóäàëãàà õèéñýí Îðîñûí áóñàä
ñóäëàà÷äûí á¿òýýë¿¿äýýñ ãîéä ÿëãàðàí ãàð÷ áàéíà. Ýíý ¿åä Ïåòåðáóðãèéí
Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Í.È. Âàñèëåâñêèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òàëààð
áè÷ñýí ëåêö¿¿ä, ò¿¿íèé ¿å òýíãèéíõýí, ïðîôåññîð öîë, òóøààëòàé, õààíò
Îðîñûí öýðãèéí áîëîí èðãýíèé çàñàã çàõèðãààíû òºëººëºã÷èä Á.Ì.Ãóðüåâ,
Ì.È. Áîãîëåïîâ, Ë.Í.Ñîáîëåâ, Þ.Êóøåëåâ, À.Ì. Áåííèãñåí, À.Â. Áàðàíîâ,
À.Ë. Áîëîáàí2 çýðýã ñóäëàà÷äûí á¿òýýë¿¿ä ãàð÷ýý.
Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí äàðààãààð Îðîñ, Ǻâëºëòèéí
ò¿¿õ÷èä Ìîíãîëûí òàëààðõè ñóäàëãààã ìàðêñèñò àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí õèéõ
áîëîâ. Àêàäåìè÷ È.Ì. Ìàéñêèéí “Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîë” õýìýýõ íîì
(Èðê.,1921) áîë Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ìàðêñèñò àðãà ç¿éãýýð áîëîâñðóóëàõ
àíõíû îðîëäëîãî áàéæýý. Òýðáýýð Á¿õ îðîñûí ýä õýðýãëýã÷äèéí
íèéãýìëýãýýñ Ìîíãîë îðîíä æèë õàãàñûí õóãàöààãààð èëãýýæ áàéñàí
øèíæèëãýýíèé àíãèéã òîëãîéëæ áàéñíû õóâüä Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí áàéäëûã ãàçàð äýýð íü ñóäàëæ, ýõ ñóðâàëæ äýýð òóëãóóðëàí óã
çîõèîëûã áè÷æýý. È.Ì. Ìàéñêèé 1911 îíû ¿éë ÿâäëûã õóâüñãàë ãýæ àíõ
¿çñýí ýðäýìòýí áºãººä îëîí àñóóäëûã ãî¸æ ÷èìýëã¿é, áàéãààãààð íü àâ÷
¿çñýí ñàéí òàëòàé. Ãýòýë ýíý òóõàéä ò¿¿íèéã ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé òýìöëèéí ¿éë ÿâäëûã ä¿ãíýæ ¿çýõäýý ò¿¿õèéã á¿òýýã÷ îëîí
ò¿ìíèé ðîëèéã îëæ õàðààã¿é, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóâüñãàë÷ ÷àäâàð,
õ¿÷èíä èòãýýã¿é, Ìîíãîë îðîíä òóññàí 1917 îíû Îðîñûí õóâüñãàëûí íºëººã
¿íýëæ ¿çýýã¿é ãýõ ìýò îíîë- àðãà ç¿éí äóòàãäëóóä ãàðãàñàí ãýæ çýìëýæ
áàéëàà. Õîæèì ýíý çîõèîë “Ìîíãîëèÿ íàêàíóíå ðåâîëþöèè” (Ì., 1959.
ïåðåðàáîòàííîå èçäàíèå) íýðòýéãýýð íýìýëò, çàñâàð îðóóëàí õýâëýãäñýí
áèëýý.

1
<< Çàïèñêè îá ó÷åíûõ òðóäàõ Â.Ë. Êîòâè÷à. -“Èçâåñòèÿ Ðîññèéñêîé Àêàäåìèè íàóê>>. YI
ñåðèÿ, ÕYII òîì. 1923. 371-372 òàëààñ Â.Ë. Êîòâè÷èéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ¿éë
àæèëëàãààíû òóõàé òîäîðõîé ¿çýæ áîëíî.
2
Ýäãýýð ýðäýìòäèéí á¿òýýëèéã íîì ç¿éãýýñ ¿çíý ¿¿.

30
 Äàðàà íü ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í,
1921 îíû õóâüñãàë, àãðàð õàðèëöààíû àñóóäëûã ìàðêñèñò àðãà ç¿éí
¿¿äíýýñ ñóäëàõûã îðîëäñîí À. Êàëëèíèêîâûí á¿òýýë¿¿ä1 ãàð÷ýý.
Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷äèéí äîòðîîñ Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéã È.ß.
Çëàòêèí àíõ óäàà ýðýìáý äàðààòàé, íýãýí á¿õýëëýã áîëãîí àâ÷ ¿çæýý.
Òýðýýð “ÁÍÌÀÓ áîë àðäûí àðä÷èëñàí îðîí ìºí” õýìýýõ ò¿¿õèéí çîõèîë
íèéòë¿¿ëýýä, ò¿¿íèéãýý çàñ÷ äýëãýð¿¿ëýí ”ÁÍÌÀÓ-ûí øèíý áà øèíýõýí
¿åèéí òîâ÷ ò¿¿õ” íýðòýéãýýð (Ì.,1957) õýâë¿¿ëñýí áàéíà.
Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷èä 1921 îíû õóâüñãàëûí ºðíºëò, ÁÍÌÀÓ-ûí
êàïèòàëèñò áèø õºãæèë, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûã íýãòãýí
ä¿ãíýõýä ãîë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, Ã.Êóíãóðîâ,
Á.Ñîðîêîâèêîâ íàðûí “Àðäûí õóâüñãàë”. Ò¿¿õýí íàéðóóëàë. (Ýðõ¿¿., 1947.) ,
Á.Ä. Öèáèêîâûí “Óíãåðí÷¿¿äèéã áóò öîõèñîí íü” (Óëàí-Óäý., 1947.)
á¿òýýë¿¿äýä 1921 îíû õóâüñãàëûí ìºí ÷àíàð, à÷ õîëáîãäëûã íýýí
õàðóóëàõûã õè÷ýýñýí áîëîé. ̺í Ã.Ñ. Ìàòâååâà, Ñ. Ñòàðèöûíà,2 Ñ.Ê.
Ðîùèí3 íàðûí íýãýí ñýäýâò çîõèîëóóäàä òóñ óëñûí òºð, àðä÷èëëûí
õºãæèë, ýäèéí çàñàã, ãîë òºëºâ õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò ãàð÷
áóé ººð÷ëºëòèéã ñóäàëñàí áàéíà. Â.Â. Ãðàéâîðîíñêèé4, Ã.Ì. Ìèõàéëîâ5,
Ð.Ë.Áàëäàåâ6 íàð í¿¿äýë÷ ìàë÷äûí ñóóðüøèë, àõóé, ñî¸ë áîëîâñðîëûí
àñóóäëûã øèíæëýí ñóäàëñàí íîì, òîâõèìîë áè÷æýý. Å.Ï. Áàâðèí, È.
Ìåùåðÿêîâ7, Ë.Ì. Ãàòàóëèíà8, À.À.Îñèïîâ9, Ì.Ñ.Êàïèöà, Ì.Ñ. Èâàíåíêî10,
íàðûí á¿òýýë¿¿äýä ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä áîäëîãî,
ÿëàíãóÿà Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàð,
òºëâèéã òîäîðõîéëîí ãàðãàæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàìûí àñóóäàë áîë
Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷äèéí á¿òýýëä òîìîîõîí áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéâ.1
Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí òàëààð íýãýí ñýäýâò çîõèîëîîñ ãàäíà
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ” á¿òýýëèéí ýìõòãýë, øèíæëýõ óõààíû

1
Àíàòîëèé Êàëëèííèêîâ. Ðåâîëþöèîííàÿ Ìîíãîëèÿ. Ãîñèçäàò. Ì., 1925 ã. Íàöèîíàëüíî-
ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå â Ìîíãîëèè. Èä. Ìîñêîâñêèé ðàáî÷èé. Ì., 1926. Àãðàðíûå
îòíîøåøèÿ è àíòèôåîäàëüíàÿ àãðàðíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè. Â. êí:Àãðàðíûé âîïðîñ
íà Âîñòîêå. Ì., ÌÀÈ. 1933 ã. çýðýã.
2
Ã.Ñ.Ìàòâååâà, Ñ. Ñòàðèöûíà. Íàðîäíàÿ äåìîêðàòèÿ è ñòðîèòåëüñòâî ñîöèàëèçìà â ÌÍÐ.
Ì., 1965. Ã.Ñ.Ìàòâååâà. Ñîçäàíèå ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû ñîöèàëèçìà â ÌÍÐ.
Ì.,1979.
3
Ñ.Ê.Ðîùèí. Ñîöèàëèñòè÷åñêèé óêëàä â ýêîíîìèêå. Ì.,1958. Ðàçâèòèå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ
ïðîèçâîäñòâåííûõ îòíîøåíèé â ÌÍÐ. Ì.,1979.
4
Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé. Îò êî÷åâîãî îáðàçà æèçíè ê îñåäëîñòè (íà îïûòå ÌÍÐ) Ì., 1979.
5
Ã.È. Ìèõàéëîâ. Êóëüòóðíîå ñòðîèòåëüñòâî â ÌÍÐ. (èñòîðè÷åñêèå î÷åðêè) Ì.,1957.
6
Ð.Ë.Áàëäàåâ. Íàðîäíîå îáðàçîâàíèå â ÌÍÐ. Ì., 1971.
7
Å.Ï.Áàâðèí, Ì.Â. Ìåùåðÿêîâ. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà (ýêîíîìèêà è âíåøíÿÿ
òîðãîâëÿ) Ì.,1961.
8
Ë.Ì. Ãàòàóëëèíà. Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà â ñîöèàëèñòè÷åñêîì ñîäðóæåñòâå.
Ì., 1969.
9
À.À.Îñèïîâ. Âíåøíÿÿ ïîëèòèêà Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì., 1963.
10
Ì.Ñ.Êàïèöà, Ì.Ñ.Èâàíåíêî. Äðóæáà, çàâîåâàííàÿ â áîðüáå. (ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêèå
îòíîøåíèÿ) Ì.,1965.
1
Ëåíèí è íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå â ñòðàíàõ Âîñòîêà. Ì., 1970. Ã.Ô. Êèì,
Ô.È. Øàáøèíà. Ïðîëåòàðñêèé èíòåðíàöèîíàëèçì è ðåâîëþöèè â ñòðàíàõ Âîñòîêà. Ì.,
1967. ̺í òýäíèé “Ñîþç ðàáî÷åãî êëàññà è êðåñòüÿíñòâà è îïûò ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí
Àçèè. (íà ïðèìåðå ÌÍÐ,ÊÍÄÐ,ÄÐÂ.) Ì.,1977, Ì.Ñ. Äæóíóñîâ. Î íåêàïèòàëèñòè÷åñêîì ïóòè
ðàçâèòèÿ ðàíåå îòñòàëûõ ñòðàí. Ì., 1967, Ë.È. Ãàòàóëëèíà. Ïðîáëåìû
íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì.,1978.

31
õÿëáàð÷èëñàí íîì, òîâõèìîë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë îëîí àðâààðàà
ãàðñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Ýäãýýð á¿òýýë¿¿ä íü á¿õýëäýý ôîðìàöèéí
îíîë, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò, àíãè÷ áàéð ñóóðü, ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ áè÷èãäñýí íü òîäîðõîé þì.
ªºð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí à÷ áóÿíààð 1990-ýýä îíîîñ Ǻâëºëò-
Îðîñûí ò¿¿õ÷èä Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õèéã îíîë- àðãà ç¿éí øèíý
õàíäëàãà áàðèìòëàí ñóäàëæ ýõýëëýý. Å.Ì. Äàðåâñêàÿ “Ãóðâàí õºðºã-ãóðâàí
õóâü çàÿà”2 õýìýýõ ò¿¿õýí íàéðóóëàëäàà Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçðûí ýäèéí
çàñãèéí çºâëºõ Ñ.À.Êîçèí, ¿íýí àëäàðòíû øàæíû ëàì Ô.À. Ïàðíÿêîâ,
Ìîíãîë äàõü Îðîñûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí ïèîíåð È.È.Êîðîíîêîâ íàðûí
òóõàé îëäîõóéä áýðõ áîëñîí ìàø ñîíèí áàðèìò ñýëò àøèãëàí áè÷ñýí íü ÕÕ
çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëä îëîí íàðèéí ýýäðýýòýé àñóóäëûã
òîäðóóëàõàä äºãºº ºã÷ áàéíà.
Ñ.Ðîùèí “Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õ” (1921-1940)3 õýìýýõ íýãýí
ñýäýâò çîõèîë òóóðâèëàà. Ýë á¿òýýëäýý Îðîñûí àðõèâûí, ÿëàíãóÿà
Êîìèíòåðíèé àðõèâûí óðüä ºìíº ñóäàëãààíû ýðãýëòýíä òºäèéëºí îðîîã¿é
îëîí àðâàí áàðèìò ñýëòèéã àøèãëàí, Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä Êîìèíòåðíèé
ã¿éöýòãýñýí ýåðýã, ñºðºã ¿¿ðãèéã ¿íäýñëýë ñàéòàé íýýí õàðóóëñàí áàéíà.
Ñ.Ã.Ëóçÿíèí ººðèéíõºº áýñðýãõýí á¿òýýëä4 ÕÕ çóóíû 20-30-ààä îíû Îðîñ,
Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöààíä ãàð÷ áàéñàí áýðõøýýë, çºð÷ëèéã îí÷òîé
ñóäëàí ãàðãàæýý.
Ã.Ñ.ßñêèíà (Ìàòâååâà) “Ìîíãîë: õºãæëèéí çàãâàðûí õàëàà óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë” çýðýã õýä õýäýí á¿òýýëäýý5 90-ýýä îíû Ìîíãîë
äàõü íèéãýì-óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèíý òîãòîëöîîíû òºëºâøèë, óëñ
òºðèéí øèíý÷ëýë, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í, øèëæèëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíû ºðíºë, õºãæëèéã çàäëàí øèíæèëñýí áàéíà.
Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé “Ìîíãîë: õºãæëèéí ñîöèàëèñò çàãâàðààñ çàõ
çýýëä øèëæèõ ¿åèéí õºäººãèéí õ¿í àìûí ºðõèéí òºñâèéí á¿òýö äýõ
ººð÷ëºëò”, “Ìîíãîëûí ºíººãèéí àðä: íèéãìèéí õºãæëèéí àñóóäëóóä (1980-
1995 ãã.)”1 õýìýýõ çîõèîëóóääàà õºäººãèéí õ¿í àìûí íèéãìèéí àñóóäëóóäûã
øèíæëýí ñóäàëæýý.
Ä.Á.Óëûìæèåâ “Îðîñûí Ìîíãîë ñóäëàë” õýìýýõ á¿òýýëäýý 2 ÕIÕ
çóóíû II õàãàñààñ ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí Ïåòåðáóðãèéí
äýã ñóðãóóëèéã àâ÷ ¿çýõäýý ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã
ñóäëàõàä Îðîñûí ýðäýìòäèéí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã öóõàñ áîëîâ÷ áàçàæ
ä¿ãíýñýí áàéíà.
Ì.È. Ãîëüìàí “Ìîíãîë ñóäëàë ªðíºäºä” (òºâ¿¿ä, áîëîâñîí õ¿÷èí,
íèéãýìëýã) ÕÕ çóóíû 50-èàä îíû ýõíýýñ 90 îí” õýìýýõ á¿òýýëäýý áàðóóí

2
Å.Ì. Òðè ïîðòðåòà-òðè ñóäüáû. Èñòîðè÷åñêèå î÷åðêè., ÓÁ. 1997.
3
Ñ.Ðîùèí. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè (1921-1940) Ì.,1998.
4
Ñ.Ã.Ëóçÿíèí. ÕÕ çóóíû 20-30-ààä îíû Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîëûí õàðèëöààíû ò¿¿õýýñ. ÓÁ.,
1998.
5
Ã.Ñ.ßñêèíà. Ìîíãîëèÿ: ñìåíà ìîäåëè ðàçâèòèÿ. Ïîëèòè÷åñêèå è ýêîíîìè÷åñêèå
ðåôîðìû. Ì.,1994, Ìîäåðíèçàöèÿ ïðîèçâîäñòâèòåëüíûõ ñèë è ýêîíîìè÷åñêàÿ ðåôîðìà â
Ìîíãîëèè. Ì.,1994. è òàê äàëåå.
1
Â.Â.Ãðàéâîðîíñêèé. Ìîíãîëèÿ: èçìåíåíèÿ â ñòðóêòóðå ñèñòåìíûõ áþäæåòîâ ñåëüñêîãî
íàñåëåíèÿ ïðè ïåðåõîäå îò ñîöèàëèñòè÷åñêîé ìîäåëè ðàçâèòèÿ ê ðûíî÷íîé. Ì.,1996.
Ñîâðåìåííîå àðàòñòâî Ìîíãîëèè: ïðîáëåìû ñîöèàëüíîãî ðàçâèòèÿ (1980-1995ãã). Ì.,
1996.
2
Ä.Á. Óëûìæèåâ. Îðîñûí Ìîíãîë ñóäëàë. ÕIÕ çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñ ÕÕ çóóíû ýõýí ¿å.
Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí Ïåòåðáóðãèéí äýã ñóðãóóëü. ÓÁ., 1998.

32
Åâðîï, Õîéä Àìåðèêèéí îðíóóä äàõü ìîíãîë ñóäëàëûí õºãæëèéã àâ÷
¿çýõäýý Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õòýé õîëáîîòîé îëîí áàãö àñóóäëûã
õºíäºí òàâüñàí þì. Ìºí ºã¿¿ëýí áóé ¿åèéí ò¿¿õèéí àñóóäëààð Å.À. Áåëîâ,
À.Ñ. Æåëåçíÿêîâ, Å.Â. Áîéêîâà, Ø.Á. ×èìèääîðæèåâ íàðûí çýðýã
ýðäýìòäèéí áàðèìò ñóäàëãàà ñàéòàé ºã¿¿ëë¿¿ä íèéòëýãäæýý.
Ǻâëºëòººñ ãàäíà ºðíº, äîðíûí õºãæèíã¿é îðíóóäàä ÕÕ çóóíû
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð áàãàã¿é ç¿éë õèéñýí áàéíà. Ãýõäýý õî¸ð
¿çýë ñóðòëûí òýìöýë, ñºðãºë人íèé íºõöºëä äýýðõ îðíóóä äàõü îð÷èí
¿åèéí ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàë íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð óëñ òºðèéí áîäëîãî,
¿çýë ñóðòëûí õàëüñ á¿ðõýâ÷èí äîîð ÿâàãäàæ áàéñíûã äóðäàõã¿é ºíãºðºõ
àðãàã¿é þì.
ªðíºäèéí îðíóóäûí, ÿëàíãóÿà ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äààñ
Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõ àæèë äýëõèéí II äàéíû äàðààãààñ
îíöãîé èäýâõèææýý. Òýäíýýñ Î.Ëàòòèìîð, Ð.Ðóïýí, Æ.Ôðèòýðñ, Æ.Ìýðôè,
Àëèñà Êýìïè íàðûã îíöëîí òýìäýãëýæ áîëîõ þì. Ýäãýýð ñóäëàà÷äûí
á¿òýýë¿¿äýä Ìîíãîëûí äîòîîä àìüäðàë, õºãæëèéí ÿâöûã ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé ¿çýë, õóâüñãàëûí õàðèëöàí õàìààðàë, óëàìæëàë øèíý÷ëýë,
òºðèéí áàéãóóëàë, ëàìûí øàøèí, ñî¸ëûí õóâüñãàë, ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
áà êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì ãýñýí óõàãäàõóóíààð äàìæóóëàí àâ÷ ¿çñýí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãàòàé áàéíà.
Î.Ëàòòèìîðûí “Í¿¿äýë÷èä áà õóâüñãàë÷èä” õýìýýõ çîõèîë íü1
Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí îëîëò, àìæèëò, ýåðýã, ñºðºã ñóðãàìæèéã
áîäèòîé õàðóóëñàí ºðíºäèéí ýðäýìòíèé àíõíû òîìîîõîí á¿òýýë þì.
Òýðáýýð ýë á¿òýýëäýý 1921 îíû õóâüñãàë ãàðàõ äîòîîä íºõöºë á¿ðýëäñýí
ãýæ ¿çñýíýýðýý Àìåðèêèéí áóñàä ñóäëàà÷äààñ ÿëãàð÷ áàéâ. Ñàéõü
ýðäýìòíèé ýíý çîõèîëäîî äýâø¿¿ëñýí “Ìîíãîë áîë Ǻâëºëòèéí äàãóóë
îðîí” ãýñýí ¿çýë ñàíàà íü áàãà áóóðàé îðîí èõ ã¿ðí¿¿äèéí ýðõ àøãèéí
òîéðîãò ÿìàãò ýðãýëäýæ áàéäàã ÷óõàìõ¿¿ òýð óòãààðàà áîäèòîé ä¿ãíýëò
áàéëàà.
Ãýõäýý ñ¿¿ëäýý òýðáýýð ýë ¿çýë ñàíààíààñàà òàòãàëçñàí íü òóõàéí
öàã ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýëèéã áîäñîí õýðýã áèç. Î.Ëàòòèìîð Ìîíãîëûí
îéðõ ¿åèéí ò¿¿õýýð îëîí íîì, ºã¿¿ëýë áè÷ñýí ãàðãóóí òîì ýðäýìòýí þì.
Ð.Ðóïýí Ìîíãîëûí òóõàé îëîí á¿òýýë òóóðâèñíààñ “ÕÕ çóóíû
Ìîíãîë÷óóä”, “Ìîíãîëûã õýðýã äýýðýý ÿàæ çàõèð÷ áàéñàí áý? ÁÍÌÀÓ-ûí
óëñ òºðèéí ò¿¿õ”. (1900-1978) õýìýýõ á¿òýýë¿¿ä õàìãèéí òîìîîõîí íü þì.
Òýðýýð ýõíèéõýý á¿òýýëä 1921 îíû õóâüñãàëààñ ºìíºõ áîëîí õîéøõè ¿åèéí
ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàëûã á¿õèé ë òàëààñ íü òóí ñîíèðõîë òàòàõóéöààð
ä¿ãíýí áè÷ñýí áàéíà2. Çîõèîã÷ õî¸ð äàõü á¿òýýëäýý ñîöèàëèçìûí ¿åèéí
øèíý õ¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëò Ìîíãîë îðîíä áèåëýãäýõã¿é áàéíà ãýýä
õ¿íä ñóðòàëòíû øèíý àíãè óëñ îðíû õýðãèéã ãàðòàà áàðüæ áàéíà3 õýìýýí
òýìäýãëýñýí áàéíà.
Æ.Ì. Ôðèòýðñèéí “Ãàäààä Ìîíãîë, ò¿¿íèé îëîí óëñûí áàéð ñóóðü”
õýìýýõ á¿òýýë íü4 íü äýëõèéí II äàéíû ºìíºõ ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí

1
O. Lattimore. Nomads and Commissars: Mongolia. Revised New York., 1962.
2
Rupen, Robert. Mongols of the Twentieth (Century), Volumes Bloomington. 1964. Ýë
çîõèîëûã Ã.Àêèì ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàí 2000 îíä õýâë¿¿ëñýí áîëîé.
3
Rupen, Robert. How Mongolia is Really Ruled. A Political History of the Mongolian People*s
Republic, 1900-1978. Hoover Institution Press, Stanford, California. 1979. pp 113
4
Friters, Gerard M. Outer Mongolia and Its International Position, Baltimore, the John Hopkins
Press. 1949.

33
áàéäëûã õºíäºí ¿çñýí òîìîîõîí á¿òýýëèéíõýý õóâüä ºä㺺 ÷ ¿íý öýíýòýé
õýâýýð áàéíà. Òýðáýýð ýíý íîìîíäîî àíõ óäàà Ãàäààä Ìîíãîëîîñ Îðîñ,
Õÿòàä, ßïîí çýðýã èõ ã¿ðí¿¿äòýé õýðõýí õàðèëöàæ èðñíèéã äèïëîìàò
àðõèâûí áàðèìò ñýëò àøèãëàí òîéìëîí àâ÷ ¿çñíýýðýý èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Õàðèí 1946-1961 îíóóäàä ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñýõ
àñóóäàëä ÀÍÓ íààøòàé õàíäààã¿éã çîõèîã÷ “ìýäýýëëèéí äóòàãäëààñ”
áîëñîí õýìýýí òàéëáàðëàñàí íü òºäèéëºí ¿íýìøèëòýé áèø þì.
Æîðæ Ìýðôè “Øèíý áà íýí øèíý ¿å äýõ Ãàäààä Ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí õºãæèë”1 õýìýýõ çîõèîëäîî 1940-ººä îíû òºãñãºëººñ á¿ð òîäðóóëàí
õýëáýë Ñòàëèíûã íàñàí ººä áîëòîë ÇÕÓ Ìîíãîëä ººðèéíõºº áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ, ÁÍÌÀÓ-ààð óëñ òºðèéí íåéòðàëèòåò ÷èã øóãàì áàðèìòëóóëàõ
ñîíèðõîëòîé áàéñàí ãýæ ¿çæýý. ̺í òýðáýýð “Ǻâëºëòèéí Ìîíãîë”2 õýìýýõ
çîõèîëäîî ÁÍÌÀÓ óëñ òºðèéí òàëààð ÇÕÓ-ûí õàðààò áàéäàëòàé îðøèæ
èðñíèéã ãàðãàí òàâüñàí áàéíà.
1980-1990-ýýä îíû ¿åèéí ñóäëàà÷äààñ Àëèñà Êýìïè Ìîíãîëûí
óëàìæëàëò í¿¿äëèéí àìüäðàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäûí
çºð÷ëèéí àñóóäàëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëæ, ñîíèðõîëòîé ñóäàëãàà õèéæ
áàéíà3. Òýðáýýð Ìîíãîë óëñ, í¿¿äýë÷èä ñóóðüøìàë àìüäðàëä øèëæäýã
óëàìæëàëò çàìûã ñîíãîõ óó, ýñâýë ýíý ãàçàð îðîí óóð àìüñãàëäàà ñàéòàð
çîõèöñîí í¿¿äëèéí àæ àõóéí ä¿ð òºðõ äýýð ñóóðèëñàí çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí ºâºðìºö íýãýí çàãâàðûã á¿òýýí ãàðãàæ èðýõ ¿¿ õýìýýõ àöàí çàì
ìîíãîë÷óóäûí ºìíº òóëãàðààä áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý.
Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí ò¿¿õèéí õàìãèéí øèíýõýí ñóäàëãàà áîë ÀÍÓ-
ûí Ïðèíñòîíû èõ ñóðãóóëèàñ õýâë¿¿ëñýí “Ìîíãîë óëñ ÕÕ çóóíä. Ýõ ãàçàðò
ò¿ãæèãäñýí êîñìîïîëèò”4 õýìýýõ á¿òýýë þì. Ýíý õàìòûí á¿òýýëä ÀÍÓ, Èõ
Áðèòàíè, ßïîí, Îðîñ, Òàéâàíû ñóäëàà÷äûí áè÷ñýí ç¿éë¿¿ä îðñíîîñ ãàäíà
Ìîíãîëûí ýðäýìòýä ÷ áàñ îðîëöæýý. Ñàéõü á¿òýýëä ìîíãîë ñóäëàëûí
õºãæèëä ä¿ãíýëò ºãºõèéí õàìò ìîíãîë óëñ-¿íäýñòíèé óëñ òºðèéí òóñãààð
òîãòíîë, ò¿¿íèé òºëººõ òýìöýë áîëîí Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí õýòèéí
òºëâèéã îëîí óëñûí áîëîí ãåîïîëèòèêèéí áàéð ñóóðèíààñ àâ÷ ¿çñýí áàéíà.
Àíãëèéí ýðäýìòýí ×.Áàóäåí “Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õ”5 áîëîí õýä
õýäýí ºã¿¿ëýëäýý ÁÍÌÀÓ-ûí îëîëò, àìæèëòûã õ¿ëýýí çºâøººðººä, òóñ
óëñûí äîòîîä àìüäðàëûí ººð÷ëºëò Ǻâëºëòèéí çàãâàðààð õèéãäñýíèéã
òýìäýãëýñýí áàéíà.
̺í Àíãëèéí íýðò ñóäëàà÷ Àëàí Ñàíäåðñ Ìîíãîëûí òóõàé áè÷ñýí
õýä õýäýí íîì, òàéëáàð, òîëüäîî ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí óëñ òºð, íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä íýëýýä áîäèòîé øèíæèëãýý õèéæýý1.
1
Murphy G. The Economic Development of Outer Mongolian Economy in Resent Times, Ann
Arbor, Michigan University Microfilms, 1957.
2
Murphy G. Soviet Mongolia. A Study of the Oldest Political Satellite, Berkeley and Los
Angelos. 1966.
3
Alicia J. Campi. The unique challenges facing Mongolia as adapts its nomadic socialist
economy to the market system, Mongolia. V. 7. 1996. pp. 221-235. Nomadic Cultural Values
and Their Influence on Modernization: Mongolia in Transition, Washington., 1992. pp 91-102.
4
Mongolia in the Twentieth Century. Landlocked Cosmopolitan. Edited by Stephan Kotkin and
Bruce A. Elliman, Armonk, New York, London, England. 1999.
5
Ch. Bawden. Modern history of Mongolia. L. 1968. Mongol Notes 1-The Louvain Fire Ritual.-
Central Asiatic Journal. V.8.1968. ¹4. Notes on the Worship of Locol Deities in Mongolia,
“Mongolian Studies”, Budapest, 1970
1
Alan. J.K. Sanderes. Peoples Republic of Mongolia. A General Reference Guide. OVP. 1968.
Mongolia: Politics, Economics and Society. Pienter. London. 1987. Historical Dictionary of
Mongolia, Scavecrow Press, Lanham, 1996.

34
 Ôðàíöûí ýðäýìòýí Æàã Ëåãðàí “Ìîíãîëûí ñîíãîæ àâñàí çàì.
Ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä”2 õýìýýõ á¿òýýëäýý ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí ò¿¿õýí
çàìíàëûã ìàðêñèñò àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýí áè÷æýý. Àðêàäèé Ñòîëûïèí
“Ìîñêâà, Áýýæèíãèéí çàâñàð äàõü Ìîíãîë îðîí”3 õýìýýõ á¿òýýëäýý ÕIII
çóóíààñ ÕÕ çóóíû äàëààä îí õ¿ðòýëõ Ìîíãîëûí ãàäààä õàðèëöàà, ãàäààä
îð÷íû ººð÷ëºëòèéã ò¿¿õèéã òîéìëîí õàðóóëñíû äîòîð Õààíò Îðîñ, Ìàíæ
×èí óëñûí õîîðîíäûí õàðèëöàà, ò¿¿íèé Ìîíãîëä òóññàí íºëºº, Ìîíãîëûí
òàëààð Îðîñ, Õÿòàä, ßïîíû áàðèìòàëñàí áîäëîãî, ìîíãîë ¿íäýñòíèé õóâü
çàÿàíû àñóóäàë, ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õèéí àñóóäëûã õºíäºí
òàâüæýý. Ãýâ÷ ìîíãîë ýõ ñóðâàëæ, àìüä ãýð÷èéí íîòîëãîî çýðýãòýé íàðèéí
òàíèëöààã¿éãýýñ õààÿà àëäàà ìàäàãòàé ä¿ãíýëò, ãàðãàëãàà òààðàëäàæ
áàéíà. Õàðèí ºìíº ºã¿¿ëñýí Æàã Ëåãðàí äóðäàí áóé çîõèîëûí äîòîð “Ò¿¿õ
ãóéâóóëàã÷èä” ãýñýí ãàð÷èãèéí äîð Àðêàäèé Ñòîëûïèíû ýíýõ¿¿ çîõèîëûã
õóðö ø¿¿ìæèëñýí íü ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãòýé çºðæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé
þì.
Ãåðìàíû ýðäýìòýí Óäî Â.Áàðêìàí “Ìîíãîëûí ò¿¿õ”4 õýìýýõ òîì
õýìæýýíèé á¿òýýëäýý Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åèéí Ìîíãîë îðíû áàéäàë,
àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýýä, ãîë
íü ÕÕ çóóíû òýðã¿¿í õàãàñûí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí çàíãèëàà àñóóäëûã çàäëàí
øèíæëýõýä àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëæýý.
Õÿòàäûí ò¿¿õ ñóäëàà÷èä ºìíºõ ¿åèéí ò¿¿õýíä àíõààðëàà òàâèàä ÕÕ
çóóíû ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí òàëààð õàðüöàíãóé áàãà áè÷èæ áàéíà. Îéðûí 10
æèë ãýõýä ë Õàî Âýé Ìèíèé ýðõëýí íàéðóóëñàí “ªâºð Ìîíãîëûí îéð ¿åèéí
òîâ÷ ò¿¿õ” (õÿòàä õýâëýë. ªÌÈÑÕÕ. 1990) çýðýã çîõèîëóóä ãàð÷, òýäãýýðò
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí àñóóäëûí õºíäñºí òºäèé áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûã òºäèéëºí
àíõààðàõã¿é áàéñàí íü Ìîíãîë Õÿòàäûí ñàëøã¿é íýã õýñýã ãýæ ¿çýæ
áàéñàíòàé õîëáîîòîé. 1993 îíû IY ñàðä “Ãàäààä Ìîíãîëûí òóõàé äîòîîä
äàõü õýðýã ÿâäëóóä” (Wai Meng gu du –li nei mu) íýðòýéãýýð òîìîîõîí
õàìòûí çîõèîë ãàðñàí íü Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë ýðãýëçýýòýé ãýæ
íîòëîõûã îðîëäæýý. Çîõèîã÷èä “Àð Ìîíãîëûí óóäàì áýë÷ýýð íóòãèéã
Õÿòàäûí ãàçðûí çóðãààñ ñàëãàí òàñëàõ ¸ñòîé” (417-418 äàõü òàë) ãýæ ¿çýõ
íü áóðóó ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìàíàé òàëûí ýñýðã¿¿öëèéí ¿ðýýð ýíý
íîìûã õóäàëäààíààñ õóðààí àâ÷, ò¿¿íèé àõëàõ ðåäàêòîðò øèéòãýë
îíîãäóóëæýý.
Òàéâàíèé ìîíãîë ñóäëàà÷èä Ìîíãîëûí îéðõ ò¿¿õèéã àíõààðàí
ñóäàëæ áàéíà. Òýäíèé äîòðîîñ ×åí ×óíöçî, Âàé Ìýí÷èí íàðûí “Ãàäààä
Ìîíãîëûí íýí øèíý ò¿¿õ”1 õýìýýõ çîõèîëûã íýðëýæ áîëíî.
ßïîíû ýðäýìòýä ÕÕ çóóíû ýõíýýñ 40-ººä îí õ¿ðòýë Ìîíãîëûí îéðõè
¿åèéí ò¿¿õèéí ñóäàëãààã óëñ òºð, öýðýã- ñòðàòåãèéí ÷èãëýëòýé ÿâóóëæ
áàéñàí áîë çóóíû ñ¿¿ë÷èéí õàãàñò èðãýíèé øèíæ íü èëò äàâàìãàéëàõ
áîëîâ. 1960,1970-ààä îíû äóíä ¿åýñ ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ê.Ñàêàìîòî,2 Ô.
Èñàíî,3 Ê.Òàíàêà,4 Ì.Îíóêè5 íàðûí îëîí ñóäëàà÷èä ÕÕ çóóíä ìîíãîëûí óëñ
2
J. Legran. Le Choix Mongol de la Fegdalife en Socialisme. P. 1975.
3
A. Stolupine. La Mongolie entre Moscow et Pekin. P., 1971. Ýíý çîõèîëûã äîêòîð,
ïðîôåññîð Ë.Áàò-Î÷èð ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëæ, 2000 îíä õýâëýí ãàðãàæýý.
4
Udo B. Barkmann. Geschichte der Mongolei. Bonn. 1999.
1
Chen Chung-tsu, Wai Meng-Cnin, Recent History of Outer Mongolia, Taipei, 1965.
2
Ñàêàìîòî Êîðýòàäà. Ìîíãîð¿ ñýéæè òî êýéçàé. (Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã) Òîêèî,
1969, Ãýíäàé-íî Ìîíãîðó (Íýí øèíý ¿åèéí Ìîíãîë), Äýëõèéí ò¿¿õ 12, Õîéò Àçèéí ò¿¿õ,
ßìàêàâà øþïïàíèÿ 1981.
3
Èñîíî Ôóæèêî. Ìîíãîðy êàê¿ìý (Ìîíãîëûí õóâüñãàë) ׿þêîî Øèíø¸, 1974

35
òºð-íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò, ÿëàíãóÿà 1911, 1921 îíû õóâüñãàëûí
õàìààðàë, øàëòãààí, øèíæ ÷àíàð, õîëáîãäîë, Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷íû
àñóóäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæýý. 1990-ýýä îíä Ò.Íàêàìè,6 Õ.Ô¿òàêè,7 çýðýã
ñóäëàà÷äûí Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õèéí àñóóäëààð áè÷ñýí ÷àìáàé
ºã¿¿ëë¿¿ä íèéòëýãäñýí áîëîé. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñûí ò¿¿õ÷ Ëè
ϸí ðý8 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ¿éë ÿâäëûã äàõèí
ýðãýö¿¿ëæ íýãýí ñýäýâò çîõèîë áè÷æýý. Ýíýõ¿¿ ç¿éëä ªðíº, Äîðíûí ìîíãîë
ñóäëàà÷äûí á¿òýýëèéã òîéì òºäèé àâ÷ ¿çñýí áîëîé.

I á¿ëýã. 1911-1912 îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë.

(1900-1920)
§ I. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò. Õºðø
îðíóóäûí õàâñàéäàëò.
×èí óëñûí Ìîíãîëûí òàëààðõ áîäëîãî ººð÷ëºãäºõ áîëñîí
øàëòãààí: Õàðü ã¿ðí¿¿äèéí òóëãàñàí ýðõ òýãø áóñ ãýðýý õýëýëöýýðèéã ×èí
óëñ õ¿÷èí ìºõºñäñºíèéõºº óëìààñ õ¿ëýýí çºâøººðñººð ÕIÕ çóóíû äóíäóóð
õàãàñ êîëîíè îðîí áîëîâ. Èéìýýñ ×èí óëñûí äýãëýìèéã ýñýðã¿¿öñýí îëîí
ò¿ìíèé òýìöýë ÕIÕ çóóíû äóíä ¿åýñ òàñðàëòã¿é ãàðàõ áîëîâ. ßëàíãóÿà
1899-1901 îíä õîéä Õÿòàäàä “Èõýòóàíü” /Øóäàðãà, ýâ íýãäëèéí áàã/ ãýäýã
áîñëîãî ãàðñàí áàéíà. Ò¿¿íèéã ßïîí, Ãåðìàí, Àíãëè, ÀÍÓ, Ôðàíö, Õààíò
Îðîñ, Èòàëè, Àâñòðè-Óíãàðûí çýðýã íàéìàí ã¿ðíèé íýãäñýí öýðãèéí õ¿÷ áóò
öîõèæ, 1901 îíä ×èí óëñàä ò¿ðýìãèé ãýðýý òóëãàí õ¿ëýýëãýæ, 4 ä¿í÷¿¿ð,
ìÿíãàí ò¿ìýí ëàí ìºíãèéã 30 æèëä òºëºõ áºãººä õ¿¿òýéãýý íèéëáýë 9
ä¿í÷¿¿ð 8000 ãàðóé ò¿ìýí ëàí ìºí㺠áîëîõ àæýý.”1
Ýíý íü ×èí óëñûí íî¸ðõîëä áàéñàí îëîí óãñààòàí, àðä ò¿ìíèé
íóðóóí äýýð õ¿íä äàðàìò áîëîâ. Áàéäàë íýãýíò èéì áîëñîí ¿åä Ìàíæ ×èí
óëñûí ýðõ áàðèã÷äûí äîòîðõ õóó÷íûã áàðèìòàëñàí á¿ëãèéí õîëûí
õàðààòàé çàðèì òºëººëºã÷èä äîòîîä, ãàäààäûí ñºðºã õ¿÷íèé äóðã¿éöëèéã
纺ëð¿¿ëýõ¿éö áóóëò õèéæ, òîéìòîé ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë ãàðãàõã¿éãýýð
Ìàíæèéí òºðèéã õýâýýð õàäãàëæ áîëîõã¿é íü ãýäãèéã óõàìñàðëàñàí áàéíà.
Èéìýýñ òýäíèé øààðäëàãûã Ìàíæèéí ýçýí õààí àðãà áóþó õ¿ëýýæ, 1900
îíû VIII äóãààð ñàðûí 30-íä øèíý÷ëýë õèéõèéí ÷óõëûã åðºíõèé çààæ, òýð
òàëààð ýçýí õààíä àéëòãàë, áîäðîë áè÷èã ºðãºõèéã ò¿øìýë, àëáàò íàðòàà
óðèàëñàí çàðëèã áóóëãàæýý. Òýãýõýä ×èí óëñûí äîòîð õèéâýë çîõèõ

4
Òàíàêà Êàö¿õèêî. Ñîîãýí –íî êàê¿ìýé ( Òàë íóòãèéí õóâüñãàë). 1971. Ñîîãýí –íî
êàê¿ìýéêàòà÷è (Òàë íóòãèéí õóâüñãàë÷èä)
5
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäëàë áà ºíºº áèäíèé ¿å, Òàö¿êè á¿íêî, 1984. ìîíãîðó ãýíäàé øè
(Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí ò¿¿õ). Äýëõèéí íýí øèíý ¿åèéí ò¿¿õ. IY áîòü. ßìàêàâà øþïïàíøÿ.
1993.
6
Íàêàìè Òàöóî. È.ß.Êîðîñòîâåö áà 1910-ààä îíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäàë. (Y. Korostovets and Mongol Problem of Independence in the Early 1910 s”) Îëîí
óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí YII èõ õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí òîâ÷ëîë. ÓÁ., 1997.Russian
Diplomats and Independece, 1911-1915. Mongolia in the Twentieth Century. Landlocked
Cosmopolitan M.E. M Sharpe. Armonk, New –York. London, England. 1999. íîìûí 69-78 äàõü
òàëä áóé.
7
Õ.Ô¿òàêè. Ýëáýãäîðæ Ðèí÷èíî áà 1921 îíû õóâüñãàë. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí
YII èõ õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí òîâ÷ëîë. ÓÁ., 1997.
8
Ëè ϸí ðý. 1911 îíä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí òóíõàãëàñàí ò¿¿õèéã
íýõýí øèíæëýõ¿é. ÓÁ. 1997.
1
Ëþ Öçèíüñî. Ìîíãîëûí õóðààíãóé ò¿¿õ. Õºõ õîò., 1985. ò.320.

36
øèíý÷ëýë¿¿äèéí òóõàé äîðîîñ ¿é îëîí ñàíàë ãàðñíû äîòîð Ìîíãîëûí
õîëáîãäîëòîé ç¿éë ÷ íýëýýä áàéæýý.
Òóõàéëáàë, ìóæèéí á¿ãä çàõèðàã÷ ñàéä ×æàí ×æèäóí, Ëþ Êóíüè íàð
1901 îíä “Öààçûã ººð÷èëæ, ººðñ人 õ¿÷æüå” ãýäýã àéëòãàëäàà “Ìîíãîë÷óóä
í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã ãîë áîëãîí àìüäàðäàã áºãººä ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí
æèëèéí äîòîð, Ìîíãîë÷óóä ¿ãýýã¿é ÿäóó áîëæ ÷èéðýã çýðãýëäýý óëñ / õààíò
Îðîñ Ðåä /-ûí õàëõàâ÷ áîëãîõîä ìóóäàæ áàéãàà òóë áàéäëûã õàðãàëçàõ
àðãà ñ¿âýã÷ëýõã¿é áîë áîëîõã¿é. Ç¿é íü õàðüÿàò ãàçðûí ñàéä, çàñàã íàðò
çàðëàæ ìàë àæ àõóéä òóñòàé àðãûã òºëºâëºæ àéëòãóóøòàé”2 ãýæýý.
Áàñ Ìîíãîëûí ñýõýýðñýí çàðèì õ¿ì¿¿ñ ¿íäýñòýí, óãñààòíûõàà
õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéäëûã ººð÷ëºõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý ñýäýæ, ×èí
óëñààñ Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòàëæ áóé áîäëîãûã ººð÷ëºõèéí ÷óõëûã
ìýä¿¿ëæ áàéâ. Äîðîîñ ãàðñàí ýíý ìýòèéí àéëòãàë, áîäðîë áè÷ãèéã
¿íäýñëýí, ×èí óëñûí òºð 1901 îíû ýõýýð “ñèíü÷æýí” /Øèíý çàñãèéí
áîäëîãî/ ãýäýã äýýðýýñ ÿâóóëàõ øèíý÷ëýëèéí àæèëëàãààã ýõýëæ, ò¿¿íèéã
ýðõëýí õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà “Äó áàíü ÷æýíü ÷ó” ãýäãèéã ÷èí âàí Öèí
ãýã÷ýýð òîëãîéëóóëàí áàéãóóëæýý.
Øèíý÷ëýë ÿâóóëàõòàé õîëáîãäîí ãàð÷ èðñýí àéëòãàë, áîäðîë áè÷èã
çýðãèéã òóñãàéëàí öóãëóóëæ ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð øèíý÷ëýëèéí òºñºë,
ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì çýðãèéã ýçýí õààíû îðäîíä òàíèëöóóëæ,
çàðëèãààð áàòëóóëàõ òýðã¿¿òýí òóñ áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã áîëæýý.
×èí óëñûí õ¿í àìûí ¿ëýìæ õýñýã íü áîëæ áàéñàí õÿòàäûí ¿íäýñíèé
õºðºíãºòºí ýòãýýä òóñ îðíû ôåîäàë ¸ñíû ò¿ãæèãäìýë áàéäëûã àðèëãàæ,
îð÷èí öàãèéí àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, õóäàëäààã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ,
òýãýõäýý èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿äèéí íºëººíèé õ¿ðýýíä îðñîí íóòàã, ÿëàíãóÿà
õÿòàä áèø óãñààòíû äîòîð ÿìàð íýãýí àðãààð íýâòýð÷ ºðñºëäºí ººðèéí
êîëîíè÷ëîëîî áýõæ¿¿ëýí, ×èí óëñûí ôåîäàëûí ýçýí õààíò òºðèéã ò¿ëõýí
óíàãàæ, ò¿¿íèé ñóóðèí äýýð õºðºíãºò ¸ñíû Õÿòàä ã¿ðýí áàéãóóëàõûã çîðüæ
áàéëàà.
Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë, Øèíý çàñãèéí áîäëîãî áîë ×èí
óëñûí õýìæýýãýýð ÿâàãäñàí òóë Ìîíãîë îðîí ìºíõ¿¿ áîäëîãîä ºðòºâ.
Ìîíãîëä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýý áîë õÿòàä òàðèà÷èí
èðãýäèéã ªâºð Ìîíãîëûí íóòàãò èðæ ñóóðüøèõûã äàãàëäóóëàí, õÿòàä çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæ, Àð, ªâºð Ìîíãîëûã ìóæ áîëãîí
ººð÷ëºõ ãýñýí îðîëäëîãîîð ýõýëñýí þì. 1902 îíä Õîð÷èíû ç¿¿í ãàðûí
äóíäàä õîøóóíä ÷æîó [òîéðîã], 1903 îíä Ò¿ìýä, Õîð÷èí õîøóóíä òóñ á¿ð
íýæãýýä ñÿíü [õîøóó], 1904 îíä Æàëàéä, Õîð÷èíû áàðóóí ãàðûí ºìíºä
õîøóóíä òèí, ôó çýðýã õÿòàä çàõèðãàà áàéãóóëæýý.
Ò¿¿í÷ëýí 1906 îíä Õîð÷èíû áàðóóí ãàðûí ºìíºä, äóíäàä õîéä
õîøóóäàä 1-2 ñÿíü áàéãóóëñíààñ ãàäíà ªâºð Ìîíãîëûí Õàëóóí ãîë, ×àõàð,
Àð Ìîíãîëûí Óëèàñòàé, Õîâä, Àëòàéã ìóæ áîëãîí òýäãýýðò ñóóãàà æàíæèí,
õýðýã øèéòãýã÷ ñàéä íàðûã öàãäàí çàõèðàã÷ ñàéä [Ñþíü ôó] áîëãîí, õóóðàé
çàìûí öýðãèéã õàâñàðãàí çàõèðóóëæ, õèë õÿçãààðûã ÷àíãàëàí ñýðãèéëýõ
ñàíàë áîëîâñðóóëæ áàéëàà1.
×èí óëñûí òºð á¿ð ÕYII çóóíû ýõíýýñ Ìîíãîë îðíûã øàòëàí ýçýëæ,
õàðüÿàëàí çàõèðàõäàà àíõ áàéãóóëñàí Ãàäààä Ìîíãîëûí Òºðèéã çàñàõ
ÿâäëûí ÿàì [Ëèôàíü þàíü]-íäàà çîõèîí áàéãóóëàëòûí çàðèì ººð÷ëºëòèéã
1906 îíä õèéæýý. Òóõàéëáàë “Ëè ôàíü áó” ãýõ áîëñíûã Ãàäààä Ìîíãîëûí
2
Æ.ßíî. Êèíäàé Ìîêî øè êåíêþ. (Ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õèéí ñóäàëãàà). Òîêèî. 1943 îí. ò.270
1
Þ.Â.×óäîäååâ. Íàêàíóíå ðåâîëþöèè 1911 ã. â Êèòàå. Ì., 1966. ñ.32.

37
ÿàì ãýæ ìîíãîëîîð íýðëýæ áàéâ. Ýë ÿàì Ìîíãîë îðíûã áàéöààí ñóäëàõ
àæëûã õèéæ ýõëýâ.
×èí óëñ îëîí íèéòèéí ýñýðã¿¿öëèéã óðüäààñ ñýðýìæëýí öàãäàæ
õÿíàõ àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõûí òóëä 1905 îíä Öàãäàí öýýðë¿¿ëýõ ÿàì
áàéãóóëæ, ò¿¿íèé ñàëáàð àëáàäûã Ìîíãîëûí òîìîîõîí õîò ñóóðèíä ÷ áàñ
áàéãóóëàâ. Òóõàéëáàë, ìºí îíä Èõ Õ¿ðýýíä Öàãäàí öýýðë¿¿ëýõ ãàçàð
ãýã÷èéã áàéãóóëæ, Õÿòàäààñ Ñþàíü õóàãèéí ñýðãèéëýõ õîðîî ãýäýã 40 õ¿íòýé
äàðàíãóé öýðýã èð¿¿ëæ ñóóëãàñíààñ ãàäíà Õàëõûí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí,
Èõ øàâèéí çýðýã ãóðâàí ãàçðààñ èäýð ÷èéðýã 40 ýðèéã öýðýã áîëãîí
äàé÷èëæ, àðâàíû äàðãà Ìàéìàà [Àìãàëàíáààòàð ðåä. ] õîòûí ãàçàð õóâààí
ñóóëãàæ öàãäóóëàõ áîëñîí áàéíà. Äàðàà íü 1910 îíû ýõýýð ýäãýýð Öàãäàí
öýýðë¿¿ëýõ öýðãèéí òîîã õî¸ð äàõèí íýìýãä¿¿ëñýí àæýý1.
×èí óëñûí öýðãèéã øèíý÷èëæ, ÿïîí áîëîí åâðîï ìàÿãààð çîõèîí
áàéãóóëæ ýõëýâ. Øèíý ìàÿãèéí öýðãèéã Óìàðäûí [Áýé ßí], îðîí íóòãèéí
ãýæ õî¸ð àíãèëæ áàéâ. Îëîí ìóæ, íóòàã îðîíä øèíý ìàÿãèéí öýðýã
áàéãóóëàõ áýëòãýë àæèë íýëýýä øàðãóó ÿâàãäàõàä Ìîíãîë ãàçðûí öýðýã,
õàðóóëûí áàéäëûã áàéöààí íÿãòàëæ, óëìàà𠺺ð÷ëºõ ãýñýí îðîëäëîãî àíõ
1907 îíîîñ ýõýëæýý. Ãýòýë îëîíõ õîøóó ýëäýâ øàëòàã çààæ, óã áàéöààëòûã
áîëçñîí õóãàöààíä íü ãàðãàæ ºãºõã¿é öààðãàëæ áàéæýý.
Èõ Õ¿ðýýíèé ñàéä ßíü ×æè ãýäðýã áóöñàíû äàðàà 1910 îíû ýõýýð
Ñàíü Äî ãýã÷ Èõ Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí ñàéäààð òîìèëîãäîí èðæ, ×èí óëñûí
“Øèíý çàñãèéí” áîäëîãûã øóóä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëæýý. Òýðáýýð øèíý öýðýã
òºñºâëºí áîëîâñðóóëàõ ñàíàëûã ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð òàâüñàí àæýý.
×èí óëñûí Öýðãèéí çºâëºëèéí ÿàì Èõ Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí ñàéäûí ñàíàë
¸ñîîð “Èõ Õ¿ðýýíèé öýðýã áýëòãýõ ãàçàð” ãýã÷èéã áàéãóóëæ, ò¿¿íèé
åðºíõèéëºí øèéòãýõ ò¿øìýëýýð çàëàíãèéí çàíãè Òàí ãýã÷èéã òîìèëæ, 1910
îíû ýöñýýð Èõ Õ¿ðýýíä èð¿¿ëýâ. Òýð íü ò¿øìýë, áè÷ýý÷, çàðëàãà 60-70 õ¿í,
õàìãààëàõ öýðýã ãó÷ààäûã äàãóóëàí èðæýý2.
Èõ Õ¿ðýýíä áàéñàí Ñþàíüõóàãèéí ñýðãèéëýõ öýðãèéí õîðîî áîëîí ç¿¿í
õî¸ð àéìãèéí ìîíãîë öýðýã íü Èõ Õ¿ðýýíèé öýðýã áýëòãýõ ãàçðûí ìýäýëä
øèëæèâ. Áàñ Õàí Õýíòèé óóëûí ñýòýðòýé ñ¿ðýã ìàë, Õ¿ðýýíèé ºìíºò õîéä
ºðòºº, Õèàãòûí ç¿¿í áàðóóí ýòãýýäèéí õàðóóëûã çàõèðàõ áîëæýý1. Íýãýíò
Õàëõûí ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí öýðýã ýíý ãàçàð çàõèðàãäàõ áîëñîí òóë Ò¿øýýò
õàí, Ñýöýí õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæèí íàðûã Èõ Õ¿ðýýíèé öýðýã áýëòãýõ
ãàçðûí íèéëæ øèéòãýõ ò¿øìýë áîëãîñîí áàéíà2.
Øèíý çàñãèéí áîäëîãûí óëñ òºðèéí áàñ íýã ÷óõàë àðãà õýìæýý áîë
¿íäñýí õóóëüò òºðèéí áàéãóóëàë áèé áîëãîõ àñóóäàë áàéâ. ×èí óëñûí ýðõ
áàðèã÷èä ¿íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëä øèëæèõ ä¿ð ¿ç¿¿ëýí, 1906 îíû íàìàð
çàðèì áàéãóóëëàãûã ººð÷ëºí, áàñ øèíýýð çàðèìûã áàéãóóëæ, 1907îíä
Ä¿ðìèéí çàñãèéã çîõèîí áàéöààõ õ¿ðýý [Ñÿíü ÷æýí áÿíü÷à ãóàíü], Çàñàãò
òóñ õèéõ ÿàì [Öçû ÷æýí þàíü], ìóæóóäûí õýëýëöýõ õîðîîã [Öçû è öçþé]
áàéãóóëæ, ãàäààä îðíóóäûí ¿íäñýí õóóëüò áàéãóóëàëòàé òàíèëöàõ
òºëººëºã÷äèéã òîìèëîí ìîðäóóëæýý. ̺í Ä¿ðìèéí çàñãèéí çîõèîí áàéöààõ
õ¿ðýýíýýñ îëîí ìóæ àéìàãò òàðààí ìýäýãäýõèéí õàìò ä¿ðìèéí çàñãèéã
ÿâóóëàõûí òóëä 9 æèëèéí äîòîð óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð õèéõ
øèíý÷ëýëèéí òºëºâëºãººã îí, îíîîð õóâààðèëñíààñ ãàäíà èðýýä¿éí ¿íäñýí

1
Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ. ÔÌ-9. ÕÍ-40. Á-23.
2
Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ. ÔÌ-9. ÕÍ-4136. ò.140.
1
̺í òýíä.
2
̺í òýíä.ò.140.

38
õóóëèéí ãîë çàð÷ìóóäûí òºñëèéã õ¿ðã¿¿ëñýí àæýý. 1909 îíä Ìóæóóäûí
õýëýëöýõ õîðîîã ñîíãîõ ñîíãóóëü áîëñîí áàéíà. 1910 îíû X ñàðä Áýýæèí
õîòîä Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû àíõ äóãààð õóðàëäààí íýýãäæýý. ¯¿íä
ìóæóóäûí õýëýëöýõ õîðîîíû òºëººëºã÷ººñ ãàäíà ýçýí õààíû îðäíîîñ øóóä
òîìèëîí îðîëöóóëñàí õ¿ì¿¿ñ òýí õàãàñ íü áàéæýý. Àð, ªâºð Ìîíãîëîîñ
á¿ãä àðâààä õ¿í õýëýëöýã÷ ò¿øìýëýýð óã õóðàëäààíä îðîëöñîíû äîòîð Àð
Ìîíãîëîîñ Èõ Õ¿ðýýíèé ìîíãîë ñàéä Ïóíöàãöýðýí, Ñýöýí õàí àéìãèéí âàí
Äîðæïàëàì íàðûí Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õóðàëäààíä Ìîíãîëîîñ îðîëöñîí
õýëýëöýã÷ ò¿øìýë íàð øèíý çàñãèéí áîäëîãûí óã ÷àíàðûã ñàéí ìýäñýíýýñ
ãàäíà, Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà àðãà õýìæýýã àéëòãàë
ãóéëòààð çîãñîîæ ÷àäàõã¿é íü ãýäãèéã îéëãîñîí òóë ÿàðàâ÷èëñàí àìóé.
Ýíý çàâñàð Èõ Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí ñàéä Ñàíü Äî øèíý çàñãèéí àðãà
õýìæýýã ã¿éöýòãýõ àæëàà Àð Ìîíãîëä öóöàëòã¿é õèéæ áàéæýý. 1910 îíû
ñ¿¿ë÷ýýð Èõ Õ¿ðýýíèé Àìáàñûí ÿàìíû òºâ òîì áàéøèíãèéí ãàäíà, äîòîð
òàëûã ÿàðàëòàé ñýëáýí çàñóóëæ, “Áîãä ýçíèé [Ìàíæèéí ýçýí õààíû ðåä.]
ò¿ìýí ºëçèéò îðäîí“ ãýæ íýðèéäñýíýýñ ãàäíà Èõ Õ¿ðýýíèé çàðèì ãóäàìæ,
çýýëèéí ãàçðûã òîõèæóóëæ ýõýëæýý3 .
Óëìààð Ò¿ìýí ºëçèéò îðäíû ç¿¿í õàæóóãèéí ãýðò Öààçûí [¿íäñýí
õóóëüò. Ðåä] çàñãèéã òºñºâëºí áýëòãýõ ãàçàð ãýã÷èéã áàéãóóëæ, Ò¿øýýò õàí,
Ñýöýí õàí õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà ò¿¿íèé åðºíõèéëºí øèéòãýõ
ò¿øìýë, áàñ õàìààðñàí øàíçóäáà íîìóí õàí Ïóíöàã, äýä äà ëàì
Öýðýí÷èìýä íàðûã ø¿¿ìæëýí õýëýëöýã÷ ò¿øìýëýýð òóñ òóñ òîõîîí òîìèëæ,
óëìààð òýäíèéã 1911 îíû ýõýýð Èõ Õ¿ðýýíä äóóäàí èð¿¿ëæ, ¿íäñýí õóóëüò
çàñãèéã òºñºâëºí áýëòãýõ àæèëä íü îðóóëñàí áàéíà1.
Øèíý çàñãèéí áîäëîãîä ýäèéí çàñãèéí òàëààð õºðºíãºòíèé øèíæòýé
çàðèì õÿçãààðëàãäìàë øèíý÷ëýë õèéñýí íü “ººðºº õ¿÷æèõ“ ãýñýí áîäëîãî
þì. Ýíý íü þóíû óðüä ×èí óëñûí òºðººñ õýäýí çóóíû òóðø ãàäààä îð÷íîîñ
òàñàðõàé ôåîäàëûí ò¿ãæèãäìýë áàéäàëä áàéëãàñàí ìîíãîë ìýòèéí õÿòàä
áóñ óãñààòíû íóòàã îðíûã õÿòàä òàðèà÷èä èðãýäýýð ä¿¿ðãýæ, òàðèàëàíã
èðì¿¿í õºãæ¿¿ëýõ, áàéãàëèéí áàÿëãèéã àøèãëàõ, ¿éëäâýð áàéãóóëàõ,
õóäàëäàà, çàì òýýâýð õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áàéíà.
Òýð ¿åä ªâºð Ìîíãîëûí çàðèì íî¸ä Ìîíãîë îðíûã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé
òîäîðõîé ñàíàë áîëîâñðóóëæ, ×èí óëñûí ýçýí õààíä àéëòãàõ áîëñîí àæýý.
Òóõàéëáàë, äýýð äóðäñàí Çîñòûí ÷óóëãàíû Õàð÷èí õîøóóíû æ¿í âàí
ÿíñýííîðîâ Ìîíãîëä áàíê áàéãóóëæ, öààñàí ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàõ, òºìºð
çàì òàâèõ, Ìîíãîëûí òàðèàëàí ¿éëäâýð, õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõ, ìîíãîë
öýðãèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ, òàâàí æèëèéí ô¿í ë¿ /öàëèí/ -ãýý óðüä÷èëàí
àâ÷, ªâºð Ìîíãîëä øèíý ìàÿãèéí ñóðãóóëèéí òàíõèì áàéãóóëàõ çàðäàë
áîëãîõ ñàíàëûã 1906 îíä òàâüñàí àæýý2.
Ãýòýë ×èí óëñ òýð ñàíàëûã òóñãàéëàí äýìæèæ õ¿ññýí øèíý÷ëýëèéã íü
ìîíãîë÷óóäàà𠺺ðñ人ð íü õèéëãýýã¿é þì. ¯¿íýýñ óðüä ×èí óëñûí çàñãèéí
ãàçàð, ìîíãîë âàí, ã¿í íàð õàðüÿàò õîøóóíûõàà íóòàãò ãàçàð õàãàëáàðëàí
òàðèà òàðèõûã 1902 îíîîñ çºâøººðºõèéí õàìò òàðèàëàëòûã õÿíàõ äýýä
òóøààëûí ò¿øìýäèéã òîìèëîí ÿâóóëæ, óëìààð “Èðãýíèéã í¿¿ëãýí
ñóóðüøóóëæ, õÿçãààðûã áýõæ¿¿ëýõ “ ãýã÷ áîäëîãî ÿâóóëæ, àòàð ãàçàð
õàãàëáàðëàõ, òàðèàëàõ òîâ÷îî, òàðèàëàíãèéí õîðøîî çýðýã áàéãóóëëàãûã
ýõëýýä ªâºð Ìîíãîëä áàéãóóëñàí þì. 1906 îíä ×èí óëñ Ìîíãîë îðíû
3
Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ., 1956. òàë-173-174.
1
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4117. á-115. òàë-170-172.
2
Þé. Þàíüàíü. ªâºð Ìîíãîëûí ò¿¿õýí òîéì. 1990. òàë-340.

39
áàéäàëòàé áèå÷ëýí òàíèëöààä, Ìîíãîë ãàçàð öýðãýýð òàðèà òàðèóëàõ,
óóðõàé íýýæ àøèãò ìàëòìàëûã îëáîðëîõ, øóóäàí áàéãóóëàõ, õóæèð ìàëòàæ
àøèãëàõ, òºìºð çàì òàâèõ, ñóðãóóëèéí òàíõèì áàéãóóëàõ, áàíê áàéãóóëàõ,
äýýðýì, õóëãàéã àðèëãàõ çýðýã íàéìàí ç¿éëèéí ñàíàëûã àéëòãàñàí àæýý1.
Ýíý íü Ìîíãîë ãàçàð ÿâóóëàõ “øèíý çàñãèéí áîäëîãûí“ åðºíõèé õºòºëáºð
áîëñîí àìóé. Òýð ¿åä õÿòàä ãàçðààñ òàðèà÷èä ýëñ¿¿ëæ, õàðüÿàò àéìàã
õîøóóíûõàà íóòàãò òàðèà òàðèóëñàí ªâºð Ìîíãîëûí âàí, ã¿í íàðûã
õºõ¿¿ëýí øàãíàõ æóðàì òîãòîîæ, ªâºð Ìîíãîëûí íóòàãò òàðèà òàðüæ
àìüäðàõààð î÷ñîí òàðèà÷äûã õàðüÿàëàí çàõèðàõ ô¿, òèí, ÷æîó, ñÿíü ãýäýã
çàñàã çàõèðãààíû õÿòàä áàéãóóëëàãûã áàéãóóëæ ýõýëñýí þì. 1906 îíä ×èí
óëñ õÿòàä òàðèà÷äûã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàõ àæëûã Ýðõëýõ òîâ÷îîã ýõëýýä
Áýýæèíä áàéãóóëæ, óëìààð Ìîíãîëûí íýëýýä ãàçàð áàñ íýýæ àæèëëóóëñàí
àìóé. Ìîíãîëûí áýë÷ýýð íóòãèéã õàãàëáàðëàæ ýõëýõèéí ºìíº óðüä òàðèàëæ
áàéñàí, öààøèä õàãàëáàðëàæ òàðèàëàõàä òîõèðîìæòîé á¿õ ãàçðûã áàéöààí
á¿ðòãýñíýýñ ãàäíà àøèãëàæ áîëîõóéö áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûã
íýãýí àäèë ñóðâàëæëàí áàéöààõ àæèë çîõèîñîí áàéíà. Èéìýðõ¿¿
áàéöààëòûã çºâõºí Ìîíãîë òºäèéã¿é ×èí óëñûí á¿õ õÿçãààð íóòàãò
ÿâóóëñàí àæýý. Òýð ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð 1907 îíä “Áÿíü öçÿí ôàí ÷æè“
(õÿçãààð íóòãèéí îéëëîãî) õýìýýõ îëîí áîòü çîõèîëûã õÿòàä õýëýýð
õýâë¿¿ëñýí áºãººä ò¿¿íèé 23-ð áîòü íü “Ìýíã¿ ÷æè” [Ìîíãîëûí îéëëîãî]
íýðýýð ãàðñàí àæýý.
”Õÿçãààð íóòãèéí îéëëîãî” áè÷èã áîë øèíý çàñãèéí áîäëîãûã ×èí
óëñûí õÿçãààð íóòàãò îðøäîã õÿòàä áèø óãñààòíû äîòîð õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâäàëä ãàðûí àâëàãà áîëãîõ çîðèëãûí ¿¿äíýýñ çîõèîãäñîí áîëîõ íü ò¿¿íèé
àãóóëãààñ èëýðõèé áàéäàã. Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì
[ÃÌÒÇßß], Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàì 1906 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Äîòîîä, Ãàäààä
Ìîíãîëûí îëîí ÷óóëãàíû õîøóóíû ýäèéí çàñàã, áàéãàëèéí áàÿëàã, öýðýã,
ñóðãóóëèéí õýðãèéã íÿãòëàí áàéöààõ ñàíàëûã ýçýí õààíäàà àéëòãàæ,
çºâøººð¿¿ëñýí àæýý2. Òýãýýä 1907 îíû õàâàð ÃÌÒÇßß, Öýðãèéí ÿâäëûí
ÿàì õî¸ð õàâñðàí ãàäààä çàñàã îëîí ìîíãîë àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð
áîëîí õîòîí àéìãèéí âàí,ã¿í íàðò òóøààæ 14 ç¿éëèéã áàéöààëãàâ3. Ýíý
áàéöààëòàä çàñàã çàõèðãàà, øàøèí ø¿òëýãèéí òàëààð òºëºâëºæ áàéñàí
àðãà õýìæýý òóñãàãäààã¿é áîëîâ÷ ×èí óëñûí òºðººñ òóíõàãëàñàí øèíý
çàñãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí àãóóëãà áàãòñàí þì. ×èí óëñ ýíý áàéöààëòààð
øèíý çàñãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã óðüä÷èëàí ñóäëàõ ìýäýý
ñýëòèéã îðîí íóòãààñ ãàðãóóëæ àâàõ ãýñýí òºäèéã¿é, óã áîäëîãîä Ìîíãîëûí
çàñàã íî¸äîîñ ýõëýýä áóñàä ýðõ áàðèã÷èä õýðõýí õàíäàõûã áàñ òóðøèí
ìýäýõ çîðèëãîòîé áàéæýý. 1907 îíä ìîíãîë, àéìàã õîøóóäûí íóòãèéí
òîäîðõîé ãàçðûí çóðãèéã çóðóóëæ àâñàí áàéíà1. Îëîí õîøóó, ÿëàíãóÿà
õààíò Îðîñ óëñòàé çýðãýëäýý îðøèõ Ìîíãîë íóòãèéã äýýñëýí [õýìæýýëýí]
àâ÷ õàãàëáàðëàí òàðèàëàõàä áýëòãýñíèé äàðàà ×èí óëñûí ýçýí õààí 1907
îíä ìîíãîë íóòãèéã õàãàëáàðëàæ, òàðèà òàðèõ òóõàé çàðëèã áóóëãàæ,
óëìààð ä¿ðýì õýìæýýã áàòàëñàí àìóé. Ä¿ðìèéí ¸ñîîð àéìàã á¿ð äýõ óðüä
õàãàëñàí ãàçðûã äýýñëýæ çààãëàñàí øàâ òàâüñàí. Èõ Õ¿ðýýíèé õýðýã
øèéòãýã÷ ñàéäûí ãàçðààñ 1907 îíä ìàíæ, ìîíãîë, õÿòàä ò¿øìýë òîìèëîí
ãàðãàæ, Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð àéìãèéí õîøóóäûí òàðèàëñàí ãàçðûã

1
Ëþ Öçèíüñî “Äóðäñàí çîõèîë”.òàë-323.
2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-9. ÕÍ-3992. òàë-305.
3
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-3987. òàë-429-430.
1
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-3987. òàë-412.

40
äýýñýëæ ¿çýõýä á¿ãä 2527 õóâààðü 66 ¿ð ãàçàð áàéñàí àæýý 2. 1910 îíä
Ìîíãîë ãàçðûã õàãàëáàðëàí òàðèàëàõûã õîðèãëîñîí óðüäûí õóóëèéã
öóöàëæ, òýíä î÷èæ òàðèà òàðèõ õÿòàä èðãýäèéã õºõ¿¿ëýí ñàéøààõûí õàìò,
òýäíèéã ýõíýð õ¿¿õýäòýéãýý ÿâàõûã çºâøººðñºí áàéíà. Ýíý ìýòýýð
ìîíãîëûí á¿õ àéìàãò ¿é îëîí õÿòàä òàðèà÷èä èð¿¿ëýí, ìàëûí ¿ëýìæõýí
áýë÷ýýðèéã òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëãîí õóâèðãàõ àæèë íýí øóðãóó
ÿâàãäàâ.
Àòàð ãàçðûã õÿòàä èðãýäýýð õàãàëáàðëóóëæ, òàðèà òàðèóëàõ îëîí
õîðîî Ìîíãîë íóòàãò áàéãóóëàãäàõ áîëæýý. Òýäãýýð õîðîî àòàð ãàçðûí
¿ðæèë øèìèéã õàðãàëçàí äýýä, äóíä, äîîä çýðýã áîëãîí àíãèëæ, òóñ á¿ðèéã
õóäàëäàí àâàõ ¿íý òîãòîîñîí áàéíà . Äýýä çýðãèéí íýã øàí /10ìó/ ãàçðûã 4
ëàí 4 ô¿í /ôýíü/ ìºí㺺ð, äóíä çýðãèéã 2,4 ëàí, äîîä çýðãèéã 1,4 ëàí
ìºí㺺ð òóñ òóñ ¿íýëñýí. Õóäàëäñàí ãàçðûí ¿íèéí õàãàñ íü ×èí óëñûí
ñàíä, íºãºº õàãàñûã íü íóòãàà õóäàëäñàí ìîíãîë õîøóóíû îðëîãî áîëãîõ
¸ñòîé áàéæýý. ̺íõ¿¿ ãàçðûã îëãîõ, çààãëàõ çýðýã àæèëä øàí òóòàìä 15
õóâèéí íýìýãäýë ºãºõ òóë äýýä çýðãèéí 1 øàí ãàçðûí ¿íý 5,1 ëàí áîëîõ
áàéæýý .
Ìîíãîëûí ãàçðûã õàãàëáàðëàæ, òàðèà òàðèõ áîëñîí òýð ä¿ðìèéí
¸ñîîð ìîíãîë ìàë÷èí àéëä 90 øàí ãàçðûã áóöàëòã¿é îëãîõ àæýý. Õýðýâ
ò¿¿íýýñ èõ áýë÷ýýðòýé áàéõ ãýâýë àòàð ãàçàð õóäàëäàí àâàõ áîëîìæ
îëãîñîí áàéíà.
Ìàíæèéí çàõèðãàà èíãýæ Ìîíãîëûí íóòãèéã õóäàëäàí àâààä Õÿòàä
ãàçðààñ èðñýí òàðèà÷äàä ºãºõ人 òàðèàëàõ àéë ºðõººñ óðüäààð àòàð äàðàõ
õàãàëáàðëàõ ìºí㺠õóðààæ, ãàçðûí òýìäýãò áè÷èã îëãóóëæ ýñýðãýí æèë íü
¿ðèéã ìºðäºæ [õýìæèõ Ðåä] öàëèí àâ÷ áàéõààð ä¿ðýìä çààæýý3.
×èí óëñûí ýë áîäëîãûã ìîíãîë÷óóä ýíä òýíäã¿é ýñýðã¿¿öýæ,
øààðäñàí áàéöààëòûã öàã òóõàéä íü ¿íýí çºâ ãàðãàæ ºãºõã¿é áàéëàà.
Èéìýýñ ×èí óëñûí çàõèðãàà 1911 îíû õàâà𠓯íýíýýð äàé÷ëàí áàéöààõ
ä¿ðýì õýìæýý“ ãýã÷ 16 ç¿éëèéã áàòëóóëæ ãàðãàæýý. ̺í îíû çóí Àð
Ìîíãîëûí àéìãóóäàä ãàçàð õàãàëàõ õýðãèéí õîðîîäûã ìîíãîë, õÿòàä, ìàíæ
ò¿øìýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëñíû äîòîð Õ¿ðýýíèé Õàãàëàõ õýðãèéí
á¿ãä õîðîîíû ìîíãîë åðºíõèéëºí øèéòãýõ ò¿øìýëýýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
òóñëàã÷ æàíæèí Õàíääîðæèéã ýçýí õààíû çàðëèãààð òîõîîí òîìèëñîí àæýý1
.
×èí óëñ Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéã èéíõ¿¿ øóóðõàéëàí õÿòàä èðãýäýýð
ä¿¿ðãýæ, òàðèàëóóëàõ áîëñîí íü þóíû óðüä Õÿòàäûí îëîí ìóæèä
áàéãàëèéí ãàìøèã òîõèîëäîæ óðãàö àëäñàíû óëìààñ ¿é îëîí òàðèà÷èä õ¿íñ
òýæýýëèéí òàëààð òóéëûí õ¿íä áàéäàëä îðñíûã øèéäâýðëýõ, íºãºº òàëààð
èìïåðèàëèñò îðíóóäàä òºëºõ ¿ëýìæ õýìæýýíèé äàéíû òºëáºðèéã õèéõèéí
òóëä àëü áîëîõ èõ àøèã îëîõ øààðäëàãàòàé áàéëàà. Èéìýýñ ãàçàð
òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í àâàõûí òóëä Ìîíãîëûí ºðãºí óóäàì íóòãèéã
òàðèàëàõ, ýöýñò íü Îðîñ–ßïîíû äàéíû äàðàà Ìàíæóóð, Ñîëîíãîñ äàõü
íºëººíèéõºº õ¿ðýýã òàíóóëààä, Àð Ìîíãîëä íýí èõ õîìãîëçîõ áîëñîí õààíò
Îðîñûí íºëººã õààõûí òóëä òóñ óëñòàé õèë çàëãàà á¿õ íóòàãòàà õÿòàä
òàðèà÷äûã ò¿ëõýí îðóóëæ òàðèà òàðèóëàí ñóóðüøóóëàõ çýðýã äàâõàð
çîðèëãîòîé áàéñàí áàéíà .

2
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4123. á-137. òàë-166-167.
3
Âåñòíèê Àçèè. 1910 ã. ¹3. ñ. 118-119.
1
Âåñòíèê Àçèè. 1910 ã. ¹3. ñ. 118-119.

41
 ×èí óëñ ¿¿íýýñ ãàäíà ìîíãîë îëîí õîøóóíû çàñàã íî¸ä, ººðñäèéí
õîøóóíä õóäàëäàà õèéñýí Õÿòàä õóäàëäàà÷äààñ òîãòîîñîí õýìæýýíèé
ãààëü õóðààæ, çîõèõ õóâèéã øèìòãýæ áàéõûã XX çóóíû ýõýýð çºâøººð÷,
1904 îíä îëîí õîøóó, øàâüä õóäàëäààëñàí èðãýäèéí ìàë þìíààñ ãààëü
õóðààõàä õýðýãëýõ òýìäýãò õóóäñûã õîøóó, øàâèéí ýðõ áàðèã÷ íàðò õóâààí
îëãîñîí. Ãààëèéí ä¿ðýì ¸ñîîð àëü íýãýí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð õàðüÿàò
õîøóóíû äýâñãýð íóòàã äýýð õóäàëäàà õèéñýí èðãýäýýñ õóðààñàí íýã
æèëèéí ãààëèéí á¿õ ìºíãèéã 10% çîõèîæ, ò¿¿íèé 1%-èéã ãààëèéí õîðîîíä
òóøààãààä ¿ëäñýíèé íü äàõèí 10% çîõèîæ, ò¿¿íèé 2%-èéã õàðüÿàò
õîøóóíä øèìòãýí àâ÷ áóñàä 8%-èéã ìºí ãààëèéí õîðîîíä òóøààõ àæýý2.
Èéìýýñ Ìîíãîëûí òîìõîí òºâ ãàçàð á¿õýíä õÿòàä ãààëèéí õîðîî
áàéãóóëàãäàí àæèëëàõ áîëæýý.Òýð÷ëýí 1907 îíä Õ¿ðýýíä áàéãóóëñàí Äàé
×èí óëñûí ñàíãèéí ìºíãºíèé ï¿¿ñ [áàíê ðåä] áàéãóóëæ, äàðàà íü Õèàãò,
Óëèàñòàéä áàñ áàéãóóëæýý.
1910 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë äàõü ãààëèéí õîðîîäûí äýðãýä Òýý÷èéí
õîðîî ãýã÷ øèíý áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàõ ä¿ðýì õýìæýýã ×èí óëñûí
çàõèðãàà áàòëàí ãàðãàæ, 1911 îíîîñ ýõëýí Ìîíãîëûí õîòóóäûí õîîðîíä
õèéõ àëèâàà òýýâýð áîëîí Ìîíãîëîîñ ãàäàãø, ãàäíààñ äîòîãø òýýâýðëýí
àâ÷ðàõ ç¿éëýýñ òýðýã òýìýýíä îíîãäóóëàí òîãòîîñîí õýìæýýíèé ìºíãºí
ãààëü àâ÷, øèíý çàñãèéí õýðãèéã õºãæ¿¿ëýí øèéòãýõýä çàðöóóëàõ çàðäàëä
íýìýð áîëãîõ áîëñíûã îëîí àéìàãò òóøààí ìýäýãäñýí áàéíà1. 1911 îíû
ýõýýð Õ¿ðýýíä Õóäàëäààíû õîðîî áàéãóóëñàí áàéíà.×èí óëñûí êîëîíè÷ëîõ
áîäëîãî èäýâõæèæ, õÿòàä èðãýä îëøðîõûí ñàöóó õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷
øóíàõàé õóäàëäàà óëàì ºðãºæèæ, ìºëæëºã íü øèð¿¿ñýæ èðæýý. 1911 îíû
äóíä ¿å áîëîõîä çºâõºí Àð Ìîíãîëä ìîíãîë, õÿòàä á¿ãä 20-èîä øèíý
áàéãóóëëàãà ¿¿ññýí áàéíà. Òýð á¿õíèé ñ¿éòãýëèéã ìîíãîë÷óóäààñ ãàðãóóëæ
áàéñàí íü àðä ò¿ìíèé àæ áàéäëûã ýðñ äîðîéòóóëæ áàéâ. ßïîíû ò¿¿õ÷
Æ.ßíîãèéí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä Àð Ìîíãîëûí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí
õàí, Èõ øàâü ãóðàâ íü çºâõºí Èõ Õ¿ðýýí äýõ ÿàì, îëîí àëáàí áàéãóóëàãà
õèéãýýä, ñàéä, ò¿øìýäèéí ýëäýâ çàðäàëä 1903-1909 îíä 18 ò¿ìýí ëàí
ìºí㺠òºëæ áàéæýý2.
Ñóðãóóëü, ñî¸ëûí ñàëáàð äàõü øèíý÷ëýë. ×èí óëñ øèíý çàñãèéí
áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Ìîíãîëä ñóðãóóëü, õýâëýë, øàøèí
ø¿òëýãèéí òàëààð áàñ ë ººð÷ëºëò õèéæ ýõýëæýý. ×èí óëñ Àð Ìîíãîëûã
ýçëýí çàõèðñíààñàà õîéø îðîí íóòãèéí àëáàí áè÷ýý÷ áýëòãýõ çîðèëãîîð
áè÷ãèéí òàíõèì áàéãóóëæ, íî¸í, òàéæ çýðýã ñóðâàëæèò õ¿ì¿¿ñèéí õ¿¿õäèéã
àâ÷ ìîíãîë, ìàíæ áè÷èã, ìàíæ õóóëü öààç çýðãèéã çààäàã áàéëàà.
Ãýòýë XIX çóóíû II õàãàñààñ àëáàí õýðýãò õÿòàä áè÷èã èõ õýðýãëýãäýõ
áîëæ, ÿëàíãóÿà Æàíæíû ãàçàð, Õýðýã øèéòãýã÷ ñàéäûí ÿàì çýðýã ãàçàð
ìàíæààð áè÷èãëýõèéí çýðýãöýýãýýð õÿòàä õýë áè÷èã ìýääýã àëáàí
õààã÷èéí õýðýãöýý èõ áîëñîí áàéíà. Àíõ 1898 îíä Õ¿ðýýíä ìàíæ, õÿòàä
õýëíèé ñóðãóóëèéã îðîí íóòãèéí çàðäëààð áàéãóóëæ, Õàëõûí Ò¿øýýò õàí,
Ñýöýí õàí, Èõ øàâèéí âàí, ã¿í, õîøóóíû ò¿øìýë, àðäûí õºâã¿¿äèéã àâ÷
ñóðãàõ áîëæýý3. 1908 îíû íàìàð ç¿¿í õî¸ð àéìàã, Èõ øàâèàñ á¿ãä 40
õ¿¿õäèéã ìàíæ ,õÿòàä õýëýíä ñóðãàõ, ñóðãàí òýæýýõ [äîòóóð áàéðòàé. ðåä]

2
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4009. ò.43
1
ÌÓÒÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4118. ò.6-8.
2
Æ.ßíî Äóðäñàí çîõèîë. ò.312.
3
̺í òýíä. ÔÌ-1. ÕÍ-372.

42
ñóðãóóëèéã Õ¿ðýýíä îðîí íóòãèéí çàðäëààð áàéãóóëæýý4. Ñóðãàí òýæýýõ
ñóðãóóëèéã íýýí õè÷ýýëë¿¿ëýõ ÿâöàä ìºí㺠çàðäàë äóòàãäñàí òóë Õ¿ðýýíèé
ñàéäûí ãàçðààñ ìîíãîë âàí, ã¿í, òàéæ, ò¿øìýä, õóòàãò, õóâèëãààä, ëàì
àðäûã ñóðãóóëèéí õýðýãò ìºí㺠òóñëàõûã óðèàëñàí áàéíà. ×èíãýõýä Áîãä
Æèáçóíäàìáà õóòàãò 1 ò¿ìýí ëàí, Ýðäýíý Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ 8000 ëàí
ìºí㺠òóñ òóñ õàíäèâëàñàí áàéíà1.
1910 îíä Óëèàñòàéä áàñ 40 õ¿¿õýäòýé ìàíæ, õÿòàä áè÷ãèéí ñóðãóóëü
áàéãóóëàãäæýý. ªâºð Ìîíãîëä ìºí ýíý ìýòýýð ñóðãóóëèéí òàíõèì, áè÷ãèéí
ñóðãóóëü áàéãóóëæýý. Òóõàéëáàë, ÿíñýííîðîâ íî¸í 1902 îíîîñ ýõëýí
õàðüÿàò õîøóóíäàà àíõíû ìàÿãààð ñóðãóóëèéí òàíõèì, ”òºâèéã ýðõýëñýí
ñóðãóóëèéí òàíõèì” îõèäûí ñóðãóóëü, öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ, äîòîð
ãàçàð áà ßïîíîîñ òîîíû óõààí, áàéãàëèéí øèíæëýë, õºãæèì, áèåèéí òàìèð,
óðëàã, ãàäààä õýëíèé çýðýã ìýðãýæëèéí áàãø íàð óðüæ áàãøëóóëàõ
áîëñíîîñ ãàäíà, àâúÿàñëàã ìîíãîë çàëóó÷óóäûã äîòîð ãàçàð áóþó Õÿòàäàä,
ýñâýë ßïîíä ÿâóóëæ ñóðàëöóóëæ áàéñàí àæýý2.
Òýð õàðüÿàò õîøóóíäàà øóóäàí, öàõèëãààí õîëáîîíû ãàçàð
áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéñàí àãààä “Èðãýíèé îþóí áèëãèéã äýëãýð¿¿ëæ,
øèíý çàñãèéí áîäëîãûã òóíõàãëàí ò¿ãýýõ” çîðèëãîîð 1905 îíîîñ ñóðãóóëèéí
òàíõèìäàà ñîíèíû õýâëýëèéí ãàçàð áàéãóóëæ “Íÿëõàñ” [Èíáàî] ãýäýã õî¸ð
ºäºð òóòìûí õàäìàë ñîíèíã ìîíãîë, õÿòàä õî¸ð õýëýýð ÷óëóóí áàðààð
õýâëýí òàðààõ áîëñîí àæýý3.
×èí óëñûí òºð ìîíãîë, õÿòàä õ¿ì¿¿ñ óðàã áàðèëäàõ, ìîíãîë õ¿í
õÿòàä áè÷èã ñóðàõ, õÿòàä íýð õýðýãëýõ, ìîíãîë ãàçàð õÿòàä õ¿í óðüæ áè÷ýý÷
áîëãîõ, õÿòàä áè÷ãèéã àëáàí õýðýãò õýðýãëýõ çýðãèéã õîðèãëîñîí óðüäûí
öààç õóóëèéã 1910 îíä õ¿÷èíã¿é áîëãîñíîîñ ãàäíà ÃÌÒÇßß-íû íàéðóóëàõ,
áàéöààõ òîâ÷îî õî¸ðûã íýãòãýæ, Ãàäààä çàñãèéã ñóäëàõ ãàçàð [Ôàíü ÷æýí
ÿíü öçþ ñî] ãýã÷èéã áàéãóóëñàí àæýý4.
Ýíý á¿õýí áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ ãýñýí àðãà
õýìæýý áèø, õàðèí ìîíãîë÷óóäûã ñî¸ëûí ñàëáàðò õ¿÷ýýð õÿòàä÷èëàõ
ÿâóóëëàãà áàéëàà. ×èí óëñààñ Ìîíãîëä ÿâóóëæ áàéñàí óëàìæëàëò áîäëîãî
XIX çóóíû äóíä ¿åýñ ººð÷ëºãäºæ ýõýëìýãö, Ìîíãîëûí øàðûí øàøèíã
äýìæèí òýòãýäýã íü àëãóóð ñààðàõ áîëñîí áàéíà. ¯¿íèé òîä æèøýý áîë Àð
Ìîíãîëûí øàøíû òýðã¿¿í Æèáçóíäàìáà õóòàãò 1839 îíä ×èí óëñûí
íèéñëýëä î÷èæ, Ìàíæèéí ýçýí õààíä áàðààëõñíààñ õîéø äàðààõ ä¿ðèéí
Æèáçóíäàìáà õóòàãò íàðûã áàðààëõóóëààã¿é ÿâäàë þì5. Øàøíû íºëººã
áàãàñãàõ, ëàì íàðûí òîîã öººð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ áîëñîí íü
Æèáçóíäàìáà õóòàãò áîëîí ìîíãîëûí íèéò ñàíâààðòíû äóðã¿éöëèéã
òºð¿¿ëýõ áîëîâ. Ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõûí òóëä ÿòãàí ¿íýìø¿¿ëýõ ¿çýë
ñóðòëûí àæëûã ìîíãîë÷óóä õèéãýýä Ìîíãîë ãàçàð øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàæ áóé
õÿòàä èðãýäèéí äóíä çîõèîõ õýðýãòýé áîëæýý. Èéìýýñ Õÿòàäûí Ãèðèí
ìóæèéí á¿ãäèéã çàõèðàã÷ ñàéäûí òóøààëààð “Ìîíãîë ¿ãèéí áîäðîë“ ãýäýã
ñîíèíã 1908 îíû Y ñàðààñ, 1909 îíû Y ñàðä õÿòàä ,ìîíãîë áè÷ãýýð

4
Ìàíæèéí äàðàíãóéëàëûí ¿åèéí Ìîíãîëûí ñóðãóóëü. Ö.Øàðõ¿¿. ÓÁ. 1965. òàë-143.
1
Ìàíæèéí äàðàíãóéëàëûí ¿åèéí Ìîíãîëûí ñóðãóóëü. Ö.Øàðõ¿¿. ÓÁ. 1965. òàë-143.
2
Ìîíãîë ¿íäýñòíèé òîâ÷ ò¿¿õ. Õºõõîò. 1988. òàë-510-511.
3
Íýé Ìýíã¿ öçèíü äàéøè. Ë¿í ö¿í. (ªâºð ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õèéí öóâðàë). Õ.Õ. 1982. òàë-
203
4
Æ.ßíî. Äóðäñàí çîõèîë. òàë-311.
5
̺í òýíä. òàë-299.

43
õàäìàëëàí ãàðãàæ, ìîíãîë àéìàã, õîøóóä áà Ìîíãîë ãàçàð òóëãàð
áàéãóóëñàí õÿòàä áàéãóóëëàãàä òàðààæ áàéõ áîëæýý.
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí ò¿¿õèéã ñóäàëæ àãñàí
çºâëºëòèéí ýðäýìòýí Êàëëèííèêîâ, ºã¿¿ëæ áóé ¿åèéí ×èí óëñûí áîäëîãûã
òîäîðõîéëîõäîî: Ìàíæèéí áàéëäàí äàãóóëàã÷èä ººðñäèéí ýçýëñýí Õÿòàä
îðíû ¿ëýìæ ºíäºð ñî¸ëûí íºëººíä óëàì á¿ð îðñíîîð, òýäíèé Ìîíãîëä
ÿâóóëäàã áîäëîãî íü Ìàíæèéí ¿íäýñíèé øèíæýý àëäààä, õÿòàäûí ¿íäýñíèé
áîäëîãî áîëñîí1 ãýæ áè÷ñýí áèëýý. Ìàíæèéí ýçýí õààíò òºð, ÕÕ çóóíû
ýõýýð Àëñ Äîðíîäîä ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ òºâºãòýé áîäëîãî ÿâóóëñíû
óëìààñ õààíò Îðîñ, ßïîí õî¸ð óëñ áàéëäàæ, Îðîñ íü äèéëýãäýæ ñóëàðñàí
¿åèéã òîõèîëäóóëàí “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýäýã íýðýýð õèéæ ýõýëñýí ýíý
øèíý÷ëýë áîë á¿ðýí õèéãäýæ àìæààã¿é, 1911 îíû õóâüñãàëò òýìöëýýð
òàñëàãäñàí þì. Ìàíæèéí íî¸ðõëûã ò¿ëõýí óíàãàæ, Ìîíãîëûí òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõèéã õè÷ýýæ áàéñàí ìîíãîë ¿íäýñíèé äýâøèëò
õ¿÷í¿¿ä ýðñ øèéäýìãèé ýñýðã¿¿öýæ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä õ¿÷ýý
íÿãòðóóëàõûí òºëºº òýìöýõýä øèíý çàñãèéí áîäëîãî íèéãýì, óëñ òºðèéí
óðüäà÷ íºõöºë áîëñîí þì.

§ 2. ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí ÿëàëò, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí

ñýðãýëò.

¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºõ äîòîîä, ãàäààä

íºõöºë. ÕÕ çóóí ãàðàõàä Ìîíãîë, Õÿòàä, Óéãóð, Ò¿âýä çýðýã îëîí óãñààòàí
öºì ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä óëàì á¿ð èäýâõòýé îðîëöîæ,
òýäýíä Ìàíæèéí ýçýí õààíò òºðèéã ò¿ëõýí óíàãààõ íèéòëýã çîðèëò áàéâ÷ óã
çîðèëãûã áèåë¿¿ëñíèé äàðàà òóñ òóñûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã
ñýðãýýõèéã çîðüñîí õàíäëàãà óëàì á¿ð ìýäýãäýõ¿éö áîëæ áàéâ. Íèéãìèéí
äàðëàë, ìºëæëºã, õàðèéí êîëîíè÷ëîë, íýí ÿëàíãóÿà “Øèíý çàñãèéí
áîäëîãûã” õàðüÿàò õîøóó íóòàãòàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí
ìîíãîëûí àðä îëíû òýìöýë ãàçàð á¿ð ãàðàõ áîëñíû çýðýãöýýãýýð Õÿòàä
îðîíä õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí òîõèðîî íýãýí àäèë á¿ðäýæ áàéâ.
Õºðºíãºòºí àíãèéí òºëººëºã÷èä 1905 îíä ßïîíû Òîêèî õîòîä íýãäñýí
ýâëýë “Ò¿íìýíõ¿é” ãýäýã ººðèéí áàéãóóëëàãûã áàéãóóëàí, Ìàíæ ×èí óëñûí
ýñðýã òýìöýõ áîëñîí àæýý. Ò¿¿íèé óäèðäàã÷ Ñóí ßò ñåí áîëîí òóñ ýâëýë
“õàðü óãñààòíûã ¿ëäýí àðèëãàõ, Õÿòàäûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ, Èðãýí óëñûã
áàéãóóëàõ, ãàçðûí ýðõèéã òýãøèòãýõ” õºòºëáºð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì. Ãýâ÷
ýë õºòºëáºð íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã õºðºíãºòíèé õóâüñãàëä òàòàí îðóóëæ
÷àäààã¿é áºãººä õàðèí ýäíèé “Õàðü óãñààòíûã ¿ëäýí àðèëãàõ, (Öþé ÷¿ äà
ëî) “ãàçðûí ýðõèéã òýãøèòãýõ ãýäýã” óðèàã ìîíãîë÷óóä ººðñäèé㺺 ãýæ ¿çýæ,
Ìàíæ, Õÿòàäààñ ñàëàí òóñãààðëàæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº
òýìöýëä ñýðãýí áîññîí þì. Ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íä ¿íäýñíèé äýâøèëò õ¿÷í¿¿ä íýãäýí íÿãòðàõ ÿâö íü íýëýýä õýäýí
æèë ¿ðãýëæèëæýý. Ìîíãîë÷óóäûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ ãýñýí
ýðìýëçýë ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä óëàì á¿ð òîäîð÷ áàéõ áîëñîí
þì. Íýí ÿëàíãóÿà ýíý íü ãàäàäàä ò¿õèãëýõèéí àñóóäàë äýýð èë¿¿òýé òîäîð÷
áàéñàí áºãººä õààíò Îðîñûí íºëººíèé õ¿ðýýíä îðæ áàéñàí Àð Ìîíãîëä
Îðîñûí äýìæëýãèéã àâàõ, ßïîíû íºëººíèé õ¿ðýýíä îðæ áàéñàí ªâºð
Ìîíãîëä ßïîíîîñ òóñëàìæ àâàõ ñàíààðõàë ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí

1
À.Êàëëèíèêîâ. Íàöèîíàëüíî-ðåâîëþöèîííîå äâèæåíèå Ìîíãîëèè. Ì-Ë. 1926. ñòð-357.

44
òýìöýã÷äèéí äîòîð ãàðàõ áîëñîí àæýý. Ýäãýýðýýñ Àð Ìîíãîëûíõ èë¿¿
ÿâóóðòàé áîëæ, íèéò ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé
òºâ áîëñîí òóë ýõëýýä Àð Ìîíãîëä þó áîëñíû㠺㿿ëñ¿ãýé.
Àð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ íî¸ä, ëàì íàð ×èí óëñûí çàõèðãàà
ãàäààäûí êîëîíè÷ëîã÷èä Àð Ìîíãîëä àëòíû óóðõàé íýýæ àøèãëàõûã
ýñýðã¿¿öýæ, 1900 îíä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò Õàëõûí 4 àéìãèéí
÷óóëãàíû äàðãà, òóñëàõ æàíæèí, õýáýé, /çºâëºõ Ðåä/ Èõ øàâèéí øàíçóäáà,
äà ëàì íàð íýð õàìòðàí ýñýðã¿¿öýí çààëäñàí áîëîâ÷ àìæèëò îëîîã¿é
áèëýý. Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ çàðèì ôåîäàë Ìàíæ-Õÿòàäûí óëàì èäýâõæèæ
á¿õèé êîëîíè÷ëîëûã ”ººðñäèéíõººðºº” ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë ààæìààð ºñºæ
áàéâ. ×èí óëñààñ õàðààò áàéäàëä áàéñàí Ñîëîíãîñ íü ò¿¿íèéã áîëîí ×èí
óëñûí ç¿¿í õîéä ìóæóóäûã íºëººíèéõºº õ¿ðýýíä îðóóëñàí, çàëóó
õºðºíãºòºí ßïîí óëñûã ò¿øèãëýí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ ãýæ îðîëäñîí
íü ×èí-ßïîí óëñûí 1895 îíû äàéíààð øèéäâýðëýãäýí, ×èí óëñûí õàðüÿàò
áàéäëààñ ãàð÷ òóñãààð òîãòíîñîí íü ×èí óëñûí íî¸ðõëûí ýñðýã òýìöñýýð
èðñýí ìîíãîë÷óóäàä çîðèãæóóëàã÷ æèøýý áîëîí èðñýí àæýý. Àð Ìîíãîëûí
øàðûí øàøíû òýðã¿¿í Æèáçóíäàìáà õóòàãò Ìîíãîëûí óìàðä õýñãèéí
çàðèì àéìàã, óãñààòíûã õýäèéí ººðòºº íýãòãýñýí àãààä ìºí XIX çóóíû äóíä
¿åýñ Àëñ Äîðíîäîä èäýâõòýé áîäëîãî ÿâóóëæ, Ìîíãîëûã íºëººíèéõºº
õ¿ðýýíä îðóóëàõûã çîðüæ áàéãàà õààíò Îðîñ óëñûã ò¿øèãëýí, Ìîíãîëûí
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ ÷èí ýðìýëçëýëòýé áàéãààãàà 1895 îíä
èëýðõèéëæ Îðîñûí ýçýí õààíààñ òóñëàìæ ýðýõèéí ó÷èð äà ëàìûí çýðýã
òºëººëºã÷ èëãýýí áàðààëõóóëæ, òóñëàìæ ýðñýí àëáàí áè÷èã ãàðäóóëæ
áàéñàí áîëîâ÷ Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä ìîíãîë÷óóäûí óðìûã õóãàëàõã¿é
ººðòºº òàòàõûã õè÷ýýõäýý òà íàðò òóñàëíà ãýäýã ñàíààãàà èëýðõèéëýõèéí
õàìò “...õýäýí æèë õ¿ëýýæ øàëòàã òîõèîëûã ¿çýæ áîñâîë áîëíî. Òýð öàã
áîëòîë ìàø íóóöààð ÿàðàëã¿é áýëòãýõ õýðýãòýé, Ýðõáèø îëîí ìîíãîë÷óóä
ñàíàà íèéëæ áàò áîëîõ íü ìàø ÷óõàë õýðýãòýé”1 ãýæ çºâëºñºí þì.
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷ Ë.Äýíäýâ áè÷èõäýý”…Ìàíæ–Õÿòàäûí ýçýðõýã
õàðãèñûí õýòýðõèé äàðëàëóóäûã îëîí îíä ýäýëæ, çîâëîí ãàøóóí íü ºðíºæ
äàñàøã¿é áîëñîí ó÷èð…òýðõ¿¿ çîâëîí ç¿äã¿¿ðýýñ õýðõýí àíãèæðàõ àðãà
çàìûã ýðýëõèéëæ, Àð, ªâðèéí îëîí ìîíãîë÷óóä áè÷èã ìýäýýãýýð õàðèëöàí
íýâòðýëöýæ àõóé öàã, Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãòààñ 1900 îíä äà ëàì
Áàäàìäîðæ, çàéñàí Öýðýí- Î÷èð íàðûã èõ Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçðàà
òóñãàé çàõèäàë áýëýã àâàõóóëàí îäóóëæ òóñëàæ õàìãààëëûã ãóéñíûã Îðîñ
óëñààñ òýð äàðóéä õýðýã áîëãîæ ¿çñýíã¿é õîéøëóóëñàí ç¿éë áóé…2 ãýñýí
áàéäàã.
¯¿íýýñ ¿çýõýä Æèáçóíäàìáà õóòàãò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýñ
ºìíº Ìàíæ-Õÿòàäûí äàðëàëààñ õýðõýí àíãèæðàõ òàëààð Àð, ªâºð
ìîíãîë÷óóä õàìòðàí ÷àðìàéæ áàéñàí, ººðººð õýëáýë ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé òºëºº òýìöýæ ýõëýýä áàéæýý. Ò¿âäèéí Äàëàé ëàì 1904 îíû çóí
Èõ Õ¿ðýýíä èðæ Àð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé äîòíî õîëáîî òîãòîîæ, æèë
ãàðóé Õàëõàä áàéñàí ÿâäàë áîë çºâõºí øàøèí ø¿òëýãèéí õîëáîãäîëòîé
áèø, íèéòèéí äàéñàí Ìàíæ-Õÿòàäûí íî¸ðõîë, êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã
òýìöýëäýý õàðèëöàí áèå áèåíýý äýìæèõ, õºðø Îðîñ óëñòàé õîëáîî áàðèõ
àñóóäàë áàéæýý. Èéìýýñ ×èí óëñûí çàõèðãàà, Äàëàé ëàìûã Ìîíãîëä
áàéõàä íü ýëäâýýð äýìæèæ òýòãýñýí àãààä ìºí îíû íàìà𠺺ðèéí õ¿ðýýíä
óðüæ ºâºëæ¿¿ëñýí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæèí ÷èí âàí
1
Äèëàâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ. Àð Ìîíãîë äàõü óëñ òºðèéí äóðäàòãàë. ÓÁ., 1991. òàë-5.
2
Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ ÓÁ., 1934. òàë-1.

45
Õàíääîðæèéí äóíä õ¿¿ Äàíçàíæàìö Áýýæèíä Äàëàé ëàìûã õ¿ðãýæ î÷èõîä
íü áàðèâ÷èëæ öààçààð àâñàí áàéíà.
×èí óëñ “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷äýý òºëºâëºñºí àðãà õýìæýýãýý
õýðýãæ¿¿ëýõèéí áýëòãýë áîëãîæ îëîí ç¿éëèéí áàéöààëò, ò¿¿í äóíäààñ
ìîíãîë÷óóäûí òàðèàíû ãàçðûí õýìæýýã àéìàã, õîøóóäààð ãàðãóóëñíû ¿íýí
ýñýõèéã ìàãàäëàí áàéöààëãàõ, ìàíæ, ìîíãîë ò¿øìýäèéã Èõ Õ¿ðýýíýýñ 1907
îíû çóí òîìèëîí ìîðäóóëæýý. Òýãýõýä Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òóñëàã÷
æàíæèí ÷èí âàí Õàíääîðæèéí õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä òýäãýýð ò¿øìýäýä
óíàëãà, óëàà÷ íèéë¿¿ëýõýýñ òàòãàëçñàí òàìãàã¿é áè÷èã õèéæ, Èõ Õ¿ðýýíèé
Ñàéäûí ÿàìàíä èð¿¿ëæ óëìààð óíàëãà, óëàà÷ íèéë¿¿ëýýã¿é àæýý.1
Òýð÷ëýí ×èí óëñ ¯íäñýí õóóëüò áàéãóóëëàãàä øèëæèíý ãýäýã
íýðèéäëýýð 1909 îíû ñ¿¿ë÷ýýð îðîí íóòãààñ 18 ç¿éëèéí õýðýã ÿâäëûã
áàéöààõàä Õàëõûí îëîí õîøóó óã áàéöààëòûí õàðèóã öàã òóõàéä íü ãàðãàæ
ºãºõã¿é ýëäâýýð çàéëñõèéæ áàéñíû äîòîð Ò¿øýýò õàí àéìãààñ òóñëàã÷
æàíæèí Õàíääîðæèéí õîøóó çýðýã òàâàí õîøóó áàéöààëòûí õàðèóã îíöãîé
ñààòóóëæ áàéñíûã òýð ¿åèéí àëáàí áè÷èãò èõýä áóðóóøààæ, äàõèí äàâòàí
øààðäñàí áàéäàã2.
1910 îíû II ñàðûí íýãýíä Èõ Õ¿ðýýíä òóøààëûí õàìààðñàí ìàíæ
ñàéä Ñàíü Äî ãýã÷ õ¿ðýëöýí èðæ ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ ýõýëñýí áàéíà. Õ¿ðýýíä
èðýýä ò¿¿íèé äàâ äýýð ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áîë øèíý çàñãèéí áîäëîãûã øóóðõàé
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéæýý. Òýð þóíû óðüä Õ¿ðýýíèé ñàéäûí õýðýãöýýíä
Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Èõ Øàâèàñ íèéë¿¿ëäýã ç¿éëèéí õýìæýýã ¿ëýìæ
íýìýãä¿¿ëñíýýñ ãàäíà Õ¿ðýýíèé ëàì íàðûã öýðýã áîëãîæ, ªâºð Ìîíãîëä
áîñëîãî ãàðãààä, Õàëõàä íýâòðýí èðñýí Òîãòîõûí óäèðäñàí àðäûí áîñëîãûã
äàðóóëàõààð ÿâóóëàõ ãýæ îðîëäñîí àæýý3. Àð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷ õàð,
øàð ôåîäàëóóä, Èõ Õ¿ðýýíä Õýðýã øèéòãýã÷ õàìààðñàí ñàéäààð
òîìèëîãäîí èðñýí Ñàíü Äî-ãèéí õóâèéí äóòàãäëûã èë÷ëýí, ò¿¿íèéã óã
òóøààëààñ îãöðóóëàõ íýðèéäëýýð çààëäàí òýìöýõ çàìä îðñîí íü õýðýã
äýýðýý íî¸ä, ÿçãóóðòíû äýýä õýñýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä
èäýâõòýé îðîëöîæ ýõýëñíèé òîä èëðýë ìºí.
1910 îíû XI ñàðûí øèíèéí 7- íä Ìàíæèéí ýçýí õààíû çàðëèã áóóæ,
Áàäàìäîðæèéã Èõ øàâèéí øàíçóäáàãèéí òóøààëààñ îãöðóóëñàí áºãººä
Õ¿ðýýíä àíõ õàìààðñàí ñàéäààð òîìèëîãäîí èðñýí Ñàíü Äî õýðýã øèéòãýã÷
ñàéä áîëæ äýâøñýí íü Õàëõûí íî¸äûí Ñàíü Äî-ã íîöîæ çààëäñàí õýðýã
ÿâöã¿é áîëñíûã õàðóóëñàí àæýý. ͺ㺺 òàëààð øèíý çàñãèéí áîäëîãûã
çîãñîîëãîõ áîëîëöîî ¿ã¿é ãýäýã íü Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õóðàëäààíä
îðîëöñîí õýëýëöýã÷ ìîíãîë ò¿øìýë íàðò íýãýíò òîäîðõîé áîëæýý. Èéìýýñ
Èõ Õ¿ðýýíèé Ìîíãîë ñàéä Ïóíöàãöýðýí “óñ øîðîî çîõèëäîõã¿é“ ãýäýã
øàëòãààð Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õóðàëäààíûã îðõèæ, XI ñàðûí ýõýýð
õóâèéí çàðäëààð íóòàãòàà áóöæýý. Õàëõûí õýëýëöýã÷ ò¿øìýë íàð Áýýæèíä
áàéõäàà ìºíõ¿¿ õóðàëäààíä îðîëöîæ áóé ªâºð Ìîíãîëûí ò¿øìýäòýé øèíý
çàñãèéí áîäëîãî Ìîíãîëä õàðø òóë “õýðõâýýñ çîõèõûã “ õýëýëöýæ áàéñàí
áàéíà1.

1
ÌÓÒÒÀ ÔÌ-9 ÕÍ-3992. òàë-187.
2
ÌÓÒÒÀ ÔÌ-9 ÕÍ-4081 Á-330
3
ÌÓÒÒÀ ÔÌ-9 ÕÍ-4089 Á-307
1
.Äàðõàí âàí Ïóíöàãöýðýí Áýýæèíãèéí Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õýëýëöýã÷ ò¿øìýëýýð
îäîõäîî ÿíàãø, ÷àíàãø õàðèëöñàí òóõàé òýìäýãëýë. Óëñûí òºâ íîìûí ñàí Ãàð áè÷ìýë.
1910.

46
 Æèáçóíäàìáà õóòàãò Àð, ªâºð Ìîíãîë äàõèíä øàøíû òàëààð ¿ëýìæ
íýð õ¿íäòýé òóë ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íä îðîëöîã÷ íî¸ä,
ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí íýãäýæ ¿ëýìæèéí èõ íºëºº, íýð õ¿íäèéã íü àøèãëàæ
ýõýëæýý. ¯¿íä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí Õàíääîðæ çîíõèëîõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéñàí àæýý. Òýðâýýð Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí äóóäëàãààð 1910
îíû ºâºë Èõ Õ¿ðýýíä èðýýä, õàðüÿàò õîøóóíäàà áóöàæ î÷èëã¿é ñóóðèí
àæèëëàõ áîëñîí áàéíà2.
Èéì íºõöºëä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ
ñàíàà÷èëãà ãàðãàã÷èä, þóíû óðüä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé
óäèðäëàãûã ººðñäèéíõºº ìýäýëä òºâëºð¿¿ëýõèéí çýðýãöýýãýýð ãàäíààñ
òóñëàìæ áîëîõóéö õ¿÷íèéã ñîíãîæ, ò¿¿íòýé ÿàðàëòàé õîëáîî òîãòîîõ ÿâäàë
òýðã¿¿í çýðãèéí çîðèëò áîëñîí àæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëä ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºëãººí ºðíºõ äîòîîä, ãàäààä íºõöºë á¿ðäýâ.
¯íäýñíèé õóâüñãàëûí ÿëàëò, ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî
ñýðãýýñýí íü Àð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, óðüä òîâëîñîí ¸ñîîð
Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä áàò îðøèë ºðãºõ äàøðàìä Èõ Õ¿ðýýíä õèéõ äýýä
ëàì, íî¸äûí íóóö çºâëºãººíººð òºëºâëºñºí çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõýýð
íàéäàæ áàéâ.Òýð çºâëºãººí íü 1911 îíû YI ñàðûí 21-íä Õàëõûí äºðâºí
àéìãèéí õàí, ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí òýðã¿¿òýé íî¸ä, õàìáà, øàíçóäáà
íàðûí çýðýã ýðõ ìýäýëòýí Èõ Õ¿ðýýíä öóãëàð÷, Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä áàò
îðøèë ºðãºõººð Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàìàíä íóóö çºâëºë㺺í õèéæ, ×èí
óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã õ¿ëýýõ, ýñýõ òàëààð çºâëºëäæýý.
Òýãýõýä îëîíõè íü øèíý çàñãèéí áîäëîãî ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàë, ¸ñ
ñóðòàõóóí, øàøèí ø¿òëýãòýé õàðøòàé ãýæ ¿çýýä, ò¿¿íèéã á¿õýëä íü õ¿ëýýæ
àâ÷ áîëîõã¿é õýìýýõ ñàíàë íü äàâàìãàéëæ, êîëîíè÷ëîõ áîäëîãîîñ ìóëòðàõ
àðãà ñ¿âýã÷ëýí õýëýëöýæ áàéõ ¿åýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí Õàíääîðæ,
ìºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà ×àãäàðæàâ çýðýã íî¸ä, Èõ øàâèéí äà ëàì
Öýðýí÷èìýä íàð Áîãä õàí óóëûí ìîäîíä ñýì õóðàëäàæ, Îðîñ óëñààñ
òóñëàìæ àâ÷ ìîíãîë÷óóä Ìàíæààñ ñàëæ, òóñãààð óëñ áîëîõ ñàíàë ñýäýæ,
íóóö çºâëºãººíä îðóóëàí õýëýëö¿¿ëýýä, óëìààð Æèáçóíäàìáà õóòàãòààñ
ñî¸ðõëûã îëæýý. Òýãýýä òýðõ¿¿ íóóö çºâëºãººí Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìýä,
ªâºð Ìîíãîëûí ò¿øìýë Õàéñàí íàðûã Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð ÿâàõ
òºëººëºã÷ººð òîìèëîõûã Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä ìýä¿¿ëæ òîãòîîëãîîä, Èõ
Õ¿ðýýíèé Îðîñûí êîíñóë Ìèëëåðò ó÷ðûã õýëæ õèë íýâòðýõ çºâøººðºë
àâñàí áàéíà.
Æèáçóíäàìáà õóòàãò, Õàëõûí õàíãóóä íýð õîëáîæ, Îðîñ óëñûí ýçýí
õààíä áè÷ñýí àëáàí áè÷ãèéã òºëººëºã÷èä àâ÷ ÿâàâ. Ò¿¿íýýñ ãàäíà “ Õÿòàä
ò¿øìýä Ìàíæ óëñûí ýðõèéã ýäýëæ ýðò ýä¿ãýýä îëîí ìîíãîëûã õèëñ áýðõýýð
äàðëàí çîâîîæ õàðøóóëàí á¿õèé ó÷ðûã ýä¿ãýý áèäíèé ìýäñýí àìññàí
òºäèé㺺ñ òîâ÷ëîí ãàðãàæ ìýä¿¿ëýõ íü" ãýñýí 21 ç¿éëèéã ñèéð¿¿ëñýí àëáàí
áè÷ãèéã òºëººëºã÷èä áàñ àâ÷ ÿâàâ.
Æèáçóíäàìáà õóòàãò íàðààñ Îðîñûí ýçýí õààíä áè÷ñýí àëáàí áè÷èãò
õýä õýäýí òîäîðõîé ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Òóõàéëáàë Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàõ, õóäàëäàà õèéõ, òºìºð
çàì òàâèõ, øóóäàí õàðèëöàà ºðãºòãºõ òóõàé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõ
çýðýã àñóóäàë áàéëàà. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òàâüñàí ýäãýýð ÷óõàë
àñóóäëûã õýí íýãýí ýðõ ìýäýëòýí äàíãààðàà øèéäñýíã¿é. Òýãýõ ÷
áîëîìæã¿é áàéæýý. Èéìýýñ 1911 îíû YIII ñàðûí 17-íä õààíò Îðîñ óëñûí
2
ÌÓÒÒÀ ÔÌ-9 ÕÍ-4131 Á-339

47
ñàéä íàðûí çºâëºëèéí äàðãûí óäèðäëàãààð Ñàí, Õóäàëäàà, Àæ ¿éëäâýð,
Ãàäààä ÿâäëûí áà Öýðýã Òýíãèñèéí ÿàìäûí ñàéä íàð áîëîí áóñàä ºíäºð
òóøààëòàí Ìîíãîëûí òóõàéä îíö çºâëºãººí õèéæ, Ìîíãîëûí òàëààðõ
áàðèìòëàõ ÷èã øóãàìàà òîãòîîñîí áàéíà.
Òýð ¿åä ×èí óëñààñ Ìîíãîëä ÿâóóëæ áóé áîäëîãî, ò¿¿íèé õºðø Îðîñ
óëñûí ýðõ áàðèã÷äûí àíõààðëûã ç¿é ¸ñîîð òàòàæ áàéæýý. Îðîñ óëñ Îéð,
Äóíäàä Äîðíîäîä ãîë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ, Ãåðìàíòàé õèéõ äàéíä áýëòãýæ
áàéñàí áîëîõîîð Àëñ Äîðíîäîä áàò àð òàëòàé áàéõûã õè÷ýýæ áàéæýý.
Èéìýýñ Ìîíãîëûí àñóóäàë õýëýëöñýí îíö çºâëºãººíèé òîãòîîëä:“...
Ìîíãîëûí àñóóäàë áèäýíä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà” ãýæ òýìäýãëýýä óã
àñóóäàëä õýðõýí õàíäàõàà: “...Ìîíãîëûí àñóóäàëä èäýâõòýé
îðîëöîõã¿éãýýð ...òýð õî¸ðûí [Ìîíãîë, ×èí óëñûí ðåä.] õîîðîíä çóó÷ëàí,
Ìîíãîëîîñ ×èí óëñòàé òîãòîîñîí ñþçåðåíèé õîëáîîã òàñëàëã¿éãýýð
¿íäýñíèé áàéäëàà õàìãààëàõ ãýñýí ìîíãîë÷óóäûí ýðìýëçëèéã äèïëîìàò
çàìààð äýìæèõ”1 õýðýãòýé ãýæ òîäîðõîéëæýý.
¯¿íèé äàãóó Îðîñ óëñûí ýðõ áàðèã÷èä, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä
Ìîíãîë îäîî ¿åä ×èí óëñààñ á¿ðýí òóñãààðëàõ áîëîëöîîã¿é. Õàðèí
Ìîíãîëä õèéæ áàéãàà øèíý÷ëýëòèéã áîëèóëàõ òàëààð Áýýæèíä ìýäýãäýë
õèéíý. Õÿòàäûí òàëààñ ìîíãîë÷óóäûí ýñðýã õèéæ áîëçîøã¿é àëëàãà
õÿäëàãààñ ºì㺺ëíº ãýýä ýë áàéäàë õèéãýýä òºëººëºã÷äèéí àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõûí òóëä Èõ Õ¿ðýýíä áàéãàà Êîíñóëûí ãàçðàà õàðãàëçàõ
öàãäààãèéí õ¿÷èéã çóçààòãàõààð ïóëåì¸ò áóó á¿õèé 200 êàçàê öýðãèéã íýìæ
ÿâóóëàõààð àìàëñàí àæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Îðîñ óëñûí çàñãèéí
ãàçàð ºðãºñºí ñàíàìæ áè÷èãòýý: “×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîëä
çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ öýðãèéã áàéí áàéí èëãýýæ, õàìãèéí çýðëýã õàðãèñëàë
¿éëäýæ áàéãààã” öîõîí òýìäýãëýõèéí õàìò õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàð
öààøèä èéì ÿâäàë ãàðãóóëàõã¿éí òóëä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàðò ýðñ
ýñýðã¿¿öýë òàâèõ, ò¿¿í÷ëýí “ªâºð Ìîíãîëûí õàìãèéí ÷óõàë ãàçðóóäàä
îðîñûí õóäàëäàà÷äûã íýâòð¿¿ëæ òýäíèéã õàìãààëóóëàõûí òóëä öýðãèéí
õýäýí îòðÿäûã èëãýýæ òýãñíýýðýý ìàíàé õèë õÿçãààð õàìãààëàõ ÿâäàëä
èëýðõèé äýìæëýã ¿ç¿¿ëýý÷”1 ãýæ õ¿ññýí áàéíà.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä èéíõ¿¿ Îðîñ óëñàä ñýì îäîæ, ×èí óëñààñ
ñàëàí òóñãààðëàõûí òóëä òóñëàìæ ãóéñàí íü òºäõºí ×èí óëñ äàÿàð øóóãèàí
áîëæ áàéæýý. Òýãýõýä Õÿòàäûí òºâèéí çàðèì õýâëýëä óã õýðýã ÿâäëûã ¿íýí
áîäèòîé òàéëáàðëàæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Ìàíæ ×èí óëñûí õààíò òºðèéí
õÿíàëòàä õýâëýãäýí ãàð÷ áàéñàí “Ñÿíüáàî” ãýäýã ñîíèí, ìîíãîë÷óóä Îðîñ
óëñààñ òóñëàìæ ãóéñíû øàëòãààíûã íýëýýä áîäèòîé òàéëáàðëàí áè÷èæ
áàéëàà. Àð Ìîíãîëûí àðä îëîí íóòàã îðíîî Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîã÷ íàðò
ýçýìø¿¿ëýõã¿é áàéõûí òóëä øèíý çàñãèéí áîäëîãûã çîãñîîëãîõûã õàðúÿàò
õîøóó, ÷óóëãàíû ýðõ áàðèã÷äààñ øààðäàæ, ººðñäèéí áîëîëöîîíû õýðýýð
ýñýðã¿¿öýõ ÿâóóëëàãà õèéæ áàéëàà. Õàëõûí ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí ÷óóëãàí
äàðãûí ãàçàð íü íóòàãòàà òàðèà òàðèàëàõã¿éí òóëä àéìàã òóñ á¿ð æèë òóòàì
2000 ëàí ìºí㺠óëñûí ÷óõàë õýðýãöýýíä íýìýðëýæ áàéÿ ãýäýã ñàíàëûã
Õ¿ðýýíèé ñàéäàä òàâüæ áàéëàà.Ãýòýë òýð íü çºâøººðºã人ã¿é2.

1
“Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà” 1870-1910 ãã. Ì., 1938-1939. ñòð –
341
1
“Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã” ÓÁ.,
1972. òàë-49
2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-9. ÕÍ-4123. á-54.

48
 Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷èí âàí Õàíääîðæ Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû II
õóðàëä îðîëöîëã¿é Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð ÿâñàí áàéëàà. Ñàíü Äî
ñàéä Õàëõàä áîëæ áàéãàà ýë áàéäëûã ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð
óëàìæëàõûí çýðýãöýýãýýð Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð õýí õýí ÿâñíûã
îëæ ìýäýõýýð Áàäàìäîðæèéã Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãòòàé óóëçóóëæ,
Îðîñûí öýðãèéã èð¿¿ëýõã¿é áàéõ, Õàíääîðæ íàðûã äàðóé Õ¿ðýýíä äóóäàí
èð¿¿ëýõ öàõèëãààí óòñûã ÿâóóë! ãýñíýýñ ãàäíà ººðºº Õ¿ðýýíèé ìîíãîë
ñàéä, áýéñ Ïóíöàãöýðýíòýé óóëçàæ, ýíý õýðãèéí òàëààð çºâëºæ ÿðèëöñàí
áàéíà. Æèáçóíäàìáà õóòàãò, õýðýâ Ìîíãîëä ÿâóóëàõ ãýæ áóé øèíý çàñãèéí
á¿õ õýðãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, Îðîñ óëñàä ÿâñàí òºëººëºã÷äºä ÿìàð íýãýí
ÿë çýìëýë õ¿ëýýëãýõã¿é ãýæ áàòëàí õ¿ëýýâýë, öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ áîëíî
ãýæ õàðèó ìýäýãäñýí áàéíà. Ñàíü Äî 1911 îíû YII ñàðûí äóíäóóð ýíý á¿õ
áàéäëûã òîäîðõîéëæ ×èí óëñûí ýçýí õààíä àéëòãàñàíä óäàëã¿é “¸ñîîð
áîëã õýìýýí çàðëèã áóóëãàæýý1.
Ýíý çàðëèãò øèíý çàñãèéí õýðãèéã á¿ðìºñºí áîëü¸ ãýýã¿é, õàðèí
ìîíãîë÷óóäàä õàðøòàé çàðèì ç¿éëèéã “Àëãóóðëàí øèéòãýò¿ãýé” ãýñýí íü
1911 îíû YII ñàðûí 21-íä Õ¿ðýýíèé ñàéäàä èð¿¿ëñýí öàõèëãààí óòñàíä
äóðäñàíààñ èëýðõèé 2.
×èí óëñûí çàõèðãàà Áýýæèí äýõ Îðîñ óëñûí ýë÷èíä IX ñàðûí ýöñýýð,
äàðàà íü Ïåòåðáóðã äýõ ò¿ð õàìààðàã÷ààðàà äàìæóóëàí, Îðîñûí Ãßß-íä
ìýäýãäýõäýý: “Ìîíãîëä õèéæ áàéãàà öýðýã óëñ òºðèéí ººð÷ëºëòèéã
çîãñîîëîî”3 ãýæ ìýäýãäæýý.
Ò¿¿íèé äàðààõàí Õ¿ðýýíèé öýðýã áýëòãýõ ãàçðûí åðºíõèéëºí
çàõèðàã÷ ò¿øìýë Òàí Öçàéëè ãýäðýã äóóäàãäàí áóöìàãö, ìîíãîë÷óóä öýðýã
áýëòãýõ ãàçðûã òàòàí áóóëãàæ, ò¿¿íèé ìýäýë äýõ õºðºí㺠ìºíãèéã Èõ
Õ¿ðýýíä ¿ëäýýæ, íèéòèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàõûã øààðäñàí áàéíà.
Õ ñàðûí øèíèéí 6 [XI ñàðûí 26]-íä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ
èð¿¿ëñýí öàõèëãààíä öýðýã áýëòãýõ ãàçðûã òàòàí áóóëãàõûã çºâøººð÷, Ñàíü
Äî-ã Èõ Õ¿ðýýíèé ñàéäûí òóøààëä õýâýýð áàéëãàíà ãýæ ìýäýãäñýí àæýý.
Îðîñ óëñàä ÿâñàí òºëººëºã÷èä óâàí öóâàí áóöàæ èðñíèé äàðàà Èõ Õ¿ðýýíä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõ áýëòãýë àæèë øàðãóó õèéãäýõ
áîëîâ.
1911 îíû XI ñàðûí 28-íä Ìîíãîëûí íî¸ä, äýýä ëàì íàð
Æèáçóíäàìáà õóòàãòàä àéëòãàõäàà: “...Îäîî ºìíº ãàçàð èõ ñàìóóí äýãäýæ
îëîí øèíý òºð áàéãóóëàí óëñ áîëîí òîãòîæ áóé ÷èìýý ìàøèä îëîí áîëñîí
áà Ìàíæèéí õààí àéìàãòíû ýðõ ìýäýë òóí ÷ º÷¿¿õýí áîëæýý. Èéìä øàâü
íàð áèä á¿õýí ÿàõèí õ¿ì¿¿æâýýñ ñàéí áîëîõûã òîäîðõîéãîîð àéëäàõûã
õ¿ñíý” ãýæýý. ¯¿íèé õàðèóä Æèáçóíäàìáà õóòàãò ë¿íäýí [çàðëèã]
áóóëãàõäàà: “...Òàíû èéíõ¿¿ àñóóñàí íü ìàø ñàéí. Åð íü àëèâàà þìàíä öàã
õýìæýýã¿é íü îãò ¿ã¿é. Ìàíæ, õÿòàäûí ýíý áàéäàë ìºí öàã áîëñíû òóëä
áîëîé. Îäîî ìîíãîë îâîãòîí á¿ãäýýð íèéëæ, ººðòºº óëñ áîëîí òîãòíîæ,
øàøíàà ìàíäóóëàí áóñäûí ýðõ ìýäýëä äàðëàãäàõ çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã
¿çýõã¿é áîëîõ öàã áîëñîí. Ãýâ÷ á¿ãäýýðýý íýãýí ñýòãýë õàìò õ¿÷èí ãàðãàæ
÷àðìàéí ç¿òãýõèéã õàðãàëçàíà. Áàñ ëàì áè îëîí ìîíãîë øàâü íàðàà öºìèéã
íýãýí àäèë àâðàëäàà àâñààð áºë㺺. Ìèíèé ýíý ¿ãèéã óëàì óëìààð ëàì

1
×ýíü ׿íöç¿. “Âàéìýí öçèíü øè øè” \Ãàäààä Ìîíãîëûí îéðõ ¿åèéí ò¿¿õ\ Øàíõàé., 1923.
òàë-9.
2
×ýíü ׿íöç¿. “Âàéìýí öçèíü øè øè” \Ãàäààä Ìîíãîëûí Îéðõ ¿åèéí ò¿¿õ\ Øàíõàé. 1923.
òàë-9.
3
Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà” 1870-1910 ãã. Ì., 1938-1939. ñòð-20

49
íàäàä ìºðãºõººð èðäýã îëîí ìîíãîë øàâü íàðò íèéòýýð íýãýí àäèë
ñîíñãîâîë çîõèíî”1 ãýæýý.
¯¿íýýñ ¿çýõýä Õÿòàäàä ãàðñàí õºðºíãºòíèé õóâüñãàë Ìîíãîëûí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ºðíºëòºä íºëººëñºí íü èëýðõèé.
ͺ㺺 òàëààð ×èí óëñûí òºð ìºõºõ òºëºâòýé áîëæ áàéñàí íü ìîíãîë÷óóäàä
ìýäýýæ áîëîîä áàéæýý. Ìîíãîëûí íî¸ä, äýýä ëàì íàð ¿¿íýýñ óðüä
“ßçãóóðûí ¸ñûã æóðàìëàõ” óðèàíû äîð ×èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã
ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí áîë õÿòàäàä õºðºíãºòíèé õóâüñãàë ºðíºñºí áà
Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã Îðîñ óëñ äýìæèõ áîëñîí
¿åä “Ìîíãîë îâîãòîí á¿ãäýýðýý íèéëæ ººðòºº óëñ áîëîí òîãòíîæ øàøíàà
ìàíäóóëàõ” ãýäýã øèíý óðèà òîìú¸îëîí ãàðãàñàí íü ìîíãîë÷óóäûí ìàíæ-
õÿòàäûí íî¸ðõëûí ýñðýã òýìöýë øèíý øàòàíä äýâøèæ, ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺í áîëîí òºëºâøñíèé èëðýë, ººðººð õýëáýë á¿õ
ìîíãîë÷óóä íýãäýæ òóñãààð òîãòíîõûã óðèàëæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé òýð ¿åèéí óëñ
òºðèéí ìºðèéí õºòºëáºð áîëñîí òýðõ¿¿ ë¿íäýíã Èõ Õ¿ðýýí äýõ õýñýã íî¸ä,
ëàì íàð õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé õóðàëäàí õýëýëöýýä, Ìîíãîëûí òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ õýðãèéã øóóä óäèðäàí ýðõëýõ áàéãóóëëàãà-
Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð /ÕÕÁÕÒÅØÃ/
ãýã÷èéã 1911 îíû XI ñàðûí 30-íä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà çàñàã,
óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâààð òîëãîéëóóëàí, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì
Öýðýí÷èìýä íàðûí 7 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà
íü ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý á¿õ Ìîíãîë äàÿàð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºëãººí ºðíºæ áàéãààã àøèãëàí, þóíû óðüä Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæ ×èí
óëñûí çàõèðãààã ò¿ëõýí óíàãàæ, Ìîíãîëûí òºð óëñûã ñýðãýýõ ÿâäëûã
áýëòãýí çîõèîí áàéãóóëàõ ò¿ð çàñãèéí ãàçàð øèíæòýé áàéëàà.
ÕÕÁÕÒÅØà áàéãóóëàãäìàãö Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýíã ªâºð
Ìîíãîëûí çàñàã íî¸ä, Áàðãà, Àëàøàà, Õºõ íóóðûí Ìîíãîë÷óóäàä ÿàðàëòàé
äàìæóóëàõäàà, Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä
ºðãºìæëºõ ãýæ áàéãààã íýãýí àäèë ìýäýãäýæ, þóíû óðüä Õàëõûí 4 àéìãààñ
íýæãýýä ìÿíãàí öýðýã äàé÷ëàõ òóõàé òóøààë ãàðãàæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø 1-2
õîíîãèéí äîòîð Õ¿ðýýíèé îéðõ õîøóóäààñ 500 îð÷èì öýðýã öóãëàð÷ýý1.
Ýíý áîë ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé óäèðäàã÷ Ò¿øýýò õàí
àéìãèéí æàíæèí Õàíääîðæèéí øóóä ìýäýëä áàéãàà õîøóóäûí öýðýã þì.
Èíãýæ ×èí óëñûí çàõèðãààíû ýñðýã çýâñýãò áîñëîãî ýõëýõ áýëòãýë
õàíãàãäñàí áàéíà. Ãýâ÷ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàã÷èä øóóä çýâñýã õýðýãëýõèéã óðüäàë áîëãîñîíã¿é. Õàðèí
òýðõ¿¿ äàé÷èëñàí öýðãýý Ìàíæèéí ýçýí õààíûã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé
ìýòýýð Õ¿ðýýíèé ñàéä Ñàíü Äî-ä XI ñàðûí 30-íä ìýäýãäýõäýý: “Ñîíñâîîñ
äîòîîä îëîí ìóæóóä äàðàà óäààãààð òóñãàé óëñ áîëñîí áºãººä ãýìèí
öýðã¿¿ä Ìîíãîë îðíûã ñàìóóðóóëæ õàëäàõûã õ¿ñ÷ áóé õýìýýíý. Ìàíàé
Õàëõûí ìîíãîë÷óóä ×èí óëñûí õèøãèéã õî¸ð çóó èë¿¿ îí áîëòîë ýäýëñíèé
òóëä, ñóóñààð ¿çýõýä ñýòãýë òºâäºõã¿é. Èéìä ìàíàé Áîãä Æèáçóíäàìáà
äºðâºí àéìãààñ äºðâºí ìÿíãàí ìîðüò öýðýã òàòàæ Áýýæèíä îðæ, Äàé [Èõ.
ðåä] ×èí óëñûí õààíûã õàìãààëàõààð òîãòñîí òóë öàëèí, õýðýãëýë, áóó
çýâñãèéã òîî ¸ñîîð îëãîìóó. Òóõàéí õàðèóã ýíý ºäðèéí ãóðâàí öàãèéí äîòîð
èëýðõèé òîäîðõîé ºãì¿¿” ãýñýí. Òýãýõýä Ñàíü Äî áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâààä, Èõ

1
ÌÓÒÒÀ.ÔÀ-1.ÕÍ-1.á-1.
1
Ö.Ïóíöàãíîðîâ. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. ÓÁ., 1955. òàë-36.

50
Õ¿ðýýíèé ìîíãîë ñàéäòàé óóëçàõ ãýñýí áàéíà. Ãýòýë ìîíãîë ñàéä ýëäýâ
øàëòàã õýëýýä óóëçààã¿é òóë òýð äýìèé ë ÿàìàíäàà ÿàõ àðãàà îëîõã¿é
áàéòàë õýäýí ìîíãîë ëàì, íî¸ä Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí çàðëèãààð
èðëýý õýìýýí Ñàíü Äî ñàéäàä î÷èæ: “Ýíý ºäºð ìýä¿¿ëñýí ºðãºäëèéí
õàðèóã îäîî áîëòîë òóøààñàíã¿éã ¿çâýýñ çºâøººðºõºä áýðõ õýìýýí
òàòãàëçàõ áîëîâ óó? Èéìä ìîíãîë÷óóä á¿õ ãàçàð îðíîî ººðñ人 õàìãààëæ,
á¿ðýí ýðõò Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëæ, Áîãä Æèáçóíäàìáûã õààí áîëãîí
ºðãºìæëºõººð òîãòæýý” ãýæ ìýäýãäýýä, ò¿¿íèéã õàðúÿàò àëáàíû õ¿ì¿¿ñýý
àâ÷, ìàðãààø ìàíàé ºðòºº óëàà õýðýãëýæ õèëýýñ ãàð÷ ÿâàõûã øààðäñàí
áàéíà2.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àíãè äàâõàðãûí äýâøèëòýò
õ¿÷èí Ìàíæèéí íî¸ðõëûã ò¿ëõýí óíàãààæ, ìîíãîëûí ¿íäýñíèé óëñûã
áàéãóóëàõ ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä íýãäýæ áîññîíû ä¿íä ÕÕÁÕÒÅØà ìºí
ºäðèéí îðîéí 7 öàãò Èõ Õ¿ðýýí äýõ ×èí óëñûí ñ¿¿ë÷èéí ñàéä Ñàíü Äî-ã
ãóðàâ õîíîãèéí äîòîð õèëýýñ ãàðàõ øààðäëàãà òàâèìàãöàà, Ìîíãîëûí
òºðèéã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ òóíõàã ãàðãàæ ãóäàìæ, çàõ çýýëèéí ãàçðààð íààæ
çàðëàñàí áàéíà.
Ñàíü Äî äàãàëäàõ ìàíæ, õÿòàä ò¿øìýäýý äàãóóëàí Îðîñûí êîíñóëûí
ãàçàð õîðãîäîõîîð ÿâìàãö ÕÕÁÕÒÅØÃ-ààñ ×èí óëñûí ñàéäûí ÿàìûã
óñòãàæ, õàðúÿàò ÿàì áà ñàéä ò¿øìýäèéí ãýð, õàøàà þìñûã òóñàä íü ãàðãàí
äàíñëóóëààä, ñýðãýí ìàíäàõ ÿàìäûí ñóóðü áîëãîõîîð áýëòãýâ. Äàðàà íü
Õ¿ðýýí äýõ á¿õ õÿòàä öýðãèéí çýâñãèéã õóðààí àâ÷, óëìààð Îðîñûí
êîíñóëûí ãàçàð õîðãîäîæ áóé ×èí óëñûí ñàéä ò¿øìýäèéã XII ñàðûí 4-íä
ìîíãîë ò¿øìýä öýðã¿¿äýýð õàðãàëçóóëàí, Õèàãò õ¿ðòýë ºðòººãººð ÿâóóëæ,
Ìîíãîë íóòãààñ ¿ëäýí çàéëóóëñàí àæýý.
ÕÕÁÕÒÅØà XII ñàðûí 3-íä Ìàíæ ×èí óëñûí Õýâò ¸ñ [Ñþàíüòóí]-íû
îí òîîëëûã õàëæ, ìîíãîëûí 12 æèëèéí öàã òîîã áàðèìòëàí “öàãààã÷èí
ãàõàé” æèë ãýæ íýðëýõýýð øèéäâýðëýæ, ìºðä¿¿ëýõ áîëñîí íü Ìîíãîëûã
ñýðãýýí ìàíäóóëàõ ¿éë õýðãèéí ýõëýë áàéâ. ÕÕÁÕÒÅØÃ Ìîíãîë óëñàà
ñýðãýýí áàéãóóëàõ çàéëøã¿é áýëòãýëèéã òºâ îðîí íóòàãò ÿàðàâ÷ëàí õèéâ.
Òýãýýä öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí
áóþó 1911 îíû XII ñàðûí 29-íèé áààñàí ãàðèãò Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã
Ìîíãîë óëñûí øàøèí, òºðèéã õîñëóóëàí áàðüñàí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºí
çàëàõ ¸ñëîë Èõ Õ¿ðýýíä áîëæ, Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûã
áàéãóóëñíûã1 àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàâ. Ìºí ºäºð øàøèí òºðèéã õîñëîí
áàðüñàí õààíû çàðëèãààð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûã 5 ÿàìòàéãààð
áàéãóóëæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº èäýâõòýé õ¿÷èí ç¿òãýã÷äèéã
òºðèéí óäèðäàõ òîì àëáàí òóøààëä òîìèëæ, çýðýã õýðãýì øàãíàñíààñ
ãàäíà õºãøèí íàñòàé÷óóäàä ìºíãº, òàÿã çýðãèéã òóñ òóñ øàãíàí õ¿ðòýýæ,
õ¿íä õºíãºí ÿëòíûã ºðøººæ, á¿ðíýý õýëòð¿¿ëýí ñóëëàæ òàâèâ. Ýíý
çàðëèãààð Ìîíãîëûí òóñãààð óëñ áàéãóóëàõ ¿éëèéã ñýäýæ, ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí
æàíæèí, çàñàã, õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæèéã Ãàäààä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýõ
ÿàìíû, Èõ Õ¿ðýýíèé äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí
øèéòãýã÷ ÿàìíû, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í
×àãäàðæàâûã Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû, Ñýöýí

2
Ë.Äýíäýâ. Äóðäñàí çîõèîë. òàë-21-22.
1
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-6. ÕÍ-511, á-4 Ýíý çààëòèéã ¿íäýñëýí ýë á¿ëãèéã çîõèîã÷ “Îëíîî ºðãºãäñºí
Ìîíãîë óëñ” õýìýýí òîìú¸îëîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà {Öààøèä äàðàà íü ãàðàõ
òàéëáàðààñ áóñäàä “Ìîíãîë óëñ” õýìýýí áè÷íý. Ðåä}

51
õàí àéìãèéí õàìààðñàí æàíæèí, çàñàã, áýéñ Ãîìáîñ¿ðýíã Öýðãèéí õýðãèéã
á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, çàñàã
Íàìñðàéã Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéäààð òóñ òóñ òîìèëæ, õààíò òºð人 ¿íýí÷ ç¿òãýõ òàíãàðàã ºðã¿¿ëñíýýñ
ãàäíà ÿíç á¿ðèéí öîë õýðãýìýýð õºõ¿¿ëýí øàãíàñàí àæýý. Òóëãàð òîãòñîí
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íèé ¿¿ðãèéã ÷èí ç¿òãýëò Öýðýí÷èìýä äà
ëàì, òýðã¿¿í ñàéäòàé Äîòîîä ÿàì ã¿éöýòãýæ, áóñàä ÿàìäàà àõàëæ áàéõ
áîëæýý.
Èíãýæ õýçýýíýýñ Ìîíãîëûí òºðèéí ãîëîìò áîëæ áàéñàí Àð Ìîíãîëûí
íóòàãò øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðüñàí õààíò òºðèéí õýëáýðýýð Ìîíãîëûí
òºð ñýðãýñýí íü ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ÿëàëò,
õóâüñãàëò ýðãýëò ìºí. Èéìýýñ áèä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí
ÿëàëò ãýæ ¿çýõ ¸ñòîé. Àëèâàà õóâüñãàëûí ãîë àñóóäàë áîë çàñãèéí ýðõèéã
àâàõ ÿâäàë áàéäàã. Òýãâýë Èõ Õ¿ðýýíä áàéñàí Ìàíæèéí çàõèðãààã õººí
çàéëóóëæ, Ìîíãîëûí òºð, çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñàí íü ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ÿëàëò ìºí. Ýíý áîë íèéãìèéí õóâüñãàë áèø ó÷ðààñ
îðøèí áàéãàà íèéãìèéí áàéãóóëëûã óñòãàæ, øèíý íèéãýì áàéãóóëàõ çîðèëò
òàâèàã¿é. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîë
õàðèéí íî¸ðõëûã óñòãàæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî îëîõ ÿâäàë áàéäàã
áèëýý.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëòèéã õºðø îðíóóä õýðõýí
¿çñýí íü Ìîíãîëä áîëæ áàéãàà óëñ òºðèéí ýë ¿éë ÿâäëûã õýðõýí ¿çýæ
áàéãààãàà Îðîñ óëñ 1911 îíû XII ñàðûí 29-íä ãàðãàñàí çàñãèéí ãàçðûí
ìýäýãäýëäýý “Ìîíãîë÷óóä Èõ Õ¿ðýýíä òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàæ, øàðûí
øàøíû òýðã¿¿í Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã õààí øèðýýíä ºðãºìæèëæ, Îðîñ
óëñààñ äýìæëýã ýðýâ. Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð ìîíãîë÷óóäûã äºë㺺í
õºäºëæ, Õÿòàäòàé ýâëýðýõèéã çºâëºâ” ãýýä, ìºíõ¿¿ ìýäýãäýëäýý “Õÿòàäàä
áîëæ áàéãàà òýìöýëä îðîëöîõûã ¿ë õ¿ñýí, Ìîíãîëûã ò¿ðýìãèéëýõ
ñàíààðõàë ¿ë àãóóëàõ áîëîâ÷, Ñèáèðüòýé õèë çàëãàà áàéäàã áºãººä Îðîñûí
õóäàëäààíû ñîíèðõîë á¿õèé ýíý íóòàãò áàò áýõ æóðàì òîãòîõ ÿâäëûã Îðîñ
óëñ ñîíèðõîõã¿é áàéæ ÷àäàõã¿é.
Ìîíãîë, Õÿòàäûí õîîðîíä çýâñýãò òýìöýë ãàðâàë ìàíàé ñîíèðõîë
çàéëøã¿é õîõèðîõ ó÷ðààñ áèä ò¿¿íèéã õ¿ñýõã¿é. Þóíû óðüä ýë áàéäëûã
õàðãàëçàí, ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä, ò¿¿íèé ýñðýã äàéñàãíàæ áóé
Ìîíãîëûí õîîðîíä çóó÷ëàõ òºâºãòýé ¿¿ðãèéã ººðòºº àâàõàä áýëýí
áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéíà. ͺ㺺 òàëààð Ìîíãîëä èõ ñîíèðõîëòîé ó÷ðààñ
ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð òóñ îðîíä õýðýã äýýðýý áàéãóóëàãäààä áàéãàà
çàñãèéí ãàçðûã õýðýãñýõã¿é áàéæ ýñ ÷àäíà”1 ãýæ öîõîæ òýìäýãëýýä, Ìîíãîë,
×èí óëñòàé õýëõýý õîëáîîãîî òàñàëëàà ÷ ãýñýí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé
àæèë õýðãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ áîëíî ãýäãýý ìýäýãäñýí áàéíà. Ýíý íü
ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã èõýä çîðèãæóóëæ, öààøäûí
ºðíºëòºä íü õ¿÷èðõýã ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí þì.
Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàæ, ººðèéí õààíò óëñàà
áàéãóóëñàí òýð ¿åä ×èí óëñûí ºìíºä íóòàãò õóâüñãàë ÿëæ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Äóíäàä Èðãýí Óëñ áàéãóóëñíàà òóíõàãëàæ, õóâüñãàëàà óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ
áàéñàí áîëîâ÷ ×èí óëñûí ýçýí õààíò òºð Áýýæèíä îðøèí òîãòíîñîîð áàéâ.
Èéìä Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñîí ó÷ðûã, Ìîíãîëûí òóëãàð òîãòñîí
çàñãèéí ãàçàð þóíû óðüä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçðûí ãîë ÿàìäàä ìýäýãäñýí
1
Ãðèìì Ý. Ñáîðíèê äîãîâîðîâ è äðóãèõ äîêóìåíòîâ ïî èñòîðèè ìåæäóíàðîäíûõ
îòíîøåíèé íà Äàëüíîì Âîñòîêå (1842-1925) 1927. ñòð-178-179

52
áàéíà. ¯¿íä, Îëíîî ºðãºãäñºí àíõäóãààð îíû XII ñàðûí 30-íä Ìîíãîë
óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ×èí óëñûí Äîòîîä ÿàì, Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàì, Ãàäààä
õýðãèéí æóðãàíä \Ãßß/ öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ, ×èí óëñààñ ìîíãîëûí
òàëààð ÿâóóëäàã áîäëîãî ñ¿¿ëèéí ¿åä ººð÷ëºãäºí ìîíãîë÷óóäûí “¿íäñèéã
òàñëàõ, øàøíûã ñºíººõ”-ä õ¿ðãýæ áàéãàà ó÷ðààñ “á¿ãäýýð áîãäûã
ºðãºìæëºí ýçýí áîëãîæ, óëñûí öîëûã Ìîíãîë õýìýýí óëàìæëàí, óìàð
ç¿ãèéí äýëõèé äàõèíû îðîí ãàçðûã óóë ýçýí íü õóðààí àâ÷ á¿ðýí á¿òýí
áîëãîí áàòëàâ. ¯¿íýýñ õîéø òóñ òóñûí çàõ õÿçãààðûã ñàõèæ, ýðõã¿é ¸ñëîë
íàéðëàëûã óðüäàë áîëãîí äàðàà ºìíºä ìóæ òîãòñîí öàãò õàðèí ÷ ãýðýý
áè÷ãèéã õýëýëöýí õîëáîîã äóóñãàâààñ áîëíî”1 ãýæ òóñãààð òîãòíîñîí ó÷ðàà
èëòãýí ãàðãàõûí õàìò Õÿòàä ãàçàð áàéäàë òîãòâîðæñîí õîéíî ñàéí õºðøèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàëàà èëýðõèéëñýí áàéíà.
1911 îíû XII ñàðûí 25-íä ãàäààäààñ Øàíõàéä ýðãýæ èðñýí Ñóí ßò
Ñåí [Ñóí ×æóíøàíü]-èéã ºìíºä Õÿòàäàä õóâüñãàëò õ¿÷èí òîéðîí íÿãòàð÷
áàéëàà. ªìíºä ìóæóóäûí òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë Íàíæèí õîòíîî áîëæ
XII ñàðûí 29-íä Ñóí ßò Ñåíèéã Á¿ãä Íàéðàìäàõ Äóíäàä Èðãýí Óëñûí
[ÁÍÄÈÓ] Åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîñîí àæýý. Èíãýæ Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð óëñ
øèíý òºðèéí òýðã¿¿íýý íýã ºäºð ºðãºìæèëñºí þì. Ãýòýë Ñóí ßò Ñåí ò¿ð
åðºíõèéëºã÷èéí ¿¿ðýãò àæëàà õ¿ëýýæ àâààä, 1912 îíû I ñàðûí 2-íä
ãàðãàñàí òóíõàãòàà “Óëñûí ¿íäýñ áîë àðä ò¿ìýí áàéäàã. Õàíü [Õÿòàä],
ìàíæ, ìîíãîë, õîòîí, ò¿âýäèéí íóòãèéã íýãýí óëñ áîëãîæ, ýë óãñààòíûã
íýãòãýæ íýãýí õ¿í ìýò áîëãîâîë ýíý íü ¿íäýñòíèé íýãäýë áîëíî. Ó÷àíä
áîñëîãî ãàðñíààñ õîéø àðàâ ãàðóé ìóæ òóñãààð òîãòíîâ. Òóñãààð òîãòíîë
áîë íýã òàëààð Ìàíæ ×èí óëñûí íî¸ðõëîîñ àíãèæðàõ, íºãºº òàëààð îëîí
ìóæèéã ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë, Ò¿âýäèéã ÷ ãýñýí íýãòãýõèéã õýëæ áàéãàà þì”2
ãýæýý.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð Õÿòàä äàõü õî¸ð çàñãèéí
ãàçàð áóþó Íàíæèíãèéí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéí ãàçàð, Áýýæèíãèéí õààíò
çàñãèéí ãàçàð õî¸ð àäèë áàéð ñóóðü áàðèìòëàæ áàéñàí íü òýäãýýðèéí
ãàðãàñàí òóíõàã, çàðëèã, õóóëü, òîãòîîìæ áîëîí Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí
ãàçàðò èð¿¿ëñýí óäàà äàðààãèéí öàõèëãààí óòàñ, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺í, ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñàà áàéãóóëàõûí òºëºº õèéñýí
òýìöëèéã çàäëàí áóòàðãàõ òàëààð õèéñýí ÿâóóëãààð á¿ðýí èëýðñýí þì.
Òýäãýýðèéí ýñðýã øèíý Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí á¿õ àðãà
õýìæýý íü òóëãàð òîãòñîí Ìîíãîë, Õÿòàä õî¸ð óëñûí õàðèëöààíû ýõëýë
äàðóé ìºí.
1912 îíû I ñàðûí 30-íä Ìàíæèéí ýçýí õààíû çàðëèã áóóæ, ìîíãîë
ôåîäàëóóäûã ýåýð òàòàõ àìëàëò õèéñýí àæýý. Ò¿¿íä, ìîíãîë÷óóäàä
õÿòàäóóäûí íýãýí àäèë ýðõ ýäë¿¿ëíý. ¯å çàëãàìæèëäàã âàí, ã¿í íàðûí
õýðãýì çýðýãòýíä òóñëàõ, ø¿òýõ áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã îëãîíî1 ãýñýí àæýý.
Òýãýõýä Áýýæèíä áàéñàí çàðèì ìîíãîë íî¸ä Õÿòàäàä ãàð÷ áóé õºðºíãºòíèé
õóâüñãàë, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûã øóóä ýñýðã¿¿öýæ
ýõýëñýí àæýý. Òóõàéëáàë, Àð Ìîíãîëûí Ñàéí íî¸í õàí àéìãààñ Áýýæèíä
ñóóæ áàéñàí ÷èí âàí Íàÿíò ªâºð Ìîíãîëûí Õîð÷èí ç¿¿í ãàðûí õîéò
õîøóóíû ÷èí âàí, ã¿í íàðòàé õîëáîî òîãòîîæ, ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð

1
Ë.Äýíäýâ. Äóðäñàí çîõèîë. òàë-29.
2
“Íýé Ìýíã¿ Öçèíü äàéøè. Ëóíü ö¿í” (ªâºð Ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õèéí öóâðàë) XX 1982. òàë-
32.
1
Äèöçèí Ñèíü Âýíü” 1912. òàë-138-139.

53
àéëòãàë ºðãºæ, õààíò òºðä ¿íýí÷ áàéõ, á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéã
ýñýðã¿¿öýõýý èëýðõèéëýí òýìöýõ áîëñîí áàéíà2.
Ãýòýë òºäõºí Õÿòàä äàõü õ¿÷íèé õàðèëöàà ººð÷ëºãäºæ èðìýãö
Õàëõûí Íàÿíò âàí çýðýã ìîíãîë âàí, ã¿í, ëàì íàð Ìîíãîë, Ò¿âýäèéã Äóíäàä
Èðãýí óëñòàé íýãòãýõ ñàíàëòàé áàéãààãàà Þàíü Øèêàéä èëýðõèéëýí,
Ìîíãîë, Ò¿âýäýä ó÷èðñàí õîõèðëûã õàëàõ õóðàë áàéãóóëàõûã ãóéñàí
áàéíà3.
×èí óëñûí õàðüÿàíä áàéñàí á¿õ óãñààòíûã ýðõýíäýý îðóóëæ
íî¸ðõîõûã õè÷ýýæ áàéñàí Õÿòàäûí ëèáåðàë õºðºíãºòºí, ãàçðûí ýçäèéí
ñîíèðõëûã èëýðõèéëýã÷ Þàíü Øèêàé Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ àøãààñ
óðâàñàí ýäãýýð ÿçãóóðòíû ñàíàëûã îëçóóðõàí ºëãºí àâ÷ ñàéøààãààä, 1912
îíû ýõýýð Áýýæèí äýõ Ìîíãîë æóðãàí ãýã÷èéí íýãýí ò¿øìýëèéí íýðýýð
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëæ “Îéðõ îíä çàõ
õÿçãààðûí èõõýí ò¿øìýä [õýðýã] øèéòãýõ íü ñàéíã¿é, õºäëºõ á¿ð èõýä
äàðëàõûí äýýð íýãýí òóøààëûí ò¿øìýë ñýõëýí ìºëæèæ, îëîí àìüòíûã
õàøðóóëàí çîâîîæ, õ¿íèé ñýòãýëèéã ñàðíèóëàí òàðààõàä õ¿ðã¿¿ëæýý” ãýæ
ìîíãîë÷óóä ¿íäýñíèéõýý òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº áîñ÷ òýìöýõ áîëñîí
øàëòãààíûã îãò äóðäàõã¿é, çºâõºí õýðýã øèéòãýã÷ çàðèì ò¿øìýëèéí
çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààãààð òàéëáàðëàõûã îðîëäîîä “...Îëäâîîñ Áîãä áà
æè÷ ýðõèéã áàðèã÷ îëîí âàí, ã¿íãèéí ñàíàà þó áîëîõûã òóðøèæ àñóóìóó.
Õýðãèéí òóõàéã á¿¿ ñààòóóëàãòóí!”1 ãýæ Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ ñàëãàõã¿é
áàéëãàõ áîäëîãîî èëýðõèéëñýí áàéíà. ̺í çàëãààãààð Áýýæèí äýõ Ìîíãîë,
Ò¿âýäèéã íýãòãýõ õóðàë ãýã÷ýýñ Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò öàõèëãààí
óòàñ èð¿¿ëæ, ººðñäèéí óðâàã÷ àæèëëàãààíäàà äàãóóëàõûã îðîëäæýý. ÄÈÓ,
Áýýæèí äýõ ìîíãîë íî¸ä, ëàì íàðûí ñàíàëûí äàãóó 1912 îíä Ìîíãîë-
Ò¿âýäèéí õýðãèéí òîâ÷îî [Ìýí Öçàí Øè¿öçþé] ãýã÷èéã Ãàäààä Ìîíãîëûí
òºðèéã çàñàõ ÿàìíû îðîíä áàéãóóëæ, Ìîíãîëûã òóñãààð òîãòíóóëàõûí òóëä
ßïîí óëñààñ äýìæëýã àâàõûã õè÷ýýí òýìöýæ áàéãàà áºãººä õàðúÿàò õîøóó
íóòàãòàà ºðãºí øèíý÷ëýë õèéæ áàéñàí õàð÷èíû âàí ÿíñýííîðîâûã ò¿¿íèé
äàðãààð òîõîîí òîìèëæ, ÷èí âàí áîëãîâ. Ýíý áîë ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø,
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëýýñ ò¿¿íèéã óõðààõ ãýñýí íàðèéí àðãà þì.
¯íýõýýð ÷ óäàëã¿é ÿíñýííîðîâ ÄÈÓ-ààñ òàâàí óãñààòàíä òýãø
îëãîíî ãýäýã óõóóëãàä àâòàãäàæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õýðãýýñ
óõàð÷, Þàíü Øèêàéí ãàð õºë áîëîí õóâèðñàí àæýý. Áýýæèíãèéí Ìîíãîë,
Ò¿âäèéí õýðãèéí òîâ÷îî, ÄÈÓ-ûí çàõèðãààíä Ìîíãîëûã íýãäýõèéã ýëäâýýð
ÿòãàæ, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò öàõèëãààí óòàñ, áè÷èã çàõèäàë èð¿¿ëýõ
áîëîâ. Õÿòàäûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ Ñóí ßò Ñåí
Ìîíãîëûí âàí ã¿íã¿¿äýä öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëýõäýý “...Õýìæýýã¿é ýðõò
õààíò òºðèéã ò¿ëõýí óíàãààä, ìàíæ íàðò ºøèæ õîíçîãíîõã¿é, á¿õ óëñûí àðä
ò¿ìíèéã õÿòàä, ìàíæ, ìîíãîë, õîòîí, ò¿âýä ãýæ ÿëãàâàðëàõã¿é óëñ òºðèéí
ýðõ ýäë¿¿ëæ, õàâ÷èí õÿõàõã¿é áîëãîíî”2 ãýæ àìàëæ áàéâ. Õóâüñãàë÷äûí
øààðäëàãà, Þàíü Øèêàéí èäýâõòýé ÿâóóëãààð ×èí óëñûí ýçýí õààí áàë÷èð
Ïó È /îíû öîë íü Õýâò ¸ñ/ II ñàðûí 12-íä õààí øèðýýíýýñýý áóóõäàà, Þàíü
Øèêàéä á¿ãä íàéðàìäàõ ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõûã äààëãàñàí áàéíà.
Ò¿¿íèé äàðàà 1912 îíû II ñàðûí 15-íä Õÿòàäûí Óëñûí õóðàë íü Þàíü

2
“Ìîíãîë ¿íäýñòíèé òîâ÷ ò¿¿õ” Õºõ õîò. 1988. òàë-575-588.
3
Ìÿî Äàí. Ìýí Öçàí Ôî öçÿî øè (ßëãóóñíû øàøèí Ìîíãîë Ò¿âýä ÿìàð ìýò äýëãýðñýíèé
öàäèã) Øàíõàé., 1936. òàë-225.
1
Ë.Äýíäýâ. Äóðäñàí çîõèîë.. òàë-30-33.
2
“Ñÿíüáàî” ñîíèí 1911 XII-17

54
Øèêàéã Ñóí ßò Ñåíèé îðîíä Äóíäàä Èðãýí óëñûí ò¿ð åðºíõèéëºã÷ººð
ñîíãîñîí àæýý.
Ìîíãîë óëñûã òóñãààð òîãòíîëîîñîî òàòãàëçàõûã øààðäàõ, ÿòãàõûí
ñàöóó ÄÈÓ-ûí õóðàë õóðàëäàæ 1912 îíû III ñàðûí 10-íä ÄÈÓ-ûí ò¿ð ¿íäñýí
õóóëèéã áàòàëæýý. Ò¿¿íèé 3 äóãààð ç¿éëä “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Äóíäàä Èðãýí
Óëñûí íóòàã äýâñãýð íü 22 ìóæ, Àð, ªâºð Ìîíãîë, Ò¿âýä, Õºõ íóóðààñ
á¿ðäýíý” ãýýä ìºí 18 äóãààð ç¿éëä “ìóæ, Àð, ªâºð Ìîíãîë, Ò¿âýä íü òóñ á¿ð
òàâàí òºëººëºã÷èéã ¿íäýñíèé õóðàëä ñîíãîíî”3 ãýæ çààæýý. Ýíý áîë ÄÈÓ
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîñîí óëñûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é, õàðèí ò¿¿íèéã
Õÿòàäûí õýñýã ãýæ ¿çýæ áàéãààãàà õóóëü÷ëàí çààñàí áàðèìò ìºí.
Äóíäàä Èðãýí óëñûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû á¿ãäèéí òýðã¿¿íýýñ
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò èëãýýñýí öàõèëãààí óòñàíä “×èí óëñûã
Äóíäàä Èðãýí óëñ áîëãîí õàëñíû òóë áèäíèé óëñûí õ¿í, ¿¿íýýñ õîéø
ºìíºä, óìàðäûã íýãýí ãýð áîëãîí á¿õ óëñûã íýãýí àäèë áîëãîí ¿çýõèéí òóë
...Ìàíæ, Ìîíãîë, Õîòîí, Áàðóóí Çóó õýìýýí ÿëãàâàðëàí ¿çýæ, íýí
çîõèëäîõã¿é...Á¿¿ Äóíäàä Èðãýí óëñûí çàñãèéí áîäëîãûã òîãòîîã¿é õýìýýí
øàëòãààöàí ãýìèé㠺俿ëæ ãî¸÷îîð ÿâàãòóí. Á¿¿ øèíý óëñûí öààç çàðëàëûã
íèéòýýð òàðààã¿éä øàëòãààöàí ñàíààíû äóðààð ýâäýãò¿í...” ãýæ ÿòãàí
øààðäñàí áàéíà.
Ò¿¿íèéã Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä ýñýðã¿¿öýæ,
õýçýýíýýñýý òóñãààð óëñ áàéñàí òóë òýð ¸ñîîð òóñãààð òîãòíîñîí ãýäãýý
äàâòàí ìýäýãäýýä, Ìîíãîë äàõü õÿòàä èðãýä, Ìîíãîë-Õÿòàäûí õèë
õÿçãààðûí òóõàé àñóóäëûã õºðø óëñûí îðîëöîîòîéãîîð õýëýëöýæ áîëíî
ãýäýã ñàíàë òàâüæýý.
1911 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Õ¿ðýýíèé ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî
òóíõàãëàñàíòàé õîëáîãäóóëæ, Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí
ìýäýãäýëä Ìîíãîë-Õÿòàäûí õîîðîíä çóó÷ëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý ãýñýí áèëýý.
Èéìä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí ýíý ñàíàëä “àéë óëñ” ãýæ áàéãàà íü
õààíò Îðîñûã õýëæ áàéãàà áîëîé.
Ìîíãîë óëñûí ýíýõ¿¿ ç¿é ¸ñíû ñàíàëûã ÄÈÓ õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é,
óðüä íü Ãàäààä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äàä õàíäàæ öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëæ
áàéñàí áîë äýýðõ öàõèëãààíû õàðèóã àâñíû äàðàà ÄÈÓ-ûí åðºíõèéëºã÷
Þàíü Øèêàé Ìîíãîëûí õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí íýð äýýð III ñàðûí 16-
íä öàõèëãààí èð¿¿ëæ, ìîíãîë óãñààòàí äàíãààðàà óëñ áîëîí òîãòíîæ
÷àäàõã¿é, çºâõºí Õÿòàäûí õàðüÿàíä ë áàéâàë ñàÿ öýöýãëýí õºãæèæ ÷àäíà
ãýæ õÿòàäûí èõ ¿íäýñòíèé äýýðýíã¿é ¿çëèéí áàéð ñóóðèíààñ ÿòãàõäàà
ò¿¿íèé øàøèí ø¿òëýãòýé óëñ òºðèéí àñóóäëûã õîëáîí òàâüæ ººðòºº
òàòàõûã îðîëäæýý.
Õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãò Þàíü Øèêàéí óõóóëãà ÿòãàëãûã
ýñýðã¿¿öýæ, III ñàðûí 25-íä ÿâóóëñàí õàðèó öàõèëãààí óòñàíäàà “Ãàäààä
Ìîíãîë ýíý óäàà æóðìûã ¿¿ñãýñýí íü ÿçãóóðààñ ¿íäñýý áàòàëæ, øàøíàà
áàòàëæ, õàðüÿàò ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîõûí ñàíàà áîëîé. Å𠺺ð
ãîðèëîõ ç¿éë á¿õèé íü áóñ, ìºí ÷ ãàæóó ¿ãñò áàøèðëàãäñàí ÿâäàë áóñ,
¿íýõýýðèéí õàðãèñ çàñàãò çîâæ ç¿äýðñíèé ó÷èð áîëîé”1 ãýæ ìîíãîë÷óóä
óãààñàà ººðèéí òºð ¸ñ, øàøèí ø¿òëýãòýé áºãººä á¿õ íóòàã îðíîî íýãòãýæ,
òóñãààð óëñ áîëîõ ¸ñòîé, áóñàä óëñûí õàòãàëãààð õºä뺺ã¿é ãýäãýý
íîòîëñíîîñ ãàäíà îëäâîîñ äàðóé îëîí ãàäààä óëñûí õóðàë ëóãàà
çºâëºëäºæ îëíû ºã¿¿ëëýýñ õýëòð¿¿ëáýýñ ÿìàð áîëîâ?” ãýæ Ìîíãîëûí
3
“Âåñòíèê Àçèè” ¹11-12 V-1912. ñòð-358-359.
1
̺í òýíä. òàë-43-44.

55
òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã ãàíöààðàà øèéäýõã¿é, õàðèí îëîí óëñûí õóðàë
õèéëãýæ õýëýëö¿¿ëüå ãýäãýý ìýäýãäñýí ÿâäàë áîë ìîíãîë÷óóä óãààñàà
òóñãààð óëñ áàéñàí áîëîõîîð îëîí óëñûí õóðëààð çºâøººð¿¿ëæ áîëîõ þì
ãýæ ¿çñýíòýé õîëáîîòîé þì. ×èíãýõýä Þàíü Øèêàé, ×èí óëñûí óðüäûí
áóðàíãóé ¸ñ íýãýíò ºíãºð÷, ýðõ òýãø òàâàí óãñààòíû á¿ãä íàéðàìäàõ óëñ
òîãòñîí, Ìîíãîë ñàëàí òóñãààðëàõ íü àøèãã¿é, õàðèí òóíõàãëàñàí òóñãààð
òîãòíîëîî öóöàëæ, Äóíäàä Èðãýí óëñàä íýãäýõ õýðýãòýé, ¿¿íèé òóë
õýëýëöýý õèéëãýõýýð Áýýæèíãýýñ òºëººëºã÷èä ÿâóóëàâ ãýæ 1912 îíû IV
ñàðûí 7-íä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäæýý. Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí
ãàçàð Õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷, õýëýëöýý õèéõýýñ ýðñ òàòãàëçñàí
õàðèó ºãºâ. Ãýòýë ÄÈÓ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä 1912 îíû VII ñàðä Áîãäòîé
õýëýëöýýð õèéëãýõýý𠺺ðèéí òºëººëºã÷ õî¸ð õ¿íèéã èð¿¿ëæ, Áîãäòîé
óóëçóóëñàí áîëîâ÷ Áîãä õààí òýäíèé ÿòãàëãûã õ¿ëýýí àâàëã¿é, íèéñëýëýýñ
íýí äàðóé ãàð÷ ÿâàõûã øààðäñàí àæýý.1
Ýíý ìýòýýð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä íýãýíò áàéãóóëñàí óëñ, òºðººñºº
òàòãàëçàõã¿é, Õÿòàä óëñûí ò¿ðýìãèé ñàíààðõëûã íÿöààæ, ººðñäèéí òóñãààð
òîãòíîëûí õýðãýý ëàâøðóóëæ áàéâ.

§ 3. Ìîíãîë óëñ òóëãàð òºðºº òºâõí¿¿ëýõ îëîí ìîíãîë÷óóäàà

íýãòãýõèéí òºëºº òýìöñýí íü.

Óëñàà òºâõí¿¿ëæ, íóòàã îðíîî ×èí óëñûí íî¸ðõîëîîñ ÷ºëººëºõ

òýìöýë Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð
Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ áýëòãýë àæëàà øóóðõàéëàí
ÿâóóëàõäàà çºâõºí Àð Ìîíãîëîîð õÿçãààðëàõã¿é, õàðèí ×èí óëñûí íî¸ðõîë
äàõü îëîí ìîíãîë÷óóäàà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä áîñãîõûã çààñàí
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýíã ººðèéí õºòºëáºð áîëãîæ áàéëàà. Èéìýýñ
XII ñàðûí 7-íä Øèëèéí ãîë, Óëààíöàâ, Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íàð,
Àëàøààãèéí âàí, Äàðüãàíãà, øèíý, õóó÷èí Áàðãûí îëîí õîøóóíû á¿ãäèéí
äàðãà íàðò àëáàí áè÷èã ÿâóóëæ, ººðñäèéí íóòãèéí ñ¿â áîîìò ãàçðóóäàä
öýðýã ÿàðàëòàé òîìèëîí ñóóëãàæ, äàéñàí ýòãýýäèéã ÿíàãø íýâòð¿¿ëýõã¿é
áàéõ, õýðýâ çºð÷èã÷èä áàéâàë ¿ëäýí çàéëóóëæ, Õ¿ðýýíä ÿàðàëòàé
ìýäýãäýõèéã òóøààñàí áàéíà1.
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í íü ×èí óëñûí
çàõèðãààíä áàéãàà á¿õ íóòãàà ÷ºëººëæ, Àð Ìîíãîëîîð òºâëºñºí ¿íäýñíèé
íýãäñýí óëñàà áàéãóóëàõ ÷èãëýëýýð óëàì ã¿íçãèéð÷ áàéëàà. Èéìä íýãýíò
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñàí Ìîíãîë óëñûí äàâûí ºìíº
áèåë¿¿ëýõ çîðèëãî áîë Àð, ªâºð áà Áàðãà, Äàðüãàíãà, Õºõ íóóð, Àëàøàà,
Èëè Òàðâàãàòàéí ìîíãîë÷óóäûí á¿õ íóòãèéã õÿíàëòäàà îðóóëàõ, òýãýõäýý
Õÿòàäûí ºìíºä íóòàãò òóëãàð òîãòñîí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñãèéí ãàçàð áà
áóñàä îëîí óëñààð òóñãààð òîãòíîëîî õ¿ëýýëãýí çºâøººð¿¿ëýõ ÿâäàë
áàéëàà. ×èí óëñûí Àð Ìîíãîë äàõü çàõèðãààíû ÷óõàë òºâ-Óëèàñòàé,
Õîâäûã àëü áîëîõ ò¿ðãýí õóãàöààíä ÷ºëººëºõ íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöëèéí öààøäûí ã¿íçãèéðýëòýä ãàðöààã¿é íºëººëºõ áàéâ. Èéìýýñ
Õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõààñ ºìíº ÕÕÁÕÒÅØÃ
áàðóóí àéìãóóäûí ÷óóëãàíä îðîí íóòãààñ öýðýã äàé÷èëæ, óã ãàçðóóäûã
äàðóé ÷ºëººëºõèéã òóøààñàí áèëýý. Òýð ¸ñîîð áàðóóí àéìãèéí ÷óóëãàí
õîøóóä õàðüÿàò íóòãààñàà äàé÷èëñàí öýðãèéí õ¿÷ýýð Óëèàñòàé õîòûã
1
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ. 1969. òàë-38.
1
Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ …” òàë-104.

56
÷ºëººëºõººð î÷èõîä, ýäíèé ìàíæ æàíæèí, ñàéä íàð íü ãàäíààñ òóñëàõ
õ¿÷èí àâàõ íàéäâàðã¿é áàéñàí ó÷ðààñ 1912 îíû I ñàðûí 21-íä
ýñýðã¿¿öýëã¿é áóóæ ºãñíººð Óëèàñòàé õîò ÷ºëººëºãäñºí þì.
Õîâäûí Ìàíæ ñàéäûí çàõèðãàà Óëèàñòàéí àäèë áóóæ ºãººã¿é, õàðèí
îðîí íóòãààñ õ¿ðýëöýí î÷ñîí ÷ºëººëºõ öýðãèéã ýñýðã¿¿öýí òóëàëäàõààð
øóóä áýëòãýæ ýõýëñýí òóë Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ
ã¿í Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàðààð öýðýã óäèðäóóëàí 1912 îíû çóíû ýõýí
ñàðûí øèíýäýýð õºäºëãºõèéí çýðýãöýýãýýð áàðóóí õî¸ð àéìãààñ öýðýã
íýìæ äàé÷ëàí õºäºëãºõ øèéäâýð ãàðãàæ, íóòãèéí õ¿í àìä òóñãààð
òîãòíîëûí ó÷èð õîëáîãäëûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àæëûã ÿíç á¿ðèéí àðãà
õýëáýðýýð ºðãºí çîõèîâ.
Ãýòýë òýð ¿åèéí Ìîíãîë óëñûí ýðõ áàðèã÷äûí äîòîð ¿çýë ñàíàà, àðãà
áàðèëûí çºðºë人í ãàðàõ áîëñîí íü þóíû óðüä ëàì íàðûí áàéð ñóóðü
óëàì á¿ð áàòæèæ, Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààíààð ò¿ðýý áàðüæ, Äîòîîä
ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä áóñàä ÿàìäûã àõëàí
òýðã¿¿ëýõ çàõèðãààíû ýðõ ìýäëýýð äàâàìãàéëæ áàéãààä íî¸äóóä èõýä
äóðã¿éöýí Äà ëàì áèø, õàðèí àëü íýãýí çàñàã íî¸í çàñãèéí ãàçàð
òýðã¿¿ëäýã áîëîõûã ººð õîîðîíäîî íóóö çºâëºëäºæ, óã àñóóäëûã õààíä
àéëòãàñíààð Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸ðäóãààð [1912] îíû äîëîî äóãààð ñàðä
ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, äîòîîä çýðýã îëîí ÿàìíû õàìàã õýðãèéã á¿ãä
åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíû ñàéä áóþó åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîãäæýý. Òýð
¿åä ÿàðàëòàé öýðýã áýëòãýæ, îð÷èí ¿åèéí áóó çýâñýã ýçýìø¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé áàéñàí òóë Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ñóðàã÷ óðüæ, ìîðüò öýðýã
ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÿàðàëòàé çîõèîâ. Ìàíæ, Õÿòàäûí õàðãèñ ýòãýýä
Õàëõ Ìîíãîë äàõü ×èí óëñûí çàõèðãààíû ñ¿¿ë÷èéí ¿¿ð áîëñîí Õîâäûí
õÿçãààðûã Ìîíãîë óëñûí çàõèðãààíä îðóóëàõã¿é áàéõûí òóëä Áýýæèíä,
Ìîíãîë, Ò¿âýäèéí õýðýã ýðõëýõ òîâ÷îîíä àëáà õààæ áàéñàí Ïàëòà âàíã
Àëòàéí õÿçãààðûí çàõèðàã÷ààð òîìèëæ, áàðóóí ìîíãîë íî¸ä õèéãýýä àðä
îëîí Àð Ìîíãîëòîé õàìòðàõûã õîðèãëîõ ÿâóóëãà õèéëãýõ áîëîâ1. Ò¿¿ãýýð
äàìæóóëàí ĺðâºäèéí Äàëàé Õàí Ãàëñàííàìæèëûã Õàëõûã á¿¿ äàãà
õýìýýí ÿòãóóëæ áàéæýý2. Ãýòýë 1912 îíû çóí ĺðâºä àéìàã õ¿ðýýíèé
çàñãèéí ãàçàðò õàðüÿàëàãäàõ õ¿ñëýý èëýðõèéëæ àëáàí áè÷èã èð¿¿ëñíýýñ
ãàäíà áàðóóí õÿçãààðààñ ĺðâºäèéí 16 õîøóó, Çàõ÷èí ãóðâàí õîøóó, Àëòàé
Óðèàíõàé, Òîðãóóä, ªºëä, Ìÿíãàä, Õàñàã, ×àõàð çýðýã áóñàä ÿñòíóóä óäàà
äàðààëàí äàãààð èðæ Ìîíãîë óëñûí õàðüÿàò áîëñîí áèëýý.
Òýð ¿åä Õàëõûí ºìíºä õîøóóíä òóõàéëáàë ×èí óëñûí ñóìàí
ºðòººíèé ÷óõàë çàíãèëàà Ñàéð óñíààñ ìàíæ, õÿòàä àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí
õÿòàä õóäàëäàà÷äûã ¿ëäýí çàéëóóëàõ òýìöýë 1912 îíû ýõýýð ýð÷èìòýé
ÿâàãäàæ áàéëàà.
Äàðüãàíãà äàõü Ìàíæèéí õààíû ñ¿ðãèéí á¿ãäèéí òýðã¿¿í
Ñîäíîìäîâäîí, ãàðûí òýðã¿¿í Ìàãñàðæàâ íàð Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðæ
çàõèðàãäàõàà 1912 îíû III ñàðûí 3-íä àëáàí áè÷ãýýð ìýäýãäýâ. Ýë íóòàã
Ìîíãîë óëñàä íýãäýæ3, 1912 îíû ýõýýð çýâñýãëýñýí àðäóóäàà Óëààíãîì
áîëîí ò¿¿íèé îéð ãàçàðò áàéñàí õÿòàä õóäàëäàà÷äûã äàéð÷ öîõèõîä öººí
çàðèì íü Õîâä ðóó çóãòæýý. Èíãýæ Õîâä õîò Ìîíãîë óëñûí ýñðýã õ¿÷íèé ¿¿ð
áîëæ á¿õèéä Õ¿ðýýíýýñ Áàðãààñ äàãààð èðæ Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéäààð
òîìèëîãäîí ã¿íãèéí çýðýã, øàãíàãäñàí çàíãè Äàìäèíñ¿ðýí, Ñàéí íî¸í Õàí

1
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-1, ÕÍ-5, òàë-65.
2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-1, ÕÍ-8, òàë-542.
3
Õýðýýä Ë. Æàìñðàí. Äàðüãàíãûí ñ¿ðýã õîøóó. ÓÁ., 1994 îí. òàë-17.

57
àéìãààñ Õîâäûí õàëõ æàñààíä ñóóæ áàéãààä, òýíä áèé áîëñîí ò¿ãø¿¿ðò
áàéäëûã ìýäýýëýõýýð èðæ, Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë áîëîí äýâøñýí ã¿í
Ìàãñàðæàâ íàð öýðýã óäèðäàæ ìîðäîõîä Ãîðëîñûí Òîãòîõ òàéæèéí öýðýã
áàñ îðîëöîæ ÿâàâ4. Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí íàð Õîâäûã ÷ºëººëºõèéí
òºëºº òóëàëäààíàà àíõ ýõýëæ á¿ñëýýä Ñèíüöçÿíû ç¿ãýýñ Õîâäîä òóñëàõààð
èðñýí öýðýã áà õîòûí äîòðîîñ èõýýõýí ýñýðã¿¿öýëòýé äàðóé 3 ñàð òóëàëäàæ
áàéãàà, YIII ñàðûí 5-íû øºíº á¿õ ìîíãîë öýðãèéí õ¿÷ýýð Õîâä õîòîä 4
ç¿ãýýñ íü äàéðàí îðñîí áàéíà. Òýãýõýä ìîíãîë öýðýã íü õàëõ, áàðãà, öàõàð,
óðèàíõàé, òîðãóóä, äºðâºä çýðýã îëîí óãñààòíû öýðãýýñ á¿ðäýæ áàéñàí
áºãººä Ìàãñàðæàâ, Äàìäèíñ¿ðýí, Òîãòîõ, Õàéñàí, Äàìáèéæàíöàí,
Äàìäèíáàçàð íàðûí çýðýã æàíæèí ñàéä ñàíâààðòíû òºëººëºã÷ çýðýã
ìîíãîëûí ººð óãñààòíû ç¿òãýëòí¿¿ä óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ, õàìòûí
õ¿÷ýýð òóëàëäñààð YIII ñàðûí 7-íä Õîâä õîòûã á¿ðýí ÷ºëººëæ, Ìîíãîë óëñ
Àð Ìîíãîëûí íóòãèéã Ìàíæ-Õÿòàäûí çàõèðãààíààñ øóóðõàé ÷ºëººëæ,
áàéñàí íü áóñàä ìîíãîë÷óóäàä çîðèãæóóëàõ æèøýý áîëæ áàéëàà.
Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã ñóäëàà÷äûí
îëîíõè íü ¿¿ãýýð ìîíãîëûí ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í äóóññàí ãýæ ¿çýæ
áàéãàà ó÷ðààñ “1911-1912 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí” ãýæ
áè÷èæ áàéâ. Ãýâ÷ èíãýæ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Òýð ¿åèéí ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õîëáîãäîëòîé áè÷èã áàðèìò, òóõàéëáàë: Õàëõûí Õ¿ðýýíèé
á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ
ãàðãàæ áàéñàí óðèà, òóíõàã, ªâºð Ìîíãîëûí ÷óóëãàí, õîøóóäààñ Èõ
Õ¿ðýýòýé õàðèëöñàí àëáàí áè÷èã çýðãýýñ ¿çýõýä ×èí óëñûí íî¸ðõîë äàõü
á¿õ ìîíãîë÷óóä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîñîí íýãäìýë óëñàà áàéãóóëàõûí
òºëºº òýìöýæ áàéâ.
Òýãâýë 1911 îíä ºðíºñºí Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺í 1912 îíä äóóññàí ãýõ íü òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õýí ¿íýí áàéäàëòàé
íèéöýõã¿é áàéíà. Ýíý íü þóíû óðüä Ìàíæèéí áàéëäàí äàãóóëàã÷èä Ìîíãîë
îðíûã øàòëàí ýçëýýä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òàëààð áèå áèåýñýý ñàëàíãè
äîòîîä, ãàäààä Ìîíãîë áîëãîí õóâààæ çàõèðñàí, ñ¿¿ëä íü XIX çóóíû ýöýñ
XX çóóíû ýõýýð èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä Àð, ªâºð Ìîíãîëûã íºëººíèéõºº
õ¿ðýýíä õóâààðèëñíààñ ¿¿ññýí õèëýýð ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº íýãäìýë òýìöëèéã õÿçãààðëàñàí õýðýã ìºí. ͺ㺺 òàëààð 1911 îíû
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áîë Àð Ìîíãîëûí õýìæýýíä ÿâàãäñàí ãýõ
þì óó, ýñâýë çºâõºí Ìàíæèéí íî¸ðõëûã ýñýðã¿¿öýýä ×èí óëñûí ñóóðèí
äýýð ¿¿ññýí ÄÈÓ-ûí ¿íäñýðõýã äýýðýíã¿é áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýýã¿é þì øèã
áîëãîæ áàéíà. Ò¿¿õýí ¿íýí áàéäàëä áîäèòîé õàíäâàë 1912 îíä Ìîíãîëûí
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í äóóññàí áèø, õàðèí ºðíºëòèéí ººð íýã
øèíý øàòàíäàà øèëæñýí þì. Òýãâýë áèä óã õºäºë㺺í çºâõºí Àð Ìîíãîëûí
áèø, õàðèí ×èí óëñûí çàõèðãààíä áàéñàí á¿õ ìîíãîë÷óóäûã õàìàð÷ 1912
îíîîñ õîéø ºðíºæ áàéñàí áàðèìòûã àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. Èõ Õ¿ðýýíä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàí ªâºð Ìîíãîëûí çàñàã õîøóóäàä
ÿàðàâ÷ëàí ìýäýãäñýí ÿâäàë ªâºð Ìîíãîë äàõü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã èõýä çîðèãæóóëàâ. Õàð÷èíû çàñàã íî¸í, æóí âàí
ÿíñýííîðîâûí õîøóó íü Áýýæèíä îéð áàéñíààñ ãàäíà Ìàíæèéí õààí
óãñààíûõàíòàé óðàã òºðëèéí õîëáîîòîé áàéñàí òóë ÿíñýííîðîâ ×èí óëñûí
õààíò òºðèéã èëýðõèé ýñýðã¿¿öýæ ç¿ðõëýõã¿é áàéñàí àæýý. Õàðèí Ìàíæèéí
ýçýí õààí øèðýýíýýñ áóóñíûã çàðëàìàãö òýð 1912 îíû ýõýýð Óëààí õàäàä
4
Ã. Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ., 1959 îí. òàë-193.

58
î÷èæ, Çîñò, Çóó-Óä õî¸ð ÷óóëãàíû íî¸äûã öóãëóóëàí, ªâºð Ìîíãîëûã
öààøèä õýðõýõ àñóóäëûã çºâëºí õýëýëöñýí áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
Æèáçóíäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõ ¸ñëîëä
îðîëöóóëàõ òºëººëºã÷ººð Ëóâñàí-÷ýæ¿¿ð ãýã÷ õ¿íèéã òîìèëæ, Àð, ªâºð
Ìîíãîëûã õàìòàòãàõ àðãà çàìûã ñ¿âýã÷ëýí òîõèðîëöóóëàõààð ÿâóóëñàíä
Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò õààí ò¿¿íèé òºëººëºã÷èéã òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷,
ÿíñýííîðîâûã ªâºð 49 õîøóóã óäèðäàí çàõèð÷, õóâüñãàë õèéëãýõýýð
òîìèëñîí ãýæ1 Òàéâàíüä õýâë¿¿ëñýí çîõèîëäîî ºâºð ìîíãîë ãàðàëòàé ò¿¿õ÷
Ñà÷èñýöýí [Çàõ÷èä Ñýöýí] áè÷ñýí áàéíà.
Àð Ìîíãîëòîé çàëãàà îðøäîã Õºëºíáóéðò ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºëãººí ªâºð Ìîíãîëûí àëü ÷ õîøóó íóòãààñ èë¿¿ õ¿÷òýé ºðíºñºí þì.
Õºëºíáóéðûí 17 õîøóó íèéòýýðýý áîñëîãîä õàìðàãäàæ, 1914 îíû I ñàðûí
14-íä Õºëºí õîòûã ÷ºëººëæ, 15-íä Äàîëè ò¿øìýë Õóàí Øèô¿ ãýã÷èéã õººí
ÿâóóëààä, ººðòºº óëñ áîëíî õýìýýí îëîí ãàçàðò áè÷èã ÿâóóëæ, ñ¿¿ëèéí
õýäýí æèëä õÿòàä ò¿øìýë íàð ç¿éë ç¿éëýýð Ìîíãîë óëñûã äàðëàñàí ó÷ðûã
ãàðãàæýý2.
Òýð ¿åä Õºëºíáóéðûí ªºëä á¿ãäèéí äàðãà Øýí Ôó òýðã¿¿òýé íî¸ä
1912 îíû ýõýýð õóðàëäàæ , Èõ Õ¿ðýýíä áàéãóóëñàí Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí
ãàçðûã çºâøººðºí õ¿ëýýæ, äàãàõàà èõýðõèéëñýí òºëººëºã÷ººð Ñîëîí
õîøóóíû á¿ãäèéí äàðãà Öýíäèéã ÿâóóëàõààð òîãòñîí àæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
Áàðãûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé çàðèì óäèðäàã÷ òóõàéëáàë,
ñóìûí çàíãè Äàìäèíñ¿ðýí, áè÷ýý÷ Ãàéõàñó íàðûí 7 õ¿í, Áàðãûã òºëººëºí
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýâ. Òýäíèé àâ÷èðñàí àëáàí áè÷èãò ºã¿¿ëñýí
íü: “Áîãäûã õààíû ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëæ ñóóëãàõ çýðãèéí ÿâäëûã ìýäýæ …
ìàíàé îëîí á¿ãäèéã ÷èí ¿íýíýýð çàëáèðààä, ò¿øìýä öýðýã öóãëóóëàí çààí
èëãýýæ èðñýí áè÷ãèéã äàãàæ õàðüÿàò ãàçðûí õÿòàä ò¿øìýä çýðãèéã ºâëèéí
äóíä ñàðûí 27-íû [1911 îíû 1-15] ºäºð íýãýíò õººí ãàðãàæ … Áîãäûí
ñóðòàëä áàðààëõàí îäîæ çààæ ñóðãàõûã õ¿ëýýñ¿ãýé”3 ãýæýý. Ýíý áè÷ãýýñ
¿çýõýä Áàðãàä ãàðñàí çýâñýãò áîñëîãî Èõ Õ¿ðýýíèé øóóä óäèðäëàãà
çààâðààð ãàðñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí õààí Áàðãûí õ¿ñýëòèéã ¸ñîîð
áîëãîæ, óã áè÷ãèéã õ¿ðãýí èðñýí øèíý Áàðãûí Øóëóóí öàãààí õîøóóíû
ãóòãààð ñóìûí çàíãè Äàìäèíñ¿ðýí [1871-1920]-ä óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí
çýðýã, áóñàä äàãàëäàí èðñýí çýðýãòýé, çýðýãã¿é õ¿ì¿¿ñò 5-ð çýðãýýñ äýä
çýðýã õ¿ðòýë æèíñ çýðýã øàãíàñíààñ ãàäíà ìºíõ¿¿ ã¿í Äàìäèíñ¿ðýíã
Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéäààð òîõîîí òîìèëæýý1. Õºëºíáóéð á¿õýëäýý Ìîíãîë
óëñûí çàõèðãààíä áàãòàõ áîëæ, á¿õèé ë õýðýã ÿâäëûã øèíý òóëãàð Ìîíãîë
óëñûí òºðèéí çààâðûí äàãóó õºòëºí ÿâóóëäàã áîëîâ. Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçàð Õºëºíáóéðûí òóñãààð òîãòíîëûí õºäºë㺺íèéã òýðã¿¿ëñýí øèíý
Áàðãûí á¿ãäèéí äàðãà Øýíô¿ íî¸íûã äýâø¿¿ëýí, Õºëºíáóéðûã åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ñàéäààð òîìèëæ, òàìãà øèéòãýí îëãîæýý.
1911 îíä Àð ìîíãîëûí Õºëºíáóéðò ãàðñàí òóñãààð òîãòíîëûí
òýìöëèéã äýìæñýí õºäºë㺺í Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíä ºðíºâ. Ò¿¿íèéã
÷óóëãàíû äàðãà, æ¿í âàí Ëõàâààííîðîâ òýðã¿¿ëæ òóñ ÷óóëãàíû 6 õîøóó
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã çºâøººðºí õ¿ëýýæ äàãàõàà èëýðõèéëñýí àæýý.
Õºëºíáóéðûí ìîíãîë÷óóä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûã çºâøººðºí
õ¿ëýýæ, Àð Ìîíãîëòîé íýãäýæ òóñãààð óëñ áîëîõîî çàðëàñàí íü áàðóóí áà

1
Æà÷èñý÷èí. Ìýíã¿÷æè Öçèíü ñè. (Ìîíãîëûí óðüä îäîî) Òàéáýé., 1955. òàë-214.
2
̺í òýíä
3
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-2. ÕÍ-71
1
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-2. ÕÍ 71.

59
ªâºð Ìîíãîëûí áóñàä õîøóóäàä ¿ëãýð äóóðèàëàë áîëîâ. 1910 îíû XI
ñàðûí 19-íä Øèíý õÿçãààð [Ñèíüöçÿí]-ûí Èëèéí ãàçàðò áàéñàí õÿòàä
öýðã¿¿ä ¿éìýýí ãàðãàæ, òýíä ñóóãàà æàíæíûã àëààä, òóñ íóòàã îðíû îðøèí
ñóóã÷äûã ººðñäºäºº õ¿÷ýýð äàãóóëàõûã îðîëäñîí àæýý. Òýãýõýä ×àõàð ç¿¿í
ãàðûí 8 õîøóó òýäíèéã äàãàõààñ òàòãàëçñàí òóë õÿòàä öýðýãòýé íýã ñàð
ãàðóé òóëàëäààä, ýöýñò íü õ¿÷èí ìºõºñäºæ պ⺺ò øàð õîøóóíû äýä äàðãà
Ñóìúÿàãèéí óäèðäëàãààð 116 ºðõèéí 512 õ¿í Îðîñ óëñûí íóòàã ðóó îéæ
ãàðààä, óëìààð 1912 îíû YII ñàðä 58 ºðõèéí 271 õ¿í íü ìºíõ¿¿
Ñóìúÿàãèéí óäèðäëàãààð Àð Ìîíãîëä îðæ èðñýí àæýý. Õÿòàä öýðã¿¿ä
íóòàãòàà ¿ëäñýí ×àõàð àðä îëíûã õàðãèñëàí äàðæ, ìàë àãóóðñûã íü
çàëèëàí àâààä àìü òýæýýõýä ìàø õýö¿¿ áîëãîñîí àæýý2.
Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû àðâàí õîøóó, Æèðýìèéí ÷óóëãàíû 6 õîøóó,
Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû òàâàí õîøóó, Çîñòûí ÷óóëãàíû õî¸ð õîøóó, Óëààí
öàâûí ÷óóëãàíû 6 õîøóó áóþó äîòîîä ìîíãîëûí 49 õîøóóíû 35 õîøóó íü
Ìîíãîë óëñòàé íýãäýæ íýãýí óëñ áîëîõ ñàíàëàà èëýðõèéëýí àëáàí áè÷èã
áàðèìò ãàðãàæ ººðñäèéí òºëººëºã÷人 Èõ Õ¿ðýýíä èð¿¿ëñýí áàéíà1.
Ìîíãîë óëñûí õààí Æèáçóíäàìáà õóòàãò èéíõ¿¿ äîòîîä ìîíãîëûí ÷óóëãàíû
49 õîøóóíû 35, ×àõàð íàéìàí õîøóó, Õºëºíáóéðûí Áàðãûí õîøóó äàãààð
îðîõîîð èëýðõèéëñíèéã òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷, ýë õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýæ ãàâúÿà
áàéãóóëñàí õ¿ì¿¿ñò ×èí óëñûí ¿åèéí íî¸äûí çýðýã äýâèé íü øàò àõèóëàí,
õàðüÿàò ÷óóëãàí, õîøóóãàà çàõèðàõ òàìãà, çàõèðëàãà øèéòãýí îëãîæ
õºõ¿¿ëýõèéí çýðýãöýýãýýð áè÷èã öýðãèéí ÷àäâàðòàé çàðèì íî¸ä ò¿øìýäèéã
Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàì áîëîí òºðèéí áóñàä ÿàìàíä
äýâø¿¿ëýí àæèëëóóëàâ. ¯¿íä: Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷îîð
Æèðýìèéí ÷óóëãàíû Õîð÷èí ç¿¿í ãàðûí ºìíºä õîøóóíû çàñàã æ¿í âàí
Ãîí÷èãñ¿ðýí, Äîòîîä ÿàìíû äýä ñàéäààð Çîñòûí ÷óóëãàíû Õàð÷èí âàíãèéí
õîøóóíû çàõèðàã÷ çàíãè Õàéñàí, Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéäààð Áàðãûí
Äàìäèíñ¿ðýí, Áàðãûí ã¿í Öýíä, Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéäààð Æèðýìèéí
÷óóëãàíû Áèøðýëò áýéñ Íàñàí-Àðâèæèõ, òàéæ Òîãòîõ íàðûã óðä õîæèä òóñ
òóñ òîìèëîí àæèëëóóëñàí áàéíà2.
1912 îíû II ñàðûí 22-íä Àëàøàà õîøóóíû çàñàã íî¸í íü Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä èð¿¿ëñýí áè÷èãòýý “…Àëàøàà áîë óëñûí äóíä õóâààãäñàí, ýðãýí
òîéðîí 13 ñÿíüòàé çàõ íèéëæ èðãýí íóòãèéí äîòîð á¿õèé àäãèéí õÿçãààð
ó÷èð áîñëîãî ãàðãàí òýìöýõ õýö¿¿, õ¿÷èí ìºõºñòºí õèé äýìèé àëìàéðàí
ãàéõñààð ºäðèéã ºíãºð¿¿ëýí áàéíà”3 ãýæ ìýäýãäñýí áàéíà. Åð íü õÿòàä
èðãýäòýé õîëüöîëäîí ñóóäàã áóþó çýðãýëäýý îðøäîã ºâºð ÷óóëãàíû õîøóóä
Ìîíãîë óëñàä øóóä äàãàæ îðîõîä áýðõøýýë èõ áàéãààã Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçàðò ìýäýýëæ, òýäíèéã ÷ºëººëæ àâàõ áóþó çýð çýâñãèéí òàëààð
òóñëàõûã ãóéñàí ºðãºäºë àéëòãàë ºäèé òºäèé èðæ áàéâ. Õºõ íóóðûí ç¿¿í
ãàðûí ÷óóëãàíû äàðãà áýéñ Õ¿ðëýã, Õºõ íóóðûí 24 çàñãèéã òºëººëºí ãàçàð
îðíûõîî ãà÷èãäàëòàé áàéäàë ó÷ðûã òîäîðõîéëîí, Ìîíãîë óëñòàé íýãäýæ
áóðõàí øàøíààñàà õàãàöàõã¿é áàéõ àðãà çààæ ºãºõèéã õ¿ññýí àëáàí
áè÷èãòýé õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðýõýä Ìîíãîë óëñûí õààí Õºõ íóóðûí 24 çàñàã
íî¸íû õýðãýìèéã íýæãýýä çýðýã äýâø¿¿ëýí øàãíàæ ãàçàð íóòãàà
õàìãààëàõàä íü çîðèóëàí õóðäàí áóó 100, ñóì 3 ò¿ìèéã îëãîí áóöààæ

2
“Ìîíãîë àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë”. ÓÁ.,
1982. òàë-276.
1
Ìàãñàðõóðö. Ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õ .ÓÁ., 1994. òàë-23-24
2
Ø. Ñàíäàã. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöàà. 1-ð äýâòýð ÓÁ., 1971. òàë-278-279.
3
̺í òýíä. òàë-303.

60
áàéëàà4. Òóëãàð òîãòñîí Ìîíãîë óëñ çýð çýâñýã ãóéñàí ãàçàð á¿õýíä òóñëàõ
áîëîëöîîã¿é áàéñàí íü ìýäýýæ. Õýä¿é òèéì áîëîâ÷ óëñ ¿íäñýý ñýðãýýõ
ãýñýí ìîíãîë÷óóäûí ÷èí ýðìýëçëýëèéã ÿìàãò äýìæèæ áàéëàà.
ÿøèðè ìýðãýí õàí õóòàãò Ëóâñàí-Îäñýðæàìö, ×àõàð 8 õîøóóã
óäèðäàí äàãààð èðæýý1. Òýãýõýä Ìîíãîë óëñûí õààí ÿøèðè ìýðãýí
õóòàãòûí øóäàðãà ç¿òãýëèéã ñàéøààí õºõ¿¿ëæ, ×àõàð àéìãèéí åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ñàéäààð òîìèëæýý2. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñûã áàéãóóëàõ,
ÄÈÓ-ûí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ áîäëîãûã øóóä ýñýðã¿¿öýõ òýìöëèéí øèíý
øàòàíä øèëæèâ. Ýíý áîë åðèéí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í áèø
÷àíàðûí øèíý òºâøèíä õ¿ðñýí ó÷èð ò¿¿íèéã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õóâüñãàë ãýõ íü ò¿¿õýí ¿íýíä íèéöýõ áºãººä 1915 îíû ñ¿¿ë÷èéí õàãàñ
õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí þì.
Òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé íýãäëýý ñýðãýýõèéã îëîí
óëñààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ãýñýí îðîëäëîãî Ìîíãîëûí ýõ îðîí÷èä
òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàõäàà äàí ººðñäèéí
õ¿÷ýýð á¿õíèéã øèéäâýðëýõýä õ¿÷èí ìºõºñäºõ ó÷ðààñ õºðø áà áóñàä îëîí
óëñààñ äýìæëýã òóñëàìæ àâàõûã õè÷ýýñýí þì. Èéìä 1911 îíû çóí
Æèáçóíäàìáà õóòàãò õàëõûí Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì, Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí,
Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàð íýð õîëáîæ
Îðîñ óëñûí ýçýí õààíä áè÷ñýí àëáàí áè÷èãòýý: ìîíãîë÷óóä òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýõ ñàíàë íýãòýé áàéãàà, Îðîñ áîëîí áóñàä îëîí óëñòàé
íàéðàìäàæ òýäíèé òóñëàìæ äýìæëýãèéã àâàõ, Õÿòàä ãàçàð ãàð÷ áàéãàà
õóâüñãàëò òýìöëèéí ýñðýã áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõèéí õàìò, Îðîñ, Ìîíãîë
õî¸ð íàéðàìäàõ öàã áîëëîî, ýíý òóõàéã àëäàæ áîëîõã¿é ãýæ ñàíóóëñàí
áàéäàã.
Îðîñ óëñûí õààí, ò¿¿íèé çàñãèéí ãàçàð ýíý áè÷èãò ÿìàð õàðèó
ºãñíèéã óðüäàõ á¿ëýã ç¿éëä ºã¿¿ëñýí áèëýý. ×èí óëñûí ãîë ÿàìäàä òóñãààð
òîãòíîñíîî ìýäýãäýæ, ñàéí õºðøèéí íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõ õ¿ñýëòýé
áàéãààãàà Ìîíãîë óëñ èëýðõèéëñýí áîëîâ÷ ×èí óëñûí õààíò òºð, ò¿¿íèé
çýðýãöýýãýýð ¿¿ñýýä áàéãàà ÄÈÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ðûí àëü íü ÷
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõã¿é, ýã¿¿ëýí íýãòãýõ ÿâóóëãà ÿíç
á¿ðýýð õèéæ áàéëàà.
Õàðèí Îðîñ óëñûí ýçýí õààí 1912 îíû ýõýýð ýë÷èí ñàéäààðàà
äàìæóóëàí “Íàéðàìäëûí ãýðýý áè÷èã áàéãóóëæ õî¸ð óëñ ¿¿ðä ñàéíààð
íàéðàìäàí, àðä õ¿í íàð óðòäàà ýíõ ò¿âøèí æàðãàñóé”3 õýìýýí Ìîíãîë
óëñûí õààí Æèáçóíäàìáàä òàëàðõàë, èëòãýë íàéäâàðàà èëýðõèéëñýí þì.
Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé õóâü çàÿà
Àëñ Äîðíîäîä ýðõøýýë íºëººãºº òîãòîîñîí ãàäààä ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíäûí
õàðèëöàà, òýäíýýñ Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãîîñ ãîëëîí
øàëòãààëàõ áàéæýý.
Àð, ªâºð Ìîíãîë íýãäýæ íýãýí óëñ áîëîõ ãýñýí áàéäàë òºëºâ óëàì
á¿ð èëýðõèé áîëæ áàéõàä, Àëñ Äîðíîäîä íî¸ðõëîî òîãòîîõ ýðìýëçëýëòýé
èìïåðèàëèñò ßïîí, Îðîñ óëñòàé ªâºð Ìîíãîëä íºëººíèéõºº õ¿ðýýã àëáàí
¸ñîîð äàõèí áàòàòãàí òîãòîîæ àâàõ íü ÷óõàë ãýæ ¿çñýí ó÷ðààñ Îðîñ óëñòàé
Ìîíãîëûí àñóóäëààð íóóö õýëýëöýý õèéæ ýõëýâ.

4
Ìàãñàðõóðö. Äóðäñàí çîõèîë. òàë 37-38
1
̺í òýíä òàë 37-38
2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-9.ÕÍ-133.á-1
3
"Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû …" òàë-170.

61
 1912 îíû YI ñàðûí 25-íä Îðîñ, ßïîí õî¸ð óëñûí áàéãóóëñàí ýíýõ¿¿
íóóö ãýðýýíèé õî¸ðäóãààð ç¿éëä çààõäàà: "ªâºð Ìîíãîëûí Áýýæèíãèéí
óðòðàã [Ãðèíâè÷ýýñ ç¿¿í òèéøèõ ºðãºðºã 116 ãðàäóñ 27]-èéí ç¿¿í áàðóóí
õî¸ð õýñýãò õóâààãäàíà. Îðîñûí ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð íü äýýð äóðäñàí
óðòðàãààñ ç¿¿í òèéø îðøèõ ªâºð Ìîíãîëûí õýñýã äýõ ßïîíû òóñãàé àøèã
ñîíèðõëûã çºð÷èõã¿é ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý. ßïîíû ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð íü
äóðäñàí óðòðàãààñ áàðóóí òèéø îðøäîã ªâºð Ìîíãîëûí õýñýãò Îðîñûí
òóñãàé àøèã ñîíèðõëûã çºð÷èõã¿é ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý"1 ãýæýý.
ªâºð ìîíãîë÷óóä Àð Ìîíãîëòîéãîî íýãäýæ, ¿íäýñíèé òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýõ ãýñýí õºäºë㺺í èä ºðíºæ áàéõàä ò¿¿íèéã õÿçãààðëàõ
òàëààð õ¿÷èðõýã óëñóóä õîîðîíäîî èíãýæ ñýì ¿ãñýæ áàéæýý. Õààíò Îðîñ
óëñ ßïîíòîé èéíõ¿¿ íóóö ãýðýý áàéãóóëñíûãàà ÄÈÓ-ûí çàñãèéí ãàçðààð
Ìîíãîë äàõü ººðèéí àøèã ñîíèðõëûã çºâøººð¿¿ëýõ, íºãºº òàëààð ßïîíòîé
áàéãóóëñàí íóóö ãýðýýã çºð÷èëã¿éãýýð àð ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õºäºë㺺íèéã äýìæñýí ä¿ð ¿ç¿¿ëæ ò¿¿íèéã Õÿòàäòàé
íýãä¿¿ëýõã¿é, ìºí Õÿòàäààñ á¿ðìºñºí òóñãààðëóóëàõã¿é áàéëãàõ áîäëîãî
ÿâóóëæ áàéâ.
Ãýòýë ÄÈÓ íü Îðîñûí ýñýðã¿¿öëèéã ¿ë õàðãàëçàí Õàëõààñ Áýýæèíä
ñóóæ áàéñàí ñýöýí ÷èí âàí Íàÿíòûã Àð Ìîíãîëûã òîâõèíóóëàí òîãòîîõ
Óëèàñòàé õîòûí æàíæíû òóøààëä òîõîîí òîìèëæ, öýðýã òîëãîéëóóëàí
õºäºëãºõººð áýëòãýæ áàéõ áîëæýý. Äóíäàä óëñ íü Ìîíãîëûí ýñðýã öýðýã
õºäºëãºõººð áýëòãýæ áàéñàí ýíý ¿åèéã Îðîñ óëñ Ìîíãîëòîé õýëýëöýý õèéæ
ººðèéí ýðõ àøãèéã áàòàòãàõ íýí òîõèðîìæòîé ¿å ãýæ ¿çñýí áàéíà. Èéìýýñ
1912 îíû íàìàð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðòàé øóóä õýëýëöýý õèéæ ýõëýâ.
Áàðãà, Äîòîîä Ìîíãîëûã Õàëõòàé íýãòãýæ íýãäñýí òóñãààð òîãòíîñîí
Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ, Ïåòåðáóðãò Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéí ãàçàð
áàéãóóëàõ àñóóäëûã Ìîíãîëûí òàë òàâüæ áàéâ. Ãýòýë Îðîñûí òºëººëºã÷èä
¿¿íèéã õ¿ëýýæ àâààã¿é þì. Òýð õýëýõäýý: “Ìîíãîë îâîãòîí á¿õíèéã íýãòãýõ
ÿâäàë áîë òóñ çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãîä õàðøëàõ áºãººä ãàäààä Ìîíãîë
ººðòºº ýçýðõýõ ýðõýý óðüäààð îëæ àâàõ íü ìàø ÷óõàë òóë ¿¿íèéã îäîî
äàðóé õýëýëöâýë çîõèíî”1 ãýñíèéã Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä ýñýðã¿¿öýæ
ìàðãàëäààä, áóñàä îëîí óëñààñ äýìæëýã îëîõûí òóëä ìºíõ¿¿ õýëýëöýýíèé
¿åä îëîí óëñàä õàíäàæ “Ãýðýý áàéãóóëàí õóäàëäàà íýâòð¿¿ëæ óëñûí
íàéðàìäëûã çóçààòãàíà óó? ¿¿íèé òóë ìýäò¿ãýé õýìýýí èëãýýâ”2 ãýñýí
áè÷ãèéã Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ð îí áóþó 1912 îíû X ñàðûí 29-íä Õàðáèí
õîòîä áàéãàà ãàäààä óëñóóäûí êîíñóëààð äàìæóóëàí Àíãëè, Ôðàíö,
Ãåðìàí, ÀÍÓ, ßïîí, Äàíè, Ãîëëàíä, Áåëüãè, Àâñòðè çýðýã 9 óëñûí çàñãèéí
ãàçàðò ÿâóóëñàí áîëîâ÷ íýã ÷ óëñààñ õàðèó èðñýíã¿é. Îðîñ óëñûí
òºëººëºã÷ È. ß. Êîðîñòîâåö Ìîíãîë, Îðîñûí õýëýëöýýíä ººðèéí àâ÷ èðñýí
òºñëèéã çºâøººð¿¿ëýõèéí òóëä ò¿ðýìãèé øàõàëò õèéõèéí çýðýãöýýãýýð
Õÿòàäûí ¿ëýìæõýí öýðýã Õîâä, Àëòàéí çàìààð èðæ áàéíà. Ìàíàé òºñëèéã
çºâøººð÷ ãàðûí ¿ñýã çóðàõã¿é áîë áèä òàíàéä òóñàëæ ÷àäàõã¿é ãýæ
ñ¿ðä¿¿ëýí ìýõýëæ, óã õýëýëöýýðèéí òºñºëä ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæýý3. Îðîñ
óëñ ººðèéí áîäëîãûã Ìîíãîëä òóëãàí õ¿ëýýëãýæ XI ñàðûí 2-íä äºðâºí ç¿éë

1
Ãðèìì Ý."Ñáîðíèê äîãîâîðîâ è äðóãèõ äîêóìåíòîâ …" Ì.,1927.ñòð-180.
1
“Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû . . . ” òàë-182.
2
̺í òýíä.
3
Ë. Äýíäýâ “Äóðäñàí çîõèîë” òàë-67-79.

62
á¿õèé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Îðîñûí òàë Ìîíãîëûí òóñãààð
òîãòíîëûã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ çàéëñõèéâ.
Òýðõ¿¿ õýëýëöýýðèéí I ç¿éëä “Èõ Îðîñ óëñûí õààí ýçíèé çàñãèéí
ãàçðààñ Ìîíãîë óëñûã òóñëàõàä ººðòºº òîãòíîæ ººðºº ýçýðõýõ ¸ñ æóðàì
ººðèéí ãàçàðò Õÿòàäûí öýðýã áà í¿¿äëèéí èðãýíèéã îðóóëàõã¿é, ººðèéí
óëñûí öýðýã áàéãóóëàõ ýðõèéã àëäàãäóóëàõã¿é ñàõèõàä öºì òóñàëíà” ãýæ
çààæýý. ”ªºðòºº òîãòíîæ ººðºº ýçýðõýõ ¸ñ æóðàì” ãýäãèéã Ìîíãîëûí ýðõ
áàðèã÷èä “Òóñãààð òîãòíîë” ãýæ îéëãîæ áàéëàà.
Ýíý õýëýëöýýðèéí Îðîñ ýõ äýõ “Ãàäààä Ìîíãîë” òîìú¸îëëûã
Ìîíãîëûí òàë õ¿÷ëýí ýñýðã¿¿öñýíèé ä¿íä “Ìîíãîë” ãýäýã òîìú¸îëëîîð
ñîëüæýý. ¯¿íèéã óëñ òºðèéí áîëîí ãàçàð ç¿éí ñàëàà óòãààð ñîëüæ áîëîõ
áàéâ. Ìîíãîëûí òàë, ¿ãèéí ýíý ñàëàà óòãûã àøèãëàí õýëýëöýýðèéí ýõ
áè÷ãèéí ìîíãîë îð÷óóëãàä ýíý ¿ãèéí “Ìîíãîë óëñ” ãýäýã òîäîðõîé óòãààð
îð÷óóëàí îðóóëæýý. ¯¿íèéã öààøäûí òýìöýëä íýãýí ñýæèì áîëãîí àøèãëàæ
áàéæýý. Õýëýëöýýðèéí áè÷èãò Ìîíãîë óëñûí ñòàòóñ ìºí ë èéì õî¸ð óòãààð
òîìú¸îëîãäñîí áàéíà. Óã õýëýëöýýðèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä Ìîíãîë óëñûí
“àâòîíîìèò” ñòàòóñûã “ººðòºº òîãòíîæ, ººðòºº ýçýðõýõ ¸ñ æóðàì” ãýæ
ìîíãîëîîð òîìú¸îëîãñîí áàéäàã. Îðîñûí òàë óã õýëýëöýýðýýð Ìîíãîë
ãàçàðò Õÿòàäûí öýðýã áàéãóóëàõàä òóñëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéíà. Ýíý
õýëýëöýýðèéã äàãàëäóóëàí Îðîñ-Ìîíãîëûí õóäàëäààíû ïðîòîêîëä ãàðûí
¿ñýã çóðæýý. Ýíýõ¿¿ ïðîòîêîëîîð Ìîíãîë äàõü Îðîñûí õàðúÿàò õóäàëäàà-
¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñèéã ãààëü, òàòâàðààñ ÷ºëººëæ, Ìîíãîëûí õÿçãààðûí
äîòîð óã àæëûã ÷ºëººòýé ýðõëýõ îíöãîé ýðõ îëæ àâ÷ýý.
Òóñ õýëýëöýýð áîë èìïåðèàëèñò ã¿ðýí, õîöðîãäìîë óëñàä òóëãàí
õ¿ëýýëãýæ òîãòîîäîã ýðõ òýãø áèø ãýðýý õýëýëöýýðèéí íèéòëýã çàãâàð ìºí1.
Ýíý íü ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð òîãòíîñîí ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñ áàéãóóëàõ
ýðìýëçëýëèéã íýã òàëààð áîîãäóóëñàí õýä¿é áîëîâ÷, Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä
ìîíãîë÷óóäûã öºìèéã Õÿòàäàä øóóä íýãòãýõ ãýñýí áàëìàä îðîëäëîãîä
õàãàñ íÿöààëò áîëñîí äóíäàæ àðãà õýìæýý ìºí. Õààíò Îðîñûí çàñãèéí
ãàçàð, ßïîíòîé Ìîíãîëûã íºëººíèéõºº õ¿ðýýíä õóâààñàí íóóö
õýëýëöýýð¿¿ääýý áàñ áàðèãäàæ áàéæýý.
Ìîíãîëòîé áàéãóóëñàí ýíý õýëýëöýýðýý ÄÈÓ-ààð çºâøººð¿¿ëýõ
ÿâäàë Îðîñ óëñûí ýýëæèò çîðèëò íü áîëîâ. Èéìýýñ òºäõºí Îðîñ, Õÿòàäûí
õîîðîíä õýëýëöýý ýõýëñýí àæýý. Îðîñ óëñààñ èéíõ¿¿ ººðòºº çàñàõ òºäèé
àìëàëò àâñàíäàà Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûí óðàì íü õóãàð÷, ººð ò¿øèã
õàéõàä õ¿ð÷ýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ßïîíòîé øóóä õýëýëöýý õèéæ Àð, ªâºð
Ìîíãîëûã íýãòãýí á¿ðýí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõ ãýñýí îðîëäëîãîî
äýìæ¿¿ëýõèéã îðîëäñîí áîëîâ÷, õààíò Îðîñ óëñ íü ìîíãîë÷óóä ßïîíòîé
îéðòîõ á¿õ áîëîìæèéã õààñàí ó÷ðààñ óã îðîëäëîãî àìæèëò îëñîíã¿é.
1912 îíû øóâòàðãààð Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæ
òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ìîíãîë óëñûí õèë õÿçãààðûí òóõàé
àñóóäàë áîëîí Îðîñ óëñààñ çýýëæ çýâñýã àâàõ àñóóäëààð õýëýëöýý õèéõèéí
òóëä Ïåòåðáóðãò î÷ñîí áàéíà. Ìîíãîë óëñ ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõ öýðýã
õºäºëãºõººð áýëòãýæ áàéãààã Îðîñûí òàë ìýäñýí ó÷ðààñ “. . .Ìîíãîë
íèéòýä çîâëîí äýãäýýõ öýðýã ¿¿ñãýõýä ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ áóó çýâñýã,
ìºí㺠òóñàëæ ¿ë ÷àäíà”2 ãýæ ßïîíòîé íóóö ãýðýý áàéãóóëæ, íºëººíèé
õ¿ðýýãýý õóâààðèëñíàà ÿãøòàë áàðèìòàëæ òàòãàëçñàí ó÷ðààñ Ìîíãîëûí
1
È. ß. Çëàòêèí “Äóðäñàí çîõèîë” ñòð-152.
2
Æ. Áîëäáààòàð “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ” ÓÁ., 1994. òàë-78-79.

63
òºëººëºã÷èä àðãàã¿éí ýðõýíä áóóëò õèéæ, çºâõºí Õîâäûí õÿçãààðûã ººðòºº
íýãòãýõèéã Îðîñ óëñààð çºâøººð¿¿ëæýý.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà Îðîñ óëñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé àæèë õýðãèéí õýëýëöýý
õèéæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çàðèì òóñëàìæ àâ÷ýý. Åð íü ýíý àéë÷ëàë
Îðîñ óëñòàé ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàðèëöààãàà ºðãºòãºõºä ò¿ëõýö áîëñîí
þì. Äîêòîð, ïðîôåññîð Æ.Áîëäáààòàð ýíý òóõàé áè÷èõäýý: "Îðîñò î÷ñîí
õî¸ð äàõü óäààãèéí ¿éë ÿâäàë íü Õàíääîðæèéí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé íü
õóâüä óëàì óõààðóóëæ, õî¸ð èõ ã¿ðíèé äóíä îðøèæ áóé áàãà áóóðàé îðîí
òóí óõààëàã íàðèéí, äàâõàð òîîöñîí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéæ ñàÿ áèå äààí
îðøèí òîãòíîæ áîëîõ þì áàéíà ãýäýã ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæýý"1 ãýæ îíîâ÷òîé
çºâ òîäîðõîéëñîí áèëýý. Ãýòýë ÁÍÕÀÓ-ûí çàðèì ò¿¿õ÷èä ò¿¿õýí ¿íýíèéã
ãóéâóóëàí "Õààíò Îðîñ Ãàäààä Ìîíãîëûã òóñãààð òîãòíóóëàõ ÿâóóëãà õèéæ
õèë õÿçãààðàà ìàíàé óëñûí Öàãààí õýðýì õ¿ðòýë òýëýõèéã îðîëäñîí" ãýæ
áè÷èæ áàéâ. Ò¿¿õèéí ÷óõàì ¿íýí ãýâýë: Õÿòàäûí Öàãààí õýðýì õ¿ðòýëõ
ñóóãóóë íóòãàà ÷ºëººëæ, òóñãààð òîãòíîñîí ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñàà
áàéãóóëàõ ãýñýí ìîíãîë÷óóäûí ýðìýëçëèéã õààíò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàð
äýìæèõýýñ òàòãàëçàæ, çºâõºí Àð Ìîíãîëûã ººðòºº çàñàõ ýðõòýé áîëãîõ
ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ, Ìîíãîë Óëñûí ýðõ áàðèã÷äàä àðãà õ¿÷èéã õîñëîí
õýðýãëýæ òóëãàñàí áîëîõ íü äýýð äóðüäñàí áàðèìòóóäààð á¿ðýí íîòëîãäîæ
áàéíà. Ãýâ÷ õààíò Îðîñ ¿¿íèéãýý áàñ ÄÈÓ-ààð çºâøººð¿¿ëýõ õýðýãòýé
áàéëàà.
Îðîñûí áàéäàë Àð Ìîíãîëä íýãýíò èíãýæ áýõæñýí õîéíî Þàíü
Øèêàéí çàñãèéí ãàçàð õè÷íýýí ýñýðã¿¿öýâ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é áàéëàà.
Èéìýýñ Õÿòàäûí òàë Îðîñ óëñòàé õýâèéí õàðèëöàà òîãòîîõûí ¿¿äíýýñ
Ìîíãîë, Îðîñûí õýëýëöýýðèéã çºâøººðºõºä õ¿ðýâ. Òýãýõäýý áàñ Õÿòàäûí
àðä÷èëñàí õ¿÷íèé ýñðýã òýìöýõäýý Îðîñîîñ äýìæëýã àâàõ ãýæ ñàíààðõàæ
áàéñàí àìóé. Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷ Îðîñ, Äóíäàäûí õýëýëöýýíä
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëàí áèé áîëñîí òºâºãòýé áàéäëààñ ãàðàõ
íü ç¿éòýé ãýäýã ñàíàë òàâüæ áàéëàà. Ãýòýë Õÿòàäûí òàë ýñýðã¿¿öñýýð
áàéæýý.
Áîñëîãî ãàðãàæ, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýæ áàéãàà
ìîíãîë÷óóäûã õàòóó çàëõààí öýýðë¿¿ëýõèéã øààðäñàí õÿòàäûí õàðãèñ
õ¿÷íèé ÿâóóëëàãà èõ èäýâõæèæ áàéñàí ¿åä áóþó 1913 îíû ýõýýð Ò¿âýäèéí
ýçýí Äàëàé ëàìûí ãàçðààñ áèå òºëººëºã÷èä Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñîíä
áàÿð õ¿ðãýæ, õî¸ð óëñûí õîîðîíä íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé
àñóóäëààð èðýõýä Ìîíãîë óëñûí ýðõ áàðèã÷èä òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷
õýëýëöýý õèéãýýä Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí íàéðàìäëûí ãýðýýã 1913 îíû II ñàðûí 4
íä áàéãóóëàâ. Ò¿¿íä Ìîíãîë, Ò¿âýäèéí øèíý òîãòñîí óëñàà õàðèëöàí
õ¿ëýýõ çºâøººðºõ, øàðûí øàøíûã ñàéæðóóëàí ìàíäóóëàõ, õî¸ð óëñûí
õîîðîíä çîð÷èãñäûã õàðèëöàí õàìãààëàõ, õóäàëäàà àðèëæààã õºãæ¿¿ëýõ,
äîòîîäûí áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ, õàðèéí äàéñíûã ýñýðã¿¿öýõ òýìöýëä
õàðèëöàí òóñëàõûã çààâ1. Ýíý áîë Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí ãàíö ãýðýý þì. Òèéìýýñ òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýæ
áàéãàà ìîíãîë, ò¿âýäèéí àðä ò¿ìíèéã çîðèãæóóëàõ, ÄÈÓ-ûí ýðõ áàðèã÷äûí
ò¿ðýìãèéëýõ àæèëëàãààã ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð òàðàìäóóëàõàä òóñ áîëñîí
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Áàñ ýðõ ÷ºëºº, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº
òýìöýæ áàéãàà õî¸ð àðä ò¿ìíèé õàìòðàí àæèëëàõ çîðèëãî ýðìýëçëèéí
èëýðõèéëýë áîëñîí àëáàí áàðèìò áè÷èã þì.
1
Æ. Áîëäáààòàð “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ” ÓÁ., 1994. òàë-78-79.
1
“Ìîíãîë àðä ò¿ìíèé... 1911 îí” òàë-189-190.

64
 Äóíäàä èðãýí óëñûí ò¿ðýìãèéëëýýñ ªâºð Ìîíãîëûã ºì㺺ëºõ
çýâñýãò òýìöýë ÄÈÓ, óðüäûí ×èí óëñûí íî¸ðõëûã ºâëºæ, ò¿¿íèé
çàõèðãààíä áàéñàí Ìîíãîë îðíûã ýçýãíýõ áîäëîãî ÿâóóëñàí íü
ìîíãîë÷óóäûí ç¿é ¸ñíû ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Õÿòàäòàé çýðãýëäýý
îðøäîã ªâºð Ìîíãîëä òèéì ýñýðã¿¿öýë îëîí ãàð÷ áàéñíû çàðèìûã íü
äóðäâàë: Æèðýìèéí ÷óóëãàíû Õîð÷èí áàðóóí ãàðûí õîéä õîøóóíû çàñàã
Ðààøìèíæ¿¿ð íàð 1912 îíû õàâðààñ ÄÈÓ-ûí íî¸ðõëûí ýñðýã áîñëîãî
ãàðãàõààð áýëòãýæ ýõýëæýý. Òýãýýä IY ñàðä Óäàé Àð Ìîíãîë ðóó òóñãàé ýë÷
èëãýýæ Æèáçóíäàìáàä áàðààëõóóëàí Æèðýìèéí ÷óóëãàíû àðâàí õîøóóòàé
íýãäýæ áîñëîãî ãàðãàõ ó÷ðàà èëòãýí òóñëàõûã ãóéæýý2. Èõ Õ¿ðýý òýäíèéã
äýìæñýí òóë "Ç¿¿í Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òóíõãèéã ãàðãàæ, 1913 îíû
YIII ñàðûí 20-íä òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí, Øààçãàé õîò áîëîí ×æåíüäóí,
Öçèíüàí õî¸ð ñÿíèéã ýçëýí àâ÷, Õÿòàäûí çàñàã çàõèðãààíû á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã
ìîíãîë àéìãóóäûí íóòãààñ çàéëàõûã øààðäæýý.
Þàíü Øèêàéí çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîë äàÿàð ºðíºæ áóé ÄÈÓ-ûã
ýñýðã¿¿öýæ Ìîíãîë óëñòàéãàà íýãäýõ ãýñýí õºäºë㺺í õèéãýýä Óäàéãèéí
óäèðäñàí àðä ò¿ìíèé áîñëîãûí òóõàé ìýäýýã ñîíñìîãö äàðóé ç¿¿í ãóðâàí
ìóæ áîëîí Õàëóóí ãîëîîñ öýðýã õºäºëãºí, Øààçãàé õîò áà ×æåíüäóíãèéí
õàâüä øèð¿¿í òóëàëäàæ Êàéëó õîòûã ýçëýí àâ÷ áîñîã÷äûã öýðãèéí õ¿÷ýýð
äàðñàí àæýý.
IX ñàðûí 12-íä Óäàé, Ðààøìèíæ¿¿ð íàð ¿ëäýãäýë õ¿÷ õýäýí àðâàí
ìîðüòíîî äàãóóëàí Ñîëîîí óóëàíä çóãàòàí ãàð÷ýý. Òýãýýä Óäàé íü Õºëºíã
äàéðàí Èõ Õ¿ðýý óðóó, Ðààøìèíæ¿¿ð íü ¯çýì÷èíèé íóòãààð òóñ òóñ Àð
Ìîíãîë óðóó îéæ ãàðñàí àìóé3. Óäàé âàíãèéí óäèðäëàãààð ãàðñàí çýâñýãò
áîñëîãî á¿ðýí äàðàãäñàí àæýý.
1912 îíû XI ñàðä Èõ Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí Óäàé âàíãèéí àëáàò
èðãýä, ãýð á¿ëèéã Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð òîõèíóóëàí ñóóëãàõûí õàìò
Óäàéã Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéäààð òîìèëîí àæèëëóóëàâ. ̺íõ¿¿ áîñëîãûí
áàñ íýã óäèðäàã÷ áýéñ Ðààøìèíæ¿¿ð ¿ëäýãäýë õ¿÷ýý äàãóóëàí, Èõ Õ¿ðýýíä
èðñíèéã Ìîíãîë óëñ òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷, òîõèíóóëàí ñóóëãààä ò¿¿íèéã
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäààð òîìèëîí àæèëëóóëñàí áèëýý1.
ªâºð Ìîíãîëîîñ ä¿ðâýæ èðñýí õ¿ì¿¿ñò Àð Ìîíãîëûí õîéä õèë
äàãóóõ õóó÷èí õàðóóëóóäûí õàðúÿàíä áàéñàí íóòãààñ îëãîæ, òýäíèéã
òîõèíóóëàí àæ òºð¿¿ëýõ òàëààð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð èõ àíõààð÷
áàéâ.
Õÿòàäûí çàñãèéã ãàçàð ªâºð Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã äàðàõûí òóëä 1912 îíû çóí ¿ëýìæõýí öýðãèéã ×óóëàëò
õààëãà, Áàò õààëãà, Äîëîí íóóð, Õºõ õîò, Áóãàò õîòûí ÷èãëýëä òàâàí çàìààð
àíãè õóâààí ò¿ëõýí îðóóëàâ. Õÿòàäûí öýðýã îðñîí ãàçàð á¿õíýý ò¿éâýýæ
ýõëýâ.
ªâºð ìîíãîë÷óóä ýíý ìýòèéí ãàøóóí çîâëîíãîî Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäýæ, Õÿòàäûí õàðãèñ öýðãèéí ýðõòíýýñ ÷ºëººëæ
àâàõûã ãóéñàí àéëòãàë, ºðãºäºë ºäèé òºäèéã èð¿¿ëýõ áîëæýý. Çàðèì íü
øóóä öýðýã çýâñãèéí õ¿÷ýýð ÷ºëººëæ íýãòãýõèéã ãóéæ áàéëàà.
Èéìä Ìîíãîë óëñûí Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíààñ
Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ð îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 18 [1913 îíû I ñàðûí 24]-íä
õààíä ºðãºñºí àéëòãàëäàà ãàçàð îðíûã õàìãààëàí ñýðãèéëýí áýëòãýõ
2
“Ìîíãîë ¿íäýñòíèé òîâ÷ ò¿¿õ” Õºõ õîò, 1988 îí. òàë-597.
3
̺í òýíä. òàë-598.
1
Ø. Ñàíäàã “Äóðüäñàí çîõèîë” 1 äýâòýð. òàë-278-279.

65
áààòàð ìýðãýí öýðýã, õóðö çýâñýã îëãóóëàõûã ýðæ áè÷èã çàõèäàë õ¿ðãýæ
èðñýí" ãýæ ºâºð ìîíãîë÷óóä òóñëàìæ ãóéæ áàéãààã äóðäààä: "… ýíý çàâñàð
Õÿòàä öýðýã óëìààð ÿíàãø äàâøèí õàíäàæ áóé õýìýýõ òóë ç¿é íü á¿õèé
îëîí ãàçðûí ò¿øìýë çýðãýýñ á¿ãä òàâàí çàì õóâààí ìîðäóóëâààñ çîõèõ"2
ó÷ðûã èëòãýí, òàâàí ÷èãëýëä õýí õýíèé óäèðäëàãààð öýðýã õºäºëãºõ
ñàíàëàà òºëºâëºí òàâüæ çàðëèãààð áàòëóóëñàí áàéíà. ¯¿íä :
Íýãä¿ãýýð çàì íü : Åã¿çýðèéí õèéäèéí ÷èãëýëä áýéñèéí çýðýã òóñëàã÷
×èìèäöýðýíãèéí óäèðäñàí öýðýã
Õî¸ðäóãààð çàì íü: Äàðüãàíãûí ÷èãëýëä äýñ ò¿øìýë ÷èí ç¿òãýëò ã¿í
Õàéñàí, äýä ñàéä Áàâóóæàâ íàðûí öýðýã
Ãóðàâäóãààð çàì íü : Ѻíèäèéí õî¸ð õîøóó, äºðâºä âàíãèéí ÷èãëýëä
äýä ñàéä, áèøðýëò áýéñ Íàñàí-Àðèâæèõûí öýðýã
ĺðºâä¿ãýýð çàì íü: Õºõ õîòûí ÷èãëýëä, ñàéä ã¿í Ñîíîìäîðæèéí
öýðýã
Òàâäóãààð çàì íü: Óðàäûí ãóðâàí ã¿í, Õàòàí ãîëûí ÷èãëýëä, äýä
çýðýã ò¿øìýë Ç¿òãýëòèéí öýðýã òóñ òóñ õºäëºõ áîëñîí àæýý. ̺í Õîâäûí
õÿçãààðûã çàëãàìæëàõ áýéë, ìàíëàé áààòàð öîëîîð øàãíóóëñàí áàðãûí
Äàìäèíñ¿ðýíã ç¿¿í ºìíº ç¿ãèéí öýðãèéã äàé÷ëàí çàõèðàõ æàíæíààð òîõîîí
òîìèëæýý.
Ìîíãîë óëñ, èíãýæ ªâºð Ìîíãîëûã ºì㺺ëºõ öýðýã òîìèëîí ãàðãàõûí
çýðýãöýýãýý𠺺ðèéí çàñãèéí ãàçðûí íýðèéí ºìíººñ äàãààð èðñýí áà
èðýýã¿é ìîíãîë îâîãòîíä çîðèóëàí óõóóëàí çàðëàõ áè÷èã òàðààâ.
1913 îíû I ñàðä ªâºð Ìîíãîë ðóó õºäºëñºí íýã ò¿ìýí öýðýãò
Õ¿ðýýíèé öýðãèéí ñóðãóóëü áà Õàëõûí àéìàã õîøóóäààñ òàòñàí öýðýã
îðîëöñîí þì. Õàðèí öýðãèéí çàõèðàã÷èä ãîëäóó ªâºð Ìîíãîëîîñ äàãààð
èðýýä íóòàã îðíîî ÷ºëººëºõèéã ýðìýëçñýí õ¿ì¿¿ñ áàéëàà. Òýä ãàçàð îðíû
áàéäëûã ñàéí ìýääýãèéí õóâüä öýðýã òîëãîéëæ ÿâàõàä íýí òîõèðîìæòîé
áàéâ.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîë óðóó õºäºëæ áàéãàà
öýðýãòýý: "… Õàðüÿàò ò¿øìýä öýðã¿¿ä õ¿ðñýí ýë ãàçàðò íîìõîí øóäàðãààð
àìüäðàõ àëèâàà àðäûã º÷¿¿õýí òºäèé õàëäàí äàðëàæ, ãàñàëãàí çîâîîõã¿é
á¿ãäýýð ¿íýí ñàíààãààð õ¿÷ëýí ç¿òãýæ, ÷óõàì òóñ ç¿éí õýðãèéã õè÷ýýí, ¸ñ
æóðàì, öýâýð è÷èìòãèéã ñàõèí ÿâæ ãàâüÿàã èëýðõèéëáýýñ çîõèíî" ãýæ
òóøààñíààñ ¿çýõýä ýíýõ¿¿ òàâàí çàìûí öýðýã áîë Õÿòàäûí çàíäàë÷äààñ
ªâºð Ìîíãîëûí íóòàã îðíûã ºì㺺ëºí õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéñàí íü
èëýðõèé áàéíà. Ìîíãîë óëñûí öýðýã õýä¿éãýýð òîîãîîð öººí áîëîâ÷
áààòàðëàã çîðèãòîé òóëàëäàæ, ªâºð Ìîíãîëûí íóòàã îðíûã ÷ºëººëæ
áàéëàà. Íóòãèéí ìîíãîë àðä èðãýä, Ìîíãîë óëñûí õààíû öýðãèéã ãàçàð á¿ð
äýìæèæ, õîîë õ¿íñ, óíàëãààð äýìæèæ, ººðñ人 òýäíèé ýãíýýíä ýëñýí îðæ
áàéëàà.
1913 îíû çóí ªâºð Ìîíãîëûí íóòàãò áàéëäàæ ÿâñàí ìîíãîë öýðýã
Õÿòàäûí ¿ëýìæõýí öýðýãòýé îëîí ãàçàð øàðãóó òóëàëäààí õèéæ áàéæýý.
̺í òýð ¿åä Õîâä, Àëòàéí õÿçãààðûí çààã Öàãààí Ò¿íãýíèé
Óëààíõàéðõàí ãýäýã ãàçàð ìîíãîë, õÿòàä öýðãèéí õîîðîíä øèð¿¿í
òóëàëäààí áîëæ áàéâ.
1913 îíû íàìàð Øèëèéí ãîë, ×àõàðûí íóòàã ÷ºëººëºãäºæ äóóññàí
áºãººä óëìààð ìîíãîë öýðýã Öàãààí õýðýìä çàðèì ãàçðààð òóëæ î÷îîä

2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-2, ÕÍ112, Í-16

66
ÿëàíãóÿà ×óóëàëò õààëãà õîòûí õýðìèéí õààëãàíû àðààñ ýõëýí Ìîíãîë
íóòãèéí õèëèéã õàìãààëæ áàéæýý.
Ìîíãîë õîøóó íóòàã äàãààð èðýõ ÿâäàë Ìîíãîë óëñûí öýðýã, ªâºð
Ìîíãîëûí íóòàãò ÷ºëººëºõººð îðñíîîñ õîéø èõýñæýý. Èéìä Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçàð, äàãààð îðñîí õÿçãààð íóòãèéí õýðãèéã çàõèðàí øèéòãýõ
òóñãàé ñàéäûí ãàçðóóä áàéãóóëæýý. Òýãýõýä ç¿¿í õÿçãààð áîë ÷óõàë ãàçðûí
íýã áîëæ áàéñàí òóë Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3-ð îíû VI ñàðûí 30 -íä Áîãä
õààíû çàðëèãààð Åã¿çýð õóòàãò Ãàëñàíäàøèéã Ç¿¿í õÿçãààðûí õýðãèéã
çàõèðàí øèéòãýõ ñàéäààð òîìèëîâ1. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçàð ªâºð Ìîíãîëòîé ò¿ðãýí øóóðõàé õàðèëöàí àëáà íýâòð¿¿ëæ
áàéõûí òóëä Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ ç¿¿í òèéø îäîîãèéí Äîðíîä àéìãèéí íóòàã
Áàäàì-Èøýýñ Ñîëîí áàðãûí ç¿ã, ìºí Øàâàðæàðãàëàíòààñ çàì ñàëæ,
Øèëèéí ãîëûí ÷óóëãàíû íóòàãò õ¿ðòýë, ºìíº ç¿ã îäîîãèéí Äîðíîãîâü
àéìãèéí Ñóëèíõýýð ñóìûí íóòàã Àð äýðñ ãýäýã ãàçðààñ óðàãø çàëãàæ ºâºð
÷óóëãàäûí íóòãààð îëîí ñàëàà ìîðèí ºðòºº áàéãóóëñàí àìóé 2. ªâºð
Ìîíãîëûã ºì㺺ëºõ äàéíû àæèëëàãàà ýíý ìýòýýð áàéõàä ÄÈÓ-ûí çàñãèéí
ãàçàð Îðîñ äàõü ººðèéí ýë÷èíãýýð äàìæóóëàí, ªâºð Ìîíãîë äàõü äàéíû
àæèëëàãààã çîãñîîëãîõ òàëààð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò øààðäàæ
ºãºõèéã Îðîñûí Ãßß-íä õ¿ññýí áàéíà. Áàñ Áýýæèí äýõ Îðîñûí ýë÷èíä
ìºíõ¿¿ õ¿ñýëòýý òàâüæýý. Îðîñûí Ãßß Õ¿ðýý, Áýýæèí äýõ ººðèéí
òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí, ªâºð Ìîíãîë äàõü äàéíû àæèëëàãààã çîãñîîõ
øààðäëàãûã Ìîíãîë, ÄÈÓ-ûí òàëä òàâüæ áàéâ3.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûã íýãýíò çºâøººðºí õ¿ëýýæ äàãààð îðñîí
Õºëºíáóéð, ªâºð Ìîíãîëûí õîøóóä, ººðñäèéí õàðúÿàò íóòãèéí õóäàëäàà
àðèëæààíààñ õóðààñàí ãààëèéí îðëîãîîñ çàñãèéí ãàçàðò 1912 îíîîñ ýõëýí
òóøààõ áîëñîí íü ªâºð Ìîíãîëûí íóòãèéã Õÿòàäààñ ÷ºëººëºõººð õºäºëñºí
öýðãèéí çàðäàë ñ¿éòãýëä áàãà ÷ àòóãàé íºõâºð áîëæ áàéâ. Àð, ªâºð
Ìîíãîëûí àëü íü ÷ ãýñýí îí óäààí æèë ×èí óëñûí õîöðîãäìîë õÿçãààð
íóòàã áîëæ áàéñàí àãààä ¿íäýñíèé õóäàëäàà, çàõ çýýë, ¿éëäâýð õºã溺ã¿é
áàéñàí òóë ¿íäýñíèé óëñ òºðºº ñýðãýýæ, íóòàã îðíîî ÷ºëººëºõèéí òºëºº
òýìöñýí ýíý ãóðâàí æèë îð÷ìûí õóãàöààíä þì, þìààð èõýä äóòàãäàæ, àðä
ò¿ìíèé àæ áàéäëûã äîðîéòóóëñàí áàéíà. Õýä¿é òèéì áîëîâ÷ Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí òóñãààð òîãòíîñîí óëñàà áàéãóóëáàë õàðèéí áà íèéãìèéí äàðëàëààñ
¿¿ðä àíãèæèð÷, ò¿ìýí æèëèéí æàðãàë ýäëýõ þì øèãýýð îéëãîæ, õàìàã ìàë
õºðºí㺺 öýðãèéí õýðýãöýýíä íèéë¿¿ëæ áàéâ.

II á¿ëýã. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýí õóâü çàÿà

§1. Óëñ òºðèéí àìüäðàë, ãàäààä áàéäàë.

Äîòîîä óëñ òºðèéí áàéäàë 1911 îíû Àð Ìîíãîë Ìàíæ ×èí óëñûí
200 ãàðóé æèëèéí íî¸ðõëûã ýöýñ áîëãîæ, Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéã ñýðãýýí
áàéãóóëæ, òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñàí íü Ìîíãîë îðíû ñýðãýí ìàíäëûí
ýõèéã òàâüñàí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áºãººä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé

1
Ö. Ïóíöàãíîðîâ. “Äóðäñàí çîõèîë” òàë-68.
2
ÌÓÒÒÀ. ÔÀ-3, ÕÍ-23, òàë-311.
3
Á. Øèðýíäýâ. “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå XIX-XX âåêîâ” ÓÁ., 1963. ñòð-91.

67
òýìöëèéí òîì àìæèëò, Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä
ã¿íçãèé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí äýâøèëò ¿éë õýðýã áàéëàà.
1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
óõàìñðûã ñýðãýýí èäýâõæ¿¿ëæýý. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òºð ñýðãýí
áàéãóóëàãäñàíààð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã îëîí ¿åèéí òóðø äàðàíãóéëæ
áàéñàí Ìàíæèéí òºðèéí õ¿íä ñóðòàëò í¿ñýð àïïàðàò, õ¿íä õ¿÷èð àëáà,
òàòâàð, çàðäàë ñ¿éòãýëèéí õàìò íóðàí óíàâ.
Ýë õóâüñãàë Ìàíæèéí äàðëàëûí øóóä ¿ð äàãàâàð áîëñîí Àð Ìîíãîë
äàõü Õÿòàäûí õóäàëäàà ìºí㺠õ¿¿ëëèéí êàïèòàëä õ¿÷òýé öîõèëò ºãºâ.
Ìîíãîë äàõü óëñ òºðèéí óóð àìüñãàë ýðñ ººð÷ëºãäºæ , àðä îëíû óóð
õèëýíãèéí õóðö ¿ç¿¿ð, Ìîíãîë îðíûã ºðèéí òîðîîð á¿ðõñýí õÿòàä
õóäàëäàà÷äûí ýñðýã ÷èãëýñýí òóë òýäíèé íýëýýä íü Ìîíãîëîîñ çóãòàí
“äîòîð ãàçðàà“ îäæýý.
Ìàíæèéí òºðèéí ºðòºº, öýðýã, õàðóóëûí áîëîí áóñàä àëáà óñòàæ,
õÿòàä õóäàëäàà÷äûí íºëºº ñóëàðñàí íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àæ
àìüäðàëä çîõèõ õºíãºëºëò áîëîâ. Ýíýõ¿¿ õóâüñãàëûí öîõîí òýìäýãëýâýýñ
çîõèõ íýã ãîë ¿ð ä¿í áîë ìîíãîë íóòàãò õÿòàä èðãýäèéã ¿é îëíîîð íü ò¿ëõýí
îðóóëàõ çàìààð ìîíãîë÷óóäûã óóñãàí õÿòàä÷èëàõ ãýñýí õàðãèñ áîäëîãûã
òàñëàí çîãñîîæ, ¿íäýñ óãñààãàà àâðàí õàìãààëñàí ÿâäàë ìºí.
Ìàíæèéí íî¸ðõëûí ¿åä ìîíãîë÷óóäàä ìàíæèéí òºðä öýðãèéí àëáà
õààõ, òóñãàé öýðãèéí àíãèéã çîõèîí áàéãóóëàõ-ñóì õýìýýõ öýðýã ôåîäàëûí
çîõèîí áàéãóóëàëòûã áèé áîëãîí ìºðä¿¿ëñýí ó÷èð Ìîíãîëä áàéíãûí öýðýã
àðìè ãýæ áàéñàíã¿é.¯å ¿å áàéëääàã ìîíãîë öýðýã çýâñýã õàíãàìæèéí õóâüä
÷, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä ÷, áàéëäàõ óðàí ÷àäâàð, áýëòãýëèéí õóâüä ÷
àñàð èõ õîöðîãäñîí áàéëàà.
Ìîíãîë óëñûí öýðãèéã øèíýýð çîõèîí áàéãóóëàõ, ¿¿íèé òóëä îð÷èí
öàãèéí öýðãèéí ýðäìèéã ýçýìøñýí, áàéëäààíû õóðäàí áóó, õóðö çýâñýã,
ãàëò õýðýãñëèéã õýðýãëýæ ÷àääàã, õýäèéãýýð öººí òîîòîé áîëîâ÷ ÷àäâàðëàã
öýðýãòýé áîëîõ ÿâäàë íýí ÷óõàë áàéâ. Ýíý çîðèëãîîð õààíò Îðîñ óëñààñ
öýðãèéí áàéãóóëàëòàä òóñëàìæ àâàõàä èõýä àíõààð÷ áàéâ.
1912 îíä õààíò Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ìýðãýæèëòýí , ñóðãàã÷ äàðãà
íàðûã óðèí àâ÷èð÷, Íèéñëýë õ¿ðýýíèé îéðîëöîî Õóæèðáóëàí õýìýýõ ãàçàð
öýðãèéí ñóðãóóëèéã íýýâ.
1912 îíä Îðîñ, Ìîíãîëûí õîîðîíä ãýðýý áè÷èã áàéãóóëàõ õýðãýýð
çàðàãäàí èðñýí õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí òóñãàé ýë÷ È.ß.Êîðîñòîâåö,
Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéä, ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí õî¸ðûí õîîðîíä
Ìîíãîë óëñûí ìîðèí öýðãèéã áàéãóóëàõ õýðýãò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ àâàõ
òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëàãäàí, 1913 îíû ýõýýð ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. ¯¿íä:
õî¸ð ìîðèí õîðîî, ïóëåì¸ò áà èõ áóóíû ñàëààíààñ á¿ðäñýí, áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä 1900 õ¿íòýé ìîðèí öýðãèéí áðèãàäûã áàéãóóëàõ
áîëæýý. Õààíò Îðîñ óëñààñ äýýðõ õýðýãò ìîíãîë öýðãèéã ñóðãàõààð èõ, áàãà
äàðãà á¿ãä 49 õ¿í èëãýýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñíýýñ ãàäíà öýðãèéí õýðýãò çîðèóëàõ
çýýë îëãîõ áîëæýý. Èéíõ¿¿ Îðîñ óëñûí äýìæëýãòýé áàéãóóëàãäñàí
Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëü íü ìîíãîë öýðãèéí àíõíû áàãà äàðãà
íàðûã áýëòãýõ, îð÷èí öàãèéí öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, çýð çýâñýãòýé
òàíèëöàõ, áàéëäàõ ýðäýì ñóðàëöàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Òóñ
ñóðãóóëüä ñóðàëöàãñäààñ îëîí õ¿í ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã
õàìãààëàí, ìàõ öóñíû áàðèëäàëãààò ªâºð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýëä
òóñëàõ õýðýãò àìü íàñ õàéðã¿é ç¿òãýæ, õÿòàäûí õàð öýðýãòýé ýðýëõýã
áààòàðëàã òóëàëäñàí áèëýý.

68
 Òóñ îðíû äîòîîä áàéäëûã òºâõí¿¿ëýõýä óëñûí õóóëü öààçûã òîãòîîí
ÿâóóëàõ ÿâäàë ÷óõëûã õàðãàëçàí, óëñûí õóóëü ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàõ
òóñãàé õ¿ì¿¿ñèéã òîìèëîí àæèëëóóëæýý. Òýä íàð ìîíãîëûí õóó÷èí õóóëü
öààç çýðýã 396 äýâòýð õóóëü öààçûã ìîíãîëîîð îð÷óóëàí õÿíàæ,
ìîíãîë÷óóäûí óãààñ ìºðäºæ èðñýí õóóëü öààçûã èø ¿íäýñ áîëãîí 64
äýâòýð õóóëü öààçûã áîëîâñðóóëæýý. Ýë õýðýãò ã¿í Ï¿ðýâæàâ,
Ìèíæ¿¿ðäîðæ, Î.Æàìúÿí, Ìàãñàðæàâ õóðö, Áàò-Î÷èð øàäàð íàð èõýýõýí
õ¿÷èí ç¿òãýñýí þì.
Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýäãýýð õóóëü öààçûã áàòàëæ, íèéòýýð
äàãàæ øèéòã¿¿ëýõýýð òîãòîæ, õýâëýí íèéòýëæ ýõýëæýý. Ýíý õóóëü ç¿éëèéí
áè÷ã¿¿ä íü îðøèí áóé íèéãìèéí áàéãóóëàëòûã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ
áàéëàà. Õýäèéãýýð ýíý õóóëü öààç àãóóëãà çîðèëãî íîãäóóëàõ øèéòãýëèéí
õóâüä õóó÷íûã áàðèìòëàí ìºðäñºí øèíæ ÷àíàðòàé áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñ
íýãäñýí íýãýí õóóëü öààçòàé áîëñîí ÿâäàë áîë ýðõç¿éí õóâüä ãàðñàí
äýâøèë áàéâ. Ýë õóóëü íü ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ýðõç¿éí õºãæëèéí àíõíû
ãàðàà áîëñîí þì.
Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í YIII Áîãä Æèáçóíäàìáà ¿íäýñíèé
ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé á¿ð ýõíýýñ Ìàíæ-Õÿòàäûí íî¸ðõëîîñ àíãèæðàí,
Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ ÷èã øóãàìûã
òóóøòàé áàðèìòàëæ, øàðûí øàøíû òóãèéí äîð ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõèéã
÷àðìàéæ áàéñàí íü ò¿¿íèéã óëñ òºðèéí òàâöíàà òîâîéí ãàð÷ Ìîíãîëûí ýçýí
õààí, òºðèéí áýëýã òýìäýã áîëîí òîäðîõ íºõöºë áîëæýý. Ãýâ÷ òóñãààð
òîãòíîëîî çàðëààä, óëñ òºðºº áàéãóóëñíû äàðàà Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿äèéí äîòîð òºðèéã õýí òîëãîéëîõ àñóóäëààð ñàíàë çºðººä
áàéãàà íü èëýðñýí áàéíà. Õàð íî¸äûí çàðèì íü ººðñäèé㺺 ýçýí ×èíãèñèéí
¿åýñ óëñ òºðä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé ÿâæ èðñýí óëàìæëàëûã èø òàòàæ Áîãä
ãýãýýíèéã õàðü ãàðàëòàé, øàøíû ç¿òãýëòýí ó÷èð óëñûí ýçýí õààí áîëîõ
ó÷èðã¿é ãýæ ¿çýæ áàéâ. Øàð íî¸ä ÷ Áîãä ãýãýýíèé ýçýí õààíä
ºðãºìæëºãäñºíèéã äàëèìäóóëàí, ººðñ人 àøèã ãàðãàæ íºãººä¿¿ëýý
ñóëðóóëàõûã ÷àðìàéæ áàéëàà. Ýíý çºð÷ëèéã ãàäíààñ ººãø¿¿ëýí äýâýðãýæ
áàéâ. Áîãä õààí 1914 îíû II ñàðä çàñãèéí ãàçðûí äýðãýä Åâðîïûí îðíóóäûí
ïàðëàìåíò [ñåíàò] ìàÿãòàé çºâëºõ ýðõ á¿õèé óëñûí õóðëûã áàéãóóëæýý. Ýíý
áîë òºð çàñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàä áèé áîëñîí øèíýëýã áºãººä òîìõîí
ººð÷ëºëò áàéñàí. Áîãä õààí ýíý øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà óëñ îðíû äîòîîä
áàéäëûã òîãòâîðæóóëàõ, òºð çàñãèéí áîäëîãîä óëàì á¿ð íºëººëºõèéã
ýðìýëçýõ áîëñîí íèéãìèéí äýâøèëò õ¿÷íèé ñàíàë øààðäëàãûã õàðãàëçàí
¿çæýý. Óëñûí õóðàë íü äýýä õóðàë, äîîä õóðàë ãýäýã õî¸ð òàíõèìòàé áàéâ.
Äýýä õóðàëä åðºíõèé ñàéä, ÿàìíû ñàéä íàð, àéìãèéí õààä, çàñàã íî¸ä,
çàðèì ýðõ á¿õèé òîì ôåîäàë ò¿øìýä îðäîã áàéâ. Äîîä õóðàëä çàñàã áóñ
íî¸ä, òàéæ íàð, áè÷èã öýðãèéí áàãà äóíä òóøààëûí ò¿øìýä îðäîã áàéæýý.
Óëñûí õóðëûí àëü ÷ òàíõèì íü ñîíãóóëèéí áóñ çàð÷ìààð áàéãóóëàãäñàí,
ÿçãóóð óãñàà áàðèìòàëñàí øèíæ ÷àíàðòàé áàéëàà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷
óëñûí õóðàëä õýëýëöýí çàñãèéí ãàçàðò îðóóëæ áàéñàí àñóóäëóóäààñ ¿çýõýä
òóñ îðíû íèéãýìä ñî¸îëæ áàéñàí øèíý äýâøèëò õ¿÷èí Ìîíãîë îðíû
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàëä øèíý÷ëýëò õèéõ çîðèëãîäîî óã
áàéãóóëëàãûã àøãèãëàõûã îðîëäîæ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéäàã. Ìîíãîëä
¿¿ññýí óëñûí õóðàë íü ºðíº äàõèíä ôåîäàëèçì ìºõºõ ¸ð íü îðñîí ¿åä
êàïèòàëèñò õ¿÷íèé ýðõ àøãèéã õàìãààëàëàí, àðä÷èëëûí èíäýð áîëñîí
ïàðëàìåíò ¿¿ññýíòýé àìüñãàë íýã þì.

69
 Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿÷ ò¿ðýí óñòãàñàí íü 1911
îíû Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë Ìîíãîë ¿íäýñòíèé òºð
óëñûã ñýðãýýí òóíõàãëàñíààðàà õýë, øàøèí ø¿òëýã, ìàòåðèàëëàã ñî¸ëûí
íýãäýë á¿õèé ìîíãîë òóóðãàòíû äîòîð ¿íäýñíèé ¿çëèéã áàäðààæ, Èõ Õ¿ðýýã
òîéðîí íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ ýðìýëçýë ºðíºâ.
Òóõàéëáàë, Îðîñ óëñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã
àøèãëàí, ßïîí çýðýã îðíóóäòàé õýëýëöýí òîõèð÷, íºëººíèé õ¿ðýýíäýý
áàãòààñàí Àð Ìîíãîë äàõü ººðèéí ýðõ àøãàà óëàì ëàâøðóóëàõûã çîðüæ,
Õÿòàä Ìàíæ ã¿ðíèé õèë õÿçãààðààð óëñûíõàà õèëèéã òîãòîîõûí òóëä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëûã îãòõîí ÷ õ¿ëýýæ àâàõûã õ¿ñýõã¿é,
ßïîí ªâºð Ìîíãîëä òîãòîîñîí íºëººíèéõºº õ¿ðýýã áîëæ ºãâºë Àð Ìîíãîë
òèéø òýëýõèéã äàëäóóð ñàíààðõàæ áàéæýý.
Îðîñûí õààíò çàñãààñ 1912 îíû XII ñàðä Ìîíãîëòîé áàéãóóëñàí
õýëýëöýýðèéí òóõàé ºìíºõ ç¿éëä ºã¿¿ëñýí áîëîé.
Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëòîé òóñãàéëàí õýëýëöýýð õèéñýí
ÿâäàë Õÿòàäûí òàëûã àðãà áóþó þì áîäîõîä õ¿ðãýñýí áàéíà. Õÿòàäûí òàë
Ìîíãîëûí àñóóäëààðõè ººðèéí áàéð ñóóðèà Îðîñò õ¿ëýýëãýæ ÷àäààã¿éãýý
îéëãîæ, óã àñóóäëààð Îðîñòîé òîõèðîëöîõ áàéð ñóóðüò øèëæèâ.
Îðîñ Õÿòàä õî¸ð 1913 îíä Áýýæèí õîòíîî Ìîíãîëûí àñóóäëààð
õýëýëöýýð õèéæ, “èëýðõèéëýí ãàðãàõ áè÷èã ç¿éë” áóþó “Îðîñ Äóíäàä õî¸ð
óëñûí 1913 îíû òóíõàã” ãýäýã áàðèìò áè÷èãò õàðèëöàí ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Ýíý òóíõãèéí íýãä¿ãýýð ç¿éëä “Îðîñ óëñ, Äóíäàä óëñûí Ãàäààä Ìîíãîëûí
õýìæýýòýé ýçýðõýõèéã (àâòîíîìèéã ðåä.) çºâøººðºí õ¿ëýýâ”. Õî¸ðäóãààð
ç¿éëä “Äóíäàä óëñ Ãàäààä Ìîíãîëûí ººðòºº ýçýðõýõèéã çºâøººðºí õ¿ëýýâ”
ãýæýý. Ýíý òóíõàã ¸ñîîð ìîíãîë÷óóä “Ãàäààä Ìîíãîëûí äîòîîä çàñãèéã
ººðñ人 ìýäýæ, õóäàëäàà ¿éëäâýð ýðõëýõ, ýë ç¿éëä Äóíäàä óëñ
õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõã¿é, Ãàäààä Ìîíãîëä öýðýã, èðãýä ò¿ëõýí îðóóëàõã¿é”
áàéõ ¿¿ðãèéã Îðîñ Õÿòàä õî¸ð õàðèëöàí õ¿ëýýæýý. ̺í 1912 îíû Îðîñ-
Ìîíãîëûí õýëýëöýýðèéí óòãà ñàíààã Õÿòàäûí òàë çºâøººðºõèéí õàìò
Ìîíãîëûí àñóóäëûã Îðîñ, Äóíäàä, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí ãóðàâëàñàí
õýëýëöýýðýýð æè÷ õýëýëöýí øèéäýõýýð òîãòñîí íü óãòàà ýíýõ¿¿ òóíõàã
áè÷ãèéí Îðîñ-Õÿòàä õî¸ð õàìòûí õ¿÷ýýð Ìîíãîëûí òàëä õ¿ëýýí
çºâøººð¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéëàà.
1912 îíû “Îðîñ-Ìîíãîëûí õýëýëöýýð”, 1913 îíû “Îðîñ Õÿòàä
òóíõàã”-èéí äàðàà Ìîíãîë ýðõ áàðèã÷äûí Îðîñò õàíäàæ áàéñàí ãîðüäëîãî
òàëààð áîëæ, èõýýõýí õºðñºí þì. Èéìä “Ìîíãîë îðîí ãàäààä îðîí çàéãàà
òýëýõ, ãàäààä õàðèëöààíäàà Îðîñ, Õÿòàäààñ ãàäíà ãóðàâ äàõü íºëºº á¿õèé
ã¿ðíèéã òàòàí îðîëöóóëàõ îðîëäëîãî” õèéæ ýõëýâ.
1913 îíû ºâºë Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷äèéã Ïåòåðáóðã õîòíîî î÷èõäîî õààíò Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé
óóëçàæ, Ìîíãîë óëñûí îðøèí òîãòíîõîä ÷óõàë õîëáîãäîëòîé õýä õýäýí
àñóóäëààð Îðîñûí ç¿ãýýñ äýìæëýã àâàõ àñóóäëààð õýëýëöýý õèéõýýñ ãàäíà
Àíãëè, Ôðàíö, ßïîí çýðýã îëîí óëñààñ Îðîñò ñóóæ áàéñàí ýë÷èí ñàéäûí
ÿàìäàä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýõ àñóóäëûã òàâüæ, çàðèì
îðîíä àéë÷ëàõ çºâøººðºë õ¿ñýõ øààðäëàãàòàé áàéæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð îðíû
Îðîñ äàõü ýë÷èí ñàéäûí ÿàìäààñ õýí íü ÷ óã àñóóäàëä òóí áîëãîîìæòîé
õàíäàæ, Ì.Õàíääîðæ íàðûã õ¿ëýýæ àâñàíã¿é.
1913 îíû ýõýýð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, áèíò
âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí íàðûã ßïîíä î÷óóëàõààð òîìèëîí èëãýýæýý. Öýðýí÷èìýä
íàðûí çîðèëãî íü ßïîíòîé õóäàëäàà, íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ ÿâäàë

70
áàéæýý. Ãýâ÷ Îðîñûí òàë òóõàéëáàë, Õàðáèí äàõü Îðîñûí êîíñóë
Öýðýí÷èìýä íàðûã öààø àëõóóëñàíã¿é. Ãýâ÷ ýíý íü Ìîíãîëûí àñóóäàë
ßïîíû ñîíèðõëûã òàòàõã¿é áàéñíû áàòàëãàà áèø þì. 1913 îíû íàìàð
ßïîíû èðãýí Êîäàìà ãýã÷ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðæ õîðü ãàðóé õîíîã áàéõäàà
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàæ, Ìîíãîë óëñ ßïîíòîé íàéðàìäàõûí
÷óõëûã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéâ. Êîäàìà àìèí õóâèàðàà ÿâæ áàéñàí óó,
ò¿¿íèé àð òàëä ßïîíû òºð áàéñàí óó ãýäýã íü ýä¿ãýý ÷ òîäîðõîé áóñ. ßìàð ÷
áàéñàí Êîäàìàãèéí Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ ¿éë àæèëëàãàà ßïîíû àøèã
ñîíèðõîëûí èëðýë áàéñàí íü ýðãýëçýýã¿é.
1913 îíû ýöýñ 1914 îíû ýõýýð Ìîíãîë óëñûí Á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ ÿàìíû ñàéä (Çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéä) Ò.Íàìíàíñ¿ðýí
òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã äàõèí Îðîñ óëñàä òîìèëîí èëãýýâ.
Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí Îðîñò î÷ñîí íü Áýýæèíãèéí òóíõàã ãàðñíû äàðàà
áºãººä ò¿¿íèé àéë÷ëàëûí ãîë çîðèëãî 1913 îíû “Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã”-èéã
Ìîíãîë óëñ îãò õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæã¿éã Îðîñûí òàëä îéëãóóëæ, Ìîíãîë óëñ
Õÿòàäòàé á¿ðìºñºí õàðèëöààãàà òàñàëæ áàéãàà áóþó á¿ðýí òóñãààð
òîãòíîñîí ãýäãýý Îðîñûí òàëä ýðñ øèéäâýðòýé èëýðõèéëæ, ªâºð Ìîíãîëûã
íýãòãýõ õýðýãò äýìæëýã õ¿ñýõ, Îðîñ óëñàä Ìîíãîëûí ýë÷èí òºëººëºã÷èéã
ñóóëãàõ ÿâäàë áàéæýý. ̺í Ïåòåðáóðã äýõ ãàäààä îðíû ýë÷èí ñàéäóóäàä
õàíäàæ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã äýìæ¿¿ëýõèéã îðîëäñîí áèëýý. Ãýâ÷
Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Áýýæèíãèéí òóíõãààñ ÿìõûí òºäèé ÷ óõàð÷, ìîíãîëûí
õ¿ñýëòèéã îãòõîí ÷ õ¿ëýýæ àâñàíã¿é. Çîðüæ î÷ñîí õýðýã íü îãò á¿òñýíã¿é.
×óõàì ë õàä ìºðãºñºí ìýò áîëæýý.
Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Áîãä õààíààñ ßïîíû ýçýí õààíä ÿâóóëñàí çàõèäëûã
àâ÷ ÿâñàí áºãººä ò¿¿íèéãýý Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ñàçàíîâò ßïîíä
äàìæóóëàí ºãºõèéã õ¿ñýí ãàðäóóëæýý. Óã çàõèäàëä ªâºð Ìîíãîëûã õÿòàä
öýðýã ò¿ðýìãèéëýí çîâîîæ áóéã äóðäààä, ªâºð Ìîíãîëîîñ õÿòàä öýðãèéã
ãàðãàõûã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ øààðäàæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí
õýðýãò òóñëàõûã õ¿ñýýä, Ìîíãîë-ßïîíû õîîðîíä ºíº óäààí õóãàöààíû
íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ ýðìýëçýëòýé áàéãààãàà èëýðõèéëæýý.
Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí àéë÷ëàëûí ¿åýð Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëä
3 ñàÿ ðóáëèéí çýýë îëãîõ, õîðèí ìÿíãàí âèíòîâ, òàâàí èõ áóó, äºðâºí
ïóëåì¸ò õóäàëäàõààð áîëæýý. Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð ýíý çýýëèéí
çàðöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõ ò¿øìýëýý Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ñóóëãàõ áîëæýý.
̺í ò¿¿í÷èëýí Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð ìîíãîë öýðãèéã ªâºð Ìîíãîëîîñ
ãýäðýã òàòàõ, Õèàãòàä áîëîõ ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò òºëººëºã÷人
îðîëöóóëàõ, Ìîíãîë óëñ öýðýã çýâñãèéí òàëàà𠺺ð õýíýýñ ÷ òóñëàìæ àâ÷
áîëîõã¿éã õàòóó ìºðäºõ áîëçîë áîëãîæ õ¿ëýýëãýæýý.
1913 îíû Áýýæèí õîòíîî Îðîñ Õÿòàä õî¸ðûí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí
òóíõàã áè÷ãèéí òàâäóãààð ç¿éëèéí äàãóó Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí
ýòãýýäèéí áàãà õóðëûã 1914 îíû YIII ñàðûí 26-íä Ìîíãîë-Îðîñûí õèë äýýðõ
Õèàãò õîòíîî ýõëýâ. Ýíý áàãà õóðàëä îðîëöñîí Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë òàëóóä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð õàðèëöàí ìàø èõ çºðºëäºæ
áàéñàí áèëýý. Èéì ó÷ðààñ óã áàãà õóðàë ìàø õóðö çºð÷ëèéí äóíä, 8 ñàð
ãàðóé õóãàöààíä ñóíæèð÷, ýöñèéí ä¿íäýý Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð õ¿÷ýý íýãòãýí
áóóðàé Ìîíãîëûã õàâñàéäàõ çàìààð 1913 îíû Îðîñ, Õÿòàäûí òóíõãèéã
òóëãàí õ¿ëýýëãýâ.
Ýíý áàãà õóðàëä Îðîñûí òàëààñ Íèéñëýë õ¿ðýýíä ñóóõ åðºíõèé
êîíñóë À.ß.Ìèëëåð òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, Õÿòàäûí òàëààñ äýñëýã÷
ãåíåðàë Áè Ãóéôàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, Ìîíãîëûí òàëààñ Äîòîîä

71
ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, äà ëàì Äàøæàâ, Ñàíãèéí ÿàìíû
òýðã¿¿í ñàéä, ò¿øýýò âàí Ã.×àãäàðæàâ òýðã¿¿òýé (1914 îíû X ñàðààñ Ø¿¿õ
ÿàìíû äýä ñàéä, æîíîí áýéñ Ö.Øèðíýíäàìäèí Äàøæàâûí îðîíä
òîìèëîãäñîí) òºëººëºã÷èä îðîëöæýý.
Ýíý õýëýëöýýðò îðîëöñîí Õÿòàäûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Áè
Ãóéôàí “Äóíäàä óëñ áà Ìîíãîë óóëààñ íýãýí ãýð áºë㺺” õýìýýãýýä 1-ä:
Äóíäàä, Îðîñ õî¸ðûí òóíõàã, ò¿¿íèé Õÿòàä, Îðîñ õî¸ðûí óëñûí ñîëèëöñîí
íîîò áè÷ãèéã ÿãøòàë áàðèìòëàõ, 2-ò: Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñîí ó÷èð
ÿâäàë ¿ã¿é ãýñýí áàòàëãàà áè÷èã ãàðãàõ, 3-ò: Ãàäààä Ìîíãîëûí ýçýí õààí
õýìýýõýýñ òàòãàëçàæ, Æèáçóíäàìáà õóòàãò õýìýýõ íýðýý õýðýãëýõ, 4-ò:
Ãàäààä Ìîíãîë Îëíîî ºðãºãäñºí ãýäýã îíû öîëîî óñòãàæ, Èðãýí (Äóíäàä)
óëñûí îí òîîëëûã õýðýãëýõèéã õ¿÷ëýí øààðäæýý. ¯¿íä Ìîíãîëûí òàë “õààí
ýçýí áà óëñûí öîë, îíû íýðèéã õýâýýð áàòëàí òîãòîîõûã çºâøººð¿¿ëýõ”-ýýð
õ¿÷ëýí ýñýðã¿¿öýâ. Îðîñûí òàë Õÿòàä Ìîíãîëûí çºðºë人íèéã àøèãëàí
Ìîíãîëä òîãòíîñîí íºëººãºº óëàì çóçààòãàõ, ýíý çîðèëãîîð “Õýðýâ Õÿòàä
òîõèðîõã¿é áóöâààñ õýìæýýòýé ýçýðõýã ýðõèéã ÷ àëäàõ áóé çà…õàðèí ÷
Ãàäààä Ìîíãîëûã îëîí óëñûí äóíä ÿìàð çýðýã äýâýýð áàéõûã òîäîðõîéëîõ
íü ìàíàé Îðîñ óëñàä Õÿòàäààñ áàãàã¿é ÷óõàë áîëãîí ñàíàãäìóé. Íýãýíò
Îðîñ Õÿòàä õî¸ð èëòãýí ãàðàõ (òóíõàã ðåä.) áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí òóë
¿¿ãýýð Îðîñîîñ Ãàäààä Ìîíãîëûí ººðòºº ýçýðõýõèéã õ¿ëýýñýí áîëìîé” ãýæ
ººðèéí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëæ, Ìîíãîëòîé òºìºð çàì áàéãóóëàõ, òºìºð
óòàñíû ãýðýý, áóó çýâñãèéí ãýðýý, ìºí㺠çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëàõûã
øàâäóóëæ áàéæýý. Èéíõ¿¿ Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò
“Ãàäààä Ìîíãîëîîñ Äóíäàä óëñûí ñþçåðåíèòåòèéã çºâøººðºí õ¿ëýýâ.
Äóíäàä, Îðîñ õî¸ð óëñààñ Äóíäàä óëñûí ãàçðûí íýãýí õýñýã áîëîõ Ãàäààä
Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã çºâøººðºí õ¿ëýýâ” ãýæýý.
Òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé òºðºº ñýðãýýæ óëñàà áàéãóóëàõ ãýñýí
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿ñýë ýðìýëçýë, òýìöýë Îðîñ, Äóíäàä õî¸ð óëñûí
õ¿÷ ò¿ðýìãèéëýëä àâòàí àâòîíîìèò ýðõòýé áîëîí õÿçãààðëàãäàâ. Óã
õýëýëöýýðýýð Ãàäààä Ìîíãîëûã Äóíäàä óëñûí ãàçàð íóòãèéí íýãýí õýñýã,
Õÿòàäûí ýçýí ýðõèéí äîð îðøèõ àâòîíîìèò óëñ ãýýä àâòîíîìèò Ãàäààä
Ìîíãîëûí õèë õÿçãààðûã çºâõºí Õàëõ äºðâºí àéìàã, Õîâäûí õÿçãààðààð
òîãòîîæýý. ªâºð Ìîíãîë, Áàðãà áîëîí áóñàä ìîíãîë óãñààòíû Ìîíãîëûí
òºð人 íýãäýí íèéëýõ ãýñýí õ¿ñýë òýìöýë õºñºð õàÿãäàâ.
1915 îíû YII ñàðä Õèàãòûí õýëýëöýýðèéí äàãóó Þàíü Øèêàéí
çàñãèéí ãàçàð äýýðõ õýëýëöýýðò îðîëöñîí ×åíü Ëó-ã Õÿòàäààñ Õ¿ðýýíýý
ñóóõ åðºíõèéëºí õýðýã øèéòãýõ ñàéäààð òîìèëîâ. Ò¿¿íèé áèå X ñàðä
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðæýý. ̺í Õ¿ðýýíèé Õÿòàä ñàéäûí òóñëàõûã Õîâä,
Óëèàñòàé, Õèàãòàä òóñ òóñ ñóóëãàâ.
1915 îíû äóíäóóð Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä õààí
Æèáçóíäàìáàä “Ãàäààä Ìîíãîëûí Áîãä Æèáçóíäàìáà õààí” öîë
ºðãºìæëºí èð¿¿ëæ, áàñ óðüä Ìîíãîëûí òºðä äàãààð îðñîí ºâºð
ìîíãîë÷óóäûí ÿëûã õýëòð¿¿ëýõ, ìºí Ãàäààä Ìîíãîëûí îëîí íî¸ä, òàéæ,
ëàì íàðûí öîë õýðãýìèéã õýâýýð õýðýãë¿¿ëýõ, áàéöààí ¿çýæ, îíö
äýâø¿¿ëýí ºðãºìæëºõ òóõàé öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëýâ. ¯¿íèé õàðèóä Áîãä
õààí “Íàìàéã Ãàäààä Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæèëñºí, äàãààð îðñîí ºâºð
ìîíãîë÷óóäàä ÿë ¿ë õýëýëöýõ áîëñîíä èõýä áàÿñàâ. Ãàãöõ¿¿ Ãàäààä
Ìîíãîëûí îëîí íî¸ä, òàéæ, ëàì íàðò öîë õýðãýì ºðãºìæëºõ òóõàé äóðäñàí
íü ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí 5-ð ç¿éëä íèéöýõã¿é òóë çºâøººð÷ ¿ë
÷àäíà” ãýæ ìýäýãäæýý. ¯¿ãýýð ¿ë áàðàì Áîãä Æèáçóíäàìáà Õÿòàäûí

72
åðºíõèéëºã÷ººñ èð¿¿ëñýí Ãàäààä Ìîíãîëûí Õóòàãò õààíû àëòàí òàìãûã
õ¿ëýýæ àâàõûã òàòãàëçæýý. Ýíý áîë Áîãä õààíû Ìîíãîë óëñûí õààí ýçíèé
ýðõýý õàäãàëàí ¿ëäýõ îðîëäëîãî, ýñýðã¿¿öëèéí íýã õýëáýð áàéëàà. Ãóðâàí
ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí äàðàà ¿íäýñíèé íýãäñýí òºð óëñàà áàéãóóëàõ óðèà
äóóäëàãààð Õàëõ Ìîíãîëä èðæ, Ìîíãîëûí òºðä ç¿òãýæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí
èõýíõ íü àðãà áóþó ªâºðëºã÷ íóòàãòàà áóöàâ. Ãýâ÷ òýäíýýñ íýëýýä íü Àð
Ìîíãîëä ¿ëäýæ, àð ìîíãîë÷óóäòàé æàðãàë çîâëîíãîî õóâààëöñàí áèëýý.
Áàñ çàðèì íü ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéã îãò õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é,
ìîíãîë óãñààòíûã òàñ÷èí õóâààæ, Õÿòàäûí ãàðò ºã÷ áàéãààã ýñýðã¿¿öýí
çýâñýã õºäºëãºí òýìöýæ áàéâ. Òýäíèé äîòðîîñ øóäàðãóó áààòàð
Áàâóóæàâûí õóâü çàÿà òóõàéí ¿åèéí Ìîíãîëûí õóâü çàÿàòàé òóí ÷ àäèë
áàéñàí áèëýý. Áàâóóæàâ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàñàí ìýäýýã
ñîíñîîä Ìîíãîë òºð人 õ¿÷èí ç¿òãýõýýð Àð Ìîíãîëä èðñýí áºãººä ò¿¿íäýý
÷ ¿íýí÷ øóäàðãà áàéæ, ªâºð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã Õÿòàäûí
ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ºì㺺ëºí õàìãààëàõ òàâàí çàìûí öýðýãò îðîëöîí
ýðýëõýã òóëàëäàæ ÿâæýý. Ãýâ÷ 1913 îíû Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãèéí äàãóó
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ ªâºð Ìîíãîëûã ºì㺺ëºí ÷ºëººëºõººð
òóëàëäàæ ÿâñàí öýðãýý ãýäðýã òàòàõàä Áàâóóæàâ ººðèéí öýðãèéí õàìò ªâºð
Ìîíãîë, Õàëõ íóòãèéí çààãò èðæ ñóóæýý. Áàâóóæàâ 1914 îíû ýõýýð ç¿¿í
ºìíºä õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûã òºâøèòãºí òîõèíóóëàõ ò¿øìýë öýðãèéã
åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäààð òîìèëîãäîí, Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí
õýëýëöýýðèéí ýöñèéí ä¿íã õ¿ëýýí íààø ÷ ¿ã¿é, öààø ÷ ¿ã¿é áîëæýý.
Áàâóóæàâ Õèàãòûí õýëýëöýýðýýñ ñàéí þì îãò õ¿ëýýõã¿é áàéñàí áºãººä ¿ð
ä¿í íü ò¿¿íèé ñàíàñàí÷ëàí á¿òñýíã¿é òóë ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéã
îãò äàãàõã¿é, Õÿòàäàä çàõèðàãäàõûí îðîíä òýäýíòýé ýðýã÷èí ýìýã÷íýý
¿çýëöýí ¿õñýí íü äýýð õýìýýí ¿çýæ áîñ÷ òýìöñýí áèëýý. Áóñäûí õ¿÷èíä
àâòàãäñàí Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð Áàâóóæàâò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ íü áàéòóãàé
ñàÿõàí ¿íäýñíèé áààòàðò ºðãºìæèëæ áàéñàí òýð õ¿íèéõýý ýñðýã öýðýã
èëãýýí Ìîíãîë íóòãààñ ¿ëäýí õººæ áàéæýý. Îëîí óëñûí õàðãèñ õ¿÷íèé
õóéâàëäààíû çîëèîñ áîëñîí ýíý õàëóóí ýõ îðîí÷ áààòàð ýð ñ¿¿ëäýý Õÿòàä,
Ìîíãîë, Áàðãûí íóòãèéí çààã õàâèàð óóëãàëàí ò¿éâýýæ, ÿíç á¿ðèéí õ¿÷íýýñ
äýìæëýã îëîõûã îðîëäîí öºõºð÷, ñ¿¿ëäýý Ìàíæ õààíû òºðèéã ñýðãýýíý ãýæ
õÿòàä öýðýãòýé ¿å, ¿å òóëãàðàí áàéëäàæ ÿâààä 1916 îíû 10-ð ñàðä äàéñíû
ñóìàíä îíîãäîí õàðàìñàëòàéãààð ýöýñ áîëæýý.
Äýëõèéí I äàéíä ìàíàé óëñûí àéë õºðø Îðîñ, Õÿòàä óëñóóä àëü íýã
õýìæýýãýýð òàòàãäàí îðæ, äîòîîä óëñ òºðèéí áàéäàë íü íýí òîãòâîðã¿é
áîëæ, íèéãìèéí àíãè á¿ëýã, óëñ òºð, öýðãèéí õ¿÷íèé õîîðîíäûí òýìöýë
õóðöäàæ, Îðîñ îðîíä õóâüñãàë ãàðñàí íü Ìîíãîëûí äîòîîä, ãàäààä
áàéäàëä èõýýõýí íºëººëºâ.
Îðîñûí áîëüøåâèê çàñãèéí ãàçàð áàãà áóóðàé îðíóóä ººðòºº çàñàí
òîãòíîõ ýðõèéã òóíõàãëàâ. 1915 îíä Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð Àð
Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí áàéäëûã ýöýñëýí òîäîðõîéëæ, Õÿòàäûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä, òýãýõäýý Îðîñûí íºëººíèé àâòîíîìèò óëñ áîëãîí áàòëàâ.
Ýíý õî¸ð ¿éë ÿâäàë ìîíãîë óãñààòíû òºðèéí øèíý õýëáýðèéã èëýðõèéëýõ,
¿íäýñ óãñààãàà õàìãààëàõ òýìöëèéã òîäîðõîé õýìæýýãýýð èäýâõæ¿¿ëæýý.
ßëàíãóÿà Æ.Öýâýýí, Ý.Ðåí÷èíî íàðûí çýðýã áóðèàäûí ñýõýýòí¿¿ä Ãàäààä,
Äîòîîä Ìîíãîë, Áóðèàä, Ñèíüöçÿíû ìîíãîë÷óóä, Òóâà-ã íýãòãýñýí èõ
Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ ¿çýë ñàíààã äýâø¿¿ëæ áàéëàà. Òýäíèé áîäëîîð
ýíý íü ìîíãîë÷óóäûí àæ òºðäºã ò¿¿õýí íóòàã äýâñãýðèéã ñýðãýýæ, Îðîñ,
Õÿòàä, ßïîíû íºëººíººñ àíãèä æèíõýíý áèå äààñàí, òóñãààð òîãòíîñîí

73
Ìîíãîëûí òºðèéí øèíý õýëáýðèéã òîãòîîõ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéâ. Îðîñ,
Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä àâòîíîìèò ýðõòýé áàéæ Ìîíãîëûí àñóóäëûã á¿ðýí
øèéäýæ ÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé áºãººä õàðèí ìîíãîë óãñààòíû àâòíîìèò
ìóæóóäààñ á¿ðýëäñýí íýãäñýí Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëáàë Ìîíãîëûí
àñóóäëûã øèéäýæ ÷àäíà ãýæ òýä ¿çýæ áàéëàà.
1919 îíû II ñàðä ×èòà õîòîä á¿õ Ìîíãîëûí áàãà õóðàë õóðàëäàâ. Òýð
õóðàëä ªâºð Ìîíãîë, Áàðãà, Áóðèàäûí 15 òºëººëºã÷ îðîëöîæ, Íàðìàé
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñíûã çàðëàâ. Íàðìàé Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íýýð ªâºð Ìîíãîëûí Íýéñ ãýãýýí Ìýíäáàÿðûã
òàâüæýý. Íýéñ ãýãýýí ýíý õóðàë äýýð “×èíãèñ õààíû ¿åä á¿õ ìîíãîë àéìàã
óãñààòàí íýãýí òºðèéí æîëîîíä íýãäìýë áàéñàí, õîæèì Ìîíãîë áóóðàõ ¿åä
òýäíèé õàãàñ íü Õÿòàäûí ìýäýëä, õàãàñ íü Îðîñûí ìýäýëä îðñîí áºãººä
îäîî á¿õ Ìîíãîë îâîã àéìãóóä øèíýýð íýãäýõ òîõèðîìæòîé ¿åä èðýýä
áàéíà” ãýæýý. Íàðìàé Ìîíãîëûí õºäºë㺺íèéã ßïîíû ò¿ëõýýñýýð õèéãäñýí
¿éë õýðýã ãýæ òºäèé ë òààøààäàãã¿é áàéæýý. Ãýòýë ýíý íü ÷óõàìäàà
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ¿çëèéí ñýðãýëòèéí íýã çóðâàñ ¿åèéí ¿çýãäýë áàéëàà.
Íàðìàé Ìîíãîëûí õýðãèéã ñýäýã÷èä Áîãä ãýãýýíèéã ýíý õýðýãòýý òàòàí
îðóóëàõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ Õÿòàäûí õàòóó õÿíàëòàä áàéñàí àâòîíîìèò
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð õààøàà ÷ õºäëºõ íºõöºëã¿é áàéñíààñ ãàäíà áàñ
ìàíëàéëëûí àñóóäàëä õýí íü áàéõ òàëààð ñàíàë íèéëýýã¿é òàë ÷ áèé
áîëîëòîé.
1910-ààä îíû ýöñýýð Ìîíãîëûí ýðãýí òîéðîí ºðíºñºí îëîí óëñûí
áàéäëûí îãöîì ýðãýëò Ìîíãîëä îëîí òàëààð íºëººëæ áàéëàà. Ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷èä òýäãýýðò ÿíç á¿ðýýð õàíäàæ, õóó÷èí õýâýýð Îðîñûã ø¿òýõ
õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñèéí çýðýãöýý áàñ ßïîíä îéðòîõ, òýð ÷ áàéòóãàé
Õÿòàäòàé íºõºðëºæ áîëîõ þì ãýæ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ áèé áîëæýý.
Ýíý áàéäëûã Õ¿ðýýíä øèíýýð òîìèëîãäîí èðñýí Õÿòàäûí ýë÷èí
òºëººëºã÷ ×ýí È îâæèí àøèãëàæ, Ìîíãîëûí çàðèì ýðõ áàðèã÷äûã
àâòîíîìèò ýðõýýñýý ñàéí äóðààðàà òàòãàëçâàë, Õÿòàä óëñààñ “Ìîíãîë
îðíûã õàìãààëàí òîõèíóóëàõàä” õÿëáàð áºãººä òýãâýë Áîãä õààí áîëîí
áóñàä îëîí íî¸ä, ëàì íàðò õóó÷èí ×èí óëñûí ¿åýñ ÷ èë¿¿ ýðõ ÿìáà, öàëèí
ï¿íë¿¿ îëãîõûã ìàíàé çàñãèéí ãàçàð áàòëàí äààíà ãýæ óðüõàí ¿ãýýð ÿòãàí
óõóóëæ, “Äóíäàä óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ Ãàäààä Ìîíãîëûã õ¿íäýòãýõ áà æè÷
õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ õóóëü ç¿éë” õýìýýõ 64 ç¿éë á¿õèé áè÷ãèéã
áîëîâñðóóëæýý. Ýíýõ¿¿ 64 ç¿éë ãýðýý ãýã÷ íü Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã
óñòãàæ, Õÿòàäàä øóóä íýãòãýõ, Ìîíãîëûã Õÿòàäûí òºëººíèé ñàéä, Èõ Õ¿ðýý,
Õîâä, Óëèàñòàé, Õèàãòàä ñóóõ òóñëàã÷ ò¿øìýäèéí õàìò çàõèðàõ, Ìîíãîëä
Õÿòàäûí öýðãèéã îðóóëàõ, ¿¿íèé õàðèóä Áîãä õààí áîëîí Ìîíãîëûí áóñàä
íî¸ä èõýñèéí ýðõ ÿìáààð õàíãàõ òóõàé ãýðýý áàéëàà.
1919 îíû YII ñàðä õÿòàä ñàéä ×åí È-ãèéí øàõàëòàä àâòñàí
àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàõ òóõàé ñýäâèéã
óëñûí õóðëààð õýëýëö¿¿ëæýý. Áè÷èã öýðãèéí ò¿øìýä çýðýã ãóðàâäàã÷
äàâõàðãûí ýðõ àøãèéã õàìãààëàã÷äààñ á¿ðäýæ áàéñàí Äîîä õóðàë ýíý
ñýäâèéã îãò õ¿ëýýæ àâàõã¿é õýìýýí òýìöæýý. Ãýòýë âàí, ã¿í, íî¸ä, äýýä ëàì
íàðààñ á¿ðääýã Äýýä õóðàë àâòîíîìèòûã óñòãàõàä áýëýí áàéãààãàà
õàðóóëàâ. Õàðèí Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð îëîí ò¿ìíèé ýñýðã¿¿öýë øààðäëàãà,
äóðã¿éöëèéã õàðãàëçàí ¿çýõýýñ ººð àðãàã¿é áîëñîí òóë Ñýöýí õàí, Æàëõàíç
õóòàãò Äàìäèíáàçàð íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé õýñýã òºëººëºã÷äèéã Áýýæèíä
çàðæ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã óñòãàõã¿é áàéõûã õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷ººñ

74
ãóéëãàõààð ìîðäóóëæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð òºëººëºã÷äèéí õýðýã îãò á¿òýõã¿é
áîëîõ íü òîäîðõîé áàéëàà.
1919 îíû íàìàð Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð Ñþé Øóæàíààð óäèðäóóëñàí
öýðãèéí õ¿÷èéã Ìîíãîëä ò¿ëõýí îðóóëàâ. Ñþé Øóæàí Íèéñëýë Õ¿ðýýã
ýçýëæ àâààä Ìîíãîëä öýðãèéí äèêòàòóð òîãòîîâ. Òý𠺺ðèé㺺 “Áàðóóí õîéò
õÿçãààðûí õýðãèéã áîäóóëàí øèéòãýõ äàðãà” õýìýýí ºðãºìæèëæ, ¿¿íèé óðüä
ñàéä ×åí È-òýé õýëýëöýæ áàéñàí àâòîíîìèéã óñòãàõ õýðãèéã, îäîî öýðãèéí
çàõèðãàà øèéäýõ áîëñîí òóë íàäàä àâòîíîìèéã ñàéí äóðààðàà ãóéí óñòãàõ
òóõàé áè÷ãèéã äàðóé ãàðãàæ ºã ãýäýã øààðäëàãûã åðºíõèé ñàéä ÷èí âàí, ëàì
Áàäàìäîðæ íàðò òóëãàí õ¿ëýýëãýâ.
Õ¿÷èíä àâòàæ àéæ áàëìàãäñàí Áàäàìäîðæ òýðã¿¿òýí 1919 îíû XI
ñàðûí 17-íä àâòîíîìèò çàñãèéã ãóéí óñòãàõ òóõàé áè÷ãèéã Ñþé Øóæàíä
ºðãºí ãàðäóóëæýý. Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷ 1919 îíû XI ñàðûí 22-íä Ãàäààä
Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã óñòãàñàí òóõàé çàðëèã ãàðãàâ.
Òýãýýä Ìîíãîë öýðãèéí çýð çýâñãèéã õóðààí, òàðààæ, Ãàäààä
Ìîíãîëûí äîòîîä, ãàäààä, ñàí, öýðýã, ø¿¿õ òàâàí ÿàìíû òàìãà õýðãèéã Ñþé
Øóæàí õ¿ëýýí àâ÷, Áîãä õààíûã Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èéí õºðºãò ìºðã¿¿ëýõ
øèâøèãò ¸ñëîëûã Øàð îðäîíä ¿éëäýâ.
Èéíõ¿¿ 1911 îíû ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ãîë
îëîëò Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿÷ýýð óñòãàæ, Ìîíãîëä Õÿòàäûí
öýðãèéí õàðãèñ äýãëýì òîãòîâ. Ãýâ÷ ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë
óëñàà ñýðãýýí áàéãóóëàõ õ¿ñýë, òýìöëýýñýý îãòõîí ÷ óõðààã¿é áèëýý.

§ 2. Óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñàãò ãàðñàí ººð÷ëºëò, äýâøèë

Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýëèéí àëõàì Ìîíãîë îðîí

òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî òóíõàãëàñàí ÿâäàë øèíý÷ëýëò, ººð÷ëºëò õèéõ
çàìààð óëñ îðíîî ººä òàòàí õºãæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýã÷äèéã èõýýõýí
çîðèãæóóëæýý. Øèíý Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãàà ººä òàòàõ, íèéãìèéí øèíæ
÷àíàðòàé çàðèì ººð÷ëºëò õèéõ, ýõ îðíûõîî õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ àðãà çàìûã
ýðýëõèéëæ ýõëýâ.
Ìàíæààñ òóñãààð òîãòíîñíû ¿ð ä¿íä Ìîíãîë óëñûí àëèâàà îðëîãî
óðüäûí àäèë õàðü Ìàíæ ã¿ðíèé ýðõ àøèãò çàðöóóëàãäàõàà áîëüæ,
Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òºð óëñûí ñàí õºìðºãò îðîõ áîëîâ. Óðüä Ìàíæèéí ýçýí
õààí, òºðèéí ìýäýëä áàéñàí Äàðüãàíãà, Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Õîâä,
Óëèàñòàé, Õ¿ðýýí äýõ àëáàíû ¿ðæèë ñ¿ðýã îëîí ìÿíãàí ìàëûã óëñûí ñàíä
õóðààí àâ÷ýý.
Ýíý ¿åä ìîíãîë÷óóäûí ýðõëýõ ¿íäñýí àæ àõóé, àìüæèðãààíû ãîë
õýðýãñýë íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé áàéâ. Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àíãè
äàâõðààíä õàìðàãäàõ õýí áºãººä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ìàëûã ºì÷ëºõ
áºãººä ìàë àæ àõóéí îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ íóòàã áýë÷ýýð åðºíõèé人
ôåîäàëûí òºð, ôåîäàë àíãèéí ºì÷èä áàéñàí ÿâäàë áîë ìàë÷èí àðäóóä
ôåîäàëûí õàìæëàãûí õàðààò áàéäàëä îðøèæ áàéõ ¿íäñýí íºõöºë áîëæ
áàéëàà.
XIX çóóíû ñ¿¿ë ¿åýñ Ìîíãîë îðîí äýëõèéí êàïèòàëèñò çàõ çýýëèéí
õ¿ðýýíä òàòàãäàí îðæ òàâààð ìºíãºíèé õàðèëöàà íýâòýð÷ ýõýëñýí íü àðä
àíãèéí äîòîð ÷ õºðºí㺠÷èíýýíèé ÿëãàðëûã õ¿÷òýé áîëãîæýý. Äóðäàí áóé
¿åä ìÿíãààñ äýýø ìàëòàé àæ àõóéòàí 3000 îð÷èì, òýäíèé äîòîð 18-20
ãàðóé ìÿíãàí òîëãîé ìàëòàé íü 30 îð÷èì áàéæýý. Ýäãýýð áàÿ÷óóäûí îëîíõ
íü àðä ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ áàéâ.

75
 Îðîñûí ýðäýìòýä Ì.È.Áîãîëåïîâ, Ì.Í.Ñîáîëåâ íàð 1910 îíä
Ìîíãîëûí àæ àõóé ãàäíààñ þì õóäàëäàí àâàõã¿é, ìºí ººðèéí ò¿¿õèé ýäèéã
ãàäàãø áîðëóóëàõã¿éãýýð îðøèí áàéæ ÷àäàõã¿é áîëæ, çàõ çýýëòýé
õîëáîãäîí, õóâèà àðãàöààõ àæ àõóéí öýâýð õýëáýð àëãà áîëñíûã òýìäýãëýí
áè÷æýý.
Ìîíãîë÷óóä Õÿòàä, Îðîñ áîëîí áóñàä îðíû õóäàëäàà÷äàä, ìàë, ìàë
àæ àõóéãààñ ãàðàõ ò¿¿õèé ýäýý õóäàëäàí áîðëóóëäàã áàéâ. Ìîíãîë îðîí
Îðîñûí Ñèáèðü, Ýðõ¿¿ ìóæèéí ìàõíû õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéëàà. Ìîíãîëûí ìàë ×óé, Ò¿íõýí, Ìîíä, Õèàãòûí ÷èãëýëýýð
Îðîñò íýâòýð÷ áàéâ. 1911 îíä çºâõºí Ìîíäûí ÷èãëýëýýð áîä ìàë 29223
òîëãîé, áîã ìàë 41959 òîëãîéã Îðîñò îðóóëæ áàéæýý.
Õÿòàä õóäàëäàà÷èä ìîíãîë÷óóäààñ ìàø õÿìä ¿íýýð ìàë õóäàëäàí
àâàõ, áàðàà òàâààðàà ºíäºð ¿íýëæ ìàë, ò¿¿õèé ýäýýð àðèëæèõ, ºðèéí
çîëèîñîíä áàðüöààëàí àâàõ çýðãýýð îëîí ìàë ñ¿ðýãòýé áîëæ áàéæýý.
Ìîíãîë äàõü õàìãèéí áàÿí Äà øèí õó-ãèéí ï¿¿ñ 1912 îíû õàâàð çºâõºí
ãàíö óäààãèéí òóóâðààð 30 000 õîíü, ÿìàà Õÿòàäàä ãàðãàæ áàéæýý. ¯¿íýýñ
ãàäíà ìîíãîë÷óóä ººðñ人 Õÿòàä, Îðîñûí íààä çàõûí íóòàã õîòóóäàä î÷èæ
ìàë ò¿¿õèé ýäýý õóäàëäàí áîðëóóëæ, ìºí㺠öààñ, õýðýãöýýò ç¿éëýý îëæ
èðýõ ÿâäàë äýëãýð÷ áàéâ.
Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñíîîð Ìîíãîëûí äîòîîä çàõ çýýë
èäýâõæèæ, Èõ Õ¿ðýý, Õèàãò, Óëèàñòàé, Õîâä çýðýã õîò ñóóðèíû çàõ çýýëèéí
õóâüä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ìýäýãäýõ¿éö äýýøèëæ, ìîíãîë÷óóä òýäãýýð ãàçàðò
ìàë, ìàëààñ ãàðàõ ò¿¿õèé ýä, àðüñ øèð, ñ¿¿, öàãààí èäýý, ò¿ëøíèé ìîä, ºâñ
çýðãèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõ íü íýìýãäæýý. Ãààëèéí á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð
çºâõºí 1917 îíä äýýðõ õîòóóäûí çàõ äýýð ìîíãîë÷óóä áîä ìàë 23 ìÿíãà
ãàðóé òîëãîé, áîã ìàë 89 ìÿíãà ãàðóéã õóäàëäàí áîðëóóëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
¿ëýìæ õýìæýýíèé àðüñ øèð, íîîñ ¿ñ, ñ¿¿, öàãààí èäýý áîðëóóëñàí áàéíà.
Èéíõ¿¿ ìàë àæ àõóé òàâàðæèí, æèæèã òàâààðûí àæ àõóé óëàì
õºãæñºí ÿâäàë áîë äóðüäàí áóé ¿åä àðäûí àæ àõóéòíû çàðèì õýñãèéí
äîòîð õºðºíãºëºã àæ àõóé ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæýý. Ýíý áîë àæ àõóéä ãàð÷ áàéñàí
÷óõàë ººð÷ëºëò ìºí.
Ìàë àæ àõóéí àðãà àæèëëàãààíä çàðèì íýã øèíý äýâøèëò ç¿éë
íýìýãäñýýð áàéâ. Îéò õýýðèéí á¿ñ, ÿëàíãóÿà Èõ Õ¿ðýý, Õèàãòûí õîîðîíä,
Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ äàãóóõ íóòàãò ìàë÷èä ºâºë溺í人 ìîäîîð äóëààí
õàøàà, ñàðàâ÷, òàë õýýð, ãîâ òàëûíõàí ÷óëóó, õºðçºí㺺ð çàäãàé õîðîî
áàðèõ áîëæýý. Ìºí ºâºë õàâðûí õàòóó õàõèð öàãò óíàëãà ýäýëãýýíèé áîëîí
ÿäàð÷ äîðîéòñîí ìàëäàà çîðèóëæ, ºâñ õàäëàí áýëòãýõ àæèë ìýäýãäýõ¿éö
íýìýãäæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýý, Õèàãò, Õîâä, Óëèàñòàé çýðýã õîò ñóóðèíû áîëîí
òýäãýýðèéí îéðîëöîîõ íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ºâñ õàäëàí áýëòãýæ, ñààëèéí ¿íýý,
÷ºäðèéí ìîðèî òýæýýõ, æèíãèéí õºñ㺺 ò¿ð ºë çàëãóóëæ áàéëàà. Íýãýíò èéì
ýðýëò ¿¿ññýí ó÷èð äýýðõ õîòóóäàä çàõ äýýð õ¿éòýí ñýð¿¿í óëèðàëä ºâñ èõ
ã¿éëãýýòýé òàâààðûí íýã áàéëàà. 1914-1918 îíä çºâõºí Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé
çàõ äýýð äóíäæààð 20 ãàðóé ìÿíãàí ¿õýð òýðýã ºâñ çàðàãäñàíûã ãààëèéí
á¿ðýí áóñ òàñàëáàðààð áàãöààëàí ãàðãàæ áîëîõ þì.
Ìîíãîëûí àæ àõóéí áàéäàë, õ¿÷èí ÷àäëûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð
1915 îíîîñ ýõëýí õýäýí æèë äàðààëàí Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ
ãàäààäûí ìýðãýæèëòýí îðîëöñîí òóñãàé øèíæèëãýýíèé àíãèéã Õýíòèé,
Õàíãàé, Õºâñãºë, Ãîâèéí Àëòàé çýðýã íóòàãò àæèëëóóëæýý. Ýíý
øèíæèëãýýíèé àíãè Ìîíãîëûí àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, àí àãíóóð,
áàéãàëèéí áàÿëàã çýðãèéã ñóäëàí øèíæèëæýý. Øèíæèëãýýíèé àíãè

76
Ìîíãîëûí àæ àõóé, ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷, ºâñ õàäëàí áýëòãýõ, àøèã øèìèéã
íü á¿ðýí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ, áàéãàëü öàã óóðûíõàà íºõöºëä ñàéòàð
òîõèðñîí ìîíãîë ìàëûí óäìûí ñàíã õàìãààëàõ, äîòîð íü ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëýõ
çàìààð ¿¿ëäýð óãñààã íü ñàéæðóóëàõ, äîòîîääîî ãàçàð òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ,
àí àãíóóð, áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ àæëûã ñàéæðóóëàõ çàìààð ìàë àæ
àõóéí à÷ààëëûã õºíãºòãºí óëìààð ñýðãýí õºãæèõ áîëîìæ áèé áîëãîõ
ñàíàëûã äýâø¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí àæ àõóéä áàéãàëèéí ãàí ãà÷èã, öàñ çóäíààñ ãàäíà òºðºë
á¿ðèéí ºâ÷èí ìàø èõ ãàðç õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéëàà.
Íýã òàëààñ ýëäýâ ºâ÷íèé óëìààñ ìàë àæ àõóéä ó÷èð÷ áàéñàí
õîõèðëûã áàãàñãàõ ãýñýí ìîíãîë÷óóäûí ýðìýëçýë, íºãºº òàëààñ õèë
õÿçãààðòàà ºâ÷òýé ìàë íýìýãäýõýýñ ñýðýìæëýõ ãýñýí ãàäààäûí
õóäàëäàà÷äûí ñîíèðõîë íýãäýí íèéëæ, Îðîñûí õàðüÿàò çàðèì ìàëûí ýì÷
íàðòàé òîäîðõîé áîëçîë, õóãàöàà á¿õèé ãýðýý áàéãóóëæ, ìàëûí çàðèì
õàëäâàðò ºâ÷èí ýñýðã¿¿öýõ òàðèëãà ¿éëäâýðëýõ, ò¿¿ãýýð ìàë òàðèõ àæëûã
¿¿ñãýâ. Ýíý íü õîæìûí Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé ìàë ýìíýëãèéí àëáàíû
¿¿ñâýð áàéæýý.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð ãàçàð òàðèàëàíãèéí, àæëûã õºãæ¿¿ëýí
äýëãýð¿¿ëýõ òàëààð íýëýýä àíõààð÷ áàéâ. Äóðäàí áóé ¿åä Ìîíãîë îðîí
Îðõîí, Ñýëýíãý, Òóóë ãîëûí ñàâ äàãóóõ òºâ Õàëõûí, Õîâä, Áóÿíò ãîë, Óâñ
íóóðûí îð÷ìûí áàðóóí ìîíãîëûí, Ãîâü Àëòàé îð÷ìûí íóòãèéã õàìàðñàí
Áàðóóí ºìíºä íóòãèéí, Õàëõ ãîë õàâü íóòãèéã õàìàðñàí äîðíîä ìîíãîëûí
ãýñýí ¿íäñýíäýý òàðèàëàíãèéí äºðâºí ãîëîìò áàéâ.
Ìîíãîëûí ãàçàð òàðèàëàí, áàñ óëñûí áóþó öýðãèéí òàðèàëàí, õ¿ðýý
õèéäèéí òàðèàëàí, íî¸ä ôåîäàëûí òàðèàëàí, àðäûí òàðèàëàí, ãàäààäûí
õàðüÿàò òàðèàëàí ãýæ ýðõýëæ áóé íèéãìèéí á¿ëãýýð íü àíãèëæ áîëîõ þì.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãî íü íýã òàëààð ãàäíààñ 纺í àâ÷ èðýõ áóäàà, ãóðèë
õîâîðäñîíòîé, íºãºº òàëààð çàðèì íóòàãò ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæèë àæ
àõóéí ÷óõàë ñàëáàð áîëæ áàéñàíòàé áàñ ÷ õîëáîîòîé áàéâ.
Áîãä õààí 1914 îíä áóóëãàñàí íýã çàðëèãòàà “Ãàäààä îëîí óëñóóä
ýðòíýýñ òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýí áàäðóóëæ, àëáàò èðãýíèé àæ
àõóéã ñàéæðóóëàí, öýðãèéí öàëèí àìóó áà îëíû õýðýãëýãäýõ¿¿íä
õ¿ðýëö¿¿ëýõèéã ÷óõàë áîëãîõ àæãóó” õýìýýæýý.
Òýãýýä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷èí âàí Õàíääîðæ, Ñýöýí õàí àéìãèéí
æ¿í âàí Äîðæïàëàì, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ò¿øýý ã¿í Öîãò-Î÷èð íàðûí
çýðýã íýëýýä õîøóóä ººðñ人 òàðèà òàðüæ á¿õèé íü õàðüÿàò õîøóóíû îëíû
õýðýãëýãäýõ¿¿íä áàãàã¿é òóñ áîëæ áàéãààã äóðäæýý. Òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõýä
òóñ äýì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñûí ñàíãààñ òàðèà òàðèõ õîøóóäàä àíæèñ,
õàäóóð, õàìóóð, õ¿ðç çýðýã áàãàæ áîëîí ¿ðèéí áóäàà îëãîõîîð
øèéäâýðëýæýý. Òýãýýä íàìàð ãóðàâ äàõèí íýìýãä¿¿ëýí, íýã õóâèéã íü ¿ð
áîëãîí õàäãàëàæ, íýã õóâèéã íü óëñûí ñàíä õóðààæ, íýã õóâèéã íü õàðúÿàò
õîøóóíû àëáàí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ, òýãýýä ¿ëäñýí íü õýäèé ÷èíýý
áîëîâ÷ óóë òàðüñàí õ¿íä îëãîõûã çààæýý.
1913 îíä òàðèàëàíãèéí àæëûã ºðãºòãºõ, óëñûí ñàíä íýìýð òóñ
áîëãîõ, ãàäààäûí òàðèà÷äûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òîãòîîõ çîðèëãîîð
ãàäààä, äîòîîäûí õàðüÿàò íàðò òàðèàëàíãèéí ãàçàð ò¿ðýýñëýí îëãîõîîð
øèéäâýðëýæ, òàðèàëàíãèéí ãàçàð ò¿ðýýñëýõ ä¿ðìèéã áàòëàí ãàðãàâ. Ýíý
ä¿ðìèéí ¸ñîîð óðüä íýãýíò õàãàëñàí, øèíýýð õàãàëàõ òàðèàëàíãèéí ãàçðûã
ãîë óñàíä îéð õîëûã íü õàðãàëçàí äýýä, äóíä, äîîðä ãýæ ãóðàâ àíãèëæ, íýã

77
¿ð ãàçàð òóòìààñ 2-3 öýí ìºí㺠õóðààæ áàéõààð òîãòæýý. Øèíýýð àòàð ãàçàð
õàãàëàõ ÿâäëûã óðàìøóóëæ ýõíèé ãóðâàí æèëä òóñãàé õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõýýð
çààæýý. Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð íýëýýä õ¿ì¿¿ñ ÿëàíãóÿà Õÿòàä áîëîí áóñàä
ãàäààäûí õàðüÿàò íàð ÷àìëàëòã¿é ãàçàð ò¿ðýýñëýí àâ÷ òàðèà òàðüæ
áàéæýý.
Ìîíãîëûí òàðèàëàíãèéí ãîë óðãàìàë íü õàëòàð àðâàé, õàð áóäàà,
áóóäàé áàéâ. Ãàäààäûí õàðüÿàò íàð õ¿íñíèé íîãîî íýëýýä òàðüæ áàéæýý.
Ãààëèéí á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð ¿çýõýä 1917 îíä ìîíãîë÷óóä äîòîîäûí õîò
ñóóðèíû çàõ çýë äýýð àðâàéí ãóðèë 4624 æèí, ãóðèë 129820 æèí, àðâàé
12248 æèí, ÷àíãààìàë 78171, øàð áóäàà 83,173 æèíã áîëîí õèâýã, ñ¿ðýë
çýðýã òàðèàëàíãèéí áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí áîðëóóëæýý. ¯¿íèéã
öºìèéã ãàäíààñ 纺í àâ÷èðñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é þì.
Ìîíãîë÷óóä õÿòàä òàðèà÷äààñ ãàçðàà áîëîâñðóóëàõ, òàðèàãàà
àð÷ëàõ àðãà àæèëëàãààã ñóðàëöñààð áàéæýý. Îðîñûí õóäàëäàà, îðîñ
òàðèà÷äààð äàìæèí ¿éëâýðèéí õèéöòýé òºìºð àíæèñ, ñàì áîðíîé, ãàð
õàäóóð çýðýã òàðèàëàíãèéí áàãàæ, áóóäàé çýðýã óðãàìëûí ¿ð ýëáýãøèæ
áàéâ. Ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëäýã íóòãèéí àðäóóä ººðñ人 æèæèã ãàð òýýðýì
õèéæ òàðèàãàà ãóðèë áîëãîí àøèãëàäàã áîëæýý. ̺í îðîñ, õÿòàä òàðèà÷èä
óñàí áîëîí ìîðèí òýýðìýýð òàðèàãàà òýýðýìäýæ, îéðîëöîî íóòãèéí àðäûí
òàðèàëàíã õºëñººð ãóðèë áîëãîí ºãäºã áàéâ.
Ìîíãîë îðîí äýëõèéí êàïèòàëèñò çàõ çýýëèéí õ¿ðýýíä òàòàãäàí
îðñîíòîé óÿëäàí Ìîíãîëîîñ ãàäàãø ãàðãàõ ç¿éëèéí äîòîð àíãèéí àðüñ, ¿ñ
÷óõàë áàéð ýçëýõ áîëæýý. Àíãèéí àæèë îëáîðûí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîëæ
áàéñàí íü òàâààð ìºíãºíèé õàðèëöàà èäýâõæñýíèé íýãýí ãýð÷ áàéëàà.
Àíãèéí áàãàæ õýðýãñýë, àðãà àæèëëàãàà ÷ áîëîâñðîíãóé áîëñîîð
áàéæýý. 1917 îíä äîòîîäûí õîò ñóóðèíû çàõ äýýð ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ 30 øàõàì
íýð òºðëèéí àíãèéí àðüñ, ¿ñ áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿í 61000 øàõìûã çàðæ
áîðëóóëæýý. 1912 îíä Ìîíãîëîîñ çºâõºí Õºøºº ìîäíû ãààëèàð Îðîñ
óëñàä 1127444 ðóáëèéí àíãèéí ¿ñ ãàðãàñíû äîòîð òàðâàãàíû àðüñ 817327
ðóáëü, ¿íýãíèé àðüñ 96263 ðóáëü, àðãàëèéí àðüñ 26609 ðóáëü, ÿíãèðûí
àðüñ 22019 ðóáëü, áóëãà 10070 ðóáëü áîëæ áàéæýý. 1919 îíû õàâàð õýñýã
õÿòàä õóäàëäàà÷èä çºâõºí íýã óäàà Óëèàñòàé õîòîîñ õýðýìíèé àðüñ 51934,
÷îíûí àðüñ 366, õÿðñíû àðüñ 39, ìàíóóëûí àðüñ 627, òàðâàãàíû àðüñ
28122, ¿íýãíèé àðüñ 1516, áóãûí ýâýð 1441, çýýðèéí àðüñ 1383, ÿíãèðûí
àðüñ 13, øèë¿¿ñíèé àðüñ 27-ã Õÿòàäàä à÷óóëæýý.
Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð 1913 îíä Îðîñûí õàðúÿàò Ãàëïèðîâ,
Ïîëÿêîâ íàðò Áóéð íóóð, Õàëõ ãîëä çàãàñ àãíàõ 5-10 æèëèéí õóãàöààòàé
ò¿ðýýñ îëãîæ áàéñàí íü àí àãíóóðûí àæèëä ãàðñàí íýãýí øèíý ¿çýãäýë
áàéâ.
Äóðäàí áóé ¿åä áàéãàëèéí áóñàä áàÿëãèéã àøèãëàõ ÿâäàëä ÷ àõèö
ãàð÷ýý. Îé ìîä ýëáýã õàíãàé íóòãèéíõàí õîò ñóóðèíû çàõ äýýð ò¿ëøíèé
ìîä, ãîâü òàëûíõàí àðãàë, õàðãàíà èõ õóäàëäàõ áîëæýý. 1917 îíä
ìîíãîë÷óóä õîò ñóóðèíû çàõ äýýð 100000 ¿õýð òýðýã ìîä, 1200 ãàðóé òýðýã
àðãàë, 155 òýðýã õàðãàíà çàðñàí ìýäýý áóé íü á¿ðýí áóñ þì. ̺í îíä
145675 æèí äàâñ, 90322 æèí õóæèð, 26807 캺ã áîëîí áàéãàëèéí áóñàä
õèøãèéã õóäàëäñàí áàéíà.
1914 îíä Ãàäààä ÿàìíû íýãýí ò¿øìýë ìîä áàíç ç¿ñýõ ¿éëäâýðèéã
Òóóë ãîëûí õºâººí äýýð áàéãóóëæ, 40 ãàðóé õ¿í õºëñëºí àæèëëóóëàõ,
Òýðýëæ-Òóóëûí áýë÷èð, Óëèàñòàéí ýõ çýðýã ãàçðààñ ìîä ñàëààð àâ÷
èð¿¿ëýõ õ¿ñýëò òàâüñíûã çºâøººð÷ áàéæýý. 1916 îíä Èõ øàâèéí çàéñàí

78
¨íäîíæàìö áàéãàëèéí çýðëýã öàéíû óðãàìàë ò¿¿æ, öàé õýâëýõ óëñûí
¿éëäâýð áàéãóóëàõ ñàíàë äýâø¿¿ëñíèéã ¸ñîîð áîëãîæýý.
1913 îíä “Àëò ìºíãºíèé çýðýã óóðõàé íýýõ ä¿ðýì”-èéã çàñãèéí
ãàçðààñ áàòëàí ãàðãàæ, àøèãò ìàëòìàë á¿õèé ãàçðûã ãàäààä äîòîîäûí
õ¿ì¿¿ñò ò¿ðýýñ êîíöåññûí æóðìààð àøèãëóóëæ, óëñûí ñàíä íýìýð ñýëáýã
áîëãîõîîð øèéäâýð ãàðãàâ. Áîãä õààí èéíõ¿¿ óóðõàé íýýëãýõ òóõàé 1912
îíä Äîòîîä ÿàìíààñ ºðãºñºí àéëòãàëä õàðèó çàðëèã áóóëãàõäàà “Óðä
ýä¿ãýýãèéí öàã åð àäèëã¿é… àëò á¿õèé ãàçðûã íýýõ áîëîâ÷, åð õýìæýýã¿é
ìàëòàæ ñ¿éòãýõ íü áóñ … ýðõýì ñ¿ëä òàõèëãà á¿õèé ãàçàð áîëáîîñ
ýðõýìíýæ ¿ë ìàëòàõ íü ç¿é ìºí. Áóñ ýíãèéí çýðýã ãàçàð íóòàãò äàí ãàíö àëò
áóñ ÿìàð ç¿éëèéí çîîðü áóé àâààñ çîõèõûã ¿çýæ íýýí àâáààñ çîõèíî” ãýæýý.
Äýýðõ ä¿ðìèéí äàãóó àøèãò ìàëòìàë á¿õèé ãàçðûã ò¿ðýýñ, êîíöåññûí
æóðìààð îëãîõäîî óóðõàéí õºðºíãèéí ýëáýã õîâîð, ¿éëäâýðèéí õ¿íä,
õºíãºíèéã õàðãàëçàí, óëñûí ñàíä îðóóëàõ õóâèéã îéðîëöîîãîîð 5-50 õóâü
áàéõààð çààæýý. Ýíý ä¿ðìèéí ¸ñîîð èõýâ÷ëýí îðîñ, õÿòàä, ãàíö íýã ìîíãîë
õ¿í àëò, ýðäýíèéí ÷óëóó îëáîðëîõ, ýðõ îëæ àâñàí áàéíà. Ãýâ÷ àøèãò
ìàëòìàëûí ç¿éë îëáîðëîõ ýðõ îëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü ñàíõ¿¿ãèéí
òàëààð áàò ñóóðüã¿é, àç òóðøèõ çàìààð àøèã õîíæîî îëîõûã ýðìýëçýãñýä
áàéëàà. Ìîíãîë îðîíä àøèãò ìàëòìàëûí õàéãóóë øèíæèëãýý, íººö
òîäîðõîéëîõ àæèë îãò õèéãäýýã¿é, çàì õàðèëöàà òýýâýð õºã溺ã¿é, àæ
¿éëäâýðèéí êàïèòàë íýâòðýýã¿é çýðýã îëîí øàëòãààíààñ äýýðõ àæèë òºäèé
ë ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ýðõ îëæ
àâàãñäûí äîòîð õàìãèéí òîì íü óðüä Ìàíæèéí ¿åýñ Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí
õî¸ð àéìãèéí íóòàãò àëò îëáîðëîõîîð áàéãóóëàãäñàí “Ìîíãîëîð” õýìýýõ
íèéãýìëýã áàéâ. Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð, ýíýõ¿¿ íèéãýìëýãèéí õîîðîíä
áàéãóóëñàí ãýðýý ¸ñîîð óã íèéãýìëýã îëáîðëîñîí á¿õ àëòíû àðâàí çóðãààí
õóâü õàãàñòàé òýíöýõ áèå àëò áóþó îðîñ ðóáëèéã Ìîíãîë óëñûí ñàíä
îðóóëæ áàéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæýý. Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçðààñ íèéãýìëýãèéí
îëîí ãàçàð óóðõàéí ãàçàð ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, ãýðýýíä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõýä íü õÿíàëò òàâèõ ò¿ðýýñèéí ò¿øìýäèéã òóñ òóñ òîìèëîí
ñóóëãàæýý.
1915 îíä Ñàíãèéí ÿàìíààñ “Ìîíãîëîð”-ûí îëîí óóðõàéã øàëãàæ
¿çýõýä òýäãýýðò 2800 õ¿í àæèëëàæ, 12372 ëàí àëò îëáîðëîõ óëñûí ñàíä
2041 ãàðóé ëàí àëò îðóóëàõ òºëºâòýé áàéæýý.
Òóñ îðîí òóñãààð òîãòíîñîí íü äîòîîä õóäàëäàà, çàõ çýýë ¿¿ñýõ,
óëìààð ãàð óðëàëûí àæèë õºãæèõºä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýý
áîëîí áóñàä òîìõîí õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àì îëøèð÷, ãàð óðëàëûí àæèë
ýðõëýí àìüäðàãñäûí òîî íýìýãäýæ áàéâ. Ìîíãîë ãàð óð÷óóä áóðõàí
òàõèëûí õýðýãñýë, àìüäðàë àõóéí õýðýãöýýò ãóòàë, õóâöàñ, ãýðèéí ìîä,
òàâèëãà, ýìýýë, àëò, ìºíãº, òºìðèéí äàðõíû àæèë ýðõýëäýã áàéâ. Õîò
ñóóðèíû ãàð óð÷óóäûí äîòîð áóñäûí þìûã õºëñººð óðëàã÷èä öººíã¿é áàéâ.
Òýäíèé äîòîð äàí ìàëãàé, ãºëºì, ãóòàë, äýýë çýðãýýð ìýðãýæñýí óð÷óóä
îëîí áàéæýý. Òýä áàñ á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýë äýýð õóäàëäàí áîðëóóëäàã
áàéâ. 1913 îíä Ãààëèéí ÿàìíààñ “Ìîíãîë õ¿í ýìýýëèéí ìîä, ìàëãàé,
òîîíî, õàíà, àðàã, óóðãà çýðãèéã õèéæ õóäàëäàõ íü öººíã¿é áºãººä ýíý çýðýã
õóäàëäàà õèéãñýä íü öºì àøèã õîíæâîð õè÷ýýæ ÿâàõ íü áóñàä îëîí
õóäàëäàà÷íààñ ÿëãàâàðëàõ ãàçàðã¿é” õýìýýí òàòâàð íîîãäóóëàõ ñàíàë
ãàðãàæ áàéâ. ̺í óã áè÷èãò ýíý ìýò ç¿éëèéã õºäºº ãàçàð ¿éëäýýä àâ÷ èðæ
õóäàëäààëàãñàä áóéã ÷ äóðüäæýý. Ãýâ÷ õÿòàä óð÷óóäûã áîäâîë àøèã îðëîãî

79
áàãà, èõýíõ íü óã àæëûã àæ àìüäðàëäàà íýìýð ñýëáýã áîëãîõûã õè÷ýýñýí
ÿäóó÷óóä áóé òóë òàòâàð àâàõûã ò¿ð àçíàõààð øèéäæýý.
Õîò ñóóðèí ãàçàð ãàäààäûí óð÷óóä îëîí áàéâ. 1914 îíä çºâõºí
Íèéñëýë õ¿ðýýíä àëò, ìºíãº, çýñ, ãóóëü, òºìðèéí äàðõàí, ìóæààí áóäàã÷èí,
çóðàã÷èí, ýëä¿¿ð÷èí, î¸äîë÷èí çýðýã 25 ç¿éëèéí àæëûã ýðõýëñýí 400 ãàðóé
ºðõ, 2800 ãàðóé õÿòàä óð÷óóä áàéñàí àæ . Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð ãàð
óðëàëûí ñóðãóóëü áàéãóóëæ, ãàäààäààñ áàãø óðèí àâ÷èð÷ áàéæýý.
Ìàíæèéí äàðëàëûã ò¿ëõýí óíàãàæ, Ìîíãîë îðîí áèå äààñàí
õºãæëèéí çàìä îðîõûã ÷àðìàéæ áàéñàí íü òàâààð ìºíãºíèé õàðèëöàà,
äîòîîä õóäàëäàà èäýâõæèí ºðãºæèõºä èõ ò¿ëõýö áîëæýý. Íèéñëýë õ¿ðýý
Õèàãò, Óëèàñòàé, Õîâä çýðýã õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àì íýìýãäýæ çàñàã
çàõèðãàà, øàøíû òºâèéí çýðýãöýý õóäàëäàà çàì òýýâðèéí çàíãèëàà áîëæ,
îéð òîéðíûõîî õîøóóäûí àæ àõóéã ººðèéí çàõ çýýëèéí íºëººíä òàòàõ
áîëîâ. ªºðººð õýëáýë îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé áîëîâ÷ äîòîîäûí çàõ çýýë
¿¿ñýí òýëæ áàéëàà. Æèëèéí àëü ÷ óëèðàëä òîãòìîë àæèëëàäàã õîò ãàçðûí
çàõóóä áèé áîëñîí íü äîòîîä õóäàëäààíä ãàðñàí òîì àõèö áàéëàà. Ýíý íü
¿íäýñíèé íýãäñýí çàõ çýýë á¿ðýëäýõèéí óðüä÷èëñàí ÷óõàë íºõöºë þì.
¯¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë õîòóóä ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä ãàð óð÷óóä òºâëºðñºí
ãîë öýã¿¿ä õýâýýðýý áàéâ. Ìîíãîëûí íî¸ä, òîì ëàì íàð, àðä ãàðàëòàé
áàÿ÷óóä ãàäààäûí õóäàëäàà÷èäòàé õóâü íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë íýëýýä áàéæýý.
Òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöàà äýëãýðýõèéí õèðýýð õóäàëäàà íàéìààíû
àæëûã áèå äààí õèéæ, àøèã õîíæîî îëîõûã ýðìýëçýãñýäèéí òîî ºññººð
áàéæýý. 1917 îíû ãààëèéí ìýäýýãýýð ýø áîëãîí àâ÷ ¿çâýë çºâõºí Íèéñëýë
õ¿ðýýíèé çàõ äýýð 15 ìÿíãà ãàðóé õ¿í ìàë, ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä áóñàä
ç¿éë õóäàëäàí áîðëóóëæ, òýð ¿åèéí õàíøààð 5 ñàÿ ãàðóé ðóáëèéí ã¿éëãýý
õèéæýý.
Õóäàëäàà íàéìààíû àæëûã ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÷óõàë õýñýã áîëãîí
áàÿæèãñàäûí äîòîð Ãàíäàí Áàëæèð, Áººãèéí Øàãäàð, Á¿òýìæ ãýëýí, Øàäàâ
ãàâüæ, Óõàà Áàëüäèð çýðýã íýðä ãàðñàí áàÿ÷óóä îëîí áàéâ. Òýä íàð áîë
¿íäñýíäýý æèðèéí àðä ãàðàëòàé õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Òýä õºëòýé òîì õóäàëäàà,
æèí òýýâýð õèéõèéí õàìò áàñ èõ õýìæýýãýýð ìºí㺠õ¿¿ëæ áàéæýý.
Ìîíãîë õóäàëäàà÷èä ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò, æèí õýìæ¿¿ð,
õóäàëäààíû áàéãóóëàãàòàé õîëáîõ, çàì õàðèëöààã ñàéæðóóëàõ, ¿íäýñíèé
áàíê áàéãóóëàõûã øààðäàæ áàéâ.
1917 îíä ò¿øìýë Öýäýâñ¿ðýí, ëàì ×àãäàðæàâ òýðã¿¿òýé Íèéñëýë
õ¿ðýýíèé 18 õóäàëäàà÷èä õóâü õºðºí㺠íèéë¿¿ëæ “Ìîíãîëûí õàðèëöàí
òóñëàõ õîðîî”-ã áàéãóóëæ, ìîíãîëûí ò¿¿õèé ýä, ãàäààäûí áàðààã áóñäààð
äàìæóóëàõã¿é øóóä ãàðäàí õóäàëäààëæ, ººðñºä人 áîëîí óëñäàà àøèãòàé
àæèëëàõûã ñàíàà÷èëæ áàéñàí íü ìîíãîë õóäàëäàà÷äûí ¿íäýñíèé óõàìñàð
ñýðãýí äýýøèëæ, çàõ çýýëèéíõýý òºëºº òýìöýõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéëàà.
Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð 1912 îíû çóí Ãààëèéí õýðãèéã çàõèðàí
øèéòãýõ ÿàìûã øèíýýð áàéãóóëæ, ñàëáàð õîðîîäûã Íèéñëýë Õ¿ðýý, Õèàãò,
Óëèàñòàé, Õîâä çýðýã ãàçàð áàéãóóëæýý. Îðîí íóòàãò ãààëü õóðààõ ýðõèéã
õîøóóäûí òàìãûí ãàçàð îëãîâ.
1913 îíä “Ìîíãîë÷óóäûí äîòîîä õóäàëäààíààñ ãààëü õóðààõ òóõàé
ä¿ðýì”-èéã áàòëàí ãàðãàâ. Óëñûí ñàíãèéí îðëîãûí íýã ãîë ñóðâàëæ áîë
ãààëü, ò¿ðýýñèéí îðëîãî áàéëàà. Ãààëèéí ä¿ðýì ¸ñîîð õóäàëäñàí ç¿éëèéí
5 îð÷èì õóâèéã ãààëèéí òàòâàðò õóðààæ áàéâ. Ìîíãîë óëñûí õóäàëäààíû
ãààëü íü ôåîäàëûí áóòðàëûí ¿åèéí Åâðîï äàõèíû äîòîîä ãààëèàñ íýëýýä
ÿëãààòàé þì. Òýð ¿åä Åâðîïûí õóäàëäàà÷èä íóòãèéã íü äàéðàí ºíãºðñºí

80
ôåîäàëûí ýçýìøèë òóñ á¿ðä ãààëü òºëäºã áàéñàí áîë Ìîíãîëûí ãààëü
ìàë, ò¿¿õèé ýä, áóñàä ç¿éëèéã õóäàëäàí áîðëóóëàãñäààñ õýäýí ÷ àéìàã
õîøóóíû íóòàã äàìæèí ÿâæ, õààíà ÷ õ¿ðãýæ çàðñàí, öàãèéí õàíøèéã áàòëàí
ä¿ðìèéí ¸ñîîð ãàíöõàí óäàà ãààëü õóðààäàã áàéâ. Ìîíãîë óëñûí ãààëü íü
äîòîîä áîëîí õÿòàä õóäàëäàà÷äûí àëü àëèíààñ àäèëõàí õóâèàð ãààëü
õóðààæ áàéñàí áîëîõîîð, ò¿¿íä äºíãºæ òýðýëæ ÿäàæ áàéñàí ìîíãîë
¿íäýñíèé õóäàëäàà÷èä, Ìîíãîëä îëîí ¿åèéí òóðø íî¸ðõîæ, áàéð ñóóðü íü
áýõýæñýí õÿòàä õóäàëäàà÷äààñ èë¿¿ íýðâýãäýæ áàéñàí íü äàìæèãã¿é.
ͺ㺺 òàëààð Ìîíãîëûí ãààëü Îðîñ õóäàëäàà÷äàä îãò õàìààðàõã¿é
áàéâ. Ýíý íü Ìîíãîë äàõü ýäèéí çàñãèéí íºëººã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õààíò
Îðîñîîñ Ìîíãîëä òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí 1912 îíû òýãø øóäàðãà áóñ ãýðýýíèé
¿ð ä¿í áàéâ.
Ìîíãîë óëñûí ¿åä óëñûí îðëîãî çàðëàãûí òºñâèéã ýìõ öýãöòýé
áîëãîõ, óëñûí ñàíõ¿¿ã àðâèòãàõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä íü
ýäèéí çàñãèéã ººä òàòàõàä áàñ ÷èãëýãäýæ áàéæýý.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð óëñûí òºñâèéí àëäàãäëûã íºõºõ,
õÿçãààð íóòãèéã áàòëàí õàìãààëàõ, ¿íäýñíèé öýðãèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð 1913 îíä õààíò Îðîñ óëñààñ 100 ìÿíãàí ðóáëèéã 10 æèëèéí
õóãàöààòàé, äàðàà íü 2 ñàÿ ðóáëèéã 20 æèëèéí õóãàöààòàé, 1914 îíä 3 ñàÿ
ðóáëèéã 30 æèëèéí õóãàöààòàé òóñ òóñ çýýëäýæ àâ÷ýý. Ýíýõ¿¿ çýýëñýí
ìºíãèéã çàðöóóëàõ õýðýãò õÿíàëò òàâèõ, Ìîíãîëûí ñàíõ¿¿, òºñâèéã ýìõ
öýãöòýé áîëãîõîä òóñëóóëàõ çîðèëãîîð Îðîñ óëñ ººðèéí Ñàíãèéí ÿàìíû
ò¿øìýë Ñ.À.Êîçèíã 1914 îíä Ìîíãîëä òîìèëîí èð¿¿ëæýý. Ò¿¿íèé áèå 1917
îí õ¿ðòýë àæèëëàõäàà óëñûí ñàíõ¿¿ã öýãöýëæ, íýãäñýí òºñâèéí ñèñòåì áèé
áîëãîõ, îðëîãûí øèíý ýõ ñóðâàëæèéã èëð¿¿ëæ àøèãëàõ çýðýã õýä õýäýí
àæëûã ñýäýí òºëºâëºæ, òýäãýýðýýñ çàðèìûã íü õýðýãæ¿¿ëýõ îðîëäëîãî
õèéæýý. Òóõàéëáàë, 1914 îíîîñ óëñûí îðëîãî çàðëàãûã òºñºâëºí õºòëºõ
áîëæýý.
1916 îíû óëñûí îðëîãûã 6149625 ðóáëü áàéõààð òºñºâëºñíººñ 65,04
õóâèéã àëáàí òàòâàðààñ, 600000 ðóáëèéã ãààëèàñ îðóóëàõàð òºëºâëºæýý.
¯¿íèé äýýð 1 ñàÿ ðóáëèéí çýýë àâ÷ýý. Óëñûí òºñâèéí çàðëàãûí 90 õóâèéã
òºâèéí ÿàìä, àëáàí ãàçàð, íî¸ä ò¿øìýäèéí öàëèí ï¿íë¿¿, àéìàã õîøóóäûí
àïïàðàòûí çàðäàëä çîðèóëæ áàéëàà.
Îðîñîîñ óðèãäàæ èðñýí ìýðãýæèëòýí ò¿øìýä Ñ.À.Êîçèí, ò¿¿íèé
îðëîã÷ Ï.À.Âèòòå íàðûí ñàíàà÷èëãà, îðîëöîîòîéãîîð 1916 îíä “Óëñûí
õºðºíãèéã çàõèðàõ ãàçàð” ãýã÷ íýãýí òóñãàé àëáàí ãàçðûã áàéãóóëæ, ä¿ðìèéã
íü áàòëàí ãàðãàæýý. Òýðõ¿¿ ä¿ðýìä Ìîíãîë óëñûí õÿçãààðûí äîòîðõè
ãàçðûí õºðñºí äýýðõ áà äîîðõè á¿õ áàÿëãèéã óëñûí ºì÷ õºðºí㺠ãýæ àëáàí
¸ñîîð çàðëàñàí áºãººä ýë áè÷èã íü çºâõºí ýäèéí çàñãèéí òºäèéã¿é, óëñ
òºðèéí ìàø òîì óòãà ñàíàà á¿õèé ç¿éë áàéëàà. Óëñûí õºðºíãèéã çàõèðàõ
ãàçðûí ä¿ðýìä áàéãàëèéí á¿õ áàÿëãèéã àøèãëóóëàõààð çîõèõ áîëçëûí
äàãóó ò¿ðýýñëýí îëãîõ, ò¿¿íýýñ îðîõ îðëîãûã óëñûí ñàíä îðóóëæ áàéõààñ
çîõèõ áîëîìæòîé ãàçàð óëñûí ¿éëäâýðèéã áàéãóóëàõ ÿâäàë áîë ìºíõ¿¿
ãàçðûí ÷óõàë ¿¿ðýã ãýæ çààæýý. Åð íü Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýäèéí
çàñãèéí øèíæ ÷àíàðòàé íààä çàõûí ààð ñàà𠺺ð÷ëºëò õèéõýä ÷ ñàíõ¿¿ãèéí
òàëààð ãà÷èãäàæ áàéñàí íü Ìàíæèéí êîëîíè÷ëîëûí õîðò óðøèãòàé
õîëáîîòîé þì. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ãà÷èãäàëò áàéäëàà áàãà ÷ àòóãàé
õºíãºâ÷ëºõèéí òóëä “Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áàíê” ãýäýã íýðòýé áàíêèéã Èõ
Õ¿ðýýíä áàéãóóëàõààð îðîñóóäòàé òîõèð÷ýý. Ìîíãîë îðíûã îðîñûí ýäèéí
çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí õàðààò áàéäàëä óëàì á¿ð îðóóëàõ ãýñýí Îðîñûí

81
õºðºíãºòºí íàðûí õ¿ñýë, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòìîë äýìæëýãòýé áîëîõ ãýñýí
Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí ýðìýëçýë õî¸ð èéíõ¿¿ íýãäýí íèéëñíèé ¿ð ä¿íä
áàéãóóëàãäñàí "Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé áàíê" ãýã÷ íü 1915 îíîîñ ¿éë
àæèëëàãààãàà ýõýëñýí þì. Ãýâ÷ äýëõèéí I äàéíààñ áîëæ, ýíý áàíê
Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äûí íàéäâàðûã îãòõîí ÷ áèåë¿¿ëýõ ÷àäâàðã¿é íü
óäàëã¿é òîäîðõîé áîëæýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ýíý áàíêíààñ õýä õýäýí
óäàà ÷óõàë õýðýãò çàðöóóëàõ ìºí㺠çýýëäýõ ãýñýí áîëîâ÷ óã áàíê ò¿¿íèéã íü
ºã÷ ÷àäñàíã¿é. Èéìä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð 1917 îíä ººðèéí
“̺íãºíèé õ¿¿ ¿ðæ¿¿ëýõ àíãè” íýðòýé áàíê ìàÿãèéí ãàçðûã Ñàíãèéí ÿàìíû
äýðãýä áàéãóóëàí, ò¿¿íèé ä¿ðìèéã áàòàëæ, óëñûí ñàíä ìºí㺺ð òóñàëñàí
õ¿íèéã õºõ¿¿ëýí, ôåîäàëûí õýðãýì çýðýã ýðõ ÿìáààð øàãíàõ øèéäâýð
ãàðãàæýý. Äýëõèéí I äàéí ãàð÷, Îðîñ îðîíä õóâüñãàëò õºäºëãººí ºðíºæ,
äîòîîä ãàäààä áàéäàë íü ã¿íçãèé õÿìðàëä àâòàãäñàí òóë Ìîíãîëä
ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí äýìæëýã îëãîõ ÿâäàë ààíäàà çîãñ÷ýý. Áîãäûí çàñãèéí
ãàçàð ñàíõ¿¿ãèéí ãà÷èãäàë, õàðãèñ õ¿÷íèé ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðàõûí
çýðýãöýý áîäîæ òºëºâëºñíºº àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ èäýâõòýé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ÷àäâàðã¿é áàéñàí òóë òºäºëã¿é ñàíàæ ñýäñýí äýâøèëò
àæëààñàà òàòãàëçàõàä õ¿ð÷ýý.
1914 îíä ãàðãàñàí òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ øèéäâýðýý àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõýä ç¿éë ç¿éëèéí áýðõøýýë òîõèîëäîæ, ýöýñò íü 1919 îíä “áàãà
ñàãà ãàçàð õàãàëáàðëàí òàðüñàí áîëîâ÷ åð ÿëüòàé áîëîâñðóóëàí ¿ðæ¿¿ëæ
÷àäñàíã¿é” òóë ”îëîí àéìàã, õîøóó, øàâèéí íóòàãò àëáààð òàðèà òàðèóëàõ
õýðãèéã á¿ðìºñºí çîãñîîõ” øèéäâýð ãàðãàæýý. Ãýâ÷ XIX-XX çóóíû çààãààð
Ìîíãîë îðíîîð æóóë÷èëñàí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîë îðîí, ÿëàíãóÿà
òàðèàëàí òàðèõàä òîõèðîìæòîé õîéä ç¿ãèéí íóòàãò àðä îëîí àæ
àìüäðàëäàà íýìýð ñýëáýã áîëãîõ çîðèëãîîð òàðèàëàíãèéí àæëààð îðîëäîõ
íü óëàì á¿ð ºðãºæñººð áàéãààã öîõîí òýìäýãëýñýýð áàéñàí áèëýý.
Ìîíãîë îðîíä ôåîäàëûí áóðàíãóé äýãëýì, õàìæëàãàò ¸ñ, ýäèéí
çàñãèéí õîöðîãäñîí õàðèëöàà íî¸ðõîæ áàéñàí íü àðä îëíû àæ àõóéí
ñàíàà÷èëãûã áîîãäóóëàí, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéã ÷ºäºðëºæ áàéâ.
Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãàà ººä òàòàõ õýðýãò ãàäíààñ ÿëàíãóÿà õààíò
Îðîñîîñ äýìæëýã îëíî ãýæ íàéäàæ áàéñàí íü ¿íäñýíäýý òàëààð áîëîâ.
Áîãä õààíû òºð áàðüñàí æèë¿¿äýä ºíãºö õàðàõàä çàðèì òàëààð ôåîäàëûí
õàðèëöàà ëàâøèð÷, ñ¿ì õèéä, ëàì íàð óëñ òºðèéí àìüäðàëä óðüä õýçýý ÷
áàéãààã¿é íºëººòýé áîëæ áàéñàí õýäèé áîëîâ÷, ìîíãîëûí ôåîäàëèçì
äýëõèéí íºëººãººð ã¿í äîòðîîñîî çàäðàõ ÿâö óëàì õ¿÷òýé áîëñîîð áàéñàí
íü Ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæëèéí öààøäûí õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ áàéâ.
Äóðäàí áóé ¿åä òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöàà äýëãýðýõ ÿâäàë ã¿íçãèéð÷, àæ
àõóéòàí íèéòäýý ÿìàð íýã õýìæýýãýýð çàõ çýýëòýé õîëáîîòîé áîëæýý. Ýíý
¿çýãäýë ÿëàíãóÿà õîò ñóóðèíû øàäàð àéìàã õîøóóä, Ìîíãîëûí òºâ õýñýãò
èõýýõýí òîäîðõîé àæèãëàãäàæ áàéâ.
Àðä îëîí íèéãìèéí õîöðîãäñîí õàðèëöààíû õ¿ëýýñò áàðèãäàõûí
çýðýãöýý ãàäààäûí õóäàëäàà÷äûí ìºëæëºãò íýðâýãäýí, òºðèéí áîëîí õóâü
ôåîäàë, ñ¿ì õèéäèéí àëáà, òàòâàðûí äàðààñ äîð áàéëàà. Òàòâàð ìºíãºíèé
õàðèëöàà àæ àõóéí çàäðàëûã ò¿ðãýòãýæýý.
Àæ àõóéòíû çàðèì õýñýã íü ìàë ñ¿ðãýý áàðæ ¿ã¿éð÷ áàéõàä, íºãºº
òàëä íü ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ ÷àäëààðàà çàñàã íî¸äîîñîî ÷ äàâóó áàÿí
÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ òºðæ, Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò íºëºº ñóóðüòàé áîëñîîð
áàéæýý. Ìîíãîë îðîí äýëõèéí çàõ çýýëèéí õ¿ðýýíä òàòàãäàí îðæ,
Ìîíãîëûí äîòîîä çàõ çýýë á¿ðýëäýõ ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäàæ áàéñàí íºõöºëä

82
ìîíãîë áàÿ÷óóä àöàã õºëñíèé àæèë õººöºëäºõ, õîò õºäººãèéí õîîðîíä
áîëîí õèë çàëãàà îðíóóäûí çàõ çýýë äýýð õóäàëäàà íàéìàà õèéõ, ìºíãº
õ¿¿ëýõ, ç¿òãýõ õ¿÷íèé áîëîí ñààëèéí ìàëûí õ¿÷, àøèã øèìèéã ºðãºí
àøèãëàõ çýðãýýð àæ àõóéíõàà õ¿÷ ÷àäëûã óëàì çóçààòãàõ àðãà çàìûã
èäýâõòýé ýðýëõèéëæ áàéëàà. Äóðäàí áóé ¿åä ìàë ñ¿ðãýý áàðñàí ìàë÷èä
õîò ñóóðèí ãàçàð áàðààäàí èðæ, àìüäðàõ íü óëàì íýìýãäýæ, òýäíèé
äîòðîîñ ¿íäýñíèé ãàð óð÷óóä, õóäàëäàà÷èä, áèåèéí õ¿÷ýý ¿íýëýãñýä,
ñýõýýòí¿¿ä çýðýã õîòûí áîð÷óóä, äóíäàæ äàâõðààíû õ¿ì¿¿ñ òºðºí ãàðñààð
áàéâ. Ýíýõ¿¿ äóíäàæ äàâõðààíûõàí áîë Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò ñî¸îëæ
áàéñàí øèíý õýâøëèéí òºëººëºã÷èä áàéâ. Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîäèò
áîëîí áîäèò áóñ øàëòãààíû óëìààñ òýäíèé áàéäàë õýäèéãýýð òîãòâîðòîé
áóñ áàéñàí áîëîâ÷ Ìîíãîëä êàïèòàëûí àíõíû õóðèìòëàëûã áèé áîëãîõ ÿâö
ýõëýýä áàéñíûã ìîíãîë õóäàëäàà÷äûí ¿éë àæèëëàãààã èëýðõèéëñýí
àðõèâûí áàðèìò íîòîëæ áàéíà. Ãàãöõ¿¿ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí øèíý
õýâøëèéí öààøäûí õºãæèëä ¿åý ºíãºðººñºí ôåîäàëûí õàðèëöàà, ýäèéí
çàñàã, ñî¸ëûí õîöðîãäîë ÷ºäºð òóøàà áîëñîí áàéëàà. Èéìä íèéãìèéí
õºãæèë äýâøèëä ºðãºí çàì íýýõèéã ýðìýëçýí òýìöýã÷äèéã òóõàéí öàã ¿å
ººðºº òºð¿¿ëýí ãàðãàæýý. Òýä áîë Ìîíãîëûí íèéãìèéí òýðã¿¿íèé äýâøèëò
¿çýëòí¿¿ä áàéâ. Íèéãìèéí äýâøèëò ¿çýëòí¿¿ä òºðºí ãàðàõàä Ìîíãîë îðíû
òóñãààð òîãòíîë, Ìîíãîëûí áºãë¿¿ ò¿ãæèãäìýë áàéäàë ýâäýð÷ ãàäààä
îðíóóäòàé õàðèëöàæ ýõýëñýí, ìîíãîë óãñààòíû õîîðîíä ò¿ð áîëîâ÷ ºðãºí
õàðèëöàà òîãòñîí çýðýã íºõöºë áàéäàë òààòàé íºëººëæýý.
Äýâøèëò ¿çýëòí¿¿ä ìîíãîëûí ôåîäàëûí áàéãóóëàë çàäðàí
äîðîéòîæ èðýýä¿éã¿é áîëñíûã èë÷ëýí, ò¿¿íèéã õàëæ óñòãàõûã àÿäóó áîëîâ÷
øóëóóõàí ñóðòàë÷èëæ, íèéãìèéí õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéäëûã õàëàõûã
óðèàëæ, íèéãìèéí àìüäðàëä àðä÷èëëûí óóð àìüñãàë áèé áîëãîõûí ÷óõëûã
òîäîðõîé èëýðõèéëæ áàéëàà.
Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí ñî¸ë Ìîíãîëûí ñî¸ë àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ºðíºëòèéí íºõöºëä õºãæñººð áàéâ.
Ìîíãîë îð÷èí öàãèéí ñî¸ëò ãàäààä åðòºíöººñ òóñãààðëàãäìàë áàéäëààñàà
ãàð÷, áóñàä óëñ ã¿ðýí, þóíû óðüä Îðîñ óëñòàé ºðãºí õàðèëöàà õîëáîîòîé
áîëæ èðýõèéí õàìòàä ìîíãîë÷óóäûí îþóí ñàíààíû àìüäðàëä øèíý øèíý
ç¿éë áàãàã¿é íýâòýð÷ýý. Ìîíãîëä ÕÕ çóóíû èðãýíøëèéí óóð àìüñãàë
íýâòðýí îðæ, øèíýòãýë ñýðãýëò áàãà ÷ àòóãàé ¿çýãäýõ áîëîâ.
Ìîíãîë÷óóäûí äóíä îð÷èí öàãèéí õºãæèëòýé îðíóóäààñ ñóð÷
ãýãýýðýõ, òýäãýýð îðíû ¿ëãýð çàãâàðààð óëñ îðíîî òîõèæóóëàí çàñàõ õ¿ñýë
ýðìýëçýë èõ áîëæ èðæýý. Ýíý á¿õýí òýð öàãò ñî¸ë áîëîâñðîëûí òàëààð àâ÷
ÿâóóëñàí çàðèì äýâøèëò àðãà õýìæýýíä òóñãàëàà îëñîí áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð, þóíû óðüä èðãýíèé ñóðãóóëü,
ãýãýýðëèéí àæëûã ¿¿ñãýí ÿâóóëæýý. Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíààñ 1914 îíä Áîãä
õààíä àéëòãàñàí íýãýí íóãàëáàðò óëñ îðíûã òîõèíóóëàí çàñàõ ¿éëñò õ¿í á¿ð
ýðõã¿é áè÷èã ýðäýì ñóðâààñ çîõèõûã çààæ, Îðîñ, Ôðàíö, Àíãëè çýðýã
óëñóóäûí ¿ëãýð æèøýýãýýð èðãýíèé òºðºë á¿ðèéí ñóðãóóëü áàéãóóëàõûí
÷óõëûã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà ìºí áè÷èãò Ìîíãîë îðîí
áóñàä óëñààñ ìàø èõ õîöîð÷, “ìîíãîë áè÷èã ¿ñãèéã ÷ áîëîâ ñóð÷ òºñººëñºí
õ¿í àðâûí äîòîð íýã ¿ã¿é òóë, ýä¿ãýý õ¿ðòýë óõààí ìýäýë íýýãäýæ ÷àäààã¿é,
áóóðàé ¿ãýýã¿éãèéí òóéëä” õ¿ðñíèéã ø¿¿ìæëýí áè÷æýý1.

1
ÌÓÒÒÀ. Ô-6. Ò.1. õí-31. òàë-1.

83
 Òýð ¿åä øàøíû õóó÷èí îëîí ñóðãóóëèéí çýðýãöýý îð÷èí öàãèéí
èðãýíèé ñóðãàëòûí ýõ ¿¿ñâýð àíõ áèé áîëæýý2. Ñóðãóóëü, ãýãýýðëèéí àæëûã
óëñààñ òóñãàéëàí ýðõëýí øèéòãýæ, º÷¿¿õýí áàãà áîëîâ÷ òºñºâ çàðäëûã ýíý
õýðýãò çîðèóëàí ãàðãàõ áîëæýý. Ñóðãóóëèéí õýðãèéã Ãàäààä õýðãèéí ÿàìàíä
õàâñàðãàí ýðõë¿¿ëæýý.
Ìîíãîë óëñûí ¿åä áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëèéí ä¿ðì¿¿äèéã
áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí íü òýð öàãò îëîí çýðýã øàòíû ñóðãóóëèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ áîäëîãîòîé áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà. 1915 îíä õýâëýí íèéòýëñýí
áàãà ñóðãóóëèéí òàíõèìûí ä¿ðýìä, “Áàãà ñóðãóóëèéí òàíõèìä… ò¿øìýë,
òàéæ, áà õàðúÿàò àëáàò íàðûí õ¿¿õäèéã çàðëàí õóðóóëæ, ñóðãóóëüä îðóóëæ,
òàâàí æèëèéí äîòîð ìîíãîë áè÷èã ¿ñýã çààí ñóðãàæ, äàðàà ñýöýí ñýðãýëýíã
íü ñîíãîí àâ÷ äóíä çýðãèéí ñóðãóóëèéí òàíõèìä äýâø¿¿ëýí îðóóëæ, ç¿éë
á¿ðèéí ýðäýì äàäàëä ñóðãàõàä òóñ áîëãîâîë çîõèíî” ãýæýý.
Îð÷èí öàãèéí àíõíû ñóðãóóëèéã 1912 îíû III ñàðûí 24-íä äºðâºí
àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðààñ çàðëàí èð¿¿ëñýí 47 õ¿¿õäèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýðãýä íýýæýý. Àðõèâûí
áàðèìòààñ ¿çýõýä, òýð ¿åä àéìàã, õîøóóäàä óäàà äàðààëàí áàéãóóëñàí
áàãà ñóðãóóëèéí òîî 60 ãàðóé áîëñîí áàéæýý.
Áàãà ñóðãóóëèéí òàíõèìûí ä¿ðýì ¸ñîîð ýäãýýð ñóðãóóëüä ¿íäýñíèé
õýë, áè÷èã, òîî, ãàçàð ç¿é, áàéãàëèéí øèíæëýë, ò¿¿õ, áèåèéí òàìèðûí çýðýã
îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íèéã çààõ ¸ñòîé áàéæýý.
Îðîñ, Ìîíãîëûí õàðèëöàà õºãæèæ èðýõèéí õàìòàä òóñ õî¸ð îðíû ñî¸ë
ãýãýýðëèéí õàðèëöàà õºãæèæ ýõëýâ.
Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíààñ ýðõëýí ìîíãîë õ¿¿õäèéã ñóðãàõ îðîñ õýë
áè÷ãèéí ñóðãóóëèéã áàéãóóëæýý. Ýíý ñóðãóóëüä Îðîñ óëñààñ ìýðãýæèëòýí
áàãø íàðûã óðèí àâ÷ðàí õè÷ýýë çààëãàæ áàéâ. 1914 îíû YI ñàðûí áàéäëààð
¿çýõýä òóñ ñóðãóóëüä ñóðãóóëèéí äàðãà íýã, ñóðãàã÷ ò¿øìýë 2, ãàë÷ 3,
ñóðàëöàõ õ¿¿õýä 46-òàé àæèëëàæ áàéæýý. Ýíýõ¿¿ ñóðãóóëü íü òýðã¿¿íèé
ñî¸ë áîëîâñðîëûã Ìîíãîëä äýëãýð¿¿ëýõ, äýâøèëòýò ¿çýëòýé áîëîâñîí
ñýõýýòí¿¿äèéã òºð¿¿ëýí ãàðãàõ õýðýãò ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Íèéñëýëèéí ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí äîòðîîñ õýäýí õºâã¿¿äèéã ñîíãîí
àâ÷, Îðîñ óëñûí Ýðõ¿¿ çýðýã ãàçàðò ÿâóóëàí ñóðàëöóóëæ áàéâ. Òýäíèé
äîòðîîñ 1921 îíû õóâüñãàëûí çàðèì ç¿òãýëòýí õ¿ì¿¿ñ õîæèì øàëãàðàí
ãàð÷ýý.
Øàøíû ñóðãóóëü íýëýíõ¿éäýý íî¸ðõîæ áàéñàí Ìîíãîë îðîíä îð÷èí
öàãèéí èðãýíèé ñóðãóóëü, ãýãýýðëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã èéíõ¿¿ òàâüæ,
ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé óõàìñàð, ñî¸ë áîëîâñðîëûí õýìæýý äýýøèëæ
ýõýëñýí íü Ìîíãîë óëñûí ñî¸ë áîëîâñðîëûí ò¿¿õýíä ãàðñàí äýâøèëò øèíý
ç¿éë äàðóé ìºí áàéëàà. Ãýâ÷ ñóðãóóëü, ãýãýýðëèéí õýðýã òóí èõ õ¿íä õ¿÷èð
íºõöëèéí äóíä ¿¿ñýæ áàéñàí ó÷èð çîõèõ ¸ñîîð áýõæèí õºãæèæ ÷àäààã¿é
áèëýý.
Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàìíààñ ñóðãóóëèéã ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ òàëààð Áîãäîä ºðãºñºí àíõíû íóãàëáàð áè÷èãò: “ßëàíãóÿà ¿å
óëèðàí áàéãóóëñàí îëîí çàñàã õîøóóäûí íî¸äûí äîòðîîñ ýðäýìòýí ãàðãàõ

2
Òýð ¿åèéí ñóðãóóëèéí òóõàé: Í.Ñýð-Îäæàâ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí ¿åèéí ñî¸ëûí çàðèì
àñóóäàë.-ØÓ. 1955. ¹3. òàë-13-18. Ø.Áèðà, Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéí ¿åä òºðèéí
ñóðãóóëèéí õýðãèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àâ÷ ÿâóóëñàí çàðèì äýâøèëò àðãà õýìæýýíèé òóõàé,
ÓÁ., 1958. Ò.Ìàøëàé. Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí ¿åèéí ñóðãàëòûí ñèñòåì. Ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, 1952. ¹4-5.

84
áîëáîîñ ÷óõàìõ¿¿ íýí òóñòàéí òóëä îëîí íî¸ä áà íî¸äûí õºâã¿¿äèéã
ñóðãóóëü õèéëãýõèéã óðüäàë áîëãîâîîñ çîõèíî”1 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý.
1911 îíîîñ 1921 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Ìîíãîëä îð÷èí ¿åèéí ñîíèí
õýâëýëèéí ýõ ¿¿ñâýð òàâèãäàæ óëìààð, õóâüñãàëò õýâëýëèéí áýëòãýë ñóóðü
òàâèãäñàí íü òýð öàãèéí ñî¸ëûí òîìõîí àìæèëò áîëîé. 1913 îíû III ñàðûí
6-íààñ 1914 îíû YIII ñàðûí 21 õ¿ðòýë “Øèíý òîëü” õýìýýõ ñýòã¿¿ë, 1915 îíû
IX ñàðûí 1-íýýñ 1920 îíû I ñàðûí 23 õ¿ðòýë “Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí
áè÷èã” ãýäýã ñîíèí Õ¿ðýýíä òóñ òóñ íèéòëýãäýí ãàð÷ áàéæýý. Ýäãýýð
òîãòìîë õýâëýëèéã ¿¿ñãýí ãàðãàõ ¿éëñò Æ.Öýâýýí òýðã¿¿òýé àðä÷èëñàí
äýâøèëò ¿çýëòýé ñýõýýòí¿¿ä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Ìîíãîëûí àíõíû
òîãòìîë õýâëýëä ôåîäàëûí õàðãèñ ¸ñ äýãëýì, òóñ îðíû õîöðîãäñîí
á¿ä¿¿ëýã äîðîé áàéäëûã õóðöààð ø¿¿ìæëýí èë÷ëýõèéí õàìòàä õºãæèëòýé
îðíóóäûí ¿ëãýð æèøýýãýýð Ìîíãîë óëñûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõ òàëûí
äýâøèëò àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã ñóðòàë÷ëàí äýëãýð¿¿ëæ áàéæýý. ̺íõ¿¿
õýâëýë¿¿ä íü òýð öàãèéí äýëõèéí îëîí óëñûí áàéäëûí òàëààð ìîíãîë
óíøèã÷äàä òîãòìîë ìýäýýëæ áàéñàí íü ìîíãîë÷óóäûí óëñ òºðèéí
ìýäëýãèéí õ¿ðýýã òýëæ ºðãºæ¿¿ëýõýä áàãàã¿é òóñ áîëæýý. “Øèíý òîëü”
ýõíèé äóãààðòàà ãîë çîðèëãî ÷èãëýëèéíõýý òóõàé ºã¿¿ëñýí íü: “Ýä¿ãýý
ìîíãîë÷óóä íýãýíò òóëãàð òºð áàéãóóëæ, òóñãààð óëñ áîëñíîîñ õîéø ç¿é íü
ýëäýâ ýðäýìä áîëîâñîð÷ ÿàðàâ÷ëàí õ¿÷òýé ÷èéðýã áîëîõûã õè÷ýýâýýñ
çîõèõ òóë ìàíàé áè÷ãèéí õîðîî ãàäààä îëîí óëñûí õýðýãëýæ àõóé ç¿éë
á¿ðèéí ýðäìèéã òîìú¸îëîí áè÷èæ, äýâòýð áîëãîí äàðìàë äàðæ, îëîí
ìîíãîë÷óóäûã ýðäýì ñóðàõàä íýìýð áîëãîíî. ¯¿íýýñ ãàäíà öàãèéí áàéäëûã
äàãàæ ìîíãîë óëñ òºð ë¿ãýý õîëáîãäñîí ÷óõàë ñîíèí ç¿éëèéã õóðààíãóéëàí
òîâ÷èëæ áè÷íý… Åðòºíöèéí áàéäàë, äýëõèé äýýðõ õ¿í òºðºëõòíèé áàëàð
ýðòíýýñ íààø óëàì óëìààð àæ òºðñºí áà óõààí ýðäýìä áîëîâñîðñîîð
èðñýí ò¿¿õ, Ìîíãîë áà áóñ îëîí óëñûí ò¿¿õ, òîîíû áà îäíû øèíæëýõ óõààí,
ýëäýâ ç¿éëèéí ãàéõàìøèãò öàäèã, àæ òºðºõèéã çàñàõ áà õ¿íèé áèå
ñóâèëëûí ç¿éë ýäãýýðèéã ìýäýõ ÷àäàõûí õèðýýð ãàðãàæ áàéõ áîëíî” ãýæýý.
“Øèíý òîëü”, ”Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” íü äóíäàä çóóíû
õàðàíõóé á¿ä¿¿ëýã áàéäàëä îðøèæ áàéñàí ìîíãîë÷óóäûí äóíä îð÷èí
öàãèéí ìýäëýã, óõààí, ñî¸ë áîëîâðîëûí ¿ð õºðºíãèéã àíõ öàöàí
äýëãýð¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý. Ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ îðøèí ñóóæ
áóé äýëõèé åðòºíöèéíõºº õýëáýð ä¿ðñ áîëîí õ¿éòýí, õàëóóí, ñàëõè, ¿¿ë,
õóð áîðîî, òýíãýðèéí äóó, öàõèëãààí çýðýã áàéãàëèéí îëîí ÿíçûí ¿çýãäëèéí
òóõàé îð÷èí öàãèéí øèíæëýõ óõààíû àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íèéã ÷óõàìõ¿¿
“Øèíý òîëü”-èéí ýõíèé äóãààðààñ àíõ îëæ óíøæýý. Òýðõ¿¿ ìýäýãäýõ¿¿í íü
øàðûí øàøíû íîìëîë ñóðãààëüä ºã¿¿ëäãýýñ òýñ ººð øèíý ç¿éë áàéñàí þì.
“Øèíý òîëü”-èéí ¿çýë ñàíàà ñ¿ì, õèéä, õàðãèñ ëàì íàðûí õ¿÷òýé
ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ “Øèíý òîëü”-èéã ýñýðã¿¿öýí Áîãäîä õ¿ðòýë ìýäýãäýí
çààëäàæ, ýðõëýã÷ Öýâýýíèéã ìóó÷ëàí ãîî÷èëæ áàéæýý.
“Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” õýìýýõ ñîíèíä ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷èä, õÿòàäûí õàðãèñ
ýðõòí¿¿äýýñ Ìîíãîëûí òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí êîëîíè÷ëîõ áîäëîãûã
èë÷ëýí ýñýðã¿¿öñýí, Ìîíãîëûí ôåîäàë íî¸äûã õóðöààð ø¿¿ìæëýí
áóðóóøààñàí ºã¿¿ëýë, íèéòëýë îëîí õýâëýãäýæ áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë
îðíîî øèíý çàìààð õºãæ¿¿ëýí áîëîâñðóóëàõòàé õîëáîãäñîí äýâøèëò
àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã ºðãºí ñóðòà÷èëæ áàéâ. ¯¿ãýýðýý óã ñîíèí Ìîíãîëûí

1
ÌÓÒÒÀ. Ô-1. Õí-29. òàë-1.

85
àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé óõàìñàð, èäýâõ ñîíèðõëûã ñýðãýýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ áàéñàí þì.
Îð÷èí öàãèéí àðãààð íîì çîõèîë íèéòëýõ àæèë ìºí ¿¿ñ÷ áàéæýý.
Ñóðãóóëèóäàä çîðèóëàí “Ìîíãîë ¿ñãèéí öàãààí òîëãîé”, “Îþóí ò¿ëõ¿¿ð”,
“Öààñàí øóâóóíû òóóæ”, “Ãàäààä óëñûí òîâ÷ ò¿¿õ”, “Õî¸ð çàãàëûí òóóæ”,
“Îð÷ëîíãèéí ñàâ øèì” ãýõ çýðýã íîì çîõèîë õýâëýãäýí ãàð÷ýý.
Ìîíãîëä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺í õ¿÷òýé áîëæ, àðä ò¿ìíèé
¿íäýñíèé óõàìñàð íýí ñýðãýñíèé ¿ðýýð ýõ îðíû ò¿¿õèéã ñîíèðõîí ñóäëàõ
àæèë èäýâõæèæ áàéæýý. ¯¿ãýýð ¿ë áàðàì ÷óõàìõ¿¿ ýíý ¿åýð ìîíãîë÷óóäûí
äóíä îð÷èí ¿åèéí ò¿¿õèéí óõààíû ìýäëýã Îðîñ îðíîîñ ýí òýðã¿¿í íýâòýð÷
ýõýëæýý. Øèíý Ìîíãîëûí õóó÷èí óëàìæëàëò ò¿¿õ áè÷ëýãèéí çýðýãöýýãýýð
îð÷èí öàãèéí ò¿¿õèéí óõààíû ìýäëýã Ìîíãîë óëñûí òºðèéí àëáàí ò¿¿õ
áè÷ëýãèéí õ¿ðýýíèé ãàäíà ¿¿ñýí äýëãýð÷ ýõýëñýí ÿâäàë áîë òóõàéí ¿åèéí
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí íýã îëîëò áàéæýý. Øèíý ¸ñíû ò¿¿õèéí ìýäëýã òýð ¿åä
Ìîíãîëä ãàð÷ áàéñàí äýâøèëò àðä÷èëñàí õýâëýë¿¿äèéí õóóäñààð äàìæèí
äýëãýð÷ áàéâ. ¯¿íä, ÿëàíãóÿà ºìíº äóðäñàí “Øèíý òîëü”, “Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëíî. Ýäãýýð òîãòìîë
õýâëýëä Ìîíãîë áà ãàäààä îðíóóäûí ò¿¿õèéí òàëààð íýëýýä ºã¿¿ëýë,
çîõèîë íèéòëýãäýæ áàéæýý. Òýäãýýð íü öºì ìîíãîë÷óóäûí õýâøèæ çàíøñàí
ò¿¿õèéí íîì çîõèîëîîñ îãò ººð óòãà àãóóëãà á¿õèé áàéñàí þì. Òýð öàãò
íèéòëýãäýæ áàéñàí ò¿¿õèéí á¿òýýëèéí ãîë çîðèëò íü îëîí çóóí æèëèéí
òóðø õàðèéí áîîë÷ëîë, øàøíû íî¸ðõîëä îðøèæ áàéñàí ìîíãîë÷óóäûí
¿íäýñíèé óõàìñàð, óðàì çîðèã, ýõ îðîí÷ ¿çëèéã ñýðãýýõýä ÷èãëýæ áàéñàí
áîëíî. “Øèíý òîëü”-ä Ôðàíöûí çîõèîë÷ Ãðàìøòåðíûí çîõèîñîí “Õºõ
ìîíãîëûí õºõ òóã” ãýäýã ò¿¿õýí ðîìàí, Ôèíëÿíäûí çîõèîë÷ Ðàìñòåäòèéí
áè÷ñýí “Óéãàð óëñûí õóðààíãóé ò¿¿õ” çýðýã ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ
çîõèîëûã àíõ íèéòýëæýý. “Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã” ñîíèíä Ìîíãîë
áà áóñàä îðíû ò¿¿õèéí òàëààð îëîí ñîíèðõîëòîé ºã¿¿ëýë íèéòëýãäýæ,
îð÷èí öàãèéí ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã ñóðòàë÷èëæ áàéæýý.
Ñîíèíû 49-ð í¿¿ðò: “…óðüä áîë ò¿¿õèéã õýí, õààíà, ÿìàð õ¿í õè÷íýýí
öýðãèéã äàðæ õýíýýñ àëáà õóðààäàã áîëñîí çýðýã áàéëäàí äàãóóëàã÷äûí
ò¿¿õèéã ñàéí ãýæ ¿çäýã áàéâ. Îäîîãèéí øèíý ¸ñíû ýðäýìòýí íàð ò¿¿íèéã
ýðõýìëýõýý çîãñîîä õýí õààíà, ÿìàð õ¿í óëñûã ÿìàð çýðãýýð çàõèð÷, ÿìàð
àðãààð àæ òºðºõèéã òîãòîîæ, óëñ ã¿ðíýý ãýãýýð¿¿ëæ ñî¸ëæóóëñíû óòãûã
íàðèéâ÷ëàí ñóäàëäàã áîëæýý” ãýõ çýðãýýð ºã¿¿ëñýí áàéíà. Ñîíèíû 76-ð
í¿¿ðò “Ìîíãîë óëñûí òîâ÷õîí ò¿¿õ” ãýäýã ãàð÷ãèéí äîð òóñ óëñûí ò¿¿õèéí
òàëààð öóâðàë ºã¿¿ëýë íèéòëýæ áàéæýý.
Ìîíãîë óëñûí øàñòèð õýìýýõ àëáàí ò¿¿õ çîõèîõ àæëûí áýëòãýë
áîëãîæ, Õàëõûí àéìàã õîøóóäûí àëáàí áè÷èã äàíñ, Èõ Øàâü, Àëòàé,
Õîâäûí õÿçãààðûí õîøóóä, ĺðâºä õî¸ð ãàðûí çýðýã îëîí ãàçðûí ãýðèéí
ò¿¿õ øàñòèðûã ýìõë¿¿ëýí öóãëóóëàõ áóþó ò¿¿õ çîõèîõ àæëûã àéìàã, øàâèéí
áè÷èã, ò¿¿õèéí ñàé÷óóäûí îðîëöîîòîéãîîð õèéæ áàéæýý.
1918-1919 îíä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ çîðèóä ýðõëýí “Çàðëèãààð
òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí øàñòèð” õýìýýõ II äýâòýð óëñûí àëáàí ò¿¿õèéã
çîõèîëãîæýý. Òýðõ¿¿ çîõèîë áîë çàðëèãààð òîìèëñîí õýñýã ìîíãîë
ò¿¿õ÷äèéí [Öýðýíäýíäýâ, Ãîìáîöýðýí, Ãàëñàíäîíîé, Ø.Äàìäèí, Ñóìúÿà,
Äàøíÿì, Òîãòîõ, Íàìñðàéæàâ] ýëáýæ çîõèîñîí òîì á¿òýýë áèëýý.
“Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí øàñòèð”-ò Ìîíãîë íü åðººñ
ýðòíèé òóñãààð óëñ áàéñàí áºãººä õàðèí Ìàíæ óëñàä íýã õýñýãòýý äàãààð
îðæ ÿâñàí áîëîâ÷ øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ õààíò óëñûã áàéãóóëàí,

86
Ìîíãîë òóëãàð òºðèéã äàõèí íýýæ, Ìàíæààñ òóñãààðëàñàí áîëîõûã îíöëîí
çààæýý.
Ìîíãîëûí õààíò óëñûí ¿åä áàéñàí òîìõîí ò¿¿õ÷äèéí íýã íü Ø.
Äàìäèí [1867-1937] áàéâ. Äàìäèí áîë ò¿âýä õýëýýð çîõèîë íîìîî áè÷äýã
ëàì ò¿¿õ÷äèéí íýã áàéñàí þì. Òýð ò¿¿õ÷ 1900 îíîîñ ýõëýí 1920 îí õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä “Øàøíû îí öàã”, “Óìàð ç¿ãèéí Ìîíãîë îðîíä øàøèí õýðõýí
äýëãýðñýí íü”, “Õÿòàäûí ýðòíèé íýðò æóóë÷èí Ôà-Ñÿíèé çàìûí
òýìäýãëýëèéí ò¿âýä îð÷óóëãà” çýðýã õýä õýäýí çîõèîë áè÷ñíýýñ ãàäíà, 1919
îíä “Àëòàí äýâòýð” ãýäýã Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òîìõîí çîõèîëûã áè÷èæ
ýõýëæýý1.
Äàìäèí, ººðèéí îðíû ò¿¿õèéã áè÷èõäýý îð÷èí öàãèéí ò¿¿õèéí
óõààíû ìýäýý áàðèìòûã õýðýãëýõèéí çýðãýýð Ìîíãîëûí õóó÷íû ò¿¿õ
áè÷ëýãò çàðèì íýã øèíý ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàí áîëîâ÷ á¿õýëäýý ìîíãîëûí
øàøíû ò¿¿õ áè÷ëýãèéí ãîë ¿çýë ñàíààíààñ áàñ ë àíãèæèð÷ ÷àäààã¿é
áàéæýý.
Òýð ¿åä Ãýëýãáàëñàí [1846-1923], Ì.Ïàð÷èí [1855-1926], ìºí Ëóâñàí
õóóð÷ [1885-1943] íàð óðàí á¿òýýëèéí àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéñýýð áàéñàí
àæýý. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ºðíºëòèéí íºõöºëä òýäíèé
çîõèîëóóäûí íýã ¿çýë ñàíàà óëàì á¿ð ýõ îðîí÷, ø¿¿ìæëýõ ÷èãëýëòýé áîëæ
áàéâ.
Àðäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºë㺺íèé ¿çýë ñàíàà àìàí
çîõèîëûí õàìãèéí òîì òºðºë áîëîõ òóóëüä õ¿ðòýë õ¿÷òýé òóñãàëàà îëñîí íü
Ïàð÷èíãèéí óðàí á¿òýýëýýñ òîäîðõîé áàéíà. Ïàð÷èí Ìàíæèéí äàðëàã÷äûã
ýñýðã¿¿öñýí òýìöýëä ãàð áèå, óðàí á¿òýýëýýðýý øóóä îðîëöîæ ÿâæýý.
Ïàð÷èí 1912 îíä Õîâä õîòûã Ìàíæ-õÿòàäûí öýðãýýñ ÷ºëººëºõ òóëàëäààíä
îðîëöîæ “Áóì ýðäýíý” ãýäýã òóóëèéã òóëàëäààíû ºìíºõºí ìîíãîë
öýðã¿¿äýä ìàø ÷àäàìãàé õàéëàí ºã¿¿ëæ öýðã¿¿äèéí óðàì çîðèãèéã
îðãèëóóëæ ÿâñíààñ ãàäíà 1913 îíä ýðäýìòýí Á.ß.Âëàäèìèðöîâûí
äóðäñàíààð Õîâä õîòûã õàðèéí áóëààí ýçëýã÷äèéí öýðãýýñ ÷ºëººëñºí
òóõàé áàãàõàí õýìæýýíèé òóóëü çîõèîñíûã îëîí ò¿ìýí èõ øàãøèí ìàãòàæ
áàéæýý2.
Ýöýã ºâ㺺ñ ãóðâàí ¿åèéí ñàéí õóóð÷ óäàìòàé Ëóâñàí áîë Ñýöýí õàí
àéìãèéí ¯éçýí ã¿íãèéí õîøóóíû Áàðóóí àð îòîãò òºðñºí áºãººä ò¿¿íèé óðàí
á¿òýýëèéí ýõíèé ¿å Ìîíãîëûí õààíò óëñûí ¿åä õàìààð÷ áàéãàà þì.
Ëóâñàí, àðäûí ¿ëãýðèéã óðàí ñàéõíààð õóóðäàæ õýëýõèéí õàìòàä ººðºº ÷
ìºí ÿðóó ñàéõíààð çîõèîäîã áàéæýý.
Ìîíãîë óëñûí ¿åèéí åðººë÷ ¿ëãýð÷èä áîë Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí
øèíý óðàí çîõèîëûã çºãíºãñºä áàéæýý. Òýä, àðäûí ýðòíèé àìàí óðàí
á¿òýýëèéí óëàà çàëãàìæèéã øèíý ¿åä øèëæ¿¿ëýí ºãñºí ãàâúÿàò õ¿ì¿¿ñ
áîëîé.
Ìîíãîëûí óðëàãò øèíý ç¿éë ìºí ¿çýãäýõ áîëæýý. Óðàí çóðàà÷äûí
çàðèì íü øàøíû çóðãèéí íîìëîëûí æóðàì ãîðèìûã øèéäâýðòýé çºð÷èí
ýâäýæ, áóðõàí øàøíû ñýäâýýñ õàëèí ãàð÷, æèíõýíý áîäèò àìüäðàë óðóó
óëàì á¿ð õ¿÷òýé òýì¿¿ëýõ áîëîâ. Òýð ¿åèéí ìîíãîëûí óðàí çóðãèéí áîäèò
¿íýí áàéäëûã ýðõýìëýõ ÷èãëýëèéí òºëººëºã÷èä áîë Á.Øàðàâ (Ìàðçàí)
[1869-1939], Ã.Äîðæ, Ñîíîìöýðýí, Æ¿ãäýð çýðýã àâúÿàñ áèëýã òºãºëäºð
çóðàà÷èä áàéæýý. Ýíýõ¿¿ çóðàà÷èä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé çóðãèéí óðëàãò
áîäèò ¿íýí áàéäàëä ø¿òýí äóëäóéäñàí øèíý àðãà áàðèë, øàøíû áóñ
1
Ø.Áèðà. î Çîëîòîé êíèãå. Ø.Äàìäèíà. ÓÁ., 1964.
2
Á.ß.Âëàäèìèðöîâ. Ìîíãîëî-Îéðàòñêèé ãåðîè÷åñêèè ýïîñ. Ë. ñòð-37.

87
ñýäâèéã íýâòð¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñ ìºí. Òýä, áóðõàí øàøíû çóðãèéí õóó÷èðñàí
õýâøìýë àðãà áàðèëûã ýâäýí, çóðàã õºðãèéã àìüäðàëòàé õîëáîí áîäèò
ç¿éëýýñ øóóä ä¿ðñëýí çóðæ áàéæýý. Á.Øàðàâ ººðèéí óðàí á¿òýýëèéí íýã
îðãèë áîëñîí “Ìîíãîëûí íýã ºäºð” ãýäýã òîì çóðàãòàà ººðèéí ¿åèéí Ìîíãîë
îðíû õ¿í àìûí îëîí äàâõàðãûí àæ àìüäðàëûã àæèãëàñíûõàà äàãóó ¿íýí
çºâ, óðàí õîøíîîð òîëüäîí ä¿ðñýëæýý. Øàðàâûí ýíý óðàí á¿òýýë ìîíãîë
çóðàà÷ òýíãýð áóðõíû îðíîîñ àìüäðàí áóé õîðâîî åðòºíöèéí àìüäðàëäàà
ýðãýí áóóæ èðñíèéã õàðóóëñàí øèíý òîì ¿çýãäýë ìºí áîëíî.
Øàðàâ, Ñîíîìöýðýí íàð õ¿íèé õºðãèéã áîäèò áèåýñ ä¿ðñëýí çóðàõ
÷èãëýëèéã Ìîíãîëûí çóðãèéí óðëàãò áóé áîëãîæýý. Øàðàâûí çóðñàí “Áîãä”,
“Ýõ äàãèíà”, Áîãäûí áàãø íàð Áàëäàíõà÷èí, Ëóâñàíäîíäîâûí õºðã¿¿ä, 1919
îíä Ñîíîìöýðýíãèéí çóðñàí “Ò¿øýýò õàí Íàñàíòîãòîõ” “Ò¿øýýò õàí
Íàñàíòîãòîõûí õàòàí” çýðýã õºðã¿¿ä áîë çºâõºí áóðõäûí ýëäýâ ä¿ðèéã
øàøíû íîìëîëûí çààâðûí ¸ñîîð á¿òýýæ áàéñàí íºõöºëä æèíõýíý áîäèò
õ¿íòýé àäèë òºñòýé õºðãèéã ãàðãàí èðñíèéõýý õóâüä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé
çóðàã óðëàãèéí ò¿¿õýíä îãò øèíý ç¿éë áîëîâ. Ã.Äîðæ, Æ¿ãäýð íàðûí
çóðàà÷äûí óðàí á¿òýýëä øèíý, á¿òýýë÷ ñàíàà÷èëãà áàãàã¿é ¿çýãäýõ
áîëæýý. Æèøýý íü: 1916 îíä Ã.Äîðæèéí çóðñàí “Ìàéäàð” ãýäýã ºâºðìºö
çóðãèéã àâ÷ ¿çüå. Ýíý çóðãèéã ¿íäñýíäýý áóðõíû çóðãèéí ä¿ðýì ãîðèìîîð
á¿òýýñýí áîëîâ÷ ò¿¿íä çóðàà÷ ººðºº ñàíàà÷ëàí á¿òýýñýí øèíý ç¿éë áàñ
áàéãàà íü ñîíèðõîëòîé. Çóðãèéí ãîë äóíä Ìàéäàð áóðõíû çàëàð÷ ÿâààã
ä¿ðñëýí, ýðãýí òîéðîíä íü ìàéäàð ýðãýõ ¸ñëîëä îðîëöîæ áàéãàà îëîí
õ¿íèéã çóðñíû äîòîð çóðãèéí ç¿¿í ãàðûí äýýä òàëä ìîíãîë íî¸ä, õàòäûã
áàðàà áîëîã÷äûí õàìòààð, äîîä òàëä íü ýíãèéí õàðö àðä, ýðýãòýé ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéã ä¿ðñëýí çóðæýý. Áàñ ººð íýã çóðàã “Äîëîîí õîøóó íààäàì” ãýäýã
á¿òýýëäýý ìîíãîë÷óóäûí íààäìûã ¿íýí áàéäàëòàé çóðæýý. Äýýðõ çóðãóóä
óóë çóðàà÷ àìüäðàë àõóéã ýðõýìëýõ áîëñíûã ãýð÷èëíý. Àðäûí àâüÿàñëàã
óð÷óóä èõýíõäýý ñ¿ì õèéä, õààä íî¸äûí ºð㺺íèé ãî¸ë ÷èìýãëýë õèéõ
àæèëä äàé÷ëàãäàí àæèëëàñààð ë áàéæýý. Æèøýý íü: Áîãäûí îðäíû äýðãýä
íýëýýä òîîíû àâúÿàñëàã óð÷óóä àæèëëàæ, áóðõàí òàõèëûí ÷èìýãëýë,
õàòãàìàë, íààìàë, çóðààñàí áà öóòãàìàë áóðõàí ãîë÷ëîí á¿òýýæ áàéæýý.
Îðîñ óëñòàé ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöàà ºðãºæñºí ó÷èð, îð÷èí
öàãèéí ñî¸ë, òåõíèêèéí øèíý ç¿éë¿¿ä Ìîíãîëä íýâòðýõ íü ò¿ðãýí áîëæýý.
Óëñûí ÷àíàðòàé çàðèì ¿éëäâýðèéí ãàçàð [áóó çàñàõ ãàçàð, öàõèëãààí
ãýðëèéí õîðîî çýðýã] ¿¿ñýõèéí çýðýãöýýãýýð, óòàñíû õîðîî áàéãóóëàãäàæ,
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä òàâèí äóãààð á¿õèé ÿðüäàã óòàñ áèé áîëæýý. ̺í îð÷èí
öàãèéí ìîíãîë, îðîñ õýâëýëèéí õîðîî áàéãóóëàãäàâ. Îðîñ, Ìîíãîëûí
õàðèëöàà ºðãºæèí õºãæèõèéí ÿâöàä Îðîñîîñ îð÷èí öàãèéí ýìíýëýã íýâòýð÷
äýëãýðýõ ÿâäàë íýëýýä õ¿÷òýé áîëîâ. Åð íü îð÷èí öàãèéí ýìíýëýã àíõ XIX
çóóíû ýöñýýñ ýõëýí Îðîñ îðíîîñ íýâòýð÷ ýõýëñýí áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí
äóíä ÿëàíãóÿà öàãààí áóðõíû ýñðýã òàðèà òóí àìæèëòòàé áàéñàí þì. ÕÕ
çóóíû ýõýýð áàðóóí Ìîíãîëä öàãààí áóðõàí ºâ÷èí õ¿÷òýé ãàðàõàä Õîâäîä
áàéñàí îðîñ õóäàëäàà÷èí Àññàíîâûí ýì÷ Åðìîëèí Îðîñîîñ òàðèà àâ÷èð÷
ìîíãîë õ¿ì¿¿ñèéã òàðüæ áàéæýý. Ìîíãîë óëñûí ¿åä Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ
ãàäíà Õîâä, Óëèàñòàé äàõü Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàðò îðîí òîîíû òóñãàé
ýì÷, áàãà ýì÷ íàð àæèëëàõ áîëæ, íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéã ìºí ýì÷èëæ áàéâ. 1913
îíä “Îðîñûí Óëààí Çàãàëìàéòíû íèéãýìëýã”1, “Ñîõîð õ¿ì¿¿ñèéã òýòãýí
õàìãààëàõ Ïåòåðáóðãèéí íèéãýìëýã” Ìîíãîëä ýì÷ íàðûí õî¸ð îòðÿäûã
1
Ì.À. Èáðàãèìîâ, Á.Äýìáýðýë. Î÷åðêè ïî èñòîðèè ðàçâèòèÿ çäðàâîîõðàíåíèÿ ÌÍÐ. Ì.,
1977, òàë-26.

88
ÿâóóëàí àæèëëóóëæ áàéâ. Òýä Ìîíãîëä àìæèëòòàé àæèëëàæ, ìîíãîë÷óóäûí
ã¿í òàëàðõëûã õ¿ëýýæ áàéæýý2.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð Îðîñ óëñòàé õàìòðàí “Ìîíãîë îðíûã
øèíæèí ¿çýõ òóõàé õýðýã øèéòãýõ õîðîî” ãýäýã øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãûã
àíõ áàéãóóëæýý. Óóë õîðîîíû ä¿ðýìä òóñ îðíû õ¿í ìàëûí òîî, àæ áàéäàë,
ãàçðûí áàÿëãèéí íººö, çóðàã çîõèîõ, òàðèàëàí, õàäëàí áîëîâñðóóëàõ ãàçàð
çýðãèéã ñóäëàí øèíæëýõ àæëûã õèéõ áîëíî ãýæ çààæýý. Ìîíãîë îðîí,
õàðèéí íî¸ðõëîîñ àíãèæèðñíû ¿ðýýð Ìîíãîëûí ñî¸ëä çàðèì íýã îëîëò
àìæèëò ãàðñàí áîëîâ÷ òýð íü öààøèä áàòæèí áýõæèõ íºõöºë áîëîëöîî
ìóóòàé õýâýýð áàéæýý. ¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü Ìîíãîëä ôåîäàëûí
õîöðîãäñîí õàðèëöàà óðüäûí àäèë íî¸ðõîæ, àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ
àâ÷ ÷àäààã¿éãýýñ áîëæýý.

2
̺í òýíä. òàë-32-33.

89
 III. á¿ëýã. 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë. (1921-1924).

§ 1. Ìîíãîë îðîíä õóâüñãàëûí õýðãèéã ñýäýæ ýõýëñýí íü

Õóâüñãàëûí óðüäà÷ íºõöºë, øàëòãààí Ìîíãîë÷óóä òóñãààð

òîãòíîëîî àëäàæ, õàðèéí ýðõøýýëä îðñîí õýäèé ÷ õºãæëèéí æàì ¸ñîîð
íèéãýìä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéã ýðìýëçýã÷ õ¿÷í¿¿ä áóé áîëæ, ¿íäýñíèé
àðä÷èëñàí ¿çýë äýëãýð÷ áàéâ.
ÕÕ çóóíû äóíä ¿åýñ ýõýëñýí òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöààíû õºãæèë íü
ôåîäàëèçìûí çàäðàëûã ò¿ðãýòãýæ, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèíý õàðèëöààíû
òºëººëºã÷äèéã òºð¿¿ëýâ. Òýä Ìîíãîë îðíû õîöðîãäëûí øàëòãààíûã îðøèí
áóé íèéãìèéí áàéãóóëàëòàé õîëáîí îéëãîæ, õóó÷èí õàðãèñ áóðàíãóé ¸ñûã
õàëæ, óëñ íèéãìýý äýëõèé äàõèíû æèøãýýð øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýæ áýõæ¿¿ëýõ, íèéãìèéã àðä÷èëàõ ¿íäñýí àðãà
çàìûã òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõºä îðøèíî õýìýýí ¿çýæ
áàéâ.
¯åý ºíãºðººñºí ôåîäàëûí íèéãýì áà øèíý ¿çýãäë¿¿äèéí õîîðîíäûí
çºð÷èë íü îðøèí áóé òºð çàñàã ìºõºõèéí äîõèî áîëæ, íèéãìèéí ã¿íä
õîæìûí õóâüñãàëò òýñðýëòýä õ¿ðãýõ óã ñóðâàëæ õýäèéíýý áóé áîëñîí áàéâ.
¯¿íèé õàìò àìüäðàëûí òýãø áóñ áàéäàë ãàçàð àâ÷, øóäàðãà ¸ñ àëäàãäàí
ººðñäèéí ýðõ ÷ºëººã¿é, ¿ãýýã¿é õîîñîí áàéäëàà óëàì á¿ð ìýäýð÷ ýõýëñýí
àðä îëîí îðøèí áóé òºð çàñàã, ýðõ áàðèã÷äûã äóðã¿éöýí ýñýðã¿¿öýæ,
¿éìýýí õºäºë㺺í ãàðãàõ íü îëøèð÷ýý. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä õîøóóäûí àðäûí
çàðãà, äîîä ëàì íàðûí ¿éìýýí, öýðãèéí äîòîðõ óäàà äàðààãèéí áîñëîãî
òýìöýë çýðýã íèéãìèéí ºðãºí îëíûã õàìàðñàí õºäºë㺺í ãàð÷ áàéâ. Èéíõ¿¿
ìîíãîë îðîí øèíý ñîíãîëòûí ºìíº òóëæ èðñýí òýð ¿åä çýðãýëäýý Îðîñ
îðîíä ãàðñàí õóâüñãàëò ¿éë ÿâäëóóä äýëõèéí áóñàä îðíóóäûí íýãýí àäèë
Ìîíãîëä ÷ íºëººëºâ.
1917 îíû II ñàðûí õóâüñãàëûí òóõàé ìýäýý òºâèéí õýâëýëä
íèéòëýãäýæ, Îêòÿáðèéí õóâüñãàëààð Îðîñûí àðä ò¿ìýí ýðõ ÷ºëººãºº îëæ,
äàðëàë ìºëæëºãèéã óñòãàñàí òóõàé Ìîíãîë íóòàãò íýâòðýí àìíààñ àì
äàìæèí òàðõàõ áîëîâ. Îðîñûí õóâüñãàëûã ìîíãîë÷óóä, æèðèéí àðäààñàà
òºðèéí ýðõ áàðèã÷äàà õ¿ðòýë ººð ººðèéíõººðºº îéëãîí õàíäàæ áàéâ.
Ìîíãîëòîé õèë çàëãàà íóòàã õîòóóäàä çºâëºëò çàñàã òîãòîæ 1918 îíû III
ñàðä ÇÎÓ-ûí ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàð Ã.Â. ×è÷åðèíýýñ Ìîíãîëä
ñóóõ øèíý çàñãèéí òºëººëºã÷ Âàñèëüåâûã òîìèëñîí òóõàé Ìîíãîëûí
Ãàäààä ÿàìàíä èð¿¿ëñýí öàõèëãààí óòàñ áîëîí “õàðúÿàò íóòàã”-àà “óëààíû
àþóë”-ààñ õàìãààëíà õýìýýñýí õÿòàä ñàéäûí èë äàëä ñ¿ðä¿¿ëýã çýðãýýñ
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûí òóõàé ìýäýæ áàéâ.
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áàéñàí Îðîñûí õàðüÿàò íàðûí õîîðîíäûí òýìöýë,
ðóáëèéí õàíøíû óíàëò, õèë îð÷ìûí áàéäàë çýðýã íü æèðèéí ìîíãîë÷óóäûí
àíõààðëûã òàòàõã¿é áàéæ ÷àäñàíã¿é.
1918 îíû íàìðààñ Ìîíãîë îðîí íü ¿éìýýí ñàìóóíààñ ä¿ðâýãñýä
òºäèéã¿é Ǻâëºëòèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òîëãîé õîðãîäîõ ãàçàð áîëñîí àæ.
Èéíõ¿¿ õºðø îðîíä “õààíã¿é òºð” òîãòîæ, õàðö îëîí çàñãèéí ýðõèéã
áàðèõ áîëñîí íºõöºëä øèíý áàéäëûã ¿íýëæ, õî¸ð óëñûí õàðèëöààíû

90
òàëàà𠺺ðñäèéí áàéð ñóóðèà òîäîðõîéëîõ ÿâäàë Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûí
ºìíº òóëãàðàâ. õààíò Îðîñûí õóó÷èí êîíñóë À.Îðëîâûí ýëäýâ ç¿éëèéí
ÿòãàëãà, õÿòàä ñàéäûí ñ¿ðä¿¿ëãèéí äîîðõ Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð ÇÎÓ-òàé
õàðèëöàõààñ òàòãàëçàæ, õî¸ð îðíû õîîðîíäûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà
òàñàëäàâ. Óëìààð Ýðõ¿¿ õîòíîî ñóðàëöàãñäûã ýðã¿¿ëýí òàòàæ, Õèàãò,
Óëèàñòàé, Õºâñãºë ÷èãëýëèéí õèëèéã áèò¿¿ìæëýõýýð öýðýã áýëòãýæ, õèë
õàìãààëàëòûã ÷àíãàòãàâ. Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã äýìæñýí ÇÎÓ-ûí
Çàñãèéí ãàçðûí 1919 îíû óðèàëãà áè÷èãò õàðèó ¿ë ºãºí, øèíý çàñãèéí
òºëººëºã÷ Âàñèëüåâûã íóòàã õÿçãààðòàà îðóóëàõààñ òàòãàëçàâ. Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí ýë áàéð ñóóðü íü äàí ãàíö äàéñàãíàñàí õàíäëàãûí èëðýë
áóñ áºãººä îí óäààí æèëèéí òóðø ñ¿ð õ¿÷ýý ãàéõóóëæ áàéñàí õààíò Îðîñ
õýìýýõ õóó÷èí õºðøèéí îðîíä ãàð÷ èðñýí øèíý óëñûí õ¿÷èí ÷àäàë,
çîðèëãî áîäëîãûã ààæìààð òàíüæ ìýäýõ, ä¿ðâýãñäèéí õºë ¿éìýýíýýñ íóòàã
îðíîî õàìãààëàõ ýðìýëçëýëòýé ÷ áàñ õîëáîîòîé áàéâ.
Íèéãìèéí ýðõ ÷ºëººã ýðìýëçýõ ñýòãýëãýý ìîíãîë÷óóäûã óëàì á¿ð
ýçýìäýæ, ò¿¿íä ¿ëãýð çàãâàð áîëîõ áîäèò íºëºº Îðîñîîñ íýâòðýí îðæ
ýõýëñýí ¿åä Ìîíãîë îðíûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ, óóñãàí õÿòàä÷èëàõ çîðèëãûã
òîâ òîäîðõîé òóñãàñàí ×åí-È-ãèéí “64 ç¿éëò ãýðýý” áîëîí Ñþé ø¿æàíû
“Ìîíãîëûí õîé÷èéã ñàéæðóóëàõ 8 ç¿éë” çýðýã áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ¿çýë
ñàíàà õýðýãæèæ ýõëýâ. Ìîíãîë îðîíä õÿòàä öýðãèéí äýãëýì òîãòñîíîîð
“ãàìèí õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä… óëñûí ñàí, öààç õóóëü çýðãèéã öºì ººðèéí
ãàðò àâ÷… ãàçàð îðíûã õÿòàä öýðýã ñóóëãàí õàìãààëàí ñàõèõ áîëãîñîí”1 áà
ìîíãîë÷óóäûã äýýä äîîä õýìýýí ÿëãàâàðëàëã¿éãýýð äàðëàí äîðîìæèëæ,
ò¿éâýýí äýýðýìäýæ ýõëýâ.
Õàðèéí öýðãèéã ýëäýâ ç¿éëýýð õàíãàõ áîëîí Ñþé ø¿æàíû äýãëýìýýð
ò¿ðýý áàðüæ, òîëãîé ºíäèéëãºñºí õÿòàä õóäàëäàà÷èä óðüäûí ºð øèðèéã
ñýðãýýí íýõýæ ýõýëñýí íü àðä îëíûã òºäèéã¿é èõýñ äýýäñèéã ÷ äóòàãäàõ
ãà÷èãäàõàä õ¿ðãýõ äîõèî áàéâ. Îëç àøèã õàéã÷èä, îðîí ãýðã¿é òýí¿¿ë÷äýýñ
ãîë÷ëîí á¿ðäñýí õÿòàä öýðãèéíõýí ìîíãîë÷óóä òºäèéã¿é, îðîñ
õóäàëäàà÷äûã ÷ äýýðýìäýí òîíîæ, õÿòàä ï¿¿ñ¿¿äýýñ õ¿íñ õîîë òàòâàðëàæ
Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé àìüäðàëûã á¿õýëä íü ãàðòàà àâ÷ýý. Õ¿ðýý, ò¿¿íèé îéð
îð÷ìûí íóòàã äýýðýì òîíóóëûí ãàçàð áîëîí õóâèð÷ óëñ îðíû àìüäðàëûí
õýì àëäàãäàâ.
Àâòîíîìèò ýðõýý àëäñàíààð òóóðãà òóñãààð óëñûí ¿åä àðä÷èëñàí
¿çýëòí¿¿äèéí ñýäýæ ñàíàñàí á¿õýí òàëààð ºíãºð÷ ìîíãîë÷óóä õ¿í
òºðºëõòíèé õºãæ뺺ñ õîë õîöîðñîí õýâýýð ¿ëäýõ, ¿íäýñòíèé õóâüä ìºõºõ
àþóë äàõèí í¿¿ðëýâ. Õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öñýí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýí áîñîõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã
äàãàëäàí îíöãîé õóðöààð òàâèãäààã¿é ÷ íèéãìèéí ã¿íä îðøèæ áàéñàí
áóñàä çºð÷ë¿¿ä èëðýí ãàð÷ èðýâ. Òýäãýýð çºð÷ë¿¿äèéí öàð õ¿ðýý õàðèëöàí
àäèëã¿é ÷ íèéãìèéí á¿õèé ë äàâõàðãûí äóíä ¿ë òýâ÷èõ áàéäëûã áóé áîëãîæ,
¿íäýñíèé õÿìðàëä õ¿ðãýâ.
Ýíýõ¿¿ õÿìðàë íü ã¿íçãèéðñýýð óëñ îðíû öààøäûí õóâü çàÿàíä
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí 1921 îíû õóâüñãàëûí óðüä÷èëñàí íºõöºë,
òîäîðõîé øàëòãààí áîëæýý. Èéíõ¿¿ õóâüñãàë äîòîîäûí õ¿÷èí ç¿éëýýð
áîëîâñðîãäîæ, ãàäíû íºëºº, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð äàãàâðààð íºõöºëäºí
¿íäýñ óãñàà, ýðõ ÷ºëººíèéõºº òºëºº òýìöëèéí õýëáýðýýð ¿¿ñýí ãàð÷ýý.

1
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ àðõèâ. Ô-4. Ä-1. Õí-359. õóóäàñ.7.

91
 Íóóö á¿ëã¿¿ä ¿¿ñ÷, ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí íü Ìîíãîëûí
íèéãýì á¿õýëäýý ò¿ðýìãèéëýí ýçëýã÷äèéí ýñðýã ÷èãëýæ, óëñ ¿íäñýý
õýìýýñýí õýí áîëîâ÷ õàðèéí äàðëàëààñ àíãèæðàõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõ
áîëîâ.
Àëäàãäñàí ýðõýý ýã¿¿ëýí îëîõ ¿çýë áîäîë ýðõ áàðèã÷äûí õ¿ðýýíä ÷
áóé áîëæ àâòîíîìèòûã óñòãóóëàõàä îðîëöîãñîä îëîí ò¿ìýíä æèãøèãäýí,
òºðèéí õýðãýýñ õºíäèéðñºí áîë, íýã õýñýã íü öýðýã ñýì òàòàæ áýëòãýæ,
ãàäààä óëñóóäààñ òóñëàìæ îëîõ, ÄÈÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð ýë÷ èëãýýí áóóëò
õèéëãýõèéã îðîëäîõ çýðýã àæëóóäûã ¿¿ñãýí õèéæ áàéâ.
ßïîí óëñàä ã¿í ÿððàã÷ààã íóóöààð òîìèëîí ÿâóóëæ àìåðèê
õóäàëäàà÷èí Ëàðñåíààð äàìæóóëàí ÀÍÓ-òàé õîëáîî òîãòîîõûã õ¿ññýí
õýäèé ÷ íºëººíèéõºº á¿ñ íóòãèéã õóâààæ, ýçýìøèë ýðõýý òîãòîîñîí äýýðõ
ã¿ðí¿¿ä Ìîíãîëûí àñóóäàëä íààøòàé õàíäàõ ñîíèðõîëã¿é áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí
Áýýæèíä î÷ñîí Æàëõàíç õóòàãò ÷ òºäèéëºí òóñûã îëæ ÷àäñàíã¿é. Ýðõ
áàðèã÷äûí õ¿ðýýëýëä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Æàëõàíç õóòàãò
Äàìäèíáàçàð, Äèëàâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ, Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, ã¿í Ãîìáî-
Èäøèí íàðûí ¿íäýñíèé ¿çýëòýé, ýõ îðîí÷ çîðèëãîòîé ëàì, íî¸äîîñ
á¿ðäñýí á¿ëýã ¿¿ññýí ÷ òýä áèå äààí óëñ òºðèéí èäýâõèòýé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ áîëîìæã¿é áàéâ. Èéíõ¿¿ ýðõ áàðèã÷äûí îðîëäëîãóóä á¿òýëã¿éòýæ
¿éë àæèëëàãàà íü ìóõàðäæýý. Ýíý á¿õýí íü óëñ òºðèéí òýìöëèéí òàâöàí
äýýð øèíý õ¿÷èí ãàð÷ èðýõýä íºëººëºâ. Á¿õ õ¿÷íèé äîòðîîñ õàìãèéí
èäýâõòýé, áîäèò õ¿÷ íü á¿ëãýìèéíõýí áîëîâ. Ìîíãîë îðíû öàã òºðèéí
áàéäàë òóéëûí ýýäðýýòýé áîëñîí ¿åä áóþó 1918 îíû ýöýñ, 1919 îíû ýõýýð
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä íóóö 2 á¿ëãýì áóé áîëæýý. Òýäãýýðò ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº
õèéãýýä íèéãìèéí äýâøëèéã ýðìýëçñýí æèæèã ò¿øìýä, áè÷èã öýðãèéí àëáàí
õààã÷èä íýãäýæ áàéâ.
Êîíñóëûí á¿ëãýìèéã Èõ øàâèéí õàðüÿàò, Îðîñ êîíñóëûí äýðãýäýõ
îð÷óóëàã÷èéí ñóðãóóëèéí ìîíãîë õýëíèé áàãø, øèíýòãýã÷ ¿çýëòýí Ä.Áîäîî
¿íäñýëñýí áºãººä ò¿¿íä Ä.×àãäàðæàâ, Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ñ.Æàìüÿí,
Æèãìèääîðæ, Íàìñðàé, Àëòàíãýðýë, Áàâóó, Áàÿð, Âà÷èðîâ íàðûí õ¿ì¿¿ñ
íýãäýæ áàéâ. Á¿ëãýìèéí àíõíû ãèø¿¿ä íü áè÷ãèéí ñýõýýòýí, ñýòã¿¿ë÷, ëàì
áàéãñàä áºãººä Àíãëè, ßïîí, Îðîñ, Èòàëè çýðýã îðíóóäààð ÿâæ, äýëõèéí
óëñóóäûí õºãæèë, áàéäëûã í¿äýýð ¿çñýí, ãàäààä õýëèéã áàãà ñàãà ìýääýã
áàéâ.
Àæèë òºðºë, îðøèí ñóóõ ãàçàð, õýëõýý õîëáîîíîîñîî øàëòãààëàí
Êîíñóëûí á¿ëãèéíõýí íü Îðîñûí êîíñóëûí äýðãýäýõ Îðîñ ìîíãîëûí
õýâëýëèéí õîðîîíû ìåõàíèê÷ Ì.È. Êó÷åðåíêî, Ìîíãîë ìýäýýíèé ãàçðûí
àæèëòàí È.Ñ.Ìàñëàêîâ, Ýä õýðýãëýã÷äèéí íèéãýìëýãèéí íÿãòëàí áîäîã÷
áºãººä Õ¿ðýýí äýõü Îðîñûí çàõèðãààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Â.ß.
Ãåìáåðæåâñêèé íàðûí äýâøèëò ¿çýëòí¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîí, õºðø
çýðãýëäýý Îðîñ îðîíä áîëæ áàéñàí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäëûí òàëààð
ìýäýýëýë àâ÷ ººðñäèéí çîðèëãî áîäëîãîî òàíèëöóóëàõ áîëæýý.
Òýäíýýñ ãàäíà áàñ íýãýí á¿ëãýì ¿¿ññýí íü Îé ìîäíû ò¿ðýýñèéí
ãàçðûí ò¿øìýë áàéñàí Ñ.Äàíçàíãèéí çîõèîí áàéãóóëñàí Ç¿¿í õ¿ðýýíèé
á¿ëãýì þì. Ò¿¿íä áè÷èã, öýðãèéí æèæèã ò¿øìýä Ä. Äîãñîì, ª. Äýíäýâ,
Ì.Äóãàðæàâ, Ä.Ñ¿õáààòàð íàð íýãäæýý. Òýä ¿çýë áîäîë íýãòí¿¿äýýð
ýãíýýãýý ºðãºòãºõ, õÿòàä öýðãèéí òîî, õ¿÷, çýâñãèéã òàãíàõ, óìàðä õºðøèä
òîãòñîí øèíý çàñàã òºðèéí áîäëîãî çîðèëãûã òàíèí ìýäýõèéí òºëºº
õè÷ýýíã¿éëýí àæèëëàæ áàéæýý.

92
 Ýõýí ¿åäýý á¿ëãýì¿¿äèéí àëü àëü íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðèéã
îëîîã¿é, òýìöëèéí òîäîðõîé õºòºëáºðã¿é, ãàãöõ¿¿ ¿íäýñ óãñààãàà õàìãààëæ
ýðõ ÷ºëººãºº îëîõûí òºëººíºº “Áóðõàí øàøèí, Áîãä ëàì”1 õýìýýí 2
ýðäýíýä ø¿òýæ àæèëëàæ áàéâ. Êîíñóëûí á¿ëãýìèéí óäèðäàã÷ Ä.Áîäîîãîîñ
Õ¿ðýýíèé á¿ëãýìèéí íºõºäòýé óäàà äàðàà áèå÷ëýí óóëçàæ, çîðèëãî
áîäëîãîî õàðèëöàí îéëãîëöîõ õýðýãò èõýýõýí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàñíû
ä¿íä 2 á¿ëãýìèéíõýí ¿éë àæèëëàãààãàà íýãòãýõ àíõíû àëõìûã õèéæýý.
1920 îíû I ñàðûí 5-íä á¿ëãýìèéí 20 ãàðóé ãèø¿¿ä Õ¿ðýýíèé Áàðóóí
ºð㺺íä öóãëàæ “…áèäíèé ýäãýýð íºõºä ººðñäèéí àøèã çàâøààíûã
ýðìýëçýõã¿é, äàí ãàíö õàðúÿàò Ìîíãîëûí øàøèí ¿íäýñ áà îëîí ò¿ìýí
àðäûã ãàë óñíû ãàøóóí çîâëîíãîîñ ãýòýëãýæ àìàð ò¿âøíèéã îëîõ çàìûã
íýýãä¿¿ëæ ñî¸ðõ”2 õýìýýõ ¿ã çîõèîí ñ¿¿ãýýð õàäãàí äýýð áè÷èæ òóõàéí
õýðýãò àìü áèå õàéðëàõã¿é, íÿöàëò áóöàëòã¿é òýìöýõ òàíãàðàã òàâüæýý.
Íóóö á¿ëãýìèéíõýí áîäëîãî, çîðèëãîî õàðèëöàí ìýäýëöýõ, õóðàë
öóãëààí õèéõ, õÿòàä öýðãèéí ¿éë àæèëëàãààã èë÷èëñýí óõóóëàõ áè÷èã,
õóóäàñ çîõèîí îëíû õºëèéí ãàçàð íààõ, çýâñýã öóãëóóëàí áýëòãýõ, ÇÎÓ-òàé
õîëáîî òîãòîîí òóñëàìæ îëîõ çàìûã ñ¿âýã÷ëýõ, ººðñäèéí àæëûí á¿òýìæòýé
ýñýõ òàëààð ìýðãý òºëºã òàâèóëàõ, õÿòàä öýðãèéí äàðàíãóéëàã÷ Ñþé
Ø¿æàíû àìü íàñàíä õàëäàõûã îðîëäîõ çýðýã òóõàéí öàãò õèéõ áîëîëöîîòîé
á¿õèé ë àëõìûã õèéõèéã îðîëäîæ áàéâ.
¯éë ÿâäëûí ºðíºëòººð ýðõ ÷ºëººãºº îëîõ òýìöýëä ãàäààä ò¿øèã
òóëãóóðàà ÇÎÓ õýìýýí ¿çýõ õàíäëàãà óëàì á¿ð íýìýãäýæ ýë àñóóäàë äýýð
á¿ëãýìèéíõíèé îëîíõè íü ñàíàë íýãäýæ áàéâ. Ìîíãîë÷óóäûí ýíýõ¿¿ õ¿ñýë
ýðìýëçýë íü ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé áºãººä òóõàéí íºõöºëä ñîíãîõ õóâèëáàð
îãòõîí ÷ áàéñàíã¿é. ͺ㺺òýéã¿¿ð ÇÎÓ-ûí ç¿ãýýñ õºðø Ìîíãîëûí óëñ
òºðèéí áàéäëûã àíõààðàí àæèãëàæ áàéâ.
Èéíõ¿¿ ò¿ð òàñàëäñàí õî¸ð õºðøèéí õàðèëöààã ñýðãýýõ øààðäëàãà,
íºõöºë õºðø îðíóóäàä áàéñàí ¿åä 1920 îíû öàãààí ñàðààð Ñ.Äàíçàí,
Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûã ÇÎÓ-òàé õîëáîî òîãòîîëãîõîîð á¿ëãýìèéíõýí èëãýýæýý.
Ãýâ÷ òýä õÿòàä öýðãèéí õàðóóë ìàíààã íýâòðýí õèë äàâæ ÷àäñàíã¿é ýðãýæ
èðæýý.
̺í îíû õàâàð íóóö á¿ëãýìèéíõýí îðîñ íºõ人ð çóó÷ëóóëàí
Õÿòàäààñ ÇÎÓ óðóó áóöàõ çàìäàà Õ¿ðýýã äàéð÷ ºíãºðñºí Êîìèíòåðíèé
àæèëòàí Í.Áóðòìàí áà Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí áàéäàëòàé òàíèëöàí, ìýäýý
öóãëóóëàõ òóñãàé äààëãàâàðòàé èðñýí È.À.Ñîðîêîâèêîâ íàðòàé àíõ
óóëçæýý.
Óóëçàëòûí ¿åýð ìîíãîë÷óóä óëñ îðíûõîî áàéäëûã òàíèëöóóëæ,
“óëààí íàì”-òàé íºõºð ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàëàà èëýðõèéëýõèéí
õàìòàä, õÿòàäûã ýñýðã¿¿öýí òýìöýõèéã çîðèâ÷ õ¿÷èí íèìãýí òóë ÇÎÓ-ä
õàíäàæ òóñàëæ ãîðèëîõ õ¿ñýëòýý Ýðõ¿¿ õîòíîî óëàìæèëæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý.
Òóõàéí ¿åä ÇÎÓ-ûí ç¿ãýýñ Õ¿ðýýí äýõü îðîñ àæèë÷äûí äóíä
áàéãóóëñàí ìýäýýëýõ òîâ÷îîãîîðîî äàìæóóëàí Ìîíãîëûí òóõàé çàðèì
ìýäýýëýë àâ÷ áàéñàí áºãººä È.À.Ñîðîêîâèêîâûí óóëçàëòûí äàðààãààð
1920 îíû Y ñàðä Êîìèíòåðíèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðûí Ìîíãîë-
Ò¿âýäèéí õýëòñèéí àæèëòàí Ñ.Ñ.Áîðèñîâ, Á.Ñ.Èøäîðæè áà îð÷óóëàã÷
Ý.Ðèí÷èíî íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷äèéã Ìîíãîëä èëãýýâ1.

1
ÌÀÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ á¿õèé ç¿éë¿¿ä ÓÁ., 1928 îí. òàë-32.
2
¯íýí. 1989.III .2. ¹51.
1
Å.Ì.Äàðåâñêàÿ. “Ñèáèðü è Ìîíãîëèÿ.” Î÷åðêè ðóññêî-ìîíãîëüñêèõ ñâÿçåé â êîíöå ÕIÕ-
íà÷àëå ÕÕ â.â Èðê., 1994.ñòð-347.

93
 Òýðõ¿¿ òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿í á¿ëãýìèéí ãèø¿¿äòýé óóëçàæ,
õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîí, ìîíãîë÷óóäûí çîðèëò, ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð òîäîðõîé ÿðèëöæýý.
Ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä îëîí ò¿ìíèéã áîñãîõ, òýäíèéã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä 1920 îíû YI ñàðûí 25-íä á¿ëãýì¿¿ä õàìòðàí
õóðàëäàæ, “Ìîíãîë àðäûí íàì” /ÌÀÍ/ õýìýýõ óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãàä
íýãäýâ.
Ǻâëºãººíººñ íàìûí ìºðèéí õºòºëáºð, ä¿ðìèéí øèíæèéã àãóóëñàí
“Íàìûí õ¿ì¿¿ñèéí äàãàæ ÿâàõ òàíãàðãèéí áè÷èã”-èéã õýëýëöýí áàòëàâ.
Òàíãàðàãèéí áè÷èã íü îðøèë, 9 ç¿éëýýñ á¿ðäýæ áàéâ. Íýãä¿ãýýð ç¿éëä
“Ãàäààä Ìîíãîëûí àðäûí íàìûí çîðèëò íü øàøèí ¿íäñýíä õàðøëàõ õàðãèñ
äàéñíûã öýâýðëýæ, àëäàãäñàí ýðõèéã ýðã¿¿ëýí àâààä, òºð øàøíûã ¿íýí
ñýòãýëýýð áàòàòãàí ìàíäóóëæ, ¿íäýñ ÿçãóóðûã àëäàõã¿é ñàõèõ áà äîòîîä
çàñãèéã ¿íýí ñýòãýëýýð ñàéæðóóëàí çàñàìæèëæ, ÿäóó äîîðä àðä ò¿ìíèé
òóñûã òóéëààð áîäîõ áà ººðèéí äîòîîä ýðõèéã ºíº ¿¿ðä ñàõèæ, äàðëàõ
äàðëàãäàõûí çîâëîíã¿é àæ òºðºõèéã ÷óõàë áîëãîíî”2 õýìýýí òóñãààð
òîãòíîëîî ñýðãýýõ òýìöëèéí ¿íäñèéã òîäîðõîéëîâ.
Òàíãàðãèéí áè÷ãèéí 2-6 áà 8-ð ç¿éë¿¿äýä àìü íàñ, ýä õºðºíãèéã ¿ë
õàéðëàí, øóäàðãà ¿íýí÷ýýð íàìûí õýðýãò ç¿òãýõ, íàìûí íóóöûã õàäãàëàõ,
ÿäóó äîîðäñûí òóñûã ÿìàãò äýýäëýí îëîí àðäàä õîðèîòîé ç¿éëèéã òàñëàí
çîãñîîõ, íàìûí ýãíýýã ºðãºòãºí, ò¿¿íèé çîðèëãûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ
çýðýã ç¿éëèéã òóñãàñàí áàéâ.
Òóñ çºâëºãººíººñ ººð íýãýí ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàñàí íü ÇÎÓ-ààñ
òóñëàìæ õ¿ñýõ àñóóäëûã àëáàí ¸ñîîð òàâüæ õýëýëö¿¿ëýí, òºëººëºã÷äèéã
òîõîîí òîìèëñîí ÿâäàë áàéâ. ÇÎÓ-ä îäîõ òºëººëºã÷ººð Ñ.Äàíçàí,
Õ.×îéáàëñàí íàðûã ýõëýí ÿâóóëàõ áºãººä òýäíèé çàðäëûã íàìûí íºõºä
ñàéí äóðààð õóðèìòëóóëàí ãàðãàõààð òîãòæýý. ¯¿íèé äàðààãààð òóñãàé
çºâëºãººíèéã äàõèí õèéæ ÌÀÍ-ûí òàìãà ¿éëäýí, 400 ¿ãòýé ãèø¿¿äèéí íóóö
õàðèëöààíû áè÷èã çîõèîæýý. Íàìûí íºõäèéí àæëûã õóâààðèëæ íýã õýñýã
íü ÇÎÓ-ûí áàéäëûã ìýäýõ, íºãºº õýñýã íü íî¸ä ëàì íàð, õÿòàä öýðãèéí
ÿâóóëëàãûã òàíäàí ø¿¿í õýëýëöýõ, ãóðàâäàõü íü ¿íäýñíèé äýâøèëò
¿çýëòí¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîí, òýäíèéã ººðñäèéí ¿éë õýðýãò òàòàí
îðîëöóóëæ òóñëóóëàõ, ÇÎÓ-ààñ òóñëàìæ ãóéõ õýðýãò Áîãä õààíû òàìãà
äàðóóëàõ çýðýã àæëûã äàãíàí õàðèóöàõààð áîëæýý.
Ñ.Äàíçàí, Õ. ×îéáàëñàí íàð 1920 îíû YII ñàðä Õ¿ðýýíýýñ ìîðäñîíû
äàðààãààð ÇÎÓ-ä ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷äèéã íýìýí ÿâóóëàõààð øèéäâýðëýæ,
Ä. Áîäîî, Ä. ×àãäàðæàâ íàð ýõëýí ÿâæ, äàðàà íü Ä.Ñ¿õáààòàð, Ä.Äîãñîì,
Ä.Ëîñîë íàð Áîãäûí òàìãàòàé áè÷ãèéã àâ÷ ÿàðàâ÷ëàí ìîðäæýý. ÌÀÍ-ûí
òºëººëºã÷èä Äýýä Øèâýýíä ÇÎÓ-ûí êîíñóë Î.È.Ìàêñòåíåêòýé, Äýýä ¯äýä
ÎÊ(á)Í-ûí Ñèáèðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í Á.Ç.Ùóìÿöêèé íàðòàé òóñ òóñ
óóëçàæ, òýäíýýð äàìæóóëàí îð÷óóëàã÷ Æ.Öýâýýí, Ý.Ðèí÷èíî íàðààð
ãàçàð÷ëóóëàí 1920 îíû YIII ñàðä Ýðõ¿¿ õîòíîî õ¿ð÷ î÷æýý. Òýä Ñèáèðü áà
Àëñ Äîðíîä äàõü ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí îðëîã÷
Ô.È.Ãàïîíòîé óóëçàí Ìîíãîë îðíû áàéäàë, ººðñäèéí çîðèëãûã
òàéëáàðëàæ, õÿòàäûí äàðëàëààñ àíãèæèð÷, òóñãààð óëñ áîëîõ òýìöýëäýý
ÇÎÓ-ààñ òóñëàìæ õ¿ñ÷ áàéãààãàà èëýðõèéëýí Áîãäûí òàìãàòàé áè÷ãèéã
ºðãºí áàðüæýý. Ô.È.Ãàïîíîîñ óóë áè÷èãòýé òàíèëöñàíû äàðààãààð “÷óõàì
àðäûí òºëººëºã÷äèéí çîðüñîí çîðèëãî, òóñëàìæèéã àâààä ÿìàð çàñàã

2
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. /1921-1940/. I äýâòýð. ÓÁ., 1966. òàë-7.

94
áàéãóóëàõ õèéãýýä ãàäààäûí äàéñàíòàé ÿìàð àðãààð òýìöýõ, õýä õý÷íýýí
çýð çýâñýã õ¿ñýõ …”1 çýðýã àñóóäëûã òóñãàñàí áè÷ãèéã ÌÀÍ-ûí íýðèéí
ºìíººñ áè÷èõèéã òºëººëºã÷äºä ñàíàë áîëãîæýý. Òýð ¸ñîîð òóñëàìæèéã
íàìûí íýðýýð õ¿ëýýí àâàõàà èëýðõèéëñýí áè÷èã ¿éëäýí, Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí
õýëòýñò ºã÷ýý. Ãýâ÷ ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýëòèéã Ñèáèðü ìóæèéí òºâ Îìñêò
óëàìæèëæ, óëìààð òºâ çàñãèéí ãàçàð øèéäâýðëýíý ãýñíèé äàãóó ÌÀÍ-ûí
òºëººëºã÷èä çîðüñîí õýðãèéí á¿òýìæ, àæëûí øààðäëàãûí äàãóó ãóðàâ
õóâààãäàâ.
“Ãàäààä Ìîíãîëûí àðäûí íàìûí òºëººëºã÷ íàðààñ Îðîñ óëñûí
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð ëóãàà õýëýëöýõ ç¿éëèéã òýìäýãëýñýí íü” õýìýýõ
àæëûí óäèðäàìæ á¿õèé Ñ.Äàíçàí, Ä.×àãäàðæàâ íàð Îìñêîîð äàìæèí
Ìîñêâàä õ¿ð÷ýý. Ñ.Äàíçàí, Ä.×àãäàðæàâ íàð Ãàäààä õýðãèéí àðäûí
êîìèññàð Ã.Â. ×è÷åðèí, ò¿¿íèé îðëîã÷ Ë.Ì. Êàðàõàí, Öýðãèéí åðºíõèé
êîìàíäëàã÷ Ñ.Ñ Êàìåíåâ çýðýã Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷èä áà ÊÈÃÕ-íû
àæèëòíóóäòàé óóëçàæ Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðò õàíäàí äàðààõü õ¿ñýëòèéã
òàâüæýý. Һ뺺ëºã÷人ñ Ìîíãîëûí àâòîíîìèò çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîõ
õýðýãò “….Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ Àðäûí íàìûí çîðüñîí õýðãèéã á¿ðýí
ä¿¿ðýí á¿òýýõ, Õÿòàäûí àðäûí íàìòàé õîëáîî òîãòîîõîä òóñëàõ, ìîðüò
öýðãèéí á¿ðýí çýâñýã òàâèí îëãîõ, öýðãèéí ñóðãàã÷ èð¿¿ëýõ, 6-7 ñàÿ ëàíãèéí
ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, õóó÷èí çàñãèéí ãàçðûí ñàí áà ãààëü ò¿ðýýñ
òýðã¿¿òíýýñ õóðààñàí ìîíãîëûí õºðºí㺠ç¿éëèéã Ãàäààä Ìîíãîëûí øèíý
áàéãóóëàõ çàñãèéí ãàçàðò á¿ðìºñºí ýã¿¿ëýí îëãîõ õýðýãò ÇÎÓ-ûí ç¿ãýýñ
òóñëàæ äýìæèõ”1-èéã õ¿ñ÷ýý. ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí õ¿ñýëòèéã Ǻâëºëò
çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýí àâ÷ òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõýý èëýðõèéëýõèéí õàìòàä
ìîíãîë îðíûã õÿòàä öýðãýýñ ÷ºëººëºõ àñóóäëûã ìîíãîë÷óóä ººðñäèéí
öýðãèéí õ¿÷ýýð øèéäâýðëýõ ¸ñòîéã ìýäýãäæýý.
Ýíý çàâñàð Ä.Áîäîî, Ä, Äîãñîì íàð óëñ îðíû áàéäàë, çàñãèéí ýðõ
áàðèã÷äûí ¿éë àæèëëàãàà, íèéãìèéí ñýòãýë ñàíààã òàíäàí ìýäýæ, óëñ
¿íäýñòíèé õóâüä íýð íºëºº á¿õèé íî¸ä ëàì íàðûí äýâøèëò õýñãèéã
ººðñäèéí õýðýãò òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð íàìûí ýãíýý, ¿éë àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýí 1920 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 2-ð õàãàñò Íèéñëýë
Õ¿ðýýíä áóöàæ èðæýý. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä Õ¿ðýýíèé áàéäàë íýí õ¿íäýð÷
õÿòàä öýðãèéí ýðõòí¿¿ä óëñ ¿íäñýý ãýñýí õýíèéã ÷ áîëîâ ìºðäºí ìºøãºæ,
õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í Æàìúÿí, Æèãìýääîðæ áà Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí íàðûí çýðýã ýõ îðîí÷äûã õîðüæ
áàéöààí, Áîãä ãýãýýíèéã ãýðèéí õîðèîíä ñóóëãàñàí àþóëòàé öàã ìº÷ áàéâ.
Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä “...Ìîíãîëä íýâòðýõ ãýñýí áîëüøåâèê áà áîëüøåâèê
áóñ õýí á¿õíèéã áàéöààí õÿíàæ, òóõàé á¿ðä ò¿ðãýí èëòãýí ìýäýãäýæ áàéõ”2-
ûã Õ¿ðýý, Õîâä, Óëèàñòàéí ìîíãîë çàõèðãààíä ÷àíäëàí òóøààæ, ÇÎÓ-ä
ÿâñàí 7 õ¿íèéã áàðüæ ºã⺺ñ õ¿í òóñ á¿ðèéí òîîãîîð ò¿ìýí òºãðºã øàãíàí
ºãºõ òóõàé çàðëàë áè÷ãèéã Õ¿ðýýíèé ãóäàìæíàà ýíä òýíäã¿é íààëäóóëñàí
áàéëàà.
Ä.Áîäîî, Ä.Äîãñîì íàð Õ¿ðýýíä èðñýí äàðóéäàà íàìûí íºõºð
Äýíäýâ, Äóãàðæàâ, Ãàëñàí íàðòàé íóóöààð óóëçàí Îðîñò ÿâñàí õýðãèéí
òºëâèéã òîäîðõîéëîí àéëòãàë áè÷èã áè÷èæ, Äýíäýâýýð óëàìæëóóëàí
Áîãäîä òîëèëóóëñíû õàðèóä Áîãäîîñ õÿòàäûí ãàðò áàðèãäàí, íàìûí ¿éë

1
Õ.×îéáàëñàí. Ä.Ëîñîë. Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýí
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., II äàõü õýâëýë. 1974. òàë-297.
1
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. Áàðèìòûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1996. ò. 15.
2
Ë.Áàò-Î÷èð. Ò¿¿õýí ¿íýíèé ýðýëä. Ñóäàëãààíû ºã¿¿ëëèéí ò¿¿âýð.ÓÁ., 1999. òàë-27.

95
õýðãèéã á¿ðìºñºí òàñëàõààñ ñýðýìæëýõèéã çºâëºæýý. Òýð ¸ñîîð íàìûí
íºõºä Õ¿ðýýíýýñ ãàð÷, îðîí íóòàãò ¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõýýð
øèéäýæ, Áîäîî ç¿¿í ç¿ãò ÿâñàí õýäèé ÷ Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðààð íýâòðýí
îðñîí öàãààíòíû õÿíàëòààñ íóóãäàõ àðãàã¿é áîëæ “Óíãåðí íàðûí äîòîîä
áàéäàë, øèíæ ÷àíàðûã òàíèí ìýäýõ, òýäíèé ãàðààð ãàìèíã çàéëóóëàõ
áîäëîãûã òàâüæ”1 öàãààíòíû öýðýãò îðæýý.
Ä.Äîãñîì Õ¿ðýýíä ò¿ð ¿ëäýæ Äóãàðæàâ, Àëòàíãýðýë íàðûí õàìòààð
óëñ îðíû áîëîí Õ¿ðýýíèé áàéäëûí òóõàé ìýäýýã Ä.Ñ¿õáààòàð,
Õ.×îéáàëñàí, Ýðõ¿¿ õîòûí “Äîðíî ç¿ãèéí àðäóóä ëóãàà õîëáîãäîõ õýðãèéã
ýðõëýõ õýëòýñ” áîëîí Õèàãòàä ñóóñàí íàìûí íºõºä Áàëìàñóó, Ïóíöàã íàðò
íýâòð¿¿ëæ áàéæýý2. Ãýâ÷ öàãèéí áàéäëûí óëìààñ ìºí ë Õ¿ðýýíýýñ ãàð÷
ººðèéí íóòàã Ñýöýí õàí àéìãèéí Äàëàé âàíãèéí õîøóóíä î÷èæ, òýíä
íóóöààð àæèëëàæ áàéñàí À.Øàðàâ, Í.Íàâààí íàðòàé õàìòðàõ áîëîâ. Áóñàä
íºõºä Ì.Äóãàðæàâ, Á.Íàìñðàéæàâ, Ä.Þìòàðîâ, Áàëñàíîâ íàð Ä.Áîäîîãèéí
óäèðäëàãààð Óíãåðíèé öýðýãò äàé÷ëàãäñàí ìîíãîë÷óóäûí äîòîð óõóóëãà
õèéõ, öàãààíòíû öýðãèéí òàëààð òàãíóóëûí ìýäýý öóãëóóëàõ, äàìæóóëàõ
àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Òèéíõ¿¿ Õ¿ðýýí äýõ íàìûí íºõºä öàã ¿åèéí áîäèò
íºõöºë øàëòãààíû óëìààñ ñàëæ àæèëëàõ áîëñîí õýäèé ÷ ººðñäèéí õºðºíãº
õ¿÷èíä òóëãóóðëàí ÌÀÍ-ûí ýãíýýã õýä õýäýí ãàçàð ºðãºòãºõ, ÇÎÓ-ä
îäîãñäûí ¿éë õýðýãò òóñ áîëîõ á¿õèé ë àæëûã áîëîëöîîíû õèðýýð õèéæ
áàéâ.
Ä.Ñ¿õáààòàð, Õ. ×îéáàëñàí íàð Ýðõ¿¿ õîòíîî ¿ëäýæ, Õ¿ðýýíèé
íºõºäòýé õàðèëöàí, Ìîñêâàä îäîãñäîîñ ìýäýý õ¿ëýýí ñóóõûí õàìòàä
Êîìèíòåðí áà ÎÊ(á)Í-ûí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèëòàé
òàíèëöàæ, È. Ô.Ãàïîíîîð äàìæóóëàí óëààí öýðãèéí äàðãà íàðûí ñóðãóóëüä
ò¿ð ñóðàëöàæ, öýðãèéí òàêòèê, çýâñýã òåõíèêòýé òàíèëöñàí àæýý. Òýäýí
äýýð òóí óäàëã¿é Îìñêîîñ Ä.Ëîñîë ýðãýæ èðæýý. 1920 îíû IX ñàðûí 20-íä
Ä.Ñ¿õáààòàð, Ä.Ëîñîë íàð Ýðõ¿¿ ìóæèéí êîììóíèñò íàìûí III áàãà õóðàëä
îðîëöîâ.
Һ뺺ëºã÷äèéí ýíý õýñýã ÎÊ (á)Í-ûí Ñèáèðèéí òîâ÷îîíû Ìîíãîë-
Ò¿âýäèéí õýëòñèéí àæèëòíóóä áîëîí Y àðìèéí õýâëýõ ¿éëäâýðèéí àæèëòàí
ß. Ãàøåê* íàðûí òóñëàëöààòàéãààð “Ìîíãîëûí ¿íýí”ñîíèíûã õýâëýí
ãàðãàõàä èäýâõèéëýí îðîëöæýý. Ñîíèí ãàðãàõ àñóóäëûã Á.Ç.Ùóìÿöêèé íàð
èõýýõýí äýìæèæ “Ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàð Ã.Â.×è÷åðèíä öàõèëãààí
óòàñ èëãýýæ, òóñëàìæ õ¿ññýíèé ä¿íä öààñ ñýëòèéã Ìîñêâàãààñ, ÷óëóóí
áàðûã Êàçàíèàñ àâ÷èð÷ ìîíãîë õýë äýýð ñîíèí ãàðãàõ áîëæýý”3. “Ìîíãîëûí
¿íýí” íü ÌÀÍ-ûí áîäëîãûã àðä îëîíä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, õàðèéí
ýçýðõýã÷¿¿äèéí ¿íýí í¿¿ð öàðàéã èë÷ëýõ, óëñ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä ýõ
îðîí÷ õ¿÷íèéã íýãòãýõ çýðýã õóâüñãàëûí ñòðàòåãè, òàêòèêèéí çîðèëòóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Òèéíõ¿¿ Ýðõ¿¿ãèéí õýñýã òóñ
õîòíîî äºðâºí ñàð ãàðóé õóãàöààíä áàéõäàà ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí 1920
îíû YIII ñàðûí 24-íèé ºäðèéí çºâëºãººíººñ îíîãäóóëñàí ¿¿ðãèéã
àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæýý.
Һ뺺ëºã÷äèéí ýäãýýð õýñã¿¿äèéí ¿éë õýðýã á¿òýìæòýé áîëîõîä
Á.Ïóíöàã òýðã¿¿òýé Õèàãòûí íºõäèéí ¿éë àæèëëàãàà çîõèõ äºõìèéã
¿ç¿¿ëñýí þì. “Óìàðä, ºìíºäºä õàðèëöàí íýâòð¿¿ëýõ” ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí

1
Ë.Áàò-Î÷èð. Áîäîî ñàéä: ¿çýë áà ¿éëñ. ÓÁ., 1991 îí. òàë-7.
2
¯íýí,ñîíèí. 1988. ÕII-4. ¹231. 1990-IÕ-25. ¹226.
×åõèéí íýðò çîõèîë÷.
3
Ä.Äàø. Áîðèñ Çàõàðîâè÷ Øóìÿöêèé. ÓÁ., 1987. ò. 31.

96
Á.Ïóíöàã, Õèàãòûí öàõèëãààí ìýäýýíèé ãàçàð àæèëëàæ áàéñàí
Ö.Æàìñðàíî, Ñ.Ñ.Áîðèñîâ íàðûí òóñëàìæòàéãààð Õ¿ðýý, Õèàãòûí õîîðîíä
õîëáîî áàðèõ, íóóö ò¿ëõ¿¿ð äàìæóóëàõ, çàõèäàë áè÷ãèéã Ýðõ¿¿ä áóé
íºõäºä õ¿ðãýõ íýí ÷óõàë àæëóóäûã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
1920 îíû ÕI ñàðûí 12-íä Ñ.Äàíçàí, Ä. ×àãäàðæàâ íàðûã Ìîñêâàãààñ
Ýðõ¿¿ä áóöàæ èðìýãö ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷èä çºâëºãººí õèéæ ýðõ ÷ºëººíèé
òºëºº òýìöýëä áýëòãýõ ïðàêòèê ¿éë àæèëäàà ò¿ðãýâ÷ëýí îðæýý.

§ 2. Õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé ºðíºëò.

Ìîíãîëä áàðîí Óíãåðíèé äýãëýì òîãòñîí íü Ìîíãîëûí àðä

ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçðûí øèéäâýð ãàðñàí ¿åä Ìîíãîëûí ç¿¿í õÿçãààðûí Îíîí ãîëûí ñàâ
íóòàã, Ãèëáýð õàðóóëààð 1920 îíû X ñàðûí 2-íä öàãààíòíû öýðãèéí õ¿÷
íýâòðýí îðæ èðñýí íü àòàìàí Ñåì¸íîâûí õàìñààòàí áàðîí Óíãåðíèé
çàõèðñàí “Àçèéí ìîðèí äèâèç" ãýã÷ áàéâ.
Îðîñ îðíûã õàìàðñàí öàãààíòíû õºäºë㺺í äàðàãäàæ, èðãýíèé äàéí
òºãñãºë人 îðñîí 1919 îíû ýöñýýð Ñåìåíîâ, Óíãåðí íàð Ìîíãîëä øóóä
öºìðºõ áîäîëòîé1 áàéñàí ÷ õÿòàä ãåíåðàë Ñþé Ø¿æàí Ìîíãîëûã ýçýëæ,
àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàñàíààð òýäíèé òºëºâëºãºº á¿òýëã¿éòýâ. Ãýâ÷
óíàñàí çàñãèéã ñýðãýýõ íýðèéäëýýð Ìîíãîëä öºìðºõ áîëîìæèéã ¿ëäýýñýí
áàéâ. Êîë÷àêèéí çàñãèéí ãàçàð óíàæ, Óëààí àðìè ªâºð Áàéãàëèéã
çºâëºëòèéí óäèðäàã÷èä ÀÄÁÍÓ-ûã 1920 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä áàéãóóëñàí
íü ×èòà õîò áà Õÿòàäûí õèëèéí õîîðîíä îðøèõ Äàóð ñòàíöèä áàéñàí
Ñåì¸íîâ, Óíãåðí íàðûã óëààíòíààñ çóãàòàõ ãàðö õàéõàä õ¿ðãýâ. Ñåì¸íîâ
Ìàíæóóðûã ÷èãëýí õºäºëìºãö áàðîí Óíãåðí Ìîíãîëä õ¿÷ýý çóçààòãàí
áîëüøåâèçìûí ýñðýã òýìöýõ çîðèëãî àãóóëàí òóñ îðîíä íýâòýð÷ýý.
Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí áàéäàë, íèéãìèéí ñýòãýëãýý áàðîí Óíãåðíä
òààòàé áîëîìæèéã îëãîñîí þì. Òóñãààð áàéäàë, õààíò ¸ñíû èëýðõèéëýë
áîëæ áàéñàí àâòîíîìèò çàñãàà óñòãóóëñàí ìîíãîë÷óóä òóñëàìæ ýðýëõèéëæ,
õýíä ÷ õàíäàõàä áýëýí áàéñàí íü ýçýí õààíò çàñãèéã íèéãìèéí áàéãóóëëûí
äýýä õýëáýð õýìýýí ø¿òýí áèøðýã÷ Óíãåðíä ¿çýë áîäëîî õýðýãæ¿¿ëýõ îðîí
çàéã áóé áîëãîâ.
Óíãåðíèé õóâüä "Ìîíãîë íü Õÿòàä, Îðîñ, Åâðîïûí õààíò çàñãèéã
ñýðãýýõ ãîë ò¿øèö ãàçàð áîëîõ ¸ñòîé…"1 áºãººä " ÷óõàìõ¿¿ òýíäýýñ ë øèíý
åðòºíöèéí á¿òýýí áîñãîëò ýõýëíý"2 õýìýýí ìºðººäºæ áàéñàí ó÷ðààñ òóñ
á¿ðäýý 150-200 õ¿íòýé ìîíãîë-áóðèàäûí, òàòààðûí, àòàìàí Àííåêîâûí
ãýñýí ãóðâàí ìîðüò õîðîî, ïóëåì¸òûí êîìàíä á¿õèé Äàóðûí ìîðüò îòðÿä,
á¿ðýí áóñ ãóðâàí áàòàðåé á¿õèé 800-ààä öýðãèéí õ¿÷ýýð Ìîíãîëä îðñíûãîî
"äýëõèé äàõèíû à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë"3 õýìýýí çºâòãºæ áàéâ.
Óíãåðí "Áîãä ãýãýýíòíèéã õààí øèðýýíä çàëæ, àâòîíîìèò çàñãèéã
áîñãîíî”, “ìîíãîë÷óóäûã õÿòàä öýðãýýñ ÷ºëººëíº", "Èõ Ìîíãîë óëñûã
áàéãóóëíà" çýðýã ñ¿ðæèí ¿ã ãàðãàí, ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýë ýðìýëçëýë, ñ¿ñýã
áèøðýëèéã àøèãëàí, õÿòàä öýðýãò äóðã¿éöñýí ìîíãîë íî¸äûã ººðèéí òàëä
òàòàõûã õè÷ýýæ ç¿éë á¿ðýýð îðîëäæýý.

1
Ñ.Ê.Ðîùèí "Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè. 1921- 1940. Ì., 1999. ñ-11
1
Ñ.Ê. Ðîùèí "Íýð äóðäñàí çîõèîë”. ñòð-10.
2
Ë. Þçåôîâè÷. Ñàìîäåðæàö ïóñòûíè. Ôåíîìåí ñóäüáû áàðîí Ð.Ô. Óíãåðí-Øòåíáåðãà. Ì.
1993. ñòð-14.
3
̺í òýíä

97
 Óíãåðíèé ¿éë àæèëëàãàà ýõýí ¿åäýý ìîíãîë÷óóäûã èòã¿¿ëæ ÷àäñàí
ó÷èð íóòãèéí ýðõ áàðèã÷èä öàãààí öýðãèéã íóòàã õÿçãààðûí äîòîð ñýæèãã¿é
îðóóëñíààð ¿ë áàðàì àãò ìîðüäûã íü àð÷ëàí, õ¿íñ õºðºí㺺ð òóñàëæ
ýõýëæýý. Òýðýýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíû òýðã¿¿í
çýðãèéí òàéæ Ëóâñàíöýâýýí, ìýéðèí Äóãàðæàâ, òàéæ Òîãòîõ, áóðèàä
Æàìáàëîí, áàðãà Ëóâñàí íàðûí òóñëàìæèéã àâ÷ 200-ààä ìîíãîë÷óóäûã
öýðýãòýý ýëñ¿¿ëæýý. Èéíõ¿¿ õ¿÷ íýìñýí Óíãåðí öýðãèéí íýëýýäèéã à÷àà
õºñãèéí õàìò Îíîí ãîëä ¿ëäýýãýýä 300-ààä öýðýã àâ÷ Áýðýýâýí õèéäýýñ
õîéãóóð Çààí Òýðýëæ çýðýã ãàçðààð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä äºõºæ î÷æýý.
Óíãåðíèé öýðýã 1920 îíû Õ ñàðûí 26-íä àíõ óäàà õÿòàä öýðãèéã
äîâòîëñîí áîëîâ÷ Õ¿ðýýã ýçëýõèéí òºëººíºº 1920 îíû ºâºë õèéñýí ò¿¿íèé
õýä õýäýí óäààãèéí îðîëäëîãî õºñºðäºæ, Ãî Ñèëèí, ×ó Ëóæàí íàðûí õÿòàä
öýðãèéã çàéëóóëæ ÷àäñàíã¿é. Îðîñûí öàãààíòàí Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçëýõýýð
çàâäñàíû óëìààñ õÿòàä öýðãèéí ýðõòí¿¿ä Áîãä ãýãýýí òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷äàä äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ áîëæ, õÿòàä öýðãèéí äýýðýì
òîíóóëààñ äàéæñàí ìîíãîë÷óóä Õ¿ðýýíýýñ ãàð÷ Ѻãíºãºð, Òýðýëæ çýðýã îéð
õàâèéí óóëàíä á¿ãæýý. Õ¿ðýý, Õèàãòûí õîîðîíäûí óòñàí õîëáîî òàñàð÷,
õóäàëäààíû àæèë çîãñ÷ýý. Õ¿ðýýíèé áàéäàë ýë õóëü áîëæ, Ãî Ñèëèíãèéí
çàõèðñàí 3500-ààä öýðýã Ìîíãîëûí íèéñëýëèéã äàíãààð ýçýãíýæ áóñàä íü
ºìíº ç¿ã ×îéð, Çàìûí-¯¿äýä áàéðëàæ áàéâ. Õÿòàä öýðãèéí óäèðäëàãà
Õ¿ðýý, ò¿¿íèé îéð îð÷ìûí ãàçàðò áàéñàí õÿòàä èðãýä 3000 ãàðóéã öýðýãò
äàé÷èëæ, õàðóóë õàìãààëàëòûã ÷àíãàòãàâ.
Ìîíãîëûí íèéñëýëèéã ýçëýõ áýëòãýëýý øóóðõàéëàí õèéæ îëîí çóóí
ìîíãîë÷óóäààð õ¿÷ýý çóçààòãàñàí Óíãåðí õÿòàä öýðãèéã õýä õýäýí óäàà
àìæèëòòàé äîâòîëñíû ä¿íä 1921 îíû II ñàðûí 3-íä Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçëýí
àâ÷ýý. Òýðáýýð Ìîíãîëûí öýðýã çàõèðãààíû “Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð” ãýã÷èéã
áàéãóóëàí åðºíõèé ñàéäàä Ñýöýí õàí àéìãèéí áààòàð áýéë Æàìúÿí,
ãèø¿¿äýä íü çîðèãò áýéñ Ìèøèãäîðæ, ã¿í Öýðýíäîðæ, ñýðãýëýí ã¿í
Äóãàðñ¿ðýí, ìýðãýí ã¿í Öýðýíâàíäóéáàâóóäîðæ íàðûã òîõîîæýý. Áàðîí
Óíãåðí ººðºº åðºíõèé æàíæèí áîëæ, ìîíãîë öýðãèéí æàíæèíä
Ëóâñàíöýâýýí, äýä æàíæèíä Æ.Æàìáàëîí, öýðãèéí ëàìä Ýðýí÷èíñàìáóó,
Äýðýí ×îéæèí íàð òîìèëîãäæýý.
Õ¿ðýýíèé òºëººõ áàéëäààíààñ áàðîí Óíãåðíèé çàõèðñàí öýðã¿¿ä
òºðºë á¿ðèéí áóó çýâñýã 4000 ãàðóé, èõýýõýí õýìæýýíèé õîîë õ¿íñ, õóâöàñ
õýðýãëýë, áîëîí áàðàã 9 ñàÿ äîëëàðûí íººöòýé Õÿòàäûí öýðãèéí ìºíãºí
ñàíã îëçîëæýý" 1.
Èéíõ¿¿ Óíãåðí ººðººñºº õýä äàõèí äàâóó õ¿÷èéã õººí çàéëóóëæ,
Õ¿ðýýã ýçëýí àâàõàä õÿòàä öýðãèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò, áàéëäàõ
÷àäâàð, ñýòãýë ç¿éí äîðîé áàéäàë íºëººëñºí õýäèé ÷ óëñ ¿íäýñ, Áîãä
ýçíèéõýý òºëºº Óíãåðíèé åðºíõèé óäèðäëàãûí äîð ãàìèíãèéí ýñðýã
áààòàðëàãààð òýìöñýí ìîíãîë÷óóä óã ÿëàëòàä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
1921 îíû II ñàðûí 21-íä Óíãåðíýýñ Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä
çàëæ, òàâàí ÿàìûã áàéãóóëàâ. Çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèéëºí øèéòãýõ ñàéä
áºãººä äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð,
Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä øàíçóäáà Äàøçýâýã, Öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í
ñàéäàä áèøðýëò âàí Äîðæöýðýí, Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä
Ëóâñàíöýâýýí, Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä áýéñ ×èìèääîðæ, ìîíãîë
öýðãèéí æàíæèíä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûã òóñ òóñ òîõîîí òîìèëæýý"2
1
Ë.Ôîðáàò ªð㺺 äýõ öóñò õÿäëàãà. ÓÁ., 1992. òàë-89.
2
Í.Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ" ÓÁ., 1994. òàë-192.

98
Èéíõ¿¿ Áîãä õààí òýðã¿¿òýé, ìîíãîë íî¸äîîð á¿ðýëäñýí çàñãèéí ãàçàð
áàéãóóëàãäñàíààð Ìîíãîëûí òºðèéã ñýðãýýñíýý çàðëàâ.
Áàðîí Óíãåðí III ñàðûí ýõýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýã äàõèí äàéðñàí õÿòàä
öýðýãòýé òóëàëäàí, 3 õîíîãèéí äàðàà áóóëãàí àâñàí áà óëìààð ×îéð,
Õààëãàíû áàéëäààíû àæèëëàãààã áèå÷ëýí óäèðäæýý.
Óëààí õàäíû áàéëäààíä Áàëæèííÿì áýéñ, Ñóíäóé ã¿íèé çàõèðñàí
1200 îð÷èì ìîíãîë öýðýã õÿòàä öýðãèéã áóò öîõèæ èõýýõýí õîõèðîë
ó÷ðóóëñàí áîë III ñàðûí ýöñýýð ×îéðûí ñ¿ìèéí îéðîëöîî ãàìèí öàãààíòíû
õîîðîíä ñ¿¿ë÷èéí òóëàëäààí áîëæýý. Õÿòàä öýðãèéí çàõèðàã÷èä õèë äàâàí
íóòàãò çóãàòàæ, õÿòàä öýðýã 4000 ìÿíãà îð÷èì õ¿íýýð õîõèð÷ýý. Õÿòàä
öýðãèéã õººí çàéëóóëñàí Óíãåðíä Áîãä ãýãýýí õîøîé ÷èí âàí öîë øàãíàæ,
äàãàëäàãñäûã ÷ íýãýí àäèë õºõ¿¿ëæýý.
Áàðîí Óíãåðí ºìíº ç¿ãèéí áàéëäààíû ¿åä Õÿòàäûí õèëä òóëæ î÷ñîí
÷ Áýýæèí ç¿ãëýñýíã¿é, Õ¿ðýýíä áóöàæ, Ìîíãîë îðíûã "òºâõí¿¿ëýõ" ¿éë
àæèëëàãààãàà ýõëýâ.
Ìîíãîë öýðãèéí õ¿÷ýýð ÿëàëò áàéãóóëñàí áàðîí Óíãåðíèé íýð õ¿íä
ºñ÷, çýâñýã õýðýãñýë, ìºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí àðâèí íººöòýé áîëñíû ä¿íä Ìîíãîë
îðîíä ººðèéí äýãëýìýý òîãòîîâ. Òýðáýý𠺺ðèéí íºëººãºº áýõæ¿¿ëýõ
õèéãýýä öýðãèéíõýý õ¿÷èéã çóçààòãàõ çîðèëãîîð çàðèì íýãýí àðãà õýìæýýã
àâ÷ýý. Þóíû ºìíº ò¿¿íèé çºâëºñºí ¸ñîîð Áîãäûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèé㺺
ãàäààäûí óëñóóäààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéã îðîëäñîí áîëîâ÷ íààøòàé
õàðèó àâñàíã¿é. ¯¿íèé õàìò óëñûí ñàíõ¿¿, õóäàëäààã òîãòâîðæóóëàõ
çîðèëãîîð áàíê áàéãóóëæ, 250,000 äîëëàðûí áîãèíî õóãàöààíû "áîëçîîò
ìºíãº"-èéã ãàðãàí1 Õ¿ðýýíä î¸äîë, çàñâàðûí ãàçàð íýýæ, Íàëàéõûí óóðõàéã
ñýðãýýí àæèëëóóëàâ. Ãýâ÷ ýäãýýð àðãà õýìýýí¿¿ä íü Óíãåðíèé äýãëýìèéí
ìºí ÷àíàð, ¿íýí í¿¿ð öàðàéã îãòõîí ÷ äàëäàëæ ÷àäñàíã¿é. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä
àëëàãà õÿäëàãà öàãààí öýðãèéí ºäºð òóòìûí òîãòìîë ¿éë àæèëëàãàà áîëæ,
ò¿¿íä çºâõºí åâðåé, áîëüøåâèê ¿çýëòýé îðîñóóä òºäèéã¿é ìîíãîë÷óóä ÷
ºðòºõ áîëæýý. Á¿òýí õî¸ð æèëèéí òóðø õÿòàä öýðãèéí äýýðýì òîíóóëä
òóéëäàæ ÿäàðñàí Ìîíãîë îðíûã Óíãåðí ººðèéí äýãëýì, äàé÷èëãàà
àëáàäëàãà, ñ¿ðä¿¿ëãýýðýý ¿íýõýýð çóòðààæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ öààøëàõ
òóñàì öàãààíòíóóä á¿ëýã äýýðýì÷èä áîëîí õóâèð÷, áýë÷ýýð óñûã ñ¿éòãýí,
æèíãèéí öóâààã äýýðýìäýæ áàéâ. Îëîí çóóí ýð÷¿¿äèéã öýðýãòýý äàé÷ëàõ,
ýìýãòýé÷¿¿äýýð öýðãèéí õóâöàñ õýðýãëýë î¸óëàõ çýðãýýð ìîíãîë÷óóäûã
äàðëàí çîâîîæ áàéñàí íü Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäàä ÷ íýãýí àäèë
äàðàìòòàé áàéâ.
Óíãåðíèé äýãëýì Ìîíãîëä òîãòñîíîîð òóñ îðíû áàðóóí áà óìàðä
õèë, ç¿¿í òàëààð öàãààíòíû ç¿ñýí ç¿éëèéí õýñýã á¿ëã¿¿ä Ẻãíºð÷ ýõëýâ.
Ýíý ¿åä Õºâñãºë íóóðûí îð÷èìä Êàçàãðàíäûí òóñãàé áðèãàä, À. Øóáèíû
àíãè, Óëèàñòàéä Êàçàíöåâèéí îòðÿä, Âàíäàíîâ, Øòåéí íàðûí á¿ëýã,
Óðèàíõàéí õÿçãààðò Êàéãîðîäîâûí áðèãàä, Õýðëýí Îíîíãèéí ñàâ ãàçàðò
Òóâàíîâ, Î÷èðîâ íàðûí á¿ëýã, íèéò 2300-2500 îð÷èì öàãààíòàí áàéæ
Óíãåðíòýé íýãäýõ, õ¿÷èí õàâñðàõûã çîðüæ áàéëàà. ×óõàì ýíý ¿åýñ Óíãåðíèé
öýðýã äàéíû áýëòãýë èëò ýð÷èìæèâ. Òýðýýð Ìîíãîë íóòàãò öºìðºí îðñîí
öàãààñàà ìîíãîë÷óóäûã öýðýãòýý ýëñ¿¿ëæ áàéñàí áºãººä Áîãä ãýãýýíèé
çàñãèéí ãàçðûã äàõèí áîñãîìîãö ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí äàé÷èëãàà ÿâóóëàõ
áîëæýý.

1
È.Ä. Ïåðøèí "Áàðîí Óíãåðí, Óðãà è Àëòàí
áóëàê" Ñàìàðà 1999. ñòð-138.

99
 Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä ÷ Óíãåðíèé òóøààë, Áîãä ãýãýýíèé ë¿íäýíã
áèåë¿¿ëæ, Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Øàâü ãóðâàí ãàçðààñ òóñ á¿ð íýã ìÿíãàí
öýðýã òàòàõààð òîãòñîí áºãººä çºâõºí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 20 õîøóóíààñ
1400 öýðýã òàòàí äàé÷èëæ, Òîñîí, Çààìàð, Õ¿é çýðýã ãàçàð ñóóëãàí
áýëòãýæýý.
1921 îíû IY ñàðûí 14-íä Óíãåðíýýñ 19-45 íàñíû áóðèàäóóäûã
ººðèéí öýðýãò òàòàõ òóøààë ãàðãàæ, ¿ë äàãàãñäûã õàòóó øèð¿¿íýýð çàëõààí
öýýðë¿¿ëýõýýð çààæýý. Ýíý á¿õíèé ä¿íä òýðáýýð ìîíãîë÷óóäààð öýðãèéí
õ¿÷èéã çóçààòãàõ çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäñàí áºãººä 1921 îíû äóíä ¿åèéã
õ¿ðòýë Óíãåðíèé óäèðäëàãàä Ëóâñàíöýâýýí òýðã¿¿í, Ñóíäóé ã¿í,
Áàëæèííÿì ã¿í, Áàÿð ã¿í, áýéñ Äóãàðæàâ, Íàéäàí âàí, Äàðü ýõ ëàì, ò¿øìýë
Ãýëýã- ¨íäîí íàðûí 4000-ààä ìîíãîë öýðýã çàõèðàãäàæ ÿâæýý. Õýñýã
á¿ëãýýðýý öàãààí öýðýãò íýãäýí íèéëýãñýä ÷ ìºí öººíã¿é áàéâ. Ýíý ¿åä
Óíãåðíèé øàõàëò òóøààëààð Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûã áàðóóí õî¸ð
àéìãèéí öýðãèéã äàé÷ëàí çàõèðàõ ñàéäààð, ã¿í Ë. Ãîìáî-Èäøèíã ç¿¿í
õÿçãààðûí ñàéäààð òóñ òóñ òîìèëîí èëãýýæýý.
Èéíõ¿¿ öàã ¿å, ¿éë ÿâäàë, íºõöºë áàéäëûí íºëººãººð ìîíãîë÷óóäûí
çàðèì íýã íü áàðîí Óíãåðíä õ¿÷èí ç¿òãýõ áîëæýý. Ìîíãîëûí àâòîíîìèòèéã
óñòãàñàí õÿòàä öýðãèéã õººí çàéëóóëàõàä Óíãåðí òîäîðõîé ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèé öààøäûí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãàà, íýí ÿëàíãóÿà
ìîíãîë÷óóäûã ººðòºº òàòàõ áîäëîãî íü ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë, ¿íäýñíèé ýâ
íýãäëèéã õàãàëãàí áóòàðãàæ, ìîíãîë÷óóäûã ººð õîîðîíä íü òýìöýëä¿¿ëýõ
õîð óðøèãòàé áàéâ.
Óíãåðíèé ¿íýí í¿¿ð öàðàéã ìîíãîë÷óóä òóí óäàëã¿é îéëãîæ ýõýëæýý.
Ìîíãîëûí òºð, øàøíû òýðã¿¿í Áîãä ãýãýýí áà Óíãåðíèé õîîðîíäûí
õàðüöààíä àí öàâ ãàð÷, Áîãäîîñ Óíãåðíèé ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí
áîëãîîìæòîé õàíäàõ áîëæýý. Ìîíãîëûí òºðèéí ýðõ áàðèã÷èä ÷ á¿ãä
äóóëãàâàðòàé ã¿éöýòãýã÷èä áàéñàíã¿é. ͺ㺺òýéã¿¿ð Ìîíãîëûí óìàðä
õýñýãò ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ìîíãîë÷óóäûí òýìöýë õýäèé íü
ýõýëæ, Óíãåðíä áóò öîõèãäîí î÷ñîí õÿòàä öýðãèéã Õèàãòààñ õººí çàéëóóëæ,
¯íäýñíèé õóâüñãàëò ò¿ð çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëæ, ýõ îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëºõ
òýìöýëä áýëòãýæ ýõýëñýí áàéâ. Ýäãýýð ¿éë ÿâäëóóäûí íºëººãººð
Óíãåðíèéã "Ìîíãîë îðíûã àâðàí ÷ºëººëºã÷" ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð ò¿¿íýýñ
õîëäîí ñàëæ, õºíäèéðºõèéã ýðìýëçýõ áîëîâ.
Óíãåðí ÷ ººðºº ò¿¿íèé áàéð ñóóðü òºäèéëºí áàò áýõ áóñ áîëñíûã
ìýäýð÷ ýõýëñýí áºãººä ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÷èãëýëèéã ººð ç¿ãò
õàíäóóëàõààð øèéäæýý. Óíãåðíýýñ 1921 îíû Y ñàðûí 20-íä Áýýæèí äýõ
àãåíò Ãðåãîðèä áè÷ñýí çàõèäàëäàà "…Áè îéðûí ¿åä áîëüøåâèêóóäûí ýñðýã
öýðãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýõýëíý. Êîììóíèçìòýé òýìöýõèéã ìºðººäºã÷ á¿õ
îòðÿäóóäàä øèéäâýðëýõ ò¿ëõýö ºãñíèé äàðààãààð Îðîñò áîñëîãî ýõýëæ,
ò¿¿íèé òîëãîéä èòãýëòýé ¿íýí÷ õ¿ì¿¿ñèéã òàâèìàãö ¿éë àæèëëàãààãàà
Ìîíãîëä øèëæ¿¿ëæ, ×èí óëñûã ñýðãýýõýä ÷èãë¿¿ëíý…"1 õýìýýí áè÷ñýíýýñ
¿çýõ¿ë õýäèéâýýð òýðáýýð áîëüøåâèçìòàé òýìöýõ ãîë õýðãýý ýõýëñýí ìýò
áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý Ìîíãîëä ºäðººñ ºäºðò óíàæ áàéñàí íýð òºðºº ÷ íýãýí
àäèë àâðàõûã õ¿ñýæ áàéæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ 1921 îíû Y ñàðûí 21-íä
Ǻâëºëò Ñèáèðèéí íóòàãò áàéñàí öàãààíòíû á¿õ îòðÿäóóäàä õàíäàæ
íýãäýõèéã óðèàëñàí "15-ð òóøààë”-àà ãàðãàæ ÇÎÓ-ûí ýñðýã äîâòîëãîîãîî
ýõëýõýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ ìºí ºäºð óìàð ç¿ãèéã ÷èãëýí õºäºëæýý.

1
Ë.Þçåôîâè÷ “Ñàìîäåðæàö ïóñòûíè” Ì., 1993. ñòð-26.

100
Èéíõ¿¿ 1921 îíû II ñàðûí ýõýýð òîãòñîí Óíãåðíèé äýãëýì íü Ìîíãîëûí
íèéãìèéí óëñ òºðèéí õÿìðàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýýä çîãññîíã¿é ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä òîìîîõîí ñîðèëò áîëîõ ºðãºí õýìæýýíèé
áàéëäààíû àæèëëàãàà òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò ÿâàãäàõ ýõëýëèéã òàâüñàí
þì.
Õóâüñãàëûí óäèðäàõ áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëñàí íü
Ìîíãîëûí òºâ çàñãèéí ýðõ õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ãàðò ýýëæëýí
øèëæèæ, õÿòàäûí õàðãèñëàë Óíãåðíèé äýãëýìýýð ñîëèãäñîí ÷ Óíãåðíèé
áîñãîñîí àâòîíîìèò çàñàã íü óëñ áîëîí òîãòîæ ÷àäàõã¿é íü èëò áîëæ, Áîãä
ãýãýýíèé òºâ çàñãèéí ãàçàð öàãèéã õ¿ëýýí, áàéäëûã àæèãëàí ñóóñàí íü óìàð
ç¿ãò ¿éë ÿâäàë ò¿ðãýí ºðíºõºä íºëººëºâ.
Õèàãò ò¿¿íèé îéð îð÷ìûí íóòàã õàðóóëóóäàä õóâüñãàë÷äûí ¿éë
àæèëëàãàà èäýâõæèí, ÀÆÖ ýëñ¿¿ëýõ àæëûã ýõýëñýí ÌÀÍ-ûí õóâüä ÷ áóé
áîëñîí íºõöºë áàéäëûã ¿íýëæ, òýìöëèéí çîðèëãîî òîäîòãîæ, àðãà òàêòèêàà
áîëîâñðóóëàõ íü çàéëøã¿é áàéñíû äýýð ÌÀÍ õýìýýõ áàéãóóëëàãûí ¿çýë
áàðèìòëàëä ÷ áàãàã¿é ººð÷ëºëò ãàð÷, ÎÊ (á) Í, Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëæ
áàéñàí óëñ òºð, çîõèîí áàéãóóëàëòûí íºëºº ºñ÷ áàéâ.
Ýíý á¿õýí íü ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ îëîí ò¿ìíèé òýìöëèéã
óäèðäàõ òºâ áàéãóóëëàãóóäûã áàéãóóëàõ òóëãàìäñàí çîðèëòûã äýâø¿¿ëýâ.
1921 îíû III ñàðûí 1-3-íä Îðîñûí Äýýä Øèâýý áóþó Òðîèöêîñàâñê
õîòíîî ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷èä, àðäûí íàìûí öýðãèéí óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿í,
öýðãèéí àíãè áà õèë õàâèéí çàðèì õîøóóäûí òºëººëºã÷èä áîëîí
Êîìèíòåðíû ÀÄÍÁÄÍÃ-ûí òºëººëºã÷ Áåãçååâ (Æ.Öýâýýí-Í.Õ), Ñ.Ñ.
Áîðèñîâ, ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ûí Òðîèöêîâñàâñê äàõü á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷
Î.È.Ìàêñòåíåê íàð îðîëöñîí çºâëºë㺺í áîëîâ. Ýõíèé ºäðèéí õóðëûí
äàðãàä Ñ.Äàíçàí, áè÷ýý÷èä Ö.Äàìáàäîðæ, Ä.Äàøçýâýã íàðûã ñîíãîí,
õýëýëöýõ àñóóäàëä, 1. öàãèéí áàéäàë áà ã¿éöýòãýõ àæëóóä, 2. Àðäûí
íàìûí öýðãèéí á¿õ õýðãèéã åðºíõèéëºí çàõèðàõ ãàçðûã áàéãóóëàõ áà
ä¿ðìèéí òóõàé, 3. Àðäûí íàìûí ñóðòëûã óõóóëàí òàíèóëàõ"1 çýðãèéã
òºëºâëºæýý.
Òóñ õóðàëäààíä Ñ.Äàíçàíãààñ Ìîíãîë îðíû áàéäàëä ¿íýëýëò ºã÷,
õóâüñãàë÷äûí áàéð ñóóðèéí òàëààð òîäîðõîé èëòãýæýý. Òýðáýýð
õóâüñãàë÷äûí òóõàéí ¿åèéí ãîë çîðèëòûã "õàðúÿàò óëñûí äîòîðõè õàðãèñ
ñàìóóíûã óñòãàí õóðààæ, ººðñäèéí øàøèí ñóðòàë, íóòàã ¿íäñýý àðèóòãàí
õàìãààëæ, òóñãààð íýãýí óëñ áîëîí òîãòíîõ ÿâäàë" õýìýýí òîäîðõîéëæ ýë
òýìöýëäýý ìîíãîë÷óóä Óíãåðíèéã áóñ, õàðèí ÇÎÓ-ûã ò¿øèãëýõ íü ÷óõàë
áîëîõûã îíöëîí òýìäýãëýâ. Ìºí ºäºð çºâëºë㺺íä îðîëöîãñîä ÇÎÓ-ä
òóñëàìæèéí õýðãýýð îäñîí ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí àæëûí ä¿íã ñîíñ÷ýý.
Òóñ ºäðèéí õóðàëäààíä 17 õ¿í îðîëöæýý.
Õî¸ð äàõü ºäðèéí õóðàëäààíààð òºëººëºã÷èä Ñ.Äàíçàíãèéí ñàíàëûí
¸ñîîð ÇÎÓ-ûí òóñëàìæèéã õ¿ëýýõèéí õàìò öàãààíòíààñ ýðñ òýñ õàãàöàí
ñàëàõ õýìýýí òîãòñîí áºãººä Àðäûí íàìûí öýðãèéí õýðãèéã çàõèðàõ ãàçðûã
/øòàá/ 5 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëæ, Á¿õ öýðãèéí åðºíõèéä
Ä.Ñ¿õáààòàðûã òîõîîí òîìèëæýý. Õóðëûí òºãñãºëä Ñ.Äàíçàí, Ä.Ñ¿õáààòàð
íàðààñ íàìä ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõ òóõàé àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ, íèéò 24
õ¿í íàìûí ñóðòëûã äàãàæ ãèø¿¿íýýð ýëñýõýý èëýðõèéëýí á¿ðòã¿¿ëæýý.
Èéíõ¿¿ õàìòàðñàí çºâëºë㺺íèé ýõíèé õî¸ð ºäðèéí õóðàëäààíààð Ìîíãîë

1
Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí ò¿¿õò çºâëºë㺺í. 1921 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 1-3 (¯íäñýí
áàðèìò áè÷èã). ÓÁ. 1996. òàë-3-4.

101
îðíû óëñ òºðèéí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, óëñ îðíûã ÷ºëººëºõ
òýìöëèéí åðºíõèé àñóóäëûã õýëýëöæýý.
Õàðèí ãóðàâäàõü äàõü ºäºð íü çºâõºí íàìûí äîòîîä àñóóäàë
õýëýëöýæ, áàðèìò áè÷ãèéã "ÌÀÍ-ûí õóðëûí áè÷èã" õýìýýí ÿëãàâàðòàéãààð
ãàð÷èãëàæýý. Õóðëûí äàðãàä Ä.Ñ¿õáààòàð, äýä äàðãàä Æ.Öýâýýí, íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãàä Ö.Äàìáàäîðæ, Ö.Áàëàìñóó, Æ.Äýæèä-Îñîð íàðûã òóñ òóñ
ñîíãîæ, õýëýëöýõ àñóóäàëä 1. ÌÀÍ-ààñ ò¿ìýíä òóíõàãëàí çàðëàõ áè÷èã,
ò¿¿íèé îðøëûã õýëýëöýæ áàòëàõ, 2. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿äèéã ñîíãîõ
ãýñýí õî¸ð àñóóäëûã òºëºâëºñºí áàéâ.
Õóðëûí ýõýíä Æ.Öýâýýíýýñ Êîìèíòåðíû çîðèëãî áîäëîãûã
òàéëáàðëàí èëòãýæ, ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ûí Òðîèöêîâñàâñê äàõü á¿ðýí ýðõò
òºëººëºã÷ Î.È. Ìàêñòåíåê õóðàëä áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëæýý. Ò¿¿í÷ëýí
õóðëààñ äýëõèéí îëîí óëñûí íàìóóäòàé íàéðàìäëûã èëýðõèéëñýí áàÿðûí
öàõèëãààíûã ÊÈ-íû á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Á. Ç. Øóìÿöêèéí íýð äýýð
èëãýýæýý. Õóðàëä íàìûí ãèø¿¿í 26 õ¿í îðîëöîæ, Æ. Öýâýýíèé
áîëîâñðóóëñàí "ÌÀÍ-ààñ ò¿ìýíä òóíõàãëàí çàðëàõ áè÷èã" òºñëèéã
õýëýëöýæ íèëýýä ñàíàë ãàðãàí áàãà ñàãà çàñàìæëàí áàòàëæýý. Òóíõàãëàí
çàðëàõ áè÷ãèéí îðøèëä òóõàéí ¿åèéí äýëõèé äàõèíû õºãæèë, óëñ òºðèéí
áàéäëûí òóõàé èõýä äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõäýý õ¿÷èðõýã óëñóóä íü ãàçàð
íóòàã, õàðààò îðîí óëñûí òºëºº ºâºð çóóðàà òýìöýëäýí äýëõèéí äàéíä
õ¿ðã¿¿ëñýí ñóðâàëæ, ó÷èð øàëòãààí, äàéíû õîð õîõèðîë, óðøãèéã òîäîðõîé
õàðóóëæýý.
¯¿íèé õàìò äýëõèé äàõèíû óëñ òºðèéí àìüäðàëûí ãîë øèíæ íü
õºäºëìºð÷èí îëíû òýìöýë ºðíºæ, òýäíèé àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàã÷
íàìóóä ¿¿ñ÷, óëìààð îëîí óëñóóäûí ýâ õàìò íàìóóäûí õîëáîî III
Èíòåðíàöèîíàëûã áàéãóóëñíûã ÷ äóðäààä, äýëõèéí æèøãýýð Ìîíãîëä ÷ ìºí
øèíý÷ëýë ÷óõàë áîëîõûã ñàíóóëæýý.
Ýíýõ¿¿ åðºíõèé îðøëîîñ ãàäíà æèíõýíý ýðìýëçýõ 10 ç¿éë íü ìºí
òîâ÷ îðøèëòîé áºãººä ò¿¿íä íàìûí ýðìýëçýõ ç¿éë¿¿äèéã: 1. Àðä îëíû ýðõ
ìýäëèéã ìàíäóóëæ, áóñàä óëñóóäûí àäèë ýðäýì áîëîâñðîëûí çàìààð
õºãæèí, íèéòýýð òýãø æàðãàõ, 2. Ìîíãîë ¿íäýñòíèé íýãýí ãýð óëñ áàéãóóëàõ,
ò¿¿íèé òóëä äàðóé õÿòàäûí äàðëàëààñ àíãèæèð÷, àâòîíîìèò òºðèéã
øèíý÷ëýí áîñãîõ, àëñäàà Ìîíãîë ¿íäýñòýí á¿ãäýýð íèéëæ íýãýí óëñ áîëîõ,
3. Øóäàðãà çàñàã áàéãóóëàí òóñãààð òîãòíîîä á¿ãä õîîðîíäîî íýãýí õýëõýý
áàòàëæ õîëáîîò óëñ (ôåäåðàöè-Í.Õ) áàéãóóëàõ, 4. Ìîíãîëûí àðä îëíû
ýðõèéã ýðõýìëýõ, òºðèéã áîñãîõ ãýñýí õî¸ð ç¿éëèéí çîðèëãîî ã¿éöýòãýõýä
ÌÀÍ íü áîøãèéã õàëàõ æóðìûã áàðèìòëàõ, 5. Õýðýâ Ìîíãîëûí ººð íàìóóä
áóé áîëæ ÌÀÍ-ûí õýðýãò òóñëàõ àâààñ òýäýíòýé õ¿÷èí õàâñðàõ, ñààä
õèéâýýñ äàéñàíä ¿çýõ, ¿íäýñíèé ýðõ àøãààñ óðâàã÷äûã íýãýí àäèë çàíàí
¿çýõ, 6. Äîòîîä çàñàã, øàøèí, çàí ñóðòàë, àæ òºðºõ ¸ñ, äýëõèéí îëîí óëñûí
áàéäàë, èðýýä¿é õîé÷èéã õàðãàëçàí óëñ ¿íäñýýðýý óðàãø äýâøèí õºãæèõ,
îëîíä õîðëîëòîé áà öàãèéí áàéäàëä íèéöýýã¿é ç¿éë¿¿äèéã óñòãàõ, 7. ÌÀÍ-
ààñ Îðîñ, Õÿòàäûí çýðýã îëîí óëñûí íàìóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ õàðèëöàõ,
8. Äàðëàãäñàí áóóðàé óëñóóäòàé ýâ ñàíààíû íýãäýëòýé äýìæèí òóñëàõ, 9.
Äîòîîä çàñàã çàñëàë, òºð èðãýíèé õîëáîãäîëòîé ç¿éë¿¿äèéã õýðõýí
øèéòãýõèéã ÌÀÍ-ààñ íÿãòëàí õÿíàæ ç¿é÷ëýí áè÷ýýä äàðààãààð çàðëàõ, 10.
Ìîíãîë ¿íäýñíèé òºëºº ç¿òãýõèéã õ¿ññýí øóäàðãà ¿íýí÷ õýíèéã ÷ áîëîâ÷
íèéãìèéí ãàðàë, õ¿éñ ¿ë õàðãàëçàí íàìä ýëñ¿¿ëýõ çýðýã 10 ç¿éëèéã
Ìîíãîëûí îëîí ò¿ìýíä òóíõàãëàí çàðëàæýý. Óëàì óëìààð òàðààõûã
óðèàëñàí òóíõàã áè÷èãò ýõ îðíîî ÷ºëººëæ, Ìîíãîëûí òºðèéã áîñãîõ, àðä

102
îëíû ýðõ ìýäëèéã ýðõýìëýñýí àðäûí çàñàã áàéãóóëàõ õýìýýñýí ¿íäñýí
õî¸ð çîðèëòûã ýðýìáý äàðààòàéãààð øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîí
çààæ, õóâüñãàëûí ãîë çîðèëòûã äýëõèé äàõèíû, þóíû ºìíº äàðëàãäñàí
îðíóóäûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëòýé õîëáîõûí ÷óõëûã
èëýðõèéëæýý.
Õóðëààñ íàìûí òàíãàðàã áè÷èãò çàðèì íýãýí ººð÷ëºëò îðóóëæ,
Íàìûí Òºâ Õîðîîã áàéãóóëàõ àñóóäàë õýëýëöæýý. Ìîíãîë äàõü óëñ òºðèéí
¿éë ÿâäëûí ºðíºëòººð íàìûí õ¿÷íèé áàéðøèë ººð÷ëºãäºæ, óëñûí õîéò
õèëèéí îð÷èìä òºâëºðºõ áîëñîí íºõöºëä ÌÀÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààã îðîí
äàÿàð äýëãýð¿¿ëýõèéí òóëä íàìûí óäèðäàõ òºâ áàéãóóëëàãà- Òºâ Õîðîîã 4
õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð ñîíãîõîîð øèéäâýðëýâ. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
äàðãàä Ñ.Äàíçàí, ãèø¿¿äýä Ö.Äàìáàäîðæ, Ä.Ëîñîë íàðûã ñîíãîæ, 4 äýõ
ãèø¿¿íèéã Êîìèíòåðíû ÀÄÍÁÄÍÃ-ààñ ñîíãîí ñóóëãàõààð òîãòæýý. Òºâ
Õîðîîíû áè÷èã õýðãèéí ýðõëýã÷èä Ä.Áàäàð÷èí, Æ.Äýæèä-Îñîð íàðûã
òîìèëæ, Òºâ Õîðîîíû á¿ðýí ýðõèéã Õèàãòûã ÷ºëººëñíèé äàðààãààð çàðëàí
õóðàëäóóëàõ áàãà õóðàë õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé õýìýýí çààæýý.
Ãóðàâ äàõü ºäðèéí õóðàëäààíààð ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîã ñîíãîí
áàéãóóëæ, ÌÀÍ-ûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýëýëöýí áàòàëñàí ò¿¿õýí à÷
õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäëóóä áîëñîí ó÷èð õîæèì íü, 1924 îíä ÌÀÍ-ûí
àíõäóãààð “Èõ õóðàë” õýìýýí íýðëýõýýð òîãòæýý. Èéíõ¿¿ ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöëèéí áîäëîãî òàêòèêèéã òîäîðõîéëñíû äàðààãààð ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààíû òºâ áàéãóóëëàãûã áóé áîëãîõ ýýëæèò çîðèëò òóëãàðàâ.
Õýäèéâýýð Èõ Õ¿ðýýíä àâòîíîìèéí çàñãèéã ñýðãýýí áîñãîñîí òóõàé
òóíõàãëàæ, Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð îðøèí òîãòíîæ áàéñàí ÷ Óíãåðíèé
áîñãîñîí çàñãèéí ãàçàð íü ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä áîññîí ìîíãîë÷óóäûí
õ¿ññýí çàñàã áèø áàéâ. ͺ㺺òýéã¿¿ð òºð ¸ñíû îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàë
¸ñîîð çàñàã òºðèéí íýð õ¿íä, ñ¿ð ñ¿ëäýíä áèøðýí ø¿òýæ èðñýí ¿íäýñíèé
õóâüñãàë÷èä “…àíõ çàñãèéã ¿¿ñãýí òîãòîîõã¿éãýýð èõ öýðãèéã õºäºëãºí Õèàãò
õîòíîî áàéëäààð îðîõîä íýð ñ¿ðèéã îëîí ò¿ìýí áà äîòîîä äàõèí, ãàäààä
äàõèíä äóóðñãàí ÿâóóëàõ àæèëä äóòàãäàëòàé…"1-ã õàðãàëçàí ¿çæýý.
Ò¿¿í÷ëýí ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí çºâøººðºí õ¿ëýýõ áîëñîí õóâüñãàëò îíîë
¿çýëä ÷ çàñãèéí ýðõèéí àñóóäàë îíöãîé áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéñàí íü
òîäîðõîé. Ýíý á¿õýí íü çàñãèéí ãàçðûí òóõàé àñóóäëûã õóâüñãàë÷äûí ºìíº
äýâø¿¿ëýâ. 1921 îíû III ñàðûí 13-íä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í
Ö.Äàìáàäîðæ, Ä.Ëîñîë, Á¿õ öýðãèéí åðºíõèé Ä.Ñ¿õáààòàð, Öýðãèéí
øòàáûí Í.Áèëèãñàéõàí, ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷èä Ä.×àãäàðæàâ, Õ. ×îéáàëñàí
íàð õóðàëäàæ Á¿ãä Ò¿ð Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ãàçðûã (ÀÒÇÃ) 7 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàâ. Çàñãèéí ãàçðûí äàðãàä Ä.×àãäàðæàâ,
ãèø¿¿äýä Ä.Ñ¿õáààòàð, Ë.Ñóìúÿà, Í. Áèëèãñàéõàí, Ä.Áîäîî, Õ.×îéáàëñàí
íàðûã ñîíãîæ íýã ãèø¿¿íèéã Óðèàíõàéãààñ ñîíãîí ñóóëãàõààð òîãòîí,
õîëáîãäîõ õýëòýñ ãàçðóóäûã áàéãóóëàõûã äààëãàæýý. Øèíý òóâòàì
áàéãóóëàãäñàí ÀÒÇÃ-ûí çîðèëãî íü "…ººðèéí ãàçàð îðíûã õÿòàäûí ýçýðõýã
ìýäëýýñ ñàëãàæ áóñàä ãàäààä óëñûí õ¿÷ýýð îðîãñäûã àðèëãàõ, …ò¿ìýí
àðäûí àøèã òóñûã ¿íýõýýð õàìãààëàí…ç¿éë á¿ðèéí ýðäìèéã áîëîâñðóóëàí
äýëãýð¿¿ëýõ çàñãèéã ÿâóóëàõ…."2 -ä îðøèæ áàéâ. Çàñãèéí ãàçàð íü íýãýíò
ò¿ð çàñãèéí ãàçàð òóë öààøèä áàéíãûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõ á¿õèé ë

1
Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä "Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñ÷
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ" 2 äàõü õýâëýë. ÓÁ. 1979. òàë-187.
2
Ö.Íàñàíáàëæèð. 1921-1924 îíä àðäûí çàñãààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí õóâüñãàëò àðãà
õýìæýýí¿¿ä” ÓÁ.,

103
íºõöëèéã áóé áîëãîõ àæëûã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãûã ¿íäýñëýí Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé òºëººëºã÷äèéí õóðëûã õóðàëäóóëàõ, ¿íäñýí õóóëü öààçûã
áîëîâñðóóëàí òîãòîîõ ¿¿ðãèéã ÷ ìºí õ¿ëýýëãýæýý. Äýýðõè çºâëºë㺺íèé
áàðèìò áè÷èãò ÀÒÇà íü Ìîíãîë îðîíòîé õºðø çýðãýëäýý óëñóóäòàé
íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîæ áýõæ¿¿ëýõèéã íýãýí àäèë çààæýý.
Èéíõ¿¿ ÀÒÇÃ-ûí ¿¿ðýã çîðèëò íü áóñàä îðíû ò¿¿õýíä îëîíòàà
òîõèîëääîã “ò¿ð øòàá” áóñ õàðèí íèëýýä ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé, ã¿í àãóóëãàòàé
áàéñíààðàà îíöëîã þì. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýõ îðíîî ÷ºëººëæ, çàñàã
òºðºº ìàíäóóëàõ òýìöëèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ ÿëàëòàíä õ¿ðãýõ
áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààíû òºâ áàéãóóëëàãóóäûã, òóõàéëáàë ÌÀÍ-ûã
áýõæ¿¿ëæ, Àðäûí öýðãèéí øòàá áà ÀÒÇÃ-ûã áàéãóóëñíààð çýâñýãò áîñëîãîä
áýëòãýõ àæëûã øóóðõàéëàõ, óëìààð ò¿¿íèéã ýõëýõ íºõöºë á¿ðäýâ.

Àðäûí æóðàìò öýðýã áàéãóóëàãäàæ, Õèàãòûã ÷ºëººëñºí íü

Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷èä 1920 îíû XII ñàðûí 19, 1921 îíû I ñàðûí 18, 19-íä
õèéñýí çºâëºëãººíººðºº õèë îð÷ìûí öýðýã óëñ òºðèéí áàéäëûã ñóäëàõ,
çýâñýãò õ¿÷èéã á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäëûã õýëýëöýýä, Õèàãòûí 50 öýðýã, Ò¿øýýò
õàí àéìãèéí Ýðäýíý âàí, Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóóäààñ ýõëýí öýðýã ýëñ¿¿ëýõ
àæëûã õèéõýýð òîãòæýý. Öýðýã ýëñ¿¿ëýõ àæëûã ò¿ðãýòãýõ çîðèëãîîð öýðãèéí
õýðýãò áîëîâñîðñîí Ä.Ñ¿õáààòàðò óã àæëûã äàãíàí õàðèóöóóëàâ.
Àæèë òºðëèéí õóâààðèëàëòûí äàãóó Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé õýñýã
Õèàãòûí ç¿¿í õàðóóëóóäàä, Õ.×îéáàëñàí, Ä.×àãäàðæàâ íàð Ñóìúÿà áýéñ,
Äàé÷èí âàí, Õàòàíáààòàð âàíãèéí çýðýã õîøóóäàä àæèëëàí Õèàãòûí 50
öýðãèéí äàðãà Á.Ïóíöàãòàé õîëáîî áàðüæ öýðýã ýëñ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí
áàéãóóëæýý.
1921 îíû II ñàðûí 13-íä Õÿðààí õàðóóëä õ¿ð÷ èðñýí Ä.Ñ¿õáààòàð íàð
õàðóóë çàíãè Äàìäèíñ¿ðýíòýé óóëçàí ººðñäèéí çîðèëãûã òàíèóëàí
òàéëáàðëàæ, óëìààð Óÿëãà, Õ¿äýð õàðóóëààñ íèéòäýý 19 õ¿í öýðýãò ýëñýæ,
Õÿðààí õàðóóëûí çàíãè Äàìäèíñ¿ðýíãèéíä èðæ õóàðàãíàñàí íü Àðäûí
íàìûí öýðýãò ýëñýã÷äèéí ò¿ð¿¿÷ áîëîâ.
Ìºí ¿åýð Õèàãòàä áàéñàí Á.Ïóíöàã, Äàëàé íà𠺺ðñäèéí ýëñ¿¿ëñýí
öýðãèéã àâ÷ II ñàðûí 17-íä õèë íýâòðýí, Äýýä Øèâýýíä î÷æýý.
1921 îíû II ñàðûí 21-íä Ä.Ñ¿õáààòàð òýäãýýð öýðã¿¿äèéã íýãòãýí
íýãýí õîðîî áîëãîæ, äàðãàä Á.Ïóíöàã, öýðãèéí ëàìä Ö.Õàñáààòàð, ïóëåì¸ò
áóóíû äàðãàä "áºãòºð" õýìýýõ Äàìäèíñ¿ðýíã òîõîîí òîìèëæýý. Ýíýõ¿¿
àíõíû öýðýã íü 31 õ¿íýýñ á¿ðäýæ áàéâ.
Ìºí ¿åýð Õ.×îéáàëñàí, Ä.×àãäàðæàâ íàðûí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿íä
Ñóìúÿà áýéñèéí õîøóóíààñ ýëññýí Î.Öýðýíäîðæ äàðãàòàé 50 ãàðóé öýðýã
Ýðýýíä, Áàçàðñàä çàíãèàð çàõèðóóëñàí Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû 70 öýðýã
Ýðýýíèé àðàëä áàéðëàæ áàéãààä III ñàðûí ýõýýð Àëòàíä î÷æýý. Òýäýíòýé
Õÿðààíààñ Á.Ïóíöàãèéí öýðã¿¿ä èðæ íèéëñíýýð Àëòàí íü àðäûí íàìûí
öýðãèéí áàéðëàõ ãîë ò¿øèö ãàçàð áîëîâ. Ãóðàâäóãààð ñàðûí ýõ ãýõýä
öýðãèéí òîî 400 ãàðóéä õ¿ð÷ýý.
1921 îíû III ñàðûí 1-3-íû çºâëºë㺺íèé õî¸ð äàõü ºäðèéí
õóðàëäààíààñ öýðýã íýìýí ýëñ¿¿ëæ õ¿÷èéã çóçààòãàõ, "Àðäûí íàìûí
öýðãèéí õýðãèéã çàõèðàõ ãàçàð" -ûã áàéãóóëàõ àñóóäàë õýëýëöæýý. Øòàáûã 5
õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàõààð òîãòñîíû äàãóó 3-ûã ÌÀÍ-ààñ, 2-
ûã íü Êîìèíòåðíîîûñ òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñýýð á¿ðä¿¿ëýõýð öýðãèéí
åðºíõèéä Ä.Ñ¿õáààòàð, ãèø¿¿äýä Ñ.Äàíçàí, Í.Áèëèãñàéõàí íàðûã

104
ñîíãîæýý. Í.Áèëèãñàéõàíä áè÷èã õýðãèéã ýðõë¿¿ëæ, Ñ.Äàíçàíã ò¿ð ñîíãîñîí
áºãººä çîõèõ õýëòñ¿¿äèéã áàéãóóëàõ, äàãàæ ìºðäºõ çààâðûã çîõèîõ, ÊÈ-
íýýñ øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã óðüæ àæèëëóóëàõààð áîëæýý"1.
Öýðãèéí óäèðäëàãàä ººð÷ëºëò õèéæ øòàáûí ãèø¿¿íä ò¿ð ñîíãîãäñîí
Äàíçàíãèéí îðîíä öýðãèéí õýðýãò äàäëûã îëñîí áýéñ Ë. Ñóìúÿàã òîìèëñîí
áàéíà.
Öààøèä öýðýã ýëñ¿¿ëýõ àæëûã øóóðõàéëàí ÿâóóëæ öóãëàðñàí
öýðãèéã Àëòàí, Õóæèð íóãà, Ýðýýíýýñ Ñýëýíãý ìºðíèé áàðóóí ãàðò îðøèõ
Õàíûí õºíäèé, Øàð õàä õýìýýõ ãàçàð øèëæ¿¿ëýí 4 õîðîîíä õóâààí
áàéðëóóëæýý.1921 îíû III ñàðûí 10-íä õèéñýí çîõèîí áàéãóóëàëòààð
öîîõîð öýðãèéã òýðã¿¿í õîðîî áîëãîæ äàðãàä Á.Ïóíöàãèéã õýâýýð, áýéñ Ë.
Ñóìúÿàãèéí õîøóóíû öýðã¿¿äèéã õî¸ðäóãààð õîðîî áîëãîí äàðãàä çàõèðàã÷
Î.Öýðýíäîðæ, ç¿¿í õàðóóëóóäûí öýðãèéã ãóðàâäóãààð õîðîî áîëãîí äàðãàä
Ä¿éíõîðûí äà ëàì Ö. Õàñáààòàðûã, Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû öýðã¿¿äýýð
äºðºâä¿ãýýð õîðîî áàéãóóëàí äàðãàä çàíãè ×. Áàçàðñàäûã òîõîîæ àíãèéí
äàðãà íàðò Íàíçàä, Ñîäíîìäàø, Äàìäèíñ¿ðýí, Áóìöýíä, Áàëüäèð, Òîõíîî
íàðûã òóñ òóñ òîìèëæýý. ¯¿íèé õàìò "Ñóðòëûã íîìëîã÷"-èéí îðîí òîîã áóé
áîëãîæ óõóóëãà, óëñ òºðèéí àæëûã ýðõëýõ òýðõ¿¿ àëáàí òóøààëä
Õ.×îéáàëñàí, Ö.Äàìáàäîðæ íàðûã òîõîîæýý.
Èéíõ¿¿ íèéò öýðãèéã õîðîî, àíãèä õóâààðèëàí çîõèîí áàéãóóëñíû
äàðààãààð III äóãààð ñàðûí 12-íä àðäûí öýðãèéí øòàáûã íýãýí àäèë
øèíý÷ëýí äàðãàä Ï.È. Ëèòâèíöåâ, òóñëàõàä Ëÿòòå, Áåðåòòè íàðûã, äýä
æàíæèíä Ë.Ñóìúÿàã òîõîîí öýðãèéí íýðèéã "Àðäûí æóðàìò öýðýã" õýìýýí
ººð÷ëºí íýðëýõýýð òîãòîîõ òóõàé òóøààëûã õîðîî àíãèóäàä õ¿ðã¿¿ëæýý."2
Äýýðõè ººð÷ëºëòººð öýðýã íü ÀÒÇÃ-ûí ìýäýëä øèëæèí çàõèðàãäæýý.
Àðäûí æóðàìò öýðãèéí îëîíõ íü Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õîøóóäûí
õàðúÿàò áºãººä õóâèéí óíàëãà ìîðü, çýð çýâñýãòýéãýý öýðýãò ñàéí äóðààð
ýëñýã÷èä áàéâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ÌÀÍ, ÀÒÇÃ-ààñ öýðãèéã ñóðãàõ, õýðýãöýýò ç¿éëýýð
õàíãàõ, áàéëäààíû áýëýí áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷ èðæýý.
Ýë àæëûã ÇÎÓ-ààñ óðèãäàí èðñýí ñóðãàã÷ íàð áà Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí
¿åèéí äàäëàãà òóðøëàãàòàé öýðãèéí äàðãà íàð óäèðäàí ÿâóóëæ áàéæýý.
Õèàãòûí áàéëäààíûã õ¿ðòýë æóðàìò öýðã¿¿ä ºäºðò 2-3 óäàà áýëòãýë
ñóðãóóëü õèéæ, ãàð áºìáºã øèäýõ, çýâñýãòýé õàðüöàõ, äàéðàõ íóóãäàõ çýðýã
áàéëäààíû àðãà òåõíèêò ñóðàëöàæ áàéæýý. Õàðèí ÀÆÖ-èéí àíõíû
õîðîîäûí áàéðëàæ áàéñàí ãàçàð îðîí, öàã ¿åèéí íºõöºë, ñóì õýðýãëýëèéí
õ¿ðýëöýý, ìºí ò¿¿í÷ëýí öýðã¿¿äèéí áóó ýçýìøèõ, õýðýãëýõ ºíäºð ÷àäâàðûã
õàðãàëçàí áóóäàõ äàñãàëûã òýð á¿ðèé õèéäýãã¿é áàéñíûã òýìäýãë¿¿øòýé.
Ñóðãàëòûí çýðýãöýýãýýð ÀÆÖ-èéã çýð çýâñýã, àãò ìîðü, áóñàä
õýðýãöýýò ç¿éëñýýð õàíãàõ àæèë øàðãóó õèéãäæýý. Öýðãèéã çýâñãýýð õàíãàõ
çîðèëòûã òóñëàìæèéí çýâñãýýð õàíãàõ , õóâèéí çýâñãèéã õýðýãëýõ, îëçíû
çýâñýã àøèãëàõ ãýñýí 3 ¿íäñýí çàìààð øèéäâýðëýñíýýñ ãîë õýëáýð íü ÇÎÓ-
ûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëñýí çýâñýã õýðýãñëèéí òóñëàìæ áîëíî.
Öýðýãò ýëñýã÷äèéí áàãàã¿é õýñýã íü õóâèéí áóó çýâñýãòýéãýý èðæ
áàéñàí íü ÀÆÖ-èéã çýâñãýýð õàíãàõ áàñ íýã àðãà çàì áîëæýý. Ãóðàâ äàõü íü
îëçíû çýâñýã áàéâ. Á¿ð Õèàãòûã ÷ºëººëºõººñ ºìíº ãàìèí öýðýãòýé õèéñýí
æèæèã òóëààí áîëîí õýñýã á¿ëãýýð ÿâñàí õÿòàä öýðãèéã óñòãàõ ÿâöàä ÀÆÖ
íü áàãà áóñ çýâñýã õýðýãñýë îëçëîí àâ÷, àøèãëàæ áàéæýý. Òóõàéëáàë
1
"Ìîíãîëûí õóâüñãàë÷äûí ò¿¿õò çºâëºë㺺í" ÓÁ. 1996. òàë-5.
2
Õóâüñãàëò óëààí öýðãèéí áîäëîãî. 1928 îí. ¹4. òàë-31-32.

105
Øààìàðûí Øàð òîõîéä III ñàðûí 10-íä õÿòàäûí 100 ãàðóé öýðýãòýé
Ä.Ñ¿õáààòàð, Ë.Ñóìúÿà íàðûí öýðã¿¿ä áàéëäàí 50 ãàðóé ãàìèíã àëæ, 2-3
õ¿íèéã àìüäààð áàðèâ÷ëàí, óíàëãûí ìîðü äº÷ººä, 200-ààä öýðýã, 10-ààä
áóó ñýëýì çýðãèéã îëçîëæýý"1
Òóõàéí ¿åä ÌÀÆÖ-èéí çýâñýãëýëä îðîñ, õÿòàä, ÿïîí âèíòîâ,
áèðäààí, óñàí áàéìëèé, ÿìààí ñ¿¿ëò, ñèñàíëè çýðýã áóóíóóä, ìºí õ¿íä,
õºíãºí ïóëåì¸ò, èõ áóó áàéæýý.
Óíàëãà, õ¿íñ õýðýãëýë, ãýð ìàéõíû õóâüä ãîë òºëºâ àðä îëíû
òóñëàìæààð øèéäýãäýæ áàéâ. ̺í õóäàëäàí àâàõ çàìààð ÷ àãò ìîðüä, õ¿íñ
õýðýãñëýýð õàíãàõ áîëæýý.
Çýâñýãò áîñëîãîä áýëòãýõ àæëûí íýí ÷óõàë õýñýã íü ÀÆÖ-ò òýìöëèéí
çîðèëòûã îéëãóóëàõ, òýäíèé óëñ òºðèéí áýëòãýëèéã ñàéæðóóëàí, õàòóó
ñàõèëãà áàòûã áóé áîëãîõîä îðøèæ áàéâ.
Àðäûí íàìûí ñóðòëûã íîìëîã÷ Õ. ×îéáàëñàí, Ö.Äàìáàäîðæ, óëààí
öýðãèéí óëñ òºðèéí àæèëòàí Ã.È. Äåìêî íàð àíãè õîðîîäîä áàéíãà
àæèëëàí, òýìöëèéí çîðèëãî, öýðãèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàí
òàíèóëàõ, òóõàéí öàãèéí ¿éë ÿâäëóóäûí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë ºãºõ,
ñîíèí õýâëýë óíøèõ çýðýã óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû èõýýõýí àæèë çîõèîí
ÿâóóëñàí íü æóðàìò öýðã¿¿äýýñ ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä îðîëöîõ
ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëèéã õàíãàõàä ÷óõàë äºõºì áîëæýý. Èéíõ¿¿ 1921 îíû II-III
ñàðûí òýðõ¿¿ áîãèíî õóãàöààíä ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöëèéí ãîë õ¿÷
áîëîõ ÀÆÖ áàéãóóëàãäàí óëñ òºð áàéëäààíû áýëòãýëýý õàíãàí, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä áýëýí áîëîâ. Ýíý ¿åä ÀÆÖ-
èéí áèå á¿ðýëäýõ¿¿í íü óëñ òºð, ñòðàòåãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
Õèàãòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíû ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ýý.
1921 îíû III ñàðûí 6-íä Õèàãòûã ÷ºëººëºõ øèéäâýð ãàð÷ öýðãèéí
øòàáààñ áàéëäààíû òºëºâëºãººã áýëòãýí, öýðãèéã øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàâ.
Æóðàìò öýðãèéí áàéëäààíû áýëòãýë õàíãàãäìàãö óðüä òîãòñîí ¸ñîîð
õÿòàä öýðãèéí ýðõ áàðèã÷äàä òóëãàí øààðäàõ áè÷ãèéã III ñàðûí 17 -íä
Òðîèöêîñàâñê äàõü ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ûí òºëººëºã÷ Î.È.Ìàêñòåíåêýýð
äàìæóóëàí ºã÷ýý. Ýíý íü äàâóó õ¿÷òýé äàéñàí ýòãýýä õîðèãëîñîí îëîí
õºëèéí áîîìò ãàçðûã ýçëýí àâàõ íü ÀÆÖ-èéí õóâüä òºäèéã¿é ýíãèéí èðãýä,
õîòûí îðøèí ñóóã÷äûí àìü íàñ ñ¿éäýæ, èõýýõýí õîõèðîë ó÷èð÷ áîëçîøã¿é
íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çñýí õýðýã áàéâ. ÌÀÆÖ-èéã á¿ãä åðºíõèéëºí
çàõèðàõ æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýýð èëãýýñýí òýðõ¿¿ áè÷èãò:
“…Ìîíãîëûí Õèàãò õîòíîî á¿õèé õÿòàä öýðãèéí çàõèðàëä ìýäò¿ãýé õýìýýí
öàã áîëçîîëîí ÿâóóëàõ ó÷èð. Ìàíàé Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðýã, Õèàãò
õîòûã øóóä äàéðàí îðæ ýçëýõýýð çàâäàí áóé ó÷èð ç¿é íü îëîí àìüòíû
àìèéã ýíýðýí õàéðëàæ, áàñ õÿçãààð áîîìò ãàçàð áàéëäâààñ ýðõáèø
áóäëèàí ãàðàõ áîëçîøã¿é òóë ýíý áè÷ãèéã àâñàí äàðóé òàíàé õàðüÿàò
öýðã¿¿ä çýâñãèéã öºì õóðààëãàæ, Ìîíãîëûí Õèàãò õîòûã õàìò áèäýíä
òóøààâàë çîõèíî. Õýðýâ èéíõ¿¿ ñàéíààð çºâøººðºí õ¿ëýýâýýñ òàíàé
õÿòàäûí õàðüÿàò íàðûí àìèéã áàòëàí õàìãààëæ, óóë îðîí íóòàãò áóöààæ
áîëíî. Õýðýâ ìàíàé ýíý áè÷èãò õàðèó ºãºõã¿é áóþó ýñ õ¿ëýýõ áîëáîîñ
ìàíàé ìîíãîëûí öýðýã øóóä áàéëäàõààñ ººð ¿ã¿é, ¿¿íä ñ¿éòãýñýí çýðýã
àëèâàà áóðóó ÿâäëûã òàíàé ãàçàð öºì õ¿ëýýâýýñ çîõèíî"1 õýìýýæýý.
Õÿòàä öýðãèéí êîìàíäëàëààñ õàðèó ºãººã¿é òóë õîòûã áàéëäàí
àâàõàä õ¿ð÷, 1921 îíû III ñàðûí 17-íû îðîé ÀÆÖ Àëòàíãààñ õºäºëæ,
1
ÀÆÖ-èéí äóðäàòãàëóóä. 3-ð äýâòýð. ÓÁ., 1986, òàë-385.
1
Ñ¿õáààòàð. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1983. òàë 32-33.

106
Õàíûí õºíäèé㺺ð ºãñºí øºíºæèí ÿâñààð Ø ñàðûí 18-íû ºã뺺 Õèàãòàä
òóëæ î÷æýý. Ýíý ¿åä Õèàãòàä õÿòàä öýðãèéí 25 äóãààð ìîðüò äèâèçèéí
øòàá, 500 õ¿íòýé ìîðüò õîðîî, 40 õ¿í á¿õèé õîòûí êîìåíäàíò, Óëààí
áóðãàñàíä 600 õ¿íòýé 1,2 äóãààð ìîðüò õîðîîä, Èâöýã áà Õèàãòûí õîîðîíä
300 õ¿íòýé 4 ä¿ãýýð õîðîî, Èâöýãò 500 õ¿íòýé 3 äóãààð ìîðüò õîðîî áóþó
1940 öýðýã"2, 12 ïóëåì¸ò, 7 èõ áóó áàéâ. Õÿòàä öýðãèéí ýíý õ¿÷íèé ýñðýã
400 îð÷èì õ¿íòýé, 2 èõ áóó, 4-5 ïóëåì¸ò áîëîí áóóäëàãûí áóñàä çýâñãýýð
çýâñýãëýñýí ÀÆÖ-èéí àíãèóä ñºðºí çîãñîæ áàéâ.
Áàéëäààíû òºëºâëºãºº ¸ñîîð öýðãèéí óäèðäëàãààñ õîðîî àíãèóäûã
ãóðâàí á¿ëýã áîëãîí ãàçàð äýýð íü áàéðëóóëæ, Øèðýý áóðõíû ñ¿ì õýìýýõ
ãàçàð ïóëåì¸ò áóóíóóäûã çîîñîí áà õîòûã áàðóóí, áàðóóí õîéä, õîéä
òàëààñ íü äîâòëîõîîð çîõèöóóëæýý.
Õèàãò õîòûã ÷ºëººëºõ áàéëäààí õÿòàä öýðãèéí õàðóóëûí 2 õ¿íèéã
áóóäàí õºíººñíººð ýõýëæýý. Æóðàìò öýðãèéí àíõíû äîâòîëãîî àìæèëòòàé
ºðíºæ, õîòûí äîòðîîñ õÿòàä öýðýã îëíîîð çóãàòàí ãàð÷, öýðãèéí ýðõòí¿¿ä
íü Îðîñûí õèëèéí ç¿ã õàìãààëàë ýðýí îäæýý. Ãýâ÷ õÿòàäûí ìîðüò öýðãèéí
ýñýðã¿¿öýë ¿ðãýëæëýí, øèð¿¿íýýð äàéð÷ áàéñíû óëìààñ ñóì õýðýãñýë íü
äóóññàí ÀÆÖ-èéí õ¿÷èí ìºõºñäºæ, ¿äèéí õèðä õîòîîñ õîëäîí óõàð÷ýý. Ýíý
äîâòîëãîîíä ìîíãîë öýðãýýñ àëàãäñàí 7, øàðõàäñàí 6 õ¿í áàéâ.
Ñóì õýðýãñëýý òàòàæ, 2 èõ áóóã àâ÷ðàí ãàëò áàéð ýçë¿¿ëæ îðîéí 4
öàãèéí ¿åä ÀÆÖ-èéí õî¸ð äàõü äîâòîëãîîí ýõýëæ èõ áóóíû ãàëûí äîð
õîðîî àíãèóä àìæèëòòàé äàâøèí, õÿòàä öýðãèéã õîòîîñ øàõàí ãàðãàñàíä
äàéñàí ýòãýýä Èâöýã, Áºõ뺺 çýðýã ãàçðûã ÷èãëýí çàéëàí ÿâæýý. غíº
õàðàíõóé áîëìîãö ãàë çîãñîîñîí áºãººä ¿¿ãýýð Õèàãòûí òºëºº áàéëäààíû
¿éë àæèëëàãàà ¿íäñýíäýý äóóñãàâàð áîëæýý.
Õèàãòûí áàéëäààíû àæèëëàãààã óëààí öýðãèéí ñóðãàã÷ íàð Ýðýýí
íàðñíû íóðóóí äàõü õÿíàõ áàéðíààñ àæèãëàæ áàéñàí áºãººä ÀÒÇÃ-ààñ
õîòîä îðîõ õóãàöààã õîéøëóóëàõ òóõàé ìýäýãäýí èðñýí ¸ñîîð æàíæèí
Ñ¿õáààòàð õîòûí ãàäóóð 90 öýðãýýð õàðóóë ìàíàà òàâüæ õîíîîä ìàðãààø
ºäºð íü III ñàðûí 19-íä ºã뺺 ýðò õîòîä îðæýý. Õèàãòûí îéð îð÷èìä
Ã.Áóìöýíä, Ä.Íàíçàä íàðûí óäèðäñàí öýðã¿¿ä ãàìèíã õººí áàéëäàæ
áàãàã¿é õîõèðîë ó÷ðóóëæýý. ¯¿ãýýð ÀÆÖ ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëäýý
àíõíû ÿëàëò áàéãóóëàâ.
Õ¿í õ¿÷, çýâñãèéí õóâüä ººðººñºº õýä äàõèí èë¿¿ äàéñíûã õîõèðîë
áàãàòàéãààð ÿëæ äèéëýõýä àðäûí æóðàìò öýðãèéí çîðèã õ¿÷, áàéëäàõ
÷àäâàð, Ä.Ñ¿õáààòàð òýðã¿¿òýé öýðãèéí äàðãà íàðûí óäèðäàõ àâúÿàñ ãîë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèé çýðýãöýýãýýð ÇÎÓ-ûí óëààí öýðãèéí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëñýí
òóñëàìæ ÷óõëààð íºëººëñºí þì. Õèàãòûí áàéëäààíä ÀÆÖ-ò àæèëëàæ
áàéñàí ñóðãàã÷ íàðààñ ãàäíà õèë îð÷èì áàéðëàæ áàéñàí óëààí öýðãèéí
àíãèóäààñ àìüä õ¿÷ îðîëöñîí áºãººä ìºí Òðîèöêîñàâñê èõ áóóíû ãàëûí
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæýý. ¯¿íèé õàìò õÿòàä öýðã¿¿ä õýäèéâýýð òîîãîîð äàâóó
áîëîâ÷ Óíãåðíèé öýðãèéí àíãèóä òýäíèé ºìíº ç¿ãò ÿâàõ çàìûã õààñàí áà
ÀÆÖ-èéí îòðÿäóóä áîëîí îðîí íóòàã äàõü áàã öýðã¿¿äýýñ òýäíèéã óäàà
äàðàà äîâòëîí áàéñíû óëìààñ áàéëäàõ ÷àäâàðàà àëäàæ, ñýòãýë ñàíààíû
óíàëòàä îðñîí áàéñàí çýðýã íü ÷ íýãýí àäèë íºëººëñºí þì.
Õèàãòûí áàéëäààíû äàðààãààð ãàìèí öýðãèéí õ¿÷ áóòðàí ñàðíèæ,
öààøäàà Ìîíãîë íóòãààñ õººãäºí ãàð÷, òóñ îðîí äàõü õÿòàä öýðãèéí
íî¸ðõîë ýöýñ áîëîâ. Èéíõ¿¿ á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ æàíæèí
2
Ö.Ñàìäàíãýëýã “Ìîíãîëûí àðäûí àðìè ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàíû òîâ÷ ò¿¿õ” /1921-1924/ ÓÁ.,
1980. òàë-105.

107
Ä.Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí ÀÆÖ àíõíû ÿëàëò áàéãóóëñíààð õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýñýðã¿¿öýí òýìöýõ çýâñýãò õ¿÷ áîäèòîéãîîð áóé áîëñíûã
èëòãýí õàðóóëàâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä Áóóð Æèðýãòýýñ Õàâòãàé õ¿ðòýë Õèàãòààñ áàðóóí 5
õàðóóë, Õÿðààíààñ Õ¿äýð õ¿ðòýëõ ç¿¿í 4 õàðóóë áà ºìíº ç¿ãò Èâöýã, Öàãààí
äàâàà, áàðóóí ºìíº ç¿ãò Øààìàðààñ Á¿ä¿¿í õ¿ðòýëõ íóòàã ÌÀÍ, ÀÒÇÃ-ûí
ìýäýëä áàãòæýý. ¯¿íèé ä¿íä ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýë öààøèä ºðíºí õºãæèõ
ò¿øèö ãàçàð áóé áîëæ ÀÒÇÃ, Àðäûí íàìààñ îëîí ò¿ìýíä ººðñäèé㺺
òàíèóëàõ, áîäëîãî çîðèëòîî ñóðòàë÷ëàõ, ¿éë àæèëëàãààãàà áîäèò áàéäàë
äýýð õàðóóëàõ, öàãààíòíû ýñðýã òýìöýëä áýëòãýõ áîëîëöîî á¿ðäýâ.

§ 3. ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ÿëàëò

Äîòîîäûí õ¿÷í¿¿äèéí áàéð ñóóðü, õàíäëàãà. Õèàãòûí ÿëàëòààð

ãàðààãàà ýõýëñýí ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ ìîíãîë÷óóäûí òýìöýë ºðãºæèí
äýëãýð÷ õºãæèõºä ìîíãîëûí íèéãìèéí àíãè äàâõðàà, òóõàéí ¿åèéí óëñ
òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí áàéð ñóóðü, õàíäëàãà ÷óõàë íºëººòýé áàéëàà. Íèéãìèéí
ñýòãýëãýý á¿õýëäýý õÿòàä öýðãèéí ýñðýã ÷èãëýæ áàéñàí íü ìîíãîë òºðèéí
òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí, ýõ îðíîî õºãæèë äýâøëèéí çàìä õºòëºí îðóóëàõ
õîñ çîðèëòûã äýâø¿¿ëñýí ¿íäýñíèé õóâüñãàëä íèéò îëíîîñ íààøòàé
õàíäàõ õºðñ äýâñãýðèéã á¿ðä¿¿ëæýý.
1919 îíû ýöñýýñ Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí áàéäàë ýðñ ººð÷ëºãäºæ,
ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ºðíºëò ìîíãîë÷óóäûí ºìíº îðøèõ, ýñ îðøèõûí àñóóäàë
òàâüñàí íºõöºëä Ìîíãîëûí èõýñ äýýäýñ íèéãìèéí ã¿íýýñ ¿¿ñýí ãàðñàí îëîí
ò¿ìíèé òýìöýë õºäºë㺺íèé òàëààð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéð ñóóðüòàé
áàéñíû äîòðîîñ Áîãä ãýãýýí òýðã¿¿òýé ¿íäýñíèé ¿çýëòýé íî¸äûí á¿ëýã
ÿëãàð÷ áàéâ. Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò õÿòàäûí ýðõøýýëýýñ àíãèæðàí ñàëæ, àâòîíîìèò
çàñãàà ñýðãýýõèéã ýðìýëçýã÷ Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, Äèëàâ õóòàãò
Æàìñðàíæàâ, Æîíîí âàí Öîãáàäðàõ, Ýðäýíý øàíçóäáà Äàøæàâ, Äà ëàì
Ïóíöàãäîðæ íàðûí Áîãäûí äýðãýäèéíõýí áîëîí Õàòàíáààòàð âàí
Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, ã¿í Ãîìáî-Èäøèí çýðýã öýðãèéí
ç¿òãýëòí¿¿ä áàãòæýý.
Àâòîíîìèò çàñãàà ñýðãýýõèéã õ¿ññýí òýäíèé îðîëäëîãóóä
äèïëîìàòûí ò¿âøèíä íýãýýõýí ÷ ¿ð ä¿íã îëñîíã¿éí äýýð èõ õýðãèéí òºëºº
ººðñ人 ÷ õ¿÷èí ìºõºñäºõèéã ¿çýæ îéëãîñîí òýäíèé çàðèì, òóõàéí ¿åä
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áóé áîëñîí íóóö á¿ëãýìèéíõíèé ¿éë àæèëëàãààã
ñóðâàëæëàí àæèãëàæ, òýäýíòýé õýëõýý õîëáîî òîãòîîõûã ýðìýëçýõ áîëæýý.
Íóóö á¿ëãèéíõýí äîòîð íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûí çàðèì íýãýíòýé äîòíî
õàðèëöààòàé õ¿ì¿¿ñ ÷ áàñ áàéâ. Õýðâýý Áîãä ãýãýýíýýñ àâòîíîìèò çàñãàà
ñýðãýýí øàøèí-òºðèéã õîñëîí áàðüñàí õààíûõàà ìýäëèéã ýðã¿¿ëýí àâàõ
õýðýãòýý äîîðä àðäûí õ¿÷èéã ò¿øèãëýõèéã ýðìýëçñýí áîë îëîí ò¿ìíèéã
òýìöýëä áîñãîõ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä äýëãýð¿¿ëýõ, ãàäààä óëñûí
òóñëàìæèéã îëîõîä Áîãä ãýãýýíèé íýð íºëººã àøèãëàõûí ÷óõëûã íàìûí
íºõºä ìºí îéëãîæ áàéâ.
Èéíõ¿¿ íèéãìèéí òîäîðõîé õýñýãò ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí
àñóóäëààð ¿çýë áîäîë íèéëýõ áîëîìæ áóé áîëñîí íü ýðõ ÷ºëººíèé
òýìöëèéã àìæèëòàä õ¿ðãýõ ýõ ñóðâàëæ áàéâ. Õàðèí òýðõ¿¿ ¿çýë áîäëûí
íýãäëèéã ¿éë àæèëëàãàà áîëãîõ õ¿÷ íü ýõ îðîí÷èä, äýâøèëò ¿çýëòí¿¿äèéã
íýãòãýñýí á¿ëãýìèéíõýí áàéëàà. Ýíý ¿åä Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Æàìúÿí
ã¿í, äà ëàì Ïóíöàãäîðæ íàðûí èäýâõ îðîëöîîòîéãîîð á¿ëãýìèéõýí áà

108
Áîãäûí õîîðîíä äàì õàðèëöàà òîãòñîí íü öààøäûí õýðýãò èõýýõýí òóñûã
õ¿ðãýæýý.
Õàðèéí íî¸ðõîë òîãòñîíîîð Ìîíãîëûí íèéãìèéí àìüäðàë ýðñ ò¿ðãýí
ººð÷ëºãäºæ, îëîí ò¿ìíèé ¿íäýñíèé óõàìñàð äàõèí ñýðãýæ èðñýí ¿åä Áîãä
ãýãýýíýýñ õÿòàäûí äàðëàëààñ àíãèæðàõàä “äîîðä àðäóóä, óëààí íàì òóñ
áîëîõ òóõàé“ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ, Äèëàâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ íàðûí ýõ
îðîí÷äîä ñàíóóëàí õýëæ áàéñàí1 áºãººä Ìîíãîëûí òºëºº ç¿òãýõ íàìûí
íºõäºä ø¿òýýí áîëãîí áóðõíû õºðºã òàðààí, ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷人ñ ÇÎÓ-ä
àâ÷ î÷ñîí òóñëàìæ õ¿ññýí áè÷èãò ìóòðûí òàìãàà õàðàìã¿é äàðñàí çýðýã íü
òýðáýýð ÌÀÍ òýìöëèéí óäèðäàõ õ¿÷ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýäýíä
íàéäàõ áîëñíû èëðýë áàéâ. ¯¿íèé õàìò á¿ð ýõíýýñýý “Áîãä ýçýí, áóðõàí
øàøíàà” ãîë áîëãîí òýìöýëä áîññîí á¿ëãýìèéíõýí, ÌÀÍ áîëîí íýãäñýí
¿åäýý ÷ ÇÎÓ-ä îäñîí òºëººëºã÷äèéí ¿éë õýðãèéí òóõàé Õ¿ðýýíä, Áîãäîä
ìýäýý ºã÷ áàéâ.
¯¿íèé õàìò Áîãäîîñ Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã ñýðãýýõ õýðýãò îðîñûí
öàãààíòàí áàðîí Óíãåðíèéã ÷ íýãýí àäèë àøèãëàõûã çîðüæ òîäîðõîé
õóãàöààíä ò¿¿íòýé õ¿÷èí õàâñàð÷ áàéâ. Áàðîí Óíãåðí Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ
õÿòàä öýðãèéã õººí çàéëóóëæ, Áîãäûã õààí øèðýýíä íü ýðã¿¿ëýí çàëæ,
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëñíûã çàðëàí òóíõàãëàñàí õýäèé ÷ òýðõ¿¿
ñýðãýýí áîñãîñîí “àâòîíîìèò çàñàã” íü ¿íýí õýðýãòýý Óíãåðíèé ìýäëèéí
òîãëîîìûí çàñàã òºäèé㺺ñ ¿ë õýòðýõ ç¿éë áàéâ. Áàðîí Óíãåðíèé ýëäýâ
àìëàëò, ñ¿ðæèí óðèà õîîñîí îðõèãäîæ, öýðýã äàéíû áýëòãýëèéã
øóóðõàéëàí õèéõ áîëñîí íü Ìîíãîë îðíû áàéäëûã ýðñ õ¿íäð¿¿ëýâ.
Öàãààíòàí õ¿÷èðõèéëýë, äýýðýì, àëëàãà, õÿäëàãààðàà á¿õíèéã çàëõààæ,
òýñýõèéí àðãàã¿é áîëãîñîí íºõöºëä Áîãä ãýãýýí ÷ ººðèéí õàðààò áàéäàëäàà
äóðã¿éöýí Óíãåðíýýñ ñàëæ õºíäèéðºõèéã ýðìýëçýæ, ò¿¿íèéã íü áóñàä èõýñ
äýýäýñ äàãàëäàâ. Þóòàé ÷ àòóãàé õàðèéí äàðëàëààñ àíãèæèð÷ ýðõ ÷ºëººãºº
îëîõ òýìöëèéã ìîíãîë÷óóä ººðñäèéí õ¿÷ýýð õèéõ áîëæ, ò¿¿íä õ¿í á¿ð
îðîëöîæ õ¿÷èí ç¿òãýõ õýðýãòýéã öàã õóãàöàà, íºõöºë áàéäàë äýýä àíãèéõàíä
îéëãóóëñàí áîë íèéãìèéí äîîä õýñãèéíõíèé õóâüä òýìöëèéí çîðèëãî èë¿¿
òîäîðõîé áàéëàà. ¯íýõýýð òóñãààð òîãòíîëûí æèë¿¿äýä ýðõ ÷ºëººíèé
àìòûã ìýäýðñýí ìîíãîë÷óóä õàðèéí äàðëàëä äàõèí îðîõûã îãòõîí ÷
õ¿ñýýã¿é áºãººä óëñ ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ íèéòýýðýý ýâëýëäýí
íýãäýõ áîëæýý.
Öàã ¿åèéí øààðäëàãà íèéãìèéí õ¿÷íèé õàðüöààã ÌÀÍ-ä àøèãòàéãààð
ýðã¿¿ëñýí íºõöºëä òóñ íàìààñ ýõ îðîí÷, äýâøèëò ¿çýëòí¿¿äýý𠺺ðèé㺺
õ¿ðýýë¿¿ëæ, òýäíèé íýð õ¿íä, õºðºí㺠õ¿÷èíä òóëãóóðëàí òýìöëèéí
çîðèëãîäîî õ¿ðýõ áîäëîãûã áàðèìòëàâ. Ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýëä
¿íäýñíèé õýìæýýíä ýâëýëäýí íýãäýõ ýíýõ¿¿ áîäëîãî íü íàìûí àíõíû
áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàëàà îëæýý.
ÇÎÓ-ä î÷ñîí ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷人ñ 1920 îíû ¯III ñàðûí 29-íä ÎÊ
(á)Í-ûí Òºâ Õîðîîíû Ñèáèðèéí òîâ÷îîíû Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìíèé
ñåêöèéí Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí õýëòýñò ºðãºñºí áè÷èãò ººðñäèéí çîðèëãîî “…
ñîíãîõ òóøààëòàí áóþó ò¿øìýä çýðýã íèéãìèéí áóñàä äàâõðààíä ò¿øèãëýí
õàðèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷, õóòàãòûã õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõ”1 õýìýýí
òîìú¸îëæ ¿íäýñíèé ýâñëèéã áóé áîëãîõ çîðèëãîî íàìûí áîäëîãûí òºâøèíä
äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áàéâ. Óëìààð ÌÀÍ-ûí àíõíû ìºðèéí õºòºëáºðò “ õýðýâ
Ìîíãîëûí ººð ñóðòëûí íàìóóä ãàð÷ èðýýä ìàíàé õî¸ð ç¿éë õýðýãò
1
ÌÀÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä. ÓÁ., 1928. òàë-87.
1
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. Áàðèìòûí ýìõýòãýë. ÓÁ., 1996. òàë-24-25.

109
òóñàëìààð àâààñ ìºíõ¿¿ òýäãýýð íàìóóä ëóãàà òóõàé á¿ð õýëýëöýí õ¿÷èí
õàâñàðñóãàé…”2 ãýæ çààñàí íü íàì, õóâüñãàëò õ¿÷íèé áîäèò áîëîìæîîñ
øàëòãààëàí ÌÀÍ íü íèéãìèéí áóñàä õýñýã íàì á¿ëýãòýé ò¿ð õýëýëöýí
òîõèð÷ òýäíèé õ¿÷ õºðºíãºä òóëãóóðëàí ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä
õóâüñãàëûí òîäîðõîé øàòíû çîðèëòûã õàìòðàí øèéäâýðëýõýý èëýðõèéëñýí
õýðýã áàéâ.
Ãýâ÷ ºã¿¿ëýí áóé ¿åä ÌÀÍ-ààñ ¿íäýñíèé õóâüñãàëä äýâø¿¿ëñýí
çîðèëò íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé íèéòëýã õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã èëýðõèéëæ
áàéñàí ó÷èð ò¿¿íýýñ ººð íàì, óëñ òºðèéí õ¿÷èí òýìöëèéí òàâöàí äýýð ãàð÷
èðýýã¿é þì. Õàðèí áàðîí Óíãåðíèé öýðýãò àëáàäàí äàé÷ëàãäàæ, õóóðòàãäàí
ìýõëýãäýãñäèéí çýðýãöýýãýýð Áîãä ãýãýýíèé çàðëèã ë¿íäýíãýýð çàõèðàãäñàí
áàãàã¿é öýðãèéí õ¿÷ áàéñàí íü ìîíãîë÷óóä ºâºð õîîðîíäîî òýìöýëäýõ
àþóëûã áóé áîëãîæ áîëçîøã¿é áàéâ. Èéìä ÌÀÍ-ààñ íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éä
áèé áîëñîí òààòàé íºõöºë áàéäàëä òóëãóóðëàí ¿íäýñíèé ýâñëèéí áîäëîãîî
õýðýãæ¿¿ëýõäýý “ óëñ ¿íäñýý ÷ºëººëæ, øàøèí òºðºº ìàíäóóëàõ” óðèàí äîð
óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû ºðãºí àæèë çîõèîõ øààðäëàãàòàé áàéëàà. Ýíýõ¿¿
àæëûí ãîë õýëáýð íü óðèàëãà, òóíõàã ãàðãàõ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä íýðòýé
õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîî òîãòîîõ, óëìààð òýäíèé íýð íºëºº, õºðºí㺠õ¿÷èéã
àøèãëàõ çàìààð ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí õºäºëãºõ õ¿÷èéã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë
áàéâ. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ÌÀÍ-ààñ îëîí ò¿ìýíä çîðèóëñàí óõóóëàõ õóóäàñ,
óðèà áè÷ãèéí îëîíõè íü õàðèéí öýðãèéí ýçëýëòýýñ àíãèæðàõ òýìöýëä
íèéòýýð îðîëöîõûí ó÷èð óòãûã îéëãóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéæýý.
Á¿ð 1920 îíû ýõýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ãàðñàí íýãýí óðèàëãàä
“…Ìîíãîë àðä îëîí, õàð, øàð, ýðäýìòýí ò¿øìýä, óóë ¿íäñýí Ìîíãîëûí èõ
õýðýã, ÿðóó àëäàð, ýðõ ÷ºëººã õàìãààëàí ýã¿¿ëýõèéã õè÷ýýí
ç¿òãýìæëýõèéã…1 ñàíóóëñàí áàéõàä “Ìîíãîëûí ¿íýí” ñîíèí “…ìàíàé
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí, ò¿øìýä, íî¸ä, õóòàãò, õóâèëãààä, õóâðàãóóä á¿ãäýýð
íýãäýí õàìòàð÷ Óíãåðíèéã èëä ìýñèéí õ¿÷ýýð àðèëãàãòóí…”2 õýìýýí óðèàëæ
áàéâ.
¯¿íèé õàìò íàìûí íºõ人ñ íºëºº á¿õèé òîìîîõîí íî¸ä ëàì íàðò
çàõèäàë áîëîí áèå õ¿í èëãýýæ, òýäýíòýé õîëáîî òîãòîîõîä îíöãîé àíõààð÷
àæèëëàñíû ä¿íä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ,
ã¿í Ãîìáî-Èäøèí íàðûí çýðýãöýýãýýð õîøóó íóòãèéí ýðõ áàðèã÷äûã ÷
ººðèéí òàëä òàòàæ õàìòðàí àæèëëàõ áîëñîí áàéíà. Ìîíãîë îðíû óìàðä
õýñýãò õóâüñãàë÷èä õîøóó íî¸í Ñóìúÿà áýéñ, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ýðäýíý
âàí Íàìñðàé, ã¿í Áèëèãñàéõàí íàðòàé õîëáîî òîãòîîñîí áîë Ö.Õàñáààòàð
íàð àëñ áàðóóí õÿçãààðûí ĺðâºä àéìãèéí íî¸ä ¯íýí çîðèãò õàí
Ñîäíîìæàìö, Äàëàé õàí Ò¿ìýíäýëãýðæàâ íàðûí òóñëàëöààòàéãààð õÿçãààð
íóòãèéã öàãààíòíààñ ÷ºëººëºõ òýìöýëä àðä îëíûã òàòàí îðîëöóóëæ áàéâ.
Èéíõ¿¿ õóâüñãàëûí õýðýãò òîìîîõîí íî¸ä äýýä ëàì íàðààñ îðîëöîæ
ýõýëñýí áîë ò¿øìýäèéí äàâõðààíûõíû òýìöýëä íýãäýãñýäèéí áàãàã¿é õ¿÷
áîëæ áàéâ. Òóõàéí öàãèéí ìîíãîëûí ò¿øìýä íü íèéãìèéí îþóíû ãîë õ¿÷
áîëæ áàéñíû õóâüä îðøèí áóé áàéãóóëëûí ìºí ÷àíàð, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õîð õîëáîãäëûã îéëãîí ìýäðýõèéí õàìò ýðõ ÷ºëºº,
äýâøèë õºãæèëä óðèàëàí äóóäñàí õóâüñãàë÷äûí, ÌÀÍ-ûí ¿çýë áîäëûã
õóâààëöàõ, öàã ¿åèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí àâàõ òàëààðàà íèéãìèéí áóñàä
õ¿÷íýýñ äàâóóòàé áàéñàí íü òýäíèé òýðã¿¿íèé õýñãèéíõíèé ¿çýë áîäëîîð

2
ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàìì ä¿ðýì. ÓÁ., 1980. òàë-48.
1
Ä.Äàø. ÌÀÕÍ 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí òºëºº òýìöýëä. ÓÁ., 1971. òàë-77.
2
Ìîíãîëûí ¿íýí” 1921-III –05. ¹4.

110
èëýð÷ áàéâ. Äýâøèëò àðä÷èëñàí ¿çëèéã òóëãóóð áîëãîñîí íýã õýñýã íü ÌÀÍ-
ûã á¿ðä¿¿ëæ, îëîí ò¿ìíèé òýìöëèéã óäèðäàæ, íèéãìèéí áóñàä õ¿÷íèé,
ò¿¿íèé äîòîð èõýñ äýýäñèéí çàðèìûã ÷ àðààñàà äàãóóëàõ áîëñîí ¿åä îëîí
òîîòîé áóñ áîëîâ÷ íèéãìèéí èäýâõòýé õýñãèéí õóâüä ò¿øìýä¿¿ä íü
õóâüñãàëûã òàëàðõàí óãòñàí þì.
Òóõàéí ¿åä ëàì íàðûí ç¿ãýýñ ÷ õóâüñãàëûã òàëàðõàí ¿çýõ õàíäëàãà
ºðãºæèæ èðæýý. Øàøèí íü òîäîðõîé íºõöºëä òýìöëèéí òóã áàéñààð
èðñíèéã äýëõèéí ò¿¿õ ãýð÷èëíý. Òýãýõ òóñìàà øàøíû íºëºº õ¿í àðäûí
îþóí ñàíààíä ¿ëýìæ íºëººòýé Ìîíãîë îðíû õóâüä ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí
çîðèëò íü øàøíû íýð õ¿íä, ò¿¿íèéã àâðàí õàìãààëàõ ¿éëñòýé
õîëáîîòîéãîîð òàâèãäàæ, “àìüä áóðõàí” Áîãä ãýãýýí òóñãààð òîãòíîëûí
áèëýã òýìäýã áîëæ áàéñàí íºõöºëä ëàì íàð îëîí ò¿ìíèé òýìöëèéã äàãàõ
áîëæýý.
Òóõàéí öàãèéí ìîíãîëûí ëàì íàðûí äèéëýíõè îëîíõè íü àðä îëíû
íýãýí àäèë ¿íäýñíèé áà íèéãìèéí äàðëàëûã àìñàæ õàðèéí íî¸ðõîëûí õ¿íä
õýö¿¿ã íýãýí àäèë ¿¿ðýëöýæ áàéñàí íü òýäíýýñ õóâüñãàëûí õýðãèéã
òàëàðõàí ¿çýõ íýãýí øàëòãààí áàéâ. ×óõàì ¿¿íèé ó÷èð òýä ¿íäýñ óãñààãàà
õàìãààëñàí òýìöëèéí ÿëàëòûã áóðõàí øàøèíäàà äààòãàí õóðàë íîì
¿éëäýõ áîëñîí1 òºäèéã¿é, ÿäóó äîîä ëàì íàðààñ ÀÆÖ-ò ýëñýæ, ºâ÷òºí
øàðõòàí àñðàõ, õîëáîî õàðèëöàà áàðèõ, õ¿íñ õýðýãëýë öóãëóóëàõ çýðýã
àðûí àëáàíû áîëîí òàãíóóë òóðøóóë çýðýã ÿíç á¿ðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
áàéæýý.
¯íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýí ìàíäóóëàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýëòýé
íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àíãè äàâõðàà íýãýí çîðèëãîä íýãäñýíýýð òýìöýë
õºäºë㺺í íèéò àðä ò¿ìíèé øèíæòýé áîëñîí òºäèéã¿é ò¿¿íèé ýöñèéí ¿ð
ä¿í, ÿëàëòûã òîäîðõîéëîõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü áàéëàà.
Ýíý òóõàé “Àðäûí õóâüñãàëò íàì íü öººí òîîíû ôåîäàë ýòãýýä¿¿äýýñ
áóñäûã òóõàéëáàë óëñ îðíû ýçýí Áîãä ãýãýýíýýñ ýõëýýä Ìîíãîëûí íºëºº
á¿õèé îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûã, ¿íäýñíèé ýðìýëçëýëèéã àøèãëàí ººðèéí
õîéíîîñ íýãòãýí äàãóóëæ ÷àäñàí”2 õýìýýí á¿ð 1921 îíû II ñàðûí ýõýýð
Êîìèíòåðíèé ÀÄÍÁÄÍÃ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷èä áà Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí ñåêöèéí
õàìòàðñàí õóðëààð Ìîíãîëûí àñóóäàë õýëýëöýõ ¿åä îíöëîí òýìäýãëýæ
áàéâ. Óëìààð ÀÆÖ áàéãóóëàãäàæ Õèàãòûã õÿòàä öýðãýýñ ÷ºëººëñºí ìýäýý
õîøóó íóòàãò òàðõàæ, àðä îëíîîñ öýðýãò ýëñýõ, õºðºí㺠õ¿÷ýýð òóñëàõ
ÿâäàë óëàì ºðãºæèâ. Àðäûí ò¿ð çàñãèéã áàéãóóëñíààð ¿íäýñíèé çàñàã
òºðºº õ¿ðýýëæ, ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä îðîëöîõ áîëîìæèéã áóé áîëãîâ.
¯¿íèé õàìò æóðàìò öýðãèéí õèéæ á¿òýýñýí á¿õýí õîøóó íóòãèéí àðä
îëîíä áîäèò ¿ëãýð æèøýý áîëæ, òýìöýëä óðèàëàí äóóäàæ áàéëàà. Òèéì ÷
ó÷ðààñ öàãààíòíû ýñðýã äàâøèí èðæ ÿâàà ÀÆÖ, óëààíòàíã íàéð òàâèí
óãòàæ, òýäíèé òàëä ýëñýí îðîõ íü ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë áîëæýý. Çàðèì íýãýí
õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä õîøóó íóòàãòàà öýðýã òàòëàãà çîõèîí áàéãóóëæ
áàéâ1. Á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõººñ ºìíº ÌÀÆÖ-èéí
ýãíýýíä 1921 îíû IY-YI ñàðä 370-ààä õ¿í íýìýí ýëñæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí óëñ îðíûõîî ò¿¿õýíä õ¿íä õýö¿¿ öàã ìº÷ òóëãàðñàí öàãò íèéò
îëíûã õàìàðñàí õºäºëãººí ¿¿ñãýæ, äîòîîäûí õ¿÷íýý á¿ðä¿¿ëñýí íü

1
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí íîìûí ñàí. /ãàð áè÷ìýë. Ô-5. òàë-139-144. Õí-75. õóóäàñ-
187.
2
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. Áàðèìòûí ýìõýòãýë. ÓÁ., 1996. òàë-35.
1
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà./Áàðèìò áè÷èã, ìàòåðèàëûí ýìõýòãýë/ I áîòü. 1921-1940.
ÓÁ., 1976. òàë-32.

111
äîòîîäûí ýñýðã¿¿ õ¿÷ áóé áîëîõ çàìûã õààæ ÷àäñàí òºäèéã¿é ãàäààä óëñûí
òóñëàìæ àâàõ ýõ ¿íäýñ áîëñîí þì.
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýýæ, õàðèéí
ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ýõ îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëñºí íü. Àðäûí æóðàìò
öýðãèéí àíõíû ÿëàëòûí äàðààãààð ÀÒÇÃ, ÌÀÍ-ààñ àðä ò¿ìíèéã öàãààíòíû
ýñðýã òýìöýëä çîõèîí áàéãóóëàõàä áýëòãýâ.
Óíãåðíèé ýñðýã òýìöýë áîë õÿòàäûí äàðëàëààñ àíãèæðàõ òýìöëýýñ
õ¿íä õýö¿¿ çîðèëò áàéâ. Õÿòàäûí äàðëàëûã ýñýðã¿¿öñýí ¿çýë ñàíàà
ìîíãîëûí íèéãìèéí ñýòãýëãýýíä ã¿í óë ñóóðüòàé áºãººä ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûã ¿ã¿é õèéñíýýðýý íèéãìèéí á¿õ õ¿÷èéã
ººðñäèéíõºº ýñðýã ÷èãë¿¿ëñýí þì. Õàðèí áàðîí Óíãåðí õÿòàä öýðãèéã õººí
çàéëóóëæ, àâòîíîìèò òºðèéã áîñãîí, Áîãäûã õààí øèðýýíä íü äàõèí
çàëñíààð íèéãìèéí òîäîðõîé õýñãèéã ººðòºº òàòàæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí õ¿÷èéã òàðàìäóóëàõ àþóëûã áèé áîëãîâ. Ò¿¿í÷ëýí
õÿòàäûã çàéëóóëñàí ñ¿ð íºëººãººðºº ò¿ðèé áàðüñàí òýðáýýð Ìîíãîë îðíû
ýíä òýíä õóðàëäñàí öàãààíòíû õ¿÷èéã íýãòãýõ õýìýýñýí íü óëñ îðíûã
õàðèéí õ¿÷íèé õîîðîíäûí òýìöëèéí òàëáàð áîëãîæ, àðä îëîíä ãàìøèã
çîâëîí àâ÷ðàâ. Ýöýñò íü áîëüøåâèçìûã óñòãàõ õýíýýðõýëä àâòñàí òýðáýýð
ÌÀÒÇÃ, ÀÆÖ áàéãóóëàãäàæ, ýõ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöëýý ýõýëñýíä èõýä
õîðñîí çàíàæ, õóâüñãàëò õ¿÷èéã äàðæ óñòãàõûã çîðüæýý.
Ãýõäýý Óíãåðíèé ãîë äàâøèëò ýõëýõýýñ ºìíº 1921 îíû IY-Y ñàðûã
äóóñòàë Õèàãòààñ áóñàä ÷èãëýëä òîì æèæèã òóëàëäààí ¿ðãýëæëýí áîëñîîð
áàéñàí áºãººä ãîë ãàçàð íü Àõàé ã¿í, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýë áàéâ. Ýíý
÷èãëýëä ÀÆÖ-èéí “Áàðóóí çàìûí áàéëäààíû àíãè” ýõëýýä äýä æàíæèí
Ë.Ñóìúÿà (áýéñ), äàðààãààð íü Õ. ×îéáàëñàíãèéí óäèðäëàãààð öàãààíòíû
ýñðýã èäýâõòýé òýìöýë ºðí¿¿ëæ áàéâ. Òóñ àíãè íü Çýëòýð õàðóóëûí õèëèéí
êîìèññàð Èâàíîâ-Ðèìñêèé áîëîí Ñèáèðèéí àëäàðò ïàðòèçàí Ï.Å.
Ùåòèíêèíèé îòðÿäòàé õ¿÷ õàâñðàí öàãààíòàí Ñóõàðåâûí ýñðýã áàéëäàæ
áàéâ. ¯ ñàðûí ýöñýýð 3000 öýðýã, 12 ïóëåì¸ò, 6-8 èõ áóó á¿õèé Óíãåðíèé 1-
ð ìîðüò áðèãàä Áàÿð ã¿íèé öàõàð öýðãèéí õîðîîíû õàìò ÷èãëýëýýð äàâøèí
èðñýí íü Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí ò¿øèö ãàçðûã õàìãààëæ áàéñàí ÀÆÖ-ò
áîäèò àþóëûã ó÷ðóóëàâ. Áàÿð ã¿íèé ìàíëàé àíãè ãîë õ¿÷íýýñýý ò¿ð¿¿ëýí
äàâøèæ, 1921 îíû ¯I ñàðûí 4-íä Öàãààí äàâààí äàõü ìîíãîë, îðîñ öýðãèéã
äîâòëîí, óëìààð Èâöýãò áàéñàí 70 õ¿íòýé ÀÆÖ-èéí õ¿÷èéã áóò öîõèæ, ¯I
ñàðûí 6-íä Àëòàíáóëàãò äîâòîëæýý. Áàéëäààíû àæèëëàãàà 3 öàã îð÷èì
¿ðãýëæèëæ æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí 700 îð÷èì öýðýã ÀÄÁÍÓ-ûí
Ñðåòåíñêèéí 2 äóãààð ìîðüò áðèãàäûí ìîðüò áà ÿâãàí 800 îð÷èì öýðýã
×èòèéí áàòàðåéí òóñëàõ õ¿÷íèé õàìò Áàÿð ã¿íèé 500-700 öýðãèéã òîñîí
áàéëäàæ áóò öîõèæýý. Øàðõàäñàí Áàÿð ã¿íã Ãÿëààí íóóðûí õîéä äàõü
Öàãààí ñóâðàãà ãýäýã ãàçàðò îëçëîí àâñàí áà çóãàòñàí áîëîí Õèàãòûí ç¿¿í
õîéíîîñ ìºí ¿åýð äîâòîëñîí Õàðààãèéí Äàðü ýõ ëàìûí öýðãèéã Å𺺠ãîë
õ¿ðòýë ìºðäºí õººæýý. Ýäãýýð íü ÀÆÖ-ýýñ öàãààíòíû ýñðýã õèéñýí àíõíû
òîìîîõîí áàéëäààí áîëíî.
Óëìààð 1921 îíû YI ñàðûí äóíä ¿å õ¿ðòýë Ìîíãîë, Îðîñûí õèëèéí
ÿíç á¿ðèéí õýñýãò äîâòîëñîí Óíãåðí áà Ðåçóõèíû áðèãàäûí ýñðýã ÀÄÁÍÓ-
ûí Ñðåòåíñêèéí 2 äóãààð ìîðüò áðèãàä áîëîí ÌÀÆÖ íýã òàëààñ, íºãºº
òàëààñ óëààí öýðãèéí áóó÷èéí 35-ð äèâèçèéí 103-ð áðèãàä, 307, 309, 312
äóãààð õîðîîä õàâ÷èí áàéëäæýý. Ìîíãîë íóòàãò áóöàæ îðñîí Ðåçóõèíû
öàãààíòíûã Õ.×îéáàëñàí, Ï.Å. Ùåòèíêèíèé íýãäñýí õ¿÷ ìºðäºí õººæ,
Ìîäîí õºëèéí òîñãîíîîñ óõàðñàí Êàçàãðàíäûí öýðãèéã íýõýí áàéëäàæ

112
äèéëæýý. Èéíõ¿¿ Óíãåðíèé ãîë õ¿÷ ñàðíèí òàðõñíààð YI ñàðûí 14-15-íä
áàéëäààíû ãàë ò¿ð çîãñæýý. ×óõàì ýíý ¿åýñ Ìîíãîë îðíûã öàãààíòíààñ
á¿ðýí ÷ºëººëºõ òýìöëèéã ÌÀÆÖ óëààí öýðýãòýé õàìòðàí õèéõ áîëæýý.
1921 îíû YI ñàðûí 16-íä ÎÊ (á)Í-ûí Òºâ Õîðîî Óíãåðíèé öàãààíòíûã
á¿ð ìºñºí áóò öîõèæ óñòãàí, õèë õÿçãààðàà àþóëã¿é áîëãîõûí òóëä
Ìîíãîëä öýðýã îðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàâ. Óã øèéäâýðèéí äàãóó Ýðõ¿¿ä
áàéðëàñàí Óëààí òóãò Y àðìèéí àíãè íýãòãýë¿¿äýýñ Ìîíãîëä îðîõ “Àÿëàí
áàéëäàõ êîðïóñ”-ûã á¿ðä¿¿ëæ, êîìàíäëàã÷ààð íü Ê.À. Íåéìàíûã òîõîîæýý.
Áàéëäààíû òºëºâëºãºº ¸ñîîð Íèéñëýë Õ¿ðýýã äàéëààð ìîðäîõ
öýðãèéã 3 ÷èãëýëýýð õºäºëãºõººð øèéäâýðëýæ, Àëòàíáóëàã-Õ¿ðýýíèé ãîë
÷èãëýëä Á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí ÀÆÖ-èéí ìîðüò
õîðîîä, Êóáàíèéí Y ìîðüò äèâèç, 35-ð áóóäëàãûí äèâèçèéí 103-ð áðèãàä
äèâèçèéí äàðãà Â.Â. Ïèñàðåâûí, áàðóóí ÷èãëýëä Õ. ×îéáàëñàíãèéí Áàðóóí
çàìûí òóñãàé àíãè, Óëààí öýðãèéí 105-ð áðèãàä, Ê.Ê. Ðîêîññîâñêèéí
çàõèðñàí 35-ð ìîðüò õîðîîíû íýãäñýí õ¿÷ 105-ð áðèãàäûí äàðãà áºãººä
êîìèññàð Á.Ð. Òåðïèëîâñêèéí, ç¿¿í ÷èãëýëä ÀÄÁÍÓ-ûí ÌÀÆÖ-èéí
Ñðåòåíñêèéí II-ð ìîðüò áðèãàä ÌÀÆÖ-ûí øòàáûí äàðãà Ï.È.Ëèòâèöåâèéí
óäèðäëàãààð òóñ òóñ äàâøèõààð òóøààë ºãºãäæýý.
̺í ò¿¿í÷ëýí ãîë õ¿÷íèé àð òàëûã õàìãààëæ, 104-ð áðèãàäûã Ï.Å.
Ùåòèíêèíèé õàìò òîìèëæýý. Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõººð 12 èõ áóó, 156
ïóëåì¸ò á¿õèé ìîðüò, ÿâãàí 9300 ãàðóé öýðýãòýé òîìîîõîí õ¿÷ õºäºëæýý. 1
ÌÀÕÖ-èéã óäèðäàõ ¿¿ðãèéã Á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàðò äààëãàæ,
Ǻâëºëòèéí óëààí öýðýã áà ÀÄÁÍÓ-ûí ÀÕÖ-èéí àíãè íýãòãýë¿¿äèéã
åðºíõèéëºí çàõèðàõ ýðõèéã Ê.Ë.Íåéìàíä õ¿ëýýëãýñýí áàéâ.
Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëºõ ¿éë àæèëëàãàà áîãèíî õóãàöààíä
àìæèëòòàé òºãñ÷, YII ñàðûí 6-íä èõ öýðãèéí òýðã¿¿í àíãèóä Õ¿ðýýíä îðæ,
óòàñíû õîðîî çýðýã ÷óõàë ãàçðóóäûã ººðèéí ìýäýëä àâñàí áà YII ñàðûí 8-
íä ãîë õ¿÷ ÌÀÒÇÃ, ÍÒÕ-íû õàìòààð èðæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí äàâøèí ÿâàà ñóðãààð Æèãìèä
Æàìáàëîíû çàõèðñàí öººí òîîíû öàãààí öýðýã Õ¿ðýýíýýñ çóãàäàí
îäñîíîîð íèéñëýë õîòûã àëèâàà íýãýí ýñýðã¿¿öýë, õîõèðîëã¿éãýýð àâñàí
õýäèé ÷ èõ öýðýã àÿëàí ÿâàõ çàìäàà öàãààíòíû æèæèã àíãè, á¿ëã¿¿äòýé
òîõèîëäîí òóõàé á¿ð áóò öîõèæ ÿâæýý. Èéíõ¿¿ ÌÀÆÖ áà ò¿¿íä õ¿÷èí
òóñëàí áàéëäñàí óëààí öýðãèéí àíãèóäûí õàìòûí òýìöëèéí ä¿íä çàñãèéí
ýðõèéã àðä ò¿ìýí, õóâüñãàëò õ¿÷íèé ãàðò øèëæ¿¿ëýõ áîäèò íºõöºë á¿ðäýâ.
1921 îíû YII ñàðûí 9-íä ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû ºðãºòãºñºí õóðàë
áîëæ, óëñûí äîòîðõè çàñãèéí á¿õ ýðõèéã ÀÒÇÃ-ò øèëæ¿¿ëýõ øèéäâýð
ãàðãàñàí áà ìàðãààø ºäºð íü õóó÷èí çàñãèéí ÿàìäûí òàìãà õýðãèéã õóðààí
àâ÷, àðäûí áàéíãûí çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàâ. Òºðèéí äýýä ýðõèéã Çàñãèéí
ãàçàðò õàäãàëóóëàí, Åðºíõèé ñàéäààð çàõèðóóëàõ áºãººä Çàñãèéí ãàçàð íü
äîòîîä, ãàäààä, ñàí, öýðýã, ø¿¿õ ãýñýí òàâàí ÿàìòàé áàéõààð òîãòîæ
ñàéäóóäûã òîìèëæýý. ¯¿íä: Åðºíõèé ñàéä áºãººä Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð
Ä.Áîäîî, Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéäààð Ä.Ñ¿õáààòàð, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäààð Ñ.Äàíçàí, Ø¿¿õ ÿàìíû
ñàéäààð Ìàãñàðæàâ áýéñ íàð òóñ òóñ òîìèëîãäæýý.
1921 îíû YII ñàðûí 11-íä Áîãäûã õýìæýýò ýðõòýé õààíä ºðãºìæëºí,
àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò çàñãèéã ÿâóóëàõ áîëñíûã îëîí ò¿ìýíä çàðëàí
òóíõàãëàñíààð Ìîíãîë îðîíä ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëàâ.

1
“Ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí” (1911-1990) Äýä äýâòýð. ÓÁ., 1996. òàë-135.

113
 Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëñíèé äàðààãààð Ìîíãîë îðíû òºâ õýñýãò
öàãààíòíû ýñðýã òýìöýë ¿ðãýëæèëæ, YII ñàðûí õîðüäîîð öàãààíòíû áààç
áîëæ áàéñàí Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ÷èãëýëä áàéëäààíû àæèëëàãàà ÿâàãäàâ.
Òóõàéí íóòàãò Óíãåðí, Ðåçóõèí, ìîíãîë ã¿í Ñóíäóé íàðûí çàõèðñàí 4000
ãàðóé õ¿íòýé íýãäñýí õ¿÷íèé ýñðýã Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí 10000-ààä öýðýã
áàéëäààíä îðæýý. YII ñàðûí 16-íààñ ýõýëñýí 4-5 õîíîãèéí áàéëäààíû
ÿâöàä 2 íèñýõ îíãîöîîð õ¿÷ íýìýãä¿¿ëñýí Õ.×îéáàëñàí, Ï.Å.Ùåòèíêèí, Ê.Ê.
Ðîêîññîâñêèé íàðûí çàõèðñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí öîõèëòîíä
Óíãåðíèé ãîë õ¿÷ ÿëàãäàë õ¿ëýýí, áàðîí Óíãåðí ººðºº àìü õîîõîéëîí
çóãàòæýý. Öàãààíòíû äîòîðõè õàãàðëûí óëìààñ YII ñàðûí 7-íä Çàÿûí
õ¿ðýýí äýýð àòàìàí Ñóõàðåâ õóðàíäàà Êàçàãðàíäèéã áóóäàí õîðîîñîí áîë
YIII ñàðûí 17-íä ãàðñàí õóéâàëäààíû ¿åä ãåíåðàë Ðåçóõèí àëàãäàæ, ò¿¿íèé
öýðãèéí óäèðäëàãûã õóðàíäàà Õîáîòîâ ãàðòàà àâ÷ýý.
Ò¿¿íèéã 800-ààä öýðãýý äàãóóëàí Ãóðòûí òàâèëàíã ÷èãëýí çóãòñàí ¿åä
íü õóðàíäàà Äàðüçàâûí çàõèðñàí ÀÆÖ-èéí õîðîî òîñîí áàéëäàæ, èõýýõýí
õîõèðîë ¿ç¿¿ëæýý. Äàéñàí ýòãýýä Ñýëýíãý ìºðíèéã ãàòëàõ ¿åä 100 ãàðóé
õ¿íýý àëäñàíû äýýð òýäýíòýé õàìò ÿâñàí Ï.Òîãòîõ, Ñýíãýåâ íàðûí 200–ààä
ìîíãîë öýðýã àðäûí æóðàìò öýðýãòýé íèéëæýý. Õîæèì íü Ìàíæóóðûã
÷èãëýí ÿâñàí Õîáîòîâûí 200 ãàðóé öýðýã Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé çàìä
Ä.Ñ¿õáààòàðûí óäèðäñàí öýðýãò áóò öîõèãäîí, öººí õýñýã íü ç¿¿í õÿçãààðò
çàéëàí ãàð÷ýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí òºâ, óìàð õýñýãò áàéñàí áàðîí Óíãåðíèé
íýãäñýí õ¿÷ á¿ðìºñºí çàäàð÷, ò¿¿íèé ìýäýëä çºâõºí Ñóíäóé ã¿íèé ìîíãîë
öýðýã ¿ëäñýí áàéâ. Óíãåðí 500-ààä öýðãýý àâ÷ Æàëõàíçûí õ¿ðýýíèé îð÷èì
èðæ áóóäàëëàñàí ¿åä, YIII ñàðûí 21-íä ò¿¿íèé ýñðýã õóéâàëäààí ãàð÷ýý.
¯ðãýëæèéí õóéâàëäààí, ¿éìýýíýýñ ººðèéí öýðýãò ¿ë èòãýõ áîëñîí òýðáýýð
Ñóíäóé ã¿íèé ìîíãîë öýðýãòýé íèéëñýí áîëîâ÷ ìàðãààø ºäºð íü ò¿¿íèéã
Ñóíäóé ã¿í öýðýã Äýìèä, Ëóâñàí-Î÷èð íàðûí õàìò îäîîãèéí Õºâñãºë
àéìãèéí Òàðèàëàí ñóìûí òºâººñ áàðóóí òèéø îðøèõ Ç¿ëýãòèéí ãîëûí
ýõíèé öóòãàë, Æàðãàëàíòûí àìíû Ãàíãûí ¿ç¿¿ð õýìýýõ ãàçàð áàðèâ÷èëæ
Ê.Ê. Ðîêîñîâñêèéí 35-ð ìîðüò õîðîîíû íýãýí àíãèä òóøààí ºã÷ýý1. ¯¿ãýýð
áàðîí Óíãåðíèé Ìîíãîë äàõü ¿éë àæèëëàãàà òºãñãºë áîëîâ. Õîæèì íü ò¿¿íä
1921 îíû IX ñàðûí 15-íä Íîâîíèêîëàåâñê õîòíîî áîëñîí öýðãèéí ø¿¿õýýñ
öààçààð àâàõ ÿë ñîíñãîæ, ìºí ºäºð ã¿éöýòãýæýý.
1921 îíû IY ñàðààñ YIII ñàðûã äóóñòàë Ìîíãîëûí òºâ õýñýãò áîëñîí
áàéëäààíû àæèëëàãààíû ä¿íä òóñ íóòãèéã öàãààíòíààñ ÷ºëººëæ ÷àäàâ.
Ýíýõ¿¿ áàéëäààíû àæèëëàãààíä ÀÆÖ-èéí Áàðóóí çàìûí àíãè îíöãîé ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýâ.
Ìîíãîë îðíû òºâ õýñãèéã ÷ºëººëñíèé äàðàà öàãààíòíû ýñðýã
òýìöëèéí òàëáàð íü ç¿¿í õÿçãààð áîëîâ. Ìàíæóóðûã çîðüñîí öàãààíòàí
Ẻãíºð÷, ºìíº ç¿ãýýñ Æîäîâæàâ àìáàíû öýðýã äîâòëîí, Íàéäàíæàâ âàí,
Áàÿð ã¿íãèéí öýðãèéí ¿ëäýãäýëòýé íýãäýí õ¿÷ýý íýìýãä¿¿ëæ áàéñàí òóõàéí
¿åä äîðíîä õÿçãààðûí áàéäàë òóéëûí ò¿ãø¿¿ðòýé áàéâ.
Ýë íºõöºëä ÀÇÃ-ààñ ç¿¿í õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ øèéäâýð ãàðãàí ç¿¿í
õÿçãààðûã áàòëàí òîõèíóóëàõ öýðãèéã çàõèðàõ ñàéäààð Ì.Äóãàðæàâûã,
ò¿¿íòýé õàìò õºäëºõ 200-ààä öýðýã á¿õèé õîðîîíû äàðãàä Ã.Áóìöýíäèéã
òîìèëæ, õÿçãààð íóòàãò áàéñàí Ãîìáî-Èäøèí ã¿íãèéí ìîíãîë öýðãèéí
õ¿÷èíä òóëãóóð áîëãîæýý. ¯¿íèé óðüä ã¿í Ãîìáî-Èäøèíã ÀÇÃ-ûí Öýðãèéí
ÿàìíû ýðõýëñýí ò¿øìýëýýð òîìèëñîí òóõàé çàõèäëûã èëãýýñýí áà óðüä
1
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ. 1969. òàë-342, II äàõü õýâëýë. ÓÁ., 1999.
òàë-288.

114
ÀÇÃ-ò çàõèðàãäñàí Äóãàðæàâ áýéñ, Áàëæèííÿì áýéñ íàðûí îòðÿäûã íýãòãýí
1-ð ìîðèí áðèãàä áîëãîí çîõèîí áàéãóóëàâ. Áðèãàäûí äàðãûí ¿¿ðãèéã ñàéä
Ì.Äóãàðæàâò õàâñðóóëæýý.
Ç¿¿í õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ ÀÆÖ-èéí áàéëäààíû ¿éë àæèëëàãàà 1921
îíû ¯II ñàðûí ýöñýýð Ìîëöîã ýëñíèé ÷èãëýëýýð äîâòîëñîí Æîäîâæàâ
àìáàíû öýðãèéã ýñýðã¿¿öýí öîõèõ ÿâäëààð ýõýëæ, äàéñàí ýòãýýäèéí 1000
îð÷èì öýðýãòýé Ì.Äóãàðæàâ, Ã.Áóìöýíä íàðûí àíãè òóëãàðàí áàéëäàæ,
Ìîíãîë óëñûí õèëýýñ õººí ãàðãàæýý. Óëìààð ¯III ñàðûí òóðøèä Íàéäàí
âàíãèéí 600 ãàðóé öýðýãòýé áàéëäàæ, õàìãèéí ñ¿¿ëä óëñûí õèëèéí îð÷èì
áàéõ Øèâýýëæ óóëàíä áîëñîí øèð¿¿í áàéëäààíû ýöýñò Íàéäàí âàí, 30
îð÷èì öýðãèéí õàìò õèë äàâàí çóãàòæýý. Òóõàéí ¿åäýý ÀÆÖ-èéí õóâüä
õ¿íäõýí ñîðèëò áàéñàí Íàéäàí âàíãèéí öýðãèéã äàðñíû äàðààãààð öýðýã
àðäûí äóíä “Óëààí òóã” õýìýýõ äóó ãàð÷ýý.
Ýíý çàâñàð 1921 îíû ¯II ñàðûí 17-íä Äîðíîä õÿçãààðûí ãîë òºâ –
Ñàí áýéñèéí õ¿ðýýã ÀÄÁÍÓ-ûí öýðýã, ìîíãîë öýðãèéí õàìòààð ÷ºëººëºâ.
Äîðíîä õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ÿâöàä Ì.Äóãàðæàâ, Ã.Áóìöýíä íàð Æèãìýä
Æàìáàëîíû öººí öýðãèéã óñòãàæýý.
1921 îíû IÕ ñàðààñ Ì.Äóãàðæàâ, Ã.Áóìöýíä íàðûí óäèðäñàí àíãè
öàãààíòíû ¿ëäýãäë¿¿äèéã áóò öîõèõ òýìöëýý ýõýëæ, Îñòðîâñêèé, Õîáîòîâ
íàðûí öýðãèéí ¿ëäýãäëèéã çàéëóóëñàí áºãººä ýíä òýíä õýñýã á¿ëãýýð ÿâñàí
æèæèã àíãèóäûã Ãîìáî-Èäøèí ã¿íãèéí öýðýã Õ ñàðûí òóðø áàéëäàí
ñºíººâ. ̺í ò¿¿í÷ëýí ÀÄÁÍÓ-ûí öýðýãòýé õ¿÷ õàâñðàí Ãàëèíîâ, Òóâàíîâ,
Æäàíîâ, Ýïîâ íàðûí öàãààíòíû îòðÿäóóäûã áóò öîõèæýý. Èéíõ¿¿ 1921 îíû
YII ñàðûí ýöñýýñ Õ ñàðûí ýöýñ õ¿ðòýë Ìîíãîëûí äîðíîò õÿçãààðûã
÷ºëººëºõ òýìöýë ºðíºæ, ýë òýìöýëä íèéò ìîíãîë öýðýã òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé
îðîëöñîí þì. Ýíýõ¿¿ áàéëäààíû àæèëëàãààíû ä¿íä òóñ óëñûí äîðíîä
õèëèéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íºõöºë á¿ðäýâ.
¯¿íèé äàðààãààð Ìîíãîë îðíûã á¿ðýí ÷ºëººëºõ òýìöëèéí ãîë
òàëáàð íü áàðóóí õÿçãààð áîëîâ. Òóñ íóòàãò åñàóë Êàéãîðîäîâûí 700 ãàðóé
õ¿íòýé òîìîîõîí îòðÿäûí çýðýãöýýãýýð áóòàð÷ ñàðíèñàí öàãààíòíû îëîí
òîîíû á¿ëýã ýíä òýíä äýýðýì òîíóóë ¿éëäýí àðä îëíûã ò¿éâýýæ áàéñàí àæ.
Ò¿¿í÷ëýí Õÿòàäûí Øàð ñ¿ìèéí ç¿ãýýñ 5000 ãàðóé õ¿íòýé ãåíåðàë Áàêè÷èéí
öýðýã èðæ áóé ìýäýý áàéñàí íü áàéäëûã óëàì ò¿ãø¿¿ðòýé áîëãîæ áàéëàà.
Ýë íºõöºëä Ö.Õàñáààòàð, Ö.Äàìáàäîðæ íàðààñ õîøóó íóòãèéí ýðõ
áàðèã÷äûí òóñëàëöààòàéãààð áàéãóóëñàí 130 ãàðóé õ¿íòýé ÀÆÖ-èéí àíõíû
îòðÿä òýäýíä õ¿÷èí òóñëàõààð èðñýí Ê.Í.Áàéêîëîâûí óäèðäñàí 300
öýðýãòýé õàìòðàí õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ òýìöëèéã ÿâóóëæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õàìòûí õ¿÷èí Êàéãîðîäîâûí öàãààíòíû
ýñðýã òýìöëýý 1921 îíû YI ñàðûí äóíäààñ ýõýëæ YIII ñàðûí ñ¿¿ë ¿å õ¿ðòýë
öàãààíòíûã íýõýí áàéëäàæ õ¿÷èéã íü ñàðíèóëæýý. Ýíý çàâñàð Ê.Ê.
Áàéêàëîâ, Ö. Õàñáààòàð íàðûí öýðýã Áºõìºðºíãèéí Áàéøèíòààñ À÷èò
íóóð, ̺ðºãöºã, Íàìèðûí õ¿ðýý, Óñàí õîîëîé, Öàãààííóóð, Óëààíõóñòûí
òàâèëàí, Ñàãñàéí õ¿ðýý, Áàãà õàðãàé ãýñýí ºðãºí ìàðøðóòààð òàðæ
ñàðíèñàí öàãààíòíûã ìºðäºí õººñººð YIII ñàðûí øóâòàðãààð Òîëáî íóóðûí
îð÷èìä îðæ èðæýý. Ýíý ¿åä Êàéãîðîäîâûí öýðãèéí ¿ëäýãäë¿¿ä
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâò áóò öîõèãäîí õººãäñºí Êàçàíöåâ áîëîí Ìîíãîëä
îðæ èðñýí Áàêè÷ íàðòàé íýãäýí íèéëæ õ¿÷íèé õóâüä ìîíãîë-çºâëºëòèéí
öýðãýýñ áàðàã 12 äàõèí äàâóó áîëñîí áàéâ. Ýë íºõöºëä Ê.Ê.Áàéêàëîâ,
Ö.Õàñáààòàð íàð öàãààíòàíä ýçëýãäýýã¿é áàéñàí À÷èò íóóð-Áºõìºðºí-
Óëààíãîìûí ÷èãëýëýýð óõàð÷ IÕ ñàðûí 12-íä Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýýíä îðæýý.

115
 Òºâ çàñãèéí ãàçðààñàà õýò àëñëàãäàæ õ¿í õ¿÷, çýâñýã õýðýãëýëèéí
òóñëàìæ àâàõ áîëîìæã¿éí äýýð õèë îð÷ìûí óëààí öýðãèéí àíãèóäòàé
õîëáîî òàñëàãäàõ àþóëä îðñîí ìîíãîë-çºâëºëòèéí õ¿÷èéã öàãààíòàí
á¿ñýëñíýýð “Òîëáî íóóðûí á¿ñëýëò” ýõýëæýý. ĺ÷ ãàðóé õîíîã ¿ðãýëæèëñýí
ýíý á¿ñëýëòèéí ¿åä õî¸ð òàë àëü àëü íü èõýýõýí õîõèðîë ¿çñýí áºãººä
çºâõºí 44 äýõü õîíîã äýýð íü Õºøºº ìîäíîîñ óëààí öýðãèéí 21-ð äèâèçèéí
185-ð õîðîî õ¿ðýëöýí èðæ õîðèãëîãäîãñäûã ÷ºëººëæýý1. Òîëáî íóóðûí
ðàéîíä áàéñàí öàãààíòíû õ¿÷èéã áóò öîõèæ, Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýýã
÷ºëººëñºí íü òóñ á¿ñ íóòãèéã öàãààíòíààñ öýâýðëýñýí, îíöãîé à÷
õîëáîãäîëòîé ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áàéâ.
Áàðóóí õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ òýìöëèéí òºãñãºë íü Õàòàíáààòàð
Ìàãñàðæàâûí óäèðäñàí Õîâäûí îïåðàöè áàéëàà. 1921 îíû ¯II ñàðûí 20-íä
Óëèàñòàéä áàéñàí öàãààíòàí Âàíäàíîâûí öýðãèéã óñòãàí, íèéò ìîíãîë
öýðãèéí óäèðäëàãûã ãàðòàà àâñàí Ñ.Ìàãñàðæàâ ¯II - ¯III ñàðûí òóðø
Êàçåíöåâ, Êàéãîðîäîâûí öýðã¿¿äòýé áàéëäàí Çàÿûí ãýãýýíèé áîëîí
Æàëõàíçûí õ¿ðýýã ÷ºëººëæ, óëìààð äýä æàíæèí Ïóíöàãèéí õàìòààð
Õîâäûí ðàéîíä äàâøèí èðýõýä Ê.Ê. Áàéêàëîâûí öýðýãò ÿâñàí Øèðîêèõ-
Ïîëÿíñêèé /Öýðýíîâ.ðåä./-í õýñýã èõ öýðýãòýé íèéëæýý. Áàéëäààíû
àæèëëàãàà ýõëýõèéí ºìíº Ñ.Ìàãñàðæàâûí öýðãèéí òîî 1500 îð÷èì áîëñîí
áºãººä òýäýíòýé Ñàðóóë ã¿íèé õ¿ðýýã ÷ºëººëñºí óëààí öýðãèéí õîðîîä
õ¿÷èí õàâñàð÷ýý. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí öýðýã çºâëºëòèéí òóñëàí
áàéëäàõ àíãèóäòàé õîëáîî áàðüæ, ñàðíèí òàðõñàí äàéñíûã òóñ òóñ ÷èãëýí
àâ÷ çàìûã òîñîí áàéëäàæ, áóò öîõèõ, óëìààð ìºðäºí õººæ óñòãàõààð õ¿÷ýý
õóâààðèëàí Óëèàñòàé-Ãóðâàí Öýíõýð-Çóìúÿà-Õàðõèðàà ãýñýí ÷èãëýëýýð
äîòðîî õýä õýä õóâààãäàí áàéëäààíû àæèëëàãàà ÿâóóëñíû ä¿íä
áàéëäààíû ¿¿ðãýý àìæèëòòàé áèåë¿¿ëæýý. Á¿ñëýãäñýí ãåíåðàë Áàêè÷
ýñýðã¿¿öýë ¿ë ¿ç¿¿ëýí áóóæ ºãºâ. Öàãààí öýðãèéí çýâñãèéã á¿ðýí õóðààí,
ãåíåðàë Áàêè÷èéí çýðýã 12 õ¿íèéã Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðã¿¿ëýí áóñàä 1000-
ààä îðîñ öýðãèéã Õºøºº ìîäîí äàõü óëààí öýðãèéí àíãèä òóøààñíààð 2
1921 îíû ýöýñ ãýõýä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààð öàãààíòíààñ á¿ðýí
÷ºëººëºãäºâ. Ýë ¿éë ÿâäëûã ÀÇÃ, Ǻâëºëòèéí óëààí öýðýã ºíäðººð ¿íýëæ
áàéâ.
Èéíõ¿¿ ÌÀÆÖ-èéí áàéëäààíû àæèëëàãààíû ä¿íä 1921 îíû ýöýñ,
1922 îí áîëîõîä Ìîíãîë îðîí õàðèéí ýðõøýýëýýñ àíãèæèð÷ ýðõ ÷ºëººãºº
îëñíîîð ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí îéðûí çîðèëò á¿ðýí øèéäâýðëýãäýâ.
Õÿòàäûí ãàìèí öýðýã áà öàãààíòíû äàðëàëààñ ¿¿ðä àíãèæèðñàí íü
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí áîäèò ¿ð ä¿í áàéëàà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àâñàí óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
àíõíû àëõìóóä. Àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàãòàé òóñãààð
òîãòíîñîí Ìîíãîë óëñ áóé áîëñíîîð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä öîî
øèíý ¿å ýõëýâ. Ýíýõ¿¿ øèíý ¿åèéí çîðèëãî íü Ìîíãîë îðîí õýìæýýã¿é ýðõò
õààíò ¸ñíîîñ ñîíãîæ áàéãóóëàõ àðä÷èëñàí çàñàãëàëä øèëæèæ, äýëõèéí
áóñàä îðíóóäûí íýãýí àäèë àðä÷èëàë, õºãæëèéí çàìààð çàìíàí, íèéãýì
ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé øèíý÷ëýë õèéõýä îðøèæ áàéâ. Ãýâ÷ óëñ îðíûã
÷ºëººëºõ òýìöýë ¿ðãýëæèëæ áàéñàí áàéëäààíû öàã ¿åñ òóë àðäûí çàñãèéã

1
Ê.Ê. Áàéêàëîâ. “Ðàçãðîì áàíäû Êàéãîðîäîâà. /Çàïàäíàÿ Ìîíãîëèÿ/ /Âñïîìèíàíèÿ
íà÷àëüíèêà ýêñïåäèöèîííîãî îòðÿäà/ Ì., 1932. ÁÕ-ûí ÝØÕ-èéí íîìûí ñàí. Öîõèìîë ýõ.
òàë-43.
2
Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä.
ÓÁ., 1980. òàë-26.

116
îðîí äàÿàð äýëãýð¿¿ëæ áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîëîí
òóëãàð÷ýý.
1921 îíû ¯II ñàðûí 23-íä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü òºðèéí õýðýãò
õààíû ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàæ, çàñãèéí ýðõèéã ÀÇÃ-ò òºâëºð¿¿ëñíèéã
çàðëàæ, îëîí ãàçàð õîøóóäûí òºëººëºã÷äèéí õóðëûã Íèéñëýë Õ¿ðýýíä
õóðàëäóóëàõ áîëñîíûã ìýäýãäæýý. Òóñ õóðàë íü 1921 îíû ¯III ñàðûí
ñ¿¿ë÷ýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õóðàëäàæ, àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò çàñàã
áàéãóóëñíûã ñàéøààí äýìæèõèéí õàìò Óëñûí èõ õóðàë õóðàëäóóëàõ õ¿ðòýë
Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûã çºâëºõ ýðõòýéãýýð áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí
áºãººä “Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëûí ä¿ðýì õýìæýý”-ã 1921 îíû IÕ ñàðûí 20-íä
áàòàëæýý. Ò¿ð öàãèéí õóðàë íü ÿàìäûí òýðã¿¿í áà äýä ñàéäóóä, ýðõýëñýí
ò¿øìýä, àéìàã, øàâü öýðýã áà çàëóó÷óóäûí áàéãóóëëàãûí òºëººëëèéã
áàãòààñàí, íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð çàñãèéí ãàçàðò çºâëºõ ýðõòýé
áàéãóóëëàãà áàéâ. ÓÒÖÕ íü 1924 îíû I ñàðä òàòàí áóóãäæýý.
1921 îíû ÕI ñàðûí 1-íä ÀÇÃ-ààñ “Òàíãàðãèéí ãýðýý”-ã áàòëàí ãàðãàâ.
Õýìæýýò öààçàò Áîãä õààí áà ÀÇÃ-ûí òóñ òóñûí ýðõ õýìæýý áîëîí
òýäãýýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààã òîäîðõîéëñîí ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð “Ìîíãîë
óëñûí Áîãä õààí Æàâçóíäàìáà õóòàãòàä øàðûí øàøíû á¿õ õýðãèéã
õÿçãààðã¿é ýðõëýõ ýðõèéã ¿ëäýýæ, ÀÇÃ-ààñ òîãòîîí ÿâóóëàõ àëèâàà øèíý
õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä õààí òàíä àéëòãàí ñîíñãîõ õýäèé ÷ õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä
çºâõºí íýã óäààãààñ èë¿¿ áóöààõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîõ ýðõã¿éã îíöëîí çààæýý1.
Ò¿¿í÷ëýí îíöãîé íºõöºëä Çàñãèéí ãàçàð íü õààíä àéëòãàõã¿éãýýð
÷óõàë òóøààë øèéäâýð ãàðãàæ áîëîõûã ìºí òîãòîîæ, òýðã¿¿í, äýä ñàéä,
öýðãèéí æàíæèí áà äýä æàíæèí íàðààñ áóñàä àëáàí òóøààëòíûã Çàñãèéí
ãàçàð øóóä òîìèëæ áàéõààð çààæýý. “Òàíãàðãèéí ãýðýý” íü òóõàéí ¿åèéí
Ìîíãîëûí íèéãìèéí ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã á¿ðýëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí
íýã áîëîõ ÀÇÃ áà Áîãä õààíû õîîðîíäûí õàðèëöààã òîäîðõîéëñîí ãîë
áàðèìò áè÷èã òºäèéã¿é àðäûí ýðõò ¸ñûã ýðõ ç¿éí õóâüä áàòàëãààæóóëàõ
÷óõàë àëõàì áîëîâ.
Àðäûí çàñàã òîãòñîí öàãààñàà ýõëýí õóóëü öààç, ø¿¿õèéí õóó÷èí
òîãòîëöîîã äàðóé óñòãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýýã àâ÷ýý. 1921 îíû ¯II
ñàðûí 30-íä õýðýãòíèéã áàéöààí øèéòãýõýä ýð¿¿ ø¿¿ëò çýðýã õàðãèñ àðãà
õýðýãëýõèéã çîãñîîõ, îëîí ç¿éëèéí àëàõ ÿëûã õºíãºòãºí ¿çýõ, æèëä
øèëæ¿¿ëýí ãÿíäàíä õîðèõ, õºäºëìºð ýðõë¿¿ëýõ çýðãýýð ñîëèõ øèéäâýðèéã
ãàðãàâ1. Õàðèí çàñàã òºðººñ óðâàõ áîëîí öýðãèéí õýðýãò õîëáîãäîëòîé ÿëûã
õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéâ.
Àðäûí ýðõò ¸ñûã íèéãìèéí àìüäðàëä áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä õºäºëìºð÷äèéí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàâ. 1921
îíû ¯III ñàðûí 25-íä “Áîøãûã õàëàõ çàëóó÷óóäûí ýâëýë” /ÌÕÇÝ/ 17
ãèø¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàãäàæ, ÌÀÍ-ûí óäèðäëàãààð íèéãìèéã ººð÷ëºõ
¿éëñýä èäýâõèéëýí îðîëöîæ ýõýëæýý. 1921 îíû ýöñýýð ÌÕÇÝ-èéí
òºëººëºã÷ 8 õ¿í Ýðõ¿¿ õîòíîî î÷èæ, Ìîñêâàä áîëîõ Äîðíî äàõèíû èõ
õóðëûã áýëòãýõ áàãà õóðàëä îðîëöñîí àæ2.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ÌÀÍ çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä áýõæèæ, ýãíýý íü
ºðãºæèâ. 1921 îíä ÍÒÕ-îîñ Íàìûí ò¿ð ä¿ðìèéã ººð÷ëºí áîëîâñðóóëæ,
1921 îíû XII ñàðä õýëýëöýæ “ÌÀÍ-ûí ä¿ðýì” áîëãîí áàòàëæ, ýýëæèò èõ
õóðàë õ¿ðòýë äàãàæ ìºðäºõ áîëæýý. Îðîí íóòàãò òºëººëºã÷èä òîìèëæ

1
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954. òàë-31.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðàë. ÓÁ., 1984., òàë-170.
2
Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ.” ÓÁ., 2000. òàë-316.

117
Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ò¿øýýò õàí, Äàëàé ã¿í, Ñýöýí õàí àéìãèéí Ñýöýí õàíû
õîøóóäàä íàìûí àíõíû ¿¿ð¿¿äèéã áàéãóóëàâ. 1921 îíû ýöýñò íàìûí ¿¿ð 3,
íèéò ãèø¿¿äèéí òîî 225-ä3 õ¿ð÷ýý.
ÀÇÃ-ààñ àâñàí ýäãýýð àëõìóóä íü óëñ îðíû áàéäëûã òîãòâîðæóóëàõ,
àðä èðãýäýýñ ÀÇÃ, ò¿¿íèé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã îéëãîí äàãàõ, õàðèéí
ýçýðõèéëýëýýñ óëñ îðíîî ÷ºëººëºõ òýìöýëä ºðãºíººð îðîëöîõîä ÷óõëààð
íºëººëºâ.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä
óëñóóäàä çàðëàí ìýäýãäýæ, òýäýíòýé õîëáîî õàðèëöàà òîãòîîõûã íýí
÷óõàëä ¿çýæ áàéëàà. Õóâüñãàëûí ÿëàëòûã çàðëàí òóíõàãëàõààñ ç¿ã ºìíºõºí
1921 îíû ¯I-¯II ñàðä Ìîñêâà õîòíîî õóðàëäñàí Êîìèíòåðíû III èõ õóðàëä
ÌÀÍ-ûí òºëººëºã÷ººð îðîëöñîí Æ.Öýâýýí, Õîðîë íàð ÀÒÇÃ-ûí
äààëãàâðààð ÇÎÓ-ûí Ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàð Ã.Â. ×è÷åðèí, ò¿¿íèé
îðëîã÷ Ë.Ì. Êàðàõàí íàðòàé óóëçàí õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õàðèëöààíû
¿íäñýí çàð÷ìûí àñóóäëààð ñàíàë ñîëèëöæýý.
Óëìààð 1921 îíû ¯II ñàðûí 26-íä ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ûí Ýðõ¿¿ äýõü
òºëººëºã÷ Á.Ç. Ùóìÿöêèéãýýñ “…Îðîñûí Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí
ÿçãóóð ¿íäñèéã äàãàæ óëñ áîëãîõûã çºâøººðºâ…”1 õýìýýí ìýäýãäýæ,
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã äýìæèõýý èëýðõèéëæýý. ÌÀÇÃ íü ÇÎÓ-ûí
òóñëàìæòàéãààð áóñàä óëñ îðíóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîõ çîðèëòûã ãàäààä
áîäëîãûíõîî ãîë áàðèìòëàë áîëãîæ , 1921 îíû IÕ ñàðûí 10-íä Åðºíõèé
ñàéä áºãººä Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ä.Áîäîîãîîñ ÇÎÓ-ûí ÃÕÀÊ-ò íîîò áè÷èã
èëãýýí, øèíý òóëãàð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë óëñààñ äýëõèéí óëñ îðíóóäòàé,
ò¿¿íèé äîòîð ÄÈÓ-òàé íàéðàìäàë, õóäàëäààíû ãýðýý áàéãóóëàí õàðèëöàà
òîãòîîõîä çóó÷èëæ ºãºõèéã õ¿ñ÷ýý.
Ìîíãîë óëñûí õ¿ñýëòèéã ÇÎÓ çºâøººðñºí2 õýäèé ÷ Õÿòàäûí òàëûí,
íýí ÿëàíãóÿà óìàðä Õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí èëòýä äàéñàãíàñàí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ õî¸ð îðíû õîîðîíä õýâèéí õàðèëöàà òîãòîîõ áîëîìæ
íèëýýä óäààí õóãàöààíû òóðøèä ãàðñàíã¿é. Ýíý íü áóñàä óëñ îðíóóäààñ
øèíý Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëä õàíäàõ õàíäëàãàä ÷ òààã¿é íºëºº
¿ç¿¿ëæýý. 1921 îíû IÕ ñàðûí 14-íä äýëõèéí îëîí óëñàä õàíäñàí Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí óðèàëãàä Àíãëè, Àìåðèê, ßïîí çýðýã òîìîîõîí ã¿ðí¿¿ä
õàðèó èð¿¿ëñýíã¿é.
Ýë íºõöºëä ÀÇà íü 1921 îíû Õ ñàðä Ñ.Äàíçàí òýðã¿¿òýé,
Ä.Ñ¿õáààòàð, Á.Öýðýíäîðæ, Øèðíýíäàìäèí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé á¿ðýí
ýðõò òºëººëºã÷äèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéëãýõýýð
èëãýýæýý. 1921 îíû ÕI ñàðûí 5-íä “Ìîíãîë, Îðîñ óëñûí õîîðîíä
íàéðàìäëûí áàðèëäëàãà áàéãóóëàõ òóõàé“ ãýðýý áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
Óã ãýðýý áè÷èãò “…òóñ òóñûí çàñãèéí ãàçðûã õóóëü ¸ñíû çàñãèéí ãàçàð ìºí
áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷, á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ áà êîíñóëóóäûã õàðèëöàí
ñóóëãàõ, ººð ººðñäèéí íóòàã äýâñãýðò íºãºº ýòãýýäýýñ áàéëäàõ áà
äàéñàãíàã÷ õ¿÷èéã ¿ë îðóóëàõ, ò¿¿íä çîðèóëñàí áóó çýâñãèéã íýâòð¿¿ëýí
ºíãºð¿¿ëýõã¿é” áàéõààð çààæýý3. Ò¿¿í÷ëýí óðüä õààíò Îðîñîîñ Ìîíãîëä
òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí áà Ìîíãîë

3
Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò. ÓÁ., 1997, òàë-141.
1
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà. 1921-1974. Áàðèìò áè÷èã, ìàòåðèàëûí ýìõýòãýë. 1
áîòü.1921-1940. ÓÁ., 1976. ò-67.
2
̺íòýíä. òàë-69.
3
̺íòýíä. òàë-82-83.

118
äàõü Îðîñûí öàõèëãààí ìýäýýíèé ãàçðûã áàðèëãà õýðýãñëèéí õàìò ÀÇÖûí
ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõýýð òîãòæýý. Ãýðýý íü õºðø õî¸ð îðíû öààøäûí
õàðèëöààíû åðºíõèé çàð÷ìûã òîäîðõîéëñîí à÷ õîëáîãäîëòîé òºäèéã¿é
Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ àíõíû ÷óõàë áàòàëãàà áîëæýý.
Íàéðàìäëûí ãýðýýã 1921 îíû ÕII ñàðûí 31-íä ÓÒÖÕ-ààð ñàéøààí
áàòàëæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûã áýõæ¿¿ëýõ , áóñàä óëñ îðíîîð õ¿ëýýí
çºâøººð¿¿ëýõ òàëààð àâñàí ýäãýýð àðãà õýìæýý íü ä¿íä íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëýõ øèíý÷ëýëò ººð÷ëºëòèéí ýõíèé àëõìóóäûã
õèéõ áîëîìæèéã îëãîâ. Äýýðõè ÷èãëýëä øèíý çàñãààñ àâñàí àíõíû àðãà
õýìæýý íü 1921 îíû ¯II ñàðûí 19-íä ÀÇÃ-ààñ àðä ò¿ìíèé àìüäðàëä èõýýõýí
íýðìýýñ áîëæ áàéñàí ºðòººíèé àëáûã õºíãºâ÷ëºõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ,
ºðòººíèé àëáàíû ä¿ðìèéã áàòëàí, õîëáîãäîõ áóñàä àñóóäëûã íýãýí àäèë
øèéäâýðëýñýí ÿâäàë áàéâ.
Àðä îëíû àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, óëñûí ñàíã àðâèæóóëàõ ¿¿äíýýñ
ÀÇà íü 1921 îíû ¯II ñàðûí 30-íä “Ãàäààäûí õóäàëäàà÷èä, ìºíãº
õ¿¿ëýã÷äýä òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ, àðä îëîí áà
õîøóóäààñ ãàäààäûí õóäàëäàà÷äàä òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîí, ¿¿íýýñ
õîéø ºð øèð ¿¿ñãýõèéã öààçëàí çîãñîîõîîð òîãòîîâ1. Óëìààð ãàäààäûí
õóäàëäàà ¿éëäâýð ýðõëýã÷èä áà õóâüñãàëûí ºìíºõ Îðîñ áà Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðóóäûí ìýäýëä áàéñàí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä, ãàäààäûíõàíä
ò¿ðýýñýëñýí óóðõàéíóóäûã ÀÇÃ-ûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýâ.
Äîòîîä ÿàìíû äýðãýä øóóäàí, öàõèëãààí õàðèëöààíû
áàéãóóëëàãóóäûã òóñãàéëàí áàéãóóëæ, Ñîíãèíû Áèî ìàë ýìíýëãèéí ãàçðûí
¿íäñýí äýýð ìàë ýìíýëãèéí óëñûí àëáà áàéãóóëàõ àæëûã òºëºâëºí
ÿâóóëàõààð òîãòæýý.
Áàéëäààíû öàãèéí íºõöºëä öýðãèéã á¿õèé ë ç¿éëýýð õàíãàõ, òºðèéí
àïïàðàò, óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí öàëèí
õºëñ, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòàä õýðýãëýãäýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áóé áîëãîõ
ÿâäàë íýí ÷óõëààð òàâèãäñàí ¿åä 1921 îíû íàìàð ãààëü, òàòâàðûí øèíý
òîãòîëöîîã ¿¿ñãýí ÿâóóëàâ. ×èíãýõäýý àëáàí òàòâàðûí äèéëýíõèéã èõýñ
äýýäýñ, ëàì íàðûí áîëîí ÷èíýýëýã àæ àõóé, ãàäààäûí ¿éëäâýðò
îíîãäóóëàõ, ìºí îëçîëñîí ¿íýò ç¿éë¿¿äèéã àøèãëàõ çàìààð õºðºíãèéí
¿¿ñâýðèéã áóé áîëãîõîä ãîëëîí àíõààð÷ áàéâ.
Àëáàí òàòâàðûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ ¿¿äíýýñ Çàñãèéí ãàçðààñ íèéò
ìàëûí òîîã ãàðãàõûã àéìàã, øàâèéí çàõèðãààäàä ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéâ. ÀÇÃ,
ÌÀÍ-ààñ íýí äàðóé õýðýãæ¿¿ëñýí äýýðõè àðãà õýìæýýí¿¿ä íü øèíý òºðèéí
ýðõ ìýäëèéã äýýøë¿¿ëýõ, óëñûí õýðýãöýýò õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã
áóé áîëãîõîä ÷èãëýñýí óëñ òºð íèéãìèéí îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë
ÿâäëûí ýõëýë íü áàéñíààðàà îíöëîã þì. Ýíýõ¿¿ àíõíû îëîëò àìæèëòûí
¿íäñýí äýýð ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí äàðààãààð òºð çàñãààñ õýðýãæ¿¿ëýõ
áîäëîãûã íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëàâ. 1921 îíû IX, XII ñàðä çàðëàñàí “Íàì,
çàñãààñ îéðûí öàãò ã¿éöýòãýõ áîäëîãóóä”, “ÌÀÍ-ûí îäîî äàðóé ýðõýì ÷óõàë
áîëãîí ÿâóóëáàë çîõèõ ç¿éë¿¿ä” õýìýýõ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä øèíý òºðèéí
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã òîìú¸îëîí òîäîðõîéëæýý.
Àðäûí ýðõòýé, õýìæýýò öààçàò Ìîíãîë óëñàä õèéõ íèéãýì ýäèéí
çàñàã, óëñ òºð, ñî¸ëûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí ÷èãëýë íü îðîí íóòãèéí
çàõèðãààäûã àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ, õóóëü öààç,

1
Àðäûí çàñãààñ 1921-1924 îíä àâñàí õóâüñãàëò àðãà õýìæýýí¿¿ä. ÓÁ., 1954. òàë-164.

119
ø¿¿õèéí øèíý òîãòîëöîîã áóé áîëãîõ, õàìæëàãàò ¸ñûã õàëæ, èõýñ äýýäñèéí
èë¿¿ ýðõ äàðõûã óñòãàõ, àëáàí òàòâàðûí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýí ººð÷èëæ
æóðàìëàõ, ãàäààäûí êàïèòàëûí íºëººã õÿçãààðëàæ, óëìààð óëñûí ýäèéí
çàñãààñ øàõàí ãàðãàõ çýðýã õóó÷íûã ýâäýí ººð÷ëºõèéí çýðýãöýýãýýð àðäûí
ýä õýðýãëýã÷äèéí õîðøîî áà ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã áàéãóóëàõ, èðãýíèé
áîëîâñðîëûí õýðãèéã ¿¿ñãýí ÿâóóëàõ çýðýã öîî øèíý çîðèëòóóäûã
äýâø¿¿ëñýíä îðøèæ áàéâ.
Àðäûí òºðººñ øèíý çîðèëòóóäûã õ¿÷ áîëîëöîîíû õèðýýð
øèéäâýðëýæ ýõýëñíèé òîîíä Ìîíãîëûí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîîã
¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ÿâäàë ç¿é ¸ñîîð îðíî. Ýäèéí çàñãèéí øèíý òîãòîëöîîã
áóé áîëãîõîä ¿íäýñíèé õóäàëäàà îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîéã àíõààðàí ¿çñýí
òºðèéí óäèðäëàãà õîðøîîã õàìãèéí çîõèñòîé õýëáýð õýìýýí ñîíãîí àâ÷,
1921 îíû Õ ñàðûí 26-íä Ñàíãèéí ÿâäëûí ÿàìàíä Õîðøîîíû õýëòýñ
áàéãóóëæ, ÕI ñàðä 53 ç¿éëòýé ä¿ðìèéã áàòàëæýý. ̺í îíû ÕII ñàðûí 16-íä
ÌÕÒÕ-íû õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí àíõäóãààð õóðàë õóðàëäàæ, ÀÇÃ-ààñ
Õîðøîîíû ¿íäñýí õºðºí㺠áîëãîí 10 ìÿíãàí ëàí ìºí㺠øèëæ¿¿ëæýý.
Õîðøîî íü 70 ãàðóé ãèø¿¿í, 15 ìÿíãàí ëàí ìºíãºíèé õºðºí㺠ñàíõ¿¿òýéãýýð
¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëæýý. Õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîîíû ãîë ¿¿ðýã íü
¿íäýñíèé çàõ çýýëèéã ààæìààð ýçýìøèõ, õ¿í àìûã ºðãºí õýðýãöýýò
áàðààãààð õàíãàõàä îðøèæ áàéâ. Õîðøîîã ñîíèðõîí ýëñýã÷èä îëøèð÷,
óðüäàõèàñ íèëýýä òóñ íýì¿¿ð áîëæ áàéñàí ÷ òóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãàà ýõëýëòèéí øèíæòýé, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òºäèé ë áýõæèæ
÷àäààã¿é áàéñàí áèëýý.
1921 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí íýí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã íü îëîí
çóóíû õîöðîãäîëûã ãýýæ, îð÷èí ¿åèéí ñî¸ë, áîëîâñðîëûí õýðãèéã ¿¿ñãýí
ÿâóóëàõ ÿâäàë áàéëàà. 1921 îíû ¯III ñàðààñ Çàñãèéí ãàçðààñ ñóðãóóëèéí
àñóóäëûã óäàà äàðàà õýëýëöýí, 26 ç¿éëòýé ñóðãóóëèéí ä¿ðìèéã áàòàëñàí
áà ñóðãóóëèéí õýðãèéã Äîòîîä ÿàìíû ìýäýëä õàâñàðãàí çàõèðóóëæ, ÍÒÕ-
íû ò¿øìýë Äóãàðæàâûã õýëòñèéí äàðãààð òîìèëîí àæèëëóóëàâ. Àíõíû áàãà
ñóðãóóëèéã 1921 îíû ÕI ñàðûí 2-íä Öàõèëãààí ìýäýýíèé õîðîîíû áàéðàíä
100 îð÷èì õ¿¿õýäòýéãýýð íýýæýý. “Áàãà ñóðãóóëèéí ä¿ðýì” ¸ñîîð ìîíãîë
õýë, òîî áîäëîãî, äýëõèéí áàéäàë, ò¿¿õ çýðýã 8 õè÷ýýëèéã õóâààðèéí äàãóó
çààõ ¸ñòîé áàéñàí áîëîâ÷ áàãø íàð äóòàãäàëòàé õèéãýýä îëîí ò¿ìýí
ñóðãóóëèéí õýðãèéã óõàìñàðëàí îéëãîîã¿é áàéñàí çýðýã øàëòãààíû óëìààñ
ìîíãîë õýë, òîî áîäëîãûí õè÷ýýëèéã èõýâ÷ëýí ¿çýæ, Îíõîä Ñ.Æàìúÿíãèéí
çîõèîñîí “Ìîíãîë ¿ñãèéí àéìàã, àíõ ñóðàõ õºâã¿¿äèéí îþóíû àìûã íýýõ
òîäîðõîé òîëü õýìýýãäýõ îðøâîé”, “Ìîíãîë ¿ñãèéí ¸ñûã º÷¿¿õýí òºäèé
òîâ÷ëîí ãàðãàñàí áàéäàë” íîìóóä áîëîí “Öààñàí øóâóó”, “Îþóí ò¿ëõ¿¿ð”
çýðãèéã õýðýãëýæ áàéæýý.
Ò¿¿í÷ëýí íàñàíä õ¿ðýã÷èä, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàõ àæëûã õîëáîãäîõ ÿàì ãàçðóóäààñ ýðõëýí ÿâóóëæ áàéâ. Öýðãèéí
ÿàìíû õàðèëöàí íýâòðýëöýõ ãàçàðò àæèëëàõ òåëåôîí áà öàõèëãààí
ìýäýýíèé àëáàí õààã÷äûã áýëòãýõ ñóðãóóëü áàéãóóëàõ òóõàé ÀÇÃ-ûí
òîãòîîë1 1921 îíû ÕII ñàðûí 20-íä ãàðñàí íü òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã áýëòãýõ àæëûí ýõëýë áàéâ.
1921 îíû ýöñýýð ãàìèí, öàãààíòíû ¿åä ýâäýðñýí õýâëýëèéí ãàçðûã
çàñâàðëàí àæèëëóóëæ, øààðäëàãàòàé íîì ñóðàõ áè÷ãèéã ìîíãîë õýëýýð
õýâëýæ áàéâ. Ýíý ¿åýñ ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÀÇÃ-ûí òºâ õýâëýë “Óðèà” ñîíèí
1
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ñî¸ë øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õàðèëöàà. /1921-1960/ Áàðèìò
áè÷ãèéí ýìõýòãýë. 1. áîòü ÓÁ., 2000. òàë-16. /ÌÓ ÓÒÀ. Ô-1. ä-1. õí-67./

120
áà Ìîíãîëûí öàõèëãààí ìýäýýíèé àãåíòëàãèéí Ìîíòà“ ìýäýýëýë ñýòã¿¿ë
ãàðàõ áîëîâ.
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû àíõíû áàéãóóëëàãà-Íîìûí õ¿ðýýëýí
áàéãóóëàõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë 1921 îíû ÕI ñàðûí 9-íä ãàð÷ýý.
ÿí Æàìúÿí, ã¿í Äàøíÿì, ò¿øìýë Áàò-Î÷èð, ýðäýìòýí Æ.Öýâýýí íàð
õ¿ðýýëýíãèéí 15 ç¿éëòýé ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëæýý. 1921 îíû ÕI ñàðûí 22-
íä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àíõäóãààð õóðàëäààí áîëæ, äàðãàä
Ñ.Æàìúÿí, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä çàéñàí Áàò-Î÷èðûã òîìèëæ “…Ìîíãîë
õýëèéã ýðõýì áîëãîí åâðîïûí õýëíýýñ îëîí óëñûí ò¿¿õ, ò¿âýä õýëíýýñ
öàíèäûí óõààíû íîìóóäûã îð÷óóëàõ, Õ¿ðýý, Ìàéìàà çýðýã ãàçðààñ ìîíãîë,
ìàíæ áè÷èã ñóðâàëæëàí îëîõ, çàðèìààñ ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõûã íü
îð÷óóëàõ..”2 ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýâ. Õ¿ðýýëýíä àíõëàí õýë óðàí çîõèîëûí òàñãèéã
íýýæ ýðäýìò ãàâæ Çàâà Äàìäèí, Ǻâëºëòèéí ñóäëàà÷ Â.È. Ëèñîâñêèé íàðûã
óðèí àæèëëóóëæ3, ñóäàëãààíû áààç ñóóðèéã áóé áîëãîõ ÿâäëûã îéðûí
çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëýí àæèëëàæ ýõýëæýý. Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíûã
õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò çàðöóóëàõ á¿õèé ë õºðºíãèéã óëñûí ñàíãààñ ãàðãàæ áàéâ.
ÀÇÃ-ààñ 1921 îíû äóíäààñ ýöýñ õ¿ðòýë àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí ýäãýýð á¿õ
àëõìóóä íü äàðààãèéí îí æèë¿¿äýä íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðò àðä÷èëñàí
ººð÷ëºëò¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýõ ¿íäýñ áîëîâ.

§ 4. Õóâüñãàëûí íèéãìèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýí,

àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéæ ýõýëñýí íü / 1922-1924/

ÀÇÃ-ààñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí àðä÷èëñàí àðãà õýìæýýí¿¿ä.

Ìîíãîë îðíûã ãàìèí, öàãààíòíààñ á¿ðýí ÷ºëººëñíèé ä¿íä äîòîîä
àìüäðàëûã òºâõí¿¿ëýõ, íèéãìèéí øèíý÷ëýë õèéõ öîî øèíý áºãººä õ¿íäõýí
çîðèëòûã øèéäâýðëýõ áîëîëöîî á¿ðäýâ. ÀÇÃ-ààñ 1922 îíû I ñàðûí 25-íä
õàìæëàãà íàðûã ñóì àðäûí äàíñàíä øèëæ¿¿ëýõ ò¿¿õò øèéäâýðèéã ãàðãàæ,
¯ ñàðûí 5-íä çàñàã íî¸äûí õàìæëàãà çàõèðàõ ýðõèéã öóöàëæ, òàìãûã
õóðààí àâñíààð Ìîíãîë îðîíä õàìæëàãàò ¸ñûã ¿¿ðä óñòãàæýý.
1923 îíû III ñàðûí 22-íä áàòàëñàí “Ìîíãîë óëñûí îëîí çàñàã áà
çàñàã áóñ âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì”-ýýð îëîí çóóíû òóðø
íèéãìèéí äàðëàã÷ àíãè áàéñàí èõýñ íî¸äûí çàñàãëàõ ýðõèéã ýãíýãò óñòãàæ,
õýòýðõèé ýðõ ÿìáà, ñ¿ð õ¿÷èéã õÿçãààðëàâ. Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì íü Ìîíãîë óëñûí
á¿õ èðãýäèéã õóóëèéí ºìíº òýãø ýðõòýé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë
àëõàì áîëîâ.
Àðäûí çàñãèéã íèéòýýð äýëãýð¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ íýí ÷óõàë ¿íäýñ íü
îðîí íóòãèéí õóó÷èí çàõèðãààã øèíý÷ëýõ ÿâäàë áàéâ. 1922 îíîîñ íóòãèéí
çàõèðãààäûã àðä÷èëàõ àæèë ýõýëæýý. 1923 îíû III ñàðûí 23-íä “Ìîíãîë
óëñûí íóòãèéí çàõèðãààíû ä¿ðýì”-èéã áàòëàâ. Ä¿ðìèéí 1-ð ç¿éëä «Áèäíèé
Ìîíãîë óëñ íýãýíò àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò óëñûí çàñãèéã
áàéãóóëñàíû òóë àðâàí ãýðýýñ äýýø áàã, ñóì, õîøóó, àéìàã, óëñûí çàñãèéí
ãàçàð õ¿ðòýë òóñ òóñ àðäûí òºëººëºã÷äèéã ñîíãîæ õóðàëäóóëàõ, äýñ
äàðààëàí õóðàë áàéãóóëæ, ýëäýâ ç¿éëèéã ø¿¿ìæëýí õýëýëö¿¿ëæ, îëîíõèéí
ñàíàëààð òàñëàí òîãòîîæ, àðäûí ýðõèéã ýðõýìëýí õ¿íäýòãýâýýñ çîõèíî»2
õýìýýí çààæ çàñàã çàõèðãààíû äîîä íýãæ¿¿äèéã áàéãóóëàõ, òîî õýìæýý, á¿õ

2
Õ.Ýíõ ò¿âøèí. “Æàìúÿí ã¿í”, ÓÁ.,1999. ò-37.
3
Êðàòêèé î÷åðê èñòîðèè Àêàäåìèè íàóê ÌÍÐ. ÓÁ., 1981. ñòð-8.
2
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. 1920-1940. 1-ð äýâòýð. ÓÁ., 1966. òàë-121-
122.

121
øàòíû õóðëûí äàðãà, àëáàí òóøààëòíûã ñîíãîõ çàð÷ìûã òîäîðõîéëîí
òîãòîîñîí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé çàõèðãàà, Äàðüãàíãà, Õîâä õÿçãààðûí
îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí Øàâèéí òóõàé òóñãàéëñàí ä¿ðì¿¿ä
áàòëàãäàí ãàðàâ. 1923 îíû ¯II ñàðûí 15-íä áàòëàãäñàí Øàâèéí ä¿ðìýýð
øàâèéã õîøóóäûí íýãýí àäèë çàõèðãààíû íýãæ áîëãîí ººð÷èëæýý. Ýíý
á¿õýí íü Øàâü õýìýýõ îíöãîé ýðõòýé íèéãìèéí íýãýí õýñýã Áîãä ãýãýýíèé
èâýýëä áàéñíûã ººð÷èëæ, ò¿¿íèéã óëñûí ºìíº õàðèóöàõ ¿¿ðýãòýé áîëãîñíûã
àëáàí ¸ñîîð õóóëü÷èëñàí õýðýã áàéâ. Óëìààð àðâàí ãýð, áàã, ñóìûí
õóðëóóä øàò äàðààëàí áîëæ 4 àéìàã, Èõ øàâü, Õºâñãºëèéí Óðèàíõàé,
Õîâäûí òàðèà÷èí õîøóó ãýñýí 7 ãàçàðò á¿õ øàòíû 11960 õóðàë
áàéãóóëàãäæýý1. Íóòãèéí çàõèðãààã àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöàä, 1923 îíä 4 àéìàã,
116 õîøóóã óðüäûí àäèë çàñàã íî¸äûí íýðýýð íýðëýõèéã çîãñîîæ, àðä îëíû
ñàéí ìýäýõ òîìîîõîí óóë áóþó ãàçàð óñíû íýðýýð íýðëýõ áîëæýý2. Ñýöýí
õàí àéìãèéã Õàí Õýíòèé óóëûí, Ò¿øýýò õàíûã Áîãä õàí óóëûí, Ñàéí íî¸í
õàíûã Öýöýðëýã ìàíäàë óóëûí, Çàñàãò õàíûã Õàíòàéøèð óóëûí àéìàã
õýìýýí òóñ òóñ íýðëýæýý. Äýýðõè á¿õ àðãà õýìæýýíèé ä¿íä Ìîíãîë óëñûí
òºðèéí ýðõèéã ñîíãóóëèéí çàð÷èìä ¿íäñýëñýí àðäûí õóðàë õýìýýõ
òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãóóä áàðèõ áîëæýý.
Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ýðõ õýìæýýã òîäîðõîéëñîí “Ìîíãîë óëñûí
àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ò¿ð ä¿ðýì”-èéã áîëîâñðóóëàí, òºð çàñãèéí áîäëîãûã
îëîí ò¿ìýíä õ¿ðãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí ”Òºëººíèé ò¿øìýëèéí ä¿ðýì”-èéã
øèíý÷ëýí ìºðäñºí íü òºðèéí àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ õóóëü
ýðõèéí ÷óõàë ¿íäýñ áîëîâ. 1922 îíû XII ñàðûí 14-íä ÀÇÃ-ûí äýðãýä “Öààç
õóóëèéã ýìõëýõ õýëòýñ” áàéãóóëàãäàæ, 1924 îí õ¿ðòýë “Õàìæëàãûã õàëàõ
òóõàé”, “ÓÒÖÕ-ûí ä¿ðýì”, “ÀÇÃ-ûí õóðëûí ä¿ðýì”, ºðòºº àëáàí òàòâàðûí
òóõàé áîëîí “Íóòãèéí çàõèðãàà, âàí ã¿íã¿¿äèéí ýðõ õýìæýýíèé ä¿ðýì” çýðýã
îëîí àðâàí õóóëü ä¿ðìèéã áàòëàí òîãòîîñîí íü àðäûí òºðèéí ýðõ ç¿éí
¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõëààð íºëººëºâ.
Ò¿¿í÷ëýí õýðýãòíèéã óõóóëàí ñýíõð¿¿ëýõ, ãÿíäàíãèéí áàéäëûã
ñàéæðóóëàõ òàëààð øèíý àãóóëãà á¿õèé òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéâ.
Àðäûí ýðõò ¸ñíû áàñ íýã ÷óõàë øèíæ áîë òºð, çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû õÿíàëòûã áóé áîëãîæ ýõýëñýíä îðøèíî. 1922 îíû ¯ ñàðûí 23-
íä ÀÇÃ-ûí äýðãýä Õÿíàí øàëãàõ õýëòñèéã áàéãóóëñàí íü àðäûí ýðõò ¸ñûã
õàìãààëàõ, íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãóóä äàõü õ¿íä ñóðòàëòàé òýìöýõ,
òýäãýýðèéí àæëûã ñàéæðóóëàõ áîëîí øèíý õóóëü ä¿ðìèéã áèåë¿¿ëýõýä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
ÀÇÃ-ààñ óëñ òºðèéí ñàëáàðò àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí íýí ÷óõàë àðãà õýìæýý
áîë Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ÿëàëòûã
áýõæ¿¿ëýõ áàòàëãàà áîëñîí ÀÆÖ-èéã öààøèä ºðãºæ¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ
ÿâäàë áàéëàà. Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ áîëîëöîîíä çîõèöóóëñàí
“öººí òîîíû õ¿÷èðõýã öýðýã”-òýé áàéõ çàð÷ìûã áàðèìòëàí, ÀÆÖ-èéã
åâðîïûí, ò¿¿íèé äîòîð ÇÎÓ-ûí óëààí öýðãèéí áàéãóóëàëòûí îíîë, æèøèãò
òóëãóóðëàí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä ººð÷ëºí çîõèîí áàéãóóëàõ
àæëûã ýõëýâ. Öýðãèéí øèíý÷ëýë íü àíãè, õîðîîäûã áàéãóóëàõ, îðîí òîîã
íýìýõ, çýâñýã õýðýãñëèéã ñàéæðóóëàõ, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí óëñ òºðèéí
áà áàéëäààíû áýëòãýëèéã ñàéæðóóëàõ çýðýã îëîí àñóóäëûã õàìðàí
õýðýãææýý. 1924 îí áîëîõîä Ìîíãîë àðäûí öýðýã íü òºâèéí áà õÿçãààðûí
1
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1984. òàë-325.
2
Çàðÿ. 1923. ¹31. ñòð-26.

122
ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýæ, èõ áóó, ïóëåì¸ò áóó, óóðûí òýðýãíèé
õîðîî, õîëáîîíû ñàëàà, Äàðãûí ñóðãóóëü, õàðèëöàí íýâòðýëöýõ
ñóðãóóëüòàé áîëñîí áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí ÌÀÖ-èéí äýýä óäèðäàõ áàéãóóëàãà-Á¿õ
öýðãèéí çºâëºëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð, Ñóðãàí
áîëîâñðóóëàõ õýëòýñ, Ãàäààä òàãíóóëûí õýëòýñ, Ãààëèéí õîðîî,
Öàãäààãèéí àëáà, Ýìíýëãèéí õîðîî õàðúÿàëàãäàæ áàéâ. Äýýðõè àðãà
õýìæýýí¿¿ä íü òóñ îðîíä àðä÷èëñàí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàõ
áýëòãýëèéã óëñ òºðèéí àìüäðàëûí õ¿ðýýíä õàíãàñàí ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëîâ.
Ìîíãîëä ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëæ, ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéã
ýõëýõ òóõàéí ¿åä òóñ îðíû ýäèéí çàñàã òóéëûí õ¿íä áàéâ.Òóñãààð
òîãòíîëûí îí æèë¿¿äýä ýõýëñýí çàðèì íýãýí øèíý÷ëýë óëñûí ýäèéí
çàñãèéã ººä òàòàõ õýìæýýíä õ¿ð÷ õýðýãæèæ ÷àäààã¿é áàéñíûã çàëãàí ãàìèí,
öàãààíòàí Ìîíãîë îðíûã ýçýðõýí àâñíààð ýäèéí çàñãèéí àñàð èõ íººöºº
àëäæýý. Á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð ãàìèí, öàãààíòíóóä òóñ îðíû ¿íäýñíèé áàÿëàã
áîëñîí ìàë ñ¿ðãýýñ 330.000-ûã äýýðýìäýí àâ÷,1 óëñûí ñàíã õîîñëîí, àðä
îëíûã àìèí òýæýýëýýñ íü ñàëãàñàí áàéâ.
Ýíý íü ÀÇÃ-ûí ºìíº óëñûí ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýõ õ¿íäõýí çîðèëòûã
äýâø¿¿ëýâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëàõ ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü îëîí
¿åèéí óëàìæëàëò àæ àõóéã îãöîì ººð÷ëºõã¿éãýýð ºì÷èéí á¿õ õýëáýðèéã
àäèë òýãø õºãæ¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí òàëààð àëü íýãýí õ¿÷èðõýã óëñààñ
õàðààò áîëîõîîñ ñýðýìæëýí, äýëõèéí îëîí îðîíòîé ýâèéã ñàõèí òýãø
ýðõèéí ¿íäñýí äýýð õàðèëöàí àøèãòàé õóäàëäàà õèéõ, ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöàà òîãòîîõîä ÷èãëýõ ¸ñòîé õýìýýí øèíý òºðèéí óäèðäàã÷èä ¿çýæ
áàéëàà.
Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã
áîëîâñðóóëàõ àæèë 1922 îíä ýõýëæ, çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð “Ýäèéí
çàñãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ êîìèññ”-ûã Á.Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí,
Î.Æàìúÿí íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàâ. Òóñ êîìèññûí
áîëîâñðóóëñàí “Ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí áîäëîãî” õýìýýõ áàðèìò áè÷ãèéã
1923 îíû ¯II ñàðûí 24-íèé Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð áàòëàí ãàðãàâ.
Áàðèìò áè÷èãò: òóñ óëñûí àæ àõóéí ¿íäñýí ñàëáàð ìàë àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõèéã ãîë áîëãîí ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéã áàéãàëèéí áàÿëãèéã
àøèãëàõ áà ìàëààñ ãàðàõ ò¿¿õèé ýäèéã áîëîâñðóóëàõ ãýñýí 2 ÷èãëýëýýð
áàéãóóëàõ, òàðèàëàí, çàì, ã¿¿ð, òýýâýð, õîëáîîíû àæëûã ¿¿ñãýõ,
õóäàëäààíû àæëûã ñàéæðóóëæ, ÌÕÒÕ-ã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ, áàíê áàéãóóëæ
¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàõ, ñàíõ¿¿ òºñºâ, äàíñ á¿ðòãýëèéí ñèñòåìèéã
áóé áîëãîõ àñóóäëûã òîäîðõîé òóñãàæýý. ¯¿íèé õàìò ¿éëäâýðèéí áîëîâñîí
õ¿÷íèéã ãàäààä óëñóóäàä ñóðãàæ áýëòãýõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé èðãýäèéã
ëàì, õàð õýìýýí ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð íèéãìèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòàä
îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë õýìýýí ¿çñýí áàéíà.
Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëýõ àæëàà
óëñûí òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã á¿ðä¿¿ëýõýýñ ýõëýâ. 1922 îíû III
ñàðä óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿íäýñ áîëîõ 3 ñàÿ ëàí ìºíãèéã 4 àéìàã, øàâèàñ
õóâü òýíö¿¿õýí òàòàõààð øèéäâýðëýæ, ìºí îíû IY ñàðûí 27-íä “Óëñûí
ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿íäñýí õºðºí㺠áîëãîõ òàòâàð ìºíãºíèé àíõ óäàà õóðààõ ò¿ð
öàãèéí ä¿ðýì”-èéã áàòëàâ. Óã ä¿ðìýýð àëáàí òàòâàðûí áîäëîãûã øèíý
òºðèéí ìºí ÷àíàðò çîõèöóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ, á¿õ àæ àõóéä ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý, àøèã îðëîãîîñ ºñãºí íîãäóóëàõ òàòâàð õóðààõ áîëîâ. Ñ¿ì

1
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàí. Ô-3. ò-1. õí-76. õóóäàñ-661.

123
õèéäèéí õºðºíãº, áîä ìàë òóòàìä 5%-èéí àëáàí òàòâàð íîãäóóëàí õóðààõ
áîëæ, Áîãä ãýãýýí áà ò¿¿íèé îðäíû çàðäëûã ¿ëýìæ õîðîãäóóëàâ. 1923 îíîîñ
õóðàë íîìûí çàðäëûã àðä îëíîîñ õóðààõûã çîãñîîæýý. Èéíõ¿¿ òàòâàðûã
íèéãìèéí áàéäàë, ãàðàë óãñàà õàðãàëçàõã¿éãýýð á¿õ íèéòýýð òºëºõ áîëñîí
íü øóäàðãà ¸ñîíä íèéöýæ, ìºëæèìòãèé ýòãýýäèéã õÿçãààðëàõàä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áàéñíû çýðýãöýýãýýð òàòâàðûí òîî, íýð òºðºë ÷ íèëýýä
íýìýãäñýí áàéâ. Ýíý íü çîõèõ õ¿íäðýëèéã áóé áîëãîñîí ó÷èð Çàñãèéí ãàçàð
ãààëèàñ õóðààõ òàòâàðûí àñóóäàëä îíöãîé àíõààð÷, ãààëèéí õîðîîäûã
òóñãàéëàí áàéãóóëàâ. 1922-1924 îíä òºâ, îðîí íóòàãò ãààëèéí õîðîîä 24
àæèëëàæ áàéâ. ¯¿íèé ä¿íä ãààëèéí òàòâàðûí õóðààìæ, ãàäààäûí
õóäàëäàà÷äààñ àâàõ òàòâàðûã íýìæ ÷àäñàí áºãººä 1922-1924 îíä ãààëèéí
îðëîãî 1,5 ñàÿàñ 2,5 áîëîí ºññºí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷ýý.
ÀÇÃ-ààñ ýäèéí çàñãàà ñýðãýýõ ýõ ¿íäýñ áîëñîí ìàë, àõóéã
õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷ áàéëàà. Áàéãàëèéí ýðõøýýëä á¿ðýí àâòñàí,
í¿¿äëèéí ýð÷èìã¿é ìàë àæ àõóéä îð÷èí öàãèéí äýâøèëò àðãà àæèëëàãààã
íýâòð¿¿ëýõ, ìàëûã áàéãàëü öàã óóðûí ãàìøèã, ýëäýâ ºâ÷íººñ õàìãààëàí
ñýðãèéëýõ íü ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ ÷óõàë íºõöºë áàéñàí ¿åä 1923 îíû
IY ñàðûí 30-íä ÀÇÃ-ààñ ìàë ñ¿ðãèéã ýì÷ëýõ àæëûã óëñûí áîëãîæ, Ñàíãèéí
ÿàìíû äýðãýä Ìàë ýìíýëãèéí õýëòñèéã áàéãóóëàâ. Ìàë ýìíýëãèéí
¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí áàéãààã¿éí óëìààñ ÇÕÓ-ààñ 1923 îíä 2 èõ, 3 áàãà
ýì÷èéã óðüæ àæèëëóóëñàí áà 1924 îíä ìàë ýìíýëãèéí àæèëòàí áýëòãýõ ò¿ð
ñóðãóóëèéã íýýæýý. 1924 îíä òóñ îðîíä ìàë ýìíýëãèéí ãàçàð 4 àæèëëàæ,
óëàìæëàëò áîëîí îð÷èí ¿åèéí ýì÷èëãýýíèé àðãûã õîñëóóëàí ìàë ñ¿ðãèéí
ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ
á¿õèé ë àæëûã ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð ýðõëýí ÿâóóëæ áàéëàà.
Ìàë àæ àõóéí òàëààð òºðººñ àâ÷ ÿâóóëñàí áîäëîãûí íýí ÷óõàë õýñýã
íü òàòâàðûí áîäëîãî áàéâ. Àðä îëíû ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõëûã íýìýãä¿¿ëýõ
çîðèëãîîð 1922-1924 îíä òàòâàðûã õºðºí㺠÷èíýý õàðãàëçàí íîãäóóëàõ
áîëîâ. 1924 îíîîñ òàòâàðûí øèíý÷èëñýí õóóëèéã áîëîâñðóóëàí ìºðäºæ,
100 õ¿ðòýë òîîíû ìàëòàé àæ àõóéòíûã òàòâàðààñ ÷ºëººëºí, 100-500 òîëãîé
ìàëààñ 5%, 500-1000-ä 15%, 1000-ààñ äýýø òîîíû ìàëòàé àæ àõóéòàíä
20%-èàð òàòâàð íîãäóóëàí õóðààõ áîëæýý. Öààøèä òàòâàðûí õýìæýý
áàéíãà ººð÷ëºãäñººð áàéâ. Ìàë àæ àõóéí òàëààð àâñàí äýýðõè àðãà
õýìæýýíèé ä¿íä Ìîíãîë óëñ 1924 îíä 13,7ñàÿ ìàë òîîëóóëàâ.1 Òóõàéí
¿åèéí ìàëûí òîî òîëãîéí òàëààð íèëýýä çºðººòýé ä¿í ìýäýý áàéäàã õýäèé
÷ àëü ÷ òîî áàðèìòààñ õàðàõàä ºã¿¿ëýí áóé ¿åä Ìîíãîëûí ìàë ñ¿ðýã
íèëýýä ºññºí íü áàðèìòòàé ç¿éë þì.
Òóõàéí ¿åä òàðèàëàíãèéí àæèëä óëñààñ õÿíàëò òàâèõ, íóòàã
áýë÷ýýðèéã çîõèöóóëàõ, òàðèàíû ãàçðûã á¿ðòãýõ,ãàçðûã ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò
õýðõýí àøèãëóóëæ áàéñíûã ñóäëàõ àæëûã õèéæýý. 1922 îíä Õîâäûí
õÿçãààðò òàðèà÷èí õîøóó áàéãóóëæ, ¿ð, áàãàæ õýðýãñëèéã îëãîí, óëñûí
òàðèàëàíãèéí àæëûã ýõýëñýí áîëîâ÷ çàðëàãà íü ¿ëýìæ õýòýð÷, ãàçàð
òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî òºäèéëºí áèåëýëýý îëñîíã¿é. Èéìä òàðèàíû
òàëáàéã ãàäààäûí èðãýäýä, óëñûí õÿíàëòûí äîð ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõààð
øèéäâýðëýæ, 1923 îíû ¯III ñàðûí 30-íä “Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò îëãîõ ãàçðûí
òóõàé ä¿ðýì”-èéã áàòëàâ. Òóñ ä¿ðìýýð ãàäààäûí èðãýäýä ãàçàð
ò¿ðýýñë¿¿ëýõ ýðõèéã îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäàä îëãîñîí áà íèéò
ò¿ðýýñèéí 6% -èéã óëñûí òºñºâò, 4%-èéã íü îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû

1
ÕÕ çóóíû Ìîíãîë” /Ò¿¿õèéí òîéì/ ÓÁ., 1995., òàë-152.

124
ìýäýëä àâàõààð çààí õýðýãæ¿¿ëñýí íü óëñûí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõýä áàãà
áîëîâ÷ òóñ íýìýð áîëæ áàéæýý.
Õàðèí ìîíãîë èðãýä õóâüäàà òàðèàëàí ýðõëýõ òóõàé ä¿ðìýýð òóñ
óëñûí õàðüÿàò íà𠺺ðèéí íóòãèéí äîòîð äóðòàé ãàçðàà ò¿ðýýñã¿éãýýð
ýçýìøèí òàðèàëàõ ýðõòýé áîëñîí áàéâ. Ãàçàðòàé õîëáîîòîé áóñàä
àñóóäëóóäûã ÷ íýãýí àäèë øèéäâýðëýæ, çàñàã áà çàñàã áóñ íî¸äûí ãàçðûã
¿å óëèðàí ºì÷ëºõ ýðõèéã óñòãàâ. Øàâèéí ä¿ðìýýð Áîãä áà òàìãàòàé õóòàãò,
øàâü íàð àëü äóðòàé ãàçðàà áýë÷ýýð ñîíãîí íóòàãëàäàã áàéñàí îíöãîé ýðõ
÷ íýãýí àäèë ¿ã¿é áîëîâ. ¯¿íèé õàìò íóòãèéí çàõèðãààäûã ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ, øèíý õîøóóä áóé áîëñîíòîé õîëáîãäóóëàí óñ, áèë÷ýýðèéí
àñóóäëûã çîõèöóóëàí øèéäâýðëýæýý.
Òóõàéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ áîëîìæîîñ øàëòãààëàí àæ
¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë õýòèéí çîðèëãî áîëîí äýâøèãäýæ, óëñûí
ìýäýëä áàéñàí æèæèã ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã ãàäààä, äîòîîäûí
ñîíèðõîã÷äîä êîíöåññ, ò¿ðýýñýýð àøèãëóóëàõ íü èë¿¿ îíîâ÷òîé áàéâ. Èéìä
Áóéð íóóðûí çàãàñûã îðîñ èðãýäýä 20 æèëèéí, Çàìûí-¯¿äèéí ÷èãëýëèéí
àâòî çàìûí 6 ºðòºº áóóäëûã ×åõèéí 2 èðãýíä 6 æèëèéí õóãàöààòàéãààð òóñ
òóñ ò¿ðýýñë¿¿ëæ áàéâ1. Ãýõäýý òóõàéí ¿åä óã àñóóäàë îãò îðõèãäñîí õýðýã
õàðààõàí áóñ áºãººä òºð çàñãààñ ¿íäýñíèé ãàð óð÷óóä, æèæèã
¿éëäâýðëýã÷äèéã äýìæèí çîõèîí áàéãóóëàõ, óëìààð øèéäâýðëýõèéã
õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî àâ÷ ÿâóóëñíûã äóðäàõ õýðýãòýé.
1922-1924 îíû àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí íýã ÷óõàë ñàëáàð íü
õóäàëäàà áàéâ. Ýíý ¿åä ¿íäýñíèé õóäàëäààíû ãîë òºâ áàéãóóëëàãà áîëñîí
ÌÕÒÕ-ã áýõæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààð÷, ìºíãºí òóñëàìæ îëãîõ, àëáàí
òàòâàðààñ ÷ºëººëºõ çýðýã ãîë ãîë àðãà õýìæýýã àâ÷ èðæýý. 1922 îíîîñ
õîðøîîíû ñàëáàðóóä Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí àéìãóóä, Óëèàñòàé,
Àëòàíáóëàã, Õàòãàë, Âàíãèéí Õ¿ðýý áîëîí çàðèì õîøóóíû òºâä
áàéãóóëàãäàæ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí òîî íýìýãäýâ. Õýðâýý 1921 îíä ÌÕÒÕ-
íû õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí òîî, ¿íäñýí õºðºí㺠õýìæýý 1923 îíä 1000, 70
ìÿíãà, 1924 îíä 3000, 100 ìÿíãà áîëîí òóñ òóñ ºñ÷ýý.2 Ãýâ÷ õîðøîî íü
íèéò Ìîíãîë íóòãèéã õàìðàí àæèëëàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí òóë õóâèéí
õóäàëäàà ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí õýâýýð ¿ëäýâ. ÀÇÃ-ààñ õóâèéí
õóäàëäàà÷äûí àæèëëàõ ä¿ðýì, òºëºõ òàòâàðûí àñóóäëûã íü çîõèöóóëæ
áàéâ. 1922 îíû ýõýýð áàòàëñàí õóâèéí õóäàëäàà, ¿éëäâýð ýðõëýã÷äèéí
ä¿ðìýýð òýäíèéã ã¿éëãýýíèéõ íü õýìæýýãýýð 6 çýðýãëýëä õóâààæ, æèëä 7-
200 ëàí ìºíãºíèé òàòâàð õóðààõ áîëñîí áà 1923 îíîîñ õóâèéí
õóäàëäàà÷äààñ 9 çýðýãëýëýýð 500-7500 ëàí ìºíãèéã áóþó íèéò ã¿éëãýýíèéõ
íü 1, 4-21,5 õóâüòàé òýíöýõ òàòâàð íîãäóóëàõ áîëñîí íü òºðèéí ç¿ãýýñ
õóâèéí õóäàëäààíû òàëààð çîõèöóóëàëò áàéâ1. Õóâèéí õóäàëäàà÷èä 1923
îíîîñ ýõëýí ÌÕÒÕ-òîé ãýðýý áàéãóóëàí áàðàà àâ÷ áîðëóóëàõ, ìàëûí
ò¿¿õèé ýä òóøààõ çýðãýýð õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí, òóõàéí öàãèéí
õóäàëäààíû õºãæëèéí íýã îíöëîã áàéâ.
Ãàäààä õóäàëäààíû õóâüä Ìîíãîëûí çàõ çýýë äýýð Õÿòàä, Îðîñ,
Àíãëè, Àìåðèê, Ãåðìàí çýðýã îðíû õóäàëäàà÷èä àðèëæàà íàéìàà õèéæ
áàéñàí áîëîâ÷ óëñûí õóäàëäàà çºâõºí ÇÕÓ-òàé ë õèéãäýæ áàéâ. Ýíý íü
Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë, ò¿¿íèé îëîí óëñûí òàâöàíä ýçëýõ

1
ÕÕ çóóíû Ìîíãîë” / Ò¿¿õèéí òîéì*/. ÓÁ., 1995. òàë-147-148.
2
Á.Øèðýíäýâ. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ”. Çàëðóóëñàí 2 äàõü óäààãèéí õýâëýë. ÓÁ.,
2000. òàë-343.
1
ÌÓÒÒÀ. Ô-1. ä-1. õí-23.

125
áàéð ñóóðü áîëîí õóâüñãàëò ¿çýë ñóðòëûí çîðèëãî áîäëîãîòîé õîëáîîòîé
áàéñàí íü òîäîðõîé. ÇÕÓ-òàé õèéõ õóäàëäàà æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ òàëóóä
çàðèì íýãýí õºíãºëºëòèéã áèå áèåäýý ¿ç¿¿ëæ áàéâ.1923 îíä Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí õóäàëäàà-ýäèéí çàñãèéí ãýðýý áàéãóóëàãäàæ, Ìîíãîëä
çºâëºëòèéí õóäàëäààíû “Ñèáãîñòîðã”, “Äàëüãîñòîðã” çýðýã òºâ¿¿ä àæèëëàæ
ýõýëñýí áà Ìîíãîë óëñ íü ÇÕÓ-ûí “Øåðñòü” õýìýýõ íîîñíû õîðøîîëîëä
750.000 ðóáëèýð õóâü íèéë¿¿ëýí ýëñ÷ýý. 1924 ãýõýä Ìîíãîëûí èìïîðòûí
áàðààíû 11% íü ÇÕÓ-ä äàíãààðàà íîãäîõ áîëæýý. ×óõàì ýíý ¿åýñ
Ìîíãîëûí ãàäààä õóäàëäààíä ÇÕÓ áà Êîìèíòåðíû òàëààñ ¿ç¿¿ëýõ äàðàëò
øàõàëò èõýñ÷, Ìîíãîë îðîí ÇÕÓ-ûí ýäèéí çàñãààñ õàðààò áîëîõ çàìûí ýõ
òàâèãäàæ ýõýëñýí þì.
Óëñûí áàíê áàéãóóëàõ àæèë 1922 îíîîñ ýõýëæ, ìºí îíû III ñàðûí 24-
íä Óëñûí ò¿ð öàãèéí õóðëààñ øèíýýð áàéãóóëàõ áàíêíû õºðºí㺠áîëîõ
300000 ëàí ìºíãèéã 4 àéìàã, Øàâü òàâàí ãàçðààñ ãàðãóóëàõààð òîãòîîæýý.
Îðîñ õýëýýð áîëîâñðóóëàãäàæ, ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàãäñàí áàíêíû
ä¿ðìèéã À.Àìàð òýðã¿¿òýé êîìèññ çàëðóóëàí çàñàìæèëñíû ýöýñò ÀÇÃ-ûí
1924 îíû YI ñàðûí 27-íû õóðàëäààíààð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õóâü
íèéë¿¿ëñýí õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí áàíê áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýâ. Ýíý
íü Ìîíãîë óëñûí àíõíû áàíê þì. Áàíê íü ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéã áóé
áîëãîõ, óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëûã ñàéæðóóëàõ, àæ àõóéí ãàçàð, àðä
èðãýäèéã õºíãºëòòýé çýýëýýð õàíãàõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ Ìîíãîë óëñàä áàíê
ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîî ¿¿ñýí á¿ðýëäýõ ýõ ñóóðèéã òàâüæýý. Õóäàëäàà, àæ
¿éëäâýðèéí áàíê íü áýëýí ìºí㺺ð áàòëàãäñàí ÷åêýýð ã¿éëãýý õèéæ áàéñàí
áºãººä ÷óõàì ýíý ¿åä ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéã áóé áîëãîõ áýëòãýë àæèë
õèéãäýæ áàéâ. ÀÇÃ-ûí 1924 îíû IX ñàðûí 5–íû ºäðèéí 32-ð õóðëààð óã
àñóóäëûã õýëýëöýýä ìºíãºíèé ÿâäëûã øèíæëýí ñàéæðóóëàõ òóñãàé
êîìèññûã áàéãóóëæýý. ×èíãýýä 1925 îíä ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéã
ã¿éëãýýíä îðóóëæýý.
¯íäýñíèé ñî¸ë áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëæ, õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí
ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ñî¸ë óðëàã, ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýõ, îð÷èí
¿åèéí øèíæëýõ óõààíûã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõ íü Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí áàñ íýã
çîðèëãî áàéâ. 1922-1923 îíä îðîí íóòàãò áàãà ñóðãóóëü, Íèéñëýë Õ¿ðýýíä
àíõíû äóíä ñóðãóóëü, áàãøèéí êóðñ íýýãäýâ. 1923 îíû IY ñàðûí 23-íû ÍÒÕ-
íû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ ñóðãóóëèéí õýðãèéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî
òºëºâëºõ ¿¿ðãèéã Ý.Áàòõààíä äààëãàæýý. Òýðáýýð 1921 îíîîñ õîéøõè áàãà
ñóðãóóëèóäûí áàéäëûã òîéìëîí ºã¿¿ëñýí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí,
ñóðãóóëü ñî¸ëûí õýðýãò íèéò óëñûí òºñâèéí 5-6%-èéã çàðöóóëàõ ñàíàëûã
ÍÒÕ-íä òàâüæ áàéâ. Óëìààð 1924 îíû II ñàðûí 13-íä Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ
ÿàìûã íýýæ, íÿãòëàí áîäîõ, õîðøîî, õóóëü öààçûí çýðýã òóñãàé
ñóðãóóëèóäûã áàéãóóëàâ. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã
àðèëãàõ, òýäýíä ìýäëýã óõààíû àíõíû ìýäýãäýõ¿¿íèéã îëãîõ çîðèëãîîð 6
àéìàã, Èõ øàâü, Äàðüãàíãà, Õºâñãºëèéí Óðèàíõàé çýðýã á¿õèé ë Ìîíãîë
íóòàãò ãýðèéí áà ò¿ð á¿ëãýìèéí õýëáýðýýð ¿íäýñíèé ìîíãîë áè÷ãýý çààæ
áàéâ.
Ò¿¿í÷ëýí ãàäààä óëñûí öýðýã, èðãýíèé ñóðãóóëüä ìîíãîë çàëóóñûã
ÿâóóëàí ñóðãàõ áîëñîí áàéíà. 1922 îíä Äîðíî äàõèíû èõ ñóðãóóëüä
/ÊÓÒÂ/15 õ¿í, Áóðèàäûí öýðãèéí ñóðãóóëüä /1924/ 7 õ¿íèéã òóñ òóñ èëãýýñýí
áà 1924 îíîîñ îð÷óóëàã÷ áýëòãýõ çîðèëãîîð Ëåíèíãðàäûí äîðíî äàõèíû
îëîí óëñûí õýë áè÷ãèéí èõ ñóðãóóëüä 18 õ¿í òîìèëîí îäóóëæýý. Àðäûã
ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéä Ý. Áàòõààí ÇÕÓ, Ãåðìàí, Ôðàíö, Èòàëè çýðýã

126
îðîíä î÷èæ, áîëîâñðîëûí àæèëòàé òàíèëöñàíû äàðààãààð 1925 îíä
ìîíãîë çàëóó÷óóä Îðîñ, Ãåðìàí, Ôðàíöàä î÷èæ õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ºâ
ñàíãààñ ñóðàëöàõ áîëæýý. Ñóðãóóëèéí õýðýãò 1923 îíä 86355 ëàí 29 ïóí,
1924 îíä 192240 ëàí 66 ïóí ìºíãèéã òóñ òóñ çàðöóóëñíû ä¿íä 1924 îíä
óëñûí òºñºâò áàãà ñóðãóóëèéí òîî 13-ò õ¿ð÷ýý1.
Ýíý ¿å áîë Ìîíãîë óëñàä øèíæëýõ óõààí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àíõíû
àëõàì õèéñýí îí æèë¿¿ä áàéëàà. 1921 îíû XI ñàðä áàéãóóëàãäñàí Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíä Ñ.Æàìúÿí, Æ.Öýâýýí, Ë.Äýíäýâ, Áóÿí÷óóëãàí íàðûí
ìîíãîëûí òýð öàãèéí íýðòýé ò¿¿õ÷ ýðäýìòýä àæèëëàæ, ýõ îðíû ò¿¿õ ñî¸ëûí
õîëáîãäîëòîé íîì á¿òýýë, ñóäàð, ãàð áè÷ìýë, äóðñãàëò ç¿éëñèéã îëæ
öóãëóóëàõ, ãàäààä õýëíýýñ íîì á¿òýýë îð÷óóëæ, ìîíãîë õýë, ò¿¿õ, ãàçàðç¿éí
ñóäàëãààã õèéæ áàéëàà.1922-1923 îíä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí íü ÇÕÓ-ûí
ØÓÀ áîëîí Áóðèàäûí Ýðäìèéí õ¿ðýýëýíòýé õàðèëöàà òîãòîîæ, àíõíû
øèíæèëãýýíèé àíãèóäûã óðüæ èð¿¿ëýâ. Òýäãýýð íü Ìîíãîë îðíû ò¿¿õ,
ãàçàðç¿é, ãåîëîãè, àìüòàí óðãàìàë, ãèäðîãåîëîãèéí ÷èãëýëýýð çàðèì
ñóäàëãàà ÿâóóëæ, òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, àæ àõóéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
õýðýãò ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ×óõàì òýð ¿åä Îðîñ-Ǻâëºëòèéí
ýðäýìòýí Ï.Ê. Êîçëîâûí “Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí” øèíæèëãýýíèé àíãè Íî¸í
óóëûí Õ¿íí¿ãèéí áóëøèéã ìàëòàæ, øèíæëýõ óõààíû íýýëò õèéñýí áà ìºí
Õºâñãºë íóóðûí îð÷íûã ñóäëàõ àñóóäëààð Ýðõ¿¿ãèéí èõ ñóðãóóëüòàé
õýëýëöýýð õèéæ 1923 îíä àíõíû ýêñïåäèöèéã çîõèîí áàéãóóëàâ. Ìºí ¿åä
ÀÍÓ-ûí ýðäýìòýí Ð.Ýíäðüþñèéí ïàëåîíòîëîãèéí àíãè àíõ àæèëëàæ
Ìîíãîëûí ãîâèîñ ¿ëýã ã¿ðâýëèéí àðâèí èõ äóðñãàëûã íýýí èëð¿¿ëæýý.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí íü õÿòàä, ìàíæ, àíãëè, ôðàíö, îðîñ õýëíýýñ
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí á¿òýýë¿¿äèéã îð÷óóëàí, îëîí îðíû ¿íäñýí õóóëèéã
õºðâ¿¿ëæýý1. Ìîíãîë îðîíä øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõýä 1921-1924 îíä
íèéò 154759 ëàí ìºí㺠çàðöóóëæ, áàãàã¿é ç¿éëèéã õèéæ á¿òýýæýý2.
1920-èîä îíä Ìîíãîëûí ñî¸ëûí àìüäðàëä çàðèì ººð÷ëºëò ãàð÷,
ìîíãîë÷óóä ºðíºäèéí ñî¸ëòîé, Îðîñîîð äàìæèí òàíèëöàõ áîëîâ. Ñî¸ë
ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãóóä–Á¿õ Ìîíãîëûí õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí æ¿æãèéí
õ¿ðýýëýí /1922/, Àðäûí íàìûí öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýí, Ñ¿õáààòàðûí òºâ êëóá,
Àìãàëàíáààòàðûí êëóá/ 1924/, àíõíû íîìûí ñàí áàéãóóëàãäàæ, óõóóëãà
ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ÿâóóëæ ýõëýâ. Àíõíû õóâüñãàëò äóóíóóä çîõèîãäîæ,
àÿëãóóò æ¿æèã, øîã ãàðàà, æèæèã ¿çýãäýë òîãëîí, òîãòìîë õýâëýë¿¿ä áóé
áîëîâ. Ýíý ¿åä “Óðèà”, “Íèéñëýëèéí ñîíèí áè÷èã”, “Àðäûí ýðõ”, “Àðäûí
öýðýã” çýðýã øèíý ¿åèéí ñîíèí ñýòã¿¿ë ãàð÷, íàì, çàñãèéí áîäëîãûã
ñóðòàë÷ëàõ, îëîí ò¿ìíèéã ãýãýýð¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Ñî¸ë
ãýãýýðëèéí àæëûí ãîë àãóóëãà íü îëîí ò¿ìíèé èäýâõèéã ñýðãýýõ, òýäíèéã
íèéãìèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòàíä òàòàí îðîëöóóëàõàä îðøèæ áàéñàí þì.
Èéíõ¿¿ 1922-1924 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð, ÌÀÍ-ààñ óëñ îðíû îíöëîã,
òóõàéí öàãèéí íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëàí íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë
õ¿ðýýíä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã óõààëãààð õýðýãæ¿¿ëñíèé ä¿íä 1921 îíû
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí îëîëòûã áàòàòãàæ, óëìààð òºð çàñàãëàëûí
øèíý õýëáýð-Á¿ãä íàéðàìäàõ Óëñûã òóíõàãëàõ ¿íäñýí íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëæýý.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1984. òàë-123-124.
1
Àðäûí öýðýã. Ñîíèí. ÓÁ. 1924. II-16. ¹2.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð Èõ õóðàë. ÓÁ. 1984. òàë-127.

127
 Ìîíãîë îðíû äîòîîä, ãàäààä áàéäàë. 1922 îíû ýõíýýñ òóñ óëñûí
äîòîîä áàéäàë õàðüöàíãóé òîãòâîðæèæ, íèéãýì, ¿íäýñòíèéã õàìàðñàí
¿éìýýí ñàìóóíã¿é, àìàð òàéâàí áîëæ èðæýý. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä àðäûí ýðõòýé
õýìæýýò öààçàò çàñãèéí ãàçðààñ ¿íäýñíèéõýý ýâ íýãäëèéã äýýäëýí, òóõàéí
öàã ¿åèéí íºõöºë áàéäàë, íèéãìèéí õ¿÷í¿¿äèéí ýðõ àøãèéã õàðãàëçàõ áàéð
ñóóðèéã áàðèìòàëæ áàéëàà. Óëñ îðíû äîòîîä áàéäàë åðºíõèé òºë⺺ðºº
òîãòâîðæèõîä ¿íäýñíèé ýâñëèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîëîõ Øèíý
çàñàã òºð áà Áîãä ãýãýýíèé õîîðîíäûí õàðèëöàà èõýýõýí íºëººòýé áàéâ.
“Òàíãàðãèéí ãýðýý”-ãýýð çîõèöóóëàãäñàí òýäíèé õàðèëöààíä èëýðõèé
ñºðãºëäºõ ÿâäàë áàéãààã¿é áºãººä øèíý çàñãèéí çàëóó óäèðäàã÷äààñ Áîãä
ãýãýýíèéã õ¿íäýòãýí ¿çýæ, çàðèì òàëààð áóóëò õèéæ áàéñàí áîë Áîãä
ãýãýýíèé ç¿ãýýñ ÷ òºðèéí õýðýãò õ¿ëöýíã¿é õàíäàõ áîëæýý. ¯¿íèé õàìò
àðäûí çàñãèéí ãàçðûí åðºíõèé ñàéäûí àëáàí òóøààëä øàøíû ç¿òãýëòýí
Æàëõàíç õóòàãò Ñ.Äàìäèíáàçàð, òºðèéí òóðøëàãàòàé ò¿øìýë Á. Öýðýíäîðæ
íàð óäàà äàðààëàí ñîíãîãäîæ, õóó÷èí äýãëýìèéí òýðã¿¿íèé õýñãèéíõýí
òºðèéí àëáàíä õ¿÷èí ç¿òãýõ áîëñîí íü íèéãìèéí õ¿÷í¿¿äèéí õàðüöàà
áîäèòîé áàéñíû øèíæ þì.
¯íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ÿëàëòààñ 1924 îíû äóíä ¿åèéã
õ¿ðòýë ¿íäýñíèé îíöëîã, óëàìæëàëàà áàðèìòàëñàí ýõ îðîí÷ ñýòãýëòýé,
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòí¿¿ä – Ä.Áîäîî, Ñ.Äàíçàí, Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí
øèíý óäèðäàã÷èä çàñãèéí ýðõèéã íèéãìèéí äýâøèëò õ¿÷íèé òºëººëºã÷èäòýé
çºâøèëöºí áàðüæ áàéñàí ó÷ðààñ øèíý òºð òîãòâîðæèæ ÷àäñàí òºäèéã¿é
áýõæèæ ýõëýâ. Òºâ çàñãèéí õóâüä õ¿÷òýé ýñýðã¿¿öýë, äîíñîëãîîã¿é, òàéâàí
áàéõàä ÀÆÖ-èéí õ¿÷ ºðãºæèæ áýõæñýí áîëîí çºâëºëòèéí óëààí öýðãèéí
àíãèóä Ìîíãîëä áàéñàí çýðýã ÷ áàñ íºëººòýé. Ãýâ÷ ýíý á¿õýí íü õóó÷íûã
õàëæ øèíý÷ëýõ ¿éë ÿâö îãòõîí ÷ ýñýðã¿¿öýë, çºð÷èëã¿éãýýð ÿâàãäñàí ãýñýí
õýðýã õàðààõàí áèø þì. ªã¿¿ëýí áóé ¿åä Ñàæ ëàìûí, Äàìáèéæàíöàíã
äàðñàí çýðýã ¿éë ÿâäëóóä ãàðñàí áîëîâ÷ òýäãýýð íü õýñýã áóñàã ¿éë ÿâäàë
áàéñàí áºãººä óëñ òºðèéí àìüäðàëûí åðºíõèé ä¿ð çóðãèéã ººð÷èëæ,
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéã òàñàëäóóëàõ õýìæýýíä õ¿ðýýã¿é þì.
ͺ㺺òýéã¿¿ð òýäãýýðèéã ò¿ðãýí õóãàöààíä óñòãàí äàðæ, óõóóëãà
ñóðòàë÷èëãààíû ºðãºí àæèë õèéñíèé ä¿íä íàìæìàë áàéäëààð ºíãºð÷ áàéâ.
Õàðèí óëñ òºðèéí àìüäðàëûã ýýäðýýòýé áîëãîõóéö çºð÷èë òºð, íàìûí
óäèðäëàãûí òºâøèíä áóé áîëæ ýõýëæýý. Ýíýõ¿¿ çºð÷èë çºðºë人íèé ÿâöàä
1921 îíû õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä ºâºð õîîðîíäîî ìàðãàëäàí òýìöýæ, íýã
íýãèéãýý ýðñä¿¿ëýí õýëìýãä¿¿ëæ áàéâ. Ýë ¿éë ÿâäëûí ýõíèéõ íü Ä.Áîäîî,
Ñ.Äàíçàí íàðûí õîîðîíäûí ìàðãààí áàéâ. Õóâüñãàëûí äàðàà õýìæýýò
öààçàò çàñàã òîãòîîõ òóõàé íýã ñàíàëòàé áàéñàí áîëîâ÷ àãóóëãûí òàëààðõè
çºðººòýé îéëãîëò íü òýäíèéã çºð÷èëä¿¿ëæ, ýíý íü óëñ îðîí, íàìûí äîòîîä
àìüäðàë, íàì ýâëýëèéí õîîðîíäûí õàðüöàà çýðýã àñóóäëóóä äýýð õóðöààð
èëýð÷, ýöýñòýý 1922 îíû ýõýýð Ä.Áîäîîã á¿õ àëáàí òóøààëààñ íü ÷ºëººëæ,
¯I ñàðä áàðèâ÷ëàí, ¯III ñàðûí 30-íä “ àðäûí çàñãèéã óñòãàõ” õýìýýñýí õèëñ
õýðýãò õîëáîãäóóëàí àìü íàñûã íü õîõèðîîâ.Ò¿¿íòýé õàìò àðäûí íàìûã àíõ
¿¿ñãýëöýæ,õóâüñãàëûí õýðýãò ç¿òãýæ ÿâñàí Ä.×àãäàðæàâ, ª.Äýíäýâ, äà ëàì
Ïóíöàãäîðæ,ã¿í Òîãòîõ íàðûí 14 õ¿íèéã øèéòãýí õýëìýãä¿¿ëæýý. Ýíý
õýðýãò çºâëºëòèéí õàðúÿàò, Êîìèíòåðíû ÀÄÍÁÄÍÃ-ûí Ìîíãîë-Ò¿âýäèéí
ñåêòîðûí ýðõëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéãààä 1921 îíû I¯ ñàðä Ìîíãîëä èðñýí
Ý.Ä.Ðèí÷èíî ÷ îðîëöîæ, Ä.Áîäîî, Ñ.Äàíçàí íàðûí õîîðîíäûí
çºðºë人íèéã äýâýðãýæ áàéñíû óëìààñ òýäíèé ìàðãààí íü ¿çýë
áàðèìòëàëûí çºðºë人í áîëîâ÷ öààøèä ýðõ ìýäëèéí òºëºº òýìöýë,õóâèéí

128
òîîöîîíû ºí㺠àÿñ á¿õèé ýð¿¿ë áèø øèíæòýé áîëæ õóðöàäñààð íýã íü
íºãººãºº óñòãàæ òºãñ÷ýý1.
Ãýâ÷ ¿¿ãýýð íàìûí äîòîðõè çºðºë人í íàìæààã¿é áºãººä 1922 îíîîñ
Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí çàìûí àñóóäàë äýâøèãäñýí ¿åä äàõèí øèíý çºð÷èë
áóé áîëîâ. Êîìèíòåðí áà ÇÕÓ-ûí íºëºº èõñýæ, íàìûí äîòîð ç¿¿íèé ¿çýë
áóé áîëæ ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìæààã ººð÷ëºõ õàíäëàãà èëýð÷ýý.
Òóõàéí ¿åä ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí àëü íü ÷ óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã
áýõæ¿¿ëæ, õîöðîãäëûã àðèëãàõ, ìîíãîë îâîãòíûã íýãòãýõ õýìýýñýí ¿íäñýí
çîðèëãîòîé áàéñàí áîëîâ÷ òýäãýýðò õ¿ðýõ àðãà çàì, ò¿øèãëýõ õ¿÷,
õàðãàëçàõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é ñàíàë áîäîëòîé áàéâ.
Òýäíèé íýã õýñýã íü, òóõàéëáàë Ñ.Äàíçàí òýðã¿¿òýé ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã
áàðèìæààã áàðèìòëàã÷èä íü ¿íäýñíèé îíöëîã, óëñ îðíû õºãæëèéí òºâøèíã
õàðãàëçàí íèéãýì- ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýýã ààæìààð, áîëãîîìæòîé
õýðýãæ¿¿ëýõ,òºðèéí òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, îëîí óëñòàé
õàðèëöààòàé áàéõûã ãîë áîëãîæ áàéñàí áîë íºãºº íýã õýñýã íü áóþó
øèíýýð ãàð÷ èðñýí “ç¿¿í æèã¿¿ðèéíõýí” íü Êîìèíòåðí áà ÇÕÓ-ä ø¿òýæ
íèéãìèéí ã¿í ã¿íçãèé ººð÷ëºëò õèéõ, óëìààð ñîöèàëèñò çàìààð çàìíàõ,
íàìûí íºëººã íýìýãä¿¿ëýõèéã ýðõýìëýæ áàéâ. Íàìûí äîòîðõ òýìöýë
õóðöàäàõàä Ý.Ä.Ðèí÷èíî, Ò.Ð.Ðûñêóëîâ íàð áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Íýí
ÿëàíãóÿà õóâüñãàë÷ ¿çýë îíîëûã òóóøòàé áàðèìòàëñàí Ý.Ä.Ðèí÷èíî íü
ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí õýðýãò îðîëöîæ, Çàñãèéí
ãàçðûí çºâëºõ, ÍÒÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í, ÁÖÇ-èéí òýðã¿¿ëýã÷ çýðýã
ìîíãîëûí òºðèéí òîìîîõîí àëáàí òóøààëä õ¿ð÷ ÷àäñàíû ä¿íä óëñ òºðèéí
àìüäðàëä áàãàã¿é íºëººòýé áîëæýý. Òýðáýýð íàìûí ç¿¿í æèã¿¿ðèéíõíèéã
äýìæèæ, òýäíèé íºëººã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òºðèéí óäèðäëàãûí äîòîð
õàãàðàë ýâäðýë ¿¿ñãýæ, Ñ.Äàíçàíòàé èëò çºðºëäºæ ýõëýâ. Óëñ îðíû
õºãæëèéí òàëààðõ ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë áàðèìòëàë áîëîâñðîíãóé
áîëîõûí õèðýýð Ìîíãîëûí îíöëîãèéã ¿ë õàéõðàí, ÇÕÓ áà Êîìèíòåðíèé
¿çýë áîäëûã òóëãàæ, òóñ îðíûã õóâüñãàëæóóëàõ ãîë øóãàìûã òóóøòàé
áàðèìòàëñàí Ý.Ä.Ðèí÷èíîãèéí áàéð ñóóðü Ñ.Äàíçàíä òààëàãäàõã¿é áîëæ
èðæýý. Ýíý íü ìºí ÷àíàðòàà ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìæàà áà
ñîöèàëèñò îíîëûã íýâòð¿¿ëýõ ãýñýí ñàíààðõëûí õîîðîíäûí òýìöýë
áàéëàà.Òýäíèé òýìöýë ÌÀÕÍ-ûí Ø èõ õóðëûí ¿åýð ýðñ õóðöàäæýý. Èõ
õóðàë äýýð ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìæààã õÿíàí ¿çýõ îðîëäëîãî
õ¿÷òýé ãàð÷ Ý.Ä.Ðèí÷èíîãîîñ “Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí èðýýä¿é öàãèéí
áàéäàë òºëºâ” õýìýýñýí 6 ç¿éë ñýäâèéã ãàðãàæ “ÌÀÍ-ûí ýöñèéí çîðèëãî
ýâ õàìò ¸ñ ìºí áºãººä íàì êàïèòàë õºðºíãºòíèé õºãæëèéí øàòûã àëãàñàí
ýíý çîðèëãîä õ¿ðýõ…”–èéã1 çààæ, ÿäóó äîîä àíãèéã ò¿øèãëýõ, áàÿëàã
õºðºíãºòºíã ¿ë òºð¿¿ëýõ, íèéãýì æóðìûã áàéãóóëàã÷èä-ïðîëåòàðè íàðûã
áóé áîëãîõ øààðäëàãûã òàâüæýý. ¯¿íèéã Ñ.Äàíçàí ýñýðã¿¿öýæ, èõ õóðàë ÷
ò¿¿íèé áàéð ñóóðèéã äýìæèæ “Ìîíãîë óëñ á¿õ äýëõèéí îëîí óëñ ëóãàà àäèë
õàðãèñ êàïèòàëûí äàðëàë çîâëîíã ¿ë àìñàí îëîí óëñûí îäîîãèéí áàéäàëä
íèéö¿¿ëýí æèíõýíý àðäûí ¸ñûã áàðèìòëàí çîðèâîîñ çîõèíî”2 õýìýýñýí íü
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèõèéã áóñ, õàðèí äýëõèéí íèéòèéí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãà áîëñîí àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ ¸ñîíä õ¿ðýõ ãýñýí
çîðèëãî áàéæýý. Ãýâ÷ Ý.Ä.Ðèí÷èíî íàì, ýâëýëèéí äîòîðõè õýò ç¿¿í
¿çýëòí¿¿äèéã äýâýðãýí Çàñãèéí ãàçðûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàâààñàí,

1
Ë.Áàò-Î÷èð. Áîäîî ñàéä: ¿çýë áà ¿éëñ. ÓÁ., 1991. òàë-50.
1
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë. ÓÁ.,1966. òàë-45.
2
ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë. ÓÁ,, 1966. òàë-220.

129
ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ñ.Áóÿííýìýõ íàðûã õóóëü áóñààð
áàðèâ÷ëóóëæ, óëìààð Ñ.Äàíçàíã õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõîîñ
òàòãàëçàõàä õ¿ðãýæ, ýöýñò íü 1924 îíû ¯III ñàðûí 28-íû øºíº ò¿¿íèéã
áàðèâ÷ëàí, 3Î-íû ¿¿ðýýð 24 öàãèéí äîòîð õýðãèéã òàñëàí øèéòãýõ ¿¿ðýãòýé
áàéñàí “Á¿ðýí ýðõò òóñãàé êîìèññ”-ûí3 øèéäâýðýýð àìü íàñûã íü õóóëü
áóñààð åã¿¿òãýí õîõèðîîâ. Ýíý òóõàé Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Ò.Ðûñêóëîâ
“… Ñ.Äàíçàíã óñòãàñàí ÿâäàë óë ¿íäýñ ìóóòàé ç¿éë áàéñàí ÷ ãýñýí ýíý íü
óëñ òºðèéí áîäëîãîä áàðóóíû õýëáýðýë ãàðãàõ, õÿòàäûí ìºíãº
õ¿¿ëýã÷èäòýé õîëáîî òîãòîîõ, õóâüñãàëûí ýñðýã àæèëëàõûã õè÷ýýã÷ õýí
á¿õýíä õàòóó ñàíàìæ äîõèî áîëñîí þì…”1 õýìýýí èëòãýæ áàéâ. Èéíõ¿¿
1924 îíû ¿éë ÿâäëóóäûí ¿ð ä¿íä ç¿¿í æèã¿¿ð áóþó ÇÕÓ áà Êîìèíòåðíûã
áàðèìòëàã÷èä ÿëæ Á.Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí òýðã¿¿òýé ¿íäýñíèé äýâøèëò
¿çýëòí¿¿ä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ÷èí ¿íýí÷ýýð ç¿òãýæ,
ò¿¿íèéãýý àâ÷ ¿ëäýõèéí òºëºº èõýýõýí óõààëàã áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõàä õ¿ð÷ýý.
ÀÇÃ-ààñ õóâüñãàëûí îëîëòûã áàòàòãàí, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ¿åä òóñ îðíû ãàäààä áàéäàë òºäèéëºí áýõæýýã¿é áàéâ.
Òóñãààð òîãòíîëîî õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ, íàéðàìäàë, õóäàëäààíû õàðèëöàà
òîãòîîõûã õ¿ñ÷ äýëõèéí óëñóóäàä õàíäñàí ÌÀÇÃ-ûí óðèàëãà äýìæëýã
îëñîíã¿é. Äýëõèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîã÷ òîìîîõîí ã¿ðí¿¿ä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã ¿ë ÿàðàí, á¿ñ íóòàã äàõü
Ìîíãîë óëñûí áàéð ñóóðü õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã àæèãëàí ñóóæýý. Ìîíãîëä
óëàìæëàëò ñîíèðõîë á¿õèé ÀÍÓ-ààñ øèíý àðäûí çàñãèéã õ¿ëýýæ
çºâøººðºõ áîäîëã¿é áàéñàí ÷ Õààëãàí äàõü êîíñóëûí ãàçðààðàà
äàìæóóëàí çîõèõ ìýäýýëýë àâ÷, çàðèì íýãýí øóóä õàðèëöàà õîëáîî
òîãòîîæ ýõýëæýý. Àìåðèêèéí êîíñóë Ñ.Ñîêîáèí 1921-1922 îíä Ìîíãîëä 5
óäàà èðæ, òóñ îðíû óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ãàäààä õàðèëöààíû øèíæ
òºëºâèéã ñîíèðõîí Áîãä õààí, Åðºíõèé ñàéä Ä.Áîäîî, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä
Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí Ìîíãîëûí çàðèì ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçñàí óóëçàëòûí
òóõàé òîäîðõîé ìýäýýëëèéã Çàñãèéí ãàçàðòàà èëòãýæ áàéæýý. Óëìààð 1923-
1924 îíä Áýýæèí äýõü Àìåðèêèéí öýðãèéí àòòàøåãèéí àæèëòàí áîëîí
Õààëãàíû øèíý êîíñóë Ý.Ô. Ñòåíòîí íàð Ìîíãîëä èðæýý. Ýë áàéäàëä ÇÎÓ-
ûí ç¿ãýýñ èõýýõýí ýìçýãëýí äóðã¿éöñýíèé óëìààñ Ìîíãîëûí ÀÇÃ-ààñ
“Àìåðèêààñ èðýãñäýä ¿ë èòãýõýý”2 àëáàí ¸ñîîð çàðëàæ õî¸ð îðíû õîîðîíä
õàðèëöàà òîãòîîõûã àëãóóðëàõ çàìä îðæýý.
ßïîíû õóâüä Ñèáèðèéí èíòåðâåíöè, ïàí Ìîíãîëûí õºäºë㺺í çýðýã
îëîí ¿éë ÿâäëûí óëìààñ øèíý Ìîíãîë óëñòàé àëèâàà íýãýí õàðèëöàà
òîãòîîãîîã¿é áàéñàí òºäèéã¿é Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ¿ë çºâøººðºõ
Õÿòàäûí áàéð ñóóðèéã äýìæèæ áàéâ. ÀÇà äºíãºæ òîãòñîí ¿åä ßïîíû ç¿ãýýñ
Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàðò õàíäàí “Ìîíãîëä áàéäàë íîöòîé áîëñîí òóë
àëäñàí õîòóóäàà Õÿòàä áóëààí àâ÷ Ãàäààä Ìîíãîëä ýìõ äýãëýì òîãòîîõã¿é
áîë ¿¿íèéã ßïîí óëñ ººðºº ã¿éöýòãýõ áîëíî”3 õýìýýí ñàíóóëñíûã Èõ
Áðèòàíè ÷ äýìæèæ áàéâ. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã äýëõèéí
óëñóóäààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ îðîëäëîãî òóõàéí íºõöºë áàéäàë õèéãýýä

3
Æàíæèí Äàíçàí. ÓÁ., 1995. òàë-28.
1
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë.ÓÁ., 1996. òàë-75.
2
Í.Èøæàìö. ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîëûí õóâüä ÿâóóëñàí áîäëîãî, Ìîíãîë-Àìåðèêèéí õàðèëöàà.
/1900-1987/. ÓÁ., 1999. òàë-26.
3
Á.Øèðýíäýâ. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ” II õýâëýë. ÓÁ., 1999. òàë-310.

130
áîäèòîé áà áîäèòîé áóñ ó÷èð øàëòãààíû óëìààñ çºâõºí á¿ñ íóòãèéí
õ¿ðýýíä àâ÷ õýëýëöýãäýõ õýìæýýíä õ¿ð÷ õÿçãààðëàãäàâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä õºðø îðíóóäààñ Ìîíãîëä õàíäàõ õàíäëàãà èõýýõýí
çºðººòýé áàéëàà. ÇÎÓ áà Ìîíãîëûí õóâüä òóñ òóñûí çàñãèéí ãàçðûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí “íàéðàìäëûí ãýðýý”-íèé äàãóó 1922 îíä äèïëîìàò
òºëººëºã÷äèéã ñîëèëöîæ, Ìîíãîëä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
á¿õèé ë ¿éë ÿâöàä ÇÎÓ-ûí ç¿ãýýñ òóñëàí äýìæèæ èðæýý. Ìîíãîëûí óëñ
òºðèéí àìüäðàëä çºâëºëòèéí íºëºº ààæèì ààæìààð íýìýãäýõ áîëñîí ÷
Ǻâëºëòèéí öýðýã Ìîíãîëä áàéðëàæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõàä çîõèõ ¿¿ðýãòýé áàéëàà. Õàðèí ºìíºä õºðø-ÄÈÓ-ûí
ç¿ãýýñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîñîí áàéäëûã ¿ë çºâøººðºí, öýðãèéí õ¿÷ýýð
äîâòëîõ öóóðõàë òàðààí, ç¿ñýí ç¿éëèéí àðãà ÿâóóëãà õèéæ, õèë õÿçãààðûã
ò¿éâýýí, ºäººõ áîëæýý. Õÿòàäûí ãåíåðàë Æàí Çîëèí 1922 îíû I¯ ñàðä
Ìîíãîëä áàéñàí óëààí öýðãèéã õººí çàéëóóëàõ”-àà óäàà äàðàà ìýäýãäýæ
áàéñàí áà Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûã ýðõøýýëäýý äàõèí
îðóóëàõûí òóëä óëñ òºð, ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àðãà
õýìæýýã ÿâóóëæ, ò¿¿íäýý Áàí÷èí Áîãä áîëîí ªâºð Ìîíãîëûí íî¸äûã
àøèãëàõûã çîðüæ áàéâ. Ýíý á¿õýí íü øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí ãàäààä
áàéäëûã íýí ýýäðýýòýé áîëãîæ áàéñàí áºãººä ãàãöõ¿¿ Õÿòàäûí äîòîðõè
òîãòâîðã¿é áàéäàë áîëîí öýðãèéí ýðõòí¿¿äèéí õîîðîíäûí òýìöýë Ìîíãîëä
öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýë ¿éëäýõ áîëîìæèéã õààæ áàéâ. Õýäèéâýýð ºðãºí
äýëãýð ò¿ãýí òàðõààã¿é áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñûí áèå äààñàí áàéäëûã
õ¿íäýòãýõ ¿çýë ñàíàà õÿòàäûí äýâøèëò õ¿÷íèé äîòîð áàéñàí áîëîâ÷
Õÿòàäûí òºâ çàñãèéí ýðõèéã áàðüñàí Áýýæèíãèéí çàñãèéí ãàçðààñ
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàëä äàéñàãíàí õàíäñàíû óëìààñ õî¸ð
óëñûí õîîðîíä øóóä õàðèëöàà òîãòîîõ áîëîìæ àëäàãäàæ, ãóðàâäàã÷
ýòãýýäèéí çóó÷ëàë çàéëøã¿é áîëæýý.
Ýë íºõöºëä ÀÇÃ-ààñ õî¸ð îðíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä ÇÎÓ-ûí
çóó÷ëàë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä áîäèò ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ çàì õýìýýí
¿çýæ, 1921 îíû XII ñàðûí 12-íä ýõýëñýí Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéí
ÿâöûã èõýýõýí àíõààðàí àæèãëàæ áàéâ. Óäààí õóãàöààíä íàðèéí òºâºãòýé
¿éë ÿâäëóóäààð ä¿¿ðýí áàéñàí ýíý õýëýëöýýð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð
òîãòíîëûí õóâü çàÿàã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë íºëººòýé áàéâ. Õýëýëöýýðèéí
ýõýíä Ǻâëºëòèéí òàë ººðèéí öýðãýý Ìîíãîëä áàéëãàí, 1921 îíû Ìîíãîë-
Îðîñûí ãýðýýãýýð îëñîí áàéð ñóóðèà ¿ë õºíäºí, Ãàäààä Ìîíãîëûí
àñóóäëààð àëü àëü òàëäàà õ¿ëýýí àâ÷ áîëîõóéöààð òîõèðîëöîîíä õ¿ðãýõ
çîðèëãûã àãóóëæ áàéñàí õýäèé ÷ Õÿòàäûí òàëûí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ýý.
Õÿòàäûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààñ Ìîíãîëä çºâëºëòèéí öýðýã áàéñàí
íºõöºëä Ìîíãîë-Õÿòàäûí õýëýëöýýðò ÇÎÓ-ûí çóó÷ëàëûã õ¿ëýýí àâàõûã
ýñýðã¿¿öýæ, Ǻâëºëòòýé õýëýëöýýð õèéõã¿é ãýäãýý ìýäýãäñýí áºãººä
óäàëã¿é Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õîîðîíä íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëñàí
àñóóäàë ÷ èë òîä áîëæ, À.Ê. Ïàéêåñûí õàãàñ æèë øàõìûí ¿éë àæèëëàãàà
ìóõàðäàí, áóöàõàä õ¿ð÷ýý.
1922 îíû YII ñàðä Õÿòàäàä Ǻâëºëòèéí øèíý òºëººëºã÷ À.À. Èîôôå
èðñíýýð Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéí ÿâöàä Ìîíãîëûí àñóóäëààð
áàðèìòàëæ áàéñàí Ǻâëºëòèéí òàëûí áàéð ñóóðü ººð÷ëºãäºâ. Òýðáýýð
Ìîíãîëûí àñóóäëûã Õÿòàäûí áîëîí äîðíî äàõèíû õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé
ýðõ àøèã, çîðèëãûí ¿¿äíýýñ çîëèîñîëæ, Ìîíãîëûã Õÿòàäàä ºãºõ íü ç¿éòýé
ãýñýí ñàíààã áàðèìòëàõ áîëæýý. Öààøèä Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õýëýëöýýðò
Ìîíãîëûí àñóóäëûã ãîë áîëãîõã¿éãýýð Õÿòàäûí ñþçåðåíèòåòèéã õ¿ëýýí

131
çºâøººðºõ, Ìîíãîëîîñ Ǻâëºëòèéí öýðãèéã ãàðãàõàä áýëýí áàéãàà çýðãèéã
ìýäýãäýæ, ò¿¿íèéã íü çºâëºëòèéí óäèðäëàãà äýìææýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí
àñóóäàë íààøòàéãààð øèéäýãäýõ íü ýðãýëçýýòýé áîëñîí ÿâäàë
ìîíãîë÷óóäûí ñîíîðò õ¿ð÷, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Á.Öýðýíäîðæîîñ ÇÎÓ-ûí
á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Í.Ì. Ëþáàðñêèéä íîîò áè÷èã ãàðäóóëàí, ýëäýâ öóó
¿ãèéí ¿íýí ìºíèéã ëàâëàæ áàéñàí áºãººä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàðò õàíäàí
1923 îíû XI ñàðä Ìîíãîë-Õÿòàäûí õýëýëöýýð õèéõ “Òàâàí ç¿éë ñàíàë”-ûã
òàâüæýý1. Ãýâ÷ ìîíãîë÷óóäûí óäàà äàðààãèéí ìýäýãäýë, Ǻâëºëòèéí çîõèõ
àëáàíûõàíä õàíäñàí ¿éë àæèëëàãàà Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õýëýëöýýðò º÷¿¿õýí
÷ íºëººëæ ÷àäààã¿é áºãººä Ìîíãîëûí àñóóäëààðõè Ìîñêâàãèéí áàéð ñóóðü
àâòîíîìèîñ Õÿòàäûí ñóâåðåíèòåòèéã çºâøººðºõ õ¿ðòëýý ººð÷ëºãäñºí íü
èëò áîëîâ2. Óëìààð Ǻâëºëòèéí 3 äàõü äèïëîìàò òºëººëºã÷ Ë.Ì.
Êàðàõàíààñ õýëýëöýýðèéã ýöýñëýæ, 1924 îíû Y ñàðûí 31-íä “ÇÑÁÍÕÓ áà
Äóíäàä èðãýí óëñûí õîîðîíäûí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ åðºíõèé çàð÷ìóóäûí
òóõàé” õýëýëöýýðò Áýýæèíä õî¸ð òàë ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Óã áàðèìò áè÷ãèéí
¯ ç¿éëä “ÇÑÁÍÕÓ íü Ãàäààä Ìîíãîëûã ÄÈÓ- ûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ãýæ
õ¿ëýýí çºâøººð÷, ÄÈÓ-ûí òýíäýõü á¿ðýí ýðõèéã õ¿íäýòãýíý” õýìýýí
Ìîíãîëûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëæ, Ë.Ì.Êàðàõàíààñ çºâëºëòèéí öýðãèéã
Ìîíãîëîîñ ãàðãàõàä áýëýí áàéãààã ìºí ìýäýãäæýý. Ìîíãîëûí
ñóâåðåíèòåòèéã ¿ã¿éñãýñýí ýíýõ¿¿ çààëò íü 1919 îíû Ǻâëºëò çàñãèéí
ãàçðûí òóíõàãëàë áà 1921 îíû íàéðàìäëûí ãýðýýíä èëò õàðøèëñàí
òºäèéã¿é ÇÕÓ, ò¿¿íèé “êîììóíèñò óäèðäëàãà” äýëõèéí õóâüñãàëûí çîðèëãî
õèéãýýä Àëñ Äîðíîäûí áîäëîãûíõîî ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ Ìîíãîëûí
àñóóäëàà𠺺ðòºº õîæèë ãàðãàñàí õýðýã áàéâ. ÇÎÓ-ûí çóó÷ëàëûí
òóñëàìæòàéãààð ÄÈÓ-òàé õýâèéã õàðèëöàà òîãòîîí, òóñãààð òîãòíîëîî
õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ãýñýí Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýë ýðìýëçëýë
òàëààð ºíãºðºâ. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîõ ýðõèéã
ººðñäèéí õ¿ñýë çîðãîîð øèéäñýí Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ýðñ ýñýðã¿¿öæýý. Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð
Ìîñêâà äàõü ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû àæèëòíààðàà äàìæóóëàí 1924 îíû ¯I
ñàðä “…Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöàà õýðõýí ÿâàãäàõûã çºâõºí õî¸ð óëñûí
òóñãàé áàãà õóðàë òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé…”1 õýìýýñýí ìýäýãäëèéã õèéñýí
áºãººä Ìîíãîëûí åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæîîñ Ǻâëºëò-Õÿòàäûí
õýëýëöýýð áîëîí Ìîíãîë-Õÿòàäûí áàãà õóðëûí òàëààð äàõèí ìýäýãäýë
ãàðãàâ.
1924 îíû Ǻâëºëò-Õÿòàäûí ãýðýý ìîíãîëûí òºðèéí óäèðäàã÷äûã
õî¸ð õýñýãò õóâààæ, îëîí ò¿ìíèé äóíä çºâëºëòèéí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíä ¿ë èòãýõ, ñýòãýë àëäðàõ áàéäëûã áóé áîëãîæ ýõýëæýý. Òýäíèé
íýã õýñýã íü ÇÑÁÍÕÓ-ä èëò äóðã¿éöýí áà÷èìäàæ áàéñàí áîë íºãºº íýã õýñýã
íü õèë çàëãàà õî¸ð ã¿ðíèé õ¿÷íèé õàðüöààã àæèãëàí, ó÷ðûã íü îëæ, òóñãààð
òîãòíîëîî ýâ ä¿éãýýð àâ÷ ãàðàõûã îðîëäîæ áàéâ. ×óõàì ýë íºõöºëä
çºâëºëòèéí òàë, ãýðýýíèé óëìààñ ¿¿äýõ ìîíãîë÷óóäûí ýñýðã¿¿öýë
äóðã¿éöëèéã óðüä÷èëàí òîîöîîëæ, á¿ð 1924 îíû ýõíýýñ ë äèïëîìàò
øóãàìààð ìîíãîë÷óóäûã áýëòãýõ ÷èã øóãàì áàðèìòàëñàí áºãººä Ìîíãîëûí
àñóóäëààðõè ÇÕÓ-ûí áóóëò íü Ǻâëºëò-Õÿòàäûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä
çàéëøã¿é ç¿éë áàéñàí õýìýýí îéëãóóëàõûã çîðüæ áàéëàà. Ãýðýýíèé

1
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë áà Îðîñ, Õÿòàäûí õ¿÷èí ç¿éë. ÓÁ., 1999. òàë-64.
2
Ñ.Ã. Ëóçÿíèí. ÕÕ çóóíû 20-30-ààä îíû Îðîñ, Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöààíû ò¿¿õýýñ. ÓÁ.,
1998. òàë-30.
1
Á.Ëõàìñ¿ðýí. Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí áà òºðèéí òóñãààð òîãòíîë. ÓÁ., 1995. òàë-49-50.

132
äàðààãààð Õÿòàäûí á¿ðýëäýõ¿¿í äýõü Ìîíãîëûí ºðãºí àâòîíîìèéí òóõàé
àñóóäàë ÷ ÿðèãäàæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ õî¸ðäìîë áàéäàë íü ìîíãîë÷óóäàä
õÿòàäûí íºëººíººñ àíãèä áàéõ º÷¿¿õýí òºäèé íàéäâàðûã òºð¿¿ëñýí áºãººä
÷óõàìõ¿¿ “Á¿ãä íàéðàìäàõ” çàñãèéã òóíõàãëàõ çàìààð òóñãààð òîãòíîëîî
ýðõ ç¿éí õóâüä áàòàëãààæóóëàõ áèå äààñàí àëõìûã õèéõýä õ¿ðãýâ. Èéíõ¿¿
Ìîíãîë óëñûí ãàäààä àþóëã¿é áàéäëûí çîðèëò ÷ òóñ îðîíä á¿ãä íàéðàìäàõ
áàéãóóëàë òîãòîîõ ¿éë ÿâöûã çàéëøã¿é, áîëãîñîí áºãººä ÁÍÌÀÓ
áàéãóóëàãäñàí öàãààñ ÕÕ çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë ¿íýí õýðýãòýý ÄÈÓ-ààñ
òóñãààð õºãæñºí þì.
Óëñûí Èõ õóðàë õóðàëäàæ ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàí, á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàñàí íü. Ìîíãîë îðîíä á¿ãä íàéðàìäàõ
çàñàãëàë òîãòîîõ áýëòãýëèéã ýðýìáý äàðààòàéãààð õèéæ áàéñàí ¿åä 1924
îíû Y ñàðûí 20-íä õýìæýýò öààçàò õààí Áîãä ãýãýýí òààëàë òºãñ÷ýý. ¯¿ãýýð
àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã íºõöºëä¿¿ëæ áàéñàí õ¿÷èí
ç¿éë ¿ã¿é áîëæ, çàñàãëàëûí ýë õýëáýðèéã ñîëèõ ¿éë ÿâöûã õóðäàñãàâ.
1924 îíû YI ñàðûí 7-íä ÍÒÕ-íû III á¿ãä õóðëààñ Á¿ãä íàéðàìäàõ
çàñàã òîãòîîí ÿâóóëàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàâ. Óã òîãòîîëä “…Áîãä õààí
òààëàë òºãññºí ó÷èð, ¿¿íä îäîî àðäûí ýðõòýé óëñûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëýí á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñãèéã ÿâóóëáààñ ç¿éòýé áîëîõ áà Äà æóíòàí õýìýýõ èõ
åðºíõèé äàðãûã ñîíãîõã¿é, óëñûí äýýä ýðõèéã óëñûí èõ õóðëûí ä¿ðìèéí
¸ñîîð òóñ õóðàëä õàäãàëàõ áà á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí èõ áàÿðûã YI ñàðûí
øèíèéí 6 /YII ñàðûí 11-Ðåä/ -íä óëñûí èõ áàÿðòàé õàìòàòãàí ÿâóóëàõààð”1
çààæýý. Óã òîãòîîëûã YI ñàðûí 13-íä ÀÇÃ-ûí 18-ð õóðëààð ñàéøààí áàòàëæ,
á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàõ ò¿¿õò øèéäâýðèéã ãàðãàâ. Òèéíõ¿¿ 1921-
1924 îíä àðäûí ýðõòýé õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéí õýëáýðýýð îðøèæ
áàéñàí øèëæèëòèéí ¿å òºãñºæ, Ìîíãîë îðîíä àíõ óäààãàà ñîíãóóëèéí á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîõ øèíý ¿å ýõëýâ. Á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîõ ãîë
çîðèëãî íü òºðèéí á¿õ ýðõèéã àðä ò¿ìíýýñ ñîíãîãäñîí òºëººëºã÷人ñ
á¿ðäñýí àðäûí èõ õóðëûí áàéãóóëëàãààð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ óëñ
òºðèéí àðä÷èëñàí ñèñòåìèéã áóé áîëãîõîä îðøèæ áàéëàà.
1924 îíû YII ñàðûí 7-íä õóâüñãàëûí 3 æèëèéí îéí áàÿðòàé õàìò á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñ òóíõàãëàõ áîëñîí áàÿðûã òýìäýãëýõ ¿åýð Åðºíõèé ñàéä
Á.Öýðýíäîðæîîñ óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëûã ìºí îíû ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðä
õóðàëäóóëàõ òóõàé çàðëàí ìýäýãäæýý.
Èõ õóðàëä áýëòãýõ àæëûí íýã ÷óõàë õýñýã íü ¯íäñýí õóóëèéã
áîëîâñðóóëàõ àæèë áàéâ. ¯íäñýí õóóëü áîëîâñðóóëàõ êîìèññûã àíõ 1922
îíû ¯ ñàðûí 19-íä Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Í. Ìàãñàðæàâ õóðö, Æ.Öýâýýí, Áàò-
Î÷èð íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéãóóëæ “…Àíãëè ìýò óëñûí õóóëèàñ òîâ÷ëîí
àâ÷ ýä¿ãýýãèéí ÿâóóëàí áóé çàñãèéí áàéäàëä íèéë¿¿ëýí çîõèîõ” óäèðäàìæ
ºã÷ýý. Óóë êîìèññ íü Àíãëè, Øâåä, Áåëüãè, Ãîëëàíä çýðýã óëñûí ¿íäñýí
õóóëü áà ¿íäñýí õóóëèéí ÷àíàðòàé àêòóóä , òýäãýýðèéí õîëáîãäîëòîé áè÷èã
çîõèîëûã îð÷óóëæ, ¿ëãýð çàãâàð àâ÷ áîëîõûã ìàãàäëàí ñóäàëæýý.
¯íäñýí õóóëü áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã Ìîíãîëûí òºðèéí óäèðäëàãà
îëîí òàëààñ íü íÿãòëàí ÿðèëöàæ, äýëõèé íèéòèéí ¿íäñýí õóóëèéí æèøèã,
ººðèéí îðíû òºðèéí ò¿¿õýí óëàìæëàë, “Èõ öààç” áà “Õàëõ æóðàì”-ûí
çàð÷ìûã ÷ áîäîëöîõ çýðãýýð óã õýðýãò èõýýõýí íóõàöòàé õàíäàæ áàéâ.
Æèøýýëáýë, Õÿòàä áà åâðîï õýëíýý îð÷óóëàãäñàí çàðèì õóóëèéã ìîíãîë

1
Ìîíãîëä àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëñàí íü. /Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë/
1921-1926/. ÓÁ., 1970. òàë-24.

133
õýëíýý õºðâ¿¿ëýí ñóäëàí ¿çýæ, 1911 îíû õÿòàäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí
òóðøëàãàä ø¿¿ìæëýëòýéãýýð õàíäàæ, ò¿¿íä îðñîí Äà æóíòàí õýìýýõ
åðºíõèéëºã÷èéí òóøààëààñ òàòãàëçæýý. Ò¿¿í÷ëýí åâðîïûí çàðèì îðíû
¿íäñýí õóóëèóäààñ Øâåéöàðèéí, íèëýýä àðä÷èëñàí, õîëáîîíû õýëáýðèéí
Êàíòîíû ñèñòåìèéã ñîíèðõîí òóñ óëñûí àéìàã, õîøóó, ñóìûí á¿òýöòýé
çýðýãö¿¿ëæ ¿çñýí ñàíààã ÷ ìºí òóñãàæýý. ¯¿íèé õàìò Ìîíãîëä áàéñàí ÊÈ-
íû òºëººëºã÷ áîëîí Ǻâëºëòèéí ìýðãýæèëòýí íàðààñ Ǻâëºëòèéí ¿íäñýí
õóóëèéí çàðèì õýëáýðèéã òóëãàí õ¿ëýýëãýõèéã îðîëäîõ çýðýã õ¿íäðýë
áýðõøýýë ÷ ìºí ãàð÷ áàéâ.
Äýýðõè íºõöºë áàéäëûí óëìààñ õóóëü áîëîâñðóóëàõ àæèë óäààøèð÷
áàéñàí òóë 1924 îíû ¯ ñàðä ÇÕÓ-ûí õóóëü öààçûí ìýðãýæèëòýí Ï.Â.
Âñåñâÿòñêèéã óðüæ èð¿¿ëæ, èõýýõýí çºâëºæýý. Óëìààð Çàñãèéí ãàçðûí
ãèø¿¿äèéí 1924 îíû X ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 39-ð õóðëààð ¯íäñýí õóóëü
áîëîâñðóóëàõ êîìèññûã åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí, Ý.Ðèí÷èíî,
Ãîìáîáàäàìæàâ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð øèíý÷ëýí çîõèîí áàéãóóëæ, 3
äîëîî õîíîãèéí äîòîð õóóëèéã ýöýñëýí áîëîâñðóóëàõûã äààëãàæýý1.
Êîìèññîîñ ÀÇÃ-ûí 3 æèëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóðøëàãàä òóëãóóðëàí, ìºí
õóãàöààíä ãàðñàí õóóëü ýðõèéí àêòóóäûã ¿íäýñ áîëãîí óðüä ºìíºõ
êîìèññûí õèéæ ã¿éöýòãýñýí á¿õíèéã õàðãàëçàí ¿çñýíèé ä¿íä ¯íäñýí
õóóëèéí òºñëèéã áîãèíî õóãàöààíä áîëîâñðóóëæ äóóñãàæýý.
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷èéí äàðàìò øàõàëò áàéæ2, çºâëºëòèéí
ìýðãýæèëòýí îðîëöñîíû óëìààñ Ǻâëºëòèéí ¿íäñýí õóóëèàñ çàãâàð
áîëãîñîí ç¿éë áàéñàí õýäèé ÷ ìîíãîëûí ç¿òãýëòí¿¿ä ººðèéí îðíû îíöëîã,
ò¿¿õýí óëàìæëàë îëîí óëñûí æèøãèéã õàðãàëçàí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, Èõ
õóðàëä îðóóëàõààð áýëòãýñýí áàéâ.
Èõ õóðëûí áýëòãýë àæèëä çàñãèéí ãàçðààñ îíöãîé àíõààð÷ áàéâ. 1924
îíû IÕ ñàðûí ýõýýð áîëñîí àéìàã, Øàâèéí õóðëóóäààð óëñûí èõ õóðàëä
îðîëöîõ òºëººëºã÷äèéã ñîíãîâ. Ò¿¿í÷ëýí Óëñûí èõ õóðàëä òàâèõ çàñãèéí
ãàçàð, îëîí ÿàìäûí òàéëàí èëòãýë¿¿äèéã á¿ðòãýõ, õÿíàí îðóóëàõ ¿¿ðýã
á¿õèé òóñãàé êîìèññûã À.Àìàð, Ã.Ãýëýãñýíãý, Äýíäýâ íàðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëñàí áà õóðëûí áàéðûã çàñàõ, ýëäýâ ç¿éëèéã
áýëòãýõ êîìèññò Ö.Äàìáàäîðæ, Í.Æàäàìáà, Ñ¿íäýâäîðæ, Áàòñ¿õ íàðûã òóñ
òóñ òîìèëîí àæèëëóóëæýý1. Õóðëûí òºëººëºã÷äèéí ò¿ð¿¿÷ X ñàðûí ýöñýýð
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë 1924 îíû ÕI ñàðûí 8-íä íýýãäýæ Õàëõûí 4
àéìàã, ĺðâºäèéí 2 àéìàã, Àëòàéí áà Õºâñãºëèéí Óðèàíõàé õîøóóä,
Äàðüãàíãà, Õîâäûí òàðèà÷èí õîøóó áà àðäûí öýðãèéí àíãèóäààñ
ñîíãîãäñîí 77 òºëººëºã÷ îðîëöæýý. Íèéò òºëººëºã÷äèéí 66 íü íàì
ýâëýëèéí ãèø¿¿ä áàéæýý. Èõ õóðëûã åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ íýýæ,
õóðëûí òýðã¿¿í äàðãàä Í.Æàäàìáà, äýä äàðãàä ĺðâºäèéí òºëººëºã÷
ª.Áàäðàõ, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä Ã.Ãýëýãñýíãý, Äóãàðæàíöàí íàðûã òîõîîí
òîìèëæýý. ̺í ò¿¿í÷ëýí ÇÎÓ-ûí Òºâèéí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷ È.
Êàëèíèí, Ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàð Ã.Â. ×è÷åðèí, Áóðèàäûí Åðºíõèé
ñàéä Åðáàíîâ, Êîìèíòåðíû Ìîíãîë äàõü òºëººëºã÷ Ò.Ð. Ðûñêóëîâ, ÍÒÕ-íû
äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ íàðûã õ¿íäýò òýðã¿¿ëýã÷ýýð ñîíãîñîí áàéâ. Èõ õóðëûã

1
Ìîíãîë àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëñàí íü ./Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë/
1921-1926/ ÓÁ. 1970. òàë-46.
2
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë” /Áàðèìòûí ýìõýòãýë/ ÓÁ., 1996. òàë-79.
1
Ìîíãîë àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëñàí íü ./Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë/
1921-1926/ ÓÁ., 1970. òàë-46.

134
íýýñýí äàðóéä òºðèéí äýýä ýðõèéí áèëýã òýìäýã áîëñîí “Àðäûí ýðõòýé
Ìîíãîë óëñûí õóðëûí òàìãà” ãýñýí ¿ñýã á¿õèé äóíäàà ñî¸ìáî òýìäýãòýé
äºðâºëæèí òàìãûã Èõ õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä ãàðäóóëàí ºã÷ýý. Õóðàëä
Ìîíãîëûí òºð, íàì îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð,
Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ õîðîî áîëîí Áóðèàä, Ò¿âýä, Îðäîñ, Õºëºíáóéð,
Áàðãûí òºëººëºã÷èä íèéò 14 õ¿í áàÿð õ¿ðãýæ ¿ã õýëëýý.
Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààð Çàñãèéí ãàçàð, ÿàìäûí òàéëàí, á¿õ
àéìàã, øàâü, Õîâäûí òàðèà÷èí, Àëòàéí Óðèàíõàé, Êàçàõûí õîøóóäûí
èëòãýëèéã ñîíñîæ, Çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí õóóëü ä¿ðýì, ¿íäñýí õóóëèéí
òºñëèéã õýëýëöæýý. Õýëýëöñýí á¿õ àñóóäëóóäàä òºëººëºã÷èä ìàø
èäýâõèéëýí îðîëöîæ, äàâõàðäñàí òîîãîîð 250 ãàðóé óäàà ñàíàë ø¿¿ìæëýë
ãàðãàæ, 200 ãàðóé àñóóëò òàâüæ, õàðèóëò àâ÷ýý. Èõ õóðàë 1924 îíû ÕI
ñàðûí- 8-28 õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ, 15 ºäðèéí õóðàëäààíààðàà íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí ººð÷ëºëòèéí ýõíèé 3 æèëèéí ¿ð ä¿íã ñîíñîí õýëýëöýæ, íèéò 16
òîãòîîë ãàðãàñàí áàéâ. Èõ õóðëààñ Çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí èëòãýëèéã
ñîíñîîä, ò¿¿íèé ãàäààä, äîòîîä áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã “òºð àðä ò¿ìíèé
ýðõ àøèãò íèéöñýí”2 õýìýýí ñàéøààæýý. ̺í òóñ óëñûí óëñ òºð, íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí òàëààð öààøèä òàâèõ ãîë çàð÷ìóóäûã òîäîðõîéëîâ.
Èõ õóðëûí íýí ÷óõàë ¿¿ðýã íü àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëèéã õýëýëöýí
áàòëàõ ÿâäàë áàéâ. ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã 1924 îíû XI ñàðûí 25-26-íä
õýëýëöæýý. Õóóëü áîëîâñðóóëàõ êîìèññûí äàðãà Á.Öýðýíäîðæîîñ òîâ÷
èëòãýëèéã õèéæ, ¯íäñýí õóóëèéã ç¿éë àíãèàð íü óíøèæ, òàéëáàðëàí
òàíèóëæýý. Õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýõýä òºëººëºã÷èä èäýâõèéëýí
îðîëöîæ, 20 øàõàì òºëººëºã÷ àñóóëò òàâüæ, íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæýý.
Òºðèéí äýýä, òºâ áàéãóóëëàãûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ,
àæëûã íü õºíãºí øóóðõàé áîëãîõ, ÓÈÕ-ûí òºëººëºã÷äèéí òîîã òîãòîîõ, Áàãà
õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîîã íýìýõ, ÿàìäûí ñàéä íàðûã ñîíãîõ, Íèéñëýë
Õ¿ðýýíèé íýðèéã ñîëèõ çýðýã îëîí àñóóäàë äýýð òºëººëºã÷èä ñàíàë
ñîëèëöæýý. Èéíõ¿¿ òºñëèéã ç¿éë á¿ðýýð íÿãòëàí õýëýëöñýíèé ýöýñò 1924
îíû XI ñàðûí 26-íû ºäðèéí 16 öàã 15 ìèíóòàä ñàíàë íýãòýé áàòàëæýý.
Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü íü îðøèë, “Ìîíãîëûí æèíõýíý àðäûí ýðõ
÷ºëººã èëòãýí òóíõàãëàõ íü”, “Óëñûí äýýä ýðõèéã áàðèõ ãàçðûí òóõàé”,
“Íóòãèéí çàõèðãààíû òóõàé”, “Ñîíãîõ ñîíãîãäîõ ýðõèéí òóõàé”, “Óëñûí
îðëîãî çàðëàãûí òóõàé ” áà “Óëñûí òàìãà áà ñ¿ëä òýìäýã, òóã äàëáàà
ãóðâûí òóõàé” õýìýýõ 6 á¿ëýã, 50 ç¿éëýýñ á¿ðäýæ áàéâ.
¯íäñýí õóóëèéí 1-ð ç¿éëä “Á¿õ Ìîíãîë óëñûã ¿¿íýýñ õîéø á¿ãä
íàéðàìäàõ á¿ðýí ýðõòýé àðä óëñ õýìýýí óëñûí äýýä ýðõèéã æèíõýíý àðäàä
ýäë¿¿ëýí, óëñûí àëèâàà õýðãèéã óëñûí èõ õóðàë áà ìºí õóðëààð ñîíãîãäñîí
çàñãèéí ãàçðààñ ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëýõ ÿâäëûã íèéòýýð ñ¿ñëýí äàãàâàë
çîõèíî”1 õýìýýí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûã Óëñûí Èõ õóðàë
õýìýýí çààæýý. Óëñûí Èõ õóðëûí ÷ºëºº öàãò óëñûí äýýä ýðõèéã Óëñûí Áàãà
õóðàëä õàäãàëóóëàõ áàñ ìºí õóðëûí ÷ºëºº öàãò Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä
áà Çàñãèéí ãàçðûí äóíä õàäãàëóóëàõûã ¯íäñýí õóóëüä çààæ, ãàäààä
óëñóóäòàé õàðèëöàõàä óëñàà òºëººëºõ, ãýðýý áè÷èã áàòëàõ, óëñûí õèë
õÿçãààðûã ººð÷ëºõ, äàéí çàðëàõ, íàéðàìäàë áàéãóóëàõ, õóâüñãàëò öýðãèéã
áàéãóóëæ áàòàòãàõ çýðýã á¿ðýí ýðõò òóñãààð òîãòíîñîí óëñûí áàòàëãàà

2
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðàë” ÓÁ., 1984. ò-48.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí àíõäóãààð èõ õóðàë” ÓÁ., 1984. ò--297.

135
áîëîõ ãîë ÷óõàë àñóóäëûã ÓÈÕ, ÷ºëºº öàãò íü Óëñûí Áàãà õóðàë ã¿éöýòãýæ
áàéõààð òîãòîîæýý2.
¯íäñýí õóóëü á¿õ øàòíû àðäûí õóðàë íü øèíý òºðèéí ¿íäýñ
áîëîõûã èéíõ¿¿ õóóëü÷ëàí áàòàòãàõûí õàìò àðä ò¿ìíýýñ òºðèéí õýðýãò
îðîëöîõ ýðõ ÷ºëººã Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àíõ óäààãàà òóíõàãëàí çààñàí þì.
¯íäñýí õóóëüä òóñ óëñûí õàðúÿàò àðä ò¿ìýíä óãñàà, øàøèí, ýðýãòýé
ýìýãòýé õýìýýí ÿëãàâàðëàõã¿é íýãýí àäèë ýðõèéã ýäë¿¿ëýõ, õ¿í á¿ð
÷ºëººòýéãýýð ¿ã õýëæ õýâëýõ, æàãñàõ, õóðàëäàõ, ýâëýëäýõ, ýðäýì
áîëîâñðîëä ¿íý òºëáºðã¿é ñóðàëöàõ, áóñäûí õºäºëìºðèéã ìºëæäºãã¿é, 18
íàñàíä õ¿ðñýí èðãýí á¿õýí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõòýéã áàòëàí òóíõàãëàæýý.
Øàøíû õýðãèéã óëñ òºðèéí õýðãýýñ òóñãààðëàæ, øàøèí ø¿òëýãèéí ÿâäëûã
èðãýäèéí ººðñäèéí äóð ñ¿ñãýýð áîëãîâîîñ çîõèõûã ìºí òîäîðõîéëæýý.
Àíõäóãààð ¯íäñýí õóóëü íü á¿õýëäýý Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àíõ óäààãàà
õààíò ¸ñûã õàëæ, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò, ýðõ ç¿éí ÷óõàë çàð÷ìóóä,
óëñ òºðèéí öîî øèíý òîãòîëöîîã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëæ, á¿ãä
íàéðàìäàõ óëñûã òóíõàãëàí çàðëàñíààðàà ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìò
áîëîâ.
Èõ õóðàë ¯íäñýí õóóëèéí ¸ñîîð Áàãà õóðëûã 30 ãèø¿¿íòýéãýýð
ñîíãîæ áàòëàâ. Èõ õóðëààñ óëñûí íèéñëýëèéã Óëààíáààòàð õýìýýí íýðëýõ,
àðãûí òîîëîëä øèëæèõèéã òóñ òóñ òîãòîîñîí áºãººä XI ñàðûí 28-íä àðä
íèéòýä çîðèóëñàí óõóóëàõ áè÷ãèéã ãàðãàâ. Óã áè÷èãò: “…á¿ãäýýð íýãýí
ñýòãýë íèéòèéí õ¿÷ýýð óëñ òºð, ¿íäýñ þóãààðààí ¿¿ðä áàòëàí õàìãààëàõ
÷óõàë çîðèëòûã àãóóëàí á¿õèé “-ã òýìäýãëýýä, ¯íäñýí õóóëèà áàòàëñàí íü
“ìîíãîë òóóðãàòàíä õýäýí çóóí îíîîñ íààø ¿çýãäñýíã¿é ãàéõàìøèãòàé
õýðýã” áîëñíûã áàõàðõàí çàðëàæýý. Èõ Õóðàë ¿éë àæèëëàãààãàà 1924 îíû
ÕI ñàðûí 29-íä äóóñãàæ òàìãà, ¯íäñýí õóóëü áà áóñàä õýðãèéã Óëñûí Áàãà
õóðëûí ãàçàðò øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý. Óëñûí Èõ õóðëààñ ñîíãîãäñîí óëñûí
àíõäóãààð áàãà õóðàë õóðàëäàæ, Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä Á.Öýðýíäîðæ,
Ö. Äàìáàäîðæ, Ï.Ãýíäýí, Ëàìæàâ, Äàíãàà íàðûã ñîíãîæ, äàðãàä Ï.Ãýíäýíã
òîìèëæýý. Ò¿¿í÷ëýí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä áà æèíõýíý îðëîã÷, Á¿õ
öýðãèéí Ǻâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷, Á¿õ öýðãèéí æàíæèí, îëîí ÿàìíû
ñàéäóóäûã òîõîîí òîìèëîõ àñóóäëûã õýëýëöýæ Çàñãèéí ãàçðûã 12 õ¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéäàä
Á.Öýðýíäîðæ, æèíõýíý îðëîã÷ ñàéäàä À.Àìàð, Á¿õ Öýðãèéí Ǻâëºëèéí
òýðã¿¿ëýã÷èä Ý.Ðèí÷èíî, Á¿õ öýðãèéí æàíæèíä Õ. ×îéáàëñàí, Äîòîîä
ÿâäëûí ñàéäàä Ãèâààáàëæèð, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäàä Ñ.Ìàãñàðæàâ,
Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäàä ª.Áàäðàõ, Àæ ¿éëäâýðèéí ÿàìíû ñàéäàä À. Àìàð,
Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäàä Íàéäàíñ¿ðýí, Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû ñàéäàä Ý.
Áàòõààíûã òóñ òóñ òîìèëæýý1.
Èéíõ¿¿ óëñûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ óëñ îðíû öààøäûí õºãæèëä
àðäûí òºðèéí ã¿éöýòãýõ ¿íäñýí çîðèëòûã òîäîðõîéëæ, á¿ãä íàéðàìäàõ
áàéãóóëëûã õóóëü÷ëàí áàòàòãàæ, ¯íäñýí õóóëèéã õýëýëöýæ áàòàëñàí íü ÕÕ
çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òîõèîëäñîí îíöãîé ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëîâ.

2
̺í òýíä. òàë-299.
1
Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ /1868-1928/ Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë/ ÓÁ., 1998. ò 237.

136
 IY á¿ëýã: Õóâüñãàëûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ îðîëäëîãî /1925-1953/

§ 1. ¯íäýñíèé áèå äààñàí áàéäëûã õàìãààëàõ, õàäãàëàõûí òºëºº

òýìöýë

Êîìèíòåðíýýñ ÌÀÕÍ-ûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã øóãàìûã

õÿíàí çàñâàðëàæ ýõýëñýí íü. Ìîíãîëûí ãàçàð øîðîîíä íýâ÷èí îðæ,
òóðøèëò áîëîí õýðýãæèõ ¸ñòîé õýò ç¿¿íèé ¿çýë ìîíãîëûí õºãæëèéí
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààòàé ìºðãºëäºí çºð÷èëäºæ, Êîìèíòåðíû
òºëººëºã÷äèéí ñàíàñíààð áîëæ ºãºõã¿é áàéñàíä Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ
Õîðîîíîîñ àðäûí íàìûí çýðýãöýý çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéã íàì áîëãîõ,
àðäûí íàìûã õàãàëàí áóòàðãàæ êîììóíèñò íàì òºð¿¿ëýõ çýðýã ýëäýâ
îðîëäëîãóóäûã õèéõ øèéäâýð ãàðãàæ áàéñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, 1926 îíû I

137
ñàðûí 4-íä áîëñîí Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîîíû Ìîíãîëûí êîìèññûí
õóðàë äýýð í.Ðûñêóëîâ: "¯íäñýí äîð áîëáîîñ... àðäûí õóâüñãàëò íàìûí
åðºíõèé áàéäàë äîð àâàà÷èæ õÿíàâààñ ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí áà ¿íäýñíèé
àðäûí íàì áîëîõ áºãººä ìºí ¿¿íèé äîòîð ýâ õàìòûí ¿çýë äîð îéðòîõ
ÿäóó÷óóäààñ ãàðñàí çàëóó÷óóä áóé òóë ýäíèé ýòãýýä äîð áàãà ñàãà þì ºãºõ
õýðýãòýé" ãýýä ýíý àæëûã ÿâóóëàõàä Äîðíî äàõèíû õºäºëìºð÷äèéí
êîììóíèñò èõ ñóðãóóëüä (ÊÓÒÂ) ñóðàëöàã÷äàä èõýýõýí íàéäâàð òàâüæ
áóéãàà èëýðõèéëæýý2. ¯íýõýýð ýíý ¿éë ÿâäëààñ õîéø õî¸ð ãóðàâõàí æèëèéí
äàðàà ÊÓÒ òºãñºã÷èä, òýäíèéã äýìæèã÷èä Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí
óäèðäëàãàä çîíõèëîõ áàéð ñóóðüòàé áîëæ, á¿õ ç¿éëä àíãè÷ áàéð ñóóðèíààñ
õàíäàæ "ç¿¿íèé" íóãàëàà çàâõðàë ãàðãàñàí áèëýý.
Äýýð äóðäñàí Êîìèíòåðíû Ìîíãîëûí êîìèññûí õóðàë äýýð Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæîîñ: " æèë èðýõ òóòàì àðä îëíîîñ íàì
ëóãàà õîëáîî íü ñàéæèðñààð õºäººíèé àðä ò¿ìíèé äóíä íàìûí íýð àëäàð
íýëýýä õºãæèæ èòãýãäñýí áóé õýìýýæ áîëíî... Íàìûí äîòîð àíãè áàéõã¿é"
õýìýýí ìýäýãäñýí íü Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãà ¿íäýñíèé
àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààíû äîð íýãäìýë áàéíà ãýäãýý èëýðõèéëñýí õýðýã
áàéâ.
Ãýòýë Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Ì.Àìàãàåâ: "Òºâ Õîðîîíä ìèíèé
ñàíàâààñ äîòîîä áàéãóóëàëòûí õýðã¿¿ä çºðºëäºõ ÿâäàë áóé ìýò... Äîòîîä
áàéãóóëàëòûí õýðã¿¿ä äîð àÿíäàà 2 àíãè ãàðàõ òºäèé ¿ã¿é, ýä¿ãýý ÷ áàðóóí,
ç¿¿í àíãè áóé àìîé. Èéìä áèä íàð çàëóó íºõäèéã òóñëàõ íü èëýðõèé áîëîõ
áà ÿëàíãóÿà Ìîíãîë áîëáîîñ àëèâààã øèíýòãýí ÿâóóëàõ ¿ã¿é àâààñ çºâ
ç¿éòýé çàìààð áàéãóóëàëòûí õýðã¿¿äèéã ã¿éöýòãýõ íü áýðõòýé ó÷èð
øèíýòãýõ õýðã¿¿ä èëýðõèé ¿ã¿é áîëìîé" ãýõ çýðãýýð ÿðüæ áàéñàí íü
Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãûã äîòðîîñ íü çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð
õàãàëæ, óëìààð Ìîíãîëä "ç¿¿íèé" ñîöèàëèñò ¿çýë ñàíààã íýâòð¿¿ëýõýä
ñààä áýðõøýýëã¿é áîëãîõ ÿâäàëä ÷èãëýæ áàéæýý.
Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãûã "áàðóóí", "ç¿¿í" õýìýýí äîòðîîñ
íü õàãàëàõûí çýðýãöýý "õºäºº" "õ¿ðýý", "õºãøèí" “çàëóó" áîëãîí ÿëãàæ
ãàäóóðõàõ ¿éë ÿâäàë Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ õèéãäýæ áàéëàà. 1926 îíû ºâºë
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í Äîðëèãæàâ: "Íàì áà óëñ òºðèéí òóøààë äîð
õóó÷íû ýòãýýä ¿ëýìæ îðñîí áºãººä ÷èíàãøèä ÿâóóëàõ õýðýãò òóñ ¿ã¿é
áîëîõûí òóë òýð ìýòèéí õºãøèí õàðãèñ ò¿øìýäýýð òàëõàõ ¿ã¿é çàëóó íàì
ýâëýëèéí ãèø¿¿äýýñ îðîëöóóëâààñ îëîõ àøèã òóñ ¿ëýìæ áîëíî".1 Èéìèéí
òóë íàì, òºðèéí àëáà õàøèã÷ õóó÷íû õàðãèñ ýòãýýä¿¿äèéã çàéëóóëàõ
õýðýãòýé õýìýýí ººðèéí õàðüÿàò çàñãèéí ãàçðûí äýðãýäýõ íàìûí
íàéìäóãààð ¿¿ðò "ñàíàëàà" èëýðõèéëñíýýñ õîéø, ¿¿ðèéí õóðàëäàà À.Àìàð,
Ñ.Æàìúÿí íàð èðýõýý áîëüñîí òºäèéã¿é, óã ñàíàëûã èëýðõèéëñíýýñ 4
õîíîãèéí äàðàà Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áà ñîíãóóëüò
á¿õ àëáàíààñàà ÷ºëººëæ ºãºõèéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíä àëáàí ¸ñîîð ºðãºäºë
áàðèí õ¿ññýí áàéäàã. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ ¿¿íèé
ó÷ðûã Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæîîñ ëàâëàí àñóóõàä òýðýýð "áèå ýìãýãòýé,
íàñàí èõ áîëñîí" ó÷ðààñ õýìýýãýýä "áè õî¸ð îðíû íàéðàìäëûã á¿äð¿¿ëýõ
÷óëóó áîë÷èõâèé ãýæ àéæ áàéíà. Áè íàñàí èõ, ìàãàä ÷ ¿ã¿é çàðèì
àñóóäëààð íóãàëàà ãàðãàæ áàéæ áîëîõ þì" ãýæ õýëæ áàéæýý.

2
ÍÒÀ. Ô-4. ä-2. õí-7. òàë-33.
1
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1928 îíû Ø á¿ãä õóðëûí òîãòîîë. ÓÁ., 1928 îí, Äýýä äýâòýð. òàë-
75.

138
 Òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä Á.Öýðýíäîðæ,
À.Àìàð ìýòèéí áóóðü ñóóðüòàé óëñ òºðèéí íî¸í íóðóóòàé õ¿ì¿¿ñ
àìüäðàëûã òýòãýã÷ íàðàí ëóãàà àäèë õýðýãòýé áàéñàí áºãººä èéìýýñ ÷
Á.Öýðýíäîðæèä Íàìûí Òºâ Õîðîî ÷ºëºº ýñ îëãîæ, óã àëáàíäàà
¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëàõûã õ¿ñýæ áàéñàí þì. ͺ㺺 òàëààð ò¿¿íèéã ñýòãýë
ñàíààíû õóâüä äýìæèæ, ¿çýë áîäëûã íü õ¿ì¿¿ñ õóâààëöàæ, îëîí òàëààð
äýìæèæ áàéäãèéí èëýðõèéëýë áîëãîí ò¿¿íèé ìýíäýëñíèé 60 íàñíû îéã
íàì, òºðèéí óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèé õ¿ðýýíä òýìäýãëýæýý. Á.Öýðýíäîðæ
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâ÷, ÷ºëºº ãóéñàí ºðãºä뺺 áóöààí
àâ÷ àæèë ¿¿ðãýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí ã¿éöýòãýñýí þì. Ýíý äàøðàìä íýãýí ç¿éëèéã
òýìäýãëýõã¿é ºíãºð÷ ýñ áîëíî. Ýíý áîë Êîìèíòåðí áîëîí ò¿¿íèé òàëûíõàí
ñýòãýë ñàíààíä íü íèéöýõã¿é õýíèéã ÷ áîëîâ àëáàí òóøààë áàéòóãàé
àìüäðàëààñ íü õ¿ðòýë ñàëãàæ ÷àääàã áàéñàí ýíý ¿åä ÿàãààä
Á.Öýðýíäîðæîîð îðîëäîõ òºäèé áîëîîä Åðºíõèé ñàéä õýâýýð ¿ëäýýâ ãýñýí
àñóóäàë þì. Øèéäâýð ãàðñàí ºäðººñºº ýõëýí Ñòàëèíû íóóöûí "íóóö" áóþó
"Îñîáàÿ ïàïêà" õýìýýí íýðëýãäýí, îíöãîé íóóöëàãäñààð, íýã õî¸ðõîí
æèëèéí ºìíº áàãà ñàãà ñàëõè íýâòð¿¿ëýõ áîëñîí ÁÕÊ(á)Í-ûí Óëñ òºðèéí
Òîâ÷îîíû õóðàëäààíû ìàòåðèàëûã íÿãòëàí ¿çâýýñ 1925 îíû ÕI ñàðûí 12-
íû ºäºð Á¿õ Õîëáîîòûí Êîììóíèñò (Áîëüøåâèêóóäûí) Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû 90 ä¿ãýýð õóðàëäààí áîëæ, õýëýëöýõ
õýðãèéí æàãñààëòûí 3-ò áóé Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íýýð
Öýðýíäîðæèéã ¿ëäýýõ çàéëøã¿é øààðäëàãà áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººðºõ
òóõàé àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýýä, Ìîíãîëûí êîìèññîîñ îðóóëñàí ýíý ñàíàëûã
Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî õ¿ëýýí àâñàí1 áàéõ òóë Á.Öýðýíäîðæ ýíý óäààä
"ºðøººãäæýý".
Êîìèíòåðíîîñ õºíäèéðºõèéã îðîëäñîí òóõàéä 1927 îíû I ñàðä
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Àìàãàåâ äóð ìýäýí Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîîíä
ÌÀÕÍ-ûí ºìíººñ èëòãýë õèéæ, óëìààð òîãòîîë ãàðãóóëàí èðñíèé äîòîð
Ìîíãîë îðíû õºãæëèéí ºâºðìºö îíöëîã, áîäèò áàéäàëä ¿ë òîõèðîõ
çààëòóóä îðñîí ó÷èð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû óäèðäëàãà äýýðõ çààëòóóäûí
òàëààð áàðèìòëàõ ººðñäèéí ÷èã øóãàìàà òàéëáàðëàæ õàðèó ÿâóóëñíààñ
¿¿äæýý. Ã.Ãýëýãñýíãý, Á.Äóãàðæàâ íàðûí Êîìèíòåðíû ãàçàð àâ÷ î÷ñîí
ýíýõ¿¿ õàðèó èëòãýëä: "Òóñ íàì áîëáîîñ æèíõýíý ïðîëåòàðè õýìýýõ
¿éëäâýð÷íèé íàì ëóãàà àäèë ¿ã¿é. Òóñ íàìûí ãèø¿¿í áîëáîîñ ìàë ºñãºõ
àæèë á¿õèé æèæèã ºâ õºðºí㺠á¿õèé ýòãýýä íàð áîëìîé"2 ãýñýí íü òóõàéí
¿åèéí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ìºí ÷àíàðò èë¿¿ çîõèöñîí, áîäèò
áàéäàëä íü îéðòîõ ä¿ãíýëò áàéâ.
Äýýð äóðäñàí Ìîíãîëûí òàëààð ãàðãàñàí Êîìèíòåðíû òîãòîîëä ëàì
íàðûí òàëààð ÿâóóëæ áóé áîäëîãîî Íàìûí Òºâ Õîðîîíä äàõèí
àíõààðàëòàé ýðãýí õàðàõûã ñàíóóëààä, ëàì íàð áîë íàì, àðäûí õóâüñãàëò
çàñãèéí ýñðýã áîäèòîéãîîð îðøèí áóé "ñºðºã õ¿÷èí" , "òýä óëñ òºðèéí
áîëîëöîî îëäìîãö" Õÿòàäûí õàðãèñ õ¿÷èíòýé õîëáîî òîãòîîæ áîëîõ
þì...Ó÷èð èéìýýñ íàì áîãä áîëîí øèíý õóâèëãààí òºð¿¿ëýõ, ñ¿ì õèéä,
æàñûí ìàëààñ òàòâàð õóðààõ çýðýã àñóóäëààð ÿìàð ÷ áóóëò õèéæ áîëîõã¿é"3
õýìýýí ìýäýãäæýý. Íàì, àðäûí çàñãààñ ëàì íàðûí òàëààð ÿâóóëæ èðñýí,

1
Èç “Îñîáûõ ïàïîê” ê ïðîò çàñåäàíèé Ïîëèòáþðî ÖÊ ÐÊÏ./á/ ÂÊÏ /á/-ÐÖÕÈÄÍÈ. Ô-17. Îï-
162. ä-2. ñòð-194.
2
ÊÈÃÕ-íû Äîðíîä õýëòñèéí ãàçðàà ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òºëººëºã÷ Ãýëýãñýíãý,
Äóãàðæàâ íàðûí èëòãýõ èëòãýë. ÓÁ., 1927 îíû 6 ñàðûí 26.
3
ÍÒÀ. Êîìèíòåðíû ìàòåðèàë.

139
ÿâóóëæ áóé áîäëîãîî Êîìèíòåðíä ÿâóóëñàí èëòãýëäýý äàõèí òàéëáàðëàæ:
"Òóñ íàìààñ þóíû óðüä øàøèí òºðèéí ÿâäëûã òóñãàé áîëãîæ, îðîí õèéäèéí
ìàë õºðºíãºíººñ òàòâàð õóðààõ, õóðàë íîìûí ÿâäàë äîð àëáàäàí
òàòâàðëàõûã çîãñîîõ çýðãýýð ëàì íàðûã àæ àõóéí õ¿÷ ÷àäëûã áóóðóóëàõûã
ýðìýëçýí ÿâóóëñàí áà ÿâóóëæ áóé. Áàñ ÷ ñ¿ì õèéäèéí ãàçàð áàãà÷óóäûã
àâàõ ÿâäëûã õÿçãààðëàõûã ýðìýëçýí áóé"1 ãýæýý. Ýíý áîë áàéãóóëàãäñàí
öàãààñàà ýõëýí òºð, çàñàã àðä îëíûã àíãè÷ëàí ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð íèéò
õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøãèéã òóóøòàé õàìãààëàõûã çîðüæ èðñýí áîäëîãûí
íýãýí èëðýë áàéñàí þì.
Óëñ îðíû óäèðäàã÷èä í¿¿ð í¿¿ðýý õàðààä ÿðèõëààðàà "Íàìûí óëñ
òºðèéí ÷èã øóãàì çºâ áàéíà. Ñàíàà çºðñºí ç¿éëã¿é" õýìýýí äàâòàâ÷,
òýäíèé õîîðîíä ¿ë ìýäýãäýõ àí öàâ ¿¿ññýýð, ¿ã õýëýý ¿íýí çºâººð îëîõ íü
óäààøèðñààð, öàã õóãàöàà ºíãºðñººð ë áàéëàà. 1927 îíû íàìàð ÌÀÕÍ-ûí
YI, Óëñûí IY èõ õóðëóóä õóðàëäàõ áîëæ, òóñ èõ õóðëóóäàä îðîëöîõîîð
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Øîòìàí èðæýý. Òýðýýð íàì, òºðèéí äîòîîä áàéäàë,
óäèðäàã÷äûí äîòîð ìýð ñýð ãàðñàí óã ñºðãºë人íèé òàëààð òàíèëöàæ
ìýäýýä, èõ õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý íàì, òºðèéí áàðèìòëàí áóé ÷èã
øóãàì á¿ðýí çºâ áîëîõûã íîòëîîä, öààøèä "Þóíû ºìíº ººðèéí Àðäûí
õóâüñãàëò íàìûí íèéãýì (íèéòèéí-ðåä.) õ¿÷èéã (åäèíñòâî) õýâýýð
õàäãàëàõûã ÷óõàë çîðèëãî áîëãîõ õýðýãòýé. Èéìèéí òóë íàìûí íèéãýì
(íèéòèéí-ðåä.) õ¿÷íèéã õýâýýð áàéëãàõ áà íàìûí äîòîð ÿìàð íýãýí àíãè
ãàðàõ ÿâäàë ëóãàà ýñýðã¿¿öýí òýìöýõèéã ãèø¿¿í á¿õíèé ãîë áîëãîõ ç¿éë
áîëíî"2 ãýæýý. Ýíý áîë ó÷èð ìýäýõ õ¿íèé ÷èí ñýòãýëèéí ñàíóóëãà áàéñàí
þì.
Õºãæëèéí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìòëàë äºíãºæ öýãöýð÷
áîëîâñðîîä, óëñ îðíû àìüäðàë ç¿ã ÷èãýý îëîõ òèéøýý õàíäàæ áàéñàí ýíý
¿åä Á.Öýðýíäîðæ, Ö.Äàìáàäîðæ íàð çàñàã, íàìûí óäèðäëàãààñ òàòãàëçàõ
ñàíàëàà ýã¿¿ëýí àâ÷, Øîòìàíû çºâëºãºº ¸ñîîð äàõèí ñîíãóóëèéí àëáàà
õ¿ëýýí àâñàí áàéäàã.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ Êîìèíòåðíû Äîðíîä
õýëòñèéí ýðõëýã÷ Ïåòðîâò 1927 îíû Õ ñàðûí 15-íä áè÷ñýí çàõèäàëäàà:
"Áèäíèé àæëûã Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ õºõ¿¿ëýí äýìæýýä áàéõàä, ò¿¿íèé àëáàí
¸ñíû òºëººëºã÷ íü ýíä ººðººð ç¿òãýæ áàéãààãèéí ó÷ðûã ýñ îëîõ þì”3
õýìýýñýí íü áóé áîëñîí íºõöºë áàéäëûí ¿íýí ìºíèéã èëýðõèéëñýí õýðýã
áàéâ. Ýíý á¿õýí íü Êîìèíòåðíîîñ ¿çýë áîäëîî òºëººëºã÷人ðºº
äàìæóóëàí, Ìîíãîëûí óäèðäëàãàä òóëãàí õ¿ëýýëãýæ, óëìààð ¿íäýñíèé
àðä÷èëñàí ¿çýë áàðèìòëàëààñ íü õºíäèéð¿¿ëýõ ãýñýí îðîëäëîãî äàðóé ìºí
áàéâ.
Èéìýýñ Êîìèíòåðíîîñ Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ õýìýýí íýã õ¿í áàéíãà áàéëãàäàã áàéñàí áîë 1928
îíîîñ ýõýëæ 3 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷èéí ãàçàð àæèëëóóëàõ
áîëñîí þì. ÊÈÃÕ-íîîñ ººðñäèéí òºëººëºã÷人 ºãñºí íóóö çààâàðòàà:
ÊÈÃÕ-íû àëáàí ¸ñíû òºëººëºã÷ººð ìîíãîë÷óóäûí í¿äýí äýýð ãàíöõàí
Ðåéòåð áàéõ áîëíî. Á¿ðýëäýõ¿¿íèé áóñàä õî¸ð ãèø¿¿í íü (ýíý íü
Òðóáî÷ååâ, Îøèðîâ õýìýýõ õî¸ð õ¿í ìºí ãýæ òýäíèé áè÷ñýí ìýäýýëëèéã
¿íäýñëýæ òîãòîîâ. Ðåä.) Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäàõ àæèëä áèå÷ëýí
îðîëöîõ (ÊÈÃÕ-íû íýðèéí ºìíººñ àëáàí ¸ñîîð çààâàð çºâëºãºº ºãºõã¿é
1
ÌÀÕÍ-ûí ¯1 èõ õóðàë. ÓÁ., 1980. òàë-64-65.
2
ÌÀÕÍ-ûí YI èõ õóðàë. ÓÁ., 1980. òàë-13.
3
ÍÒÀ-ä áóé Êîìèíòåðíèé ìàòåðèàë.

140
áàéõ)-îîð òóñãàñàí áàéíà1. ̺í Ìîíãîë äàõü ÊÈÃÕ-íû òºëººëºã÷äèéí óëñ
òºðèéí ÷èã øóãàì íü íàì äàõü ç¿¿íèé (õºäººíèé) ýëåìåíò¿¿äýä á¿õ òàëààð
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, îéðûí èõ õóðàë äýýð íàìûí îëîíõèéã ýçëýí àâàõ ÿâäàë
õýìýýí çààâàðëàñàí áàéíà.
1928 îíû I ñàðûí 25-íä Êîìèíòåðíû Äîðíîä õýëòñèéí ýðõëýã÷
Ïåòðîâîîñ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæèéí õóâüä ñàíóóëàí
çààâàðëàñàí çàõèäàë èëãýýæ, ò¿¿íäýý: "Ýä¿ãýý Õîëáîîò Óëñ íü ººðèéí
îëîí ãàçðóóäûã õýçýý ÿìàãò ¿éëäâýð÷íèé ÷àíàðòàé áîëãîõûã îðîëääîãèéí
íýãýí àäèë òà á¿ãä áîëáîîñ õàðüÿàò óëñûí áà íàìûí îëîí ãàçðóóäûã
õºäººãèéí ÷àíàðòàé áîëãîõ ç¿ã äîð õàíäóóëàõ àæëûã ìºí õýçýý ÿìàãò
õè÷ýýõ íü ÷óõëààð ñàíàãäìîé"2 ãýæ çºâëºñºí íü Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí
àæëûã áàðóóí áîëæ áàéíà õýìýýí ¿íýëæ, "ç¿¿í"òèéø çàëàõ ÷èã øóãàì
çààñàí õýðýã áàéâ.
Ýíýõ¿¿ Ïåòðîâûí çàõèäàë íü ÁÕÊ(á)Í-ûí ÒÕ-íû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî,
ÊÈÃÕ-íû Ìîíãîëûí êîìèññûí áîëîí Óëñ òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
íàðûí ãàçðàà óäàà äàðàà õýëýëöýãäýæ, ýöýñò íü Ïåòðîâûí íýðýýð èð¿¿ëñýí
Êîìèíòåðí àëáàí ¸ñíû áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëñýí çàõèäàë áàéâ.
Ïåòðîâûí çàõèäàë íü Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí äîòîîä õýðýãò
õºíäëºí㺺ñ îðîëöñîí çààâàð÷èëãà, ÇÕÓ-ûí "ñîöèàëèçì" áàéãóóëæ áóé
òóðøëàãûã Ìîíãîë îðîíä ìåõàíèêààð õóóëáàðëóóëàõûã ýðìýëçñýí ç¿¿íèé
ºí㺠àÿñòàé ç¿éëñýýð ä¿¿ðýí áàéñàí òóë Ìîíãîëûí óäèðäëàãûí ç¿ãýýñ èë,
äàëä ýñýðã¿¿öýëòýé ó÷ðàõ íü îéëãîìæòîé õýðýã áàéâ.
Ö.Äàìáàäîðæ, Ã.Ãýëýãñýíãý áîëîí À.Àìàð, Æ.Öýâýýí, Á.Öýðýíäîðæ
íàðûí çýðýã íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä õàìòðàí çºâøèëäñºí áîäëîãîîð óëñ
îðíîî æîëîîäîõûã ýðìýëçýæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí íºõöºë
áàéäàëä èë¿¿ äºõºìòýé ÷èã øóãàì áàðèìòàëæ áàéñàí íü Ìîíãîëä ¿çýë
áîäîë, íºëººë뺺 íýâòð¿¿ëýõèéã ýðõýìëýæ áàéñàí ãàäààäûí óëñ
ã¿ðí¿¿äèéí áîëîí Êîìèíòåðíû ýñýðã¿¿öýëòýé àëõàì òóòàìäàà ó÷èðñàí þì.
Òýä ººðñäèéí áàðèìòàëñàí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã øóãàìààñàà
õàçàéëã¿é, ò¿¿íèéãýý õàìãààëàí òýìöýæ áàéñàí íü òýäíèé íî¸í íóðóóòàé,
ìîíãîë òºðò ¸ñíû óëàìæëàëàà ¿å çàëãàìæëàí àâñàí óëñ òºðèéí
ç¿òãýëòí¿¿ä áàéñíûã èëòãýíý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ Êîìèíòåðíû ãàçðàà î÷èæ èëòã¿¿ëýõýýð,
Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ, ñóðòëûí õýëòñèéí ýðõëýã÷ Äóãàðæàâ
íàðûã òîìèëîí, òýäãýýðò "ºíãºðñºí I¯ ñàðä õóðàëäñàí òóñ Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû á¿ãä õóðàë äîð õýëýëöýí òîãòîîñîí õýðã¿¿ä áà ìºí Ãýíäýí,
Áàäðàõ íàðûí õýðãèéã ç¿éãýýð òàñëàí äóóñãàñíàà òàéëáàðëàõ"; "Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîîñ øèíý÷ëýí òºëºâëºñºí òóñ íàìûí ìºðèéí õºòºëáºð áà ä¿ðìèéã
Êîìèíòåðíû ãàçàð òàíèóëàí çºâøººð¿¿ëæ, äàðààãèéí íàìûí VII èõ õóðàë
äîð á¿ðìºñºí áàòëóóëàõ äîð áýëòãýõ"; "Êîìèíòåðíû Äîðíîä õýëòñèéí
äàðãà Ïåòðîâîîñ Òºâ Õîðîîíû äàðãà Äàìáàäîðæèéí íýð äîð õ¿ðãýí èðñýí
çàõèäàëä õàðèó òàéëáàð ºãºõ, íàìûí äîòîð áàðóóí àíãèéí çàìààð ÿâæ
õóâüñãàëûí ÿâäëûã ñóëòãàñàí ó÷èð îãò ¿ã¿é çýðãèéí áàðèìò ãýð÷èéã ó÷èð
äýëãýð¿¿ëæ ìºíõ¿¿ Êîìèíòåðí äîð èëòãýí õàðèó çààâàð àâ÷ èðýõèéã"1
äààëãàñàí áàéíà. Òýä Ìîñêâàä î÷èæ, Êîìèíòåðíû óäèðäàõ íºõºä ë¿ãýý
óóëçàæ, ó÷èð ç¿éãýý ÿðüæýý. ¯¿íèé õàðèóä Êîìèíòåðí Ìîíãîëûí òàëààð
ãàðãàñàí òàâèí õî¸ð ç¿éëò òîãòîîëûí òºñ뺺 áàðüñàí áàéíà. Óã òîãòîîëûí

1
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.495. Îï.152. ä.59.
2
ÍÒÀ. ô.1, ä.1, õí.27
1
ÍÒÀ. ô.1, ä.1, õí.23. òàë-7.

141
òºñºëòýé ìàíàé òºëººëºã÷èä òàíèëöààä, ìºí ë õ¿ëýýæ àâ÷ ÷àäàõã¿é
òóõàéãàà õýëñýí áàéíà. Ó÷èð þóí õýìýýâýýñ óã òºñºëä òýð ¿åèéí Ìîíãîë
îðíû áîäèò áàéäàëä ¿ë òîõèðîõ, öàã õóãàöààíû õóâüä ¿ë òààðàõ, òóõàéëáàë
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí äîðâèòîé ¿íäýñ ñóóðü á¿ðýëäýýã¿é áàéõàä îëîí
æèëýýð ñóóðüøèæ òîãòñîí "ñ¿ì øàâèéí áà õóó÷èí íî¸äûí õºðºí㺠ìàëûã
õóðààõ" çýðýã øèéäâýð¿¿äèéã òóñãàñàí áàéæýý. Äàìáàäîðæ òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä Êîìèíòåðíû óäèðäàõ íºõºä ë¿ãýý íýëýýä õýäýí óäàà óóëçàæ,
ó÷èð ç¿éã òàéëáàðëàñíû äàðàà òºñëèéã äàõèí àâ÷ ¿çýõýýð òîãòæýý. Öººí
õîíîã ºíãºð÷ Äàìáàäîðæ íàðûí ºìíº àãóóëãààðàà óðüäûí àäèë óòãàòàé
Êîìèíòåðíû äºðâºí ç¿éëò òîãòîîëûí òºñºë òàâèãäàâ. Һ뺺ëºã÷èä òºñºëä
óðüäûí àäèë ç¿éëñ äàâòàãäñàí òóë õ¿ëýýæ ýñ ÷àäàõ ó÷èð øàëòãààíàà
Êîìèíòåðíîî óëàìæëààä, Òºâ Õîðîîíäîî ýíý òóõàé ýðãýæ ìýäýýëæýý.
Èéíõ¿¿ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä "çààâàð ýðæ öàõèëãààí óòàñ
ÿâóóëñíûã" Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1928 îíû ¯I ñàðûí 25-íû
õàìòàðñàí õóðëààðàà õýëýëöýýä: "íºõºð Äàìáàäîðæîîñ òýðõ¿¿ ¿íýí
áàéäàëä íèéöñýíã¿é ç¿éëä õàðèó òàéëáàðëàí áóé íü ç¿éòýé òóë íýãýí àäèë
òîãòîîëãîõ áºãººä ÿëàíãóÿà õºðºí㺠òýãøèòãýõ ãýñíèéã àðä ò¿ìíèé áàéäàëä
¿íýõýýðèéí õ¿ëýýõ àðãàã¿éí äýýð ýíý õýð Áîãäûí õîéò ä¿ð áà ñàí æàñûí
òàòâàðûí òóõàé áóäëèàí ºã¿¿ëýë ãàðñààð áóé ó÷ðûã óëìààð íýâòýëãýí
á¿õèé ë õýðãèéã ¿íýí áàéäàëä íèéö¿¿ëýí òîãòîîëãîõûã ã¿íýý ýðìýëçýí
õè÷ýýíý. Õýðýâ õýâýýð òîãòâîîñ Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ íàìûí èõ õóðàëä èëòãýí
õýëýëö¿¿ëýõýýñ ººð ¿ã¿é áóé çàà..." õýìýýí øèéäâýðëýýä áàéòàë
Äàìáàäîðæ ººðèéí áèåýð ýãýæ èðæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Õÿíàí Áàéöààõ Òºâ Êîìèññûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
õàìòàðñàí õóðëûã 1928 îíû YII ñàðûí 3-íàà äàõèí õóðàëäóóëæ: Òóñ
Ìîíãîëûí ¿íýí áàéäàë äîð íèéë¿¿ëýí óóë õóâüñãàëûí õýðãèéã ÷àíàãø
õºãæ¿¿ëýõ ìàíäóóëàõ ÿâäëûã õÿíàí çîõèõ òîãòîîë ãàðãàõ áîëîâ óó õýìýýõ
ó÷ðûã ìºíõ¿¿ Êîìèíòåðíû ãàçàð èëòãýí ã¿éöýòã¿¿ëýõ ýë õýðãèéã íºõºð
Äàìáàäîðæ äîð äààëãàí äàõèí ÿâóóëàõààð òîãòîâ" ãýñýí øèéäâýð ãàðãàæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ Ìîñêâàä äàõèí ÿâæ, Êîìèíòåðíû
óäèðäàõ íºõºä ë¿ãýý óóëçààä ÷ õýë àìàà ýñ îëîëöæýý.
ÁÕÊ(á)Í, Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ ÌÀÕÍ-ûí äîòîðõ "õºäººíèéõºíä" óäàà
äàðàà äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, òýäíýýð áîëîí ººðñäèéí òºëººëºã÷ººð äàìæóóëàí
Ìîíãîëûí óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íä íºëººë뺺 ¿ç¿¿ëýõ îðîëäëîãî íýã áóñ
õèéæ èðñíèéã äýýð íýãýíò äóðüäñàí áèëýý. 1928 îíû I ñàðûí 5-íû ÁÕÊ(á)Í-
ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðëààð ÌÀÕÍ-ûí
"ç¿¿íèéõýíä"(õºäººíèéõºíä) òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ, Êîìèíòåðíû ãàçàð Ìîíãîëûí
íàìûí áàòòàé òºëººëºã÷èéí ãàçàð áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ áàéñàí áîë
1928 îíû XI ñàðûí 16-íû õóðëààðàà ÁÕÊ(á)Í-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí
Òîâ÷îî ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîí äàõü ç¿¿íèé "õºäººíèé" æèã¿¿ðèéí çîõèîí
áàéãóóëàëò, óëñ òºðèéí íýãäëèéã õàíãàõ Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîîíû
òºëºâëºãººã õýëýëöýýä, ò¿¿íäýý ÊÓÒÂ-ûí äýðãýä Ìîíãîëûí àéìàã õîøóóíû
àæèë÷äûã ñóðãàõ ò¿ðãýâ÷èëñýí êóðñ çîõèîí áàéãóóëàõààð çààæýý1. Ýíý íü
Ìîíãîëûí òºâ, îðîí íóòàãò ÁÕÊ(á)Í, Êîìèíòåðíû ÷èã áîäëîãûã òóóøòàé
ñóðòàë÷èëæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîâñîí õ¿÷íèé áýëòãýë áàéâ.
Êîìèíòåðíîîñ óäàà äàðàà ãàðãàõààð òºëºâëºñºí 52 ç¿éëò áîëîí 4
ç¿éëò òîãòîîëóóäûí òºñëèéã Ö.Äàìáàäîðæ òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí óäèðäëàãà
ººðèéí îðîí àðä îëíû ºâºðìºö îíöëîãò ¿ë òîõèðîõ õýìýýí õ¿ëýýæ àâàõã¿é

1
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.17. Îï.162. ä.6.

142
áàéñàí, çýðãýýñ ¿¿äýí Ìîíãîëîîñ Êîìèíòåðíû áàéíãûí òºëººëºã÷ºº
ýã¿¿ëýí òàòàõ àñóóäëûã ÁÕÊ(á)Í-ûí ÒÕ-íû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî 1928 îíû
¯I ñàðä õî¸ð óäàà àâ÷ õýëýëöýõýä õ¿ð÷ áàéæýý. Ýíý íü Ìîíãîëä
Êîìèíòåðíû áèå òºëººëºã÷, ÇÕÓ-ûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ ººðºº
äàìæóóëàí "ñîöèàëèñò" îíîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë òýäíèé ñàíàñàí
õýìæýýíä õ¿ð÷ áèåëýãäýõã¿é áàéãàà òóë Ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò øóóä
îðîëöîõ øèéäâýð ãàðãàõàä õ¿ðãýæýý.
Ǻâëºëòèéí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí óäèðäëàãà
õºäºëìºð÷èí îëíû ýðõ àøãèéã õàìãààëàõààñ çàéëñõèéæ, Ìîíãîë îðíûã
êàïèòàëèñò îðíóóäòàé îéðòóóëàõ õàíäëàãà ãàðãàæ, óëñ îðíû äîòîîä äàõü
ôåîäàë, õºðºíãºòºíòýé òýìöýæ áóé õºäººíèé ç¿¿íèé òºëººëºã÷äèéã õÿõàí
õàâ÷èæ õýëìýãä¿¿ëæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ, Ìîíãîëûí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ Êîìèíòåðíû òóñãàé á¿ðýí ýðõò êîìèññûã Ãàäààä Ìîíãîëûí
Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí èõ õóðàëä èëãýýõýýð 1928 îíû IÕ ñàðûí 10-íû
ÁÕÊ(á)Í-ûí 42-ð õóðëààð òîìèëæýý2. ×èíãýõäýý Ìîíãîëä î÷èõ Êîìèíòåðíû
ÿéöýòãýõ Õîðîîíû òóñãàé êîìèññûí çîðèëãî íü þóíû óðüä, õºäººíèé
ç¿¿íèéõíèéã äýìæèæ, ÊÈÃÕ-íû áîëîâñðóóëñàí ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí
øààðäëàãûí ìºðèéí õºòºëáºðèéí ¿íäñýí äýýð òýäíèéã çîõèîí áàéãóóëæ,
óäèðäàõ ÿâäàë áàéæýý. ÊÒÃÕ-íîîñ Ìîíãîëä èðýõ êîìèññûí òýðã¿¿íýýð
×åõîñëîâàêèéí Ýâ õàìò íàìûí òºëººëºã÷, ÊÈÃÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í
Á.Øìåðàëü òîìèëîãäîæ, ãèø¿¿äýä íü ÊÈÃÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í, Àìåðèê
óëñûí Ýâ õàìò íàìûí ãèø¿¿í Ìàêäîíàëüä, óðüä íü Êîìèíòåðíû
òºëººëºã÷ººð Ìîíãîëä ñóóæ áàéñàí Àìàãàåâ áîëîí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
îð÷óóëàã÷ íàð íýæãýýä îðñîí áàéíà.
Ìîíãîë äàõü “Áàðóóíòíûã” áóò öîõüñîí Êîìèíòåðíû ¿éë
àæèëëàãàà. Á.Øìåðàëü òýðã¿¿òýé Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîîíû
òºëººëºã÷èä 1928 îíû IX ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîëä õ¿ðýëöýí èðýâ. Ýíý
¿åýñ ýõëýí ÌÀÕÍ-ûí ¯II èõ õóðàëä áýëòãýõ àæëûí ÿâöàä "íàìûí æàíæèí
øóãàìûã õàìãààëàí òýìöýã÷èä" õýìýýí ººðñäèé㺺 íýðëýñýí ç¿¿í
æèã¿¿ðèéíõíèé ¿éë àæèëëàãàà èõýýõýí èäýâõææýý. ÊÈÃÕ-íû êîìèññ
èðñíýýñ õîéø òóí óäàëã¿é íàì, óëñûí ò¿¿õ áè÷ëýãò òýìäýãëýæ èðñíýýð
"ç¿¿í æèã¿¿ðèéíõýí áàðóóíû õýëáýðëèéí ýñðýã òýìöýæ áàéñàí íàìûí á¿õ
áàéãóóëëàãà, ãèø¿¿äèéí ñàíàëûí ¿íäñýí äýýð áîëîâñðóóëñàí", "Íàìûí
ç¿¿í àíãèéí ãèø¿¿äèéí ýðìýëçýõ ñàíàë" õýìýýõ áàðèìò áè÷èã ãàð÷ èðñýí
þì.
Ýíý òàëààð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû III á¿ãä õóðàë (1928) äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý: "Ìàíàé íàì òóñ íàìûí
III èõ õóðëûí òîãòîîëûí ¸ñîîð õºðºíãºòíèé ¸ñûã ¿çýõ ¿ã¿é, ýâ õàìòûí ç¿ã
äîð õàíäàõûã îðîëäîí îðîëäñîîð èðñýí áºãººä ãàãöõ¿¿ Ãýíäýí, Áàäðàõ
íàðûí ýðìýëçýõ ñàíàëûí äîòîð ýíý áàéäëûã ººð÷ëºí ãóéâóóëáàé
õýìýýõèéã ã¿éöýæ ìýäýõ ¿ã¿é áºãººä çîõèõ íºõ人ñ ñàéòàð èëð¿¿ëýí
òîãòîîëãîõ áîëáóó”1 ãýñíèéã ýíä äóðäàëã¿é ºíãºð÷ áîëîõã¿é ìýò
ñàíàãäàíà. ×óõàìäàà Äàìáàäîðæ íàð ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëààñ òîãòîîñîí
òîãòîîëûí "Õàðãèñ êàïèòàëòàí õºðºíãºòíèé äàðëàãäàë çîâëîíã ¿ë àìñàí,
îëîí óëñûí îäîîãèéí áàéäàëä íèéë¿¿ëýí æèíõýíý àðäûí ¸ñûã áàðèìòëàõ"
çààëòûã ìºðäëºã áîëãîæ, àðä îëíû ýðõ àøèãò àëü áîëîõ íèéöòýéãýýð

2
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1928 îíû Ø á¿ãä õóðëûí òîãòîîë. ÓÁ., 1928 îí, Äýýä äýâòýð. òàë-
129.
1
ÍÒÀ. ô.4, ä.2, õí.405. òàë-44.

143
õýðýãæ¿¿ëýõèéã ýðõýìëýñýýð èðñýí áèëýý. Á.Øìåðàëü Ìîíãîë îðíû
íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õ¿ðñýí òºâøèíä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ òýð ¿åèéã
õóâüñãàëûí II øàò õýìýýí íýðèéäýí, óäàõã¿é ôåîäàëûí ýñðýã òýìöëèéã
àìæèëòòàé ÿâóóëñíààð ýíýõ¿¿ II øàò äóóñàæ, õºãæëèéí III øàò ýõëýõ áºãººä
èðýýä¿éä ýíý øèíý-êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàì õºãæèõ òàâèëàíòàéã íü ÷
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Òýð òóñ îðîíä ýäèéí çàñàã èõýýõýí õºãæèæ, àíãèéí
ÿëãàðàë ãàð÷, õºðºíãºòí¿¿ä îëíîîð òºðæ, ýíý íü íàìä ãàð÷ áàðóóíû àþóë
ãàð÷ èðñýí òóõàé ÿðèõäàà “...ýíýõ¿¿ áàðóóíû àþóëûí ºñºëò íü õóâüñãàëûí
õóðäûã ñààòóóëñàí áºãººä ýíý ÿâäàë áîë ç¿é ¸ñîîð ºðãºí îëíû
äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæ áàéãàà þì. ¯¿íèé èëðýë íü ç¿¿íèé õ¿÷íèéõíèé
òýìöýë, Ãýíäýí, Áàäðàõ íàðûí ñàíàë ãàð÷ èðñýí ÿâäàë” õýìýýí ¿çæýý.
Ò¿¿íèé õýëñýí ¿ãèéã ç¿¿í õ¿÷íèéõýí õ¿÷òýé äýìæèæ Äàìáàäîðæ íàð
“Êîìèíòåðíîîñ õîëäîõûã äàëäóóð” îðîëäñîí õýðýã õýìýýí ø¿¿ìæèëæýý.
1928 îíä èðæ, ìàíàé Ìîíãîëûí äîòîîä õýðãèéã øèéäâýðëýõýä
ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí ÊÈÃÕ-íû òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Á.Øìåðàëü õýìýýõ
ýíý õ¿í 1934 îíä Ìîíãîëä äàõèí èðæ íàìûí IÕ èõ õóðàëä îðîëöîîä áóöñàí
þì. Ýíý õ¿í 1934 îíä Ìîíãîëä èðñíèéõýý äàðàà Ìîñêâàä î÷îîä
Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîîíû òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1934 îíû XI ñàðûí 10-íû
õóðàëäààíä Ìîíãîëûí òóõàé òàâüñàí èëòãýëäýý: Ìîíãîë áîë áèäíèé õóâüä
ãóðâàí ÷èãëýëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí áè õýëìýýð áàéíà.
Íýãä¿ãýýðò, Ýíý áîë êàïèòàëèçìûã àëãàñàõ ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
íü òóñëàõ, ìºí èéì á¿ä¿¿ëýã îðîíä ¿ç¿¿ëýõ ìàíàé áîëîí ÇÕÓ, îëîí óëñûí
õóâüñãàëò õºäºë㺺íèé íºëººë뺺ñ ¿¿äýí ïðàêòèê òóðøëàãà õèéæ áîëîõ
áîëîëöîî á¿õèé ºâºðìºö îðîí ýíý íü þóíû ºìíº Êîììóíèñò
Èíòåðíàöèîíàëûí ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ áèäýíä õýðýãòýé þì. Ãýâ÷ Ìîíãîë
¿¿íèé çýðýãöýý Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí òàëààñ òîìîîõîí ñòðàòåãèéí à÷
õîëáîãäîëòîé þì… Ò¿¿íýýñ ãàäíà, Ìîíãîë íü áèäíèé õóâüä ò¿¿õèé ýäèéí
òàëààð òîìîîõîí à÷ õîëáîãäîëòîé þì ãýæýý. Á.Øìåðàëü íü Ìîíãîë óëñûí
õºãæëèéí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìòëàëûã ò¿ð áîëîâ÷ õÿçãààðëàõ õýò
“ç¿¿íèé” ¿çýë îíîëûã òóðøèëò áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõýä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé ýõèéã
òàâèëöñàí èéì õ¿í áóþó.
Áàðóóíòíóóä ººðñäèéí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí öýãö ¿çýë áàðèìòëàëûí
äàãóó äýëõèé äàõèíû áàéäàë, óëñ îðíû ãàäààä áîäèò áàéäàëä çºâ ç¿éòýé
ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé ¿ð ä¿íä èéì áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí õýðýã þì.
¯¿íèéã Ìîíãîë óëñ áîë “ÑÑÑÐ, Õÿòàä õî¸ð óëñààñ áàòàëñàí áºãººä
áóñàä îëîí óëñààñ çºâøººðºí õ¿ëýýñýí òºâèéã ñàõèõ óëñ áîëîõ õýðýãòýé.
Ýíý íü ¿ëãýðëýâýýñ Øâåéöàð óëñ ëóãàà àäèë áîëîé” õýìýýí “áàðóóíòíû ãîë
îíîë÷” ãýæ áóðóóøààãäàí áàéñàí Æ.Öýâýýíèé áè÷ñýí òîäîðõîéëîëò ÷
íîòîëæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ òºâèéã ñàõèõ áîäëîãî ÿâóóëàõ íü Ìîíãîëûí óëñ òºð, íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí õóâüä èõýýõýí à÷ òóñòàé áàéñàí áàéæ áîëîõûã ºíãºðñºí ò¿¿õ
íîòëîí õàðóóëàâ. Áàðóóíòíóóä ýíý ë áîäëîãîäîî çàõèðàãäàõäàà Ǻâëºëò,
Õÿòàäûã ÿëãàëã¿é àéë÷èëæ, Àíãëè, Ôðàíö, ßïîíòîé ò¿íø áîëîëöîõûã
ýðõýìëýæ áàéæýý. 1926 îíû IX ñàðûí 15-íä “Ýíý óäàà ßïîí óëñûí
ñóðãóóëüä ñóðàã÷ íàðûã ÿâóóëàõûã ò¿äãýëç¿¿ëýí, óã ÿâóóëàõààð
òîìèëîãäñîí íýð àã÷äûã Ãåðìàí óëñûí ñóðãóóëüä íýìýí îäóóëàõàä
Íàöàãäîðæ, Ïàãìàäóëàì, Ñàíæ , Ïóíöàã, Ëóâñàíäóëàì, Ëóâñàí÷¿ëòýì
íàðûã òîìèëñîí” òóõàé ÍÒÕ-íû áè÷èã ÷ ¿¿íèé òîä æèøýý äàðóé ìºí.

144
 “Íàìûí äîòîðõ ç¿¿í æèã¿¿ðèéíõíèé ýðìýëçýõ ñàíàë”-ä øàøèí, ëàì
íàðûí ýëäýâ èäýâõ õºäºë㺺í, óëñ òºðèéí ÿâóóëãûã óñòãàõ”1ãýñýí çààëò
îðñíûã õºíäºæ Äàìáàäîðæ õýëýõäýý: “Òóñ Ìîíãîëûí îäîîãèéí áàéäëûã
¿çâýýñ õàðüÿàò îëîí àðä ò¿ìýí áóðõàí øàøíûã èòãýæ ñ¿ñýãëýõ ÿâäàë ã¿í
çóçààí ó÷èð “õýðýâ õºäºº õîòûí îëîí àðä äîð áóðõàí øàøèí õýðýã ¿ã¿é
õýìýýí äýëãýð¿¿ëýõ äîð áýðõ áóé çà. Æèøýýëáýýñ áèäíèé íàìûí ò¿ìýí
èë¿¿ ãèø¿¿äèéí äîòîð áóðõàí øàøíûã òàõèõ ñ¿ñýãëýõã¿é ýòãýýä öººõºí
ãàðàõ áóé çà”1 õýìýýæýý. Ýíý áîë òýð ¿åèéí õºäºëìºð÷èí îëîí, íàìûí
ãèø¿¿äèéí òºëºâ áàéäëûã ¿íýí ìºíººð èëýðõèéëñýí õýðýã áàéñàí áºãººä
íºãºº òàëààñ ãèø¿¿ä, õºäºëìºð÷äèéíõºº ã¿íä áàéæ, òýäíèé õ¿ñýë
ýðìýëçëèéã ñàéí ìýääýã óäèðäàõ ç¿òãýëòíèé ¿ã áàéñàí þì.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðàëòàé çàëãààä, Íàìûí ¯II èõ õóðàë
àæëàà ýõýëæ, á¿òýí õàãàñ ñàð èë¿¿ õóðàëäàí, Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìòëàëûã õÿçãààðëàñàí òîãòîîë øèéäâýð
ãàðãàñàí þì. Ýíý íü ìýäýýæ õýðýã Êîìèíòåðíýýñ èðñýí òºëººëºã÷äèéí
çîõèîí áàéãóóëñàí õóðàë áàéñàí íü òîäîðõîé. Ýíý èõ õóðëûí òóõàé
“ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí ãóòãààð áîòü, “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ”-íä áàðóóíòíûã áóò
öîõèæ, íàìûí æàíæèí øóãàìûã õàìãààëñàí ìýòýýð áè÷èæ èðýâ. Íàìûí ¯II
èõ õóðàë ¿íýõýýð óëñ îðíûã ãàæèæ áàéñàí çàìààñ íü ãàðãàæ çºâ çàìä íü
îðóóëñàí, ýñâýë çºâ çàìààñ íü ãàðãàí ãàæóóäóóëæ áóðóó çàìààð õºòºëñºí
àëèí áîëîõûã ýä¿ãýýãèéí ºíäºðëºãººñ áîäèòîéãîîð õàðæ ä¿ãíýõ íü ýðõáèø
ò¿¿õýí ¿íýíä íèéöíý.
¯II èõ õóðàë ÌÀÕÍ-ûí èðýýä¿éí õýòèéí òºëâèéã òîäîðõîéëîõäîî “òóñ
íàì áîë æèíõýíý àðäûí õóâüñãàëò íàì áºãººä õàðüÿàò Ìîíãîëûí óëñ
òºðèéã æèíõýíý àðä óëñûí ¸ñîîð øèíý÷ëýí áàòàòãàõàä õîîñîí ÿäóó, äóíä
æèíõýíý àðäûí àíãèéã ò¿øèæ áàðèìòëàí íèéãýì æóðìûí ¸ñîíä äýâø¿¿ëýí
îðóóëàõûã çîðèõ áîëíî”2 õýìýýñýí íü èõ õóðëààñ ãàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí
¿íäýñ íü “Ç¿¿í àíãèéí ãèø¿¿äèéí ýðìýëçýõ ñàíàë” áîëñíûã íîòëîõ áºãººä
åðººñ èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí áóñàä çîðèëòóóä, ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõýýð
/ñîíãîãäñîí íýðòýé/òîìèëîãäñîí õ¿ì¿¿ñ áîëáààñ ¯II èõ õóðàë, Êîìèíòåðíû
ÿéöýòãýõ Õîðîîíû á¿ðýí ýðõò òóñãàé êîìèññûí òîãëîîì áîëñíûã èëòãýíý.
Ýíý áîë Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ Ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò á¿ä¿¿ëãýýð îðîëöîæ,
á¿ðìºñºí ìýäýëäýý àâñàí õýðýã áîëñîí þì. Òýä Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûã
äóóëãàâàðòàé çàðöàà áîëãîõûã õ¿ñýæ áàéñàí áºãººä ýíý õ¿ñëýý õàíãàæýý.
Óëñ îðíûã íèéãýì æóðàìä îðóóëàõ òàëààðõ Ãýíäýí, Áàäðàõ íàðûí
ñàíàëûã “Íèéãýì æóðìûí áàéäàëä øóóä îðîõ õýìýýõýä îðîí íóòãèéí ãàçàð
ó÷èð ÷àíàðûã òîäîðõîé ìýäýæ ÷àäààã¿é àðä îëíû ¿ã ºã¿¿ëýë áóé òóë ýíý
óäàà ò¿äãýëç¿¿ëýõ» õýðýãòýé ãýõ çýðãýýð òºëººëºã÷ Ãîìáî íàðûí îëîí
òºëººëºã÷ ýñýðã¿¿öñýýð àòàë ç¿¿íèé ýòãýýä¿¿ä Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷äèéí
ã¿í òóñëàëöààòàéãààð Ìîíãîë îðíûã íèéãýì æóðàìä äýâø¿¿ëýõ ¿çýë
áàðèìòëàëàà èõ õóðëûí òºëººëºã÷人ð áàòëóóëæ àìæñàí þì. Èéíõ¿¿
òºëººëºã÷äèéã òººðºãä¿¿ëýõ ¿íäýñ íü ç¿¿íèéõíèé ãàðãàæ èðñýí “áàðóóíû
àþóë” áàéñàí þì.
“Áàðóóíòàí àðäûí àæ àõóéòíû õóâèéí ñîíèðõîë ñàíàà÷èëãûã äýìæèí
çºâººð óäèðäàæ, íèéò óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí íàìûí áîäëîãî
çîðèëòûã ãóéâóóëæ “Áàÿæèãòóí” õýìýýõ ëîîçîí äýâø¿¿ëýí ãàðãàæýý”.1

1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð, áàðèìò áè÷ã¿¿ä 1 áîòü, ÓÁ., 1981 îí. òàë-392.
1
ÌÀÕÍ-ûí 1¯ èõ õóðàë. ÓÁ., òàë-58.
2
ÌÀÕÍ-ûí ¯II èõ õóðàë. ÓÁ., 1980 îí.òàë-225.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. ÓÁ., 1969 îí. òàë-248.

145
”Áóñäûã ìºëæèõã¿é íèéòýýð òýãø õºðºíãºæèõ ãýñýí ëîîçîíã áàðóóíòíóóä
äýâø¿¿ëñýí íü õýðýã äýýðýý êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã òýòãýí äýìæèõýä
÷èãëýãäýæ áàéâ”2 ãýõ çýðãýýð óëñ, íàìûí ò¿¿õýíä áè÷èãäýæ áèäíèé òîëãîéä
÷ “áàðóóíòàí”õýìýýã÷äèéí òóõàé ìºí èéì ë îéëãîëò òîãòñîîð óäæýý. Õàðèí
“áàðóóíòíóóäûí “ äýâø¿¿ëñýí ãýõ ”Áàÿæèãòóí” õýìýýõ ëîîçîíãèéíõ íü òóõàé
íàðèéí ìýäýõã¿é ÿâæ èðæýý.
1926 îíû IÕ ñàðä ÌÀÕÍ-ûí ¯ èõ õóðàë íýýãäýæ, òóñ èõ õóðàë äýýð
Öýâýýí Æàìñðàíîâ “áàÿæèõàä õ¿íèé óóë çîðèëãûã àðä îëíû òóëä
õàíäóóëáààñ ò¿¿íèéã õîðèãëîæ áîëîõã¿é” ãýñýí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ¿ãèéã
äýìæèæ ”ìàíàé íàìûí ãèø¿¿ä ººðèéí àæèë þóãàà áîëîâñðîíãóé ñàéíààð
ÿâóóëæ, áóñàä àðä îëíûã õîîñðóóëàõã¿é íèéòäýý õýí òýãø õºðºíãºæèõèéã
õè÷ýýõ õýðýãòýé. Ýíýõýí õýð ìàíàé Ìîíãîëûí äîòðîî íàìûí ãèø¿¿äýýñ
áóñäûã õîîñðóóëàí äàí ãàãöààð àìèíäàà çàâøèí áàÿæèõûã õè÷ýýãñýä íü
èëòýä ìýäýãäýõ ç¿éëã¿é ìýò” ãýýä ”Áàÿæèõ ãýñýí ¿ãèéã òàøààðàí óõàæ
áîëîõã¿é, îëîí íèéòýýð áàÿæèõûã ýðìýëçñýí óòãà áºãººä áóñäûã ìºëæèæ
õºðºíãºæ⺺ñ ¿ë áîëíî. Õýðýâ àðä ò¿ìíýý ¿ãýýã¿é õîîñíû òóéëä õ¿ðãýæ,
öººõºí õ¿í áàÿæâààñ ýöýñòýý óëñ òºð ìºõºõèéí øàëòãààí áîëíî”3 õýìýýí
àíõ õýëæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1928 îíû II á¿ãä õóðàë äýýð Ñ.Áóÿííýìýõ
õýëñýí ¿ãýíäýý :”Ýíý õýð ìàíàé Ìîíãîëä æèíõýíý áóñäûã ìºëæèã÷ èõ
õºðºíãºòºí ¿ã¿é áºãººä èë¿¿ õýäýí ìàëòàéãàà äàðóé áàÿí õºðºíãºòºíä
òîîöäîã áóé çà.Òýð íü ¿íýíäýý ìºëæèìòãèé õºðºí㺠áóñ”4 ãýñýí áèé.
Èéìýýñ, Æàìñðàíîâ, Áóÿííýìýõ íàðûí õýëñýí ¿ãñèéã ñàéòàð íÿãòëàí
¿çâýýñ, ”íèéòýýð” ”õýí òýãø” ººðººð õýëáýë ºðõ á¿ð, õ¿í á¿ðèéã ýëáýã
äýëáýã õàíãàëóóí àìüäðóóëàõ ãýñýí ñàíàà òîäðîõîîñ áóñ, íýã íü íºãººãºº
ìºëæèæ áàÿæèöãàà ãýñýí óòãà îãòõîí ÷ ãàðàõã¿é ìýò. Ýíý ¿ãñ áîë ãàíö
Áóÿííýìýõ, Æàìñðàíîâ íàðûíõ áóñ òóõàéí ¿åèéí íàì, òºðèéí óäèðäëàãààñ
áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãî áàéñàí þì.
Êîìèíòåðí òîãòîîëäîî, Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí áîäëîãûã àðä îëíîî
ìºëæèæ ººðñ人 áàÿæèõ ãýñýí ÿâäàë õýìýýí áóðóóøààãààä çîãññîíã¿é íàì,
òºðººñ öààøèä áàðèìòàëáàë çîõèíî ãýñýí ººðñäèéí ÷èã øóãàìàà òóëãàæ,
”íàì íü õóâüä áàÿæèõ áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýí õàðüÿàò îëîí ò¿ìýí àðäûí ýðõ
àøèãò íèéë¿¿ëýí õàðèëöàí òóñëàëöàõ õîðøîî, óëñûí àæ ¿éëäâýðèéã
õºãæ¿¿ëýõ çýðãèéí óëñûí íéèòèéí àæ àõóéã ñàéæðóóëàõ ç¿ãèéã
áàðèìòàëñàí áîäëîãûã ãàðãàâàë çîõèíî” õýìýýí çààæýý. Ýíý áîë ºì÷èéí
îëîí õýëáýðèéã çýðýãö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëæ, õ¿ì¿¿ñèéí îþóí óõààí, ñàíàà÷èëãà,
èäýâõèéã óðàëäóóëàõ áîäëîãûã õóìüæ, á¿õíèéã óëñûí ãàðò òºâëºð¿¿ëýõ
ãýñýí áîäëîãûí èëðýë áàéñíûã ýä¿ãýýãèéí ºíäºðëºãººñ îëæ õàðàõàä
ò¿âýãòýé áóñ áèëýý.
“Áàðóóíû àþóëûí” íýã ¿íäñýí ÷èãëýë íü “ïàíìîíãîëèçì” áóþó
Ìîíãîëûã íýãäìýë áàéëãàõ àñóóäàë áàéâ. ÌÀÍ-ûí àíõäóãààð èõ õóðëààñ
áàòàëñàí “Ýðìýëçýõ 10 ç¿éë”-èéí õî¸ðäóãààðò: ”… àëñäàà ìîíãîë ¿íäýñòýí
á¿ãäýýð íèéëæ íýãýí óëñ áîëîõûã õ¿ñíý” õýìýýí çààñàí çààëòûã Àðäûí
íàìûí óäèðäàã÷èä óäèðäëàãà áîëãîæ, ººðñäèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã
óÿëäóóëæ ÿâóóëàõûã ýðõýìëýæ áàéñàí áºãººä ýíý íü òîäîðõîé
áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéæýý.

2
ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1985 îí. òàë-128.
3
ÌÀÕÍ-ûí ¯ èõ õóðàë. ÓÁ., 1981 îí. òàë-117.
4
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä õóðëûí òîãòîîë. ÓÁ., 1928 îí. òàë-180.

146
 Õóâüñãàëûí ýõíèé æèë¿¿äýä Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä
“Ìîíãîëûí Àðäûí Íàìààñ ººðèéí ¿çýë ÿâäëûã á¿õ Ìîíãîë äîð äýëãýð¿¿ëæ,
ýöýñ äîð á¿ãäýýð íýãäýõèéã ýðìýëçýõ òóë Îðîñ èìïåðàòîð õààíû ¿åñò
Ìîíãîëîîñ ýçýðõýí òàñàëæ àâñàí Òàííó-Óðèàíõàéã ýã¿¿ëýí ºã÷,
íºãººòýéã¿¿ð á¿õ Ìîíãîë íýãäýæ óëñ áîëîõóé äîð Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðààñ
ÿìàð áîäëîãîòîé áóéã ìàíàé äîð ìýäýãäýõèéã õ¿ñýõýýñ ãàäíà Ìîíãîë íü
Îðîñ, Õÿòàäûí çºâøººðëèéã õàðãàëçàõ ¿ã¿é ýðõòýé áîëîõûã õ¿ñìîé”
õýìýýñýí áîäëîãî ÿâóóëæ, àñóóäàë òàâüæ áàéæýý.
Èéíõ¿¿ Òàííó-Òóâàãèéí àñóóäàë ãàð÷ èðñýí áºãººä 1924 îíä
Ìîíãîëîîñ Òàííó-Òóâàä ÿâóóëñàí òºëººëºã÷, ñóðãàã÷ íàðò ºãºõ çààâðûã
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð õýëýëöýõýä Äàìáàäîðæ,
Öýðýíäîðæ, Öýâýýí íàðààñ èéíõ¿¿ ºã¿¿ëæ áàéæýý. Òýä Òàííó-Óðèàíõàé
òóñãàé óëñ áîëîõ ãýõ áóþó ò¿¿íèéã ìàíàé íàì çàñãààð çºâøººð¿¿ëýõ õýìýýõ
íü õ¿¿õäèéí òîãëîîì ìýò õýðýã áîëîõ áà ìºí íýãýíòýéã¿¿ð áóñäûí
äàðëàãäëààñ ñàëæ, ¿íäýñ óãñàà, øàøèí ø¿òëýã, çàíøëàãà, ñóðòëàà äàãàæ
òóñ Ìîíãîë óëñòàéãàà íèéëýí íýãäýæ, íýãýí ãýð óëñ áîëîí óëñ òºðºº
ìàíäóóëàõûã õ¿ññýí Òàííó-Óðèàíõàéí îëîí ò¿ìýí àðäûí ÷èí çîðèëòîîñ
èëýðõèéëýãäýí ãàðñàí õ¿ñýë ýðìýëçýýã õ¿÷ýýð õààëãàëàí áîîãäóóëæ, òà íàð
çààâàë òóñãààð áîëñóãàé õýìýýí çºâøººð¿¿ëýõ íü ¿íýõýýðèéí ýðãýëçýýòýé
áºãººä òàòãàëçàëòàé õýðýã1 õýìýýí ýñýðã¿¿öýæ áàéæýý.
Ãýâ÷ òýäíèé ýñýðã¿¿öýë òàëààð ºíãºð÷ Òàííó-Òóâàã óëñ áîëãîí
“Êîìèíòåðíû çîðèëãî çààâðûã äàãàæ” õ¿ì¿¿ñýýð çºâøººð¿¿ëæ áàòàëæýý.
Èéíõ¿¿ áàòëàõ ¿åñò õ¿÷èí ìºõºñäñºí Àìàð, Æàäàìáà íàðààñ “Åð ÷èíãýæ
òóñãààð óëñ áîëãîõ íü àìàðõàí õÿëáàðõàí õýðýã áîëæóõóé” õýìýýí ºã¿¿ëæ
ñóóæýý.
Ö.Äàìáàäîðæ, Æ. Öýâýýí íàðûí ýíý òàëààð áàðèìòàëæ áàéñàí
áîäëîãî Êîìèíòåðíû çàðèì íºõäºä òààøààãäààã¿é áºãººä èéìýýñ ÷
Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ “Ìîíãîë îâîãòíûã àëáàäàí íýãòãýõèéã çîðèõ ÿâäëûã
ýñýðã¿¿öýõ” õýðýãòýé ãýñýí çààâàð òýäýíä óäàà äàðàà èðæ áàéñàí þì.
Õàðèí Ìîíãîëûí íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷ Äàìáàäîðæ, Öýðýíäîðæ,
Æàäàìáà, Àìàð, Æ. Öýâýýí íàðûí òóõàéä áîë òýäýíä “ïàíìîíãîëèçì”-ûí
¿çëèéã áàðèìòëàã÷èä õýìýýõ íýð ç¿¿æ, ”Ìîíãîë ¿íäýñòíèéã íýãòãýõ ¿çëýý
áàðèìòàëæ, õóâüñãàëò çàìààð ìîíãîë ¿íäýñòýí ¿íäýñ ñî¸ëîî íýãòãýí
áàäðóóëíà õýìýýí ¿çýæ áóé” ýòãýýä õýìýýí õýò ç¿¿íèé ¿çýëòí¿¿ä ¿çäýã
áàéæýý. Ìîíãîë îâîãòíûã íýãòãýõ ýíý ¿çëèéí ãîë ¿çýë ñóðòàë÷ áîë ç¿¿íòíèé
íýã ãîë òºëººëºã÷ ª.Áàäðàõûí õýëñíýýð õóâüñãàëûí “ºâãºí ÷ºòãºð”
Æàìñðàíîâ àæ. Áóñàä Äàìáàäîðæ, Æàäàìáà íàðûí áàðóóíòíóóä íü
áîëîõîîð ò¿¿íèé “õîðò ñóðòàëä àâòàãäñàí ýòãýýä” ãýíý. Èéìýýñ ÷ íàìûí ¯II
èõ õóðëààð Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷äèéí çààâðûí äàãóó “ïàíìîíãîëèñòóóä”-
ûí õóâü çàÿàã øèéäýõ íü ãàðöààã¿é õýðýã áîëîí òàâèãäñàí áàéíà.
Äàìáàäîðæ øèð¿¿í ìàðãààíû ¿åä èõ ë óóðòàéãààð: ”Áè ºíºº îðîé
á¿ãä õóðàëä î÷èõã¿é ÷ áàéæ ìàãàäã¿é. Áîäîîòîé òîõèîëäñîí ò¿¿õ äàâòàãäàõ
íü øèâ äýý”2 õýìýýí íºõºð Áàçàðîíä ÿðüñàí íü ýä¿ãýý àðõèâò õàäãàëàãäàí
¿ëäæýý. ”Áàðóóíòàí” õýìýýã÷äèéí íýã ãîë òºëººëºã÷, óäèðäàã÷äûíõ íü íýã
Ö.Äàìáàäîðæèéã Ìîíãîëûí óäèðäëàãààñ çàéëóóëààä çîãñîîã¿é, Ìîíãîëä
áàéõ ýðõèéã õ¿ðòýë õàññàí þì øèã ñàíàãääàã þì. ÁÕÊ(á)Í-ûí Òºâ Õîðîîíû
Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðëûí “Îíöãîé õàâòàñò” õýðãèéí 1928 îíû X ñàðûí
11-íèé ºäðèéí õóðàëäààíààð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íä
1
ÍÒÀ. ô.4, ä.2, õ-9-10.
2
ÍÒÀ. ä.1, õí.29.

147
ººð÷ëºëò îðóóëæ, íàìûí óäèðäëàãààñ Äàìáàäîðæèéã õºíäèéð¿¿ëýõ òóõàé
ÿðüæ áàéñàí3 áîë, Òîâ÷îî 1928 îíû XI ñàðûí 29-íèé õóðàëäààíààðàà
Äàìáàäîðæ, Æàäàìáà íàðûã àëáàí òóøààëààñ íü á¿ð çàéëóóëàõ øèéäâýð
ãàðãàæ, ÊÈÃÕ-íû òºëººëºã÷äºäºº1 èëãýýñýí áàéäàã.
Ö.Äàìáàäîðæèéã íàìûí óäèðäëàãààñ çàéëóóëàõ àñóóäëûã èõ õóðëûí
òóðø ÊÈÃÕ-íû êîìèññûíõîí íóóöààð ÿðèëöàæ áàéñàí áºãººä èéíõ¿¿
õîéíîîñ ýöñèéí øèéä èðñíèé äàðàà ò¿¿íèéã àëáàí òóøààëààñ íü
çàéëóóëñàí þì. Äàìáàäîðæèéã àëáàí òóøààëààñ íü ãàðãààä îðõèõ íü
“áàðóóíòàí” áóþó Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë ñýðãýõ õàëòàé
õýìýýí Êîìèíòåðíûõîí ¿çýæ, Äàìáàäîðæèéã ÇÕÓ-ä ñóðãóóëüä ÿâóóëàõ,
Æàäàìáûã ÇÕÓ-ä õóäàëäààíû òºëººëºã÷ººð èëãýýõýýð òîãòñîí áàéíà2.
Á.Øìåðàëü òýðã¿¿òýé ÊÈÃÕ-íû êîìèññûíõîí Ö.Äàìáàäîðæ, Í.Æàäàìáà
íàðò ñóðãóóëü, àæèë õóâààðèëààä çîãñîîã¿é, ¯II èõ õóðàë äóóñìàãö áóþó
1928 îíû XII ñàðûí 16-íä òýð õî¸ðûã “áàðèâ÷èëñàí õ¿ì¿¿ñ” ìýò Ìîñêâà ðóó
àâààä ÿâñàí áàéäàã3. Ö.Äàìáàäîðæèéí õóâüä ýõ îðíîî á¿ðìºñºí “îðõèñîí”
õýðýã ÿâäàë áàéëàà. Èíãýæ ë Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûã Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí
ç¿ãýýñ “õàëàìæèëæ” áàéñàí áàéíà.
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Á.Øìåðàëü ¯II èõ õóðàë äýýð
Ìîíãîë îðíû áàéäëûã ä¿ãíýæ õýëýõäýý:”õóâüñãàëûí çàìààñ ¿íýõýýð
õîëäîæ, áàðóóíû ç¿ã õýëáèéñýí íýí òýðã¿¿íèé ÷óõàë áàðèìò íü óäèðäàõ
îëîíõ íºõä¿¿ä íàìûí ãèø¿¿ä áà àðä îëíû õóâüñãàëò óõàìñðûã óëìààð
ýð÷èìòýé èäýâõòýé áîëãîõ ÿâäàëä òóñëàõ áàéòóãàé, àéí ñ¿ðäýæ òèéíõ¿¿
ºñºõ ÿâäàë ãàðãàõã¿éã ýðìýëçýí, ýðõã¿é çîãñîîõûã îðîëäæýý”4 ãýýä òàíàé
íàì äàõü ýíýõ¿¿ áàðóóíû àþóë íü çºâõºí õýäýí íºõäºä áàéãàà õýðýã
áèøýý. Áàðóóíû àþóë ¿¿ññýí ýäèéí çàñãèéí íºõöëèéã ýâäýæ, òºðæ ºñ÷ áóé
øèíý áàÿ÷óóä ëóãàà ýñýðã¿¿öýí òýìöýõ, çàðèì õóâèéí àøãèéã õºãæ¿¿ëýí
áàÿæèãñäûã ýñýðã¿¿öýõ, óëñûí äîòîîä á¿õèé ë õàðãèñ ýòãýýä ë¿ãýý
ýñýðã¿¿öýí òýìöýõ õýðýãòýé þì õýìýýí õýðõýí “áàðóóíû” àþóëûã óñòãàõ
òàëààð çààæýý. Òýð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû III õóðàë /1928/ äýýð õýëñýí
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìààð çàìíóóëàõ ñàíààãàà ìºí ýíä áàñ äàâòàæ,
”àæèë õýðãèéí ãîë íü...ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð óëñ-õîðøîîëëûí ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýí, ôåîäàë-êàïèòàëèñò ñåêòîðûã ààæìààð øàõàí çàéëóóëæ,
êàïèòàëèñò áèø çàìààð óðàãøëàõàä îðøèíî” ãýýä ¿¿íèé òóëä þó õèéõ
õýðýãòýéã øóóäõàí çààæýý. ¯¿íä:
-Àðäûí ñàéí äóðûã ¿íäýñ áîëãîí, ÿäóó áà äóíä àðäûí õîîðîíä ìàë
àæëûí êîììóíûã áàéãóóëàõ,
-Èéíõ¿¿ áàéãóóëàõ ÿâäàëä õóó÷èí ôåîäàë áàÿ÷óóä áà ñ¿ì õèéäèéí
çàðèì ìàëûã àëáàäàí àâ÷ øèëæ¿¿ëýõ çýðãýýð õ¿÷èéã ºãºõ,
-Ýíý ìýòèéí ç¿éë¿¿ä íü çºâõºí ìàëûí àæèëä õîëáîãäîõ áºãººä àæ
¿éëäâýð, ñàíõ¿¿, çýýëëýã áà òýýõ íýâòð¿¿ëýõ çýðãèéí àæëóóäàä ìºí íýãýí
àäèë çîõèõ õýðã¿¿äèéã ¿íýõýýð áèåë¿¿ëýõ ÿâäàë ãýýä “Òàíàé íàì íü
Êîìèíòåðí ëóãàà ¿íýõýýð çóçààí õîëáîîòîé áàéñóãàé õýìýýâýýñ
Êîìèíòåðíîîñ õ¿ñýõ íü äýýð ºã¿¿ëñýí ç¿éë¿¿ä áîëíî” ãýæ õýëñýí íü
÷óõàìäàà ººðñäèéí áîäîë ñàíààãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã òóëãàæ øààðäñàí õýðýã
áàéëàà.

3
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.17. Îï.162. ä.6. òàë-138.
1
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.17. Îï.162. ä.7. òàë-3-4.
2
.ÍÒÀ. ä.1, õí.29. ò-30.
3
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.495, Îï.152. ä.64.ò-80.
4
Çîõèîìîë ýìõòãýë. ¹103. 115.

148
 Ýíý íü òàíàéõ Êîìèíòåðíã¿éãýýð àìüäðàõã¿é áºãººä, áèäíèé çààñàí
çàìààð ÿâæ, õýëñíèéã ýñ áèåë¿¿ëáýýñ Êîìèíòåðí òàíàé íàìààñ õºíäèéðíº
õýìýýí øóóä àéëãàñíààñ ÿëãààã¿é õýðýã áàéâ.
Ìîíãîëä èðýýä ººðñäèéí õèéñýí àæëàà ä¿ãíýæ ¯II èõ õóðëûí
òºãñãºëèéí ¿åýð Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Àìàãàåâ: “Òóñ ¯II èõ õóðëûí
õýëýëöñýí áà òîãòîîñîí õýðýã ç¿éëñ òóéëûí ÷óõàë áºãººä Ìîíãîëûí
æèíõýíý ÿäóó, äóíä îëîí ò¿ìýí àðäûí ýä¿ãýý áà ýöñèéí çîðèõ ç¿éëèéã
çààâàðëàí òîãòîîñîí õóðàë áîëëîî õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéõàä í.Øìåðàëü:
Íàìûí YII èõ õóðàë áîëáîîñ Õóâüñãàëò Íàìûí àæèë ¿¿íèé ºìíº áàðóóí
òèéø õýëáèéæ, ýëäýâ ÿâóóëãà áóðóóòñíûã îëîí íºõäèéí øóäàðãà ÷ºëººòýé
ø¿¿ìæëýëýýð ç¿¿í äîð ìºøãèí ýðã¿¿ëæ, æèíõýíý õóâüñãàëûí óëààí çàì äîð
øóóä îðóóëñàí õóðàë áîëìîé” ãýæýý.
Äýýð äóðäñàí çîðèëòóóä íü öàã íü áîëîîã¿é áàéõàä õýò ÿàð÷
äààðñàí, òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí íºõöºë áàéäàëä
òîõèðîõã¿é ç¿éëñ áàéñàí íü öººõºí æèëèéí äàðàà ìýäðýãäýæ, àðä îëíû
àìüäðàë àõóéä ñ¿ðõèé óë ìºðºº ¿ëäýýñýí þì. Áàðóóíòàí õýìýýã÷èä íü
¿¿íèéã ë ýñýðã¿¿öýæ õºãæëèéí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë áàðèìòëàëàà
õàìãààëæ áàéñàí þì.

§ 2. Ñîöèàëèçìûã õóðäàâ÷ëàí áàéãóóëàõ

ç¿¿íòíèé îðîëäëîãî, ò¿¿íèé óðøèã

Ç¿¿íèé íóãàëàà, íàìûí YIII èõ õóðàë. Á¿òýí õàãàñ ñàð “áàðóóí”,

“ç¿¿í” àíãè áîëîí ¿çýëöñýíèé ýöýñò “áàðóóíòíûã áóò öîõèæ” óëñ îðíûã
íèéãýì æóðìààð äýâø¿¿ëýõ ÷èãëýë á¿õèé ç¿¿íèéõýí äèéëýâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
áóñäûã äóóðàéæ ºðººëèéí çààâðààð á¿õíèéã áóñäààñ õóóëæ ýõëýâ. Íàìûí
¯II èõ õóðëûí òîãòîîëä: “Òóñ YII èõ õóðëààñ ¿¿íèé óðüä òóñ Òºâ Õîðîîíä
äàðãà áà îðëîã÷ äàðãà õýìýýí òóñãàéëàí ñîíãîæ ÿâñàí íü ýä¿ãýý ººð÷ëºí
çîõèîæ, íàìûí íèéãýì óäèðäëàãûí ¸ñîíä íèéë¿¿ëýí òóñãàé Òºâ Õîðîîíä
äàðãà õýìýýõ îðûã ñîíãîõã¿é àäèë ýðõòýé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãóðâûã á¿ãä
õóðëààð ñîíãîæ ã¿éöýòãýâýýñ çîõèíî”1 õýìýýí çààñíààð íàìûí äàðãûí
àëáàí òóøààëûã ¿ã¿é õèéæ, íàìûí óäèðäëàãàä Êîìèíòåðíû øèéäâýðèéã ¿ã
äóóã¿é áèåë¿¿ëýã÷èä ãàð÷ èðýõ ¿¿ä õààëãûã íýýñýí þì. Èíãýýä ÷ çîãññîíã¿é
Íàìûí YII èõ õóðëûí ¿åýð Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷äèéí òóñãàé
õóðàëäààíààð íýã ÷ ìîíãîë õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð ìîíãîëûí íàì, òºðèéí
óäèðäëàãà õýí õýí áàéõûã øèéäñýí þì. Èéíõ¿¿ íàìûí YII èõ õóðëààñ
ñîíãîãäñîí á¿ãä õóðëààñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû àäèë ýðõòýé 3 íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãààð ª.Áàäðàõ, Ï.Ãýíäýí, Á.Ýëäýâ-Î÷èð íàð “ñîíãîãäñîí”
áàéíà.
Ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéã ÊÈÃ Õîðîîíîîñ ñàéøààí äýìæèæ, 1929 îíû III
ñàðûí 1-íä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî: “Íàìûí õóó÷èí óäèðäëàãûã õàëæ ñîëüñîí
ÿâäëûã çºâ ç¿éòýé ãýæ ¿çýõ õýðýãòýé áàéíà” ãýýä íàìûí VII èõ õóðëààñ
õºðºíãºòºíòýé òýìöýõ ôåîäàë, øàøíû õàðãèñ õ¿÷èíä ºãºõ öîõèëòûã õ¿÷òýé
áîëãîõ òàëààð ãàðãàñàí øèéäâýðèéã óðàãøàà òîì àëõàì õèéñýí õýðýã ãýæ
¿íýëæýý. Ýíý ¿åýñ õîéø ÌÀÕÍ íü Êîìèíòåðíû øóóä óäèðäëàãûí äîð
àæèëëàõ ¸ñòîéã óã òîãòîîëä õàòóó àíõààðóóëñàí áàéíà.
Íàìûí YII èõ õóðëààð ýõëýë íü òàâèãäñàí ç¿¿íèé àëäààòàé áîäëîãûã
óëàì ëàâøðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ íàðèéí ìºðèéí õºòºëáºðèéã ÊÈÃÕ-íîîñ

1
ÌÀÕÍ-ûí ¯II èõ õóðàë. ÓÁ., 1980 îí.

149
áîëîâñðóóëæ, 1929 îíû XII ñàðûí 3-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä çàõèäëûí
õýëáýðýýð èëãýýæ, ººðèéí ýë÷ òºëººëºã÷ Â.Êó÷óìîâîîð àâàõóóëàí
ìîðäóóëàâ. Òýðõ¿¿ Êîìèíòåðíû çàõèäàëä áè÷èãäñýí ç¿éëýýñ òîéìëîâîë:
“Õºäºëìºð÷èí çàðö íàð áà ÿäóó àðäóóäûã íàìä îëíîîð ýëñýýí àâ÷, ÌÀÕÍ-
ûã ¿íýõýýðèéí îëîí íèéòèéí íàì áîëãîõ ÿâäëûã ÿâóóëàõ íü íàìûí
áàéãóóëàëòûí õóâèàð ýðõëýõ ¿íäñýí ç¿éë áîëãîâîîñ çîõèíî”, “Ìîíãîë óëñûã
õºðºíãºòíèé áàéäëààñ ãàäóóð çàìààð áóþó íèéãýì æóðìûí çàìààð
õºãæ¿¿ëýõ... íýãòãýñýí òºëºâëºãºº çîõèîæ àæèëëàõ ÿâäàë ÷óõàë”,
“íàìààñ...íýí àõàð ò¿¿õò õóãàöààíû äîòîð íèéãýì æóðìûã... áàéãóóëàí áóé
áºãººä 5 æèëèéí òºëºâëºãººã ã¿éöýòãýõ òóõàéä ÇÕÓ-ûí òóðøëàãûã
õýðýãëýâýýñ çîõèíî”2 ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà.
Óã çàõèäàëûã áèåýð àâ÷èðñàí Â.Êó÷óìîâ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä
Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäëàãóóäòàé íýã á¿ð÷ëýí óóëçàæ õýñýã÷ëýí
çºâëºãººí õèéæ, Êîìèíòåðíû çàõèäëûí ¿çýë ñàíààíû äàãóó çààâàð
çºâëºãºº ºã÷ áàéëàà.
Êîìèíòåðíèé äýýðõ çààëòóóä íü íàìûí ¯III èõ õóðëûí (1930 îí)
øèéäâýðò òóñãàãäàæ, ïðàêòèê àìüäðàëä õýðýãæèõ îíîëûí ¿íäýñëýãýý
áîëæýý. ¯III èõ õóðàë :” Îäîî áèä ... ôåîäàëûí õºðºíãèéã õóðààæ, õîðøîî
ýâëýë, êîììóíûã ¿¿ñãýí ÿâóóëñàí áà óëñûí àæ àõóéã íèéãýì æóðàìò
¸ñîíäîî õºòëºõ ¿åñò ýõëýí îðæ áóé ó÷ðàà õóâüñãàëûã 3 øàòíû ýõýí
õýìýýì¿é” ãýæ õóâüñãàëûí ¿å øàòíû àñóóäëûã òîäîðõîéëñîí íü ÊÈÃÕ-íîîñ
òóñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíä èð¿¿ëñýí òîãòîîë çàõèäàë, Êîìèíòåðíû çàðèì
òºëººëºã÷äèéí àëäààòàé áîäëîãî, òóõàéëáàë, 1928 îíä Á.Øìåðàëèàñ
Ìîíãîëûí õºãæëèéí ¿å øàòíû òàëààð õèéñýí õèéñâýð ä¿ãíýëò ÌÀÕÍ-ûí
áàðèìò áè÷èãò òóñãàãäñàíûã èëòãýæ áàéíà. Ýíý íü óëñ îðíû íèéãýì ýäèéí
çàñãèéí áîëîí ¿íäýñíèé îíöëîã áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí øóóä “ñîöèàëèçì”
áàéãóóëàõ çîðèëòûã ÇÕÓ-ààñ ìåõàíèêààð õóóëáàðëàí àâñàí õýðýã áàéâ. Èõ
õóðàë “ç¿¿íèé” àëäàà ãàð÷ áàéãààã òîãòîîëäîî òýìäýãëýñýí áîëîâ÷ ç¿¿íèé
çàâõðàëûã á¿ðýí èëð¿¿ëæ, òóóøòàé òýìöýõ çîðèëò òàâèàã¿é íü èõ õóðëûí
òîìîîõîí àëäàà þì. Ò¿¿ãýýð çîãñîîã¿é íàìûí YIII èõ õóðëààñ ýõëýë íü
òàâèãäñàí “ôåîäàëûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ ñóóðèéã á¿ðìºñºí òàñëàí
óñòãàõ” áîëîí õàìòðàë êîììóíûã îëíîîð íü áàéãóóëàõ çýðýã ç¿¿íèé
íóãàëàà á¿õèé øèéäâýð¿¿äèéã íýã á¿ð÷ëýí äýìæèæ, öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ
çààëò ãàðãàñàí þì. Ç¿¿íèé íóãàëàà çàâõðàëûã èéíõ¿¿ ã¿íçãèéðýõýä òàøóóð
ºãñºí íü òýð ¿åèéí íàìûí óäèðäëàãà Êîìèíòåðíû øèéäâýð çààëòûã
ñîõðîîð áèøðýí äàãàæ áàéñàíòàé èõýýõýí õýìæýýãýýð õîëáîãäîíî.
Õàðèí íàìûí ¯II èõ õóðëààñ õîéø áàéãóóëàãäñàí êîììóí, õàìòðàë
çýðýã õàìòûí àæ àõóéíóóä íü Ìîíãîëûí íºõöºë áàéäàëä òîõèðîõã¿é öºì
óíàæ óñòàíà ãýõ çýðãýýð õºäºëìºð÷èí îëíû ýñýðã¿¿öëèéã èëýðõèéëñýí
Öýöýðëýã ìàíäàë àéìãèéí Ñîäíîì, ×àíäìàíèé Æàìö íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñýýñ ø¿¿ìæëýë ãàð÷ áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Íàìûí ¯III èõ õóðàë
èéíõ¿¿ àëäààòàé øèéäâýðèéí çýðýãöýý îëîí àðäûí õýðýãëýõ áàðàà ç¿éëèéã
öººòãºæ, ººðèéí ò¿¿õèé ýäèéã ººðñ人 áîëîâñðóóëàõ, ººðèéí îðëîãîîð
çàðëàãàà íºõºæ ÷àäàõ øèíý ¿éëäâýð¿¿äèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ÷óõàë
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéæýý. ̺í óëñûí ýäèéí çàñãèéí òóñãààð
òîãòíîëûã õàíãàí áýõæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ãàäààä õóäàëäààíû îíö ýðõèéã
òîãòîîõ çààëò ºã÷ ýíý õýðãèéã ýðõëýõ õóäàëäàà áà àæ ¿éëäâýðèéí ÿàì
áàéãóóëàõûí ÷óõëûã îíöëîí òýìäýãëýæýý.

2
Òóñ íàìûí äîòîîäûí ìàø ÷óõàë ç¿éë. ÓÁ., 1930. òàë-3.

150
 ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ áàéñíûã õàðãàëçàí, òóñ
îðíû òóñãààð òîãòíîëûã ñàõèæ áýõæ¿¿ëýõ, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã
çóçààòãàõ çýðýã çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëæýý. Ìºí ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ ¿¿äíýýñ Äýýä-¯ä õîòíîî ìîíãîë÷óóäàä çîðèóëæ, Ðàáôàê õýìýýõ
ñóðãóóëèéã áàéãóóëàõ ÿâäëûã ÇÕÓ-òàé õýëýëöýí òîõèðîëöîõ íü ç¿éòýéã
òýìäýãëýæ, õºäºëìºð÷èí îëíû áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã õóó÷íû õ¿íä
ñóðòëûí ¿ëäýãäýë õàðàíõóé ëóãàà ç¿éðëýí, ò¿¿íòýé òýìöýæ, àðä îëíûã
áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõûã îíö áîëãîí óðèàëæýý.
Íàìûí ¯II èõ õóðëààð áàòàëæ, äàãàæ ìºðäºõ áîëñîí êàïèòàëèñò áóñ
áóþó íèéãýì æóðìûí çàìûí òóõàé “áàðóóíòíû” ãîë ¿çýë ñóðòàë÷ õýìýýí
çýìëýë õ¿ëýýæ, áóðóóøààãäñàí Æ.Öýâýýí áè÷èõäýý: ”ººðèéí õýðýýñ
õýòýðõèéåý õ¿íä à÷àà ìºðºí äýýðýý ¿¿ð÷, õýðýýñ õýòýðõèéåý ç¿òãýæ ºíäºð
ºíäºð ¿ñýðáýýñ Ìîíãîëûí àæèë÷èí àðä ò¿ìíèéã áýðòýýæ, îëîí îëîí
õ¿ì¿¿ñèéí óóøèã áà ç¿ðõ õèéãýýä õèé ñóäëóóäûã ãýìòýýæ, á¿õýë óëñ
¿íäñýýð ýöýõ öóöàõûí òóéëä õ¿ð¿¿æèí õýìýýí ñàíàãäàí àõóé áèëýý. Þó ÷
àòóãàé õîöðîãäñîí í¿¿äëèéí àæèëò àðä áîëáîîñ áèåýð á¿òýýõ õ¿íä àæèë
õºäºëìºð äîð òàðèàëàí áà ýä ¿éëäâýðèéí áîëîâñðîëòîé ñóóðèí ñóóõ óëñ
ëóãàà õýðõýâ÷ àäèëòãàæ áîëîõã¿é íü ìàãàä õýðýã. Ó÷èð èéìýýñ õºãæèëòèéã
àëãóóð ÿâóóëæ, àëèâààã óäààí áîëîâ÷ ÷àíàðòàéãààð ÿâóóëàõ ãýñýí áèëýý”
ãýæýý. Ýíý áîë “áàðóóíòàí” õýìýýí íýð ç¿¿ã÷äèéí áàðèìòàëæ áàéñàí
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ÷èã áàðèìòëàëûã ãîëîîð íü òîäîðõîéëæ, ç¿¿íòíèé
¿çýë áàðèìòëàëûí ÿâóóðã¿é áàéäëûã îíîæ õýëñýí ¿ãñ áàéâ.
Ôåîäàë àãñäûí õºðºíãèéã õóðààñàí íü. ÌÀÕÍ-ûí ¯II èõ õóðëààñ:
”Ìºíººõºí àðäûã ìºëæèæ, õºðºí㺠çîîðü õóðààñàí âàí, ã¿í, õóòàãò, ñ¿ì,
æàñ, áàÿ÷óóä, øèíý õºðºíãºòºí, ïàíç÷èí íàðûí õýòýðõèé õºðºíãºæèõ çàìûã
õÿçãààðëàõ,… òýäãýýðèéí õºðºíãèéã á¿ðìºñºí áóþó çàðèìûã õóðààõ” òóõàé
øèéäâýð ãàðãàñíû äàãóó õàð, øàð “ôåîäàë” àãñäûí õºðºí㺠õóðààõ ¿éë
ÿâäàë 1929 îíîîñ ýõýëæýý. Ãýâ÷ íàìûí ¯II èõ õóðëûí øèéäâýðò “ôåîäàë”
õýìýýõ íýð îðîîã¿é ¿ëäñýíèéã àíõààðóóøòàé. 1927 îíû ¿åä Êîìèíòåðíîîñ
“...ñ¿ì, æàñ, õóó÷íû íî¸äûí õºðºí㺠ìàëûã õóðààõààð” çààâàðëàæ, ÌÀÕÍ-
ûí óäèðäëàãàä òóëãàæ áàéñíûã òóõàéí ¿åèéí óäèðäàã÷èä Ö.Äàìáàäîðæ íàð
áîëîí ýð¿¿ë ñàðóóë õ¿÷í¿¿ä Êîìèíòåðíû äýýðõ øèéäâýðèéã õ¿ëýýí àâàõ
áîëîëöîîã¿éã àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýæ áàéëàà. Ãýâ÷ íàìûí ¯II èõ õóðëûí
äàðààãààð íýãýíò Êîìèíòåðíû øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä òîòãîð
áîëîã÷ õ¿÷èí çàéëóóëàãäñàí áîëîõîîð ÊÈÃÕ-íîîñ 1929 îíû III ñàðä
Ìîíãîëûí àñóóäëààð òîãòîîë ãàðãàæ èð¿¿ëñýí þì. Òýðõ¿¿ òîãòîîëä
ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Õóâüñãàëò íàì íü Êîìèíòåðíä òàëàðõàã÷ áàéãóóëëàãûí
õóâüä Êîìèíòåðíû ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí øóóä óäèðäëàãûí äîð
àæèëëàíà ãýäãèéã òýìäýãëýýä, “íàìûí øèíý óäèðäëàãà íü èõ õóðëûíõàà
øèéäâýðèéã ÿëàíãóÿà ºðãºí àðä ò¿ìíèé, äàâûí ºìíº ÿäóó÷óóäûí ýäèéí
çàñãèéí áàéäëûã ¿íýõýýð ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýä
á¿õ õ¿÷ýý ÷èãë¿¿ëæ, õºðºíãºòºí-ôåîäàë, ëàì íàðûí ýäèéí çàñàã -óëñ
òºðèéí áààç ñóóðèéã òàñëàõ íü ÷óõàë” õýìýýí çààæýý. Èéíõ¿¿ ¿¿ðýã àâñàí
“ç¿¿íòíèé” óäèðäàã÷èä àæèëäàà îðæ, 1929 îíû äóíä ¿åýñ ýõëýí àëáàí
òàòâàðûí øèíý õóóëèéã áàòàëæ, ìàëûí òîîã áàðèìòàëæ áàéñàí õóó÷èí
æóðìûã ººð÷ëºí, ìàë áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãºíä òàòâàð íîãäóóëàõ, ÷èíãýõäýý
àíãèéí áàéð ñóóðèéã õàòóó áàðèìòëàõ æóðàì òîãòîîñîí íü ÿàâ÷ àðäûí àæ
àõóéòíû ýðõ àøèãò òîõèðîõã¿é áàéâ. Ãýâ÷ ¿¿íèéã òóõàéí ¿åèéí íàì, òºðèéí
óäèðäëàãà ¿ë õàéõðàí, 1929 îíû ýõýýð Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ ôåîäàëûí
ºì÷ õºðºí㺠õóðààõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ êîìèññûã òîìèëñîí áàéíà.

151
 Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä áà Íàìûí Òºâ Õÿíàí Áàéöààõ
Êîìèññûí õàìòàðñàí 1929 îíû ¯II ñàðûí 13-íû õóðëààð ôåîäëûí ºì÷
õºðºí㺠õóðààõ àñóóäëûã ñóäëàí áîëîâñðóóëàõ òóñãàé êîìèññûí áýëòãýñýí
çààâðûã àâ÷ õýëýëöýýä, ôåîäàë àíãèéí ºì÷ õºðºí㺠õóðààõ àæèëä
õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàõûí ÷óõëûã íàìûí
áàéãóóëëàãóóäàä àíõààðóóëæ áàéñàí áîë, 1929 îíû IÕ ñàðä Íàìûí Òºâ
Õîðîî Íàìûí Òºâ Õÿíàí Áàéöààõ Êîìèññûí õàìòàðñàí õóðàë äýýðõ
àñóóäëûã äàõèí àâ÷ õýëýëöýýä, ôåîäàëûí õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéã
õóðààõ àæèëä íýí äàðóé øèëæèæ îðîõûã Óëñûí Áàãà õóðàë áà Çàñãèéí
ãàçàðò ñàíàìæ áîëãîæ áàéâ. Ò¿¿íèé äàãóó 1929 îíû IÕ ñàðûí 16-íä ÁÍÌÀÓ-
ûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Çàñãèéí ãàçðûí ýðõëýõ òîâ÷îîíû õàìòàðñàí
õóðëààñ ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààæ ýõëýõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã
òîãòîîëä: ”ýäãýýð ýòãýýäèéí õºðºíãèéã øóóä õóðààæ, ººðèéí àæ àìüäðàëûã
ñàéæðóóëàõ ¿íäñýí õºðºí㺠áîëãîâîîñ çîõèìîé”1 õýìýýãýýä ôåîäàëûí
õºðºíãèéã õýðõýí õóðààõ çààâðûã áàòàëñàí áàéíà. Ôåîäàëóóäààñ ãàäíà àðä
îëíûã ìºëæèõ çàìààð áàÿæñàí çàðèì ò¿øìýäèéã õàìðóóëàí õºðºíãèéã íü
õóðààõààð óóë õóðëûí òîãòîîëä òîäîðõîé çààãààä õóðààñàí õºðºíãèéã ãàð
õîîñîí áóþó òàâààñ äîîø áîäûí õºðºíãºòýé àðä èðãýä, îíöãîé ãà÷èãäàëä
ºðòñºí àæ àõóéòàíä õóâààðèëàí ºã÷, òýäíèéã ñàéí äóðûí çàð÷ìûí ¿íäñýí
äýýð õîðøîîëîí íýãäýæ ýâëýëä¿¿ëýõèéí ÷óõëûã òýìäýãëýñýí áàéíà. Óóë
òîãòîîëûã ñàéòàð õÿíàæ ¿çâýë ò¿¿íèé ãîë àãóóëãà íü æèðèéí õºäºëìºð÷ àæ
àõóéòíû èäýâõ óðìûã õóãàëæ, çºâõºí àìèà àðãàöààñàí öººõºí ìàëòàé
áàéõàä ÷èãëýæ áàéâ.
¯¿íèé íîòîëãîî ãýâýë 100 õóâü áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéí õºðºíãºòýé
á¿õ ºðõèéã á¿ðòãýæ õýëýëöýí, õºðºíãèéã íü õóðààõ ýñýõ òóõàé ñàëáàð
êîìèññûí õóðëààð õýëýëöýõýýð çààñàí íü óã òîãòîîë çºâõºí ôåîäàë àãñàä,
áóñäûã ìºëæèõ çàìààð áàÿæñàí ýòãýýäèéí õºðºí㺠õóðààõ ¸ñòîé ãýñýí
¿íäñýí àãóóëãàòàéãàà çºð÷èëäºæ áàéëàà. ̺í òîãòîîëä, óðüäûí âàí, ã¿í áà
õóòàãò õóâèëãààäûí ìàë áà ¿ë õºäëºõ õºðºíãºíä àëáàí òàòâàðûã õóóëü
¸ñîîð ¿íý çîõèîæ õóâü òîãòîîæ, ò¿¿íýýñ óóë ºðõèéí äîòîðõ àìûí îëîí
öººíèéã ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð 100 õóâèéã òýäíèé àìüäðàëä ¿ëäýýæ, áóñäûã
öºìèéã õóðààõ, áàñ èõýýð áýëòãýæ õàäãàëñàí áèåýð àëò ìºíãºí áà òýìäýãò
öààñ çîîñ, áàðàà, àæ àìüäðàëä ÷óõàë õîëáîãäîëã¿é áºãººä îíö ¿íý á¿õèé
õýýíöýð ýä ýäëýë, çºâõºí õýðýãëýõýýñ èë¿¿ ¿ëýìæõýíýýð òºõººðºí
áýëòãýñýí õóâöàñ õóíàðûí çýðýã ç¿éëèéã öºìèéã õóðààõààð çààñàí íü õ¿íèé
àìüäðàëûí íààä çàõûí õýìæýý áîëñîí ýíãèéí çàð÷ìóóäûã çºð÷ñºí õýðýã
áàéâ. ªºðººð õýëáýë 100 áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéí õºðºíãºòýé ýòãýýä íü
äàðóé “ôåîäàë”-ä òîîöîãäîæ, õºðºí㺺 õóðààëãàõ õ¿ì¿¿ñ áîëæ áàéâ. 100
õóâèéí õºðºí㺠íü òýð ¿åèéí -õàíøààð áîë 3000 òºãðºã, ýñõ¿ë 60 òýìýý,
ýñõ¿ë 100 àäóó, ýñõ¿ë 100 ¿õýð, ýñõ¿ë 500 õîíüòîé òýíöýæ áàéæýý1.
Èéíõ¿¿ “ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààõ” íýðèéí äîð Êîìèíòåðíû
øèéäâýðèéí äàãóó õèéãäñýí êàìïàíèò àæèë íü Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí
¿íäýñ ñóóðèéã èõýýõýí ñóëðóóëñàí þì. Òóõàéí ¿åèéí íàì, òºðèéí ýðõ
áàðèã÷ “ç¿¿íòí¿¿ä” Êîìèíòåðíû øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ áàéãàà ãýäãýýñ ººð
ç¿éë òîëãîéäîî áîäîõ ÷àäâàðã¿é øàõàì áàéëàà. Èéìýýñ òýä ýíý ë áàéð
ñóóðèíààñ àñóóäàëä õºíãºìñºã õàíäàæ áàéñàí áºãººä ó÷èð íü 1927 îíîîñ
ýõëýýä íî¸ä, æàñûí õºðºí㺠õóðààõ òàëààð Êîìèíòåðíîîñ ñàíàë áîëãîñíûã
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ, äýä äàðãà Í.Æàäàìáà áîëîí
1
Òóñ óëñûí ôåîäàë íàðûí õºðºíãèéã õóðààõ òóõàé òîãòîîë. ÓÁ., 1929 îí. òàë-3.
1
ÍÒÀ. ô.1, ä.Ç, õí.2Î9. òàë-205.

152
áóñàä õ¿ì¿¿ñ òóóøòàé ýñýðã¿¿öýæ áàéæ áîëèóëñàí áîëîâ÷ íàìûí ¯II èõ
õóðàë äýýð òýäíèéã “áàðóóíòàí” áîëãîí çýìëýæ, àëáàí òóøààëààñ íü õàëæ,
íóòàã çààí ÿâóóëñíààñ õîéø Êîìèíòåðíû øèéäâýðèéã ýñýðã¿¿öýõ
“÷àäâàðòàé” óäèðäàõ àæèëòàí áàéõã¿é áîëæ, õàðèí ÷ ò¿¿íèéã óëàì
äºâèéëãºæ, áîãèíî õóãàöààíä áèåë¿¿ëæ íàì, òºðèéí óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä
Êîìèíòåðíä ÷èí ¿íýí÷ ãýäãýý íîòëîõ õîîñîí ýðìýëçëýë ýðñ ºññºíòýé
õîëáîîòîé.
Çàñãèéí ãàçàð ôåîäëûí õºðºí㺠õóðààõ àæèë ýðõëýõ òºâ êîìèññûã 8
õ¿íòýé áàéãóóëæ, äàðãààð íü Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Õ.
×îéáàëñàíã òîìèëæýý. Ôåîäàëûí õºðºí㺠õóðààõ àæèë ýðõëýõ ñàëáàð
êîìèññóóä îðîí íóòàãò áàéãóóëàãäàæ, òýäãýýðò òóñëàõ ¿¿ðýãòýé íàì,
ýâëýëèéí ãèø¿¿í 204 õ¿íèéã àéìàã, õîøóóäàä õóâààðèëàí ÿâóóëæ áàéâ.
“Ôåîäàë” õýìýýã÷äèéí ºì÷ õºðºíãèéã õóðààõ àæèë Óëààíáààòàð
õîòîä IÕ ñàðûí 18-íä, áóñàä àéìàãò ìºí ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýñ ýõýëæ, 1930 îíû
ýõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæýý. “Ôåîäàë” õýìýýã÷äèéí õºðºíãèéã õóðààõ àæèëä 100
áà ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéí õºðºí㺠á¿õèé 920 ãàðóé ºðõèéã õàìàð÷, òýäíýýñ
729 íü òóõàéí ¿åèéí õàíøààð 5,2 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé ìàë áà ¿ë
õºäëºõ õºðºí㺺 õóðààëãàæýý1.
Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºâ êîìèññîîñ ãàðãàñàí ýíýõ¿¿ á¿ðòãýë íü
àðäûí àæ àõóéòàí, ºì÷òºí íàðûí ýñðýã ôåîäëûí õºðºí㺠õóðààõ íýðèéí
äîð ÿâàãäñàí áóñàðìàã ¿éë àæèëëàãààíû ýõíèé øàò áàéñàí þì. Ýíý òóõàé
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ç.Øèæýý õýëñýí ¿ãýíäýý, óã ¿éë
ÿâäëûã “ôåîäàë ëàìòàé ýñýðã¿¿öýí òýìöýõ ÿâäëûí äîòîð àíõ òýðã¿¿íýý
ýõëýí ÿâóóëñàí íýãýí ÷óõàë õýðýã” õýìýýí ä¿ãíýýä, ýíý õýðãèéã ã¿éöýòãýí
ÿâóóëàõàä 427 ôåîäàë áà õóòàãò, õóâèëãààä, 302 ò¿øìýäýýñ 4793392 òºãðºã
89 ìºíãºíèé ¿íýòýé ìàë, 358952 òºã 36 ìºíãºíèé ¿íýòýé ¿íý á¿õèé ç¿éë áà
70225 òºã 50 ìºíãºíèé ¿íýòýé ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠á¿ãä íèéëñýí 5.222567
òºãðºã 72 ìºíãºíèé ¿íýòýé þìñûã õóðààñàí, õóðààñàí ìàë áà õºðºíãº
çîîðèíîîñ 1.560436, 70 ìºíãºíèé ¿íý á¿õèé ç¿éë¿¿äèéã ÿäóó àðäóóä
øèëæ¿¿ëýí ºãñíººñ ãàäíà áóñàä ìàë áà õºðºí㺠çîîðèéã íü 130
õàìòðàëóóäàä õóâààí ºãñºí ãýæ òýìäýãëýæýý2.
Ýíäýýñ õàðâàë, “ôåîäëûí” õºðºí㺠õóðààõ àæèëä ìîíãîëûí ººðñ人
àìüäðàëàà çîõèîõ ÷àäâàð á¿õèé ÷èíýýëýã àðä èðãýä èõýýõýí õýìæýýãýýð
ºðòºæ, õºäºëìºð÷èí îëíû äóíä ºì÷ õºðºíãèéí òýãøèòãýë ÿâàãäñàí áàéíà.
Ýíý áîë “àæ àõóéí á¿õ ÿâóóëãûã ÿäóó, äóíä æèíõýíý àðäûí àíãèéí àøèãò
õàíäóóëàõ” õýìýýñýí íàìûí àíãèéí õàòóó áàéð ñóóðü õýðýãæèæ áóé õýðýã
áàéâ.
Èéíõ¿¿ ôåîäàë àãñäûí õºðºí㺠çîîðèéã áîãèíî õóãàöààíû äîòîð
õ¿÷ýýð õóðààñàí áîëîâ÷ Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Êó÷óìîâûí îðîëöîî,
çààâðûí äàãóó íàìûí ¯III èõ õóðëûí áýëòãýëèéã õèéõäýý áàðóóíòàé òýìöýõ
çîðèëòûã ÷óõàëä ¿çýæ, “áàðóóíû ýòãýýäýä òóñ óëñûí ìàë õºðºíãºíèé 50
õóâèéã ýçýëñýí ëàì íàð, áàÿ÷óóä, ôåîäàë...”-ûã òîîöñîí íü óã àæèë äàõèí
¿ðãýëæëýõ ¸ñòîéã õýëæ áàéâ. Òèéìýýñ ÷ ÌÀÕÍ-ûí ¯III èõ õóðàë “áàðóóíû
àþóëûí ýäèéí áà óëñ òºðèéí ¿íäýñ õýâýýð” áàéíà. “Áàðóóíû àþóë áîëáîîñ
íàìûí õàìãèéí èõ àþóë ìºí”3 ãýýä òýäýíòýé ºäºð òóòàì òýìöýë õèéõèéã
çààæ, õºðºíãèéã äàõèí õóðààõ øèéäâýð ãàðãàæýý. Óã àæëûã ÿâóóëàõûí òóëä
íýí ò¿ð¿¿íä íóóí äàðñàí õºðºí㺠ýçíèéã òîäðóóëàõ àæëûã çîõèîí

1
ÍÒÀ. ô.4, ä.Ç, õí.99.
2
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.166. òàë-15.
3
ÌÀÕÍ-ûí ¯III èõ õóðëûí èëòãýë, òîãòîîë. 1930 îí. òàë-10.

153
áàéãóóëæýý. ¯¿ãýýð õºðºíãèéã íü íºõºí õóðààâàë çîõèõ õóâèéí àæ àõóéòàí
óðüä÷èëñàí áàéäëààð 130 îð÷èì áîëîõûã Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðààñ
òîãòîîæ, 1930 îíû IX ñàðûí 20-íä Åðºíõèé ñàéäàä òàíèëöóóëñàí áàéíà.
Èíãýõäýý íàì, óëñûí èõ õóðëóóäûí øèéäâýðèéã áàðèìòëàí ôåîäëûí
õºðºí㺠õóðààëòûã ò¿ð ò¿äãýëçýæ áàéãàà òóõàéãàà èëòãýýä, õîéøèä õýðõýí
àæèëëàõ çààâàð õ¿ññýí áàéäàã.
Óëìààð 1931 îíû I ñàðûí 13-íä Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðààñ çºâõºí
ÿäóó àðäûí õ¿÷, ñàíàëûã áàðèìòëàí, óëñ òºðèéí õîëáîãäëûã íü àæèãëàæ,
Äîòîîäûã õàìãààëàõ, Ø¿¿õ òàñëàõ ãàçðóóä 1931 îíä áàãòààí õºðºíãèéã
õóðààõûã ñàíàë áîëãîæýý. Áàñ ôåîäàëóóäàä “¿ëäýýñýí 100 õóâèéí õºðºíãº
íü èõýäñýí”, “èéì õýìæýýíèé õºðºí㺠íü ýäèéí çàñãèéí òàëààð äàõèí
ºíäèéõ áîëîìæ ôåîäàëóóäàä îëãîæ áîëíî” õýìýýí ¿çñýí ó÷ðààñ 1931-1932
îíä “ôåîäàëûí” õºðºí㺠õóðààõ àæèë äàõèí ¿ðãýëæëýâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Óëñûí Áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí çààâàð ¸ñîîð
Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí òºâ îðîí íóòãèéí õàðüÿà àíãè, õýëòñ¿¿ä þóíû
ºìíº íóóãäìàë õºðºíãèéã èëð¿¿ëýõ àæëûã çîõèîæ ýõýëæýý. Òóõàéëáàë,
1931 îíä Áàÿíò¿ìýí õîøóóíû ôåîäàë Äàøñ¿ðýíãèéí íóóãäìàë õºðºí㺺ñ
õÿòàä ÿí÷ààí 9000, àëò 4 ëàí, Öýöýðëýã ìàíäëûí ôåîäàë Ä¿éíõýðäîðæîîñ
Óëààíáààòàð õîòûí ªëçèéòèéí ï¿¿ñýíä 40 ëàí àëò àâàõààð ºãñºí ìºíãèéã
èëð¿¿ëæ õóðààñàí, áàñ 1931 îíû I ñàðûí íýãíýýñ YII ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
47 àæ àõóéòíààñ 384480 òºãðºãèéí õºðºí㺠õóðààñàí òóõàé Äîòîîäûã
õàìãààëàõ ãàçðûí àðõèâò áóé áàðèìò ºã¿¿ëæ áàéíà1.
Ýíý ¿åýð Êîìèíòåðíîîñ Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí òºëººëºã÷
×åðíîìîðäþê áîëîí ª.Áàäðàõ, Ç.Øèæýý íàðûí çýðýã ç¿¿íòí¿¿äýýñ
ôåîäëûí ýñðýã àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõèéã øààðäñàíû óëìààñ “ôåîäàëûã
¿íäñýýð íü óñòãàõ äîâòîëãîîí” õýìýýõèéí õ¿ðýý òýëæ, Äîòîîäûã õàìãààëàõ
ãàçðààñ òºâ, îðîí íóòàãò òóñãàé òºëººëºã÷ òîìèëîí àæèëëóóëñíààð 1931
îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä 137 õ¿íèéã “õýðýãò” òàòàæ, ø¿¿õèéí øèéäâýðýýð 1
ñàÿ 123670 òºãðºãèéí õºðºí㺠õóðààñàí áàéíà. ×èíýýëýã àðäûã ýíý
äàëáààí äîð îðóóëàí õºðºíãèéã õóðààõ áóþó çîõèîìëîîð õýðýã á¿ðä¿¿ëýõ
¿çýãäýë Äîðíîä, ªìíºãîâü çýðýã àéìàãò ãàð÷ áàéæýý. Ýíý ìýò÷èëýíãýýð
ãóðâàí ñàð àðâàí õî¸ð õîíîãèéí äîòîð, á¿ðýí áóñ ìýäýýãýýð 980 õ¿íèéã
äàé÷ëàí, 550-ûã òóñãàé êîìèññ áîëîí òºâ, îðîí íóòãèéí ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëýí
øèéòã¿¿ëæ, íýã ñàÿ 322860 òºãðºãèéí õºðºí㺠õóðààñàí áàéíà.
Õóóëü ¸ñûã çºð÷èæ “äîâòîëãîîã” õàâòãàéðóóëñíààð 1932 îíû õàâàð
ãýõýä çºâõºí òºâèéí õîðèõ ãàçðóóäàä 5191 õ¿í õîðèãäîõîä õ¿ðñýí áàéíà.
Òýäãýýðýýñ 4610-ûíõ íü õýðãèéã õóâüñãàëûí 11 æèëèéí îéãîîð õýðýãñýõã¿é
áîëãîæ õóðààãäñàí õºðºíãèéã íü áóöààí ºãºõººð øèéäâýðëýæýý. Ãýâ÷
ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí õóâü çàÿà Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí õÿíàëòàä áàéõ
áîëæ, õîæèì äàõèí áàðèâ÷ëàãäàõ ¿íäýñ áîëæýý.
Äýýð äóðäñàí áàðèìòóóä íü Ç.Øèæýýãèéí èëòãýëä áóé òóñ íàìûí ¯III
õóðëààñ õîéø 1931 îíû ÕI ñàðûí 15 õ¿ðòýë 281 ôåîäàëààñ 1 508150
òºãðºãèéí ¿íýòýé õºäëºõ áà ¿ë õºäëºõ õºðºí㺠õóðààñàí ìýäýýãýýð äàâõàð
íîòëîãäîæ áàéãàà þì.
Ôåîäàëûí õºðºíãèéã õî¸ð äàõü óäààãàà õóðààõ ¿åýð áóþó 1930-1932
îíä 825 “ôåîäàë”-ààñ 4,5 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé ìàë õºðºí㺠õóðààñàí
òóõàé ÁÍÌÀÓ-ûí ÕÕI Áàãà õóðëûí èëòãýëä äóðäæýý1.

1
”¯íýí” ñîíèí 1990. 8.11. ¹-188.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí 21-ð áàãà õóðëûí èëòãýë áà òîãòîîë. ÓÁ., 1936 îí. 58.

154
 1932 îíû ¯ ñàð õ¿ðòýë õóãàöààíä õºðºí㺺 õóðààëãàñàí õ¿íèé òîî,
õºðºíãèéí õýìæýý ºíºº õ¿ðòýë íýã ìºð áîëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Äîòîîäûã
õàìãààëàõ ãàçðûí ìýäýýãýýð 1932 îíû 2 ñàðûí 27-íèé ºäðèéí áàéäëààð
øàð 197, õàð 625 àæ àõóéòíûã øèéòãýæ, òýäíýýñ 94367 õóâü áóþó 2831010
òºãðºãèéí õºðºí㺠õóðààãààä, 430 õ¿íèé àñóóäëûã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð çîõèõ
ãàçàðò øèëæ¿¿ëñýí áàéíà2. Äýýð äóðäñàí áàðèìòóóäûã íÿãòëàí ¿çâýýñ 1929
îíû IX ñàðààñ 1932 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 17 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä
äàâõàðäñàí òîîãîîð 1554 ôåîäàë, õóâèéí àæ àõóéòíààñ òóõàéí ¿åèéí
õàíøààð 9 ñàÿ 722567 òºãðºãèéí õºðºí㺠õóðààñàí áàéíà.
Õóðààñàí õºðºíãèéã çàðöóóëàõ òàëààð ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷èä, Çàñãèéí ãàçðûí Ýðõëýõ òîâ÷îîíû 1929 îíû ¯ ñàðûí
òîãòîîëûã õýðõýí áèåë¿¿ëñíèéã ñîíèðõâîîñ äýýð äóðüäñàí Ç.Øèæýýãèéí
õºðºí㺠õóðààëòûí ýõíèé õýñãýýñ 1.560436 òºãðºã 70 ìºíãºíèé ¿íý á¿õèé
ç¿éë¿¿äèéã ÿäóó àðäóóäàä øèëæ¿¿ëýí, áóñàä ìàë õºðºí㺠çîîðèéã íü 130
õàìòðàëä õóâààí ºãñºí ãýñíýýñ ººð áàðèìò îãò òààðàëäàõã¿é áàéíà. Ãýòýë
àøèãëàñàí, ¿ðýãä¿¿ëñýí òóõàé ºã¿¿ëñýí ìàòåðèàë ñóäàëãààíä òààðàëäñààð
áàéõûí çýðýãöýý 1931 îíûã äóóñòàë õóãàöààíä öóãëàðñàí 25000 õóâü
õºðºíãèéã “...ÿìàð ãàçàð õè÷íýýíèéã çàðöóóëñíûã õýí ÷ ìýäýõã¿é…” áàéæ
áóéã Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðààñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíä òàíèëöóóëààä “...
õóðààãäñàí õºðºíãèéã õýðõýí õóâààðèëàõ... õàòóó ä¿ðýì çîõèîí ãàðãàæ
ã¿éöýòãýõ, óëñûí îðëîãî çàðëàãàä îðóóëæ... õóâààõ áºãººä æèøýýëáýýñ ýíý
õºðºíãºíººñ õîðøîî, õàìòðàëûí ¿ë õóâààãäàõ ýõ õºðºí㺠áîëîõ ïîñòîä
çîðèóëàí ýðã¿¿ëýí àâàõã¿éãýýð 25 õóâèéã îëãîõ, 25 õóâü ìàëûã ìàõ
áýëòãýëèéí ãàçàð çîõèõ òîãòîîñîí ¿íýýð õóäàëäàæ, òýðõ¿¿ ìºíãºíººñ 10
õóâèéã àéìãèéí îðëîãî áîëãîí îëãîõ, 15 õóâèéã ÿë ýäýëæ õóãàöàà äóóñàæ
ãàðñàí ôåîäàëóóäûã àæ àõóéí òàëààð àæ ¿éëäâýð áàéãóóëàõ õýðýãò
çîðèóëæ, ¿ëäñýí 50 õóâèéã óëñûí îðëîãî, çàðëàãàä îðóóëàõ...” ñàíàë òàâüæ
áàéæýý.
Ôåîäëûí õºðºí㺠õóðààõ íýðèéí äîð ÿâàãäñàí á¿õèé ë ¿éë
àæèëëàãàà íü õóâèéí àæ àõóéòíû ýñðýã õèéñýí ò¿ðýìãèé äàâøèëò áîëñîí
áºãººä õóâèéí ñîíèðõëûã ÿëàíãóÿà ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã ºñãºõ èäýâõèéã
ýðñ áóóðóóëæ, õóâèéí æèæèã ¿éëäâýð, õóäàëäàà ýðõëýã÷äèéí ¿éë
àæèëëàãààíä íîöòîé öîõèëò áîëæýý. ªºðººð õýëáýë, ºì÷èéí îëîí
õýëáýðèéã õÿçãààðëàæ, ãàãöõ¿¿ óëñ, õîðøîîëëûí ºì÷èéã õºãæ¿¿ëýõèéã íàì,
çàñãèéí áîäëîãûí òºâä òàâèõ áîëñíûã áîäèòîéãîîð õàðóóëñàí þì.
Ôåîäëûí õºðºí㺠õóðààõ íýðèéäëýýð õ¿í àðäûí ºì÷èä øóóä õàëäàæ,
õóâèéí àæ àõóéí õýâøëèéã ýðñ õàâ÷èõ õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëñíîîñ óëñ
îðíû ýäèéí çàñàãò íîöòîé ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷èðñàí þì. Òóõàéëáàë,
ç¿¿íòíèé èä “öýöýãëýëòèéí” ¿åä áóþó 1930-1932 îíä óëñûí íèéò ìàë ñ¿ðýã
31,3%-èàð áóþó 23, 6 ñàÿàñ 16,2 ñàÿ áîëòëîî õîðîãäîæ, ÿäóó áà îãò ìàëã¿é
àæ àõóéòíû òîî ÷ íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áàéíà. Ìàëûí òîîòîëãîé
õîðîãäîõ áîëñíû ãîë øàëòãààí íü áàéãàëü, öàã óóðûí îíöãîé àþóë áóñ
ç¿¿íòíèé àäàë áàëìàä ÿâóóëãûí óðøãààð õ¿÷ýýð õàìòðàë êîììóí áàéãóóëæ,
õóâèéí ºì÷èéí ¿çýë ñàíààã øóóä áîîãäóóëñàíòàé õîëáîîòîé. ¯¿íèé ñàöóó
õºðºí㺺 õóðààëãàõûã ýñýðã¿¿öñýí ÷èíýýëýã àðäóóä ÷ õºðºí㺠çîîðèî
çîðèóä õóâààõ, ñ¿ì õèéäýä áýëýãëýõ, óóë õàäàíä íóóõ çýðýã ¿çýãäë¿¿ä ãàð÷
áàéëàà.

2
”¯íýí” ñîíèí 1990-8-11. ¹-188. òàë-5.

155
 1921- 1927 îíä ÌÀÕÍ-ààñ áàðèìòàëñàí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ãîë
÷èãëýë íü àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû õóâèéí ñîíèðõëûã íèéãìèéí ýðõ
àøèãòàé çºâ õîñëóóëàõ çàìààð òýäíèéã ÷ºëººòýé õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ìàë
ñ¿ðãèéí òîî òîëãîéã ºñãºí îëøðóóëàõàä àëáàí òàòâàð, çýýëèéí áîäëîãî áà
÷èãëýæ õóâèéí àæ àõóéäàà õºëñíèé õºäºëìºð õýðýãëýõèéã 1925 îíîîñ
ýõëýí àëáàí ¸ñîîð çºâøººðñºí áºãººä ò¿¿íèé ¿ðýýð òóñ óëñûí ìàë ñ¿ðýã
ò¿ðãýí ºñ÷ áàéñàí þì. Ãýòýë 1929 îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ººðººð õýëáýë, íàìûí ¯II
èõ õóðëûí ºìíºõ ¿åýñ ýõëýýä îëîí ìàëòàé ìàë àæ àõóéòíûã ÿëàíãóÿà
õóâüñãàëûí ºìíº ¸ñ òºäèé çýðýã, õýðãýìòýé áàéãààä õóâüñãàëûí äàðàà íàì
òºðèéí çºâ áîäëîãûí ¿ðýýð àæ áàéäàë íü äýýøèëæ, ìàë õºðºíãºòýé áîëñîí
àæ àõóéòíûã ôåîäàëûí íýãýí àäèë ¿çýæ õºðºí㺠çîîðèíä íü õàëäàõ
áîëñíûõîî õóâüä äýýðõ òîãòîîë àðä ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíààíä õ¿íä äàðàìò
áîëñîí áºãººä ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýýä ýõýëìýãö õºäºº, õîòûí õ¿í àìûí
èõýíõ íü íàì, çàñãèéí áîäëîãîä èëýðõèé äóðã¿éöýæ, ÿíç á¿ðèéí áè÷èã íààõ,
ÿðèà öóóðõàë äýãäýýõ, çàíàëõèéëýõ ¿çýãäýë õàà ñàéã¿é ãàðàõ áîëñîí áàéíà.
Õàðèí çàðèì íýãýí õýò õóâüñãàë÷èä, òýäíèéã äýìæèã÷èä áîëîí õóðààñàí
õºðºíãºíººñ õóâü õ¿ðòýã÷èä íàì, òºðèéí áîäëîãî çºâ ç¿éòýé áàéíà, âàí ã¿í
àãñàä, îëîí ìàëòàé áàÿ÷óóäûí õºðºíãèéã õóðààõ öàã àëü õýäèéí áîëñîí ãýõ
çýðãýýð ÷óõàì ó÷ðûã ¿ë îéëãîí ñýòãýëèéí õººð뺺ð öýýæýý äýëäýí îëîí
ò¿ìíýýð äýìæ¿¿ëæ, òýäíèéã àðààñàà äàãóóëàõûã õè÷ýýæ áàéñàí áîëîâ÷
òºäèé ë àìæèëò îëîîã¿é þì. Õºðºí㺠õóðààæ ýõýëìýãö ò¿¿íèéã èë äàëäààñ
ýñýðã¿¿öýæ áàéãààã îðîí íóòãààñ òºâä ìýäýýëæ áàéñàí áîëîâ÷ òºäèéëºí
õàéõàðñàí áàéãóóëëàãà, óäèðäàõ àæèëòàí áàðàã áàéãààã¿é íü öàã ¿åèéí
ºí㺠øààðäëàãàä çîõèöîõûã õ¿í á¿õýí õè÷ýýæ, óëñ òºð íèéãìèéí èäýâõã¿é
áàéäàë ãàçàð àâñàíòàé øóóä õîëáîîòîé áèëýý. Äýýðõ øèéäâýðèéí áàñ
íýã ñºðºã ¿ð äàãàâàð áîë õóðààñàí ìàëààð õàìòûí àæ àõóé áàéãóóëàõûã
íýð òºäèé “ñàéí äóðûí” õýðýã ãýæ òóíõàãëààä ÷óõàìäàà àëáàäàí õàìòðàë,
êîììóí áàéãóóëàõààð çààñàíä îðøèíî1. Õýðýâ ìàë áóþó óðüäûí çýðýã
õýðãýìòýé õ¿í ºðõ òýðã¿¿ëæ áàéâàë õè÷íýýí ÿäóó áàéñàí ÷ õóðààñàí
õºðºíãºíººñ ò¿¿íä òóñëàìæ îëãîõã¿é ãýæ çààñàí íü íàì, òºðèéí áîäëîãîä
îëîí ò¿ìýí äóðã¿éöýõ áàñ íýã íºõöºë áîëñîí áàéíà.
1932 îíä Ï.Ãýíäýí, Ç.Øèæýý íàðûí èëòãýëä äóðäñàíààð, “ýä¿ãýý
áàéãóóëñàí õàìòðàëóóäàä áàãòàãñàä íèéò àðäûí 33,4 õóâü áîëæýý.
Õàìòðàëóóäûí àøèã òóñ íü òóéëûí èõ” õýìýýí òýä ä¿ãíýýä 1929 îíä 362
õàìòðàë áàéñàí áîë 1930 îíä 410, 1931 îíû ÕI ñàðä 714 áîëæ ºññºí ãýñýí
òîî õýëæýý. ̺í òýíä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òîî á¿ðòãýëýýð òóñ óëñûí á¿õ àæ àõóé
íü 161000 ºðõ ãýñýí ìýäýý áóé. Õàìòðàëûí àøèã òóñ þóíä îðøèæ áàéâ
õýìýýâýýñ:
Íýãä. Õàìòðàëä îðñíû óëìààñ ìîíãîë÷óóä àæèë õèéõ áîëñîí.
Õî¸ðò. Ìîíãîëä òàðèàëàíãèéí àæèë õºãæèõ áîëñîí.
Ãóðàâò. Ìàëàà õàðèóëàõ ÿâäàë áîëîâñîí ñàéíààð ýðõëýõ áîëñîí.
Áàñ ºâñ õàäàõ áîëñîí ãýõ çýðãýýð ª.Áàäðàõ, Ï.Ãýíäýí, Ç.Øèæýý íàð áèå
áèåñýýñ ºðñºõ øàõàì Êîìèíòåðíîî èëòãýæ áàéâ2.
Ãýòýë õàìòðàëæóóëàõ ÿâäàë ÿìàð çàìààð ÿâæ áàéâ ãýäãèéã íîòëîõ
òóõàéí ¿åä íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä èð¿¿ëñýí àðä îëíû çàõèäàë, áè÷èã
ºäèé òºäèé áàéäãèéã þóãààð ÷ ¿ã¿éñãýæ ÷àäàõã¿é áèëýý. Òóõàéëáàë, 1930
îíû ¯II ñàðûí 12-íä Öýöýðëýã Ìàíäàë àéìãèéí Íàìíàí óóëûí õîøóóí äàõü
íàìûí ¯III èõ õóðëûí òºëººëºã÷ ãèø¿¿í Äàâààãààñ áè÷ñýí áè÷èãòýý: “Ýâëýë
1
Òóñ óëñûí ôåîäàë íàðûí õºðºíãèéã õóðààõ òóõàé òîãòîîë. ÓÁ., 1929 îí.
2
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.166. òàë-22.

156
êîììóíû àæèë õýðýã òóéëûí ìóóãààñ ãàäíà ìºíõ¿¿ àðä íàð ýëäýâ îëîí
ç¿éëýýð ãà÷èãäàõ äóòàãäàõ áóþó òàðõàõ áóòàðãàõ çýðãèéí ¿ã ºã¿¿ëýë
áàãàã¿é” áàñ “íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿äýýñ êîììóíà õàìòðàëûí õýðýãò
òóñàëñàí áà îðñîí ãàçàð ¿ã¿é. ̺í ýíãèéí àðäóóäààñ ñàíàë õ¿÷ýý òóñ
õîøóóíû ç¿ã õàíäóóëñàí ç¿éë îãò ¿ã¿é áàéíà”1 ãýñýí áàéõàä, Öýöýðëýãèéí
àéìàãò çàõèðãààíû àæëààð ÿâàà íýãýí õ¿íýýñ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷äýä èð¿¿ëñýí áè÷èãòýý: Áàòöýíãýë ñóìàí äàõü êîììóíû ýâëýë íü
II ñàðûí äîòîð 40 ¿õýð, 60 ãàðóé õîíü ÿìàà àëæ èäýæ áàéíà ãýæýý.
Ýíý á¿ãä íü þóã õàðóóëæ áàéíà õýìýýâýýñ àðä îëîí ñàéí äóðààðàà
íýãäýõã¿é áàéõààð íü õ¿÷ýýð õàìòðàëæóóëæ áàéñíû æèøýý ìºí. Èéìýýñ ÷
õàìòðàëûí òºâ øòàáûã áàéãóóëæ, äàðãààð íü Øèæýýã òàâüñàí áàéäàã
áèëýý.
Ýíý ¿åèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé õîæèì Äýìèä ÿðèõäàà,
“×åðíîìîðäþê Êîìèíòåðí áîëæ, Øèæýý íàì áîëæ áàéâ” ãýæ òýìäýãëýñýí íü
áèé. Ýíý òýìäýãëýëä ¿íýíèé îð áóé áîëîâ÷ õýðýã äýýðýý Áàäðàõ Ìîíãîë
äàõü Êîìèíòåðíû ç¿¿íèé îíîë, áîäëîãûí àñóóäëûã áàðüæ, çàëæ
áàéñíààðàà “íàì” áîëæ, Øèæýý ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãýâýë èë¿¿ ¿íýíä äºõºõ
áóé çà.
Äýýð äóðäñàíààð õàìòðàë íü íèéòýýðýý ºâñ õàäàõ, òàðèà òàðèõ çýðýã
çàðèì íýã íààøòàé ¿ð ä¿í ºã÷ áàéñàí íü ¿íýí àâ÷ åðºíõèé人 àðä îëíû
æèãøèë äóðã¿éöëèéã õ¿ðãýñýí þì.
Íàì, òºðººñ àðä ò¿ìíèé ñýòãýë ñàíààíä îãò òîõèðîõã¿é áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ãàðñàí íýã òîì çàâõðàë áîë 1924 îíä ¯íäñýí õóóëèàð
çºâøººðñºí èðãýäèéí ø¿òýõ áèøðýõ ýðõèéã òºð çàñãèéí øèéäâýðýýð
ººð÷èëæ, ñ¿ñýã áèøðýëèéã äîðîìæëîí, áóðõàí òàõèëûí õýðýãñëýýñ òàòâàð
õóðààõ áîëñîí íü íèéò õ¿í àìûí, ÿëàíãóÿà ñ¿ñýãòíèé óëñ òºðèéí èäýâõèéã
èõýýõýí áóóðóóëæ, àæ àõóé÷ õàíäëàãûã áóðàíãóé ñóâäàã øóíàõàéí èëðýë
ìýòýýð ñóðòàë÷ëàõ áîëñîí ÿâäàë þì.
“Ëàì íàð áîëáîîñ õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ äàéñàí ôåîäëûí àíãè õýìýýí
¿çýæ, íàìûí ¯III õóðëààñ ôåîäàëûí ¸ñò áàéäàë ëóãàà òýìöýõ ÿâäàë
áîëáîîñ òóñ íàìààñ äàðóé ã¿éöýòãýõ çîðèëãî”2 áîëãîí çààñíûã áàðèìòëàí
ëàì ë áîë äàéñàí, áèäíèé çàìûí íºõºð áóñ ãýñýí ¿¿äíýýñ òýäýíä õàíäàæ
áàéëàà. “Íàìûí ãèø¿¿í á¿ð õýí ÷ àòóãàé ìèíèé õóâèéí õýðýã õýìýýí
øàøíûã ø¿òýæ áîëîõã¿é” ãýæ íàì, çàëóó÷óóäûí Òºâ Õîðîîíîîñ ëàì íàðûí
äóíä ÿâóóëàõ àæëûí òóõàé íóóö çàðëàë ãàðãàæ, íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿äýä
óõóóëàí òàíèóëæ áàéæýý. Íýãýíò “ëàì íàð õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿” áîëîõîîð
òýäíèé ýäèéí çàñàã áîëñîí æàñ ðóó äîâòîëæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä õ¿÷èéã
áóóðóóëàõ çîðèëò òàâèàä õýðýãæ¿¿ëñýí àæèë íü “Æàñûí êàìïàíè” áàéëàà.
1932 îíä Ï.Ãýíäýí Êîìèíòåðíýý òàâüñàí èëòãýëäýý: 1930 îíîîñ ýõýëæ
æàñûí êàìïàíèéã ÿâóóëñàí áºãººä Ìîíãîëûí õèéä, ñ¿ì áîëáîîñ íýãä,
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ íóäàðãàí áàÿ÷óóä áà ôåîäëûí ýòãýýäèéí ¿¿ð; õî¸ðò,
îëîí àæèë÷èí àðäóóäûã ìºëæèõ ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí çýâñýã ìºí. Èéì
ó÷ðààñ õèéä ñ¿ì ëóãàà ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë áîëáîîñ ãàãöõ¿¿ óëñ òºðèéí
òýìöýë áóñ ýäèéí çàñãèéí òàëààð òàñëàõ ÿâäàë íü íýãýí ÷óõàë çîðèëãî
áàéñàí1 õýìýýí óã àæëûí òàëààð òàéëàãíàæýý.Ýíý òàëààð Ç.Øèæýý õýëñýí
¿ãýíäýý ñ¿ì õèéäèéí ìàëûã õàìòðàë áà ýíãèéí àðäóóäàä øèëæ¿¿ëñýí òîî
áàðèìòûã äóðüäàõäàà: 1929 îíä Ìîíãîëûí ñ¿ì õèéä¿¿ä 3.286.144 òîëãîé
1
ÍÒÀ. ô.4, ä.Ç, õí.Ç67. òàë-1-10.
2
ÍÒÀ. .ô.4, ä.Ç, õí.176. òàë-66.
1
.ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.166.

157
ìàëòàé áàéñíàà 1930 îíä 3.034.566 òîëãîé ìàëòàé áîëñîí íü çºâõºí 1929
îíä 251578 òîëãîé ìàë ¿ðýãä¿¿ëñýí õýðýã õýìýýí ä¿ãíýæýý.
Òýðýýð öààø íü ÿðèõäàà: Æàñûí êàìïàíèéí ¿ð ä¿íä õàìòðàë÷èä áà
ýíãèéí àðäóóäàä 2165084 òîëãîé ìàëûã ãýðýýãýýð øèëæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä
ñ¿ì õèéäèéí ìýäýëä 1 ñàÿ øàõàì èõ áàãà ìàë ¿ëäëýý ãýæýý. Ç¿¿íòíèé
¿åèéí 6 ç¿éëèéí êàìïàíèò àæëûí íýã áîëñîí ýë êàìïàíè íü îðîí äàÿàð
ºðíºæ, ëàì, õàð, øàð õýí ÷ áàé ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëýõ àâààñ òýäíèé õºðºíãèéã
õ¿÷ýýð øóóä õóðààí àâàõ çààëò á¿õèé Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëûí äàãóó
ã¿éöýòãýãäñýí þì. Ýíý íü õóâüñãàë õºãæèæ ã¿íçãèéðýõèéí õýðýýð àíãèéí
òýìöýë óëàì õóðöäàõ ¸ñòîé ãýñýí ç¿¿íèé àëäààòàé îíîëä õºòëºãäñºíèé
óëìààñ õèéãäýæ áàéñàí àëõìóóäûí íýã áºãººä èéìýýñ ÷ æàñûí êàìïàíèéã
ýñýðã¿¿öñýí ëàì íàðûí õºäºë㺺í çýðãèéã ç¿¿íòíèé óäèðäàã÷èä îéëãîõäîî
îíîëûí äàãóó çºâ ç¿éòýé ç¿éë õèéæ áàéíà õýìýýí áîäîæ òýìöëèéã óëàì
÷àíãàðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñàí áàéäàã. Ç¿¿íèé ¿åä áàðàã àëõàì
á¿ðäýý áîëñîí ¿éë ÿâäëûí òàëààð Êîìèíòåðíä èëòãýæ áàéñàí çàõèäàë,
áè÷èã áàðèìòóóä áàéäàã. Òýäãýýðèéí íýãýýñ æèøýý áîëãîâîë, 1930 îíû X
ñàðûí 23-íä Êîìèíòåðíû Äîðíîä õýëòýñ, Óëñ òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
íàðò Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ æàñûí êàìïàíèéí ÿâöûí òóõàé
ºã¿¿ëñýí áè÷èã þì. Ò¿¿íä: Æàñûí êàìïàíèéã ÿâóóëàõàä åðºíõèé人 øóóä
çàõèðãààíû àðãûã õýðýãëýæ àëáàäñàí ÿâäàë ¿ã¿é. Õàðèí æàñóóä áà ëàì
íàðààñ ýñýðã¿¿öëèéã ãàðãàñíûã çàõèðãààíû òàëààñ õàâ÷èëò ãàðãàæ,
çºâøººð¿¿ëýõèéã çàâäàëõèéëñýí ãýýä, Áîãä õàí àéìãèéí Ç õîøóó, Òàéøèð
àéìãèéí Ç õîøóó, Öýöýðëýãèéí 1 õîøóó, Õýíòèéí 4 õîøóóíû çàðèì ñ¿ì
õèéäèéí ëàì íàðààñ /ÿëàíãóÿà äýýä àíãèéí õàðãèñ ëàì íàð áîëìîé/
ýñýðã¿¿öñýí áà çàðèì àðäààñ äàãàëäæýý, “òóñ êàìïàíè íü àíãèéí
òýìöýýíèéã õóðöàòãàñàí áà ëàì íàðûí äîòîð ýâäðýëèéã ãàðãàõ íºõöºë
áîëñîí áà çàðö ÿäóó÷óóä áà äóíä àðäààñ òóéëûí èäýâõòýéãýý𠺺ðñäèéí
ãàð áèåý îðîëöîæ, æàñûí ìàëûã òºëºâ øèëæ¿¿ëýí àâñàí ó÷èð ýíãèéí áóþó
õàìòðàëûí àðäóóä íýãýíò òîãòîîñîí àâàõ õºëñèéã õàñàãäóóëàõàä
çºâøººðºõ ¿ã¿é íü èëýðõèé” ãýõ çýðãýýð áè÷æýý1.
Ýíý ¿åä íàì, çàñãààñ ëàì íàðûã çºâõºí ýäèéí çàñãèéí òàëààð
äîâòëîîä çîãñîîã¿é, áàñ áóñàä îëîí òàëûí àæëûã òýäíèé äóíä òîäîðõîé
çîðèëãîòîé çîõèîí áàéãóóëñàí òóõàé äýýð äóðäñàí Ï.Ãýíäýíãèéí èëòãýëä
òýìäýãëýãäæýý. Ëàì íàðûí äîòîð ÿâóóëàõ àæèë íü þóíû ºìíº äîîä, äýýä
ëàì íàðûí äîòîð ãàðàõ òýìöëèéã õóðöàòãàõ, æàñ æàâûí õºðºí㺠çîîðèéã
á¿ðìºñºí øàâõàí ãàðãàõ, îëîí àðäûí äîòîð ºðãºíººð ñóðòëûã
íýâòð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí þì ãýýä ýäãýýðèéí ¿ðýýð 30 ìÿíãà ãàðóé ëàì
íàðûã õàð áîëãîñíîîð íèéò ëàì íàðûí òîî 75 ìÿíãàä õ¿ðñýí. Ýíý íü ëàì
íàðò èõýýõýí öîõèëò áîëñîí ãýæ òýíä áàñ ä¿ãíýæýý.
Èéíõ¿¿ ëàì íàðûã õ¿÷ýýð àëáàäàí õàð áîëãîæ, æàñ æàâûã íü õóðààæ,
ñ¿ì õèéäèéã îëíîîð õààí, àðä îëíû ñ¿ñýã áèøðýëèéã äîðîìæèëñîí ¿éë
ÿâäëóóä íü àëõàì òóòàìäàà ýñýðã¿¿öýëòýé ó÷èð÷, àðä îëíû õèëýíã òºð¿¿ëæ
áàéëàà.
Ýäãýýð ç¿¿íèé áàëìàä àæèëëàãààíû çýðýãöýý, íàìûí ¯II èõ õóðëûí
òîãòîîëä: “òºâ îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëàëòûã ... äàõèí õÿíàæ
¿íäñýýð íü øèíý÷ëýí çîõèîõ”-îîð çààñíû äàãóó øèíýýð 13 àéìãèéã 1931
îíä çîõèîí áàéãóóëñàí íü í¿¿äëèéí àæ àõóé ýðõýëñýí Ìîíãîë îðíû îíöëîãò
ÿàâ÷ çîõèöîîã¿éãýýñ ãàäíà, öàã ¿åý îëîîã¿é ¿éë ÿâäàë áàéëàà.

1
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.166.ò-111-117.

158
 Ç¿¿íèé ýíý ¿åä íàì, çàñãààñ ÿâóóëæ áàéñàí á¿õèé ë áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà íü àíãèéí áàéð ñóóðèíààñ á¿ãäèéã ÿäóó, äîîä àíãèéí áîëãîõîä
÷èãëýãäýæ áàéñàí þì. Ýíý ¿¿äíýýñ íàìûí II öýâýðëýãýý, òºðèéí àëáàí
õààã÷äûí öýâýðëýãýý çýðãèéã ÿâóóëæ áàéñàí þì. Ýíý òàëààð Ç.Øèæýý
õýëñýí ¿ãýíäýý: Îäîî íàìûí äîòîð á¿õèé ãèø¿¿äèéí 75% íü ÿäóó÷óóä çàðö
áà ¿éëäâýð÷èí íàð áóé. ªºðººð õýëáýë íàì íü åðºíõèé人 íýã àíãèéí
÷àíàðòàé áîëæýý õýìýýí ä¿ãíýæýý2.
Ç¿¿íòíèé áîäëîãûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé õºäºë㺺í.
“Ôåîäàëûí” õºðºí㺠õóðààëò, æàñûí êàìïàíè, õàìòðàë êîììóíûã îëíîîð íü
áàéãóóëñàí, íàì, òºðèéí øàëãàëò çîõèîí ÿâóóëñàí çýðýã ÿâäàë íü
Êîìèíòåðíû øóóä óäèðäëàãûí äîð, ò¿¿íèé áèå òºëººëºã÷, ñóðãàã÷ íàð
òóõàéëáàë: Â.Êó÷óìîâ, ×åðíîìîðäþê íàðûí îðîëöîîòîéãîîð áîëæ ºíãºðñºí
áºãººä ýäãýýð íü õóâèàð õºäºëìºð ýðõëýã÷, ýä õºðºí㺺ð ÷èíýýëýã õóâèéí
àæ àõóéòíû, òóõàéëáàë, ìàë÷èí àðäûí õóâèéí ºì÷èéã ýçäýýñ íü ñàëãàí àâ÷
ýçýíã¿éä¿¿ëýí, õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààíû òîãòâîðòîé áàéäëûã
àëäàãäóóëàí, íàì,çàñàãòàà èòãýõ èòãýëèéã íü õºñºð õàÿãäàõàä õ¿ðãýñýí
áèëýý. ¯¿íèé óëìààñ á¿ð 1929 îíä “ôåîäàëûí” õºðºí㺠õóðààõûã
ýñýðã¿¿öñýí Õàíòàéøèð óóëûí àéìãèéí Äýëãýð óóëûí õîøóóíû Æàðãàëàíò
ñóìûí õºðºí㺠÷èíýý á¿õèé àðäóóä ñóìûí çàõèðãààã äîâòëîí, äàíñ õàðûã
øóóä õóðààí àâàõ çýðãýýð àâèðëàæ áàéæýý1.
Àðä îëíû äóðã¿éöýë ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð èëýð÷ áàéñíû äîòîð:
1930 îíû ýöñýýñ ªìíºãîâü, Àëòàé çýðýã àéìãààñ àéë ºðõ, àðä îëíîîðîî
îðãîæ õèë äàâàí í¿¿õ, ä¿ðâýõ çýðýã ¿çýãäýë ãàð÷ ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë:
ªâºðõàíãàé àéìãèéí ªëçèéò ñóìûí ãèø¿¿í Ñýíãýëäýðýýñ 1931 îíû ¯III
ñàðä èð¿¿ëñýí ìýäýýíä ºã¿¿ëýõäýý: “ªíãºðñºí íàìàð öàã ªâºðõàíãàéí
áàðóóí õèëýýñ Î÷èâ íàð õýìýýõ òýðã¿¿ëýí ¿ëýìæõýí òîîíû àéë õºðºíãèéí
õàìòààð îðãîñîí. Ýä¿ãýý áàñ ë îëîí ºðõ àéë îðãîñîí áºãººä çàìä
òîõèîëäñîí õîðøîîíû ñàëáàð, õàìòðàë, íºõäèéã äàé÷ëàí áàðèí àâ÷, àëàõ
òàëàõ çýðýãò õ¿ðã¿¿ëýõ áà ìºí òýäíèé õýëýõ íü òàíàé ºíººõ õýäýí îðîñ
÷èíü èðæ òàâèìîé õýìýýõèéí õàìò ôåîäàëûí õºðºíãèéã òýä íàð èíãýæ
õóðààñàí áîë áèä íàð îäîî èíãýæ õóðààäàã þì õýìýýõèéí äýýð òàíàé
ìóóñàéí ìóõàð òîëãîéòíóóäûã õ¿éñ òýìòðýí àðèëãàíà õýìýýõ ëîîçîíã òàâüæ
ÿâñíûã íóòãèéí àðäóóä öóóðõàæ áàéíà” ãýæýý. 1932 îíû äóíä ¿å õ¿ðòýë
¿ðãýëæèëñýí ýíýõ¿¿ ä¿ðâýõ õºäºë㺺íä ÁÍÌÀÓ-ûí õèëèéí äàãóó îðøèõ
çàñàã çàõèðãààíû îäîîãèéí õóâààðèàð Õîâä, Áàÿí-ªëãèé, Ãîâü-Àëòàé,
Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé, Ñ¿õáààòàð, Äîðíîãîâü, Äóíäãîâü, Äîðíîä,
ªìíºãîâü, Õºâñãºë àéìãóóä õàìðàãäñàí áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë õèë äàâàí
ä¿ðâýõ ÿâäàë õèë çàëãàà áàðàã á¿õ àéìãèéã õàìàðñàí õºäºë㺺íèé
õýëáýðòýé áàéæýý. Ä¿ðâýãñäèéí äîòîð ëàì, õàð ôåîäàë àãñàä, íàì,
ýâëýëèéí ãèø¿¿ä õ¿ðòýë îðîëöñîí áàéâ. Ä¿ðâýõ õºäºë㺺íä á¿ðýí áóñ
ìýäýýãýýð íèéòäýý 7542 ºðõ àéë áóþó äóíäæààð 30 ìÿíãà ãàðóé õ¿í
õàìðàãäñàí íü ìýäýãäýæ áàéãàà þì. Òýäíèé èõýíõ íü òºð, çàñãààñ àâ÷
ÿâóóëñàí àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð 1932 îíû ýöýñ ãýõýä ýðãýæ èðæýý. Óã
õºäºë㺺íä îðîëöîã÷èä ÷èíýýëýã àðä, áàÿ÷óóäûí õºðºíãèéã õóðààõûí ýñðýã
áàéñàí òºäèéã¿é óëààí èìïåðèàëèçìààð àæèë õýðãýý õèéëãýõèéí
/Ǻâëºëòººñ óðèãäñàí àæèë÷äûã õýëæýý. ðåä/ ýñðýã áàéñàí òóõàé çàðèì
ìýäýýíä ºã¿¿ëæýý. Ýíý ¿åýð ä¿ðâýãñäèéí òîîã öààøèä íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ,
íýã ìºð áîëãóóøòàéã òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé.
2
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.166.
1
ÍÒÀ. ô.4, ä.Ç, õí.99. ò-9-14.

159
 Èéíõ¿¿ àðä îëíû äîòîð áóõèìäàë ¿¿ñ÷, õºäºë㺺íä îðñîí ýíý ¿åä
íàì, çàñãààñ àíãè÷ëàí ÿëãàâàðëàõ áîäëîãîî õàòóó áàðèìòàëæ áàéñàí
ÿâäàë íàì, òºðèéí áîäëîãûã ýñýðã¿¿öñýí çýâñýãò áîñëîãî ãàðàõ ¿íäýñ
áîëæýý. Ãýâ÷ òóõàéí ¿åä íàì, òºðèéí àëäààã ººðñäèéí ýðõ àøèãò
íèéöòýéãýýð àøèãëàõ áîäîëòîé çàðèì ëàì íàð áàéñíûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é
þì. Òóõàéëáàë: Äîðîìáî Ãýíäýíæàìöààñ Áàí÷èí Áîãäîä ºðãºõººð ¿éëäñýí
áè÷èãò: “Áèäíèé îðîí äàõü øàøèíä äàéñàí îëîí ãàðñàí áèëýý. Òýð ãàðààä
ÿàæ áóé õýìýýâýýñ íîì ¸ñ, öààçûã ýâäýõ áóþó ãàãö íî¸äûí öààçûã ýâäýæ
áàéãàà. Èéì áîëîõîä íîìûí öààç, õààí öààç õî¸ðûã õóó÷èí ¸ñîîð
äýëãýð¿¿ëýõèéã àéëòãàÿ” õýìýýí áè÷æýý. ¯¿íèé çýðýãöýý áîñëîãîä
îðîëöîãñîä “Áîãä ëàì íàðûí øàøíûã äýëãýð¿¿ëýã÷ øàâü íàð áîëñîí áèä
íàð øàð òóãèéã ìàíäóóëæ, øàøíûã ñ¿ðèéã áàäðóóëàã÷ øàð öýðãèéí õýðýã
óëìààð ìàíäàõ áîëòóãàé”, ”àðäûí çàñãèéí òºðèéã áàðüæ áàéãàà àëìàñ
øóëìàñíóóäûã ¿íäñýýð íýã ÷ ¿ã¿é ñºíººì¿é” ãýõ çýðýã ëîîçîí, óðèàí äîð
ÿâæ áàéñàí áºãººä ìºí ¿åýð òóñ îðíû õ¿í àìûí äóíä “àðäûí çàñàã óäàõ
¿ã¿é ñºíºì¿é” “Áàí÷èí Áîãä òóñ îðíîî èðæ, ÿäàðñàí ç¿äýðñýí îëîí àðäûã
òýòãýõ ó÷èðòàé”, “øàð öýðýã Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçëýýä, îäîî íààø õºäºëñºí
ãýíý” ãýõ çýðãýýð àìíààñ àì äàìæèí ýõëýë òºãñãºëã¿é, ¿íýí õóäàë íü ¿ë
ÿëãàãäàõ öóóðõàë ãàçàð àâ÷ áàéâ. Óëñ îðíû áàéäàë òîãòâîðã¿é áîëñîí èéì
¿åä íàì, òºðèéí óäèðäëàãà ÷ áóé áîëñîí íºõöºë áàéäàëä çºâ ç¿éòýé
¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºã÷ ÷àäàõã¿é áàéâ.
ßã èéì ¿åä 1930 îíä Óëààíãîì áà Òºãñáóÿíòûí õ¿ðýýíä ëàì íàðûí
áîñëîãî ãàð÷, ò¿¿íèéã äàðàõ êîìèññûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ýëäýâ-Î÷èðîîð òýðã¿¿ë¿¿ëýí èëãýýæýý.
1930 îíû III ñàðûí Ç1-íèé ºäºð Íàìûí Òºâ õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
õóðëààð òýðõ¿¿ õî¸ð õèéäèéí áàéäëûí òóõàé Ýëäýâ-Î÷èðîîñ èð¿¿ëñýí
óòñûã àâ÷ õýëýëöýýä, “Óëààíãîì áà Òºãñáóÿíòûí õîøóóäûã öýðãèéí
áàéäàëòàé áîëãîìîé” ”Òºãñáóÿíòûí ýñýðã¿¿öëèé㠺俿ëýã÷ áà óäèðäàã÷
íàðûã õàðüÿà íóòãèéí àëáàí ãàçðààð èëýðõèéëýí àâ÷ ìºí òýðõ¿¿ õºäºë㺺í
äîð îðîëöîæ á¿õèé íàì ýâëýëèéí ãèø¿¿äèéí õàìò áóóäàí öààçàëìîé”1
õýìýýí áîñîã÷äûí óäèðäàã÷äûã îëíû ºìíº áóóäàí àëàõ çºâøººðëèéã
Ýëäýâ-Î÷èð òýðã¿¿òýé êîìèññò ºãñºí áàéäàã. Íàì, çàñãààñ õ¿÷ õýðýãëýæ
àâñàí ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý íü ò¿ð çóóðûí ãàë óíòðààõ òºäèé áîëñíîîñ ººð
ÿìàð ÷ ¿ð ä¿í ºãººã¿é, õàðèí ÷ îëîí ò¿ìíèé ñàíàà ñýòãýãäëèéã óëàì
àëäàãäóóëæ, õºñºðä¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ áàéâ.
1932 îí ãàð÷, íàì, çàñãèéí öàãàà îëîîã¿é áîäëîãûã ýñýðã¿¿öñýí àðä
îëíû äóðã¿éöýë “àðäûí çàñãèéã ñºíººæ, Áàí÷èí Áîãä èðæ áóé” öóóðõàëòàé
õîëèëäîí íèéëæ, ýõ çàõàà àëäñàí ýíý ¿åä I¯ ñàðûí 11-íä Õºâñãºë àéìãèéí
Ðàøààíò ñóìûí Õÿëãàíàòûí õ¿ðýýíèé 10 îð÷èì ëàì íàð òýð õàâèéí øèíý
õàð áîëñîí õ¿ì¿¿ñòýé íèéëæ, íýãýí çóó ãàðóé õ¿í ôåîäàë àãñàí
×îéæèíñ¿ðýí, õîðøîîíû äýëã¿¿ðèéí ýðõëýã÷ Æàìñðàíäîðæ, õàìòðàëûí
äàðãà àãñàí Ñàíæèä íàð óäèðäàí, õàðüÿàò ñóìûí çàõèðãààã òîéðîí
áàðèâ÷ëàõààð áèðäààí, öàõèóð áóó, ìîä øèéäýì àãñàí ìîðäñîíîîð çýâñýãò
áîñëîãî ýõýëæýý. Òýä Õÿëãàíàòûí õ¿ðýýíèé îð÷ìîîñ, 60 øàõàì êèëîìåòð
çàéòàé îðøèõ Ðàøààíòûí Äàðâà áàíäèäûí õ¿ðýýíä IY ñàðûí 12-13-íä èðæ,
çàìä òààðàëäñàí á¿ãäèéã ñ¿éòãýæ, õ¿ì¿¿ñèéã äàé÷ëàí òîîãîî îëøðóóëñààð
áàéæýý. Áîñîã÷èä Ðàøààíòàä èðýýä “Î÷èðáàòûí öýðãèéí ÿàì” ãýã÷èéã
áàéãóóëàí, /Óðä íü çîõèîí áàéãóóëàëò õèéãäýýã¿é áàéñíààñ ¿çýõýä ÿàâ÷

1
ÍÒÀ. ô.4, ä.3, õí.186. òàë-102.

160
áýëòãýãäñýí, òºëºâëºãäñºí õýðýã áóñ õýìýýí ñàíàíà./ òàìãà, òýìäýã, ººðèéí
ñàõèóñ, áàíç øààõàéòàé áîëæýý. Áîñîã÷äûã “øàð öýðýã” ãýæ íýðëýâ.
Óëààíáààòàðààñ òýäíèéã äàðàõààð öýðýã èðýõèéí ºìíº “Î÷èðáàòûí ÿàì”
ãýã÷ íü áîñëîãûã òýëæ ºðãºòãºí, Õºâñãºë àéìãèéí Òºìºðáóëàã, Á¿ðýíõààí,
Á¿ðýíòîãòîõ, Àðõàíãàé àéìãèéí Öýöýðëýã, Áàÿíç¿ðõ, Èäýð, ×àíäìàíü, Èõ
Æàðãàëàíò /îäîîãèéí Õºâñãºë àéìãèéí Ãàëò, Øèíý-Èäýð, Æàðãàëàíò/ çýðýã
ñóìäàä “æàíæèí” õýìýýã÷äèéã òóñ á¿ð 10-20 öýðýãòýé ÿâóóëæ áàéæýý.
¯¿íýýñ ¿¿äýí áîñëîãî õýä õýäýí ãàçàð íýãýí çýðýã ¿¿ñýâ ãýñýí ÿðèà ãàð÷
áàéæýý.
Ýíýõ¿¿ áîñëîãûã çîõèîí áàéãóóëàã÷èä, ò¿¿íä îðîëöîãñîä ãàäíà,
äîòíû õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õ¿÷íýýñ çààâàð çºâëºãºº àâ÷, óäèðäàìæ
áîëãîñîí ãýõ àëáàí ¸ñíû áàðèìò áàéõã¿é áîëîâ÷ àðäûí õóâüñãàëûã
òààøààãààã¿é òîäîðõîé õ¿÷èí áàéæ, ò¿¿íèé øóóä áàñ íºëºº òóññàí ãýõ
¿íäýñëýë áóé.
“Øàøíûã ìàíäóóëàõ, àìüòíûã æàðãóóëàã÷ Î÷èðáàòûí öýðãèéí
ÿàìíààñ Õÿëãàíàòûí çýðýã õîéä òàëûã á¿õèé ë òîõèíóóëàõààð òóñãàéëàí
òîìèëîãäñîí ëàì Ñàìáóóãèéí áè÷èã” ãýã÷èä : “ýíý áîëáîîñ ëàëûã äàðæ,
øàìáàëûí äàéí ¿¿ñ÷ áóé ó÷èð ¿¿íä öýðýã áîëæ ç¿òãýñýí õ¿í á¿ð
Ýðýãäýíäàãâà õààíû á¿ðýëáàà áèå, õýë, ñýòãýë ãóðàâò ×îéæèí ñàõèóñ
îðøèõ ó÷èðòàé áºãººä õýðýâ ýñ ÿâñàí ýòãýýäýä ëàë ø¿ãëýõ ¸ñòîé áîëìîé”1
ãýõ çýðãýýð óõóóëàí áè÷ñýí íü áèé.
Ýíý çýâñýãò áîñëîãûí òóõàé äîðîîñ èðñýí ìýäýýëëèéã ¿íäýñëýí 1932
îíû I¯ ñàðûí 14-íä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðààñ áîñëîãûã äàðàõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ, Æ.Ëõ¿ìáý äàðãàòàé Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõò
êîìèññûã òîìèëæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí òîâ÷îîíû
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1932 îíû I¯ ñàðûí 17-íèé ºäðèéí õàìòàðñàí õóðëûí
òîãòîîëä: “ýñýðã¿¿ õºäºë㺺íèéã ãàçàð àâàõóóëàõã¿é öîõèæ, õîð àþóëûã
íèéòýä òàíèóëàõûí òóëä Æ.Ëõ¿ìáý òýðã¿¿íòýé, Ö.Ãèâààïèë [ÄÕÃ],
Ñàíæìÿòàâ [öýðãèéí], Ã.Öýäýí-Èø [Ýâëýëèéí Òºâ Õîðîî] íàðûí òàâàí
õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í á¿õèé êîìèññûã óëñ òºðèéí ãýìò õýðýã ø¿¿í òàñëàõ ýðõ
õýìæýýòýéãýýð òîìèëæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí êîìèññ, öýðãèéí õ¿÷ýýð Ðàøààíòàä áàéñàí çýâñýãò
áîñëîãûí òºâèéã 1932 îíû I¯ ñàðûí 23-íàà äàéð÷ öîõèñîí áîëîâ÷, ýíý íü
áîñîã÷èä ñóìààñ ñóì äàìæèí, àðä îëíûã õ¿÷ýýð ò¿ðýìãèéëýí öýðýã
ýëñ¿¿ëýí, ¿éìýýí ò¿éâýýí áóñíèóëàõ óðøèãòàé áîëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé.
¯¿íèé ÷ óëìààñ óóë õàäààð õýðýí òýí¿¿÷èëñýí çýâñýãò áîñëîãûí
óäèðäàã÷èä, æàíæèí Ñàìáóó ä¿â÷èí, Ò¿ãæ, Æàìö íàðûã 1932 îíû íàìàð
õ¿ðòýë áàðüæ ýñ ÷àäñàí áèëýý.
Äàøðàìä íýãýí ç¿éëèéã òýìäýãëýõýä, 1932 îíû ¯I ñàðûí 13-íû
ºäðèéí Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðààñ ãàðãàñàí ìýäýýíä “äýýðýì÷èä 1
îíãîöûã ñºíººñºí” ãýñýí, ìºí ÇÕÓ-ààñ Äýëõèéí Ï äàéíû äàðàà öàãàà÷ëàí
ãàðñàí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí, ïðîôåññîð Íèêîëàé Ïîïïå: “1932 îíû
áîñëîãûí ¿åýð Îðîñîîñ Ìîíãîëä îíãîö, òàíê èëãýýæ áàéñàí þì” õýìýýí
áè÷ñýí çýðãèéã ¿íäýñ áîëãîæ, 1932 îíû Ìîíãîëûí çýâñýãò áîñëîãûã
äàðàõàä Ǻâëºëòèéí òàë îðîëöæýý ãýæ õýëæ áîëíî.
Áèå áèåíýý ¿ë îéëãîõ õî¸ð òàëûí õ¿÷èí Ìîíãîë îðíû Õºâñãºë,
Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé, Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé ãýýä ë áàðàã á¿õ àéìãèéã
õàìàðñàí çýâñýãò òóëàëäààí õèéæ, ò¿¿íä ëàì, õàð íèéëñýí õýäýí àðâàí

1
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.185.ò-101.

161
ìÿíãàí àðä èðãýä õàìðàãäæýý. Ýíýõ¿¿ çýâñýãò áîñëîãûí óðøãààð îëîí
õ¿íèé àìü ýðñäýæ, óëñ îðîíä èõýýõýí õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Õ¯II îíö áàãà õóðëûí [1932.YII ñàð]
øèéäâýðýýð: õóâèéí õóäàëäààã õÿçãààðëàæ, àðäûí àæ àõóéòíû ºì÷
õºðºíãèéã íî¸äûí õºðºíãºòýé àäèëòãàæ õóðààñàí, àðä îëíûã õàìòðàëä
õ¿÷ýýð àëáàäàí îðóóëñàí, ëàì íàðûã õ¿÷ýýð õàð áîëãîñîí, øàøèí
ø¿òëýãèéã ìºðäºæ ìºøãèñºí çýðýã çàðèì òîõèîëäîëä ¿íäñýí õóóëü çºð÷ñºí
ãýìò õýðãèéí øèíæòýé àëäàà, íóãàëààíóóäûã óäèðäàõ àëáàí ãàçðóóä, îðîí
íóòàã äàõü ò¿¿íèé òºëººëºã÷人ñ ãàðãàæ áàéñíûã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýæ,
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ áîñëîãîä îðîëöñîí õýðãýýð áàðèãäàí, ìºðäºãäºæ áóé
èðãýäèéã [òîìîîõîí ôåîäàë, ëàì, íàðûí çýðýã òîëãîéëîã÷äîîñ áóñàä]
ñóëëàõ, òýð ÷ á¿¿ õýë õºðºí㺠õóðààõ àñóóäàëòàé õîëáîãäîæ áàðèãäñàí
ôåîäàëóóäûã ñóëëàõ, ìºí àëàõ ÿëààð çààãäñàí áîëîâ÷ òóøààë íü
õýðýãæýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ÿëûã 10 æèëýýð ñîëèõ òóõàé ºðøººëèéí òîãòîîë
ãàðãàæ áàéæýý1. ×óõàì þóíû ó÷èð õî¸ð ãóðàâõàí ñàðûí äîòîð “õóâüñãàëûí
ýñýðã¿¿ áîñëîãîä îðîëöîãñäîä” èéì ºðøººë ¿ç¿¿ëýõ áèëýý. Ýíý áîë
ººðñäèéí àëäààãàà óõàæ îéëãîæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé ãýæ õýëæ áîëíî.
Çýâñýãò áîñëîãûí òîëãîé óäèðäàã÷, æàíæèí õýìýýãäýí ÿâñàí
õ¿ì¿¿ñèéí ãîë ãîë ìýä¿¿ëãýýñ2 ¿çâýë, ×.Ñàìáóó, Ñ.Áóðèàä, Áóòà÷èéí
Æàìñðàíäîðæ, Öýäýíãèéí Æàìö, Áàòáîëäûí Ò¿ãæ, Áààòàðûí Àþóðçàíà
çýðýã áîñëîãûí óäèðäàã÷, “æàíæèí” îëîí õ¿ì¿¿ñ ýíä òýíä ÿâààä “ýñýðã¿¿ä”
áàðèãäàæ òîõèîëäëîîð “æàíæèí” áîëñîí áàéõ áºãººä ìºí ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ
áèå áèåñèéã óðüä òàíüäàãã¿é áàéñàí íü óã çýâñýãò áîñëîãî óðüäààñ ñàéòàð
áýëòãýãäñýí, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õýðýã áóñ áîëîõûã ãýð÷èëæ áóé õýìýýí
¿çíý. Ìºí “æàíæèí” áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð “ç¿¿íèé” íóãàëàà çàâõðàëûã
óðä íü èëýðõèé ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí Õîâäûí öýðãèéí Æàìö íàðûí çýðýã
õ¿ì¿¿ñ îðñîí íü ÷ áàñ ó÷èðòàé áàéñàí áèç ýý.
Äýýð äóðäñàí ç¿éë¿¿äèéã ñàéòàð íÿãòëàí ¿çýõ àâààñ 1932 îíû õàâàð
Ìîíãîëä ãàðñàí çýâñýãò áîñëîãûã àãóóëãààðàà “àðäûí” õýìýýí íýðèéäýæ
áîëîõ áîëîâ÷ õýëáýð, ¿éë àæèëëàãààãààðàà àíõ ¿¿ññýí áîñëîãûí àãóóëãà
àëäàãäàæ, ñ¿¿ëäýý õîðñîë, õàðãèñ øèíæ íü äàâàìãàéëñàí, öóñ óðñãàñàí
èðãýíèé äàéí øèíæòýé áîëæ ýõýëñýí õýìýýí ¿çýæ áîëîõ òàëòàé. Äàøðàìä
òýìäýãëýõýä, 1932 îíû ¯ ñàðûí 16-íû ºäºð ÁÕÊ/á/Í-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
Òºðèéí Òîâ÷îî õóðàëäààíààðàà: Ǻâëºëò çàñãèéí áîäëîãûã Ìîíãîëä
õóóëáàðëàñíààñ ¿¿äýí Ìîíãîëä ãàðñàí áîñëîãûí øàëòãààíû òóõàé
õýëýëöñýí áàéäàã þì3. Ýíý íü Ìîíãîëä ãàðñàí áîñëîãûí øàëòãààí íü ÇÕÓ-
ààñ õóóëáàðëàñàí ç¿¿íèé áîäëîãûã ýñýðã¿¿öñýí àðä ò¿ìíèé äóðã¿éöýë,
õºäºë㺺í áîëîõûã íîòîëæ áóé õýðýã þì.

§ 3. Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî

Õýò ç¿¿íèé àëäàà çàâõðàëûã çàñàæ çàëðóóëàõ çàìä øèëæñýí íü.

1929-1932 îíû äóíä ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí õýò ç¿¿íòíèé àäàë áàëìàä ¿éë
àæèëëàãààíààñ áîëæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ ë
ñàëáàðò èõýýõýí ñºðºã ¿ð äàãàâàð áèé áîëæ, õÿìðàëä îðñîí þì. Òºâ, îðîí
íóòàãò ç¿¿íèé àëäàà çàâõðàëûã ø¿¿ìæèëæ, ¿íýí ìºíèéã îëîõûã ýðìýëçýõ
áîëæýý.

1
1.ÁÍÌÀÓ-ûí Õ¯II îíö áàãà õóðëûí èëòãýë òîãòîîë. ÓÁ., 1932 îí.
2
ÍÒÀ. ô.4, ä.4, õí.301.
3
ÐÖÕÈÄÍÈ. ô.17. Îï.162-ä 12. òàë-166.

162
 Ìîíãîëûí óäèðäàã÷èä óëñ îðíû áàéäàë íîöòîé õÿìàð÷ áàéãààã 1932
îíû IY ñàðààñ ýõëýí ìýäýð÷, çàðèì àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà. Òóõàéëáàë:
1932 îíû Y ñàðûí 14 -íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Õÿíàí Áàéöààõ Òºâ Êîìèññ,
ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äèéí õàìòàðñàí õóðëààð íàì,
òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé õýëýëöýýä, ÇÕÓ-ûí òóðøëàãûã
á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõèéí îðîíä øóóä õóóëáàðëàæ, íóãàëàà çàâõðàë ãàðãàæ
áàéãààã òýìäýãëýýä, èéì áàéäëûã çàñàæ çàëðóóëàõ õýðýãòýé ãýñýí øèéäâýð
ãàðãàñàí þì. Ãýâ÷ íàìûí óäèðäëàãàä áàéñàí çàðèì õ¿ì¿¿ñ ç¿¿íòíèé àëäàà
çàâõðàëûã õàëõàâ÷ëàí õààöàéëàõûã îðîëäîæ, øèíý áàðóóíòíóóä
õóâüñãàëûí ¿éë ÿâö ã¿íçãèéð÷ áàéãààä äóðã¿éöýæ áàéãàà þì õýìýýí
ø¿¿ìæèëæ áàéâ. Ãýâ÷ óëñ îðíû áàéäàë óëàì á¿ð õóðöäàæ, çýâñýãò áîñëîãî
ò¿ðãýí çóóð ãàçàð àâ÷ áàéñàí ó÷èð 1932 îíû YI ñàðûí 1-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî, Õÿíàí áàéöààõ Òºâ Êîìèññûí õàìòàðñàí õóðàë, Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàë óäàà äàðàà áîëæ, àðä ò¿ìíèé ø¿òýõ, áèøðýõ ýðõ
÷ºëººã õýòýðõèé õÿçãààðëàæ, òºð øàøíûã òóñãààðëàñàí õóóëèéã ãóéâóóëàí
çàâõðóóëæ áàéãàà íü çàðèì àéìàãò çýâñýãò áîñëîãî äýãäýõ ãîë øàëòãààí
áîëæ áàéíà õýìýýí òýìäýãëýýä, ñ¿ì õèéäèéí áóðõàí òàõèëààñ àëáàí
òàòâàð õóðààõ çýðýã çàâõðàë ãàð÷ áàéãààã áóðóóøààæ, òºð øàøíûã
òóñãààðëàñàí õóóëèéí çààëòûã öààøèä õýëáýðýëòã¿é áèåë¿¿ëýõ ÿâäëûã
õÿíàæ áàéõ òóñãàé êîìèññ áàéãóóëñàí áàéíà.
̺í çýâñýãò áîñëîãîä îðîëöîæ áàéãàà ëàì íàðûí øàâèëäàã ñ¿ì,
õèéäèéí ìàë, õºðºíãèéã õóðààõ øèéäâýð ãàðãàæýý. Èéíõ¿¿ Íàìûí Òºâ
Õîðîî îéð îéðõîí õóðàëäàæ óëñ îðíû áàéäëûã õýëýëöýæ, çàðèì àðãà
õýìæýý àâ÷ áàéñíû çàðèì íü òºäèé ë îíîâ÷òîé áóñ ò¿ð çóóð àðãàöààõ
áàéäàëòàé áàéñàí ó÷èð ºðãºí îëíû ñýòãýëä íèéöñýíã¿éãýýñ áîëæ íààøòàé
¿ð ä¿í ºãººã¿é þì. Ýíý íü çýâñýãò áîñëîãî óëàì ºðãºæèí ã¿íçãèéðýõýä ÷
ò¿ëõýö áîëæ áàéëàà. Òèéìýýñ àðãà áóþó 1932 îíû YI ñàðûí 16-íä Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð Õºâñãºë àéìàãò ãàðñàí çýâñýãò
áîñëîãûã äàðàõ òóõàé õýëýëöýýä íàì, òºðººñ àëäààòàé áîäëîãî ÿâóóëæ
áóéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, õýò ç¿¿íèé íóãàëàà çàâõðàëûã ÿàðàëòàé çàñàæ
çàëðóóëæ ýõýëñýí áàéíà. Òóñ õóðëààñ çýâñýãò áîñëîãûã äàðàõ òóñãàé
êîìèññ òîìèëæýý. Ìîíãîë îðîíä áîëæ áàéãàà ýíý áàéäëûã òóõàéí ¿åä
Óëààíáààòàðò àæèëëàæ áàéñàí Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Á¿ðýí
ýðõò ýë÷èí íàð ñàéòàð ìýäýæ áàéñàí ó÷èð òóñ òóñûíõàà øóãàìààð
Êîìèíòåðí áà ÇÕÓ-ûí óäèðäëàãàä áàéíãà ìýäýýëæ áàéëàà. ̺í ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäàõ àæèëòàí ª. Áàäðàõ, Ç.Øèæýý íàð òóñ òóñäàà Ǻâëºëòèéí
óäèðäàã÷äàä çàõèäëààð ìýäýãäýí, ”Ç¿¿íòíèé çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààíààñ
áîëæ íóãàëàà çàâõðàë ãàð÷, çýâñýãò áîñëîãî äýãäýõ áîëñîí“ òóõàé ìýäýýëæ,
óëìààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû óäèðäëàãà ýâ íýãäýëã¿é õýñýã á¿ëýã
áîëöãîîæ, ¿ðãýëæ õîîðîíäîî ñºðãºëäºæ, Êîìèíòåðíîîñ ìîíãîëûí òàëààð
ãàðãàñàí òîãòîîë øèéäâýð, çºâëºãºº çààâðûã îãòõîí ÷ õàéõðàõã¿é áàéãààã
äóðäñàí áàéëàà. ̺í òýä ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãàä áèé áîëñîí çîõèñã¿é
áàéäàë, óëñ îðíû õýìæýýíä ã¿íçãèé õÿìðàë áàéãààã íýí äàðóé çàñ÷
çàëðóóëàõûí òóëä Êîìèíòåðíèé ÿéöýòãýõ õîðîîíîîñ áèå òºëººëºã÷ºº
Óëààíáààòàðò ÿàðàëòàé èð¿¿ëýõèéã îíöëîí õ¿ñ÷ áàéëàà.
ÇÕÓ, Êîìèíòåðíû óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí òóõàé áàéíãà ìýäýýëýëòýé
áàéñàí ó÷ðààñ íèëýýä àíõààðàë òàâüæ áàéñíû ñàöóó Ìîíãîëîîñ óäàà
äàðàà èðñýí çàõèäàëä äóðäñàí ç¿éëòýé òàíèëöààä, 1932 îíû YI ñàðûí 16-
íä ÁÕÊ(á) Í-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðëààð Ìîíãîëûí
áàéäëûí òóõàé õýëýëöýæ, çîõèõ øèéäâýð ãàðãàæýý. ¯¿íèé äàðàà ìºí ñàðûí

163
29-íä Êîìèíòåðíû ÿéöýòãýõ Õîðîî, ÁÕÊ(á)Í-ûí Òºâ Õîðîî õàìòàðñàí
òîãòîîë ãàðãàæ, ò¿¿íèéãýý çàõèäàë õýëáýðòýé áîëãîæ È.Â.Ñòàëèí,
Ä.Ç.Ìàíèóëüñêèé, Î.Â.Êóóñèíåí íàðûí ãàðûí ¿ñýãòýéãýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíä õ¿ðã¿¿ëñýí áàéíà.
Óóë çàõèäàëä, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí óäèðäàã÷èä
“Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã áà ¿íäýñòíèé àæ áàéäëûí îíöëîãèéã ¿ë îéøîîí ...
õºäºëìºð÷èí àðäóóäààñ òàñðàí, ÷èíýýëýã àðäûí íèëýýä õýñãèéã
ôåîäàëóóäûí áà õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ äýýä ëàì íàðûí òèéø ò¿ëõñýí õýä
õýäýí íîöòîé àëäàà çàâõðàë”1 ãàðãàñíûã òýìäýãëýýä, ÌÀÕÍ, Àðäûí çàñãèéí
ãàçðààñ ãàðãàñàí ¿íäñýí àëäàà çàâõðàëûã äîëîîí ç¿éëýýð òîäîðõîéëñîí
áàéíà. Òóõàéëáàë: òºð çàñãèéí ¿¿ðýãò àæëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî ººðòºº
òºâëºð¿¿ëæ, Óëñûí Áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí íýð õ¿íäèéã áóóðóóëñàí
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí çààëòûã çºð÷èæ “îëîí ò¿ìíèé ñ¿ñýã áèøðýëèéã
äîðîìæëîõ” áîëñîí àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã “á¿õ íèéòýýð íü
õàìòðàëæóóëàõ”, ýíãèéí õóäàëäààã óñòãàæ, Õàðèëöàí Òóñëàëöàõ Õîðøîîíä
õóäàëäààíû îíö ýðõ îëãîñîí”: “… ÷èíýýëýã àðä ëóãàà òýìöýõ áóðóó
áîäëîãûã ÿâóóëñàí” íü Ìîíãîëä óëñ òºðèéí áàéäàë õóðöäàõ ¿íäñýí
øàëòãààí áîëñîí áàéíà ãýæ óã çàõèäàëä äóðäæýý.
Äýýðõ àëäàà çàâõðàë ãàðñàí ãîë øàëòãààí íü Ìîíãîëûí îíöëîãèéã ¿ë
õàéõàð÷, ÇÑÁÍÕÓ-ûí “àæ àõóé, óëñ òºðèéí ... áîäëîãûã õýâýýð íü
õóóëáàðëàñàí” ÿâäàë ìºí ãýýä “Çºâëºëòèéí ñóðãàã÷, çºâëºõ íàð ...
Ìîíãîëûí óäèðäàã÷ íàðûí ¿éëäñýí àëäàà çàâõðàëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí íü
öººí áóñ áàéíà”1 ãýæ çààæýý.
Ìîíãîëûí óëñ òºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàðò íèëýýä ãàçàð
àâ÷ ã¿íçãèéðñýí ýíýõ¿¿ çîõèñã¿é ÿâäëûã õýðõýí çàñàæ çàëðóóëàõ
àðãà÷èëñàí çààâðûã àðâàí äºðâºí ç¿éëýýð òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Òîäðóóëáàë: çýâñýãò “áîñëîãûã àõàð áîãèíî õóãàöààíû äîòîð äàðæ,
áîñëîãûã çîõèîí áàéãóóëæ óäèðäàã÷ ôåîäàëóóä áà äýýä ëàì íàð õèéãýýä ...
áîñëîãîä èë òîäîðõîé èäýâõòýéãýýð îðîëöîã÷èä, íàì, ýâëýëèéí òàëààñ
óðâàæ áîñëîãûí òàëä îðîãñäûã õàéð íàéðã¿éãýýð óñòãàõ”, áîñëîãûã óäèðäàí
çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí õºðºíãèéã õóðààí àâ÷ ... áîñëîãîä îðîëöîîã¿é
õºäºëìºð÷èí àðäóóä“ áîëîí äîîä àíãèéí ëàì íàðò õóâààí îëãîõ, “ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîî áà ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð íü ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýõ
çàìàà𠺺ðñäèéíõºº àëäàà çàâõðàëûã óõàìñàðëàæ, ýíýõ¿¿ àëäàà
ýíäýãäëèéí ìºí ÷àíàð, ¿ð äàãàâðûã õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàí”
òàíèóëàõ, “¿íäýñíèé çàñãèéí ãàçðûí íýð õ¿íäèéã ñýðãýýí áàòàòãàõûí õàìò
Óëñûí Áàãà õóðëûí íýð õ¿íäèéã äýýøë¿¿ëæ, çààñàí ýðõ, ¿¿ðã¿¿äèéí äàãóó
ò¿¿íèé àæëûã õàíãàõ” õýðýãòýé ãýæýý. Ýíýõ¿¿ çàõèäàë íü òóõàéí ¿åä
Ìîíãîëä áèé áîëñîí íîöòîé áàéäëûã çàñàæ çàëðóóëàõàä ÷óõàë óäèðäàìæ
áîëñîí íü ìàðãààíã¿é áîëîâ÷, ÌÀÕÍ-ààñ õýò ç¿¿íòíèé áîäëîãî ÷èãëýë
áàðèìòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí ãîë øàëòãààí íü Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí
óäèðäàã÷äûí çààâàð çºâëºãººòýé øóóä õîëáîîòîé áàéñíûã òýðõ¿¿ çàõèäàëä
îãò äóðäààã¿é ºíãºð÷, çºâõºí Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí àëäàà äóòàãäàë
õýìýýí çààñàí áàéíà. Ìîíãîëûí óäèðäàã÷èä äýýðõ çàõèäëûã õ¿ëýýí
àâìàãöàà 1932 îíû YI ñàðûí ýõýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Õÿíàí Áàéöààõ
Òºâ Êîìèññûí õàìòàðñàí õóðàë çîõèîí áàéãóóëæ, Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷
Ø.Ýëèàâà -ãèéí èëòãýëèéã õýëýëöæýý. Òóñ õóðëààñ: È.Â.Ñòàëèí íàðûí
áè÷ñýí çàõèäàë íü “Ìîíãîë îðíû … ¿íýí áàéäàë äýýð òóéëûí èõýýð òîõèð÷
1
“Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë” ÓÁ., 1996. òàë-394.
1
̺í òýíä òàë-396.

164
íèéëýëöñýí” ó÷èð “ìºíõ¿¿ çàõèäàë áà èëòãýëèéã (Ø. Ýëèàâûí èëòãýë ðåä.)
ÌÀÕÍ-ûí åðºíõèé æóðàì áîëãîí áèåë¿¿ëýõ” õýðýãòýé . Ýíýõ¿¿ çàõèäëûí
¿çýë ñàíààã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð íàì, ýâëýëèéí á¿ãä õóðàë áà Óëñûí
Áàãà õóðëààð íýí äàðóé àâ÷ õýëýëöýõ íü ç¿éòýé2ãýæ øèéäâýðëýæýý.
Ýíý äàãóó Ìîíãîëûí óäèðäàã÷èä óëñ îðíû áàéäëûã óë ñóóðüòàé àâ÷
õýëýëöýí, çîõèñòîé øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä íèëýýä àæèë çîõèîí
áàéãóóëñàí þì. Òóõàéëáàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ äýýðõ çàõèäëûí à÷
õîëáîãäëûã ºíäðººð ¿íýëýí, “ÌÀÕÍ-ûí åðºíõèé æóðàì áîëãîí áèåë¿¿ëýõ”
õºòºëáºð õýìýýí ¿çýæ, òºâ îðîí íóòãèéí òºð, çàõèðãàà, ýâëýë, ¿éëäâýð÷èí
áîëîí àæ àõóéí ãàçðûí äýðãýäýõ íàìûí áàéãóóëëàãûí õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ,
òºâèéí õýâëýëä õýä õýäýí öóâðàë ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëýí ç¿¿íòíèé íóãàëàà
çàâõðàëûí ¿åä íàì, òºðººñ ÿâóóëñàí áóðóó áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã
íèéòýä íü áóðóóøààí ø¿¿ìæèëæ áàéëàà. ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãà
áîãèíîõîí õóãàöààíä íèëýýä áýëòãýë õèéñíèé äàðàà 1932 îíû YI ñàðûí 29-
30-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Õÿíàí áàéöààõ Òºâ Êîìèññûí õàâñàðñàí
ýýëæèò áóñ îíö III á¿ãä õóðàë áîëæ, óëñ îðíû äîòîîä áàéäàëä ó÷èðñàí
íîöòîé áàéäëûã õýëýëöñýí þì. Ç¿¿íòíèé àäàë áàëìàä áîäëîãûí óðøãààð
Ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ã¿íçãèé õÿìðàëä ºðòñºíèé ãîë
áóðóóòàí íü Êîìèíòåðí áàéñàí áîëîâ÷, ýíý òóõàé òóñ á¿ãä õóðëûí èëòãýëä
îãò äóðäñàíã¿é. Õàðèí Ìîíãîëûí ñîíèí õýâëýë, ÕÇÝ-èéí çàðèì àæèëòàí,
ÍÒÕ-íû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ª.Áàäðàõ, Ç.Øèæýý, Åðºíõèé ñàéä
Ö.Æèãæèäæàâ, Óëñûí Áàãà Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ë.Ëààãàí íàðûí
áîë÷èìã¿é, áîäëîãîã¿é ¿éë àæèëëàãàà áàéñàí ìýòýýð ÍÒÕ-íû íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà Ï.Ãýíäýíãèéí èëòãýëä öîõîí òýìäýãëýñýí áàéíà.
Ç¿¿íòíèé àëäàà çàâõðàëûí òàëààð òóñ õóðëûí èëòãýë, òîãòîîëä
íèëýýä òîäîðõîé çààâ. Òóõàéëáàë, íàìûí íýð õ¿íä áàéð ñóóðü, óäèðäàõ
¿¿ðãèéã õýò äºâèéëãºæ, òºðèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðãèéã áóóðóóëæ, ¯íäñýí
õóóëèéí çààëòûã çºð÷èæ, á¿õ àæëûã çàõèðãààíû äàðàíãóéëëààð
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí, çîõèõ íºõöºë áîëîëöîî á¿ðäýýã¿é áàéõàä ÿäóó, äóíä
àæ àõóéòíûã õ¿÷ýýð õàìòðàëæóóëñàí, õóâèéí õóäàëäààã õàâ÷èí õÿçãààðëàõ
áîëñîí, èðãýäèéí ø¿òýõ áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã çàõèðãààíû àðãààð õÿçãààðëàæ,
ëàì õóâðàãóóäûã õ¿÷ýýð õàð áîëãîæ, òýäíèéã øàð õàðãèñ, íàì, õóâüñãàëûí
äàéñàí õýìýýí ¿çýí ÿäàõ áîëæ, ëàì íàð, æàñààñ õóðààõ àëáàí òàòâàðûã õýò
ºñãºñºí, áàÿí ÷èíýýëýã àæ àõóéòíûã ìºëæèã÷ ôåîäàë õýìýýí ãàäóóðõàæ óëñ
òºðèéí ýðõèéã íü õàñàæ, àëáàí òàòâàðûí äàðàìòààð íýðâýõ áîëñîí áà
õ¿¿õäèéã íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ñóðãàõã¿é áîëñîí íü ç¿¿íòíèé
ãîë àëäàà áàéñíûã òóñ á¿ãä õóðëûí èëòãýë áà îðîëöîã÷äûí ø¿¿ìæëýëä
îëîíòàà òýìäýãëýñýí áàéíà. Ç¿¿íòíèé àëäàà çàâõðàë ãàðñàí ÷óõàì
øàëòãààí íü “íèéãýì æóðìûã õóðäàâ÷ëàí áàéãóóëàõ çîðèëãîîñ ¿¿ñýæ”,
Ìîíãîë îðíû ººð îíöëîãèéã àíõààð÷ ¿çýýã¿é, ÇÕÓ-ûí “àæ àõóé, óëñ òºðèéí
àæëûí àðãà áîäëîãóóäûã õýâýýð áóóëãàí àâ÷ õýðýãëýñýí,” íàìûí ãèø¿¿ä,
óäèðäàõ àæèëòàí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë ø¿¿ìæëýëèéã ¿ë îéøîîí
“Çàð÷èìã¿é õîâ æèâ, áàðóóíû õýëáýðýë”ãýõ çýðãýýð àä ¿çýæ, “íàìûí äîòîð
ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã äýëãýð¿¿ëýõýýñ àéõ áàéäàëòàé áîëñîí áàéíà”1 ãýæýý.
Òóñ á¿ãä õóðàë óëñ îðíû òàëààð íàìààñ òàâèõ ¿íäñýí çîðèëò áîë
“Á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûã áýõæ¿¿ëýõ áà ò¿¿íèé ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã èõýýõýí

2
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë ÓÁ., 1996 îí. ÓÁ., òàë-398.
1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë øèéäâýð áàðèìò áè÷èã. /1929-1940/ 2-ð áîòü, ÓÁ.,1984 òàë-268-269

165
õºãæ¿¿ëýõ ... óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäëûã áýõæ¿¿ëýõ“2 ÿâäàë ìºí
ãýæ çààâ.
Ç¿¿íòíèé óðøãèéã àðèëãàõàä ÁÍÌÀÓ-ûí îíö XYII áàãà õóðàë
òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Òóñ Áàãà õóðàë òóñ óëñûí åðºíõèé áà àæ
àõóéí áîäëîãûã ãàæóóäóóëñàí ÿâäàëòàé ýðñ øèéäâýðòýé” òýìöýõèéí òóëä
õýä õýäýí òîãòîîë, íèéò àðä ò¿ìýíä õàíäñàí òóíõàãëàí çàðëàõ áè÷èã
áàòëàí ãàðãàñàí áàéíà.
Àðäûí àæ àõóéòíû õóâèéí ñîíèðõëûã õàâ÷èõàä ÷èãëýñýí õóóëü
òîãòîîëóóäûã õÿíàæ ººð÷ëºõ, õàìòðàëûí áàéãóóëëàãóóäûã òàðààõ, õóâèéí
õóäàëäààã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ çýðýã îëîí ç¿éëèéã òýðõ¿¿ áàãà õóðëààñ
òýìäýãëýæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû III îíö á¿ãä õóðëûí øèéäâýðòýé àäèë
ä¿ãíýëò ãàðãàñàí þì. Õàðèí ÍÒÕ, ÕÁÒÊ-ûí õàìòàðñàí õóðëààñ 1932 îíû YI
ñàðûí 1-íä ãàðãàñàí øèéäâýðò, àëü íýãýí õ¿ðýý õèéäèéí ëàì íàðààñ
çýâñýãò áîñëîãîä îðîëöñîí áîë òýðõ¿¿ õ¿ðýý õèéäèéí æàñûí õºðºíãèéã
õóðààõ òóõàé çààñíûã àðàé ýåð¿¿ëæ, õýðýâ òóõàéí õèéäèéí “á¿õ ëàì íàð íü
á¿ãäýýðýý ãàðòàà çýâñýã áàðüæ, àðäûí çàñãèéã ýñýðã¿¿öýõ òýìöýëä
îðîëöñîí æàñ áàéâàë ò¿¿íèé õºðºíãèéã õóðààõààð çààâ3.
Òºâ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí õýò í¿ñýð îðîí
òîîã öîìõòãîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí þì. Òóõàéëáàë: Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äýðãýäýõ áàãà ÿñòíû çºâëºë, ªëñãºëºíãèéí êîìèññ,
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí êîìèññûã òàòàí áóóëãàæ, òýäãýýðèéí ¿¿ðãèéã Óëñûí Áàãà
õóðàëä õàðèóöóóëæýý. ̺í Óëñûí õÿíàí áàéöààõ ÿàì, Ýäèéí çàñãèéí
çºâëºë, Óëñûí èíæåíåðèéí ãàçàð, Àðáèòðûí êîìèññ, Õ¿÷íèéã õàìãààëàõ
òºâ õîðîî, Ëàòèí ¿ñãèéí õîðîî, Ñî¸ëûí äîâòîëãîîíû øòàá, Öààç õóóëèéí
êîìèññ, Áóðõàíã¿é÷¿¿äèéí òºâ çºâëºë, Áèåèéí òàìèðûã ñàéæðóóëàõ
çºâëºë, Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ çºâëºë çýðýã óëñûí òºñ⺺ð ñàíõ¿¿æäýã
àðàâ ãàðóé ãàçðûã òàòàí áóóëãàæ òýäãýýðèéí ¿¿ðãèéã çîõèõ ÿàì, ãàçðóóäàä
õàâñðóóëàâ. Èíãýñíýýð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí íýã æèëèéí çàðäëûã
òàâèí õóâèàð õÿìäðóóëàõ áîëîìæòîé áîëîâ. Õàðèí óëñ îðíû áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõýä àíõààð÷, Öýðãèéí ÿàìûã ñýðãýýæ áàéãóóëàõ
íü ç¿éòýé ãýæ òóñ áàãà õóðàë ¿çñýí áà Óëñûí äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàðò
òºðèéí ÿàìíû àäèë ýðõ îëãîñîí áàéíà. Òóñ áàãà õóðàë òºð, çàñãèéí
óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò îðóóëæ, À.Àìàð, Ï.Ãýíäýí íàðûã Óëñûí
Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà, ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé ñàéäààð,
Ã.Äýìèäèéã Åðºíõèé ñàéäûí 1-ð îðëîã÷îîð òóñ òóñ òîìèëæ, ç¿¿íòíèé
áîäëîãîä èäýâõòýé îðîëöñîí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéã àëáàí òóøààëààñ íü
÷ºëººëñºí áàéíà.
Èéíõ¿¿ 1932 îíû çóí íàì, òºðèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí õýä õýäýí
óäààãèéí õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýð íü ç¿¿íòíèé ñºðºã ¿ð äàãàâðûã çàñàæ
çàëðóóëàõàä íàì, òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí ÷èãë¿¿ëñýí þì.
Èéìýýñ äýýðõ õóðëûí øèéäâýð¿¿äèéã òóõàéí ¿åèéí õýâëýë, çàðèì áàðèìò
áè÷èãò Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî ãýæ íýðëýñýí áàéíà. Ãýâ÷ 1932 îíû äóíä
¿åýñ èéíõ¿¿ õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áîäëîãî íü á¿ð öîî øèíý ç¿éë áóñ õàðèí
Ìîíãîëûí íàì, òºðººñ óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ 1928 îíû ýöýñ õ¿ðòýë òàëààð
áàðèìòàëæ áàéñàí áîäëîãûã ñýðãýýí õýðýãæ¿¿ëñýí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë
áàéñàí þì.
Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî õýðýãæñýí íü. ØÝÁ-ûí (Öààøèä ØÝÁ
ãýíý. Ðåä.)ãîë çîðèëò íü òóõàéí ¿åèéí Ìîíãîëûí áîäèò áàéäëûã ÷àíä
2
̺í òýíä òàë-268-269
3
ÁÍÌÀÓ-ûí èõ áàãà õóðëûí òîãòîîë, ¯íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä ÓÁ., 1956. òàë-328.

166
õàðãàëçàæ óëñûí ýäèéí çàñàã àæ àõóé, íèéãìèéí á¿õ ñàëáàðûã ò¿ðãýí
õóãàöààíä õºãæ¿¿ëæ, àðä îëíû ñîíèðõîë, ýðõ àøèãò íèéöñýí áóþó òýäíèé
èäýâõèéã ñýðãýýõýä øóóä ÷èãëýñýí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé öîãö àðãà õýìæýýã
õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ. Òºðººñ ýäèéí çàñãèéí á¿õ ñàëáàðûã îíöëîí
àíõààð÷ 1932 îíû YII ñàðààñ 1940 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä íèëýýä ñèñòåìòýé
òîäîðõîé áîäëîãî áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð îëîí ÷óõàë
àðãà õýìæýý àâñàí þì. Þóíû ºìíº, ýäèéí çàñãèéí á¿õ õýâøëèéã ò¿¿íèé
äîòîð àðäûí àæ àõóéòíû èäýâõ ñàíàà÷èëãûã ºðí¿¿ëýõèéí òóëä ñàíõ¿¿,
àëáàí òàòâàð, çýýëèéí òóõàé îëîí õóóëü, ä¿ðýì çààâðûã 1932-1940 îíä õýä
õýäýí óäàà øèíý÷èëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë: 1932 îíû íàéìäóãààð ñàðä “Ìàë
òàðèàëàíãèéí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëü”-èéã ººð÷ëºí áàòàëæ æèëä 200
õ¿ðòýë òºãðºãèéí îðëîãîòîé ºðõ àæ àõóéã òàòâàð òºëºõººñ á¿ðìºñºí
õýëòð¿¿ëæ, ò¿¿íýýñ äýýø îðëîãîòîéãîîñ ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ òàòâàð õóðààõ
áîëîâ. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ìàëäàà ºâñ õàäëàí áýëòãýñýí, õàøàà ñàðàâ÷ áàðüñàí
ºðõèéí òàòâàðûã 10-25 õóâèàð õîðîãäóóëæ áàéõ áîëîâ. ¯¿íèé ¿ðýýð 1933
îíä àðäûí àæ àõóéòíû á¿õ ºðõèéí 55,0 õóâü íü àëáàí òàòâàðààñ
÷ºëººëºãäñºí áà òàòâàð òºëáºë çîõèõ ºðõèéí 75,0 õóâü íü ýëäýâ õºíãºëºëò
¿çæýý1. Àðäûí àæ àõóéòíûã öààøèä ÷ òýòãýí äýìæñýýð áàéâ.
1934 îíä ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðûí õóóëèéã äàõèí øèíý÷èëæ,
ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ çàð÷ìûã ººð÷ëºí àðäûí, àæ àõóéòíû áýëýí òîîëóóëñàí
ìàë òóòàìä íîãäóóëàõ áîëñíû ñàöóó ºìíºõ õóóëèàð õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëäýã
çààëòûã õýâýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ìºðä¿¿ëæ áàéñàí íü ìàëûí òîîã ºñãºõºä
çîõèõ ò¿ëõýö áîëñîí þì. Ìàë÷äûí àæ áàéäëûã äýýøë¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà ìàë
ñ¿ðãèéí ºñºëòºä íèëýýä òîäîðõîé íºëºº ¿ç¿¿ëñýí àðãà õýìæýý áîë 1932
îíä áàòàëñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ìîðèí ºðòººíèé àëáàíû òóõàé õóóëü” þì1. Óã
õóóëèàð óóðãûí óëààã á¿ðìºñºí õàëæ, ºðòººíèé àëáà õààõ æóðàìä
ººð÷ëºëò îðóóëæ, ºðòººíèé òîîã öººëæ, ºðòººãººð çîð÷èã÷èä òîäîðõîé
õýìæýýíèé õºëñ òºëæ áàéõ áîëñíû ñàöóó, æèëä 500 òºãðºãººñ äîîøã¿é
îðëîãîòîé àæ àõóéòàí ºðòººíèé àëáà çààâàë ã¿éöýòãýæ áàéõ áà áóñàä àæ
àõóéòàí ººðèéí ñàéí äóðààð áóþó õºíãºâ÷èëñºí áàéäëààð ºðòººíèé àëáûã
çàëãóóëàõ áîëñîí þì. ¯¿íèé ¿ðýýð ìàë á¿õèé ºðõèéí áàñ íýãýí õ¿íä
äàðàìòûã íèëýýä õºíãºâ÷èëæýý. ØÝÁ-ûí áàñ íýã ÷óõàë ç¿éë áîë àðäûí
õóâèéí àæ àõóéòàíä óëñààñ ìºíãºí çýýë îëãîæ, ìàëûí ¿¿ëäýð óãñààã
ñàéæðóóëàõ, äóëààí õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, õóäàã óñ ãàðãàõàä òóñ äýìæëýã
áîëæ áàéñàí áºãººä çýýëèéí õýìæýý óëàì á¿ð ºñ÷ áàéëàà. Æèøýýëáýë:
1932 îíä ìàë÷äàä îëãîñîí çýýë äºíãºæ 73 ìÿíãàí òºãðºã áàéñàí áîë 1934-
1936 îíä àðäûí àæ àõóéòàí ìàëàà ºñãºõºä çîðèóëæ 5 ñàÿ 237 ìÿíãà 900
òºãðºãèéã 26690 ºðõºä2 îëãîñîí áà ìºí õóãàöààíä 1080 ºðõºä 307 ìÿíãà
100 òºãðºãèéã ºâñ õàäëàí àâàõ, õóäàã ãàðãàõ, çàñâàðëàõ, õàøàà ñàðàâ÷
áàðèõ, òýæýýë áýëòãýõýä çîðèóëàí îëãîñîí áàéíà. 1935-1940 îíä àðäûí àæ
àõóéòàíä îëãîñîí çýýë 10 ãàðóé ñàÿ òºãðºã áîëæ, ìàëûí ç¿é áóñûí
õîðîãäëûã áàãàñãàõàä çîõèõ íºëºº áîëñîí þì.
ØÝÁ-ûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ ¿åä óëñûí ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿íäýñ áîëñîí
ìàë ñ¿ðãèéã òºðººñ îíöãîé àíõààð÷ áàéñíû íýã èëðýë áîë 1933 îíû X
ñàðûí íýãýíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ “Ìàë ýìíýëãèéí àæëûã
ñàéæðóóëàõ òóõàé” òîäîðõîé çààëò á¿õèé òîãòîîë ãàðãàñàí3 áà 1934 îíû

1
ÁÍÌÀÓ-ûí èõ, áàãà õóðëûí òîãòîîë, ¯íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä ÓÁ., 1956. òàë-336
1
Õóóëèóä õèéãýýä òóíõàãóóäûã ýìõýòãýí õàâñðóóëñàí ñýòã¿¿ë 1932 ¹4. òàë-87-94.
2
Ñîâðåìåííàÿ Ìîíãîëèÿ” 1937. ¹4 /23/ ñòð-40.
3
Àðäûí ýðõ 1934-10-04 ¹67.

167
ýöñýýð ÁÍÌÀÓ-ûí YII èõ õóðëûí øèéäâýðò ìàë ýìíýëãèéí àæèë ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëæ, öýã ñàëáàðûã áîëîí ìýðãýæèëòíèé òîîã îëøðóóëàõ, ìàëûí ýì÷
ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõýä çîðèóëñàí òºñâèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð çààâ. Ýíý
äàãóó 1935-1940 îíä ìàë ýìíýëýãò çîðèóëñàí òºñºâ 1,7 ñàÿàñ 2,8 ñàÿ òºãðºã
áîëæ, 1933-1940 îíä ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàð 43-240, ò¿¿íä àæèëëàãñàä 144-
716 áîëñíû äîòîð ìàëûí áàãà ýì÷ 244 áîëñîí áàéíà 1. Ìàë ñ¿ðãèéí òîî
òîëãîéã ºñãºõºä òºðèéí ñàíõ¿¿, çýýëèéí áîäëîãûí ñàöóó ìàë ¿ðæ¿¿ëæ
ìàëëàäàã óðüäûí óëàìæëàëààñ äýâøèëòòýé íààøòàéã íü ñýðãýýí õýðýãëýõ,
ÿëàíãóÿà ìàë ýì÷èëãýýíèé îëîí ¿åèéí óëàìæëàëûã øèíæëýõ óõààíû
àðãàòàé õîñëóóëàí õýðýãëýõ òàëààð 1932-1940 îíä íèëýýä òîäîðõîé ç¿éë
ñýäýæ õýðýãæ¿¿ëñíèé íýã íü 1934 îíä À. Àìàðûí ñàíàà÷ëàãààð óëñûí
õýìæýýíèé á¿õ àéìàã ñóìûí òýðã¿¿íèé õàøèð òóðøëàãàòàé ìàë÷äûí
çºâëºãººíèéã àíõ óäàà õóðàëäóóëñàí ÿâäàë þì. Òóñ çºâëºãººíèé ÿâöàä
Ìîíãîë îðíû öàã óóð, óñ óðãàìàëä îëîí çóóíû òóðø èäýýøèí äàññàí ìàë
ñ¿ðãýý ººð äîòîð íü ñîíãîí ¿ðæ¿¿ëýõèéã ãîë áîëãîæ, çàðèì òîäîðõîé
÷èãëýëýýð ãàäíû ñàéí óãñààíû ìàëààð ñ¿ðãèéí á¿òöýä ñýëáýëò õèéæ áàéõ
íü ç¿éòýéã çºâëºí ÿðèëöñàí áàéíà. Óóë çºâëºãººíä îðîëöñîí ìàë÷èäòàé
÷ºëººò ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ, óëàìæëàëò àðãààð ìàëûí ýëäýâ ºâ÷èí
àíàãààäàã àðãà òóðøëàãûã ÿðèóëæ, òóñãàé íîì áîëãîí îðîí äàÿàð ò¿ãýýñýí
íü òóõàéí ¿åäýý òºäèéã¿é õîæèì õîéíîî ÷ îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëñîí þì. ØÝÁ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ìàë àæ àõóéòàé á¿õ ºðõèéí õóâèéí
ñîíèðõëûã îëîí òàëààð òýòãýñíèé ¿ðýýð 1940 îí áîëîõîä òóñ óëñûí íèéò
ìàë ñ¿ðýã 26204,8 ìÿíãà áîëæ 1932 îíûõîîñ 39,1 õóâèàð ºññºí áàéíà2.
Àðäûí àæ àõóéòíû á¿òöýä ÷ íèëýýä ººð÷ëºëò ãàð÷, 1939 îíû ýöýñò íèéò
ìàëòàé ºðõèéí 43 õóâü íü äóíä÷óóä áîëæ, òýä á¿õ ìàëûí 67,2 õóâèéã
ºì÷èëæ áàéëàà3. 1932 îíû äóíä ¿åýñ ýõëýí áàÿí ÷èíýýëýã ìàë÷èä ººðèéí
àæ àõóéäàà çàðö íàðûí õ¿÷ õºäºëìºð àøèãëàõûã çºâøººð÷, òóñãàé æóðàì
òîãòîîñîí íü õºäººãèéí ÿäóó, õîîñîí èðãýäèéí àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýí,
àæèëã¿éäëèéã áàãàñãàõ, óëñûí ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé ºñ÷ ¿ðæèõýä
òîäîðõîé ò¿ëõýö áîëñîí þì.
ØÝÁ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä õóâèéí àæ àõóéòíû ìàë ñ¿ðãèéí òîî
òîëãîé ¿ëýìæõýí ºññºí áîëîâ÷, îëîí çóóí æèëèéí óëàìæëàëòàé õ¿ðýý
õèéäèéí àæ àõóé-æàñûí ìàë ñ¿ðýã áàéíãà õîðîãäñîîð áàéëàà. Ýíý íü
òºðººñ øàøíû òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãîòîé óÿëäààòàé þì. ªºðººð
õýëáýë, øàøíûã õÿçãààðëàõ òóóøòàé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëñíýýñ áîëæ, óëñûí
íèéò ñ¿ðýã ìàëûí íýã õýñýã áîëîõ æàñûí ìàë ñ¿ðýãò íîãäóóëàõ òàòâàðûí
õýìæýý ºíäºð áàéëàà. ¯¿íèé óðøãààð 1933-1937 îíä æàñûí ìàë 392,300-
ãààñ 84,600 áîëòëîî áóþó, 4,6 äàõèí öººð÷ýý1. Ç¿¿íòíèé çàâõðàëûã çàñàæ
çàëðóóëàõ òóõàé íàì, òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãûí øèéäâýðò îíöëîí çààñàí
íýã àñóóäàë áîë àëáàäàí áàéãóóëñàí õàìòðàë, êîììóíûã ººð÷ëºõ ÿâäàë
áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ 1932 îíû YII ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òóñãàé
òîãòîîë ãàðãàæ, “ìàëûí àæëûã õºãæ¿¿ëýõ õýðýãò ¿¿ñãýëèéí øèíæòýé
¿éëäâýðëýëèéí íýãäýë "õàìòàð÷ ìàëàà õàðèóëàõ, ºâñ õàäàõ, æèí òýýõ, ºâºë
öàãèéí õ¿éòíýýñ ìàëàà àð÷ëàí õàìãààëàõ õàøàà ñàðàâ÷ áàéãóóëàõ" ¿¿äèéã

1
À.Ì.Ïå÷èíêîâ. Æèâîòíîâîäñòâî ÌÍÐ. Ìàòåðèàëû ãîñóäàðñòâåííîé ñòàòèñòèêè 1.1949.
ÓÁ., òàë-25.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ÕÀÀ 50 æèëä ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë õýñýã 1. ÓÁ., 1974. òàë-50.
3
Õî¸ðäóãààð çóóíû Ìîíãîë. ÓÁ., 1995 òàë-162.
1
À.Ì.Ïå÷èíêîâ Æèâîòíîâîäñòâà ÌÍÐ Ìàòåðèàëû ãîñóäàðñòâåííîé ñòàòèñòèêè 1.1949.
ÓÁ., ñòð-8.

168
... ãàãöõ¿¿ àðäûí ñàéí äóð ñ¿ñãèéã (ñàéí äóðûí çàð÷ìààð Ðåä.) áàðèìòàëæ
ã¿éöýòãýõ”2 íü ç¿éòýéã àíõààðóóëæýý. ¯¿íèé äàðààõàí 1932 îíû 8 äóãààð
ñàðä Çàñãèéí ãàçðààñ “õàìòðàë, êîììóíûã ººð÷ëºõ òóõàé“ òîãòîîë ãàðãàæ
õàìòðàë òàðààõ êîìèññûã îðîí íóòàãò áàéãóóëæ àæèëëóóëàâ. Òýãýõäýý,
õýðýâ õàìòðàëûí ãèø¿¿ä íü õýâýýð áàéõûã õ¿ñâýë òóõàéí õàìòðàëûã íýãäýë
áîëãîí ººð÷èëæ áîëîõûã çºâøººðñºí áàéíà. Ãýâ÷ 1929-1932 îíä
áàéãóóëàãäñàí õàìòðàë, êîììóíû îëîíõ íü òàðæýý. Òýð ¿åä õàìòûí àæ
àõóé áàéãóóëàõ õ¿ñýë ñîíèðõîëòîé õ¿ì¿¿ñ áàéñíûã õàðãàëçàæ, 1932 îíû
Xñàðûí 21-íä Çàñãèéí ãàçðààñ “Àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ä¿ðýì“
áàòàëæ, íýãäëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýëèéã íèëýýä òîäîðõîé
çààæýý. Æèøýýëáýë; õàìòàð÷ õàäëàí áýëòãýõ, õóâèéí áà æàñûí ìàë
õàðèóëàõ, æèí òýýõ, ìàëûí õàøàà õîðîî, ñàðàâ÷ áàðèõ, àí àãíàõ, çàãàñ
áàðèõ, òàðèàëàí ýðõëýõèéã íýãäë¿¿äýä çºâøººðñºí áàéíà3. Òýð ¿åä
õàìòðàëóóäûã òàðààõàä Çàâõàí, Ñýëýíãý çýðýã àéìãèéí öººí õàìòðàëûí
çàðèì ãèø¿¿ä õºäºëìºðºº õîðøñîí íýãäýë áàéãóóëæ, äýýðõ òîãòîîëûí
äàãóó àæèë ¿éëñ ýðõýëæ áàéãààä çàðèì íü 1934 îíû äóíäóóð òàðñàí áàéíà.
Õàðèí 1933 îíä Çàâõàí àéìãèéí Àëäàðõààí ñóìàíä áàéãóóëàãäñàí íýãäýë
íèëýýä öýãöòýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâ. ̺í
òóñ àéìãèéí Óðãàìàë, ͺìðºã ñóìäàä äýýðõèéí àäèë íýãäýë áàéãóóëàãäàæ,
ãîëäóó óëèðëûí ÷àíàðòàé àæèëëàæ áàéâ. Õýäèéãýýð íýãäë¿¿ä àøèã îðëîãî
íü òîãòâîðòîé áóñ áàéñàí áîëîâ÷, õàìòûí õ¿÷ýýð õ¿íä áýðõøýýëòýé àæëûã
àìæóóëæ áàéñíûõàà õóâüä ºðãºí îëíû ñîíèðõëûã íèëýýä òàòàæ áàéâ.
Òèéìýýñ ÷ 1938 îíû ýöýñò óëñûí õýìæýýãýýð 52 íýãäýëä 1550 ãàðóé ãèø¿¿ä
õàìðàãäàæ, ìàë àäãóóëæ, òàðèàëàí ýðõýëæ, æèí òýýæ áàéâ. Èéíõ¿¿ ØÝÁ-ûí
ÿâöàä õºäºº àæ àõóéä íèéãìèéí ºì÷ áèé áîëñîí þì. Æèøýýëáýë: 1922 îíä
àíõ áèé áîëñîí ñàíãèéí àæ àõóéí òîî 1935 îíä 5, 1940 îíä 8 áîëñíû äºðºâ
íü ìàë ¿ðæ¿¿ëæ, äºðºâ íü ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ áàéâ1. ̺í àðäûí àæ
àõóéòàí áà íýãäýë, àëáàí áàéãóóëëàãûí ìýäëèéí ìàëûí òýæýýë ºâñ
õàäëàíã õºëñººð áýëòãýõ, òàðèàëàí ýðõëýõ, ºâñ õàäàõ ¿¿ðýãòýé ìîðèí
ñòàíö 1932-1934 îíû ¿åä ¿¿ñ÷, 1938 îíû ýöýñò 24 õ¿ð÷, õàäëàí áýëòãýõ, ¿ð
òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ çýðãýýð ¿éë àæèëëãààíûõ íü öàð õ¿ðýý
ºðãºæèæ áàéëàà.
Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî áà àæ ¿éëäâýð, äýä á¿òýö.
ØÝÁ-ûí íýã ÷óõàë çîðèëò íü ¿íäýñíèé àæ ¿éëäâýðèéã óëàì ýð÷èìòýé
õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéñàí áºãººä 1932-1940 îíä ìàíàé óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí
õºãæèëä ÷óõàë àõèö ãàðñàí þì. 1933-1935 îí ãýõýä Àæ ¿éëäâýðèéí
êîìáèíàò (Öààøèä À¯Ê), Òºâ öàõèëãààí ñòàíö, Õàòãàëûí íîîñ óãààõ
¿éëäâýð çýðýã òóõàéí ¿åèéí òåõíèê òîíîã òºõººðºìæ á¿õèé àæ ¿éëäâýðèéí
òîìîîõîí òºâ¿¿ä àøèãëàëòàä îðæýý. Øèíýýð àøèãëàëòàä îðñîí À¯Ê íü
æèëä 2790 òîíí íîîñ óãààõ, 4500 òîíí ýñãèé, 85000 ìåòð öýìáý, 70000 õîñ
ýñãèé ãóòàë, 50000 õîñ ñàâõèí ãóòàë ¿éëäâýðëýæ, 50000 øèðõýã øèð,
100000 øèðõýã àðüñ áîëîâñðóóëàõ ÷àäàëòàé ìàíàé àíõíû òîì ¿éëäâýðèéí
ãàçàð áàéëàà.
Øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí ¿éëäâýð¿¿äèéã ýð÷èì õ¿÷ýýð íàéäâàðòàé
õàíãàõûí òóëä 1934 îíä Íàëàéõûí óóðõàéí ¿íäñýí àæëûã ìåõàíèêæóóëæ,

2
ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòíèé áèø õºãæëèéí òºëººõ òýìöýëä. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1925-1940) ÓÁ.,
1956. òàë-189.
3
ÁÍÌÀÓ, õºðºíãºòíèé áèø õºãæëèéí òºëºº òýìöýëä Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1925-1940) ÓÁ.,
1956. òàë-191.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé õºãæèëò. Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë. ÓÁ.,1960. òàë-58.

169
1937 îíä Íàëàéõ, Óëààíáààòàðûí õîîðîíä òºìºð çàì òàâüñíààð
íèéñëýëèéí á¿õ ¿éëäâýð¿¿ä òºäèéã¿é àéë ºðõ àëáàí ãàçðóóä ýð÷èì õ¿÷ýýð
õàíãàãäñàí þì.
1930-ààä îíû äóíäóóð Òºìðèéí çàâîä, Ìîíãîë òýýõèéí çàñâàðûí
áààçûã íýãòãýæ, øèðýì õàéëàõ ìåòàëë õèéö ¿éëäâýðëýõ àâòî ìàøèíû
ìîòîð çàñâàðëàõ, õºäºº àæ àõóéí áà áóñàä õýðýãöýýíèé çàðèì ñýëáýã
çàñâàðûí ç¿éë ¿éëäâýðëýõ áîëñîí áàéíà. 1930-ààä îíû äóíä ¿åýñ 1938 îíä
áàðèëãûí ñàëáàðò íèëýýä àõèö ãàð÷ òîîñãî, ìîä, øîõîéí ¿éëäâýðèéã
ºðãºòãºæ, óëìààð áàðèëãûí ¿éëäâýðëýëèéã ýðõëýõ àíõíû áèå äààñàí ãàçàð
Áàðèëãûí òðåñò áàéãóóëàãäñàí þì. Íàëàéõûí óóðõàéãààñ ãàäíà Åã¿çýð,
Ç¿¿íáóëàã, ªíäºðõààí, Ìàòàä, Áàÿíáóëàãèéí õàâüä í¿¿ðñíèé óóðõàé,
Áàÿíõîíãîðò àëòíû óóðõàé íýýæ àøèãëàõ áîëîâ.
Ò¿ëøíèé áààç, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð á¿õýëäýý ºñºí íýìýãäñýíòýé
õîëáîãäîí öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ ¿éëäâýðëýë ºñ÷, 1939 îíä Öàõèëãààí
ñòàíöûí õ¿÷èí ÷àäàë 5500 êâò-ä õ¿ðñíèé ñàöóó Õàòãàë, Àëòàíáóëàã,
ªíäºðõààí, Ñàéíøàíä, Áàÿíò¿ìýíä æèæèã öàõèëãààí ñòàíöóóä àøèãëàëòàä
îðñîí áàéíà.
1934 îíîîñ Óëñûí õýâëýõ ¿éëäâýðèéí òîíîã òºõººðºìæèéã
øèíý÷èëæ, õýâëýëèéí àæëûã ìåõàíèêæóóëñíààð ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí
÷àäàë õóðäàí ºñ÷, 1936 îíä 12 ñàÿ ãàðóé äàðàëò õóóäàñ õýâëýñýí íü 1925
îíû ¿åèéíõýýñ áàðàã àðàâ ãàðóé äàõèí íýìýãäæýý. Óëñ àðäûí àæ àõóéä àæ
¿éëäâýðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºñ÷ áàéñàíòàé óÿëäàæ, 1937 îíû ýöñýýð Óëñûí
Áàãà õóðëûí òîãòîîëîîð àæ ¿éëäâýð, õóäàëäàà, çàì òýýâýð, õàðèëöàí
íýâòðýëöýõ õîëáîîíû ÿàìûã ººð÷èëæ, àæ ¿éëäâýð, çàì òýýâðèéí àñóóäëûã
äàãíàí õàðèóöóóëàõ áîëãîñîí þì. Èíãýñíýýð àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò
òºðººñ ÿâóóëàõ áîäëîãî óëàì á¿ð öýãöýð÷, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí òîî
îëøèð÷, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë óëàì á¿ð ºñ÷ áàéëàà. Æèøýýëáýë:
1934 îíä ýíý ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýñýí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý 4,7 ñàÿ
òºãðºã áàéñàí áîë 1940 îíä 53,7 ñàÿ òºãðºã áîëæ ºññºí áàéíà.1
ØÝÁ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ¿éëäâýðëýëèéí õîðøîîëëûã òºð, çàñãààñ
áàéíãà òýòãýæ áàéñíû ¿ðýýð óëñ àðäûí àæ àõóéä õîðøîîëëûí ¿éëäâýðëýë
áàñ íýãýí øèíý ñàëáàð áîëæ ÷àäñàí þì. Õýðýâ 1932 îíä Ãàð ¿éëäâýðèéí
õîðøîîëëûí ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í 2,4 ñàÿ òºãðºã áîëæ áàéñàí áîë
1940 îíä 23,3 ñàÿ òºãðºã áîëæ2, àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30,2
õóâèéã ¿éëäâýðëýñýí áàéëàà. Ìîíãîëä óëñ õîðøîîëëûí ¿éëäâýðëýë
õºãæñíººð äàäëàãà, ìýðãýæèë á¿õèé àæèë÷èä áèé áîëæ, õ¿í àìûí äîòîð
òîäîðõîé õóâü ýçëýõ áîëñîí þì.
Äóðäàí áóé ¿åä òºðººñ ýäèéí çàñàã àæ àõóé, íèéãìèéí áîäëîãîî
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîë äýä á¿òöèéã øèíý÷ëýõ ÿâäàë
áàéñàí þì. Òèéìýýñ ÷ ýíý òàëààð íèëýýä öýãöòýé áîäëîãî áàðèìòëàí çîõèõ
¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áèëýý. Òóõàéëáàë, ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàé ñóóäàã õ¿í
àìûí ºðãºí õýðýãöýýã õàíãàõàä àâòî òýýâýð íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéâ. Èéìýýñ 1936 îíä Ìîíãîë òýýõèéí åðºíõèé çàõèðàõ ãàçðûã õóäàëäàà
àæ ¿éëäâýðèéí ÿàìíû äýðãýä òóñãàéëàí áàéãóóëæ, àâòî òýýâðèéí àæëûã
äàãíàí õàðèóöóóëàâ. ̺í ýíý îíä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
Ìîíãîëòðàíñûã á¿õ õºðºíãèéíõ íü õàìò ÁÍÌÀÓ-ä øèëæ¿¿ëýí àâñàí íü à÷àà
ýðãýëòèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæýý.

1
Å.Ï.Áàâðèí, Ì.Â.Ìåùåðÿêîâ. ÌÍÐ: Ýêîíîìèêà è âíåøíÿÿ òîðãîâëÿ, 1961 ñòð. 35,
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèëò Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë ÓÁ., 1960. òàë-71.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèëò” Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë ÓÁ.,1960. òàë-71.

170
 Àâòî òýýâðýýñ ãàäíà, óñàí çàìûí òýýâðèéã àæ àõóéí áàñ íýã ñàëáàð
áîëãîæ õºãæ¿¿ëýõèéã ØÝÁ-ûí ýõíèé ¿åä íèëýýä àíõààð÷ Õºâñãºë íóóð,
Ñýëýíãý ìºðºíä áàãà äààöûí ãàëò îíãîö àøèãëàæ áàéëàà. Ãýâ÷ Õºâñãºë
íóóðààñ áóñàä óñàí çàìûí ñàëáàð òºäèéëºí ¿ð àøèãòàé àæèëëàæ ÷àäààã¿é
þì. Õàðèí 1937 îíä Íàëàéõ-Óëààíáààòàðûí òºìºð çàì, 1939 îíä
Ñîëîâüâñê-Áàÿíò¿ìíèé òºìºð çàì àøèãëàëòàä îðñíîîð óëñ àðäûí àæ
àõóéí äýä á¿òöýä öîî øèíý ñàëáàð áèé áîëæýý. ßëàíãóÿà Ìîíãîëûí
äîðíîä õýñãèéí ýêñïîðò, èìïîðòûí à÷ààã òýýâýðëýõýä Áàÿíò¿ìýíãèéí
òºìºð çàì òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
1925 îíä àíõ ýõ ¿¿ñâýð íü òàâèãäàæ, 1940 îíîîñ ÁÍÌÀÓ-ÇÑÁÍÕÓ-ûí
õîîðîíä àãààðûí òýýâðèéí áàéíãûí õàðèëöàà íýýãäñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí õàðèëöàà õîëáîîíû õºãæèëä 1933 îíîîñ õîéø èõýýõýí
àõèö ãàð÷, 1934 îíä Ìîíãîëûí ðàäèî õîðîî áàéãóóëàãäàæ, 1940 îí ãýõýä
áàðàã á¿õ àéìàã ðàäèî íýâòð¿¿ëýã õ¿ëýýí àâ÷ äàìæóóëàõ ñòàíöòàé áîëæ,
ðàäèî öýãèéí òîî 4350 áîëñîí áàéíà. Ðàäèîãîîñ ãàäíà øóóäàí, òåëåãðàô,
òåëåôîí ñòàíöûí ¿éë÷èëãýý íýëýýä ò¿ðãýí ºñ÷ýý.
Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî áà õóäàëäàà, ñàíõ¿¿. 1930 îíû ýöñýýð
ãàäààä õóäàëäààíä óëñûí îíö ýðõ òîãòîîæ, õóâèéí õóäàëäààã õÿçãààðëàñíû
óðøãààð îðîí äàÿàð áàðààíû õîìñäîë áèé áîëæ áàéëàà. Òýð ¿åä
Õîðøîîäûí Òºâ õîëáîî áóþó õîðøîîëëûí õóäàëäàà õýäèéãýýð ò¿ðãýí
õºãæèæ áàéñàí áîëîâ÷ õºäººãèéí õ¿í àìûí ºðãºí õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàæ
÷àäàõã¿éãýýñ äàìûí õóäàëäàà äýëãýð÷, àðä ò¿ìíèéã õîõèðîîæ áàéëàà.
Òèéìýýñ ÷ ÁÍÌÀÓ-ûí îíö ÕYII áàãà õóðàë “ýíãèéí (õóâèéí Ðåä.) õóäàëäààã
õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ýðõáèø ÷óõàëä ¿çýæ ...çýýëëýã îëãîõ çýðãýýð
ã¿éöýòãýõèéã”1 îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéäàã. Ýíý íü ¿íýõýýð çºâ øèéäâýð
áàéñàí áºãººä òýð ¿åä Õîðøîîäûí Òºâ Õîëáîî ãàíöààðàà óëñûí
õóäàëäààíû á¿õ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëîìæ ¿ã¿é áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ 1932
îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí áººíººð õóäàëäààëàõ áàéãóóëëàãà,
“Ìîíñîâ-áººíººð” íèéãýìëýãèéã áàéãóóëæ, ýêñïîðò, Ẻíèé õóäàëäààã
ýðõëýí ÿâóóëàõ ýðõ îëãîñîí áºãººä õîðøîîäûí òºâ õîëáîî íü óëñ îðíû
äîòîîäîä ìàë, ò¿¿õèé ýä áýëòãýõ, æèæèãëýí õóäàëäààëàõ àæèë ýðõëýõ
áîëñîí áàéíà. 1932 îíû çóíààñ ýõëýí ÇÕÓ-ûí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà
“Ñòîðìîíã”-èéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé á¿õ õºðºíãº, áàðààã
“Ìîíñîâ áóíåð”-ò øèëæ¿¿ëæýý. ¯¿íýýñ õîæóóõàí 1934 îíû íàéìäóãààð
ñàðä “Óëñûí õóäàëäààíû õóóëü” áàòàëæ, ìºí îíû åñä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëûí
õóäàëäàà, àæ ¿éëäâýðèéí áàíêíû äýðãýä Óëñûí õóäàëäààíû ãàçðûã
áàéãóóëñàí áºãººä ýíý ¿åýñ ýõëýí óëñûí á¿õ õóäàëäààã Ìîíãîëûí óëñ,
õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãà äàíãààðàà ýðõëýõ áîëñîí áàéíà. Èíãýñíýýð
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí òîî îëøèð÷, áàðàà ã¿éëãýý ºñ÷, ýêñïîðò,
èìïîðòûí õýìæýý áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéâ. Æèøýýëáýë: óëñûí
æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà ã¿éëãýý 1935 îíä 80,1ñàÿ òºãðºãò õ¿ðñýí áîë
1940 îíä áàðàã 2 äàõèí ºñ÷ 156,7 ñàÿ áîëæýý1. Õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí
áàñ íýã ÷óõàë ¿¿ðýã íü ìàë, íîîñ, ò¿¿õèé ýä, ýìèéí óðãàìàë, áóãûí ýâýð
çýðýã ÿíç á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áýëòãýæ, ýêñïîðòîä ãàðãàæ áàéëàà. 1935-
1940 îíä õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí øóãàìààð áýëòãýñýí çºâõºí õºäºº àæ
àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í 1,6 ñàÿàñ 2,9 ñàÿ òºãðºãò õ¿ð÷ ýêñïîðòûí ç¿éëèéí èõýíõ
õóâèéã ýçýëæ áàéâ.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí èõ áàãà õóðëûí òîãòîîë ¯íäñýí õóóëü òóíõàãóóä ÓÁ., 1956. òàë-327.
1
Ï.Ëóâñàíäîðæ .ÁÍÌÀÓ-ûí õóäàëäààíû õºãæèë ÓÁ., 1968. òàë-60.

171
 ØÝÁ-ûí æèë¿¿äýä õóâèéí õóäàëäàà ýðõëýõèéã òºðººñ äýìæèæ
áàéñíû ¿ðýýð óëñûí íèéò áàðàà ã¿éëãýýíä õóâèéí ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü
1940 îíä 10 îð÷èì õóâü áîëæ, 17,6 ñàÿ òºãðºãò õ¿ðñýí áàéëàà. Õóâèéí
õóäàëäàà÷èä óëñûí õóäàëäààíààñ áàðààã Ẻíèé ¿íýýð àâ÷, òºðººñ
òîãòîîñîí òîäîðõîé õóóëü ä¿ðìèéí äàãóó áàðààãàà æèæèãëýí õóäàëäààëàõ,
ººðñäèéí öóãëóóëñàí ò¿¿õèé ýä, áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õîðøîîëëûí
áàéãóóëëàãàä õóäàëäàõ ýðõòýé áàéâ. Èíãýæ 1932-1940 îíä áóþó ØÝÁ-ûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åä õóäàëäààíû ñàëáàðò óëñ, õîðøîîëîë, õóâèéí ñàëáàð
çýðýãöýí ¿éë÷èëæ áàéëàà. Ãýâ÷ õóâèéí ñàëáàðûã òºðººñ äýìæèõ íü 1938
îíîîñ ýõëýí áàãàñ÷ áàéñàí íü óëñ, õîðøîîëëûí õóäàëäààíû õ¿÷èí ÷àäàë
ºññºíòýé õîëáîîòîé áóñ, õàðèí õóâèéí õýâøëèéã õÿçãààðëàõ õýðýãòýé ãýñýí
ãàäíû çààâàð çºâëºãººòýé õîëáîîòîé áàéâ.
Ç¿¿íòíèé ¿åä óëñûí ñàíõ¿¿ õîîñîð÷, áàíê áýëýí ìºíãºã¿é áîëñîí
ó÷ðààñ ÁÍÌÀÓ-ûí îíö XYII áàãà õóðàë “Áàíêíû àæëûã øèíýòãýí áàéãóóëàõ
íü ÷óõàë ... áàíêíààñ çýýëëýã îëãîõäîî çºâõºí óëñûí áà êîîïåðàòèâûí
(õîðøîîëëûí Ðåä) áàéãóóëàãóóäàä îëãîõ áèø ýíãèéí, õóâèéí àæ àõóéòàíä
îëãîæ”2 áàéõûã îíöëîí çààñàí þì. Ç¿¿íòí¿¿ä íèéãýì æóðìûã ò¿ðãýâ÷ëýí
áàéãóóëàõ íýðèéäëýýð õàìòûí àæ àõóéã áóñàä ñàëáàðààñ èë¿¿ äýìæèõ
áîäëîãî áàðüæ øèíý òóòàì áàéãóóëàãäàæ áàéñàí õàìòðàë, àðòåëü,
êîììóíàä õºðºíãèéí áàòàëãààã õàðãàëçàõã¿éãýýð èõ õýìæýýíèé çýýë îëãîæ
áàéëàà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, òºð çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí òîî ýðñ ºñ÷
áàéñíààñ öàëèíãààñ ôîíä íýìýãäýæ, óëñûí òºñºâ àëäàãäàëä îðñîí áàéëàà.
Æèøýýëáýë: 1930-1931 îíä òºñºâò çàðöóóëñàí õºðºíãèéí 44,5- 52,0 õóâèéã
“êîììóí” áà “ñî¸ëûí äîâòîëãîîíûã” ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä çàðöóóëñàí áàéëàà.
¯¿íýýñ áîëæ 1932 îíû ýöýñò çýýëèéí ºð 1930 îíû ýõýí ¿åòýé
õàðüöóóëàõàä õóäàëäààíû áàéãóóëëàãàä 5 äàõèí, òýýâðèéí áàéãóóëëàãàä
15,5 äàõèí, “êîììóíà”-ä 18,3 äàõèí íýìýãäñýí áàéâ1.
ØÝÁ-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä ñàíõ¿¿ òºñâèéã õýâèéí áàéäàëä
îðóóëàõûí òóëä òºðººñ õýä õýäýí öóâðàë àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí
þì. Òóõàéëáàë, 1933 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîëîîð òºñâèéí
òºëºâëºëò, àëáàí òàòâàðûí áîäëîãûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäàä àæ àõóéí òîîöîî íýâòð¿¿ëýõèéí òóëä 1933-1934 îíä çýýë
òîîöîîíû ñàëáàðò õýä õýäýí øèíý÷ëýëò îðóóëàâ. Ýíý íü þóíû ºìíº
áàíêíû çýýëèéã òîäîðõîé çîðèóëàëòààð îëãîõ, ýðãýæ òºëºãäºõ áàòàëãàà,
õóãàöààã ÷àíä òîãòîîñîí áàéíà. ̺í çýýëèéã óëèðëààð òºëºâëºæ, àæ àõóéí
òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéí õýìæýýãýýð îëãîõ áà áýëýí áóñ òîîöîîã
áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí òîîöîîíû ãîë õýëáýð áîëãîñîí áàéíà.
1933 îíîîñ ýõëýí ¿éëäâýð, áàéãóóëëàãûã àæ àõóéí òîîöîîíä
øèëæ¿¿ëæ, àøãèéíõàà 15 õóâèéã óëñûí òºñºâò òºëæ áàéõ áîëãîâ. ̺í 1934
îíîîñ ýõëýí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä á¿òýýëèéí íîðì, õèéñíýýð íü
öàëèíæóóëàõ æóðàì íýâòð¿¿ëýõ áîëîâ. Ýíý íü òºñºâ ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä
òºäèéã¿é õóâààðèëàëòûí øóäàðãà çàð÷èì òîãòîîõîä çîõèõ ò¿ëõýö áîëæ,
óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîî ýð¿¿ëæèõ áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Òºðèéí
ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãî àìæèëòòàé õýðýãæèæ áàéñíû íýã èëðýë áîë 1934-1940
îíä óëñûí îðëîãî òàâ äàõèí ºññºí ÿâäàë þì2.Èéíõ¿¿ 1932-1940 îíä
Ìîíãîëûí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîî õýâèéí áàéäàëòàé áîëñîí íü ØÝÁ-ûí áàñ
íýã ¿ð ä¿í áàéëàà.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí èõ áàãà õóðëûí òîãòîîë, ¯íäñýí õóóëü òóíõàãóóä ÓÁ., 1956. òàë- 320.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1986. òàë-58.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. III áîòü. (Íýí øèíý ¿å) ÓÁ., 1969 îí. òàë-334.

172
 Øèíý ýðãýëòèéí áîäëîãî áà ø¿òýõ, áèøðýõ ýðõ ÷ºëºº.
Ç¿¿íòíèé ¿åä øàøíû òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãûã çàñàæ çàëðóóëàõ
òóõàé Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷äààñ Ìîíãîëä ºãñºí çààâàð çºâëºãººíä
øàøíû òóõàé çàðèì ç¿éëèéã öîõîí òýìäýãëýñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë:
“Õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ äýýä ëàì íàð ëóãàà òýìöýõ òýìöëèéã õîöðîãäñîí îëîí
ò¿ìíèé ñ¿ñýã áèøðýëèéã äîðîìæëîõ ÿâäëààð ñîëüæýý3 õýìýýí áîäèò
áàéäëûã ÷èí ¿íýíýýð íü ºã¿¿ëñýí þì. Èéìýýñ ÷ ÁÍÌÀÓ-ûí îíö XYII áàãà
õóðàë “ øàøèí ø¿òëýãèéí õýðýãò îðîëöîã÷èä áóþó ëàì íàðûã àëáàäàí õàð
áîëãîã÷èä, áàñ àðäûí øàøèí ø¿òëýãèéã äîðîìæëîã÷èä õèéãýýä øàøíûã
õàâ÷èã÷èä á¿õíèéã öýýðë¿¿ëýí øèéòãýíý”4 ãýõ áóþó “øàøèí ø¿òëýãèéí
çàíøëóóäòàé õîðèãëîõ àðãààð òýìöýæ ¿ë áîëíî“5 ãýæ íàì, òºðººñ øàøíû
òóõàéä áàðèìòëàõ áîäëîãûí àãóóëãûã çºâººð òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãýâ÷
÷óõàì õýðýã äýýðýý ýíýõ¿¿ çàð÷ìààñàà óõàð÷, õ¿÷ýýð ò¿ðýìãèéëýí, àðä
îëíû ø¿òýõ, áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàõ õàíäëàãà äàâàìãàéëæ áàéâ.
ªºðººð õýëáýë, ØÝÁ ýõýëæ áàéõ ¿åä íàì, òºðººñ øàøíû òàëààð
áàðèìòëàõ áîäëîãî íèëýýä çºâ ÷èãëýëòýé áàéñàí ìýò áîëîâ÷ ¿éë ÿâö
ã¿íçãèéðýõ òóòàì óã áîäëîãî ñºðºã õàíäëàãàòàé áîëæ, á¿õ àñóóäëûã õ¿÷
ò¿ðæ øèéäâýðëýõ àðãà áîäëîãîä øèëæñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, 1933 îíû XII
ñàðûí 18-íä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ òîãòîîë ãàðãàæ õ¿ðýý õèéäýä ñóóæ ëàì
áîëîõ õ¿¿õäèéí íàñíû äîîä õýìæýýã àðâàí íàéìààð õÿçãààðëàñàí þì. Ãýâ÷
óã òîãòîîë áîäèò áàéäàëä íèéöýýã¿é ó÷ðààñ áàãà íàñíû õ¿¿õýä øàâèëæ
ñóóõ ÿâäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéëàà. 1934 îíû ¿åä õ¿ðýý õèéäèéí äýðãýäýõ
äàöàíãóóä áà ñ¿ìä 18000 ãàðóé õºâã¿¿ä øàâèëàí áàéñàí áîë óëñûí
ñóðãóóëüä íèéòäýý 5000 îð÷èì õ¿¿õýä ñóðàëöàæ áàéëàà1. Ýíý íü òýð ¿åä
øàøíû íºëºº ìàø èõ áàéñíû íîòîëãîî þì. ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðàë (1934)
ñ¿ì, õèéä ëàì íàðûí ýñðýã äîâòîëãîîíûã õ¿÷òýé áîëãîõ øèéäâýð ãàðãàñàí
þì.
Ýíý áîë ëàì íàð, øàøíû áàéãóóëëàãûã òýð ¿åä õàðäàæ ñýðäýõ ÿâäàë
äàõèí ç¿¿íòíèé ¿åèéíõòýé àäèë õýìæýýíä ñýðãýæ áàéñíûã íîòîëæ áàéíà.
Èíãýæ 1934 îíîîñ ýõýëæ øàøíû òàëààð õ¿÷ ò¿ðýìãèéëýõ áîäëîãîä
ýðãýëòã¿é øèëæñýí þì.
Òóõàéëáàë, 1934 îíû ýöñýýð õóðàëäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí YII èõ õóðëààð
áàòàëñàí "Òºðººñ øàøíûã òóñãààðëàõ òóõàé” õóóëèéí íýìýëòýä õ¿ðýý
õèéäýä øàâèëàí ñóóã÷äûí íàñíû äîîä õýìæýýã 18 áîëãîí 1933 îíû Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîëûí çààëòûã óëàì áàòàòãàñàí áàéíà. Ãýâ÷ óã
òîãòîîëûí áà õóóëèéí çààëò áîäèòîé õýðýãæèõã¿é áàéëàà. ªºðººð õýëáýë
ç¿¿íòíèé ¿åä íàì, çàñãààñ ¿íäñýí õóóëü çºð÷èæ øàøèí ø¿òëýãèéã
äîðîìæëîí õàâ÷èæ áàéñíûã çàñàæ çàëðóóëàõ õ¿ðýý õèéäèéí ¿éë
àæèëëàãààã õàâ÷èõã¿é áàéõàà òºð çàñàã àìëà÷èõñàí àòëàà äºíãºæ á¿òýí
õàãàñ æèëèéí äàðààãààð óðüäûí øèéäâýðýý çºð÷èæ, øàâèëàí ñóóã÷äûã
íàñààð õÿçãààðëàõ áîëñîí íü íàì, òºðèéí áîäëîãîä îëîí ò¿ìíèé ç¿ãýýñ
èòãýõ èòãýëèéã àëäàãäóóëàõàä õ¿ð÷ áàéëàà. Òèéì ó÷ðààñ çàñàã òºð ÷
ººðèéíõºº ãàðãàñàí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð íýãýí áîäèòîé
àæèë çîõèîõ áîëîìæã¿é áàéâ. Àðä îëîí ÷ Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýýðõ
òîãòîîëûí çààëòûã òºäèé ë õàéõðàõã¿éãýýð 18-ààñ äîîø íàñíû õºâã¿¿äýý
õ¿ðýý õèéäýä ñóóëãàñààð áàéæýý. Òèéìýýñ äàõèí ººð àðãà ñýäýõ áóþó

3
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë Áàðèìòûí ýìõýòãýë ÓÁ., 1996. òàë-395.
4
ÁÍÌÀÓ-ûí èõ áàãà õóðëûí òîãòîîë ¯íäñýí õóóëü òóíõàã.ÓÁ., 1956. òàë-325.
5
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð áàðèìò áè÷ã¿¿ä ÓÁ., 1984 òàë-323.
1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë,øèéäâýð,áàðèìò áè÷ã¿¿ä II áîòü ÓÁ.,1984. òàë-409-496.

173
ºìíºõ øèéäâýðýý óëàì ÷àíãàòãàõ ÿâäàë ãàðöààã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí
þì. Òýð ¿åä òýðõ¿¿ øèíý àðãûã ýðýí îëîõîä 1936 îíû II ñàðûí 10-íä
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 46 äóãààð õóðàë òîìîîõîí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæ "Òºðººñ øàøíûã òóñãààðëàñàí õóóëèéã áèåë¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýíèé òóõàé" òîãòîîë ãàðãàæýý. Ýë òîãòîîëä "Òºðººñ øàøíûã
òóñãààðëàõ òóõàé õóóëü"-èéã äàõèí õÿíàí ¿çýæ, "íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã
ñ¿ì õèéäýä ñóóëãàõûã çîãñîîõ áà öýðýãò òàòàãäàõ íàñ òýíöýãñýäèéã
îëøðóóëàõ ÿâäëûã õàíãàæ ÷àäàõààð äýëãýð¿¿ëýí çàëðóóëáààñ çîõèíî" ãýæ
çààâ.
Ýíýõ¿¿ øèéäâýðèéí äàãóó 1936 îíû II ñàðûí 13-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà
õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õàìòàðñàí õóðëààñ òîãòîîë
ãàðãàæ, òºðººñ øàøíûã òóñãààðëàñàí õóóëüä íýìýëò îðóóëñàí áàéíà. Óóë
òîãòîîëûí ãîë àãóóëãà íü ëàì áîëîõ ÿâäëûã øóóä õÿçãààðëàõàä ÷èãëýñýí
þì. Òóõàéëáàë,"øàøíûã ø¿òýõ, èòãýõ ÿâäëûã õýäèé ººðèéí äóð ñ¿ñýã" ãýæ
¯íäñýí õóóëüä çààñàí áîëîâ÷ "ëàì áîëîõ ÿâäëûã õ¿í á¿ðèéí òóñ òóñûí äóð
ñ¿ñýã ãýñýí ç¿éëã¿é áºãººä øàøèí òºðèéã òóñãààðëàõ òóõàé õóóëüä 18
íàñàíä õ¿ðñýí àðäûã ëàì áîëãîõîä õóóëèéí ¸ñîîð õîðèãëîõã¿é áîëîâ÷"1
óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ, óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ
çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ " ëàì áîëîõ ÿâäëûã õºãæ¿¿ëýí äýëãýð¿¿ëæ
òóñëàõã¿é áîëíî ãýñýí áºãººä áàñ ÷ öýðãèéí àëáàíààñ çàéëñõèéõèéã
îðîëäîãñîä áà ýíýõ¿¿ õóóëèéí ¸ñîîð öààçàëñíûã ¿ë õàéõðàõ ëàì
áîëîã÷äûã áóñäûí íýãýí àäèë öýðýãò äàé÷ëàí òàòâàë çîõèíî"2 ãýæ çààñàí
ç¿éë áèé õýìýýí òýìäýãëýæýý.
̺í óã òîãòîîëîîð õ¿ðýý õèéäýä øàâèëàã÷äûí íàñíû äîîä õýìæýýã
18-ààð òîãòîîñîí 1933 îíû XII ñàðûí 18-íû ºäºð Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ
ãàðãàñàí òîãòîîëûí çààëòûã çààâàë äàãàæ ìºðä¿¿ëæ áàéõûã îíöëîí
àíõààðóóëñàí þì. Ýíýõ¿¿ òîãòîîë áîë íàì, òºðººñ èðãýäèéí ø¿òýõ áèøðýõ
ýðõ ÷ºëººã íîöòîé çºð÷ñºí áºãººä õ¿ðýý, õèéäýä øàâèëàí ñóóã÷äûí íàñíû
äîîä õýìæýýã 18-ààð õÿçãààðëàñàí íü øàøíû áà èðãýíèé áîëîâñðîëûí àëü
÷ ñàëáàðò ýõëýí ñóðàëöàõ íàñûã õ¿¿õýä àõóé öàãò ýõë¿¿ëäýã ìîíãîë
óëàìæëàë áà äýëõèé äàõèíû ñóðãàëòûí ò¿ãýýìýë çàð÷èìòàé ýðñ õàðøèëæ
áàéëàà. Õýäèéãýýð íàì, òºð áàðàã òàñðàëòã¿éãýýð øàøíûã õîðèãëîõ
áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí áîëîâ÷ àðä ò¿ìýí ñ¿ñýã áèøðýëýý îãòõîí ÷
îðõèñîíã¿éãýýð ¿ë áàðàì, ñ¿ñýãòí¿¿ä ººðèéíõºº õ¿¿õä¿¿äýä ý÷íýý áóþó
ãýðèéí ñóðãàëòààð øàøíû áîëîâñðîë ìýäëýã ýçýìø¿¿ëñýýð áàéâ. Òýð ¿åä
õ¿ðýý õèéäýý ñàéí äóðààð îðõèñîí ëàì íàðò óðàìøèë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé äýýä
áàéãóóëëàãûí øèéäâýð óäàà äàðààëàí ãàð÷ áàéñàí àâ÷ òºäèé ë ¿ð ä¿íä
õ¿ðýõã¿é áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ íàì, òºðººñ òóñãàé øèéäâýð ãàðãàí, øàøèíòàé
ýðñ òýìöýõèéí òóëä øèíý øèíý àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ. Æèøýýëáýë, 1937
îíû III ñàðûí 25-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî "Ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí àñóóäëûí
òóõàé "òîãòîîë ãàðãàæ, ñ¿ì õèéäýä øàâèëæ áóé 10-17 íàñíû õºâã¿¿äýýñ
òàòàí àâ÷, Öýðãèéí ÿàì, Äîòîîä ÿàì, Ñàíãèéí ÿàì, Áàíê, Õóäàëäàà
¿éëäâýðèéí ÿàì, Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàì, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàì, íàì,
ýâëýë, ¿éëäâýð÷íèé áàéãóóëëàãà, Àëòàíáóëàã, ªíäºðõààí, Áàÿíò¿ìýí çýðýã
àðâàí íýãýí ãàçàðò 100-500 õ¿¿õýä á¿õèé òóñãàé ñóðãóóëèéã 1937 îíû X
ñàðûí 1-íä íýýí áàéãóóëæ, íèéò 670 õ¿¿õýä õàìàð÷ èðãýíèé áîëîâñðîë
îëãîõûã Ñàéä íàðûí çºâëºëä äààëãàæýý1. ̺í äýýðõ òîãòîîëîîð ëàì áîëîõ

1
ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð. ÓÁ., 1956. òàë-183.
2
ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòíèé áóñ õºãæëèéí òºëºº òýìöýëä” ÓÁ., 1956. òàë-113.
1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë øèéäâýð áàðèìò áè÷èã. ... òàë-549.

174
õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé äàõèí øèíý çààëò ãàðãàæ, öýðãèéí á¿ðòãýë àâñàí
çàëóó÷óóä, öýðãèéí àëáàíààñ ºâ÷íèé ó÷èð ÷ºëººëºãäñºí õ¿ì¿¿ñ ñ¿ì
õèéäýä øàâèëàí ñóóæ ëàì áîëæ áîëîõã¿éã òîäðóóëàí çààñàí áàéíà2. Áàñ
Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû äýðãýä Øàøíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð áàéãóóëàõààð
øèéäâýðëýñýí áà õèëèéí îéðîëöîîõ Àìàðáóÿíò, Åã¿çýð çýðýã çóðãààí õ¿ðýý
õèéäèéã äîòîãøëóóëàí í¿¿ëãýõ øèéäâýðèéã çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí
áîëîâ÷ òýäãýýð õ¿ðýý õèéä í¿¿æ ÷àäààã¿é ó÷èð ¿éë àæèëëàãààã íü õîðèãëîí
çîãñîîñîí áàéíà3.
Øàøíûã õ¿÷ýýð õîðèãëîõîä íàì, òºðººñ õýðýãëýñýí ãîë àðãà íü
ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã áàéñàí áºãººä 1935 îíîîñ ýõëýí æàñûí òàòâàð,
ëàì íàðààñ õóðààõ öýðãèéí òàòâàðûí õýìæýýã íýìæ, 1936 îíîîñ ýõëýí ëàì
íàðò àøèã îðëîãûí òàòâàð íîãäóóëàõ áîëîâ. 1936 îíä ëàì íàðààñ õóðààõ
òàòâàð 2,6 ñàÿ òºãðºã áàéñàí áîë, 1937 îíä 5,7 ñàÿ áîëæ íýìýãäñýí áàéíà.
Ëàì íàðûí àøèã îðëîãûí òàòâàð òýäíèé áîäèò îðëîãîîñ õýä äàõèí èë¿¿
áàéñàí ó÷èð ëàì íàðûí îëîíõè íü òàòâàðàà òºëæ äèéëýõã¿é àðãà áóþó
õ¿ðýý õèéäýý îðõèæýý. ̺í 1937 îíû IX ñàðààñ ýõëýí ëàì íàðûã óëñ
òºðèéí ýñýðã¿¿, òàãíóóëûí õýðýãò îëíîîð íü õîìîðãîëîí áàðèâ÷èëæ, øîðîí
ãÿíäàíä õîðèõ áóþó öààçààð àâ÷ øàøíûã õàð òàìõè, ëàì íàðûã ýñýðã¿¿
äàéñàí õýìýýí ñóðòàë÷èëæ áàéñàí áîëîâ÷, ºðãºí îëîí óëàìæëàëò øàøèí,
ëàì áàãø íàðààñàà í¿¿ð áóðóóëæ, òýäíèéã ¿çýí ÿäàæ áàéãààã¿é þì.
Òîäðóóëæ õýëáýë, íàì, òºð ÿíç ÿíçûí àðãà áîäëîãî áîëîâñðóóëæ õ¿÷ýýð
õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷ àðä îëíûã óëàìæëàëò øàøíààñ íü õºíäèéð¿¿ëæ
÷àäààã¿éãýýð ¿ë áàðàì øàøíû ñóðãààëèéí õýò áóðàíãóé ñóðòëûí ñºðºã
íºëººëëèéã ÷ óõààðóóëæ ÷àäààã¿é þì. Ýíý íü ÷ õýä õýäýí øàëòãààíòàé
áàéëàà. Òóõàéëáàë: 1.Íàì, òºðººñ øàøíû òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãî,
¿éë àæèëëàãàà õýòýðõèé ñ¿ðæèí, ºðººñãºë øèíæòýé áóþó áîäèò áàéäëûã
äýíä¿¿ äºâèéëãºí òàéëáàðëàæ, ò¿¿íèéãýý õóóëü öààçààð äàëàéëãàí
õýðýãæ¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áàéâ. 2. ¯íäñýí õóóëü áîëîí íàì, òºðèéí áóñàä
øèéäâýðò øàøèí, ñ¿ñýã áèøðýëèéí òóõàé óðüä ºìíº òîäîðõîéëñîí çààëòûã
äàðàà äàðààãèéíõ íü õóóëü íîöòîé çºð÷èæ áàéëàà. 3. Ìîíãîë÷óóä îëîí
çóóí æèëèéí òóðø øàøíûã äýýäëýí ñ¿ñýãëýæ, ã¿íçãèé èòãýë áèøðýëòýé
áîëñíûã áîäîëöîõã¿éãýýð õýäõýí æèëèéí äîòîð á¿õ àðä ò¿ìíýý øàøèíã¿éí
¿çýëòýí, øàøíûã ¿çýí ÿäàã÷ áîëãîõ ãýæ îðîëäîæ áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ íàì,
òºðèéí íýð õ¿íä îëíû äóíä áóóð÷ óëìààð ëàì õóâðàãóóä, òýäíèé øàâü íàð,
ñ¿ñýãòí¿¿ä íàì, òºðèéã ¿çýí ÿäàõ õàíäëàãà çóãóóõàí ãàçàð àâ÷ àâ÷ áàéâ.
ÇÕÓ, Êîìèíòåðíû ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûí ëàì íàðûã õàìãèéí àþóëòàé
äàéñàí õýìýýí òºñººëæ áàéñíûãàà ýöýñò íü õºäºëøã¿é ¿íýí ìýòýýð îéëãîõ
áîëæ, Ìîíãîëûí õóâüñãàëûã "àâðàõ" íýðèéäëýýð á¿õ ëàì íàðàà òîéðîí
á¿ñýëæ, óñòãàõûã 1936 îíîîñ ýõëýí õ¿÷ëýí øààðäàæ áàéñíû äàãóó 1937 îíû
XII ñàðûí 27-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààñ òîãòîîë
ãàðãàæ, Ìîíãîëûí á¿õ õ¿ðýý õèéäèéí ñ¿¿ë÷ áîëîõ Óëààíáààòàðûí
Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéä, Ãîëûí öàãààí ñ¿ì, Äý÷èí ãàëáûí äàöàí, Î÷èðäàðûí
ñ¿ìèéí ¿éë àæèëëàãààã á¿ðìºñºí õîðèãëîæ, Ãàíäàí õèéäèéí áàðèëãà, ýä
õºðºíãèéã óëñûí ñàíä õóðààæ, çàðèì äóãàí ñ¿ìèéã ÇÕÓ-ûí óëààí öýðãèéí
õýâëýëèéí ãàçàðò ¿íý ºðòºãã¿é øèëæ¿¿ëýí ºã÷ýý1. Èíãýæ îëîí çóóí æèë
øàøèíä ñ¿ñýãëýæ áàéñàí ìîíãîë÷óóä ìºðãºæ, èòãýë õ¿íäýòãýëýý ¿ç¿¿ëýõ
ãàíö ÷ îðîí õèéäã¿é áîëñîí íü àðä îëíû ø¿òýæ áèøðýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã

2
̺í òýíä ... òàë-549.
3
ÍÒÀ ô-1,Ä-6,ÕÍ-51, Õóóäàñ-68, ô-1, Ä-6, ÕÍ-7, Õóóäàñ-121-122, 131
1
ÍÒÀ ô-1,Ä-6,ÕÍ-51, Õóóäàñ-68, ô-1, Ä-6, ÕÍ-7, Õóóäàñ-121-122, 131

175
õàìãèéí èõýýð õààí áîîãäóóëñàí, XX çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òîõèîñîí
íýãýí òîì ãóíèãò ÿâäàë áàéëàà.

§ 4. Àðä÷èëñàí ¸ñ çàð÷èì àëäàãäàæ, òîòàëèòàð

äýãëýì òîãòñîí íü

Îëíîîð õîìîðãîëîí õýëìýãä¿¿ëýõ øèíý ¿å ýõýëæ, óëñ îðíû

óäèðäëàãà ÌÀÕÍ-ä ò¿ð øèëæñýí íü. 1900-ãààä îíû ýõíýýñ áîëîí 1917
îíû X ñàðûí õóâüñãàëûí äàðààãààñ Ìîíãîëä îëíîîðîî íýâòýðñýí áóðèàä
èðãýäèéã ÇÕÓ çàëõààí öýýðë¿¿ëæ ñóðãàìæ ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ÿíç ÿíçûí àðãà
ñýäñýí áºãººä ñîíãîæ îëñîí ç¿éë íü Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí íýãèéã ßïîíû
òàãíóóëûí õýðýãò õîëáîãäóóëæ, Îðîñîîñ ä¿ðâýí, Ìîíãîëä íóòàãøñàí
áóðèàäóóäûã îëíîîð íü ò¿¿íèé ýñýðã¿¿ á¿ëýãò õàìðóóëàí, öýýðë¿¿ëýí
çàëõààõ ÿâäàë áàéâ. ×óõàì èéì çîðèëãîîð 1933 îíû çóí ÄÕÃ-ò àæèëëàæ
áàéñàí çºâëºëòèéí ñóðãàã÷, çºâëºõ íàðûí çîõèîí áàéãóóëñàí “Ëõ¿ìáèéí
õýðýã" ãýã÷ ñ¿ð äóóëèàíòàé õýðýã ãýíýò äýãäýæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Æ. Ëõ¿ìáèéã áàðèâ÷ëàí “ßïîíû òàãíóóë” õýìýýí
ñýæèãëýæ, ÇÕÓ-ä àâàà÷èí áàéöààæ, óðüäààñ òºëºâëºñºí ÿëàà òóëãàñàí þì.
Ýíýõ¿¿ ýñýðã¿¿ õýðýã ãýã÷èä îðîëöîã÷äûã áàéöààæ, ¿íýí ìºíèéã
íîòëîõ îðîëäëîãî 1934 îíä ¿ðãýëæèëæ, Õýíòèé, Äîðíîä, Òºâèéí á¿ëýã
õýìýýí àíãèëæ, íèéò 317 õ¿íä ÿë íîãäóóëñíû äîòîð 56 õ¿íèéã öààçààð àâ÷,
260 õ¿íèéã 3-10 æèë ãÿíäàíä õîðèõîîð øèéäâýðëýæýý. ̺í ýíý õýðýãò
ÿëëàñàí 125 áóðèàä èðãýí áà 700 ãàðóé áóðèàä ºðõ àéëûã Ìîíãîëûí
íóòãààñ õººí çàéëóóëàõ òóøààëûã Ìîíãîë óëñûí åðºíõèé ñàéäàä òóëãàí,
íóóö òóøààë ãàðãóóëñàí áàéíà.
Èíãýæ 1921 îíû õóâüñãàëààñ õîéø Ìîíãîëûí òºðººñ àíõ óäàà èéì
îëîí õ¿íèéã íýã äîð ÿëëàñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õýðýã ãýã÷èéã îðã¿é çîõèîìîë
õýðýã õýìýýí ýñýðã¿¿öñýí ÄÕÃ-ûí àæèëòàí Òºãñæàðãàë, Íîðîâæàìö,
Öýðýíäàø, Øèðíýí, Äîðæäýðýì, Äîðæ, Äàøöýðýí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã óðâàí
òýðñëýã÷ õýìýýí áóóäàí àëæýý. Õàðèí ýíýõ¿¿ çîõèîìîë õýðãèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä õ¿÷èí ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã òºð çàñãààñ îäîíãîîð õºõ¿¿ëýí
øàãíàñàí áàéíà. ×óõàì ýíý ¿åýñ óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò õ¿÷ àâ÷, 1937
îíû íàìàð îðãèëäîî õ¿ðñýí þì.
Ç¿¿íòíèé àëäààã çàñàæ çàëðóóëàõ òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàñàí
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû îíö III á¿ãä õóðàë óëñ îðíû á¿õ ¿éë àæèëëàãààã
õóâüñãàëò íàì ãàíöààðàà óäèðäàæ, òºð, çàñãèéí ¿¿ðýã ðîëèéã ¿ã¿éñãýæ
áàéñíûã àíõààðóóëæ, "Íàìûí ¿¿ðýã áîë Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëóóä áà àæ
àõóé õèéãýýä ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàéãóóëàãóóäûã õ¿ðýýë¿¿ëýí îëîí íèéòèéã
äàé÷èëæ, ôåîäàëûí áàéäëûí ¿ëäýãäë¿¿äèéã óñòãàõ, Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Óëñûí á¿ðýí ýðõòýé ÿâóóëàõ õýðãèéã áàòæóóëàõ áà ãàäààäààñ õàëäàí èðýõ
äàéñíûã ýñýðã¿¿öýæ óëñàà õàìãààëàõ õ¿÷íèéã çóçààòãàõ ÿâäëóóä áîëíî"1
ãýæýý. ̺í ýíý õóðëûí òîãòîîë Çàñãèéí ãàçàð áîë òóñ "óëñûí çàñàã
çàõèðãààíû äýýä ýðõ á¿õèé ãàçàð áîëîõ áºãººä õàðüÿàò óëñûí á¿õèé ë
áàéäëûã óäèðäàíà"2 ãýæ çààñàí þì. Èéíõ¿¿ íàìûí óäèðäàõ ¿¿ðãèéã 1932
îíû çóíààñ ýõëýí íèëýýä õÿçãààðëàõ õàíäëàãà õýðýãæèæ áàéâ. ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäëàãà ÷ íàìûí áàéãóóëëàãóóä òºð çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä õóòãàëäàí
îðîëöîõûã áóðóó õýìýýí ¿çýæ áàéñàí þì. Ãýâ÷ íàìûí óäèðäàõ àæèëòàí

1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð áàðèìò áè÷èã. Õî¸ðäóãààð áîòü ÓÁ., 1984. òàë-271.
2
̺í òýíä. òàë-271.

176
çàðèì õ¿í íàìûí ðîëèéã ºìíºõ áàéäëààð íü äàõèí ñýðãýýõ õàíäëàãà
öóõàëçóóëàõ áîëæýý.
Òèéìýýñ 1933 îíû X ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðàë äýýð
Ï.Ãýíäýí íàì, çàñãèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû õýì õýìæýýã òîäðóóëæ, "Íàì
áîë çàñãèéã óäèðäàõ õýðýãò îãò õàìààðàõã¿é"1 ãýæ ìýäýãäýæ áàéëàà. Òóñ
á¿ãä õóðàë Ï.Ãýíäýíãèéí ñàíàëûã äýìæèí, "çàñàã çàõèðãààíààñ òóñ óëñûã
ýðõëýí çàõèðàõ ýðõ ¿¿ðýã áà àæèëä íü íàìààñ îðîëöîõã¿é"2 ãýæ ÌÀÕÍ-ûí
øèíý ä¿ðýìä çààñàí áàéäàã. Íàìûí ¿¿ðýã ðîëü íèéãìèéí àìüäðàëä íèëýýä
áóóðàõ õàíäëàãà äàâàìãàéëàõ áîëñîí ¿åä ÌÀÕÍ-ûí íýð õ¿íä ÷ áàñ áóóð÷
áàéâ. Òóõàéëáàë, "..1932 îíä íàìûí ãóðàâäóãààð øàëãàëòûí ÿâöàä íàìûí
42000 ãèø¿¿äýýñ îëîí õ¿í ñàéí äóðààðàà ãàð÷, 3000 ãàðóé õ¿í õººãäñºí" 3
áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø íàìä ýëñýã÷äèéí òîî õàðüöàíãóé öººð÷, 1934 îíä
íàìûí IX èõ õóðëûí ¿åä 8000 îð÷èì ãèø¿¿íòýé áîëñîí áàéëàà 4. ̺í
ÌÀÕÍ-ûí óäèðäëàãà ÷ íàìûí ä¿ðìýý çºð÷èæ 1935,1938 îíä íýã ÷ óäàà Òºâ
Õîðîîíû á¿ãä õóðëàà õóðàëäóóëààã¿é áàéíà. ̺í Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàë íü 1932-1935 îí õ¿ðòýë õóãàöààíä àëäàã îíîã
õóðàëäàæ, ààð ñààðõàí ç¿éëèéã ¸ñ òºäèé õýëýëöýæ áàéëàà. Èéì áàéäàë
óäààí ¿ðãýëæèëáýë Ìîíãîëä íàìûí äàðàíãóéëàë ÿâààíäàà á¿ðìºñºí
àðèëæ ÷ áîëçîøã¿é áàéäàë áèé áîëñîí íü Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷äûí
òààøààëä òºäèéëºí íèéöýýã¿é áàéíà. ªºðººð õýëáýë Êîìèíòåðí,
Ǻâëºëòèéí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûã áàéíãûí õàðàà õÿíàëòäàà áàéëãàæ
áàéõ õàìãèéí çîõèñòîé àðãà áîë íàìûí õÿíàëò òîãòîîõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ
áàéâ. ¯¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä 1934 îíû ñ¿¿ë÷ýýñ áóþó Íàìûí IX èõ
õóðëààñ çîõèõ øèéäâýð ãàðãóóëæ, áàòàëãààæóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëîâ.
Òèéìýýñ ÷ Êîìèíòåðí ººðèéí òºëººëºã÷äºä ìàø òîäîðõîé óäèðäàìæ ºã÷,
Ìîíãîë óðóó èëãýýñýí áàéíà. 1934 îíû IX ñàðûí 27-íä Êîììóíèñò
Èíòåðíàöèîíàëûí ÿéöýòãýõ õîðîîíîîñ ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðàëä îðîëöîõ
òºëººëºã÷人 ºãñºí çààâàðòàà: Ìîíãîëä íàìûí íºëºº áàãàñàæ áàéãààã íýí
ÿàðàëòàé çàñàæ çàëðóóëàõ ÿâäàë ãýäãèéã îíöëîí àíõààðóóëñàí áàéíà.
Íàìûí íýð õ¿íäèéã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí ýðõ
áàðèã÷èä þóã õýðõýí àíõààð÷, ÿìàð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ¸ñòîéã
Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷èä ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý
îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë: "Õóâüñãàëò Çàñãèéí íýð õ¿íä àðäûí
äóíä õ¿÷òýéãýýð ºñºæ èðñýí àòàë íºãºº òàëààñ íàìûí íýð õ¿íä òºäèé ë
ºñºæ ÷àäààã¿é èðñýí ¿ë çîõèëäîõ íýãýí òàëûí òàñàëäàë ¿çýãäñýí àìóé"1
1933 îíû ñ¿¿ë÷, 1934 îíîîñ ýõëýí ÌÀÕÍ áà "ò¿¿íèé áàéãóóëëàãà, õîðîîä
íü ººðèéí àæëûã ñóëðóóëàí, óëìàà𠺺ðèéí à÷ õîëáîãäëîî àëäàæ áàéíà
ãýäãèéã òýä àíõààðóóëæ, íàì ÷óõàì ÿìàð ¿¿ðýãòýéã îíöîëæ, íàì íü óëñ
òºðèéí òàëààð óäèðäàõ áà Çàñãèéí ãàçàð íü ýíýõ¿¿ íàìûí óëñ òºðèéí
óäèðäëàãûí ¿íäñýí äýýð õàðüÿàò óëñ îðíûã çàõèðíà ãýæ çààâ.
Òºð, çàñàã îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ íü íàì áàéõ ýñýõòýé õîëáîîòîé
õýìýýí àíõààðóóëæ "íýð àëäàð á¿õ¿é íàìã¿é àõóë õóâüñãàëò çàñàã òºð íü
óäààíààð îðøèæ ¿ë ÷àäíà. ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð íü õýðâýý õ¿íä
áàéäàëä òîõèîëäîõ àâààñ ãàãöõ¿¿ íàìààñ õàìàã õ¿÷íýý òóéëààñ ãàðãàæ

1
Ï.Ãýíäýí Íàìûí áàéãóóëëàãóóäûí ÷óõàë çîðèëò ÓÁ., 1933. òàë-33.
2
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë,øèéäâýð,áàðèìò,áè÷èã. 2-ð áîòü 1929-1940 ÓÁ.,1984 îí. òàë-344.
3
̺í òýíä. òàë-316
4
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. ÓÁ.,1996. òàë-419.
1
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. ÓÁ.,1996. òàë-406.

177
òóñëàëöàõàä ø¿òýæ, ñàÿ ººðèéí çîðèëãûã ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ àìóé. Èéíõ¿¿
ó÷ðààñ àðäûí õóâüñãàëò íàì íü èéì ýðõ áà íýð àëäàðã¿é àâààñ ìºí íýãýí
àäèë ºíº óäààíààð îðøèæ ¿ë ÷àäíà"2 ãýæýý. ̺í ÌÀÕÍ-ûí íèéò ãèø¿¿ä
äºíãºæ 8000 îð÷èì áàéãàà íü íàìûí àæèë ñóë, îëîí ò¿ìýíòýé òîãòîîñîí
õîëáîî ñóë áàéãààãèéí íîòîëãîî õýìýýí çýìëýñýí áàéíà. ÌÀÕÍ-ûí IX èõ
õóðàë Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷äèéí çààâàðëàñíû äàãóó "ÌÀÕÍ áîë àðäûí
òýðã¿¿ëñýí õóâüñãàëò õ¿÷èí áºãººä íýí óõàìñàðòàé òýðã¿¿íèé àðäóóä áà
ò¿¿íèé îþóòíûã áàãòààæ áàéãóóëàãäñàí òóñ óëñàä óëñ òºðèéí ãàíöõàí
áàéãóóëëàãà ìºí. Íàì áîë ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí
õóâüñãàëûã àìæèëòòàéãààð òóéëä õ¿ðãýõèéí òóëä àðä ò¿ìíýýñ òýìöýæ áóé
õóâüñãàëûí òýìöýýíä òýäãýýðèéí óëñ òºðèéí çîõèîí áàéãóóëàã÷ áºãººä
óäèðäàã÷ ìºí"3 õýìýýí ÌÀÕÍ-ûí øèíý ä¿ðýìä òîäîðõîéëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðàëä îðîëöñîí Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷èä äýýä
óäèðäëàãààñàà ºãñºí çààâðûã íýð òºðòýé áèåë¿¿ëýõ ýðõ áàðèã÷ íàìûí
òóõàé Ìîíãîëûí óäèðäàã÷ íàðò õ¿÷ýýð òóëãàí çºâøººð¿¿ëæ, çîõèõ øèéäâýð
ãàðãóóëñíûõàà äàðàà Êîìèíòåðíû ç¿ãýýñ ÌÀÕÍ-ûí òàëààð àíõààðàõ
ç¿éëèéã íàðèéâ÷ëàí çààñàí èëòãýõ õóóäàñ áîëîâñðóóëæ, Êîìèíòåðíû
óäèðäëàãàä 1934 îíû X ñàðûí 29-íä òàíèëöóóëñàí áàéíà. Òýðõ¿¿ èëòãýõ
õóóäñàíä Ìîíãîëûí òóõàé îëîí àñóóäëûã õºíäñºíèé äîòîð ÿëàíãóÿà
íàìûí ¿¿ðýã ðîëü íýð õ¿íä Ìîíãîëä óíàæ áàéãààãèéí ÷óõàì øàëòãààíûã
òààìàãëàí ºã¿¿ëæýý. Òóõàéëáàë, "Ãýíäýí ººðèéí õóâèéí äèêòàòóðûã
òîãòîîõûã áýëòãýõ çîðèëãîîð íàìûí íºëººëëèéã ñèñòåìòýé áºãººä
óõàìñàðòàéãààð óñòãàõûã ýðìýëçýæ áàéãàà þì áèø áèç" 1 ãýýä
Ä.Ëóâñàíøàðàâ "áèäíèé ºìíº íàìûí óäèðäàõ ðîëèéí òóõàé àñóóäàë
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéëàà"2 ãýæýý. Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷èä Ìîíãîëûí
óäèðäàã÷äûí äîòðîîñ Ä.Ëóâñàíøàðàâûã íýëýýä îíöëîí àíõààð÷ ò¿¿íèéã
íàìûí óäèðäëàãàä òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðüòàé õ¿í õýìýýí ¿çýõ áîëîëöîîòîéã
ººðñäèéí èëòãýõ õóóäñàíä òýìäýãëýæýý. ßëàíãóÿà íàìûí ¿¿ðãèéã
ºíäºðæ¿¿ëýõèéí ýñðýã áîäëîîñîî òºäèéëºí òàòãàëçàõã¿é áàéãàà
Ï.Ãýíäýíãèéí ýñðýã òóóøòàé òýìöýõ èòãýë íàéäâàðòàé õ¿ì¿¿ñ áîë
êîììóíèñò Á.Ýëäýâ-Î÷èð, Ã.Äýìèä Î. Äàø÷èðàâ íàð áºãººä òýä "
Ëóâñàíøàðàâûí õàìò ìàíàé (Êîìèíòåðí áà ÇÕÓ-ûí Ðåä.) ¿çýë áîäëûã
õàìãààëæ ÷àäàõ áºãººä õýðýâ øààðäëàãà ãàðâàë çàðèì àñóóäëààð
Ãýíäýíòýé ÷ ¿çýëöýæ ÷àäíà"3 õýìýýí òýð èëòãýõ õóóäñàíä çîðèóä öîõîí
òýìäýãëýñýí áàéâ. ¯íýõýýð ýíý òîäîðõîéëîëòûí äàãóó 1934 îíîîñ ýõëýí
Ä.Ëóâñàíøàðàâ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîã òýðã¿¿ëýõ áîëæ, Ìîíãîëûí á¿õ ýðõ
ìýäëèéã Õ.×îéáàëñàíòàé áóëààöàëäàæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý íü
Ä.Ëóâñàíøàðàâûí ¿éë àæèëëàãààíààñ ìàø òîäîðõîé õàðàãääàã. Ãýâ÷
òýðáýýð õýäýí æèëèéí äàðàà Ñòàëèíû òààëàëä íèéöýýã¿é ó÷èð õèëñ õýðýãò
õîëáîãäîæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààñ õàëàãäàæ, ÿëòíû
äàíñàíä îðñîí áèëýý. Èéíõ¿¿ 1934 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ íàìûí óäèðäàõ
òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã äàõèí ñýðãýýæ, òºð, çàñãèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã íàìûí
õÿíàëòàä îðóóëæ ýõýëñýí áàéíà. 1934-1936 îíû ýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààíä îðîí
íóòãèéí áà ¿éëäâýð, àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, àëáàí ãàçðóóäûí äýðãýäýõ
íàìûí ¿¿ð õîðîîäûí ¿¿ðãèéã àëü áîëîõîîð ºíäºðæ¿¿ëýí ¿éëäâýðëýëèéã

2
̺í òýíä òàë-409.
3
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð, áàðèìò,áè÷èã 2-ð áîòü. 1929-1940 ÓÁ.,1984. òàë-428
1
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë ÓÁ., 1996. òàë-413
2
̺í òýíä òàë-412
3
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë ÓÁ., 1996 îí. òàë-412

178
óäèðäàõàä íàìûí áàéãóóëëàãà ã¿íçãèé îðîëöîæ áàéõ áîëãîâ. "Îðîí
íóòãèéí áà ¿éëäâýð àæ àõóé, àëáàí áàéãóóëëàãûí äàðãà íàðûã íàìûí
¿¿ðèéí òýðã¿¿ëýã÷ýýð çààâàë ñîíãóóëæ áàéõ áîëëîî"4. ̺í íàìûí ¿¿ðèéí
äàðãà íàðûã áîãèíî õóãàöààíû ñóðãàëòàä õàìðóóëæ, ò¿¿íèé á¿õ çàðäëûã
óëñûí òºñ⺺ñ ãàðãóóëæ áàéëàà5. 1932 îíû äóíä ¿åýñ õîéø õýñýã õóãàöààíä
íàìûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà íýëýýä õÿçãààðëàãäìàë áàéäàëòàé
áîëñîí íü íàìûí IX èõ õóðëûí äàðààãààñ ýõëýí èíãýæ ò¿ðãýí ÿâöòàé
ººð÷ëºãäºæ áàéëàà. ßëàíãóÿà 1933 îíîîñ ýõëýí òóñ óëñûí äîðíîä õÿçãààðò
ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäàë áèé áîëñîí ÿâäëûã ÌÀÕÍ àøèãëàæ, òºð, çàñãèéí á¿õ
ýðõèéã ººðòºº òºâëºð¿¿ëýí Óëñûí Áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë
àæèëëàãààã øóóä çààæ çààâàðëàõ áîëîâ. Æèøýýëáýë: 1936 îíû I ñàðûí 23-
íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä òîãòîîë ãàðãàæ, ÇÕÓ-ûí " óëààí
öýðãýýñ òóñ óëñûí ãàçàð íóòàã äýýð ìîòîð÷èëñîí áðèãàä õî¸ð, äàéðàí
ñºíººã÷ íèñýõ îíãîöíû ýñêàäðèë íýã, ýäãýýðèéã íýí äàðóé õóðäàâ÷ëàí
èð¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ ÿâóóëñóãàé"1 õýìýýí Óëñûí Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà, Åðºíõèé ñàéä íàðò çààâàðëàæ, ¸ñîîð áîëãóóëæ áàéëàà. ̺í òºðººñ
óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ë áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, øàøíû òàëààð
ÿâóóëàõ áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã ÌÀÕÍ ººðòºº á¿ðýí òºâëºð¿¿ëæ, íàì,
òºðèéí óäèðäàõ àæèëòíààñ ýõëýýä òºð çàõèðãààíû òºâ, îðîí íóòãèéí á¿õ
øàòíû áàéãóóëëàãà, îëîí íèéò, àæ àõóéí ãàçðûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéã
òîìèëîõäîî çºâõºí íàìûí áàéãóóëëàãûí çºâøººðºë, õÿíàëòòàéãààð
ã¿éöýòãýõ áîëîâ. Ãýâ÷ íàìààñ òºð çàõèðãààíû á¿õ õýðýãò óðüäûí àäèë
õ¿÷òýé íºëººëºõ áîëæ áàéãààã Ï.Ãýíäýí çýðýã õ¿ì¿¿ñ ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí
áîëîâ÷, òýäíèéã øèíý áàðóóíòàí, ç¿¿íòýí õýìýýí çýìëýæ Ï.Ãýíäýí áîë
"íàìûí óäèðäàõ ¿¿ðãèéã çºâøººðºõã¿é áàéñàí áà ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð
òîãòíîñîí ýðõèéí òºëººíºº òýìöýõýä äýëõèéí õóâüñãàëûí õºäºë㺺í íü
ÿìàð à÷ òóñòàé áàéõûã óõâàðëàí ìýäýõã¿é çýðýã óëñ òºðèéí õîðòîé
ÿâäëóóäûã óäàà äàðààãààð ãàðãàæ áàéñàí"2 õýìýýí áóðóóòãàæ, á¿õ àëáàí
òóøààë, ñîíãóóëüò àæëààñ íü ÷ºëººëæ, ÇÕÓ-ä íóòàã çààí ñóóëãàõ
øèéäâýðèéã 1936 îíû õàâàð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë ãàðãàñàí
þì. Ýíý øèéäâýð ÌÀÕÍ óëñ îðíû á¿õ óäèðäëàãûã ººðòºº á¿ðýí ýðõòýéãýýð
òºâëºð¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí áºãººä íàìûí áàéãóóëëàãûí îðîëöîî,
çºâøººðºëã¿éãýýð èõ, áàãà ÿìàð ÷ àñóóäëûã òºð çàñãààñ øèéäâýðëýõ ýðõã¿é
áîëñîí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, íàìûí äàðàíãóéëàë ãàçàð àâàõ íºõöºë
á¿ðäæýý. Ýíý ¿åýñ ýõëýí ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàã÷èä áóþó Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Òýðã¿¿ëýã÷èä îíöãîé ýðõ ìýäýëòýé áîëæ óëñ îðíû õýìæýýíèé á¿õ àñóóäëûã
ÇÕÓ-ûí çààæ çààâàðëàñíààð øèéäâýðëýõ áîëîâ. Òýð ¿åä ÌÀÕÍ-ûí ä¿ðýìä
çààñíû äàãóó íàìûí ºäºð òóòìûí àæëûã õàìòûí óäèðäëàãà áóþó àäèë òýãø
ýðõòýé ãóðâàí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ã¿éöýòãýí øèéäâýðëýõ ¸ñòîé áàéëàà.
Ãýòýë õýðýã äýýðýý Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷, Åðºíõèé ñàéäûí
íýãä¿ãýýð îðëîã÷, ºðëºã æàíæèí (ìàðøàë), Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä
Õ.×îéáàëñàí íàì, òºðèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí ýðõòýé çàõèðàí
óäèðäàõ áîëñîí þì. ªºðººð õýëáýë 1934 îíîîñ ýõëýí íàìûí óäèðäëàãûã
ñýðãýýæ ýõýëñýí íü 1936 îíû õàâðààñ Õ.×îéáàëñàíä îíöãîé ýðõ îëãîñíîîîð
äóóñãàâàð áîëæ, àðä÷èëàë õÿçãààðëàãäàæ, òºð ¸ñ àëäàãäàæ, õóóëü õÿíàëò

4
ÍÒÀ Ô-1, Ä-1, Õ/Í-99, õóóä- 76-77
5
ÍÒÀ Ô-1, Ä-1, Õ/Í-99, õóóä- 76-77
1
ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð, áàðèìò áè÷èã 2-ð áîòü. 1929-1940 ÓÁ.,1984. òàë-493
2
̺í òýíä. òàë-515

179
çàâõàð÷, ãàíö õ¿íèé äàðàíãóéëàë çîíõèëîõ áàéäàë ãàðààãàà àâ÷, íýëýýä
õóðäàöòàé ã¿íçãèéð÷ áàéëàà.
Óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò ã¿íçãèéð÷ ýõýëñýí íü. Ìîíãîëä óëñ
òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò ã¿íçãèéðýõýä ãàäààä, äîòîîä çàðèì õ¿÷èí ç¿éë
íºëººëæýý. Þóíû ºìíº, ßïîí óëñ äîðíî äàõèíä äàéí äýãäýýæ, Àçèéã
ýçýãíýõ, óëìààð ÇÕÓ-ä äîâòëîõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. Ýíý õýðýã ÿâäëàà
ã¿éöýòãýõèéí òóëä Ìîíãîëûã ýçýëæ, ÇÕÓ-ä äîâòëîõ ò¿øèö ãàçàð áèé
áîëãîõûã èëò ñàíààðõàõ áîëîâ. Ò¿¿í÷ëýí ÇÕÓ-ûí óäèðäëàãà, ÿëàíãóÿà È.Â.
Ñòàëèí Ìîíãîë îðíû ãàäààä òàëààñ ßïîíû çàíàëõèéëýë, äîòîîäîä ëàì
íàðûí àþóë áàéãààã áàéíãà àíõààðóóëæ, òýäýíòýé ýðñ øèéäâýðòýé òýìöýë
ÿâóóëàõûã “çºâëºõ” áîëæýý.
Èíãýæ ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áàéäàë íèëýýä ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîí 1935
îíû ýöñýýð Ìîíãîëûí Åðºíõèé ñàéä Ï.Ãýíäýí áà ò¿¿íèéã äàãàëäàæ
Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ã.Äýìèä, ÄÕÃ-ûí äàðãà
Ä.Íàìñðàé íàð ÇÕÓ-ä àæëûí àéë÷ëàë õèéæ, Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷èäòàé
óóëçàæ Ìîíãîëûí äîòîîä, ãàäààä áàéäëûí òàëààð áèå÷ëýí òàíèëöóóëæýý.
ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí äîòîîä áàéäëûã íèëýýä ã¿íçãèé
ñîíèðõîæ îëîí ç¿éë àñóóæ ëàâëàñàí áàéíà. ßëàíãóÿà 1934 îíû ýöñýýð
Ï.Ãýíäýí, Õ.×îéáàëñàí, Ð.Ìýíä, Î.Äàø÷èðàâ íàðòàé Ǻâëºëòèéí ýðõ
áàðèã÷èä óóëçàõäàà ºãñºí çààâàð çºâëºãºº õýð çýðýã õýðýãæèæ áàéãààòàé
òàíèëöæýý. 1934 îíû óóëçàëòûí ¿åýð È.Â. Ñòàëèí Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûã
õýä õýäýí ç¿éëýýð õàíãàëòã¿é àæèëëàæ áàéíà õýìýýí çýìëýæ, öààøèä
áîäèòîé àæèë ºðí¿¿ë, ýðñ àðãà õýìæýý àâ ãýæ øààðäñàí áàéíà. Ëàì íàðòàé
òýìöýõã¿éãýýð óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîëûã õýðõýâ÷ õàìãààëæ ÷àäàõã¿é
ãýäãèéã È.Ñòàëèí òýìäýãëýýä "òàíàé äàéñàí áîëâîîñ ëàì íàðûí ýòãýýä ìºí
áîëìîé"1 ãýæ îíöëîí àíõààðóóëñàí áàéëàà.
Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷äûí ýíýõ¿¿ çºâëºãººã Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä
òóõàéí ¿åä òèéì ÷ çºâ ç¿éòýé ç¿éë ãýæ ¿çýýã¿é áîëîëòîé. Òèéìýýñ ÷ çàðèì
òàëààð ýðãýëçýæ òýýíýãýëçýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, ëàì íàð áîë Ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûí ãîë äàéñàí ãýäãèéã Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä
õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é áàéñàí ó÷èð ãýì çýìã¿é ëàì íàðûã ãýìò õýðýãò
òàòàõààñ àëü áîëîõîîð çàéëñõèéæ áàéëàà. Ãýòýë ýíý áàéäëûã È.Â. Ñòàëèí
îãò õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é òºäèéã¿é, ìîíãîë÷óóä ëàì íàðòàéãàà ýðñ
òýìöýõã¿é áàéíà õýìýýí äóðã¿éöýæ áàéãààãàà ýíýõ¿¿ 1935 îíû ýöñýýð
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàõäàà îíöëîí òýìäýãëýæ áàéâ. Òýðáýýð
"..Òàíàé Íàìñðàé òýðã¿¿òýé Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçàð íü óëñàà õàìãààëàõ
ÿâäàëä äîòîîäûí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ëàì íàð ëóãàà òýìöýõ ÿìàð ÷ àæèë
õèéãýýã¿é áàéíà" õýìýýí çýìëýæýý. 1933,1934 îíä È.Â.Ñòàëèíààñ ìîíãîëä
óäàà äàðàà òóëãàñàí øààðäëàãûã á¿ðýí õýðýãæ¿¿ëýýã¿é íü Åðºíõèé ñàéä
Ï.Ãýíäýíòýé õîëáîîòîé õýìýýí ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷èä ¿çýæ, ò¿¿íèéã àëáàí
òóøààëààñ íü çàéëóóëàõààð áàãàã¿é àíõààð÷ áàéëàà. Òóõàéëáàë, 1935 îíû
X ñàðûí 28-íä ÇÕÓ-ààñ Ìîíãîëä ñóóæ áàéñàí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Â.Õ.
Òàèðîâ Ìîñêâàä àëáàí òîîò èëãýýæ, Ï.Ãýíäýíã åðºíõèé ñàéäààñ
îãöðóóëàõûã øààðäàæ áàéâ1. Èíãýýä 1936 îíû ýõýýð Ǻâëºëòèéí
óäèðäàã÷äûí øààðäëàãààð Ï.Ãýíäýíã îãöðóóëæ ÇÕÓ-ä íóòàã çààí ñóóëãàâ.
Ï.Ãýíäýíã îãöðóóëñíûõàà äàðàà Äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûã Äîòîîä
ÿâäëûí ÿàì áîëãîí ºðãºòãºæ, Õ. ×îéáàëñàíã ñàéäààð íü òîìèëæ,

1
Ï.Ãýíäýí, È.Ñòàëèí íàðûí óóëçàëò ÿðèàíû òýìäýãëýëýýñ--¯íýí. 1990.01.27. ¹23.
(17553).
1
Õîðüäóãààð çóóíû Ìîíãîë (Ò¿¿õèéí òîéì) ðåäàêòîð Ì.Ñàíæäîðæ ÓÁ., 1995 îí. òàë-69.

180
"õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿" íàðòàé òýìöýõ ãîë ¿¿ðãèéã òóñ ÿàìàíä õàðèóöóóëæýý.
Ýíý áîë ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷èä 1934 îíîîñ ýõýëæ Õ. ×îéáàëñàíã îëîí óäàà
ñîðüæ òóðøñàíûõàà ýöýñò ò¿¿íä àñàð èõ íàéäâàð õ¿ëýýëãýñíèé áàòàëãàà
þì. Õ.×îéáàëñàí Äßß-ûã òîëãîéëîõ áîëñíîîð òºð, çàñàã ÌÀÕÍ-ûí ýðõ
ìýäýë áàéð ñóóðü ¿íäñýíäýý ¿ã¿é áîëæ á¿õ õýðýã ÿâäëûã çºâõºí Äßß,
Õ.×îéáàëñàí ìýäýõ áîëëîî. ªºðººð õýëáýë Ìîíãîë óëñàä Äßß
áàéãóóëàãäñàíààñ ýõýëæ, íýã õ¿íèé äóð çîðãîîðîî ààøëàõ áîëîëöîî
íýýãäýæ óëñ òºðèéí õèëñä¿¿ëýë ã¿íçãèéð÷, 1935 îíû ýöñýýð Àæ
¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûã øàòààñàí ýñýðã¿¿ á¿ëãýìèéí õýðýã, 1936 îíû
ýõýýð õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ äèâ ëàì Àãâààíæàìúÿí, Ã.Ãîí÷èãäîî,
Ë.Äàìäèíæàâ íàðûí õýðýã ãýã÷ çîõèîìîë õýðã¿¿ä ¿¿ñãýæ îëîí ëàì
õóâðàãûã ÿëëàñàí þì. 1936 îíû III ñàðä Ìîíãîëûí òºð, çàñãèéí óäèðäëàãàä
õèéñýí ººð÷ëºëòººð Ä.Äîãñîìûã Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãààð, À.Àìàðûã åðºíõèé ñàéäààð òîìèëñîí áîëîâ÷ òºð, çàñãèéí á¿õ ýðõ
çºâõºí Õ.×îéáàëñàíä øèëæñýí ó÷èð õóóëü òîãòîîõ äýýä áàéãóóëëàãà,
ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë õîîñîí îð íýð áîëæ, ºðíºæ áóé ¿éë ÿâöûã èõ òºëºâ
àæèãëàõ òºäèé㺺ñ õýòðýõã¿é áîëæýý. Ãýõäýý Ìîíãîëûí çàðèì óäèðäàã÷èä,
Õ.×îéáàëñàíãèéí äóð çîðãîîðîî àâèðëàõûã çîãñîîõ, ò¿¿íèé õýìæýýã¿é ýðõ
ìýäëèéã õÿçãààðëàõûã ýðìýëçýæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, óëñ òºðèéí ýñýðã¿¿
Ëõ¿ìáèéí á¿ëýãò îðîëöñîí õýìýýõ íýðèéäëýýð õèëñ õýðýãò ºðòñºí çàðèì
ÿëòàíä ºðøººë ¿ç¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãûã 1936 îíä Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ä.Äîãñîì, Åðºíõèé ñàéä À.Àìàð íàð ãàðãàæ, õýä
õýäýí õ¿íèéã øîðîíãîîñ ñóëëàæ, óëìààð ýñýðã¿¿ õýðýãò ãýì çýìã¿é õ¿ì¿¿ñ
îëíîîð ºðòºæ áàéãààã öààøèä õÿíàí ¿çýõ øààðäëàãàòàéã àíõààðóóëæ
áàéëàà. Ãýòýë ¿¿íèéã Õ. ×îéáàëñàí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà Ä.Ëóâñàíøàðàâ íàð ýðñ ýñýðã¿¿öýæ, Ä.Äîãñîì, À.Àìàð íàðûã ìàø
íîöòîé àëäàà õèéñýí ãýæ çýìëýí áóðóóòãàæ áàéëàà.
¯¿íýýñ õîéø Õ.×îéáàëñàíãèéí ýðõ ìýäýë á¿ð ÷ íýìýãäýæ, Äßß-ûã
ñàíõ¿¿, áîëîâñîí õ¿÷íèé õóâüä óëàì áýõæ¿¿ëýõ, ýð¿¿ , èðãýíèé õýðãèéã
òºðèéí ýñðýã õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ ãýìò õýðýãò õàìààðóóëàõ áîëæýý.
ßëàíãóÿà ëàì íàðûã ¿çýí ÿäàõ íü äýýä öýãòýý õ¿ð÷, È. Ñòàëèíû óäàà äàðàà
ñàíóóëæ áàéñíû äàãóó á¿õ ëàì íàð áîë “ýñýðã¿¿ äàéñàí”, “ßïîíû òàãíóóë”
õýìýýí áàéíãà ÿðüæ, óõóóëæ, ñóðòàë÷èëæ ëàì íàðûã îëíîîð áàðèâ÷ëàí
õîðüæ áàéëàà. Èéíõ¿¿ Õ. ×îéáàëñàíãèéí äóð çîðãîîðîî àâèðëàõ ÿâäàë
ã¿íçãèéð÷ áàéõ ¿åä 1936 îíû ýöñýýð À.Àìàð ÇÕÓ-ä àéë÷èëæ, Ǻâëºëòèéí
ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàæ ÿðèëöñàí áàéíà. Òýð ¿åä È.Ñòàëèí À.Àìàðò
îíöëîí àíõààðóóëæ, "Ìîíãîë óëñ ëàì íàðàà äàðóé óñòãà, ÷óõàì ÿàæ
óñòãàõûã áè ìýäýæ áàéíà. Õàðèí Åðºíõèé ñàéä òà ýíý àæëûã ÿâóóëàõàä
õóâèéí çºâøººðºë ºãºõ íü ÷óõàë áàéíà" ãýæýý. Óëñ òºðèéí áîäëîãîä
íóõàöòàé õàíääàã À.Àìàð Ìîíãîë óëñ íýã çóóí ìÿíãà ãàðóé ëàìòàé,
òýãýõýýð òýð îëîí õ¿íèéã óñòãàíà ãýäýã ¿íýõýýð áèåë¿¿ëæ ç¿ðõëýìã¿é ç¿éë
õýìýýí óõààð÷, ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàñàí áîëîâ÷ È.Ñòàëèí õ¿ëýýí àâààã¿é
áàéíà. È.Ñòàëèí áîëîí ò¿¿íèéã àÿëäàí äàãàëäàãñàä 1936 îíû ýöñýýð
À.Àìàðûã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõ ¿åä ò¿¿íä òóëãàñàí äýýðõ øààðäëàãûã òýðáýýð
ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí áîëîâ÷ á¿õ ýðõèéã ººðòºº àâñàí Õ.×îéáàëñàí, Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õýìýýõ íýð òºäèé òóøààëòàé áîëîâ÷,
÷óõàìäàà Õ.×îéáàëñàíãèéí äîòíî òóñëàã÷ áîëñîí Ä.Ëóâñàíøàðàâ íàð ëàì
íàðûã óñòãàõ àæèë ãàðäàí óäèðäàæ, õýðýãæ¿¿ëæ áàéëàà.
Èéíõ¿¿ 1936 îíû õàâðààñ ýõëýí Ìîíãîëûí óëñ òºð õÿìàð÷, ºíãºí
äýýðýý òºð, çàñàã, õóâüñãàëò íàì óðüäûí àäèë ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ

181
áàéãàà ìýò õàðàãäàâ÷ ÷óõàìäàà áîë Õ.×îéáàëñàí íàì, òºð, çàñãèéí õàìàã
õýðãèéã ÇÕÓ-ûí ÷àíä õÿíàëò, áàéíãûí çààâðûí äîð ÿâóóëæ áàéâ. 1936 îíû
ýöýñ áîëîõîä Ìîíãîëûí óäèðäàõ àæèëòíóóäààñ È.Ñòàëèíä òààëàãäàõ
öîðûí ãàíö õ¿í íü Õ.×îéáàëñàí áîëæ òîäîðñîí áîëîâ÷, òýðáýýð ¿éë
àæèëëàãààãàà öààøèä õýðõýí ÿâóóëàõààñ ò¿¿íèé õóâü çàÿà øèéäâýðëýãäýõ
¸ñòîé áàéâ. Èéìýýñ ÷ Õ.×îéáàëñàí ººðèé㺺 àâðàõûí òóëä ÇÕÓ-ûí
óäèðäàã÷äûí çààâðûã º÷¿¿õýí ÷ çºð÷èõã¿é õýðýãæ¿¿ëæ ¿íýí÷ øóäàðãàà
¿ç¿¿ëæ, È.Ñòàëèíä áàò íàéäâàðòàé õ¿í ãýäãýý õàðóóëàõûã õè÷ýýõ áîëñîí
þì. Õ.×îéáàëñàí Äßß-íû ñàéäààð òîìèëîãäìîãöîî ººðòºº ñààä áîëîõ
õ¿ì¿¿ñèéã öýâýðëýõ òàëààð îíöãîé àíõààð÷, þóíû ºìíº Öýðãèéí ÿàìíû
ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí Ã.Äýìèä, Åðºíõèé ñàéä À.Àìàð íàðûã àëáàí
òóøààëààñ íü îãöðóóëàõ àðãà ñýäýæ ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, òýðáýýð
1936 îíû III ñàðä Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷äàä çàõèäàë áè÷èæ, "íºõºð Äýìèä
òóñ íàìûí õî¸ðäóãààð á¿ãä õóðàë õóðàëäàæ òàðñíààñ õîéø ¿ë çîõèëäîõ,
òîõèðîìæã¿é, æèãø¿¿ðòýé õýðã¿¿äèéã ¿éëäýõ íü áàãà áèø áîëñîí … Ìàíàé
õóâüñãàëûí í¿ä ÷èõ áîëîõ óëñûí äîòîîäûã õàìãààëàõ ãàçðûí àïïàðàòûã
ººðèéí õóâèéí àøèã òóñàä õýðýãëýæ, ººðèéí äóóëãàâàðòàé çýâñýã áîëãîõûã
õè÷ýýí çîðüñîí àæèë ÿâóóëëàãà õèéõèéã îðîëäîõ áîëñîí"1 ãýæ ã¿òãýí
òîäîðõîéëæýý. ̺í " À.Àìàð áîë … äàí ãàíö Ìîíãîëûí òºëººíºº ¿íýõýýð
ñàíàà ñýòãýëýý çîâîîæ áàéäàã áîëîâ÷ … À.Àìàð íü íàìàéã ò¿¿íë¿ãýý ëàì
íàðûí òóõàé, Äîòîîä ÿàì ãýõ çýðýã äîòîîä àñóóäàë äýýð ñàíàë íèéëäýãã¿é
ãýã÷èéã ìýäýõ áîëîâ÷ áè õóâüäàà ò¿¿íä èõ ë ñàéí áàéäàã áºë㺺"2 ãýæ
áè÷ñýí áàéäàã íü òýðáýý𠺺ðòºº ñààä òîòãîð áîëæ áîëçîøã¿é áóþó ò¿¿íèé
¿éë àæèëëàãààã ýñýðã¿¿öäýã õ¿ì¿¿ñèéã òºð, çàñãèéí óäèðäëàãààñ çàéëóóëæ
ºãºõèéã ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷äàä ñàíóóëæ, òýäíýýñ äýìæëýã àâàõûã õ¿ññýíèé
íîòîëãîî þì. Õ.×îéáàëñàí Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷äààñ ºãñºí ¿¿ðýã
äààëãàâðûã ÷èí ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëæ áàéãààãàà ÷ áàñ òîäîðõîéëîí îéð îéð
ìýäýãäýæ áàéâ. Æèøýýëáýë: 1937 îíû Y ñàðä ÇÕÓ-ûí äîòîîäûã õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãàä çàõèäàë áè÷èæ,
"Áèä òîì òîëãîé ëàì íàðò ýõ îðíîîñîî óðâàæ òàãíóóë õèéæ, çýâñýãò
áîñëîãîä áýëòãýñýí ãýäýã ÿë òóëãàí òàâàí óäàà òàñëàí øèéòãýõ ¿ç¿¿ëýõ
õóðàë çîõèîæ, íºõºð Ñòàëèíû çºâëºãººã àæèë õýðýã äýýð áèåë¿¿ëæ ÷àäàâ.
Òàñëàí øèéòãýõ ýäãýýð õóðàë íü äýýä ëàì íàðûí íýð õ¿íäèéã íýã ìºñºí
ãóòààâ"3 õýìýýí áè÷èæ, ººðèéíõºº àæëûí òàëààð ìýäýýëæ áàéëàà.
Õ.×îéáàëñàí óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýõýýñýý èë¿¿
È.Ñòàëèíû çààâðûã õýðýãæ¿¿ëýõýä á¿õ õ¿÷ ÷àäëàà çîðèóëàõ áîëñîíä
Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä áàðàã öºìººðºº äóðã¿éöýæ, Õ.×îéáàëñàíã
äýìæèõýý áîëüæ, õàðèí ÷ ò¿¿íèéã ýñýðã¿¿öýæ áàéëàà. Õ. ×îéáàëñàí ÇÕÓ-ûí
óäèðäàã÷äûí äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ áàéãààäàà ýðäýæ, ººðèéã íü ýñýðã¿¿öýæ
áóé õ¿ì¿¿ñèéã ¿ë òîîìñîðëîæ áàéñàí áîëîâ÷ çàðèì òîõèîëäîëä
ººðèéíõºº ¿éë àæèëëàãààíä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ áóé ä¿ð ¿ç¿¿ëæ, íýð
õ¿íä íü îëíû äóíä óíàæ, ÿâààíäàà äýìæëýã àâ÷ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõýýñ
áîëãîîìæèëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, òýðáýýð 1937 îíû ýõýýð óëñûí ïðîêóðîð
×.×îéäîãñ¿ðýí, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Ã.Öýðýíäîðæ íàðòàé õàìòàðñàí òóøààë
ãàðãàæ, Äßß-íû àæèëä õóóëèéí õàðàà õÿíàëò òîãòîîõ, õóóëü ¸ñ çàâõðóóëàõ
ÿâäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ÷èãëýë á¿õèé çààëò îðóóëñàí áàéíà. Ãýâ÷
Õ.×îéáàëñàí ýíý òóøààëàà õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð îãòõîí ÷ ñàíàà

1
Ë.Áàò-Î÷èð "×îéáàëñàí. Íàìòðûí íü áàëàðõàéã òîäðóóëàõóé…" ÓÁ.,1996. òàë-114.
2
̺í òýíä òàë-114-115
3
̺í òýíä. òàë-116.

182
òàâèàã¿éãýýð ¿ë áàðàì Äßß-íû ìºðäºí áàéöààëò õóóëü áóñààð ÿâàãäàæ
áàéãààã èë÷èëñýí ø¿¿ìæëýëèéã øóóä íÿöààæ, õóóëü õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãààñ Äßß-íû àæèëä ñààä ó÷ðóóëæ áàéíà õýìýýí çýìëýýä, Äßß-
íû àæëûã äýìæèõã¿é áîë ººðºº á¿õ àëáàí òóøààëààñàà îãöðîõ òóõàéãàà
ìýäýãäýæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíä ºðãºäºë ãàðãàæ áàéâ. Òýð ¿åèéí ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîî ÷ Õ.×îéáàëñàí ÿàãààä èéì èõ ýðõ äàðõòàé áîëñíûã ñàéòàð
ìýäýæ áàéñàí ó÷èð ò¿¿íèé ºðãºäëèéã õ¿ëýýí àâìàãöàà 1937 îíû Y ñàðûí
31-íä òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿äèéíõýý õóðëààð õýëýëöýæ. àðãà áóþó Õ.
×îéáàëñàíãèéí áàéð ñóóðèéã äýìæèæ, Äßß-íû õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã
òàñëàí çîãñîîõîä ÿìàð ÷ íºëººëºë ¿ç¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéíà. ×óõàì ýíý ¿åýñ
ýõýëæ Õ.×îéáàëñàí ººðèéã íü ýñýðã¿¿öñýí á¿õíèéã ýëäâýýð ñ¿ðä¿¿ëæ öàã
õóãàöàà àëäàõã¿éãýýð õàðèó àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñàí íü ÿâààíäàà ò¿¿íèé
ººäººñ ¿ã õýëýõ õ¿íã¿é áîëæ, óëìààð óëñ îðíûã íèéòýä íü õàìàðñàí èõ
ò¿ãø¿¿ð ýõýëæ, õ¿í á¿õýí áîäîë ñàíààãàà èë ãàðãàæ õýëýõýý áîëüñîí
áàéíà. ªºðººð õýëáýë Õ.×îéáàëñàíãèéí áóðóó ¿éë àæèëëàãàà õàðü ã¿ðíèé
äààëãàâðààð õèéãäýæ áàéãààã óõààðñàí õýí áîëîâ÷ ò¿¿íèé ººäººñ ¿ã
õýëæ, àìü íàñàà çîëèîñëîõîîñ ñýðãèéëýõ áîëñîí áàéíà.
Èíãýæ Ìîíãîëûí äîðíîä õÿçãààðò õèëèéí áóäëèàí ãàðàõ áîëñíûã
ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷èä ìàø ñîðãîãîîð àøèãëàæ, Ìîíãîëä àþóëòàé áàéäàë áèé
áîëëîî, òàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ ÿâäàë íýí ÷óõàë
áîëëîî. Òàíàé ëàì íàð áîë ßïîíòîé íèéëýí óëñ îðíîî ñ¿éðýëä ó÷ðóóëàõàä
áýëýí áàéãàà õ¿ì¿¿ñ, èéìä ëàì íàðûíõàà àñóóäëûã õ¿÷èðõèéëëèéí àðãààð
ò¿ðãýí øóóðõàé øèéäâýðëý õýìýýí òóëãàæ ýíý òàëààð Õ. ×îéáàëñàíä
òîäîðõîé çààâàð ºã÷, ãàðäàí õýðýãæ¿¿ëýõèéã ò¿¿íä òóëãàí äààëãàñíààð
Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîâîðõîí òîõèîëäñîí èõ õýëìýãä¿¿ëýë ýõëýõ íºõöºë
á¿ðäñýí áàéíà.
Óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò îðãèëäîî õ¿ðñýí íü. Õ.×îéáàëñàí
Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷äûí äààëãàâàð, çààâðûã ¿íýí÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä õýä õýäýí îíöãîé àðãà õýìæýý àâñíû äîòîð Äßß-íû îðîí òîîã
ºðãºòãºæ, ýðõ ìýäëèéã íü íýìýãä¿¿ëæ, Ǻâëºëòººñ óðüæ àæèëëóóëäàã
ìýðãýæèëòýí, ñóðãàã÷ íàðûí òîîã ýðñ îëøðóóëñàí áàéíà. ̺í Äßß-íû
ñàéäûí òóøààë çààâàð çºð÷ñºí áóþó áèåë¿¿ëýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéã øóóä
öààçààð õîðîîæ áàéõ òóõàé îíöãîé òóøààëûã Õ. ×îéáàëñàí 1937 îíû ýõýýð
ãàðãàñàí áºãººä ò¿¿íäýý äóëäóéäàí ÿìàð ÷ ãýì çýìã¿é õ¿ì¿¿ñèéã òàãíóóë,
òóðøóóë, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýìýýí îëíîîð íü áàðèâ÷èëæ áàéëàà.
Òóõàéëáàë, 1937 îíû çóí Öýðãèéí ÿàìíû òàãíóóëûí õýëòñèéí äàðãà
Á.Î÷èðáàòûã áàðèâ÷ëàæ õîðüñîí áºãººä ÿã òýð ¿åä ÇÕÓ-ä íóòàã çààãäàí
ñóóæ áàéñàí Ï.Ãýíäýí, Ì.Ãîìáîæàâ, Æ.Öýâýýí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã
áàðèâ÷èëæýý. ÇÕÓ-ûí Äîòîîä õýðãèéí àðäûí êîìèññàðûí ãàçàð Ï.Ãýíäýí,
Ö. ªëçèé íàðûã áàéöààæ, òýäíèéã Æ.Ëõ¿ìáèéí õýðýãò îðîëöîæ áàéñàí áà
ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàãäñàíààñ õîéø Ã.Äýìèä, Ï.Ãýíäýí íàð óóë õýðãèéã
¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéñàí ãýäýã ìýä¿¿ëýã ãàðãóóëæ àâñàí áàéíà. ßã ýíý ¿åä 1937
îíû YIII ñàðûí 23-íä ìàðøàë Ã.Äýìèä ÇÕÓ-ä àëáàí õýðãýýð îäîõ çàìäàà
õîðëîãäîí íàñ áàðæýý. Ò¿¿íýýñ ãàíöõàí õîíîãèéí äàðàà ÇÕÓ-ûí ÄÕÀÊ-ûí
ãàçðûí îðëîã÷ ñàéä Ì.Ï.Ôðèíîâñêèé ÁÕß-íû îðëîã÷ ñàéä Ñìèðíîâ, ÇÕÓ-
ààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñóóõ á¿ðýí ýðõò ýë÷èí òºëººëºã÷ Ñ.Í. Ìèðîíîâ íàð
Óëààíáààòàðò èðæ, ßïîíîîñ ÁÍÌÀÓ-ûã ýçëýõ òºëºâëºãºº ãýã÷èéã Ìîíãîëûí
óäèðäàã÷äàä òàíèëöóóëæ "õóéâàëäààí" ãýã÷ ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí 115
õ¿íèé íýðñèéí æàãñààëòûã Äßß-íû ñàéä Õ. ×îéáàëñàíä ãàðäóóëñàí áàéíà.
Ýíýõ¿¿ 115 õ¿íèé íýðñèéí äîòîð ÁÍÌÀÓ-ûí ÿàì, òóñãàé ãàçàð, öýðãèéí

183
ÿàìíû óäèðäàõ àæèëòíààñ ýõëýýä òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí
õààã÷èä, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ñàëáàðûí àæèëòíóóä
áàéëàà. ̺í ýñýðã¿¿ Ï.Ãýíäýíãèéí ìºðäºí áàéöààëòûí ìýä¿¿ëýã ãýã÷èéã
áàñ àâ÷èðñàí áàéëàà. Ì.Ï.Ôðèíîâñêèé èðñíèé äàðààõàí 1937 îíû IX ñàðûí
2-íä Õ. ×îéáàëñàíã Öýðãèéí ßàìíû ñàéä, Á¿õ öýðãèéí æàíæíààð òîìèëîâ.
¯¿ãýýð Õ.×îéáàëñàíãèéí ýðõ ìýäýë á¿ð ÷ ºñºæ, õàìãèéí îëîí òóøààë
õàâñàðñàí óäèðäàõ àæèëòàí áîëñîí òºäèéã¿é, èõ õèëñä¿¿ëýëòèéã
ñàíàñíààðàà õýðýãæ¿¿ëýõýä ÿìàð ÷ ñààä òîòãîð ó÷ðàõààðã¿é áîëæýý.
Èíãýýä 1937 îíû IX ñàðûí 10-íû øºíº ÇÕÓ-ûí ÄÕÀÊ-ûí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí
íýðñèéí æàãñààëòûí äàãóó öýðýã, òºð çàõèðãàà ñî¸ëûí ñàëáàðûí àæèëòàí
69 õ¿íèéã íýã çýðýã áàðèâ÷èëñíààð Ìîíãîë îðíûã íèéòýä íü õàìàðñàí èõ
çàëõààí öýýðë¿¿ëýëò, íèéòýýð íü õîìîðãîëîí õèëñä¿¿ëýõ àæèëëàãàà
ãàðààãàà ýõýëñýí áàéíà. Ýñýðã¿¿ òàãíóóë õýìýýõ õàðäëàãààð áàðèâ÷ëàõ
õ¿ì¿¿ñèéí òîî õîíîã õîíîãîîð íýìýãäýæ áàéñàí áºãººä òýäíèé õýðãèéã
ýöýñëýæ øèéäâýðëýõ "Îíöãîé á¿ðýí ýðõò êîìèññ" ãýã÷èéã Õ.×îéáàëñàíãààð
äàðãàëóóëæ, ãèø¿¿äýä íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ä.
Ëóâñàíøàðàâ, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Ã.Öýðýíäîðæ íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé
áàéãóóëàõ òîãòîîëûã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õàìòàðñàí
õóðëààñ ãàðãàæýý. Ýíý íü àðä÷èëëûã õÿçãààðëàæ, òºðèéí õóóëü öààçûí
õýì õýìæýýã õºñºðä¿¿ëæ, Õ. ×îéáàëñàíã äóð çîðãîîðîî ààøëàõ áîëîìæ
íºõöºë á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí òºäèéã¿é óëñ òºðèéí õèëñä¿¿ëýë ÿìàð ÷
õÿíàëòã¿éãýýð ãàçàð àâ÷ õàâòãàéðàõàä á¿ð ÷ ò¿ëõýö áîëñîí áàéíà. Öººõºí
õîíîãèéí äîòîð îëîí ìÿíãàí õ¿íèéã õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýãò
áàðèâ÷èëñíààð øîðîí ãÿíäàí õ¿ðýëöýõýý áîëüñîí ó÷èð 1937 îíû X ñàðûí
7-íä ¨íçîí õàìáà Ö.Ëóâñàíõàéì÷èã, äýä õàìáà Á.Äàìäèí, Ìàíçóøèð õóòàãò
õýìýýõ Ñ.Öýðýíäîðæ òýðã¿¿òýé 20 ãàðóé õ¿íèéã ÿëëàõ ø¿¿õ õóðàë çîõèîí
áàéãóóëæ, 16 õ¿íèéã öààçààð àâàõ, 5 õ¿íèéã ÿíç á¿ðèéí õóãàöààãààð
ãÿíäàíä õîðèõ, íýã õ¿íèéã 3 æèë òýíñýí õàðãàëçàõààð øèéäâýðëýæýý.
¯¿íýýñ õîéø òºäèé ë óäàëã¿é ìºí ñàðûí 18-21-íä Óëñûí äýýä ø¿¿õ
òàñëàõ ãàçðûí õóðàë ýõýëæ, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí
õýðýãò îðîëöñîí õýìýýõ íýðèéäëýýð ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèé ñàéäûí
õî¸ðäóãààð îðëîã÷ Ã.Ñàìáóó, Á¿õ öýðãèéí æàíæíû îðëîã÷ Ë.Äàðüçàâ,
Öýðãèéí ÿàìíû æàíæèí øòàáûí äàðãà Æ.Ìàëæ, óëñûí ïðîêóðîð
Ì.ßäàìñ¿ðýí, Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í Á.Ëàìæàâ, Çàñãèéí
ãàçðûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ×.ªëçèé-Î÷èð, Àðäûã ãýãýýð¿¿ëýõ ÿàìíû
ñàéä Ö.Áàòòºìºð, Õóÿãò áðèãàäûí äàðãà Ä.Æàìüÿíæàâ, Á¿õ öýðãèéí
ýìíýëãèéí ãàçðûí äàðãà Ë.Äýíäýâ, Æàíæèí øòàáûí ãóðàâäóãààð ãàçðûí
äàðãà Á.Î÷èðáàò, Õîðøîîäûí õîëáîîíû îðëîã÷ äàðãà ¨.Æèãæèä, Òýýõ
ãàçðûí äàðãà Ä.ßíäàã, èõ áóóíû õóðàíäàà Ö.ªëçèé, Äîðíîä àéìãèéí
ÿàìíû äàðãà Î.Øàãäàð çýðýã 14 õ¿íèé õýðãèéã îëíû ºìíº òàñëàí
øèéòãýæýý. ßïîíû òàãíóóëûí á¿ëýã Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñíûã Äîòîîä
ÿâäëûí ÿàì ñîðãîãîîð èëð¿¿ëæ ÷àäëàà ãýäãèéã ºðãºí îëîíä èòã¿¿ëýõ
ÿâäàë ýíýõ¿¿ ø¿¿õ õóðëûí ãîë çîðèëãî áàéëàà. Òèéìýýñ ÷ äýýðõ íýð á¿õèé
õ¿ì¿¿ñò á¿ãäýä íü öààçààð àâàõ ÿë íîãäóóëààä ºí÷èí õ¿¿õä¿¿äòýé Á.
Ëàìæàâ, Î.Øàãäàð íàðò ºðøººë ¿ç¿¿ëæ, ãÿíäàíä õîðèõ áîëñîí áàéíà.
¯¿íýýñ õîéø îëîí ìÿíãàí èðãýíèéã Äßß-íû øèéäâýðýýð áàðèâ÷èëæ,
ÿíç á¿ðèéí õèëñ õýðýã òóëãàæ, ýëäâýýð ñ¿ðä¿¿ëýí çîäîæ çàí÷èæ, çîâîîæ
òàìëàæ, áàéöààæ áàéñíû óëìààñ îëîí õ¿í øîðîíãèéí õ¿íä íºõö뺺ñ áîëæ
àìü íàñàà àëäñàí áà áàðèâ÷ëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí èõýíõ íü àðãàã¿éí ýðõýíä
õèëñ õýðýã õ¿ëýýæ ÿíç á¿ðèéí õýìæýýíèé ÿë çààãäàæ áàéëàà. Ñýæèãòíýýð

184
òàòàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõèä íü ÿïîíû òàãíóóë õýìýýõ ÿë òóëãàí
õ¿ëýýëãýñýí áà õýðãèéã íü òàñëàí øèéäâýðëýõäýý "ÿëëàãäàã÷èéã" ø¿¿õ
õóðàëä îðîëöóóëàëã¿éãýýð, ºì㺺ëºã÷ àâàõûã çºâøººðºõã¿é, øèíý÷èëñýí
ìºðäºí áàéöààëò àâàëã¿éãýýð òàñëàí øèéäâýðëýæ áàéëàà. ̺í ÿëòíû
ÿëûí õýìæýýã óðüä÷èëàí áýëòãýõ áà ÿëòàí õ¿í ÿìàð õóãàöààíû ÿëòàéãàà ÷
ìýäýõã¿é áàéõ òîõèîëäîë îëîíòàà áàéæýý. 1937 îíû íàìðààñ 1940 îí
õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Äîòîîä ßâäëûí ßàìíààñ çîõèîí áàéãóóëñàí õèëñ
õýðãèéí äîòîð "Ãýíäýí, Äýìèäèéí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ áàéãóóëëàãà", "¨íçîí
õàìáà, Äýä õàìáà íàðûí ýñýðã¿¿ áàéãóóëëàãà" ãýã÷ áîëîí òýäýíòýé
õîëáîîòîé áàéñàí ãýãäýõ "Óëààí Ï¿ðýâèéí õýðýã", "14-èéí õýðýã", "Äàìáà,
Íàéäàí íàðûí õýðýã", "Àìàð, Äîâ÷èíãèéí õýðýã", "Ëóâñàíøàðàâ, Ëîñîë,
Äîãñîì íàðûí õýðýã", "Áààñàíæàâ, Ñýíãýäîðæèéí õýðýã", "Ýñýðã¿¿ íàðûí
ãýð á¿ëèéíõíèé á¿ëýã õýðýã" ãýã÷èä 30000 øàõàì õ¿íèéã õàìðóóëæ, 20000
ãàðóé õ¿íèéã öààçààð àâ÷, 5700 ãàðóé õ¿íèéã ÿíç á¿ðèéí õóãàöààãààð õîðèõ
ÿë íîãäóóëæýý. Íèéò öààçëóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð 17000 îð÷èì ëàì
õóâðàãà áàéëàà1. Õàðèí Ï.Ãýíäýíä õýä õýäýí óäàà òîäîðõîé çààâàð ºã÷,
ëàì íàðûíõàà àñóóäëûã øèéäâýðëý ãýñíèéã òýðáýýð È.Ñòàëèíû ñýòãýëä
íèéöòýë õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäààã¿é áà À.Àìàðò ÷ ìºí ë äýýðõ øààðäëàãàà
òóëãàñíûã òýðáýýð ìºí ë çîõèõ ¸ñîîð íü áèåë¿¿ëýýã¿é ó÷èð 1937 îíû
íàìðààñ ýõëýí áàðàã ëàì íàðûã õàðäàæ ñýðäýæ, õ¿ðýý õèéäèéã íü àëáàäàí
õààõ áà ëàì íàðûí àëü óõààëàã õýñãèéã íü ñîíãîí áàðèâ÷èëæ, ýñýðã¿¿
õýðýã òóëãàí ÿë íîãäóóëæ áàéëàà. ¯¿íýýñ áîëæ ÿìàð ÷ ãýì çýìã¿é áóþó
¸ñîî ñàõèñàí õóâðàãóóä õýäýí ìÿíãààðàà àìèà çîëèîñîëñîí áóþó øîðîí
ãÿíäàíä õîðèãäîõ áîëæ õýëìýãäýãñäèéí äèéëýíõè îëîíõè ëàì íàð áîëñîí
þì.
Óëñ òºðèéí èõ õîìîðãîä ºðòñºí õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð öººíã¿é
ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñûí õýìæýýò ýðõò ýçýí
õààíû áýëáýñýí õàòàí Í.Ãýíýíïýë (1905-1938), Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, Á¿õ
öýðãèéí æàíæèí Ã.Äýìèäèéí ãýðãèé Áîãäàíîâûí Íàâ÷àà (1906-1937),
ò¿¿íèé ýã÷ Á.Çèíà, ÄÕÃ-ûí äàðãà Ä.Íàìñðàéí ãýðãèé Ì.Äóëìàà (1907-1937),
õîøóóíû äàðãà Ä.Äóíãàðæèä (1901-1933), áàãø Ç.Äîëãîð (1906-1939) çýðýã
ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñíû äîòîð Ä.Äóíãàðæèä, Á.Íàâ÷àà íàð æèðýìñýí áàéñíûã
º÷¿¿õýí ÷ õàéõðààã¿é íü õ¿íëýã ¸ñíîîñ àíãèä, ¿çýøã¿é æèãø¿¿ðò ÿâäàë
áîëñîí áàéíà. ̺í Ã.Äýìèäèéí òºðñºí ýöýã, àõ, ä¿¿ íàðûã, Ç.Øèæýýãèéí
òºðñºí ýöýã, õî¸ð àõûã õîðîîæ áàéñíû ñàöóó õîðèí íàñ õ¿ðýýã¿é õýä õýäýí
çàëóó÷óóäûã õóâèëãààí ä¿ðä òîäîðñîí ýñýðã¿¿ õýìýýí áàðèâ÷èëæ, ÿë
íîãäóóëæ áàéñàí áà 70-ààñ äýýø íàñòàé, õ¿íä ºâ÷èíä íýðâýãäñýí îëîí
õ¿íèéã ñýæèãòíýýð òàòàæ, àìü íàñûã íü õîõèðîîæ áàéâ.
1937îíîîñ ýõýëñýí õýëìýãä¿¿ëýëòèéã Õ. ×îéáàëñàíãèéí õàìòààð
ãàðäàí çîõèîí áàéãóóëàõàä ÇÕÓ-ûí äîòîîäûã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí
òîìèëîëòîîð Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí Ì.Ô.×èáèñîâ, ×îïÿê, Ãîëóá÷èê,
Êè÷èêîâ, Ñêîêîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. 1937 îíû íàìðààñ
èä îðãèëäîî õ¿ðñýí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ÿâöàä òóñ óëñûí òºð, çàõèðãàà, íàì,
îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àæèëòàí îëîí õ¿í ºðòºæ àìü íàñàà
àëäñàíààñ ãàäíà, çîõèõ ä¿ðýì æóðìûí äàãóó òºð, çàõèðãààíû òºâ îðîí
íóòãèéí àëáàí ãàçðûí ýðõ áàðèã÷èä áàðàã òîëãîé äàðààëàí ýñýðã¿¿
õýìýýí áàðèâ÷ëàãäæýý. Òóõàéëáàë: 1934 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí VII õóðëààñ, òóñ
óëñûí òºð çàõèðãààíû óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà áîëîõ Óëñûí Áàãà õóðëûí

1
"Àðäûí ýðõ" 1998-09-18 ¹ 214, ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýí çàìíàë. ÓÁ., 1996 îí. 74.

185
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà, òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í, Åðºíõèé ñàéä, ò¿¿íèé õî¸ðäóãààð
îðëîã÷, òºðèéí åñºí ÿàì, ÿàìíû òóñãàé ãàçðûí òýðã¿¿í áà äýä ñàéä, äàðãà,
îðëîã÷ õîðü ãàðóé õ¿íýýñ áóþó çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äýýñ çºâõºí Õ.
×îéáàëñàí, Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ ÿàìíû äýä ñàéä Ä.Ïóíöàã õî¸ð ¿ëäýæ,
áóñàä íü õýðýãò òàòàãäñàí áà òýäíèé äàðààãààð òîìèëîãäñîí õîðü îð÷èì
õ¿íèé ìºí èõýíõ íü õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýìýýí ñýæèãëýãäýí, àìü íàñàà
àëäæýý. Óäèðäàõ àæèëòíóóä íü õýðýãò òàòàãäñàíààñ áîëæ òºðèéí äýýä ýðõ
áàðèõ Óëñûí Èõ õóðàë 1934 îíîîñ ýõëýí, ãóðâàí æèë òóòàìä õóðàëäàæ áàéõ
¸ñòîé áîëîâ÷ 1940 îí õ¿ðòýë îãò õóðàëäñàíã¿é, ìºí æèë òóòàì õóðàëäàæ,
Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû òàéëàí, óëñûí òºñâèéí òºëºâëºëò
õýëýëöýæ áàéõ ¿¿ðýãòýé Óëñûí Áàãà õóðàë 1935,1938 îíä ìºí õóðàëäààã¿é
áàéíà.
Õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä òºðèéí óäèðäàõ àæèëòíûã òîìèëîõ õóóëèéí
çààëò õºñºðäºæ áàéëàà. Òóõàéëáàë Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ íàðûã Óëñûí
Áàãà õóðëààð òîìèëîõîî áîëüæ, Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð
õýëýëöýí òîìèëæ áàéñàí áà áóñàä àñóóäëûã îð íýðèéí òºäèé õýëýëöýõ
áîëæýý. ̺í òºðèéí ÿàìíû ñàéä, ãàçðûí äàðãà íàðûã òîìèëîõ
îãöðóóëàõäàà á¿ðýí áóñ á¿ðýëäýõ¿¿íòýé Óëñûí Áàãà õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð õýëýëöýí øèéäâýðëýæ áàéëàà. ªºðººð õýëáýë,
òºðèéí õóóëü ¸ñ íîöòîé çºð÷èãäºæ áàéâ. ßëàíãóÿà òºð, çàñãèéí óäèðäàõ
àæèëòíóóäûã ÿìàð ÷ õýðý㠺俿ëýýã¿é áàéõàä íü È.Ñòàëèíû øóóä çààâðààð
áàðèâ÷ëàæ áàéñàí ÿâäàë áîë òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñ Ǻâëºëòèéí ýðõ
áàðèã÷äûí á¿ðýí ýðõøýýëä îðñíûã íîòîëæ áàéäàã. Õýäèéâýýð òºð, çàñãèéí
çàðèì íýãýí õóðëûí øèéäâýðò õóóëü ¸ñ çºð÷èæ áàéíà ãýäãèéã òýìäýãëýæ
áàéñàí áîëîâ÷, ò¿¿íèéã áîäèòîé àæèë õýðýã áîëãîõ òàëààð åð àíõààð÷
áàéñàíã¿é. Æèøýýëáýë 1939 îíû õàâàð ÁÍÌÀÓ-ûí 22 äóãààð áàãà õóðàë
"õ¿íèéã áàðèâ÷ëàõ ÿâäàëä õóóëèéã õàòóóãààð áàðèìòëàí, ïðîêóðîðûí
çºâøººð뺺ð áóþó ø¿¿õèéí òîãòîîë ¸ñîîð ã¿éöýòãýæ áàéõûã”1 çààñàí
òîãòîîë ãàðãàæ áàéñàí áîëîâ÷ ýíý çààëòàà óã õóðàë ººðºº çºð÷èæ, Åðºíõèé
ñàéä À.Àìàðûã ýñýðã¿¿ õýðýãò áàðèâ÷èëæ, "äýýä àíãèéí ëàì íàð áà ôåîäàë
íàðûí õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ àæèë ÿâóóëëàãûã áóò íèðãýõ ÿâäàëä òºðºë
á¿ðèéí ýñýðã¿¿öëèéã ó÷ðóóëæ, ¿íýí õýðýã äýýðýý òýäíèéã øóóä õàìãààëàõ
áàéäàëä îðñîí áàéíà" ãýäýã õèëñ çýìëýëèéã ò¿¿íä òóëãàñàí áàéäàã.2 1939
îíû YII ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà Ä.Äîãñîìûã
õýðýãò áàðèâ÷èëñíààñ õîéø òóñ óëñûí òºðèéí òýðã¿¿íèéã ñîíãîí
òîìèëîõã¿é æèë îð÷èì õóãàöàà ºíãºðººæ, òºð, àðä÷èëëûí çàð÷ìûã íîöòîé
çºð÷èæ áàéëàà. Åð íü 1937-1940 îíä, Ìîíãîëûí òºðèéí òýðã¿¿íýýð
ñîíãîãäîæ áàéñàí Ïýëæèäèéí Ãýíäýí (1895-1937), Æàíöàíãèéí
Äàìäèíñ¿ðýí (1898-1938), Ëîñîëûí Ëààãàí (1887-1940), Àãäàíáóóãèéí
Àìàð (1886-1941), Äàíñðàíáèëèãèéí Äîãñîì /1884-1941/ çýðýã òàâàí õ¿í áà
åðºíõèé ñàéä àñàí õýä õýäýí õ¿í èõ õèëñä¿¿ëýëòýä ºðòºæ, àìü íàñàà
àëäñàí þì. Òýð ¿åä óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ ñàëáàðò àæèëëàæ, òºðèéí
àëáà ã¿éöýòãýæ áàéñàí æèðèéí öýðãýýñ ýõëýýä äýýä, äóíä, áàãà òóøààëûí
îôèöåðóóä îëíîîðîî õýðýãò òàòàãäñàíû äîòîð ãåíåðàëòàé ä¿éöýõ¿éö
öîëòîé äýýä òóøààëûí äàðãà íàðûí 84,6 õóâèéã áàðèâ÷èëæ, îëîíõèéã íü
öààçàëñàí áàéíà. 1937-1940 îíä Öýðãèéí ßàìíû äàðãà, àð òàë, òåõíèêèéí
àëáàíû áîëîí óëñ òºðèéí àæèëòàí 70 ãàðóé õ¿í, õóãàöààò öýðãèéí àëáàí
õààã÷ 140 ãàðóé õ¿í õýëìýãäñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ 1936 îíä Ìîíãîëûí öýðýã
1
ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ, áàãà õóðàë. ¯íäñýí õóóëü òóíõàãóóä ÓÁ., 1956 òàë- 368.
2
̺í òýíä. òàë-373.

186
àðìèä àëáà õàøèæ áàéñàí 1706 äàðãà íàðûí òàë èë¿¿ õóâèéã “ýñýðã¿¿
äàéñàí” õýìýýí áàðèâ÷èëñàí áà 760 ãàðóé äàðãà Õ. ×îéáàëñàíãèéí 221
òîîò òóøààëûí äàãóó ººðñäèé㺺 òàãíóóëûí õýðýãò õîëáîîòîé õýìýýí
èë÷èëæ, ÿëòíû øèðýýíä øèëæñýí áóþó àæëààñàà õàëàãäæýý. Èéì áàëìàä
ÿâäëûí óðøãààð óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäàë ñóëàð÷, ÿìàð ÷
òóðøëàãàã¿é õ¿ì¿¿ñèéã öýðãèéí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä òîìèëæ áàéëàà.
1922 îíîîñ ãàðààãàà àâ÷, 1937 îíä èä îðãèëäîî õ¿ð÷, 1940-ººä îíîîñ õîéø
îëîí æèëèéí òóðø ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ¿ðãýëæèëñýí óëñ òºðèéí
õèëñä¿¿ëýëò áîë ýíý çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òîõèîñîí õàìãèéí àþóìøèãò
ÿâäàë, ã¿í õàð òîëáî áàéëàà. Ýíýõ¿¿ õèëñä¿¿ëýë ¿¿ññýí, ã¿íçãèéðñýí íü
õýä õýäýí òîäîðõîé øàëòãààíòàé þì. Òóõàéëáàë, 1920 îíû çóíààñ ýõëýí
Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí òàëààð îíöãîé àíõààð÷, óëìààð
1921 îíîîñ ýõëýí òóñ óëñûí äîòîîä, ãàäààä á¿õ àñóóäëûã øóóä
ººðñäèéíõºº áîäîæ òºëºâëºñíººð õýðýãæ¿¿ëýõèéã òóëãàí øààðäàæ áàéëàà.
Ãýòýë Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí îëîíõè íü òýðõ¿¿ òóëãàëòûã õ¿ëýýí àâàõààñ
òàòãàëçàõ áóþó ýñýðã¿¿öýõ òîõèîëäîë öººíã¿é áàéñàí áºãººä òèéì
õ¿ì¿¿ñèéã ýõýí ¿åäýý àëáàí òóøààëààñ íü îãöðóóëæ áàéñàí áîë äàðàà íü
òèéì õ¿ì¿¿ñèéã ÇÕÓ-ä íóòàã çààí ñóóëãàæ óõóóëæ ñýíõð¿¿ëýí, ººðèéíõºº
äóóëãàâàðòàé ã¿éöýòãýã÷ áîëãîõûã õè÷ýýæ áàéñàí áîëîâ÷ òýäíèé îëîíõè íü
¿çýë áàðèìòëàëààñàà íÿöàõã¿é áàéñàí ó÷èð õàðèéí òàãíóóë, òóðøóóë
õýìýýí ã¿æèð õýðýãò ºðòºæ àìü íàñàà àëäàæ áàéëàà.
Åð íü ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí äóíä Êîìèíòåðí, ÇÕÓ-ûí çààâàð
çºâëºãººã ¿ã äóóã¿é õ¿ëýýí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã ÷èí ¿íýíýýñýý äýìæäýã õ¿í
òóí öººí áàéñàí. ßëàíãóÿà 1921-1928 îíä Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäàõ
àæèëòíóóä áàðàã öºìººðºº Ǻâëºëòèéí çààâðûã Ìîíãîëûí áàéäàëä
íèéöýæ çîõèöîõã¿é áàéãààã èë òîä ýñýðã¿¿öýõ áóþó ó÷èðëàí òàéëáàðëàæ
áàéñàí áèëýý. Ãýâ÷ òýäíèéã Ǻâëºëòèéí ýñðýã ¿çýëòýé, êàïèòàëèñò îðíûã
íààøòàé ¿çäýã áàðóóí îïïîðòóíèñòóóä õýìýýí àëáàí òóøààëààñ íü
çàéëóóëæ áàéâ.
ßëàíãóÿà 1933 îíä Ëõ¿ìáèéí ýñýðã¿¿ òàãíóóëûí õýðýã ãýã÷èéã
Ǻâëºëòèéí çààâðààð çîõèîæ, îëîí õ¿íèéã õèëñä¿¿ëñýí òýð ¿åýñ Ìîíãîëûí
ýðõ áàðèã÷äûí çàðèì íü òóõàéëáàë, Ï.Ãýíäýí, À.Àìàð, Ä.Äîãñîì çýðýã
õ¿ì¿¿ñ ÇÕÓ-ààñ Ìîíãîëä ÿâóóëæ áóé áîäëîãîä èëýðõèé ýðãýëçýõ áîëñîí
áºãººä òýð ¿åýñ ýõëýæ Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷èä Ìîíãîëûí ýðõ ìýäýë á¿õèé
õ¿ì¿¿ñèéí äóíäààñ Ǻâëºëòºä ÷èí ¿íýí÷ õ¿ì¿¿ñèéã ýðæ îëîõ, ñîðüæ
øàëãàõ, øèëæ ñîíãîõ áîëñîí áºãººä òýðõ¿¿ ñîíãîëò øàëãóóðò òóí öººõºí
õ¿í òýíöñýí áîëîëòîé áàéäàã. Òóõàéëáàë, Õ. ×îéáàëñàí, Ã.Äýìèä, Á.Ýëäýâ-
Î÷èð, Ä.Ëóâñàíøàðàâ, Ð.Ìýíä, Î.Äàø÷èðýâ çýðýã õýäõýí õ¿í òîäîðõîé
õóãàöààíä ººðèé㺺 õýí áîëîõûã õàðóóëàõ ¸ñòîé áàéëàà. Ãýâ÷ òýäíýýñ
ãàíöõàí Õ. ×îéáàëñàí èòãýë íàéäâàð äààõóéö ¿íýí÷ õ¿íýýð øàëãàðàí
¿ëäýæ, Ìîíãîëûí õóâüñãàë, íàì, òºð, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàëä
"äàéñàãíàã÷", "õàðèéí òàãíóóë òóðøóóëä ¿éë÷ëýã÷", "õîðëîí ñ¿éòãýã÷" íàðûã
ÇÕÓ-ûí øóóä çààâàð, áàéíãûí õÿíàëòûí äîð çàëõààí öýýðë¿¿ëýõ áîëñíîîð
èõ õýëìýãä¿¿ëýëò îðãèëäîî õ¿ð÷,àñàð èõ óðøèã äàãàâàð ó÷ðóóëñàí áèëýý.
Ýöñèéí ýöýñò, Ìîíãîëä áîëñîí óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò íü èõ
ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíäûí àøèã ñîíèðõëûí ìºðãºë人í, ãåîïîëèòèêèéí õàÿëãà
áàéñàí þì.

187
 § 5. Äýëõèéí II äàéíû íºëºº, äàðàìò

Õàëõ ãîëûí äàéí. Äýëõèé äàõèíûã ò¿ãø¿¿ëñýí ôàøèçì, äàéíû

àþóë Ìîíãîë îðíûã òîéðîîã¿é áèëýý.
XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõíýýñ Àçèä õ¿÷ ò¿ðýìãèéëýõ ñàíààðõëàà
òºðèéí áîäëîãûí õýìæýýíä òóíõàãëàõ áîëñîí ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä
áàðèìòëàõ áîäëîãî, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìàà 1927 îíä “Òàíàêàãèéí
ìåìîðàíäóì” õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîéëñîí õýìýýí íýëýýä
ñóäëàà÷èä ¿çäýã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà 1930-ààä îíû ýõýí ¿åä á¿ñ íóòãèéí óëñ
òºðèéí äîòîîä àìüäðàë ºíãºöõºí õàðàõàä ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ àëõàì õèéõýä
òîõèðîìæòîé áàéâ. Õÿòàäàä ººð õîîðîíäîî ñºðãºëäºí òýìöýëäñýí õýä
õýäýí çàñãèéí ãàçàð áóé áîë÷èõñîí, ×àí Êàé Øè-ãèéí òýðã¿¿ëñýí
Íàíæèíãèéí çàñãèéí ãàçàð Ãóàíäóíû ýðõ áàðèã÷èäòàé ºðñºëäºæ, äýýð íü
Öèàíñèä òºâëºðñºí Õÿòàäûí óëààí àðìèòàé äàéòàæ áàéâ. Ǻâëºëò-
Õÿòàäûí äèïëîìàò õàðèëöàà Õÿòàäûí äîðíîä òºìºð çàì äýýð ãàðñàí
áàéëäààíààð øàëòàãëàí òàñðààä áàéñàí þì. ÇÕÓ-ûí äîòîîä áàéäàë
õ¿íäýðñýí ó÷ðààñ öýðýã àðìèà øèíý÷ëýõ áîëîìæ õîìñ áàéâ.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä Ìàíæóóð, óëìààð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòàã ðóó
ñàíààðõàæ áàéëàà. Ìàíæóóðààð Àçè, Åâðîïûã õîëáîñîí òºìºð çàì
ºíãºðä㺺ñ ãàäíà áàéãàëèéí áàÿëàã èõòýé íóòàã àæ. ßïîíû öýðýã 1931îíû
IX ñàðûí 18-íä Ì¿ãäýí õîòûã äîâòîëæ, 1932 îíû I ñàðûí 3-íä Ìàíæóóðûã
ýçëýâ. Óëìààð Ìàíæ ÷èí óëñûí ñ¿¿ë÷èéí ýçýí õààí Ïó-è-ã çàëæ Ìàíæ ãî
óëñ áàéãóóëñíàà çàðëàæ, ìºí îíû IX ñàðä ßïîíû öýðãèéí õ¿÷èéã íóòàã
äýâñãýðòýý áàéðëóóëàõ òóõàé öýðãèéí õîëáîîíû ãýðýý áàéãóóëæ, Êâàíòóíû
àðìèéí êîìàíäëàã÷èéã Ìàíæãî äàõü ßïîíû ýë÷èí ñàéäààð òîìèëîâ.
Ìàíæóóðò ¿¿ññýí öýðýã äàéíû íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäóóëàí,
¯íäýñòí¿¿äèéí Õîëáîî /Ëèãà íàöèé/ ÀÍÓ, Àíãëè, Ôðàíö, Èòàëè, Ãåðìàíû
òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé êîìèññ áàéãóóëæýý. Êîìèññ íºõöºë
áàéäëûã ñóäàëæ, ¿íýëæ ä¿ãíýõ ãýñýýð áàéòàë ßïîí, Ìàíæóóðûã ýçëýýä
çîãññîíã¿é, Õºëºí áóéð, Æèðýì, Çîñò, Çóó-Óä çýðýã ÷óóëãàíûã ýçëýí
àâòîíîìèò Ìîíãîë ìóæ ãýã÷èéã Ìàíæ ãî óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéãóóëñàí íü
öààø öààøäûí àëõìàà çºâòãºõ óëñ òºðèéí áàøèð òîîöîî áàéñíûã òºäºëã¿é
ºðíºñºí ¿éë ÿâäàë õàðóóëæ ºãºâ.
Ç¿¿í õîéò Õÿòàäûã ýçëýí àâñàí ßïîíû öýðã¿¿ä 1934 îíû ýöýñ 1935
îíû ýõýýð ÁÍÌÀÓ-ûí äîðíîä õèëä òóëæ èðæ, õèëèéí äàãóó öýðãèéí õ¿÷
õóðèìòëóóëàõ, çàñìàë áà òºìºð çàì, õîëáîîíû øóãàì òàâüæ, íèñýõ
îíãîöíû áóóäàë, öýðãèéí áýõëýëò áàðüæ áàéãóóëæ ýõýëæýý. ̺í
Ǻâëºëòèéí ìýäýëä áàéñàí Äîðíîä Õÿòàäûí òºìºð çàìûí òàëààð ÇÕÓ,
ßïîíû õîîðîíä 1934-1935 îíä ãýðýý õýëýëöýýð õèéãäýæ, 1935 îíû III ñàðä
Ìàíæ ãî óëñ õóäàëäàí àâñíààð Ìàíæóóðò ßïîíû äàíãààð íî¸ðõîõ ¿¿ä
õààëãà íýýãäýâ.
Óëñ îðíû òºñºâ ñàíõ¿¿ õýäèé áýðõøýýëòýé áàéñàí ÷ ÁÍÌÀÓ-ûí
çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã çóçààòãàõàä ÷èãëýñýí øàò
äàðààòàé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, 1 ä¿ãýýð ìîðüò
êîðïóñûã 10 äóãààð ìîðüò äèâèçèéí óäèðäëàãûí õàìò òàòàí áóóëãàæ, 6,
8,17 äóãààð ìîðüò õîðîîäûã áèå äààñàí òóñãàé àíãè áîëãîâ. ̺í 2 äóãààð
ìîðüò êîðïóñ, 7 äóãààð ìîðüò äèâèç, 11 ä¿ãýýð òóñãàé ìîðüò õîðîîíû áèå
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã öîìõòãîæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1933 îíä àðìèéí 4 ä¿ãýýð ìîðüò

188
äèâèçèéã 16 äóãààð òóñãàé ñóìàíãèéí õàìò òàòàí áóóëãàæ, 4 ä¿ãýýð ìîðüò
õîðîî áîëãîâ. Åã¿çýðèéí 10 äóãààð ìîðüò õîðîîã 18 äóãààð òóñãàé ìîðüò
õîðîî õýìýýí ßðóóòàä áàéðëóóëæ, Çàìûí-¯¿äèéí 11 ä¿ãýýð òóñãàé ìîðüò
õîðîîã 1934 îíîîñ 34 ä¿ãýýð òóñãàé ìîðüò õîðîî áîëãîí Äàðüãàíãûí 19
ä¿ãýýð ñóìàíã 1934 îíû äóíäóóð 35 äóãààð òóñãàé ìîðüò õîðîî áîëãîí
ººð÷ëºí áàéãóóëàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1936 îíû I ñàðûí 23-íû
ºäðèéí õóðëààð “Óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé” àñóóäëûã àâ÷
õýëýëöýí ãàðãàñàí òîãòîîëäîî ÌÀÕÖ-èéí òîî õýìæýýã îëøðóóëæ, 17000
õ¿ðòýë,… äîòîîäûã õàìãààëàõ öýðãèéã 2500 õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëýõ, ýíý îíû 6
ñàðûí 1 õ¿ðòýë á¿õ öýðãèéã øèíý÷ëýí áàéãóóëàõ”-ûã òºð çàñãèéí áîëîí
öýðãèéí äýýä óäèðäëàãàä äààëãàâ.
Ößß, Á¿õ öýðãèéí æàíæíû òóøààëààð 8 äóãààð ìîðüò äèâèçèéã
Ìàòàäàä øèíýýð áàéãóóëàí, 7 äóãààð ìîðüò äèâèçèéã Áàéøèíòàä
áàéðëóóëàâ. Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìàíä õóÿãò òàíêèéí öýðãèéã óäèðäàõ ãàçàð
áàéãóóëæ, çàðèì ìîðüò äèâèçèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ìîðüò õîðîî áèé áîëãîâ.
̺í æàíæèí øòàáûí õàðüÿàíä àâòîìàøèíû áîëîí åðäèéí õºñãèéí
äèâèçèîí, ìîðüò äèâèç¿¿äýä õèìèéí ñàëàà, á¿õ öýðãèéí áýëòãýëèéí ãàçðûí
õàðüÿàíä èíæåíåð áàðèëãûí õýëòýñ áàéãóóëæýý.
ÌÀÕÖ-èéí íèéò áèå á¿ðýëäýõ¿¿í 16,6 ìÿíãà áîëæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà
ìàíàé íóòàã äýýð Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí ìîòîìåõàíèêæñàí áðèãàä,
òóñãàé õîðîî, ñºíººã÷ íèñýõ îíãîöíû ýñêàäðèëü, òóñãàé îòðÿä, äàéðàã÷
îíãîöíû òóñãàé îòðÿä çýðýã íèéò 3200 ãàðóé õ¿íòýé õ¿÷ Áàÿíò¿ìýí,
Òàìñàãáóëàã, Ìàòàä, ªíäºðõààí, Óëààíáààòàð çýðýã ãàçàð áàéðëàæ áàéâ.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷äûí öýðýãëýí äîâòëîõ àþóëûí ýñðýã ñºðºí çîãñîõûí
¿¿äíýýñ öýðýã àðìèà áýõæ¿¿ëýõ, øèíý çýâñýã òåõíèêýýð õàíãàõàä æèë
á¿ðèéí óëñûí òºñâèéí íýëýýä õýñýã áóþó òóõàéëáàë: 1934 îíä 34,7, 1938
îíä 52,5 õóâèéã1 òóñ òóñ çàðöóóëæýý.
Ìàíàé óëñûí òºð çàñàã çýâñýãò õ¿÷íèéã áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõàä
àíõààð÷, 1920-èîä îíû ñ¿¿ëýýñ ýõëýí ÇÕÓ-ûí öýðãèéí àêàäåìèóäàä õ¿ì¿¿ñ
ÿâóóëàí ñóðãàæ, 1930-ààä îíû ýõ ãýõýä íýëýýí òîîíû õ¿í òºãñºæ èðñíýýð
íàðèéí ìýðãýøñýí öýðãèéí ¿íäýñíèé áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëîõ ýõëýë
òàâèãäñàí áàéíà.
̺í ÇÕÓ-ûí öýðãèéí äóíä ñóðãóóëüä ñóðàëöóóëàõààð îëîí çàëóóñûã
èëãýýæ áàéâ. Öýðãèéí åðºíõèé ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéã ÷àíàðæóóëàõ
çîðèëãîîð 1937 îíä Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ,
12-17 íàñíû õ¿¿õäèéã 4-6 æèëèéí õóãàöààãààð ñóðãààä äàðàà íü Öýðãèéí
åðºíõèé ñóðãóóëüä äýâø¿¿ëýí ñóðãàäàã òîãòîëöîîã áóé áîëãîâ.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä 1934 îíû äóíä ¿åýñ ýõëýí Ìîíãîë óëñûí äîðíîä
õèë äýýð ºäººí õàòãàëãà ¿éëäýí, õèë çºð÷èõ, õèëèéí õàðóóëóóä ðóó äîâòëîõ
áîëîâ. 1934 îíû YII ñàðûí 26-íä ßïîí, Ìàíæèéí òàëààñ çýâñýã á¿õèé 6 õ¿í
õèë íýâòðýí îðæ, Äîðíîä àéìãèéí Õóíò ñóìûí íóòãààð õ¿í ìàë ò¿éâýýñýí
áîë, 9 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íä äàõèí çýâñýãëýñýí ýòãýýä¿¿ä õèë çºð÷èí èðæ, àãò
ìîðüä äýýðýìäýâ. Èéìýðõ¿¿ ÿâäàë áàéíãà ãàð÷, õèëèéí õàðóóëóóäòàé
áóóäàëöàõ íü õýâèéí ¿çýãäýë ìýò áîëæýý.
Ìàíàé óëñûí äîðíîä õèë äýýð áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîí ýíý ¿åýð
Åðºíõèé ñàéä Ï.Ãýíäýí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä, Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçðûí
óðèëãààð 1934 îíû X ñàðûí 21-íýýñ XII ñàðûí 2-íä ÇÕÓ-ä àéë÷èëæ,

1
Ìîíãîë àðäûí àðìèéí 50 æèë. ÓÁ., 1971 îí. òàë-11.

189
È.Â.Ñòàëèí, Â.Ì.Ìîëîòîâ íàðòàé óóëçñàí áèëýý. Ýíý óóëçàëòààð “öýðãèéí
äîâòîëãîîíû àþóë çàíàëóóäûã àëü áîëîõ àðãààð çàéëóóëàõààð óðüäààñ
ñýðãèéëýõ õýðýãò áèå áèåñòýý òóñëàõ áà ìºí õýðýâ ÁÍÌÀÓ áà Ǻâëºëèéí
Çàñàãò Íèéãýì Æóðàìò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õîëáîîò óëñûã ÿìàð íýãýí
ãóðàâäóãààð ýòãýýä äîâòîëáîë áèå áèåäýý òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý” õýìýýñýí àìàí
õýëýëöýýð áàéãóóëàâ.
ßïîí, Ìàíæèéí ç¿ãýýñ õèéõ ºäººí õàòãàëãûí öàð õ¿ðýý 1935 îí ãàðñààð
óëàì ºðãºæñºí. Õàëõûí ñ¿ì îð÷ìîîð 1935 îíû I ñàðûí 26-íä ßïîí,
Ìàíæèéí öýðã¿¿ä äîâòëîí, ýçëýí àâñíààð ÁÍÌÀÓ, Ìàíæãî óëñûí
õîîðîíäûí “õèëèéí áóäëèàí” ãýã÷ ¿¿ññýí áèëýý. ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð
ýë áàëìàä àæèëëàãààã ýñýðã¿¿öñýí íîîòûã Ìàíæ ãî óëñûí çàñãèéí ãàçàðò
èëòãýõèéí ñàöóó “ººðñäèéí áèåñèéã õàìãààëàõûí òóëä ýíãèéí ÿìàð ÷
ýñýðã¿¿öýëã¿éãýýð óõðàí çóãàòàõ áóñ, õàðèí òýäíèé ºìíººñ ãàë íýýæ
ýñýðã¿¿öâýýñ çîõèíî” õýìýýõ øèéäâýð öýðýã àðìèäàà ºãºâ.
Ãýòýë 1935 îíû XII ñàðûí 24-íä Áóëàí äýðñíèé õàðóóë ðóó äàõèí
öýðãèéí õ¿÷ýýð äîâòîëëîî. Õàðèí ýíý óäàà ìàíàé öýðýã õàðèó øèéäâýðòýé
ýñýðã¿¿öýí òóëàëäàæ, òýäíèéã óõðààñàí þì.
ßïîí, Ìàíæèéí òàë õèëèéí ìºðãºë人íèéã õèëèéí øóãàì òîäîðõîé áóñ
áàéãààãààñ ¿¿äýëòýé ó÷èð “ õèë òîãòîîõ” íü ÷óõàë õýìýýí òàéëáàðëàæ áàéâ.
ªºðººð õýëáýë, Ìàíæãî óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîë ìóæ áàéãóóëñíû ó÷èð
èéì áàéñàí àæ.
Ìàíæãî óëñ ìàðãààíòàé àñóóäëûã õýëýëöýõýä áýëýí áàéãààãàà 1935
îíû II ñàðûí 1-íä Ìîíãîëûí òàëä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýâ. ×èíãýýä Ìîíãîë,
Ìàíæóóðûí áàãà õóðëûã 1935 îíû YI ñàðûí 3-íä Ìàíæóóð ºðòººíä
ýõýëæýý. Òóñ áàãà õóðàëä îðîëöñîí ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷äèéã Á¿õ öýðãèéí
æàíæíû 2 äóãààð îðëîã÷ Ã.Ñàìáóó àõàëæýý.
Ìàíæãî-ãèéí òºëººëºã÷èä “ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàãò áàéíãà îðøèí ñóóæ,
÷ºëººòýé ÿâæ, ººðèéí çàñãèéí ãàçàðòàé õîëáîî áàðüæ áàéõ ýðõ á¿õèé
òºëººëºã÷ ñóóëãàõ, ¿ã¿é áîë Òàìñàã ñ¿ìýýñ ç¿¿í òèéø áàéãàà öýðãýý òàòàõ
øààðäëàãà òàâüæýý. Ýöýñò íü õèëèéí áóäëèàíûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýãòýé õî¸ð
òàëûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí õàìòàðñàí êîìèññ áàéãóóëàõ, á¿ðýí ýðõò
òºëººëºã÷èéí ãàçàð õàðèëöàí áàéãóóëàõ òóõàé çàð÷ìûí òîõèðîëöîîíä
õ¿ðýýä çàâñàðëàæýý.
Áàãà õóðàë ò¿ð çàâñàðëààä, 1935 îíû X ñàðûí 2-íîîñ 1935 îíû XI
ñàðûí 25-íä äàõèí õóðàëäàæ, õèëèéí áóäëèàíûã çîõèöóóëàõ õîëèìîã
êîìèññ áàéãóóëàõ, á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ ñîëèëöîõ, õààíà ñóóëãàõ òóõàé
¿ðãýëæë¿¿ëýí õýëýëöæýý. Ìîíãîëûí òàë á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí ãàçàð íýã
íýãèéã õàðèëöàí ñîëèëöîæ, Ìàíæóóð, Òàìñàã ñ¿ìä ñóóëãàõ, Ìàíæóóð
ºðòººíä ñóóõ ÁÍÌÀÓ-ûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Ìàíæóóðûí îðîí íóòãèéí
ýðõ áàðèã÷äûí òºëººëºã÷èäòýé, Òàìñàã ñ¿ìä ñóóõ Ìàíæãî óëñûí á¿ðýí ýðõò
òºëººëºã÷ Ìîíãîëûí îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷äûí òºëººëºã÷èäòýé õàìòðàõ
çàìààð àíõàí øàòíû õî¸ð êîìèññ áàéãóóëàõ, Ìîíãîë-Ìàíæóóðûí õèëèéí
ýíý õýñýãò ãàðñàí àëèâàà ìºðãºë人íèéã äýýðõ êîìèññóóä øèéäâýðëýæ
áàéõ, øèéäýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðâýë ÁÍÌÀÓ, Ìàíæãî óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ
òîìèëîãäñîí Á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷人ñ á¿ðäñýí õèëèéí õîëèìîã êîìèññ
øèéäýæ áàéõ òóõàé ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Õàðèí Ìàíæãî óëñûí òàë
òºëººëºã÷èéí ãàçðûã Óëààíáààòàð, Áàÿíò¿ìýí, Òàìñàã ñ¿ì, ×àí ÷óí
/Ìàíæãî-ãèéí íèéñëýë/, Õàéëààð, Ìàíæóóð ºðòººíä áóþó ãóðàâ ãóðâàí
á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ õàðèëöàí ñóóëãàõ ñàíàëòàé áàéâ. Õî¸ð òàë ººð

190
ººðèéí ñàíàë äýýð õàòóó çîãññîí òóë áàãà õóðëûí àæèëëàãàà ìóõàðäàëä
îðæ, çàâñàðëàñàí áàéíà.
ßïîí, Ìàíæãî-ãèéí òàë ººðñäèéí ñàíàà áîäëûã öýðãèéí õ¿÷ýýð
äàëàéëãàí òóëãàíà ãýäãýý õýëýëöýýðèéí ÿâöàä õýëæ áàéñàí òºäèéã¿é
õýëñýí ¿ãýíäýý õ¿ð÷, Áóéð íóóðûí õàâèàð öýðýãëýí äîâòëîâ. Ýíý õýðýã
ÿâäàëòàé õîëáîãäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçðààñ 1935 îíû XII ñàðûí 22-
íä ãàðãàñàí íîîòîíä “ßïîí, Ìàíæóóðûí àíãèóäààñ ÁÍÌÀÓ-ä óðüä õîæèä
ñîíñîãäîîã¿éãýýð õàëäàí äîâòëîõ ÿâäëàà öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ãýñýí
àëèâàà îðîëäëîãî íü õ¿íä õîõèðîë ó÷ðóóëíà ãýäãèéã Ìàíæãî-ãèéí çàñãèéí
ãàçàðò àíõààðóóëàõûã ìàíàé çàñãèéí ãàçàð ¿¿ðãýý õýìýýí ¿çýõèéí õàìò ýíý
á¿õíèé õàðèóöëàãà íü Ìàíæãî óëñ áîëîí ýäãýýð õàëäëàãàä öýðýã íü
õàìãèéí èäýâõòýé îðîëöîæ áàéãàà ßïîíû çàñãèéí ãàçàðò íîãäîíî”
õýìýýæýý.
ÁÍÌÀÓ-ä Êâàíòóíû àðìè öºìðºí îðîõîîñ ÇÕÓ èõýä áîëãîîìæèëæ
áàéâ. Ýíý ÷ áàéð ñóóðèíûõàà ¿¿äíýýñ õî¸ð îðíû õîîðîíä òîãòîîñîí
öýðãèéí õàðèëöààã õóóëü÷ëàí áàòàòãàõ çîðèëãîîð Åðºíõèé ñàéä Ï.Ãýíäýíã
äàõèí Ìîñêâàä óðüæýý. 1935 îíû XII ñàðûí 11-íýýñ 1936 îíû I ñàðûí 9-íä
àéë÷èëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ößß-
íû ñàéä Ã.Äýìèä, ÄÕÃ-ûí äàðãà Ä.Íàìñðàé íàð îðñîí áºãººä È.Â.Ñòàëèí,
Â.Å.Âîðîøèëîâ, Â.Ì.Ìîëîòîâ íàðòàé óóëçàæ, õî¸ð îðíû öààøäûí õàìòûí
àæèëëàãàà õèéãýýä õàðèëöàí òóñëàëöàõ òàëààð áýëòãýãäýæ áàéãàà
ïðîòîêîëûí òóõàé ÿðèëöñàí áàéíà. Ìàíàé òºëººëºã÷èä çýð çýâñýã, öýðãèéí
ìýðãýæèëòíýýð òóñëàõûã õ¿ñýæ áàéæýý. Õàðèí Ñòàëèí óëààí àðìèéí
“ìîòîð÷èëñîí õî¸ð áðèãàä á¿õèé õ¿÷èéã Ìîíãîëä îðóóëàõàà ìýäýãäñýí”
áàéíà.
Һ뺺ëºã÷äèéã áóöàæ èðñíèé äàðààõàí õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðëààð Ãýíäýí, Äýìèä, Íàìñðàé íàðûí òàéëàíã
õýëýëöýýä, ÇÕÓ-ààñ öýðãèéí òóñëàìæ õ¿ñýõýýð øèéäâýðëýæýý. Óã òîãòîîëä:
1. “…Óëààí öýðãýýñ òóñ óëñûí ãàçàð íóòàã äýýð ìîòîð÷èëñîí áðèãàä
2, äàéðàí ñºíººã÷ îíãîöíû ýñêàäðèëü 1, ýäãýýðèéã íýí äàðóé õóðäàâ÷ëàí
èð¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ ÿâóóëñóãàé.
2. Ìàíàé óëñûí äîòîð áàéãàà óëààí öýðãèéí àíãèóäûã õýâýýð
¿ëäýýõèéã õ¿ñýõ…”-ýýð çààæýý.
Õ¿ñýëòèéã Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð ¸ñîîð áîëãîñíîî 1936 îíû II
ñàðûí 1-íä ìýäýãäñýí áàéíà. Õàðèí Öýðãèéí ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ã.Äýìèä,
ÇÕÓ-ààñ àâàõ öýðãèéí òóñëàìæèéã òàéâàí áà äàéíû ¿åèéí õýìýýí ñàëãàí
çààãëàæ, òàéâàí öàãò ìºíãº, ìýðãýæèëòýí, òåõíèêèéí òóñëàìæ, õàðèí äàéíû
¿åä õ¿÷ äóòâàë öýðãèéí òóñëàìæ àâàõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ áàéñàí íü
àíõààðàë òàòäàã þì. Þóòàé ÷ ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòèéí äàãóó
Ǻâëºëòèéí óëààí àðìèéí ìîòîõóÿãò òóñãàé õîðîî Áàÿíò¿ìýíä, ìîòîõóÿãò
áðèãàä ªíäºðõààíä èðæ áàéðëàâ.
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
õàðèëöàí òóñëàëöàõ ïðîòîêîë”-ä 1936 îíû II ñàðûí 12-íä Óëààíáààòàðò
ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ýíýõ¿¿ ïðîòîêîë íü ÁÍÌÀÓ-ä ßïîíû
öýðýã àðìèéí øóóä õàëäëàãûã ò¿ð áîëîâ÷ ñààðóóëààä çîãñîîã¿é, õàìãèéí
ãîë íü ìàíàé óëñûã îëîí óëñûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí ñóáúåêò ãýäãèéã
ñàíóóëñàí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷äûí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ àæèëëàãàà äýëõèé íèéòèéí
àíõààðëûã òàòàõ áîëæ, íºëºº á¿õèé óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ñàíàë áîäîë
áàéð, ñóóðèà èëýðõèéëýõ áîëîâ. È.Â.Ñòàëèí ÀÍÓ-ûí íýãýí ñóðâàëæëàã÷èéí

191
àñóóëòàä õàðèóëàõäàà: “…ßïîí ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëä õàëäàæ
äîâòëîõ àâààñ áèä ÁÍÌÀÓ-ä òóñëàõ áîëíî… Áèä ÁÍÌÀÓ-ä 1921 îíä
òóñàëñàí øèãýý òóñàëíà” õýìýýí ìýäýãäýâ.
Êâàíòóíû àðìèéí êîìàíäëàë òîìîîõîí õ¿÷ýýð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòàã
ðóó äàéðààä ¿çýõýýð øèéäýí, 1936 îíû III ñàðûí 31-íýýñ IY ñàðûí 1-íä
õýäýí àðâàí ìàøèíòàé, èõ áóó, òàíê, õóÿãò ìàøèí, íèñýõ îíãîöîîð
äýìæ¿¿ëñýí òîìîîõîí õ¿÷ýýð Àäàã äóëààíû çàñòàâ ðóó äîâòëîí ýçýëæ,
óëìààð Òàìñàãáóëàãèéí ÷èãëýëä äàâøèëò õèéñýí áîëîâ÷ ÌÀÕÖ-èéí
àíãèóäûí õàðèó öîõèëòîä íÿöààãäàâ. Ýíý áîë õî¸ð òàëààñ íèñýõ îíãîö,
òàíê îðîëöñîí ìåõàíèêæñàí àíãèóäûí õîîðîíä áîëñîí àíõíû òóëàëäààí
áàéâ. Õàðèëöàí òóñëàëöàõ ïðîòîêîëûí äàãóó Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
òîìîîõîí õ¿÷ 1936 îíû çóí Ìîíãîëä îðæ èðñýí þì. Ò¿¿í÷ëýí ÇÕÓ ìàíàéä
ºã÷ ýõýëñýí öýðãèéí çîðèóëàëòûí òóñëàìæàà 1936 îíä íýìýãä¿¿ëñíýýð
ÁÍÌÀÓ-ûí áàòëàí õàìãààëàõ òºñâèéí õýìæýýã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëýõ
áîëîìæòîé áîëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ òàëààð ÇÕÓ-ûí õèéñýí äýýðõ
àëõìóóä ßïîíû ýðõ áàðèã÷äàä íýãèéã áîäîãäóóëñàí áîëîëòîé. ÁÍÌÀÓ
áîëîí Ìàíæãî õî¸ðûí õàðèëöààíä íààøòàé õàíäëàãà èëýð÷, Ìàíæóóðûí
áàãà õóðëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ òóõàé ÿðèëöàí îëîí òîîíû áè÷èã çàõèäàë
ñîëèëöîõ áîëæýý.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò, áàñ ÷ ãýæ õî¸ð òàë ¿ã
õýëýý îëîõûí òóëä õàðèëöàí çàðèì áóóëò õèéñíèé à÷ààð Áàãà õóðëûí ãóðàâ
äàõü øàòíû àæèëëàãàà 1936 îíû X ñàðûí 15-íä Ìàíæóóðò äàõèí ýõýëæýý.
Áàãà õóðàë õî¸ð ñàð ãàðóé ¿ðãýëæèëñýí áîëîâ÷ òàëóóä ÿëãààòàé
áàéð ñóóðèà õàäãàëñààð, ýöýñò íü òàðàõàä õ¿ð÷ýý. Õýðãèéí ó÷èð, õýëýëöýã÷
òàëóóäûí àâèðòàé ÷ õîëáîîòîé áèø áàéñàí þì. 1935 îíû ñ¿¿ëýýñ ÿðèãäàæ
ýõýëñýí Êîìèíòåðíû ýñðýã ïàêò õýìýýõ áàðèìò áè÷èãò ßïîí, Ãåðìàí õî¸ð
1936 îíû XI ñàðûí 25-íä ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð ÇÕÓ, ßïîíû õàðèëöàà
õ¿éòýð÷, àÿ ýâèéã ÷óõàë÷ëàõàà áîëèâ. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíýõ¿¿ ïàêòàä Ãàäààä
Ìîíãîë áîëîí Õÿòàä äàõü Ǻâëºëòèéí íºëººã ñóëðóóëàõûã íýã çîðèëãî
õýìýýí òóíõàãëàñàí áàéâ.
Ìàíæóóðûí áàãà õóðàë ìóõàðäàëä îðæ, ÇÕÓ, ßïîíû õàðèëöàà
õóðöäàõ ºí㺠àÿñòàé áîëñîí ýíý ¿åýð Åðºíõèé ñàéä À.Àìàð òýðã¿¿òýé
òºëººëºã÷èä ÇÕÓ-ä àéë÷èëæ, Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãóóäòàé óóëçàæ, íýëýýä
õýìæýýíèé òóñëàìæ çýýë, öýðýã àðìèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé õîëáîîòîé àñóóäëûã
øèéäâýðëýæýý.
Ìîíãîëûí äîðíîä õèë äýýð ýëäýâ çºð÷èë ãàðàõ ÿâäàë 1937 îí
ãàðñààð ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. 1937 îíû YII-IX ñàðóóäàä Ìàíæóóðûí áàãà
õóðëûã ñýðãýýæ, õýëýëöýýðèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéñýí áîëîâ÷
íààøòàé ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíã¿é.
Õàðèí 1937 îíû YI ñàðä Àìàð ìºðíèé äóíä îðøèõ õî¸ð æèæèã àðëûã
Ǻâëºëòèéí òàë ýçýëæ àâñíààð Ǻâëºëò, ßïîíû õîîðîíä çýâñýãò
ìºðãºë人í ãàðàõ øàõñàí áîëîâ÷ äèïëîìàò ãýðýý õýëýëöýýðèéí çàìààð
àñóóäëûã øèéäýæ ÷àäàâ.
1937 îíû YII ñàðûí ýõýýð ßïîí-Õÿòàäûí õàðèëöàà õóðöäàæ, òýäíèé
õîîðîíä äàéí ºðíºâ. Äàëàéí õ¿÷èðõýã ã¿ðýíòýé äàéòàõ áîëñîí Õÿòàä
ãàäíààñ òóñëàìæ äýìæëýã àâàõ áîëîìæ áàéñàíã¿é. ªðíºäèéí ã¿ðí¿¿ä
Õÿòàäûã òýñýæ ÷àäàõã¿é õýìýýí òîîöîæ, õàðèí ÷ ßïîíä òàë òîõîé òàòàõ
çàìàà𠺺ðñäèéí àøèã ñîíèðõëûã àëü áîëîõ áàãà õºíä¿¿ëýõèéã óðüäàë
áîëãîõ áîëîâ. Èéì íºõöºëä Ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçàð íààøàà ãýñýí ãàíö

192
óëñ áîëîõ ÇÕÓ-òàé ¿ë äîâòëîëöîõ ãýðýý áàéãóóëæ, òóñëàìæ äýìæëýã àâàõ
áîëñíîîð ÁÍÌÀÓ-ûí îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë ºñºâ.
ßïîíû àðìè 1937 îíû YIII-IX ñàðä Äàòóí, Æàí÷õ¿¿ã ýçëýí àâñíààð
ÁÍÌÀÓ þì óó, áàðóóí õîéä Õÿòàä ðóó äîâòëîõ çàì íýýëòòýé áîëæýý. Öýðýã
óëñ òºðèéí áàéäàë èéíõ¿¿ õóðöàäñàíòàé óÿëäóóëàí 1937 îíû YIII ñàðûí
ñ¿¿ëýýð çºâëºëòèéí 17 äóãààð àðìèéã ÁÍÌÀÓ-ä îðóóëæ èðýí, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí çàðèì ººð÷ëºëò õèéí, 57 äóãààð îíöãîé êîðïóñ õýìýýõ
áîëæýý. Þóòàé ÷ Àçè òèâä äýëõèéí äàéíû íýãýí ãîëîìò õýäèéíýý àñàæ,
ò¿¿íä ßïîí, ÇÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Ìîíãîë óëñ òàòàãäàí îðñîí íü íýãýíò òîäîðõîé
áîëîâ.
Ìîíãîë óëñûí ýñðýã ßïîí, Ìàíæãî-ãèéí ç¿ãýýñ õèéõ ºäººí õàòãàëãà
èõýâ÷ëýí ìàíàé äîðíîä õÿçãààð, Õàéëààñòûí ãîë îð÷ìîîð áîëæ áàéëàà.
Õèë òîäîðõîéã¿é ãýñýí øàëòàã áàðèí, ãàçàð íóòãèéí ìàðãààí ¿¿ñãýõèéã
ýëäâýýð îðîëäîæ áàéâ.
ßïîí, Ìàíæãî-ãèéí òàëààñ õèë çºð÷èõ ÿâäàë 1939 îí ãàðñààð ÷
òàñðàõã¿é ¿ðãýëæëýâ. 1939 îíû I-III ñàðä öººí òîîíû öýðãèéí õ¿÷ýýð òàãíàõ,
òóðøèõ ìàÿãèéí õèëèéí çºð÷èë 40 øàõàì óäàà ãàð÷ýý.
Öýðýã äàéíû àæèëëàãàà óëàì èäýâõæèõ íü òîäîðõîé áîëæ áàéãàà
íºõöºëä ÌÀÕÖ-èéí 6 äóãààð ìîðüò äèâèçèéã Õàëõûí ãîë ðóó õºäºëãºí
áàéðëóóëñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí óëààí àðìèéí õóÿãòûí ðîò, èõ áóóíû áàòàðåé,
ñàïåðûí ðîò á¿õèé 1200 õ¿íòýé îòðÿäûã ìºí Õàëõûí ãîë ðóó Y ñàðûí 25–
íä øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëæýý.
ßïîíû òàë Ìîíãîë óëñûí õèëèéí äîòîð Y ñàðûí ýõýýð ÿâóóëñàí
áàéëäààíûõàà àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä Íîìîíõàí, Á¿ðä îâîîíû
îð÷èì òîìîîõîí õ¿÷èéã Ẻãíºð¿¿ëæ ýõýëñýí þì.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðãèéí êîìàíäëàë áóé áîëñîí íºõöºë
áàéäàëòàé óÿëäóóëàí 6 äóãààð ìîðüò äèâèç áîëîí çºâëºëòèéí öýðãèéí
îòðÿäûã 1937 îíû Y ñàðûí 26-27-íä Õàëõûí ãîëûí ç¿¿í ýðýãò ãàðãàí,
õîðèãëîëòûí áàéðëàë ýçë¿¿ëýâ. Õàðèí ßïîíû òàë Y ñàðûí 28-íû ¿¿ðýýð 40
îð÷èì îíãîöîîð ìàíàé öýðãèéí áàéðøëûã áºìáºãäºí, äàâøèëòàä îðîâ.
Ôðîíòûí á¿õ õýñãýýð äàéñíû äàâøèëòûã íÿöààí õîðèãëîõ áàéëäààí ýõëýâ.
Óäàëã¿é óòñàí õîëáîî òàñàð÷, àíãè ñàëáàðóóä áèå äààõààñ ººð àðãàã¿éä
õ¿ðñýí áîëîâ÷ ìîíãîë, çºâëºëòèéí äàé÷èä ýðýëõýãýýð òóëàëäàí, äàéñíû
äàâøèëòûã òîãòîîæ áàéñàí áºãººä ìºí ºäºð çºâëºëòèéí 149 ä¿ãýýð
áóóäëàãûí õîðîî, 175 äóãààð èõ áóóíû õîðîîíû äèâèçèîí àìæèí èðæ
òóëàëäààíä îðîëöñîíîîð áàéëäààíû ñàíàà÷ëàãà ìàíàé òàëä øèëææýý.
Ìàíàé öýðãèéí áàéðøëûã á¿ñëýí àâ÷ áóò öîõèõîîð ñàíààðõñàí òºëºâëºãºº
á¿òýëã¿é áîëîõ íü òîäîðõîé áîëìîãö ßïîíû êîìàíäëàë áàéëäààíû
àæèëëàãààã çîãñîîæ, óõðàõ òóøààë ºã÷ýý. Èíãýýä 1939 îíû YI ñàðûí 1 ãýõýä
ÿïîí÷óóä á¿õ öýðãýý ìàíàé õèëýýñ òàòàæ ãàðãàâ.
Ýíý ¿åä Õàëõûí ãîëûí ðàéîíä Ǻâëºëòèéí íèñýõ õ¿÷íèé 100 äóãààð
õîëèìîã íèñýõ áðèãàä, ñºíººã÷ îíãîöíû 22, áºìáºãäºã÷ îíãîöíû 38 äóãààð
õîðîî áàéðëàõ áîëîâ.
ßïîíû òàë Òàìñàãáóëàãò áàéðëàæ áàéñàí íèñýõ áóóäëûã 1939 îíû YI
ñàðûí 27-íä 70 ñºíººã÷ îíãîöîîð õàëõëóóëñàí 23 áºìáºãäºã÷ îíãîöîîð
äîâòëîâ. Ýíý äàéðàëòûí ¿åýð ßïîíû òàë 5 îíãîö, Ǻâëºëòèéí òàë 19
îíãîöîî àëäæýý. ßïîíû òàë èéíõ¿¿ ò¿ðýìãèéëëýý ºðãºòãºí íóòãèéí ã¿í ð¿¿
àãààðûí öîõèëò õèéñýí íü Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãàä íýëýýä ç¿éëèéã
ýðãýí õàðæ, ÿàðàëòàé àëõàì õèéõýä õ¿ðãýñýí þì. Õàëõûí ãîëûí îð÷èì

193
áàéðëàæ, äàéñíû öîõèëòûí ãîëûã ¿¿ð÷ ãàðñàí 6 äóãààð ìîðüò äèâèçèéã õ¿í
õ¿÷ýýð ÿàðàëòàé íºõºí ñýëáýâ.
ÇÕÓ-ûí óäèðäëàãà, áóé áîëñîí íºõöºë áàéäàëä ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãºõ
çîðèëãîîð Ã.Ê.Æóêîâîîð àõëóóëñàí øàëãàí òóñëàõ á¿ëãèéã Ìîíãîëä
èð¿¿ëñýí áàéíà. Òýä Y ñàðûí áàéëäààíû àæèëëàãààã çàäëàí øèíæëýýä,
íýëýýä àëäàà ãàðãàæ ãýæ ¿íýëæ, Õàëõûí ãîëûí îð÷èì öýðãèéí õ¿÷èéã
íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé ñàíàë òàâüæýý. ¯¿íèé äàãóó á¿õ öýðãèéí æàíæèí
Õ.×îéáàëñàíãèéí òóøààëààð ÌÀÕÖ-èéí 5,8 äóãààð ìîðüò äèâèçèéã Õàëõûí
ãîë ðóó øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàâ.
ßïîíû êîìàíäëàë YI ñàðä àãààðûí áàéëäààí õèéõèéí çýðýãöýýãýýð
øèíý äîâòîëãîîíä ýð÷èìòýé áýëòãýæ áàéâ. 6-ð ñàðûí 19-í ãýõýä
áîëîâñðîãäîæ ã¿éöñýí òºëºâëºãºº ¸ñîîð, Õàëõûí ãîëûí îð÷èì YII ñàðûí 1
ãýõýä 38 ìÿíãà îð÷èì öýðýã, ñóóðüò ïóëåì¸ò 158, õ¿íä, õºíãºí èõ áóó 186,
õóÿãò ìàøèí 135, íèñýõ îíãîö 225 á¿õèé øèíý á¿ëýãëýëèéã äýñëýã÷ ãåíåðàë
ßñóîêàãààð óäèðäóóëàí áóé áîëãîõ, óëìààð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
õîðèãëîëòûí ç¿¿í æèã¿¿ðýýð òîéðîí Õàëõûí ãîëûã ãàòàëæ, Áàÿíöàãààíû
íóðóóã ýçëýí ãîëûí ç¿¿í ýðýãò áàéãàà ìàíàé öýðãèéã á¿ñëýí óñòãàõ ¸ñòîé
áàéâ.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí êîìàíäëàë Õàëõûí ãîëûí ç¿¿í ýðýã äýõ
ò¿øèö ãàçðûí áýõëýëòýý ñàéæðóóëæ, óëìààð äàéñíû äàâøèëòàä
õîðèãëîëòûí ã¿íýýñ õ¿÷òýé ñºðºã öîõèëò ºãºõººð òºëºâëºæýý. 57 äóãààð
îíöãîé êîðïóñûí êîìàíäûí áàéðûã Õàìàð äàâààíä øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëàâ.
ßïîíû òàë YII ñàðûí 2-íû îðîé äàâøèëòàà ýõýëæ, Õàëõûí ãîëûã
õºâäºã ã¿¿ðýýð ãàð÷, äàðàà ºäðèéí 10 öàã ãýõýä ãîëûí áàðóóí áèåä öýðãèéí
¿ëýìæ õ¿÷èéã ãàðãàñàí áàéâ. Ýë ìýäýýã õ¿ëýýí àâñàí Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
öýðãèéí êîìàíäëàë òàíêèéí 11 ä¿ãýýð áðèãàä, 7 äóãààð õóÿãò áðèãàä, 24
ä¿ãýýð ìîòîáóóäëàãûí õîðîîã õºäºëãºæ, áºìáºãäºã÷ îíãîöíû ýñêàäðèëèéã
á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýð íü íèñãýæ, áºìáºãäºõ òóøààë ºã÷ýý. Òàíêèéí 11
ä¿ãýýð áðèãàäûí òýðã¿¿í áàòàëüîí Áàÿíöàãààíä èðýíã¿¿ò 8 äóãààð ìîðüò
äèâèçèéí õóÿãò äèâèçèîíòîé õ¿÷ õàâñðàí àíõíû öîõèëòûã ºã÷ýý. Áàéëäààí
øºíºæèí ¿ðãýëæèëñýí áîëîâ÷ ÿìàð íýã ¿ð ä¿í ãàðñàíã¿é.
Õàðèí ?3 äóãààð ÿâãàí äèâèçèéí çàõèðàã÷, ãåíåðàë Êîìàöóáàðà,
Êâàíòóíû àðìèéí øòàáûí îðëîã÷ ßíîãèéí õàìò Õàëõûí ãîëûí áàðóóí ýðýãò
3-íä èðæ áàéäàëòàé òàíèëöààä, òºëºâëºñºí àæèëëàãàà á¿òýëã¿éòýæ
áàéãààã îéëãîæ, ººðèéí öýðãèéã ç¿¿í ýðýã ð¿¿ ÿàðàëòàé òàòàõ øèéäâýð
ãàðãàñíààð YII ñàðûí 4-íä óõàð÷ ýõýëæýý. Ãýõäýý áàéëäààíû á¿ñýä øèíý
øèíý õ¿÷ òàòàí èð¿¿ëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý áàêòåðèîëîãèéí çýâñýã òóðøèí
õýðýãëýæ áàéâ. Äýëõèé íèéòýä 731 ä¿ãýýð îòðÿä õýìýýí àëäàðøñàí òóñãàé
àíãè 1939 îíû YII ñàðä èðæ, óëìààð èõýýõýí õýìæýýíèé ÿíç á¿ðèéí áàêòåðè
ãîëûí óñàíä õàÿæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí òàë ÷ öýðãèéí øèíý àíãè íýãòãýëèéã Õàëõûí ãîë
óðóó òàòàõ, áàéëäààíû õ¿íäèéã ¿¿ðñýí àíãèóäûã àìðààæ, õ¿÷ ñýëáýõ àæëûã
öàã àëäàëã¿é àâ÷ýý. ÌÀÕÖ-èéí õóÿãò áðèãàä, Ǻâëºëòººñ òàíêèéí 6 äóãààð
áðèãàä, áóóäëàãà ïóëåì¸òûí 5 äóãààð áðèãàä, áóóäëàãûí 57, 82 äóãààð
äèâèç Õàëõûí ãîëä èðæ áàéðëàâ.
ßïîíû òàë YII ñàðûí 23–íû ºãëººíººñ ýõëýí 3 öàãèéí òóðø èõ áóóíû
ãàëûí áýëòãýë áîëîí àãààðûí öîõèëò õèéñíèé äàðàà äàâøèëòàä îðîâ. Ãýâ÷
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí õ¿÷òýé öîõèëòòîé ó÷èðñàí òóë 25-íû ºäºð
äàéðàëòàà çîãñîîæ, õîðèãëîëòîä øèëæèâ. ßïîíû òàë Õàëõûí ãîëä öýðãèéí
õ¿÷èéã íýìæ òàòàí, íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëàí, 6 äóãààð àðìè

194
õýìýýí, êîìàíäëàã÷ààð äýñëýã÷ ãåíåðàë Ôóçèìîòî, Òýöóêóìà íàðûã
òîìèëæýý.
Õàëõûí ãîëûí ðàéîíä áàéðëàæ áàéñàí ÌÀÕÖ-èéã óäèðäàæ áàéñàí
Æ.Ëóâñàíäîíîéã YII ñàðûí ýõýýð áàðèâ÷èëæ, á¿õ öýðãèéí æàíæíû
îðëîã÷îîð êîðïóñûí êîìèññàð Æ.Ëõàãâàñ¿ðýíã òîìèëæýý.
Õàëõûí ãîëûí ðàéîíä áàéðëàæ áàéñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
àíãè íýãòãýë¿¿äèéã íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëàí, êîìàíäëàã÷ààð
Ã.Ê.Æóêîâûã òîìèëæýý. Ýíýõ¿¿ á¿ëýãëýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä áóóäëàãûí 2,
ìîòîáóóäëàãûí 1, ìîòîõóÿãò 3, áóóäëàãà ïóëåì¸òûí 1, àãààðûí äåñàíòûí 1
áðèãàä, ÌÀÕÖ-èéí 2 ìîðüò äèâèç, 1 ìîðüò õîðîî, íèéòäýý 57 ìÿíãà îð÷èì
öýðýã, äàðãà, 498 òàíê, 385 õóÿãò ìàøèí, 542 èõ áóó, ìèíîì¸ò, 2255
ïóëåì¸ò, 515 îíãîö á¿õèé õ¿÷ áàéâ.
Ôðîíòîä áàéëäàæ áóé ìîíãîë öýðãèéã óäèðäàõ ÌÀÕÖ-èéí õýýðèéí
øòàáûã Õàìàð äàâààíä áàéðëóóëàâ.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí êîìàíäëàë öýðãýý ºìíºä, òºâ, õîéä
ãýñýí 3 á¿ëýãëýëä õóâààí, YIII ñàðûí 20-íä äàâøèëòàä îðæ, ÿïîíû öýðãèéã
õî¸ð òàëààñ íü îðîîí á¿ñýëæ, óñòãàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàâ. Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí öýðã¿¿ä YIII ñàðûí 19-20-íû øºíº äàâøèëòûí øóãàìä á¿ðýí
õ¿ð÷, óëìààð YIII ñàðûí 20-íû ºã뺺íèé 5 öàã 45 ìèíóòàä äàéñíû
áàéðëàëûã èõ áóóãààð áóóäàæ, 150 îíãîöîîð áºìáºãäºæ ýõëýâ. Ýíýõ¿¿
äîâòîëãîîí äàéñíû õóâüä ãýíýòèéí ç¿éë áîëæ, õàðèó ãàë íýýëã¿é á¿òýí
õàãàñ öàã áîëæýý. Èíãýýä ºã뺺íèé 9 öàãò äàâøèëò ýõýëæýý. Äàâøèëòûí
ýõíèé ºäºð ºìíºä á¿ëãèéí öýðýã èõ àìæèëò îëñîí áºãººä ò¿¿íèé
á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéëäñàí ÌÀÕÖ-èéí 8 äóãààð ìîðüò äèâèç ºìíºº áàéñàí
áàðãûí öýðãèéã ò¿ðýí Ýðñ, Õóëä óóëûí çààãèéã áàéëäàí àâ÷, óëñûí õèëä
òóëæ î÷èâ.
Õîéä á¿ëãèéí ç¿¿í æèã¿¿ðò áàéëäñàí 6 äóãààð ìîðüò äèâèç ýõíèé
ºäºð áàðãûí õî¸ð ìîðüò õîðîîã áóòöîõèí, ßíüõó íóóðûí áàðóóí òàëààð
óëñûí õèëä òóëæ î÷èâ.
Ýõíèé öîõèëòûí äàðàà ñýõýý àâñàí äàéñíû öýðãèéí õ¿÷ ôðîíòûí òºâ
áà õîéä õýñýãò õ¿÷òýé ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëæ ýõýëæýý. Ãýñýí ÷ äàéñíû õî¸ð
æèã¿¿ðýýð òàíê, ìîòîõóÿãò áðèãàäóóäûí õ¿÷ýýð îðîí á¿ñëýõ àæèëëàãàà YIII
ñàðûí 24 ãýõýä äóóññàí áàéâ. Á¿ñëýëòýä îðñîí öýðãýý àâðàõûí òóëä ßïîíû
òàë íèñýõ õ¿÷íèé àæèëëàãààãàà èäýâõæ¿¿ëæ, àãààðò øèð¿¿í òóëàëäààí
áîëæ áàéâ. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã äàé÷èä ýíý á¿õíèéã àìæèëòòàé äàâæ
çîðèã áààòàðëàãèéí ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëýí áàéëäñàíààð YIII ñàðûí 31 ãýõýä
ÿïîíû 6 äóãààð àðìèéã áóò íèðãýæýý.
Êâàíòóíû àðìèéí êîìàíäëàë õàðèóãàà àâàõûã ñàíààðõàí, 2,4,5,14
ä¿ãýýð äèâèç¿¿äèéã Õàëõûí ãîëûí îð÷èì òàòàí, õ¿÷ õóðàëäóóëæ ýõëýâ.
Ãýòýë Ǻâëºëò-Ãåðìàíû õîîðîíä 1939 îíû YIII ñàðûí 23-íä ¿ë
äîâòëîõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàãäñàíààð õ¿÷íèé õàðüöàà îãöîì ººð÷ëºãäºæ,
ßïîí óëñ ÇÕÓ-ûí ýñðýã õèéõ ò¿ðýìãèéëýëäýý Ãåðìàíûã ãîë ò¿íøýý õýìýýí
¿çýæ, íýãýí ýâñýë áîëæ áàéñàí íü õººñ ìýò çàìõàð÷ýý. Ýíý ãýðýý
áàéãóóëàãäñàí íü ßïîíû çàñãèéí ãàçðûí äèïëîìàò áîäëîãûí àëäàà ãýæ
¿çýæ, çàñãèéí ãàçðàà ñîëèâ.
ßïîíû øèíý çàñãèéí ãàçàð ÇÕÓ-ä õàíäàí õî¸ð îðíû õîîðîíä
õóðèìòëàãäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõ, öààøäûí õàðèëöààãàà
ñàéæðóóëàõ ýðìýëçýëòýé áóéãàà èëýðõèéëñíýýð ÇÕÓ-ûí Ãàäààä õýðãèéí
àðäûí êîìèññàð Ìîëîòîâ, ßïîí óëñààñ ÇÕÓ-ä ñóóæ áàéñàí ýë÷èí ñàéä Òîãî

195
íàðûí õîîðîíä õýëýëöýýð ýõýëæýý. ÇÕÓ, ßïîíû òàëûí ñîíèðõîë íýãäýí
íèéëñíýýð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, äàéíû ãàëûã çîãñîîõ ãýðýý áàéãóóëæýý.
Ìîñêâàãèéí òîõèðîëöîîíû äàðàà õî¸ð òàëûí òºëººëºã÷èä ôðîíò
äýýð IX ñàðûí 18- 23-íä õýä õýäýí óäàà óóëçàæ, ýçýëæ áóé áàéðëàëàà
òýìäýãëýñýí ãàçðûí çóðàã ñîëèëöæýý. Óëìààð 1939 îíû XI ñàðä ìàðãààí
ãàðñàí ãàçðûí õèëèéã òîäîòãîõ õîëèìîã êîìèññ áàéãóóëàõ, ×èòà, Õàðáèí
õîòîä õóðàëäàõààð òîãòæýý.
ĺðâºí òàëûí óóëçàëòàä Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã áðèãàä
êîìàíäëàí çàõèðàã÷ Ì.Áîãäàíîâ, ÁÍÌÀÓ-ûí õýñãèéã åðºíõèé ñàéäûí II
îðëîã÷ Ï.Æàìñðàí íàð òýðã¿¿ëýí îðîëöñîí áàéíà. Õýëýëöýýð ýõýíäýý
ñ¿ðõèé íààøòàé, Ǻâëºëò-ßïîíû õîîðîíä øèéäýãäýëã¿é óäàæ áàéñàí
çàðèì ç¿éëèéã õ¿ðòýë øèéäâýðëýí, óðàãøòàé àõèæ áàéñíàà ìºí íýã ¿å
ìóõàðäàõ øèíæòýé áîëñîí áîëîâ÷, 1940 îíû YI ñàðûí 9-íä Ìîñêâàä
Ìîëîòîâ, Òîãî íàð õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. ¯¿íèé äàðàà 4 òàëûí
õîëèìîã êîìèññ 1940 îíû YIII, 1941 îíû Y,YI ñàðä ×èòà õîòîä óóëçàæ,
Ìàíæãî-ÁÍÌÀÓ-ûí õèëèéí òýìäýãò¿¿äèéã Õàëõûí ãîëûí ç¿¿í òàëààð
áîñãîñíû äàðàà 1941 îíû X ñàðä Õàðáèí õîòíîî óóëçàí òºãñãºëèéí
ïðîòîêîë, äàãàëäàõ áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý.
ÇÕÓ, ßïîí áîëîí áóñàä èõ ã¿ðí¿¿äèéí öýðýã-ñòðàòåãèéí áîäëîãûí
çºð÷èë ñºðãºëäººíººñ ¿¿äýí ÁÍÌÀÓ-ûí Õàëõûí ãîë îð÷èìä áîëñîí õýðýã
ÿâäëûã ÁÍÌÀÓ, Ìàíæãî óëñûí õîîðîíäûí õèë òîäîðõîé áóñ áàéñíààñ
áîëñîí îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé ìºðãºë人í, õèëèéí áóäëèàí õýìýýí
ãàäààäûí íýëýýä ýõ ñóðâàëæóóäàä òýìäýãëýõ íü áóé.
Õàðèí ýíý áîë ÁÍÌÀÓ ãàäíààñ öýðýãëýí õàëäñàí äàéñíû ºíãºëçëºãèéã
óëñûíõàà õèë äýýð òîãòîîí áàðüæ, óëñ îðíûõîî íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäàë, òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõûí òºëºº õèéñýí äàéí áàéñàí
þì.
Õàëõûí ãîëûí äàéíûã äýëõèéí èõ äàéí òóëààíòàé õàðüöóóëàõàä áàãà
ñàíàãäàõ íü ìýäýýæ. Ãýõäýý õàðüöàíãóé áàãà äýâñãýð íóòàã äýýð õî¸ð
òàëààñ 130 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í, òàíê 1000 ãàðóé, õóÿãò ìàøèí 800 ãàðóé
îðîëöñîí ººðººð õýëáýë îð÷èí ¿åèéí öýðýã òåõíèêèéí á¿õ îëîëòûã
àøèãëàæ, öýðýã äàéíû áîäëîãî óðëàãò çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëñíûã öýðãèéí
ìýðãýæèëòí¿¿ä íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðäºã þì.
Åâðîï, Àçè òèâä ãó÷ààä îíä ôàøèñò ã¿ðí¿¿äèéí äýãäýýñýí äàéí
áàéëäààí, çýâñýãò ìºðãºë人íèé õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîîã àâ÷ ¿çâýýñ,
Õàëõûí ãîëûí äàéí áîë äýëõèéí II äóãààð äàéíû ýõëýë õýìýýí ¿çýõ á¿ðýí
¿íäýñòýé . Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíý äàéíä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí 25-26 ìÿíãàí õ¿í
àìü ýðñýäñýí áîë ßïîí, Ìàíæãî-ãèéí 48 ìÿíãà ãàðóé õ¿í àìü ¿ðýãäñýí
õýìýýí òîîöäîã.
Õàëõûí ãîëûí äàéíû äàðàà ÇÕÓ, ßïîíû õîîðîíä õèéãäýæ ýõýëñýí
ãýðýý õýëýëöýýðèéí ä¿íä òºâèéã ñàõèõ òóõàé ãýðýý /1941.IY.13/
áàéãóóëàãäñàí þì. Ãýðýýíä õàâñàðãàñàí òóíõàãëàëààð ßïîíû çàñãèéí ãàçàð
ÁÍÌÀÓ-ûí äýâñãýð íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí áºãººä õàëäàøã¿é áàéäëûã
õ¿íäýòãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí íü ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã îëîí óëñûí
õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðñºí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì. ªºðººð
õýëáýë, Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí öýðýã äàé÷èä Õàëõûí ãîëä ßïîíû ýçëýí
ò¿ðýìãèéëýã÷äýä ºãñºí öîõèëòîîð Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí õ¿ðýýíä
õ¿ëýýí çºâøººðºõ àëõàì õèéõýýñ ººð àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðãýñýí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí òóõàé ¿íäñýí ä¿ãíýëò, ¿çýë áàðèìòëàë.
1921 îíû àðäûí õóâüñãàëààñ õîéø 1940 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä õóó÷èí

196
íèéãìèéí õàðèëöààã äàâàí òóóëàõ, øèíèéã á¿ðýëä¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ òàëààð
äîðâèòîé ººð÷ëºëò õèéãäæýý. Ãýâ÷ óëñ îðíû óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí àìüäðàë ãàäààä äîòîîä íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí èõýýõýí
ýýäðýýòýé áàéâ.
Èéì íºõöºëä óëñ îðíû õºãæëèéí çàì, ¿ð ä¿íã íýãòãýí ä¿ãíýõ,
äàðààãèéí áîäëîãî çîðèëò, õºãæëèéí ÷èã øóãàìûã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà
òóëãàð÷ýý. Äàéí, óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò çýðýãò ç¿äýæ öºõñºí àðä îëíû
óðàì çîðèãèéã ñýðãýýõ, íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí óóð àìüñãàëûã õàðüöàíãóé
ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ øèéäâýðèéã íàì, óëñûí ýýëæèò èõ õóðëóóäààñ ãàðãàõ õýðýãòýé
áîëñîí áàéíà. Ýíý õýðãèéí ó÷èð 1939 îíû ýöñýýð /XI ñàð/ Õ.×îéáàëñàí
Ñàíãèéí ÿàìíû äýä ñàéäààð äºíãºæ òàâèãäñàí Þ.Öýäýíáàë íàðûã
äàãàëäóóëàí Ìîñêâàä õ¿ðýëöýí î÷æýý. Ìîñêâàä Ìîíãîëûí íàì, çàñãèéí
òºëººëºã÷äèéã È.Ñòàëèí, Ë.Áåðèÿ, Ê.Âîðîøèëîâ, Â.Ìîëîòîâ çýðýã
Ǻâëºëòèéí ýðõ áàðèã÷èä õ¿ëýýí àâ÷ óóëçæýý.1
Õ.×îéáàëñàí íàð ÌÀÕÍ-ûí ýýëæèò Õ èõ õóðàë áîëîí ÁÍÌÀÓ-ûí 8
äóãààð èõ õóðëûí áýëòãýëèéã õàíãàõ, òóõàéëáàë, ÌÀÕÍ-ûí øèíý ïðîãðàìì,
ä¿ðýì, øèíý ¿íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ, Óëààíáààòàð õ¿ðòýë
òºìºð çàì òàâèõ, ìàõ êîìáèíàò çýðýã çàðèì òîì îáúåêò áàðüæ áàéãóóëàõàä
òóñëàìæ äýìæëýã àâàõ çýðýã àñóóäàë òàâüæýý.
È.Ñòàëèí íàð ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàëä Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ î÷óóëàõààñ
áóñäûã äýìæèæ, àíãèéí äàéñíû ýñðýã òýìöëèéã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ,
Õ.×îéáàëñàíã õàìãèéí äóóëãàâàðòàé çàëóó õ¿ì¿¿ñýý𠺺ðèé㺺
õ¿ðýýë¿¿ëýõ, ìàëûã ºñãºõ, ¿¿íä ìàë÷äûí ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõëûã äýìæèõ,
ìàë÷äûã õºðºí㺠÷èíýý õàðãàëçàí çîõèñòîéãîîð ÿëãàâàðòàé õàíäàõ
õýðýãòýé áºãººä Ìîíãîëä 200 ñàÿ ìàë ÷ áàéæ áîëíî ø¿¿ äýý õýìýýí
çºâëºæýý.
Òºðèéí ñ¿ëäýíä ãàçàð òàðèàëàíã áóñ þóíû óðüä ìàëàà òóñãàõûã
çºâ뺺ä ÇÕÓ-ä 1940 îíîîñ ýõëýí õîíü, òýìýýíèé íîîñ íîîëóóð íýëýýä îëîí
òîííûã íèéë¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ýý2.
Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãà 1940 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä ººðèéí
áàéíãûí çºâëºõ ñóðãàã÷ Þ.Ïðèõîäîâ, Çàñãèéí ãàçàðò 1941 îíîîñ
Í.Â.Öàïêèí íàðûã òîìèëîí èð¿¿ëæýý.
1940 îíû III ñàðûí íàìûí IX èõ õóðëààñ õîéø äàðóé 6 æèë áîëñîí
áºãººä íàìûí óäèðäàõ äýýä áàéãóóëëàãà íü õýðýã äýýðýý á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é
áîëñîí ¿åä ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðàë Óëààíáààòàð õîòíîî õóðàëäæýý. Èõ õóðàë
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí òàéëàí (èëòãýã÷ Õ.×îéáàëñàí), ìàë àæ
àõóéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî çîðèëãî (Þ.Öýäýíáàë), íàìûí øèíý ïðîãðàìì,
ä¿ðìèéã (èëòãýã÷ Ä.Äàìáà) õýëýëöýýä, õîëáîãäîõ óëñ òºðèéí ÷óõàë
øèéäâýð¿¿ä ãàðãàæýý.
Èõ õóðàë ÇÕÓ-ûã ºíäºð ¿íýëæ ìàãòààä, Ǻâëºëòòýé òîãòîîñîí
íàéðàìäàë áîë ìàíàé óëñûí ãàäààä õàðèëöààíû õýðýãò ãîë øóãàì, çºâ
çàì, ò¿¿íèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ õýðýãòýéã çààæýý.
Èõ õóðàë óëñ îðíû õºãæèë áàéäëûã ä¿ãíýæ, ÁÍÌÀÓ “õºðºíãºòíèé áóñ
õºãæëèéí çàì äýýð áàòòàé çîãñîæ àâñàí õýìýýí íàéäâàðòàéãààð õýëæ îäîî
íýãýíò áîëíî” õýìýýãýýä ìàíàé íàìûí çîðèëãî áîë “…ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà
ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàëûã òóéëä íü õ¿ðãýæ, òóñ óëñûí òóñãààð
òîãòíîñîí áàéäëûã öààøèä òàñðàëòã¿é áýõæ¿¿ëýõ áà ò¿¿íèéã õºðºíãºòíèé

1
Ë.Áàò-Î÷èð. Õ.×îéáàëñàí. ÓÁ., 1996. òàë-156.
2
Ë.Áàò-Î÷èð. Õ.×îéáàëñàí. ÓÁ.,1996.156-ð òàë, Õîðüäóãààð çóóíû Ìîíãîë. ÓÁ. 1995. òàë -
74.

197
áèø çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàõàä îðøèíî” ãýæ çààæýý. X èõ õóðàë
ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã òóñãàéëàí õýëýëöýýä, “ìàë àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõ íü ÌÀÕÍ-ûí “òýðã¿¿íèé ãîë çîðèëòóóäûí õàìãèéí ÷óõëûí íýã íü
áîëíî” ãýæýý. Ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõèéí õàìò ìàë àæ àõóéãààñ ãàðàõ ¿ñ
íîîñ, àðüñ øèð, ººõ òîñ, ñ¿¿ øèì òýðã¿¿òíèéã óðñãàëààð áóñ öàã òóõàéä ãàðç
õîõèðîëã¿é àâ÷ àøèãëàõ íü ýä¿ãýýãèéí ýðõýì çîðèëò ãýæ çààæýý.
ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëààð íàìûí øèíý ïðîãðàìì, ä¿ðýì õýëýëöýæ
áàòàëæýý. Íàìûí ïðîãðàììä àðäûí õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä òóñ îðíû íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ãàðñàí ¿íäñýí ººð÷ëºëò¿¿äèéã ä¿ãíýýä, àðäûí
õóâüñãàë íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä “êàïèòàëûí ¸ñíû áóñ” çàìûã íýýñýí
ãýæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí îéðûí æèë¿¿äýä òàâèõ ¿íäñýí áºãººä øèéäâýðëýõ
çîðèëãóóäûã ïðîãðàììä çààõäàà: “òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóéã á¿õèé ë
àðãààð õºãæ¿¿ëýí, àðäûí õºäºëìºðèéí àæ àõóéã ºðãºíººð õºãæ¿¿ëýõýä
óëñààñ äýìæèõ, õºäºëìºð÷èí àðäóóäààñ ñàéí äóðààð õàìòðàí íýãòãýõýä
óëñààñ òóñëàõ, ìàøèíààð ºâñ õàäàõ ìîðèí ñòàíöóóäûã ºðãºíººð õºãæ¿¿ëýõ,
òóñ îðîíä àæ ¿éëäâýð òýýâðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íýýñ êàïèòàëûí áà ìºëæèã÷
ýòãýýä¿¿äèéã õÿçãààðëàí çàéëóóëàõ, õºäºëìºð÷èí îëíû àæ áàéäëûã
óõðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí òóñ îðîíä øèíæëýõ óõààí áà òåõíèêèéã
á¿õèé ë àðãààð õºãæ¿¿ëýõ, õ¿í àðäûí ¿ñýã áè÷èã áà áîëîâñðîëûã
äýýøë¿¿ëýõýä îðøèíî” 1 ãýæýý.
Íàìûí ïðîãðàììä òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõäýý óëñ,
õîðøîîëîë áîëîí õóâèéí æèæèã àæ àõóéã ººðººð õýëáýë îëîí õýâøëèéã
ò¿øèãëýõ, èíãýõäýý “… ìºëæèã÷ ýòãýýä¿¿äèéã õÿçãààðëàõ áà çàéëóóëàõ
òèéì áîäëîãûã òóñ íàìààñ òàâèìîé”2 õýìýýæýý.
Ïðîãðàììä áàñ íàìûí óäèðäàõ ðîëü, ò¿¿íèé àæ àõóé, ñî¸ëûí
ñàëáàðóóäûã çîõèîí áàéãóóëàõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõèéí õàìò ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò îíîëûí áýëòãýëèéã ýðñ ñàéæðóóëàõ çîðèëòûã ºíäºð õýìæýýíä
òàâüæýý. “ÌÀÕÍ Ìàðêñ-Ýíãåëüñ-Ëåíèíèé ñóðãààëûã ãàíöõàí çºâ øèíæëýõ
óõààí ãýæ áàòëàí ¿çýæ, ººðèéí àæèëä óäèðäëàãà áîëãîí ÿâóóëæ, ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé òýìöëèéã ÷èãë¿¿ëíý”1 ãýæ ïðîãðàììä îíöëîí çààñàí áàéíà.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷, íàìûí ïðîãðàìì, ä¿ðìèéí òóõàé èëòãýëèéã õýëýëöýõ
ÿâöàä ÌÀÕÍ áîë êîììóíèñò íàì áèø, ÷óõàìõ¿¿ àðäûí õóâüñãàëò íàì ìºí
õýìýýí ¿çýæ áàéëàà.
ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë íàìûí ïðîãðàììûí õàìò íàìûí ä¿ðìèéã
øèíý÷ëýí áàòàëæýý. Èõ õóðàë Íàìûí Òºâ Õîðîîã áàéãóóëæ, òýðã¿¿ëýã÷äýýð
Õ.×îéáàëñàí, Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà, Ä.Äîðæï¿ðýâ, Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí,
×.Ñ¿ðýíæàâ, Ñ.ßíæìààã, îðëîã÷èä Á.Äàìäèí, Ñ.Ìàãñàð íàðûã ñîíãîæ,
åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà õýìýýõ òóøààëûã øèíýýð áóé áîëãîæ, ò¿¿íä
24 íàñòàé çàëóó Þìæààãèéí Öýäýíáàëûã ñîíãîæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí óëñ
òºðèéí àìüäðàëä äºðâºä ãàðàëòàé, ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæèëòýé, ìàë÷èí
àðäûí õºâã¿¿í Þìæààãèéí Öýäýíïèë ( Öýäýíáàë) õýìýýõ íýãýí øèæèãíýñýí
çàëóó ãàð÷ èðæýý. Þ.Öýäýíáàëûã Õ.×îéáàëñàí ººðºº øèëæ äýâø¿¿ëñýí
¿¿? Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãà ñàíàà÷ëàí ºðãºìæèëñºí ¿¿ ãýäýã íü îäîî ÷
òîäîðõîé áóñ. Áîäâîîñ àëü àëü íü áàéñàí áèç.

1
ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà õóðàë, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. 2 õýñýã. ( 1940-
1966) ÓÁ., 1956. òàë-49.
2
ÌÀÕÍ-ûí 10-ð èõ õóðàë. ÓÁ., 1970. òàë-374.
1
ÌÀÕÍ-ûí 10-ð èõ õóðàë. ÓÁ., 1970. òàë-374.

198
 ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëûí äàðàà ÁÍÌÀÓ-ûí YIII èõ õóðàë 1940 îíû YI
ñàðä Óëààíáààòàð õîòíîî õóðàëäàâ. Óëñûí YIII èõ õóðàëä òºâ, õºäººãèéí
õºäºëìºð÷äèéí 455 òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áºãººä òýäíèé äîòîð ¿íäýñòíèé
öººíõ õýñãèéí òºëººëºã÷ íàð ÷ îëîí áàéâ.
Óëñûí YIII èõ õóðàë çàñãèéí ãàçðûí òàéëàí, óëñûí òºñâèéí òóõàé,
øèíý ¿íäñýí õóóëèéí òºñëèéí òóõàé àñóóäëóóä õýëýëöýâ. Èõ õóðàë ÁÍÌÀÓ-
ûí çàñãèéí ãàçðààñ ÿâóóëñàí ãàäààä äîòîîä áîäëîãûã ñàéøààí, òàéëàíãèéí
õóãàöààíû “… õàìãèéí ÷óõàë àìæèëò íü Ǻâëºëèéí Çàñàãò Íèéãýì Æóðàìò
Õîëáîîò Óëñ áà òóñ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí àðä ò¿ìíèé
õîîðîíäûí íàéðàìäëûã áýõæ¿¿ëýí áàòæóóëñàí ÿâäàë ìºí” ãýæýý2.
Èõ õóðàë “ýä¿ãýý ìàë àæ àõóéã á¿ä¿¿ëýã õîöðîãäñîí àðãà ìàÿãààð
ÿâóóëæ áàéãàà ÿâäëûã óñòãàæ, çîõèîí áàéãóóëàëòã¿é áºãººä åðºíõèé人
áàéãàëèéí áàéäàëä çàõèðàãäàí áóé áàéäëààñ àíãèæðóóëàí òºëºâëºãººòýé,
áîëîâñðîíãóé áºãººä òåõíèêèéí òàëààð ºíäðººð çýâñýãëýñýí ìàë àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõ àðãà ìàÿãò øèëæèí îðîõîä îðøèíî” ãýæ çààæýý.
Àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëóóëàõ àíõíû äýâñãýð áîëîõ àðäûí ñàéí
äóðûí ¿éëäâýðèéí íýãäë¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ èõ õóðëààñ îíöëîí
çààæýý.
YIII èõ õóðëûí õýëýëöñýí íýã ãîë àñóóäàë áîë ÁÍÌÀÓ-ûí øèíý
¿íäñýí õóóëü áàéâ. Øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã á¿õ àðä ò¿ìíýýð
õýëýëö¿¿ëýí, õºäºëìºð÷äèéí ñàíàë çºâëºãººíèéã õàðãàëçàí íýìýëò
ººð÷ëºëò ¿éëäýæ, èõ õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõýýð îðóóëæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí
õóóëèéí òóõàé èëòãýëèéã Õ.×îéáàëñàí òàâüæ õýëýëö¿¿ëýâ.
Һ뺺ëºã÷èä, ÁÍÌÀÓ-ûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýæ,
1940 îíû YI ñàðûí 30-íû ºäºð ñàíàë íýãòýé áàòëàâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí
õóóëü íü 12 á¿ëýã, 95 ç¿éëýýñ á¿ðäñýí áàéíà.¯íäñýí õóóëèéí îðøèë õýñýãò:
1920-1940 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, àðä ò¿ìíèé
àõóé àìüäðàë, àíãèéí õàðèëöààíä ãàðñàí ¿íäñýí ººð÷ëºëò, Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíýýñ àðäûí õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàíä áàéëäàí îëñîí îëîëò,
àìæèëòûã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýæ, õóóëü÷ëàí áàòàòãàæýý.¯íäñýí õóóëüä
þóíû óðüä òóñ îðíû íèéãìèéí áàéãóóëëûí õºãæëèéí îíöëîã, ìºí ÷àíàðûã
øèíýýð òîäîðõîéëîí çààæýý.¯íäñýí õóóëèéí 1-ð ç¿éëä òîäîðõîéëîõäîî:
“Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ áîëáîîñ ýçýðõýã ò¿ðýìãèé áà ôåîäàëûí
äàðëàëûã óñòãàñàí, öààøèä íèéãýì æóðàìä äýâøèí îðîõûí ó÷èð óëñ îðîí
þóãàà õºðºíãºòíèé áóñ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã õàíãàæ á¿õèé
õºäºëìºð÷èí / ìàë÷èí, àæèë÷èí, ñýõýýòýí / àðäûí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ
ìºí áîëíî”1 ãýæ çààæýý.¯íäñýí õóóëüä ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí ¿íäýñ íü
õºäºëìºð÷äèéí áîëîí àðäûí òºëººëºã÷äèéí õóðëóóä áºãººä òóñ óëñûí
çàñãèéí á¿õ ýðõ íü òýð õóðëóóäààð óëàìæëàãäàí õîò, õºäººãèéí
õºäºëìºð÷äèéí ìýäýëä áàéíà ãýäãèéã çààæýý.
¯íäñýí õóóëüä ¿íäýñíèé àæèë÷èí àíãè áóé áîëæ, íèéãýì, óëñ òºðèéí
àìüäðàëä ò¿¿íèé ýçëýõ áàéð ñóóðü òàñðàëòã¿é äýýøèëæ, ñîöèàëèñò
íèéãìèéã ãàðäàí áàéãóóëæ, ìàíëàéëàõ õ¿÷èí áîëîõûã çîõèõ ¸ñîîð
òóñãàæýý.¯íäñýí õóóëüä òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí äîòðîîñ ýí ò¿ð¿¿íä óëñ
õîðøîîëëûí ºì÷èéã õóóëèàð áàòàòãàí õàìãààëàõûã çààñàí áàéíà.¯¿íä:
”Á¿õ ãàçàð, ò¿¿íèé õºðñºí äîîðõ ç¿éë¿¿ä, îé ìîä, óñ áà òýäãýýðèéí áàÿëàã,
ôàáðèê çàâîä, òºìºðëºã àëò áîëîâñðóóëàõ ÿâäàë, òºìºð çàì, óñàí áà
àãààðûí òýýâýð, õîëáîî õàðèëöààíû õýðýãñýë, áàíê, ìàøèíààð ºâñ õàäàõ
2
ÁÍÌÀÓ-ûí 8-ð èõ õóðëûí òîãòîîë. ÓÁ., 1940. òàë-3.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü, ò¿¿íä õîëáîãäîõ çàðèì àêòûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1972. òàë-356.

199
ñòàíö, óëñûí àæ àõóéíóóä íü óëñûí ºì÷ áóþó íèéò àðäûí õºðºí㺠ìºí
áîëíî. Ýäãýýðèéã õóâèéí ºì÷èéí õºðºí㺠áîëãîæ ¿ë áîëíî”2 ãýæýý. ¯íäñýí
õóóëüä óëñûí ºì÷ áà õîðøîîëñîí ºì÷èéí õýëáýðèéã ÿëãàâàðòàéãààð
õàíäàæ òóñãàéëàí àâ÷ ¿çæýý.Ò¿¿íä õîðøîîëëûí ºì÷èéí òóõàé çààõäàà:
”Õîðøîîëñîí áàéãóóëëàãóóä áà àðäûí íýãäëèéí íèéãìèéí ãàçðóóä íü á¿õ
òîíîãëîë, áàãàæ õýðýãñýë, òýäãýýðèéí ¿éëäýæ áàéãàà ¿éëäýõ¿¿í, ò¿¿í÷ëýí
ñàéí äóðààð íýãäñýí õºðºí㺠õîãøèë, ìàë, õºäºº àæ àõóéí áàãàæ çýâñýã,
íèéòèéí áàðèëãóóäûí õàìòààð ýäãýýð õîðøîîëñîí áàéãóóëëàãóóä áà àðäûí
íýãäë¿¿äèéí ºì÷ áîëíî”1 ãýæýý. ×èíãýõäýý õóâèéí ºì÷èéí àñóóäëûã ýíý
¿íäñýí õóóëüä îãò îðõèãäóóëñàí áóñ áàéíà. Ýíý ¿åä òóñ îðîíä 200 ãàðóé
ìÿíãàí æèæèã õóâèéí àæ àõóé áàéñíààñ ãàäíà õóâèéí æèæèã ãàð óðëàë,
òàðèàëàí, õóäàëäàà ýðõëýã÷èä áàéñàí ó÷ðààñ òýäíèé ýðõ àøãèéã ç¿é ¸ñîîð
òóñãàí èëýðõèéëæ, “Àðä èðãýäýýñ ìàë áà õºäºº àæ àõóéí áàãàæ çýâñýã
õèéãýýä ¿éëäâýðëýëèéí áóñàä áàãàæ çýâñýã, ò¿¿õèé ýä, ìºí áîëîâñðóóëñàí
¿éëäýõ¿¿í, îðîí ñóóö, õàøàà, áàðèëãà, ãýð õîãøèë, îðëîãî çýðãèéã
(õóâüäàà) ºì÷ëºõ ýðõ áà ò¿¿í÷ëýí õóâèéí ºì÷èéã ºâëºõ ýðõèéã õóóëèàð
õàìãààëíà”2 ãýæ òîäîðõîé çààñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿íäñýí õóóëüä èðãýí
á¿õýí ººðèéí ìýäëýã ÷àäâàð, õºäºëìºðºº óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
áàéãóóëàëòûí àëü íýã ñàëáàðò äàé÷ëàí çîðèóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ
¸ñòîéã çààæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä òºðèéí äýýä ýðõèéã áàðèõ Óëñûí Èõ õóðàë,
Óëñûí Áàãà õóðàë, Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èäèéí áàéãóóëàãäàõ
æóðàì, õýì õýìæýý, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ýðõëýõ õýðãèéã òîäîðõîéëæ, õóóëü÷ëàí
çààæýý. Ò¿¿í÷ëýí òóñ óëñûí ã¿éöýòãýí çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãà áîëîõ
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ò¿¿íä õàðüÿàëàãäàõ ãàçðóóä, ÿàìä, îðîí
íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ñýí òîãòîõ ¸ñ, ýðõ õýìæýý,
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ÿâóóëàõ àæëûã òîäîðõîé õóóëü÷ëàí çààæ ºã÷ýý. ¯íäñýí
õóóëüä àðä èðãýäèéí ýðõ, õóâüñãàëò áàéãóóëëàãûã õóóëèàð ñàõèí
õàìãààëàõàä îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ãàçðóóä áîëîõ ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí
¿éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîí çààæýý.
¯íäñýí õóóëüä “Àðä èðãýäèéí ¿íäñýí ýðõ áà ¿¿ðã¿¿ä” õýìýýõ á¿ëãèéã
òóñãàéëàí ãàðãàæ, ìàíàé õºäºëìºð÷èí àðäóóä áýë÷ýýðèéã ¿íý òºëáºðã¿é
ýäëýõ, ýðäýì óõààí, á¿òýýë÷ õºäºëìºðºº óëñûí á¿õèé ë õýðýãò çîðèóëàõ,
àìðàõ, ¿íý òºëáºðã¿é ýì÷ë¿¿ëýõ, ñóðàõ, òýòãýâýð òóñëàìæ àâàõ, òºðèéí
á¿õèé ë õýðýãò òýãø ýðõ ýäëýõ, øàøíûã ø¿òýõ áóþó ýñ ø¿òýõ, íàì, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãàä ýâëýëäýí íýãäýõ, ººðñäèéí ãîìäîë ñàíàëàà àëü ÷
áàéãóóëëàãàä òàâèõ, ÷ºëººòýé ¿ã õýëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, õóðàëäàõ æàãñàõ
ýðõòýéã çààõûí õàìò õýí ÷ õóóëü õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð èðãýäèéí ýðõýíä õàëäàõ, áàðèâ÷ëàõ ýðõã¿é áîëîõûã
çààæýý. ̺í èðãýí á¿ð ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü, áóñàä õóóëü ¸ñûã
áèåë¿¿ëýí ã¿éöýòãýõ, àæëûí ñàõèëãà áàòûã ñàõèõ, àæ àõóé, ñî¸ëûã á¿õèé ë
òàëààð õºãæ¿¿ëýõýä àâüÿàñ õ¿÷ýý äàé÷ëàí àëáà õààõ, ýõ îðíîî õàìãààëàõ
¿¿ðýãòýéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæýý.
¯íäñýí õóóëüä òóñ îðíû á¿õ àðä èðãýí íü ÿñ ¿íäýñ ÿëãàâàðëàõã¿é, òýãø
ýðõ ýäëýõèéã çààãààä, ÿñ ¿íäýñ ÿëãàâàðëàõ ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é áàéäëûã
ÿìàð íýã õýëáýðýýð ãàðãàõ ÿâäëûã õóóëèàð çàëõààí òýìöýíý ãýæ çààñàí íü
îëîí ÿñòàí óãñààòíû íýãäýë íÿãòðàëä èíòåðíàöèîíàë÷ ÷óõàë à÷
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäñýí õóóëü, ò¿¿íä õîëáîãäîõ çàðèì àêòûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1972. òàë-357.
1
̺í òýíä. òàë-358.
2
̺í òýíä. òàë-358.

200
õîëáîãäîëòîé áîëîâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä òóñ îðíû ýäèéí çàñàã, óëñ
òºðèéí áàéãóóëëûí øèíæ, ¿íäýñíèé îíöëîã, äýâøëèéã áèëýãäýí òóñãàñàí
øèíý ñ¿ëä òýìäýã, òóãèéã áîëîâñðóóëàí òîäîðõîéëæ òóíõàãëàæýý. Ó÷èð íü
õóó÷èí ñ¿ëä òýìäýã, òóã íü äýýðõ ºâºðìºö øààðäëàãûã òóñãàæ ÷àäàõã¿é
áîëñîí àæýý.
¯íäñýí õóóëüä àíõ óäàà ÌÀÕÍ áîë óëñ, íèéãìèéí á¿õ
áàéãóóëëàãóóäûã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ ¿¿ðýãòýé ãýæ íàìûí óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õóóëü÷ëàí òîãòîîæýý. ¯íäñýí õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëò íýã
íàì-Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí íî¸ðõëûã áýõæ¿¿ëýõ, õýìæýý
õÿçãààðã¿é áîëãîõûí ¿íäýñ áîëæýý.
Óëñûí YIII èõ õóðàë Óëñûí Áàãà õóðëûã çîõèîí áàéãóóëæ, Áàãà
õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãààð íýðò ïàðòèçàí, Ñýëýíãý àéìãèéí
Àëòàíáóëàã äàõü õîðøîîíû äàðãà Ãîí÷èãèéí Áóìöýíäèéã ñîíãîæ, Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéã Õ.×îéáàëñàíãààð òýðã¿¿ë¿¿ëýí áàéãóóëæýý.
Íàì, óëñûí èõ õóðëóóä Õ.×îéáàëñàíã ìàãòàí õ¿íäýòãýõ óóð
àìüñãàëûí äóíä áîëæ, Õ.×îéáàëñàí íàðûí áîäîæ òºëºâëºñºí òîãòîîë
øèéäâýðèéã áàòàëæ, òºëººëºã÷äèéí ãàðãàñàí (ìàãàäã¿é çîðèóä çîõèîí
áàéãóóëñàí ÷ áàéæ áîëíî) ñàíàë ¸ñîîð ¿íäñýí õóóëèéã ×îéáàëñàíãèéí
¯íäñýí õóóëü ãýæ 1939 îíû çºâëºëòèéí ¯íäñýí õóóëèéã Ñòàëèíû ãýæ
íýðëýñíèéã äóóðèàí òóñãàé òîãòîîë ãàðãàñàí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Õ, óëñûí YIII èõ õóðëóóäûí øèéäâýð, ä¿ãíýëòèéã ñàÿõàí
áîëòîë óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, íàìûí ¿çýë ñóðòàë÷èä, ñóäëàà÷èä óëñ
îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ÷èã øóãàìûã äýâø¿¿ëñýí ìýòýýð õººðãºí
çààâàðäàæ áàéâ.
Ãýòýë òýäãýýð õóðëûí øèéäâýð áîëîí ò¿¿õýí áîäèò áàéäëûã
íàðèéâ÷ëàí ¿çâýýñ ñîöèàëèçì áàéãóóëàõûã øóóä çîðèëò áîëãîí íàì, óëñûí
èõ õóðëóóä çààãààã¿é áºãººä óëñ îðíûã ñîöèàëèçìûí ÷èã äîð (êàïèòàëèñò
áóñ çàìààð) ÿâóóëàõ ººðººð õýëáýë ¿íäýñíèé àðä÷èëëûí õ¿ðýý õÿçãààð
äîòîð ã¿éöýòãýâýýñ çîõèõ àñóóäëûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí X, óëñûí YIII èõ õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë
ÿâàãäàæ áàéñàí òýð ¿åä 1939 îíä ýõýëñýí äýëõèéí 2-ð äàéí óëàì á¿ð
ºðãºæèæ áàéëàà. Åâðîïûí îëîíõ óëñ îðîí Ãèòëåðèéí Ãåðìàíû ýðõøýýëä
îðæ, òýäãýýð îðíû á¿õ íººö áàÿëàã äàéíû õýðýãöýýíä äàé÷ëàãäàõ áîëæýý.
ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä Õàñàí íóóð, Õàëõûí ãîëä öîõèãäñîí ÷ ñóðãàìæ
àâñàíã¿é, ìºí äàéíä øóðãóó áýëòãýæ áàéæýý. 1930-ààä îíû ýöñýýñ ýõýëñýí
Ìîíãîë-Ìàíæãî-ãèéí õèëèéã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ òóõàé Ǻâëºëò-Ìîíãîë áà
ßïîí-Ìàíæãî-ãèéí õýëýëöýýð íýëýýä ñóíæèð÷, 1940 îíû YII ñàðä Ìîñêâà
õîòíîî Ìîëîòîâ, Òîãî íàð ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð ñàÿ òºãñ÷ýý. Òýð
õýëýëöýýðýýð Ìîíãîëûí äîòîîä õèëèéã 1936 îíû áàéäëààð òîãòîîñîí
áàéíà. Áàñ 1941 îíû IY ñàðä Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð ßïîíòîé òºâèéã ñàõèõ
òóõàé ãýðýý áàéãóóëæýý. ¯¿íèé õàìò ÇÕÓ, ßïîíû çàñãèéí ãàçðûí
òºëººëºã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí, õàëäàøã¿é äàðõàí
áàéäëûã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ òóõàé òóíõàãëàë ãàðãàâ.
1940 îíû XII ñàðä õóðàëäñàí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë, “Á¿ãä
Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí àðä íèéòèéí àæ àõóéí 31/1941/ îíû
òºëºâëºãººíèé òóõàé” àñóóäàë õýëýëöýâ. Òóñ òºëºâëºãººíä ìàë àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë ÷óõàë áàéð ýçýëæýý. Òºëºâëºãººãººð õàäëàí áîðäîî
áýëòãýõ, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé íîãîî òàðèõ, öºöãèéí òîñ áýëòãýõ øèéäâýð
ãàðãàæýý. Òóñ õóðàë ìºí ýõ ìàëûí òîîã îëøðóóëàõ, õýýëò¿¿ëãèéã çºâ çîõèîí

201
áàéãóóëàõ, òºëèéã àëü áîëîõ á¿ðýí õ¿ëýýí àâ÷ áîéæóóëàõ çàìààð ìàë ºñãºõ
óëñûí áîëîí àéìãóóäûí õýìæýýíèé õÿíàëòûí áàãöààëñàí òîîã áàòàëæýý.
Àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿¿íä ÇÕÓ-ûí òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí
òóñëàìæòàéãààð ìàõ êîìáèíàòûí áàðèëãûã ýõëýõ, àæ ¿éëäâýð, ãàð
¿éëäâýðèéí õîðøîîëëûí õ¿ðýýíä øèíý öåõ, òàñãóóä áàðèõààð òºëºâëºñºí
àæýý.
Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí õºãæëèéã òºëºâëºõ áîëñîíòîé
õîëáîãäóóëàí 1940 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýä “Óëñûí òºëºâëºãºº,
òîî á¿ðòãýë, õÿíàí øàëãàõ ãàçðûã” áàéãóóëàâ.
Àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàõ, ãàäààäàä ãàðãàõ
ç¿éëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýýâðèéí ýðãýëòèéã ñàéæðóóëàõ íü ìàë àæ àõóé, þóíû
ºìíº àðäûí æèæèã àæ àõóéòíààñ ¿ëýìæ øàëòãààëæ áàéâ. Õóâèéí àæ
àõóéòíû ìàëàà ºñãºõ ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ áîäëîãî 1940-1941 îíä áàòàëñàí
àëáàí òàòâàðûí õóóëèóäàä òóñãàëàà îëæýý. Òýäãýýð õóóëèàð àðäûí àæ
àõóéòíû ìàë áîëîí áóñàä îðëîãîîñ òàòâàð õóðààõäàà ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ
æóðìààð ã¿éöýòãýõèéã çààñàí áà ìàëàà ºñãºñºí, àøèã øèìèéã íü ñàéí
àøèãëàñàí, ìºí íýãäýëä ýëññýí àæ àõóéòíûã óðàìøóóëàõ çîðèëãîîð àëáàí
òàòâàðààñ õýëòð¿¿ëæ, õºíãºëæ áàéõ áîëîâ. Ýíý íü ÿäóó, äóíä àæ àõóéòíûã
òýòãýõ, õºäººä ¿¿ñ÷ áàéñàí õàìòûí àæ àõóéã äýìæèõ, ÷èíýýëãèéã
õÿçãààðëàõàä ÷èãëýæýý.
Áýëòãýëèéí áîäëîãûí àãóóëãà, õýëáýðèéã ººð÷ëºí ñàéæðóóëñàí áàéíà.
1940 îíä “Íîîñ áîë àëò” ãýäýã óðèà äýâø¿¿ëæ, ìàëûí íîîñ, íîîëóóð,
õººâºð õÿëãàñûã ýõëýýä àéìàã, ñóì, áàãò ºãñºí õÿíàëò ¸ñîîð àðäûí àæ
àõóéòíààñ óëñàä õóäàëäàí àâ÷ áýëòãýõ áîëæ, óäàëã¿é 1941 îíû I ñàðä
àðäûí àæ àõóéòíààñ óëñàä íîîñ çààâàë íèéë¿¿ëýõ õóóëü ãàðãàâ. Õóóëèàð
àðäûí àæ àõóéòíû ìàëûã õîíü-íýãæèä øèëæ¿¿ëýí áîäîæ, 100-ãààñ äýýø
òîëãîé õîíüòîé àæ àõóéòíû õîíü òóòìààñ 1 êã íîîñûã òîãòîîñîí ¿íýýð óëñàä
íèéë¿¿ëýõèéã çààæýý. ¯¿íèé õàìò òºðºë á¿ðèéí íîîñíû áýëòãýëèéí ¿íèéã
íýìýãä¿¿ëýâ. ªðãºí õýðýãöýýíèé çàðèì áàðààã ãàãöõ¿¿ óëñàä àëáàí
æóðìààð áýëòãýñýí áóþó ãýðýýãýýð õóäàëäñàí íîîñíû ¿íýä îëãîæ áàéõ
æóðàì òîãòîîæýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð 1941 îíä óëñàä áýëòãýñýí íîîñ 1936
îíûõîîñ 2,3 äàõèí íýìýãäýæ, ìàë÷èí àðäóóä áýëòãýñýí íîîñíû ¿íýä 23,9
ñàÿ òºãðºã àâ÷ýý1. Ñ¿¿ àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ, öºöãèéí òîñ áîëîâñðóóëàõ
çîðèëãîîð 1940 îíîîñ ýõëýí ñ¿¿ òîñíû çàâîä áàéãóóëàí, ãàäààäààñ öºöãèéí
òîñ àâàõûã çîãñîîâ. Óëñûí òýýâýðò àðäûí åðäèéí õºñãèéã çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé òàòàí îðóóëàõûí òóëä 1941 îíû II ñàðûí 14-íä óëñûí
òýýâðèéã àðäûí õºñ㺺ð òýýâýðë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü ãàðãàñàí þì2. Õóâèéí àæ
àõóéòíû åðäèéí õºñãèéã òýýâýðò ºðãºí õýðýãëýñíýýð óëñûí à÷àà
òýýâýðëýëòèéã íýìýãä¿¿ëñýíèé äýýð àðäûí àæ àõóéòíû îðëîãûã
äýýøë¿¿ëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð àðäûí àæ àõóéòíààñ ìîðèí ºðòººíèé
àëáà õààõ ÿâäëûã óëàì íàðèéí æóðàìòàé, ýìõ öýãöòýé áîëãîâ.
1940 îíû XII ñàðûí 6-íä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ îéí õóóëü áàòàëæ,
îéã ç¿é áóñààð àøèãëàí ñ¿éòãýõ ÿâäàëòàé òýìöýõèéí õàìò ìàëûí õàøàà
ñàðàâ÷ áàðèõàä çîðèóëàí îé àøèãëàõ áîëîëöîîã ºðãºòãºæýý.
1941 îíû XII ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ºâñ
õàäàõ õºíãºí ìàÿãèéí ìîðèí ñòàíöûã õºãæ¿¿ëýõ áà “ìàøèí õºëñëºõ

1
Õ.×îéáàëñàí. Óëñûí 25-ð Áàãà õóðàë äýýð èëòãýñýí èëòãýë. ÓÁ., 1942. òàë-12, 19.
2
Óëñûí à÷ààã àðäûí õºñ㺺ð çààâàë òýýâýðë¿¿ëýõ õóóëü áà ìºí õóóëèéã áèåë¿¿ëýõ
çààâàð. ÓÁ., 1941.

202
òàñãóóä” áàéãóóëæ, àðäûí àæ àõóéòàíä òåõíèêýýð ¿éë÷ëýõ òóõàé òîãòîîë
ãàðãàæýý. 1941 îíîîñ ìàøèí õºëñëºõ òàñãóóä íü àðäûí àæ àõóéòàí, àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äýýñ ìàëäàà õàäëàí áýëòãýõ, òàðèà íîãîî òàðèõàä
íü áàãàæ òåõíèêýýð òóñëàõ ¿¿ðýãòýé àæèë ã¿éöýòãýæýý.
Àæ àõóéòíû õºäºëìºðºº íýãòãýí ºâñ òýæýýë áýëòãýõ, õàøàà ñàðàâ÷
áàðèõ, òàðèà òàðèõ çýðýã ¿éëäâýðëýëèéí ÷àíàðòàé àæèëä çîðèóëàí îëãîäîã
óðò, áîãèíî õóãàöààòàé çýýëèéí õýìæýýã èõýñãýâ. Àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí
íýãäë¿¿äèéã ºðòººíèé àëáàíààñ ÷ºëººëæ, íèéãýì÷èëñýí ìàëûí îðëîãûã
ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðààñ õýëòð¿¿ëýâ. Íýãäë¿¿äýä õºäºº àæ àõóéí
ìàøèíûã àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíààñ õÿìä ¿íýýð õºëñëºõ áîëëîî.
Íàì, çàñãààñ àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí çîõèîí
áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ ÿâóóëàâ. 1940 îíä Õóäàëäààíû
ÿàìíû äýðãýä Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí òðåñò áàéãóóëæ, àéìãóóäàä õ¿íñíèé
¿éëäâýðèéí ñàëáàð òðåñò áèé áîëãîæýý.
Ãàð ¿éëäâýðèéí õîðøîîëëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ºðãºòãºæ, 1940
îíû YII ñàðä Ãàð ¿éëäâýðèéí åðºíõèé õîðîîã Àæ ¯éëäâýðèéí ÿàìíààñ
ñàëãàí áèåý äààñàí áàéãóóëëàãà áîëãîâ.
Íàì, çàñãààñ àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí óëñûí áà õºäºëìºðèéí
ñàõèëãà áàòûã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéâ. 1940 îíû YI
ñàðûí 26-íä Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 6 öàãèéí àæëûí ºäðèéã
ººð÷èëæ, àæëûí ºäðèéã 8 öàãààð òîãòîîæ, 8 öàãèéí õºäºëìºðèéí ºäºðò
òîõèðóóëàí àæëûí íîðìûã íýìýãä¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàâ.
1941 îíû XII ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí 24-ð áàãà õóðëààñ õºäºëìºðèéí øèíý
õóóëü áàòàëñàí áàéíà. Õºäºëìºðèéí õóóëèéí çîðèëãî íü àæèë÷èí, àëáàí
õààã÷äûã õºäºëìºðò ¿íýí÷ýýð õàíääàã áîëãîí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, òýäíèé ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõàä îðøèæ áàéâ. Òóñ õóóëüä õóâèéí àæ àõóéòàíä õºëñíèé
õºäºëìºð õýðýãëýõèéã çºâøººðºõèéí õàìò õºëñëºã÷, õºëñë¿¿ëýã÷ õ¿ì¿¿ñ
àæëûí öàã, õýìæýý, õºëñ, àìðàëò ãýõ ìýò áîëçëóóäûã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ
ãýðýý áàéãóóëàõ, ºâ÷èí çîâëîí òîõèîëäâîë òýäíèéã õºëñ òýòãýìæ, îðîí
áàéðààð õàíãàõ çýðýã õºëñë¿¿ëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ çàð÷èì
òîäîðõîé òóñãàãäæýý.
Õºäºëìºðèéí øèíý õóóëüòàé õîëáîãäîí 1941 îíîîñ óëñ, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûã óëñààñ ò¿ëø, óñ,
ãýðëýýð õàíãàõ, òýäíèé õýðýãëýäýã óëñûí áà õºëñíèé îðîí ñóóöíû ¿íýä
çîõèöóóëàëò õèéõ àæèë ÿâóóëàâ.
Äóðäñàí á¿õ àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð 1940-1941 îíä óëñ îðíû ýäèéí
çàñàãò çàðèì àõèö ãàðàâ. Òóñ óëñûí ìàëûí òîî 1939 îíä 26,1 ñàÿ áàéñíàà
1941 îíä 27,5 ñàÿ õ¿ðòýë ºñ÷ýý. Óëñûí îðëîãî 1941 îíä 1939 îíûõîîñ
áàðàã 2 äàõèí íýìýãäýâ. Ãýâ÷ ôàøèñò Ãåðìàí ÇÕÓ-ä õàëäàí äîâòîëæ,
ìàíàé îðíû á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèëä ñààòàë ó÷èð÷, ÌÀÕÍ, óëñ îðíîî
äàéíû íºõöºëä çîõèöóóëàí óäèðäàõàä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëñýí áèëýý.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä õàìàã õ¿÷ýý øàâõàí òóñëàõ á¿õ íèéòèéí
õºäºë㺺í. 1941 îíû YI ñàðûí 22-íû ¿¿ðýýð Ãèòëåðèéí Ãåðìàí óëñ
Ǻâëºëò-Ãåðìàíû õîîðîíä 1939 îíä áàéãóóëñàí ãýðýýã çºð÷èæ, ÇÕÓ-ä ãýíýò
õàëäàí äîâòëîâ. Ǻâëºëò, Ãåðìàíû õîîðîíä ä¿ðýëçñýí òýð äàéí íü ÇÕÓ-ûã
ýçëýõ, ÷èíãýñíýýðýý ÇÕÓ-ûã ºì㺺ëºã÷, ò¿øãýý ãýæ ¿çäýã ìàíàé óëñûí
òóñãààð òîãòíîëä íîöòîé àþóë çàíàëõèéëýë ó÷ðóóëàâ. Ǻâëºëòèéí ýõ îðíû
äàéí ýõýëñýí òýð ºäºð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õàìòàðñàí
ÿàðàëòàé õóðàëäààí áîëæ, ôàøèñò ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ¿éëäëèéã ýðñ æèãøèí

203
ýñýðã¿¿öýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí 1936 îíû
õàðèëöàí òóñëàëöàõ ïðîòîêîëîîð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ, íàéðàìäàëò
ÇÕÓ-ä á¿õ áîëîëöîîãîîð òóñëàõ øèéäâýð ãàðãàâ.
1941 îíû YI ñàðûí 23-íä Óëààíáààòàðò ºðãºí îëîí íèéòèéí öóãëààí
áîëæ, Ǻâëºëòèéí àðìè, àðä ò¿ìýíä òóñëàõ õºäºëãººí ¿¿ñýæ, 1941 îíû IX
ñàðä Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìèä òóñëàõ àæëûã ýðõëýõ “Áýëýãëýëèéí òºâ
êîìèññ” áàéãóóëæ, ò¿¿íèé ñàëáàðûã á¿õ àéìàã, õîò, ñóì, ¿éëäâýð, àëáàí
ãàçðóóäàä àæèëëóóëàõ áîëæýý. Äàéíû æèë¿¿äýä Ǻâëºëòºä òóñëàõ ºðãºí
õºäºëãººí ºðíºæ, “Á¿õíèéã ôðîíòîä”, “Á¿ãäèéã ÿëàëòûí òºëºº” õýìýýõ
óðèàí äîð îðîí äàÿàð äýëãýð÷ýý. ÁÍÌÀÓ õýä¿é çºâëºëòèéí ýõ îðíû äàéíä
øóóä îðîëöîîã¿é áîëîâ÷, Ǻâëºëòèéí ôðîíòûí ã¿í àð òàë áîëæýý. 1941
îíû YII ñàðûí ýõýýð Óëààíáààòàðûí àæ ¿éëäâýðèéí áà òºâ öàõèëãààí
êîìáèíàòûí õýäýí çóóí àæèë÷èí íîðì òºëºâëºãººãºº 400-ààñ äîîøã¿é
õóâèàð áèåë¿¿ëýõ, îíûõîî ýýëæèéí àìðàëòûã ýäëýõã¿é àæèëëàõ, çàðèì íü
ºäºð á¿ð èë¿¿ öàãààð öàëèí õºëñã¿é àæèëëàõ çýðýã ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ
áàéâ1. 1941 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë
çºâëºëòºä òóñëàõ ÿâäëûã õàìãèéí ÷óõàë, õàìãèéí òýðã¿¿í çýðãèéí çîðèëò
õýìýýí çààãààä îðîí íóòãèéí íºõöºë áîëîëöîî, ìàëûí àøèã øèìèéã á¿ðýí
ä¿¿ðýí àøèãëàõ çàìààð ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà ¿éëäâýðëýëèéã ýðñ
íýìýãä¿¿ëæ, äîòîîääîî õèéæ ÷àäàõ ç¿éëèéã Ǻâëºëòººñ àâàõûã àëü
áîëîõîîð áàãàñãàõûã çààæýý. Áýëýãëýëèéí êîìèññò õºðºí㺠íèéë¿¿ëýõ
õºäºë㺺í á¿õ Ìîíãîë óëñ, á¿õ àéìàã, ñóì, áàã á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã õàìàð÷ýý.
Äóíäãîâü àéìãèéí Äýðýí ñóìûí ìàë÷èí Ìàíàë 14000 òºãðºã, Òºâ
àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ìàë÷èí Áàÿð 13000 òºãðºã, 20 àäóó, Óâñ àéìãèéí
ªìíºãîâü ñóìûí ìàë÷èí Áàäàì 5450 òºãðºã, 1600 õîíü, 94 àäóó, 6 òýìýýã
ôðîíòîä áýëýãëýæýý. Õîòûí ãàð ¿éëäâýðèéí àðòåëèéí ãàâøãàé àæèë÷èí
Äîðæïàëàì ººðèéí áàéøèíã õóäàëäñíû ¿íý 4000 òºãðºãèéã, Àæ ¿éëäâýðèéí
êîìáèíàòûí àðüñ øèðíèé çàâîäûí àæèë÷èí ×èìèäëõàì àìðàëòûí 23 ºäºð
àæèëëàñíû õºëñèéã, Óëààíáààòàð õîòûí äºðºâä¿ãýýð õîðîîíû õàðüÿàò
Öýðýíäóëàì õî¸ð ëàíãèéí õîñ àëòàí áýëçýã, 2000 òºãðºã, Çàâõàí àéìãèéí
Æàðãàëàíò ñóìûí Æèãæèäæàâ àéìàãòàà õî¸ð æèë äàðààëàí ò¿ð¿¿ëñýí
õóðäàí õ¿ëãýý ººð õî¸ð ìîðü, 1000 òºãðºãèéí õàìò áýëýãëýëèéí ôîíäîä
íýìýðëýñýí çýðýã îëîí æèøýý ãàð÷ýý.
Ìîíãîëûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Òºâ Ǻâëºëèéí ñàíàà÷èëãààð õîò, ñóóðèí
ãàçðóóäàä óòàñ íîîñîîð íýõýõ, ñ¿ëæèõ õýäýí çóóí á¿ëãýì, äóãóéëàí
áàéãóóëàãäæýý. Ýâëýë, ¿éëäâýð÷èí, îëîí íèéòèéí áóñàä áàéãóóëëàãà àëáàí
áà àæ àõóé, ñî¸ëûí ãàçðóóäàä ñóááîòíèê çîõèîí áàéãóóëæ, îëñîí îðëîãîî
òóñëàìæèéí ôîíäîä øèëæ¿¿ëæ áàéâ. Óðëàã óòãà çîõèîëûí àæèëòíóóä
á¿æèã, æ¿æãýýñ îðñîí îðëîãîî òóñëàìæèä õàíäèâëàæ áàéâ. ÇÕÓ-ä ñóð÷,
àæèëëàæ áàéñàí ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ Óëààí àðìèä òóñëàõ àæèëä èäýâõòýé
îðîëöîõûí õàìò ººðñäèéí îðøèí ñóóæ áàéñàí õîòóóäûí õàìãààëàëòàä
çºâëºëò íºõäèéíõºº õàìò ÷àäàõ ÷èíýýãýýð îðîëöîæ áàéâ. Áýëãèéí õºðºíãº
ºäðººñ ºäºðò íýìýãäýæ áàéëàà. 1942 îíû XI ñàð õ¿ðòýëõ õóãàöààíä Óëààí
àðìèä çîðèóëàí áýëýãëýñýí áèå òºãðºã 7,2 ñàÿ áàéñàí áîë 1942 îíû XII
ñàðààñ 1943 îíû XII ñàð õ¿ðòýë ãóðàâõàí ñàðûí õóãàöààíä 8,3 ñàÿ òºãðºã1
áîëîí íýìýãäæýý. Õºäºëìºð÷èä áàñ õóâèéí áýëýã áýëòãýæ ôðîíòîä ÿâóóëæ
áàéâ. Õóâèéí áýëãèéã ººðñ人 áýëòãýõýýñ ãàäíà ôàáðèê, çàâîä, ãàð
¿éëäâýðèéí õîðøîîëîë, ñàíãèéí àæ àõóé, ñóðãóóëü, àëáàí ãàçðóóäàä
1
“¯íýí” ñîíèí. 1941. 07.04.
1
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí ýõ îðíû èõ äàéíû ¿åä. ÓÁ., 1954. òàë-86.

204
íýãäñýí æóðìààð áýëòãýí ñàâëàæ, Óëààíáààòàð õîò, àéìãèéí òºâ, áóñàä
ñóóðèí ãàçàðò çîõèõ ¿íýýð íü õóäàëääàã áàéæýý.
1942 îíû Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ àíãèéí ìàõ áýëòãýæ áýëãèéí ç¿éëä
íèéë¿¿ëýõ òóõàé ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó “Àíãèéí òºâ êîìèññ”
áàéãóóëàí, õºäºº îðîí íóòàãò òóðøëàãàòàé àí÷äûã ñàéí äóðààð íýãòãýí
çýýð, çýðëýã ãàõàé àãíàõ àæëûã çîõèîí ÿâóóëæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ÿíç á¿ðèéí äàâõðààíû õ¿ì¿¿ñýýñ Óëààí
àðìèéí àíãè íýãòãýëèéí êîìàíäëàã÷, äàé÷äàä ìÿíãà, ìÿíãàí çàõèäàë
èëãýýæ áàéæýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýä ôðîíòòîé çàõèäëààð
õàðèëöàõ òóñãàé òàñàã áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéâ.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õóðèìòëóóëñàí áýëãèéã ÌÀÕÍ, òºðèéí
óäèðäàõ òóøààëòàí íàð àæèë÷èí, ìàë÷èí, ñýõýýòíèé òºëººëºã÷èä Áàðóóí,
Áàðóóí õîéä ôðîíò, Óêðàèíû íýãä¿ãýýð ôðîíò, Êàëèíèíû áîëîí Âîëîõîâûí
ôðîíòîä á¿ãä 6 óäàà õ¿ðãýí ãàðäóóëñàí àæ.
Òºâ, îðîí íóòãèéí íàì, óëñûí áàéãóóëëàãà ìîðüä õóäàëäàí àâàõ
àæëûã “Ñàéí ìîðüäîî óëñäàà õóäàëäúÿ” ãýäýã óðèàí äîð ÷óõàë êàìïàíè
áîëãîí çîõèîí áàéãóóëæýý. Ìàë÷èí àðäóóä àãò õ¿ëýýí àâàõ êîìèññ äýýð
Ẻí áººíººð èðäýã. Òýä ýð¿¿ë ìîðüäûã óëñûí òîãòîîñîí ¿íýýð õóäàëäàõ
òºäèéã¿é, áàñ îëîí òîîíû ìîðü, ò¿¿íèé äîòîð õàéðòàé æîðîî ìîðü, õóðäàí,
óóðãèéí ñàéí ìîðüäîî õ¿ðòýë ¿íý òºëáºðã¿é áýëýãëýõ íü åðäèéí ¿çýãäýë
áîëæ áàéâ. Çàâõàí àéìãèéí Èõ-Óóë ñóìûí ìàë÷èí àðä Ãàðüä 76 øèëäýã
ìîðèî áýëýãëýæýý. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí àðä Æ.Áàâóó 55, Õîâä àéìãèéí
Äàðâè ñóìûí àðä ßäàì 50, ªìíºãîâü àéìãèéí Áàÿíäàëàé ñóìûí àðä
Íàâààí 43 ìîðèî òóñ òóñ áýëýãëýñýí áàéíà. Ìàë÷èí àðäóóä àãò ìîðüä
õóäàëäàí àâàõ óëñûí òºëºâëºãººò çîðèëòûã æèë á¿ð äàâóóëàí áèåë¿¿ëæ
áàéâ. Èíãýñíýýð ýõ îðíû äàéíû æèë¿¿äýä Óëààí àðìèä çîðèóëàí 485
ìÿíãàí øèëäýã ìîðèéã óëñàä õóäàëäàæ, 32,5 ìÿíãàí ìîðü áýëýãëýæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Ãåðìàíû ýçëýëòýýñ ÷ºëººëºãäñºí íóòãèéí àæ
àõóéã ñýðãýýí áîñãîõîä áîëîí Óëààí àðìèéí äàðãà, áàéëäàã÷äûí àð ãýðò
íýãýí àäèë òóñàëñàí þì.
ÌÀÕí-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1943 îíû IX
ñàðûí 28-íû õàâñàðñàí õóðëààñ “Ãåðìàíû ôàøèñò íàðûí ò¿ðýìãèéëýí
ýçëýã÷äýýñ õîõèðëûã õ¿ëýýñýí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñûí ðàéîíóóä, àðä
ò¿ìýíä òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàâ. Óã òîãòîîëä Ǻâëºëòèéí
÷ºëººëºãäñºí íóòãèéí õàìòðàëóóäûí ç¿òãýõ õ¿÷íèé õýðýãöýýíä çîðèóëàí
ñàéí äóðààð ìîðüä áýëýãëýõèéã óðèàëæ, èéíõ¿¿ òóñàëñàí ìàë÷äûã Óëààí
àðìèä ìîðüä áýëýãëýñýíòýé àäèë ¿çýæ, óðàìøóóëàõûã çààñàí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1944 îíû IY
ñàðûí 28-íû ºäðèéí õóðëààñ Óëààí àðìèéí äàðãà, áàéëäàã÷äûí àð ãýðèéí
õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà ºí÷ðºãñäºä òóñëàìæèéí áýëýã èëãýýõ àæèë çîõèîõûã
“Áýëýãëýëèéí òºâ êîìèññ”-ò äààëãàæýý. Òýð÷ëýí ºí÷èðñºí õ¿¿õýä,
áýëýâñýðñýí ýìýãòýé÷¿¿ä, àìü ¿ðýãäñýí äàé÷äûí àð ãýð, øàðõäàãñäàä
áýëýã, äóëààí õóâöàñ ÿâóóëàõ àæèë Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí äóíä
ºðíºñºí þì. ÁÍÌÀÓ-ä áàéíãà ñóóæ áàéãààä ôðîíòîä äàé÷ëàãäñàí
Ǻâëºëòèéí õàðüÿàò íàðûí ãýð á¿ëä 1942, 1944 îíä óëñààñ ñàð á¿ð 20-100
õ¿ðòýë òºãðºãèéí òýòãýâýð îëãîõ æóðàì òîãòîîâ1.
1942 îíû I ñàðä õóðàëäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí XXY áàãà õóðàë “Õóâüñãàëò
Ìîíãîë óëñ” íýðòýé òàíêèéí öóâàà áàéãóóëæ, Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìèä

1
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí ýõ îðíû èõ äàéíû ¿åä. ÓÁ., 1954. òàë-33.

205
áýëýãëýõ àæèë çîõèîí ÿâóóëàõûã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä äààëãàæýý. Ýíýõ¿¿
øèéäâýðèéí äàãóó òóñ óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 2,5 ñàÿ ãàðóé òºãðºã
íýìýðëýæýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé áýëãèéí ãóðàâ äàõü ýýëæèéã ÇÕÓ-ä î÷ñîí
ìàðøàë Õ. ×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä “Õóâüñãàëò Ìîíãîë óëñ”
òàíêèéí öóâààã 1943 îíû I ñàðûí 12-íä Ìîñêâàãààñ õîëã¿é îðøèõ òàíêèéí
112 äóãààð áðèãàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé õ¿ëýýëãýí
ºã÷ýý2. Ýë öóâàà íü òóñ á¿ðèéí öàìõàã äýýðýý îðîñîîð “Õóâüñãàëò Ìîíãîë
óëñ”, äýýä çàõààð íü “ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ”, “ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äýýñ”, “ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ”, “Ä.Ñ¿õáààòàð”,
“Õ.×îéáàëñàí”, “Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ”, “Ã.Áóìöýíä”, “Ìîíãîëûí
ìàë÷äààñ”, “Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí Ýâëýëèéí ãèø¿¿äýýñ” ãýõ
ìýò÷èëýí òóñ öóâààã áàéãóóëàõàä õºðºí㺠íèéë¿¿ëñýí íèéãìèéí á¿õ
äàâõðàà, àëáàí áà îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, 18 àéìãèéí íýð áè÷ýýñòýé Ò-
34 áîëîí Ò-70 ìàðêèéí 53 øèíý òàíêààñ á¿ðýëäñýí áàéíà.
1943 îíû III ñàðä áîëñîí ÁÍÌÀÓ-ûí XXYI áàãà õóðàë Óëààí àðìèä
òóñëàõ òàëààð ã¿éöýòãýñýí àæëûã ñàéøààãààä “Ìîíãîë àðä” õýìýýõ íèñýõ
îíãîöíû ýñêàäðèëü áàéãóóëàõ øèíý øèéäâýð äýâø¿¿ëæýý. Ìîíãîëûí àðä
ò¿ìýí óã ýñêàäðèëü áàéãóóëàõàä øààðäàãäàõ õºðºíãèéã 4 ñàð õàãàñûí
õóãàöààíä õóðèìòóóëñàí áàéíà. 1943 îíû IX ñàðûí 25-íä Ñìîëåíñê ìóæèéí
òºìºð çàìûí Âÿçîâàÿ ºðòººíèé îéðîëöîîõ õýýðèéí àýðîäðîì äýýð Ẻðºí
äýýðýý “Ìîíãîë àðä” ãýñýí ¿ñãèéã òîä öàãààí áóäãààð áè÷ñýí “Ëà-5” õýìýýõ
áàéëäààíû 12 íèñýõ îíãîöîîñ á¿ðäñýí “Ìîíãîë àðä” íèñýõ îíãîöíû
ýñêàäðèëèéã ãàðäóóëæýý.
“Õóâüñãàëò Ìîíãîë óëñ” õýìýýõ 112 äóãààð òàíêèéí áðèãàä íü
Êóðñêèéí ö¿ëõýíä áîëñîí àëäàðò òóëàëäààíä îðîëöñîí áºãººä ãàðàìãàé
ãàâúÿà áàéãóóëñàí ó÷èð “ãâàðäèéí” ãýäýã õ¿íäýò öîë õ¿ðòýæ, “Ãâàðäèéí
òàíêèéí 44-ð áðèãàä” ãýæ íýðëýãäýõ áîëæýý. Äàðàà íü òóñ áðèãàä 1944 îíû I
ñàðä Áåðäè÷åâ õîòûã äàéðàí ýçëýõ ¿åä áààòàðëàã òóëàëäààíû ó÷èð
Áåðäè÷åâ õîòûí íýðýìæèò áîëãîæýý. Ýë áðèãàä òàñðàëòã¿é ÿëàëò
áàéãóóëñààð Áåðëèíèé ÷èãò õèéñýí åðºíõèé äàâøèëòàä îðîëöîæ ãåðìàíû
öýðãèéí ýñýðã¿¿öëèéã íÿöààí, IY ñàðûí 25-íä Áåðëèíä îðæ òóñ õîòûã
÷ºëººëºëöæýý.
Áåðäè÷åâèéí íýðýìæèò “Õóâüñãàëò Ìîíãîë óëñ” ãâàðäèéí òàíêèéí 44-
ð áðèãàä Ìîñêâàãèéí äýðãýäýýñ á¿òýí 4 æèë øàõàì àÿí äàéíû àëäàðò óðò
çàìûã òóóëæ, ãàðàìãàé ãàâúÿà áàéãóóëæýý.
Èéíõ¿¿ ìàíàé îðíû õºäºëìºð÷èä Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìíèéã ÷èí
ñýòãýë, õºäºëìºð ç¿òãýëýýðýý äýìæèæ, Óëààí àðìèéí ÿëàëòûã ò¿ðãýòãýõ
çîðèëãîîð îëîí õýëáýðèéí àæèë çîõèîí áàéãóóëæ ºðí¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä
äàéíû æèë¿¿äýä 32 ìÿíãàí àãò ìîðüä áýëýãëýæ, õàãàñ ñàÿ òºãðºãººð
õóäàëäàæ, 8 óäààãèéí öóâàà íèéòäýý 400 ñàÿ èë¿¿ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé ìàë,
ýä ìàòåðèàëûí ç¿éë áà áàãààð áîäîõîä áèåòýýð 300 îð÷èì êã àëòûã
çºâëºëòèéí àðä ò¿ìýíä ºã÷ òóñàëæýý1. Ìàíàé íàì, òºð Ǻâëºëòèéí àðä
ò¿ìýíä òóñëàõ ÿâäëûã òóñ óëñûí òóñãààð òîãòíîë, õºãæèë öýöýãëýëòòýé íÿãò
õîëáîãäîëòîé ýõ îðîí÷ èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çýë ñàíààíû áèåëýë ãýæ ¿çýæ,
ò¿¿íä èäýâõòýé îðîëöîã÷äûã ýõ îðíû ºìíº ãàâüÿà áàéãóóëñàíä òîîöîæ
áàéâ. Óëààí àðìèä òóñëàìæèéí õºðºí㺠õóðèìòëóóëàõ, ò¿¿íèéã òýýâýðëýõ

2
Í.Ê. Ïîïåëü. Áðèãàäà “Ðåâîëþöèîííàÿ Ìîíãîëèÿ”. Ìîñêâà., 1977. ñòð-35.
1
Èñòîðèÿ Êîììóíèñòè÷åñêîé ïàðòèè Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. òîì.5. Êíèãà ïåðâàÿ. Ì., 1970.
ñòð-328.

206
àæëûã ñàéí çîõèîí áàéãóóëñàí íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà,
¿éëäâýð, õóäàëäàà, òýýâðèéí çýðýã ãàçðûí óäèðäàõ àæèëòàí, ýíý àæèëä
èäýâõòýé îðîëöñîí õºäºëìºð÷äèéí íèéò 521 õ¿íèéã òºðèéí äýýä øàãíàë-
îäîí ìåäàëèàð øàãíàñàí þì.
Ǻâëºëòèéí àðä ò¿ìýí, ÇÕÓÊÍ, çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé
òóñëàìæèéã òóñ õî¸ð îðíû àõ ä¿¿ãèéí íàéðàìäëûí ìºí ÷àíàðûã èëòãýí
õàðóóëñàí ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë, ÿäðàõ öàãò íºõðèéí ÷àíàð
òàíèãäàâ ãýæ ºíäºð ¿íýëñýí áèëýý.
Óëñ àðäûí àæ àõóéã äàéíû áàéäàëä çàõèðóóëàí óäèðäñàí íü.
1941 îíû XI ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-í Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë òóñ óëñûí
óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, áàòëàí õàìãààëàõ á¿õ àæëûã äàéíû ¿åèéí
áàéäàëä çàõèðóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæýý. 1942 îíû I
ñàðä õóðàëäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí XXY áàãà õóðëààñ “Ìàíàé óëñûí ºìíº çîãñîæ
áóé óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäûã áèåë¿¿ëýõ á¿õ àæèë íü óëñ îðíûã
áàòëàí õàìãààëàõ ÿâäëûã á¿õèé ë àðãààð áýõæ¿¿ëýõ áà ôðîíòîä òóñëàõ
ÿâäàëä çàõèðàãäñàí áàéâàë çîõèíî”2 ãýæ òîãòîîæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë, ÁÍÌÀÓ-ûí XXY áàãà õóðëûí
øèéäâýð íü äàéíû ¿å äýõ òóñ óëñûí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààíû ãîë ÷èã áîëñîí þì.
Íàì, çàñàã þóíû ºìíº òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð-ìàë àæ
àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ”...ÿâäàë áîë Ìîíãîëûí óëñ àðäûí àæ àõóéä èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîéãîîñ ãàäíà þóíû óðüä ôðîíòîä òóñëàëöàõ áîëîëöîîã
íýìýãä¿¿ëíý”1 ãýæ ¿çýæ áàéâ.
Ìàë àæ àõóéí òóõàé àñóóäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû 1943 îíû II ñàð, XII
ñàðûí á¿ãä õóðëóóä, 1945 îíû I ñàðûí á¿ãä õóðàë, óëñûí XXYI, XXYII áàãà
õóðëààð òóñãàéëàí õýëýëöýí, ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàâ.
1943 îíû XII ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë ìàë
àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé õýëýëöýýä, Íàìûí Òºâ Õîðîîíä ìàë àæ àõóéí
õýðãèéã ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàòàé áîëãîõ, àéìãèéí òºâ õîðîîäûí
æèíõýíý (íýãä¿ãýýð) íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðò ìàë àæ àõóéí àñóóäëûã
øóóä õàðèóöóóëæ, áóñàä àæëûã ýðõëýõ õî¸ðäóãààð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí
îðîí òîîã áèé áîëãîõ, Ìàë òàðèàëàíãèéí ÿàì, ò¿¿íèé îðîí íóòãèéí
áàéãóóëëàãóóäûí àæëûã ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ ÷èãò á¿ðýí õàíäóóëàí
ººð÷èëæ ñàéæðóóëàõ, ìàë àæ àõóéí àðãà àæèëëàãààã ºðãºí ñóðòàë÷ëàõ, àðä
îëíîîñ ãàðãàñàí ñàíàëûã õàðãàëçàí áýëòãýëèéí æóðàì, àëáàí òàòâàðûí
õóóëèéã õÿíàí ¿çýõ, çýðýã àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý.
̺í îíû ñ¿¿ë÷ýýð õóðàëäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí XXYI áàãà õóðàë Ìàë-
òàðèàëàíãèéí ÿàìûã Ìàë àæ àõóéí ÿàì áîëãîí ººð÷èëæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû ìàë àæ àõóéí àñóóäàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûã òóñ ÿàìíû
ñàéäààð õàâñàðãàí òîìèëæýý. Ìàë àæ àõóéí ÿàìíû òºâ, îðîí íóòãèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, õÿíàëò øàëãàëòûã õ¿÷òýé áîëãîõ,
àæëûí õàðèóöëàãûã õ¿÷òýé áîëãîõ, àæëûí õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ìºíõ¿¿ ÿàìíû äýðãýä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººð áàòëàãäñàí
Êîëëåãèéí çºâëºëèéã áèé áîëãîæýý.
Ìàë òàðèàëàíãèéí áà ìàë ýìíýëãèéí àäèë ýðõòýé õî¸ð õýëòýñ áàéñíûã
àéìãèéí ìàë àæ àõóéí õýëòñèéí õî¸ð òàñàã áîëãîñíû äýýð òóñ õýëòñèéí
äàðãà íü àéìãèéí çàõèðãààíû íýãä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà áàéõ áîëæýý. Áàñ

2
ÁÍÌÀÓ, ÇÕÓ-ûí ýõ îðíû èõ äàéíû ¿åä. ÓÁ., 1954. òàë-13.
1
ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà õóðàë, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. II õýñýã. ÓÁ.,
1956. òàë-102.

207
àðäûí àæ àõóéòíû ìàë íü 80 ìÿíãàí òîëãîéíîîñ èë¿¿ ãàðñàí ñóì á¿ðä ìàë
àæ àõóé ýðõýëñýí ñóìûí çàõèðãààíû îðëîã÷ äàðãûí îðîí òîîã áèé áîëãîæ,
1944 îíû II ñàðä äóðäñàí òîîíû ìàëòàé 115 ñóìàíä îðëîã÷ íàðûã òîìèëñîí
áàéíà2.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ áîëçîëòîéãîîð àéìàã
ñóìäûã õîîðîíä íü ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð òóðøèí óðàëäóóëàõààð Íàìûí
Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë øèéäâýðëýæ, óóë àæëûã óäèðäàõàä
òóñëàõààð Íàìûí Òºâ Õîðîî, Çàñãèéí ãàçðààñ òóñãàé áðèãàä ãàðãàí
àæèëóóëæýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë õî¸ð ñóìûí óðàëäààíû ä¿íã
ñàéí áîëëîî ãýæ ä¿ãíýýä, óðàëäààíûã íèéòýä äýëãýð¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çñýí áàéíà.
Íàì, çàñàã îð÷èí ¿åèéí ìàë ýìíýëãèéã óëàì õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ,
õºäºº àæ àõóéã ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõàä àíõààð÷, õºäºº
îðîí íóòàãò ìàë ýìíýëãèéí àñðàã÷, ñóâèëàã÷ íàðûã áýëòãýõ êóðñ áàéãóóëæ,
òýäíèéã öàëèíòàé áîëãîí, ìàëûí ýì÷, ìàë ýìíýëãèéí àæèëòíû ìýðãýæèë
äýýøë¿¿ëýõ äàâòàí ñåìèíàðûã ¿å ¿å ÿâóóëàõ áîëæýý.
1942 îíîîñ ÌÓÈÑ-ä ìàëûí èõ ýì÷, äýýä áîëîâñðîëòîé çîîòåõíèê÷
íàðûã áýëòãýõ áîëîâ. պ人 àæ àõóéí äóíä ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäûã îðîí
íóòàãò äýëãýð¿¿ëýí áàéãóóëæ ìàëûí ýì÷, õºäºº àæ àõóéí áóñàä
ìýðãýæèëòýíã ¿éëäâýðëýëèéí áààçûã ò¿øèãë¿¿ëýí áýëòãýõ áîëîâ. Ìàë àæ
àõóé, õºäºº àæ àõóéí òåõíèê ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ
çîðèëãîòîé òóñãàé òåõíèêóìûã Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð ñóìàíä áàéãóóëæýý.
1944 îíä ìàëûí ýì÷ íàðûã áýëòãýõ õî¸ð æèëèéí õóãàöààòàé ñóðãóóëèéã
Õýíòèé, Àðõàíãàé, Õîâä àéìãèéí òºâä áàéãóóëñàí áºãººä çºâëºëòèéí áàãø
íàðûí õàëóóí òóñëàëöààòàéãààð îëîí àðâàí ýì÷ íàðûã áýëòãýí ãàðãàñàí
áàéíà.
Ìàë ýìíýëãèéí ñàëáàð èõýýõýí ºñ÷, 1941 îíä 320 áàéñàí áîë 1945
îíä 408 áîëñíû äîòîð áàãèéí ìàë ýìíýëãèéí öýã, ìàëûí áàãà ýì÷èéí
ñàëáàð ¿ëýìæ ºñ÷ýý. 1942 îíä Àðõàíãàé àéìàãò áèîôàáðèê àøèãëàëòàä
îðæ, ìàëûí ýì ¿éëäâýðëýæ ýõëýâ. Õàìóó ýñýðã¿¿öýõ òºõººðºã 2 ãàðóé
äàõèí íýìýãäýâ. Áîîì, ìÿëçàí çýðýã ãîö õàëäâàðò ºâ÷íººð ìàë ¿õýõ íü
èõýýõýí áàãàñ÷ýý. 1944 îíû YI ñàðûí 28-íä “Ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðûí
õóóëèéã ººð÷èëæ, òýãøèòãýí îíîãäóóëàõ æóðàì” òîãòîîæýý. Òýãýõäýý ìàëàà
òºëººð íü 20-èîñ äýýø õóâèàð ºñãºñºí áîëîí öýðãèéí àð ãýð, ïàðòèçàí,
óóðõàéí ã¿íä àæèëëàäàã çàðèì àæèë÷èí, öàã áóñûí àþóëä íýðâýãäñýí
àðäûí àæ àõóéä õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäýë, óëñ
õîðøîîëëûí àæ àõóéí ìàë, ñàéí óãñààíû òºðºë á¿ðèéí õýýëò¿¿ëýã÷èéã
àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëºõººð õóóëèíä çààñàí áàéíà.
Òýãøèòãýí îíîãäóóëàõ ýíý çàð÷ìûã àðäûí àæ àõóéòíààñ óëñàä ìàë
áýëòãýõ æóðàìä áàñ äýëãýð¿¿ëýí áàðèìòàëñàí þì.
Àðäûí àæ àõóéòíû ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð
ñàéí ìàë÷äûí óëñûí çºâëºãººí¿¿ä õèéõ áîëîâ. Òýðã¿¿íèé ñàéí ìàë÷äûí
Óëñûí àíõäóãààð çºâëºãººíèéã 1942 îíû ýöñýýð Óëààíáààòàð õîòîä çàðëàí
õóðàëäóóëæýý.
Ǻâëºãººíä ìàëàà 1941 îíä óðüä æèëýýñ 20 õóâèàñ äîîøã¿é ºñãºñºí,
ãàðãàñàí òºëèéí 80-ààñ äîîøã¿é õóâèéã áîéæóóëñàí, õîíèíû íîîñ, ÿìààíû
íîîëóóðàà á¿ðýí àâñàí, óëñàä òóøààõ íîîñíû ¿¿ðãèéã õóãàöààíààñ ºìíº
2
Óëñûí áàãà õóðàë, çàñãèéí ãàçðûí ãàðãàñàí õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëóóäûí ýìõòãýë. I,II
äýâòýð, ÓÁ., 1944. òàë-125.

208
áèåë¿¿ëæ èë¿¿äýë íîîñîî óëñàä õóäàëäñàí çýðýã áîëçëûã õàíãàñàí
ìàë÷èä, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ãèø¿¿ä îðîëöæýý. Ǻâëºãººíä
îðîëöîã÷äûí 56,6 õóâèéã 300 õ¿ðòýë òîëãîé ìàëòàé äóíä àæ àõóéòíû
òºëººëºã÷èä ýçýëæ áàéâ. Ǻâëºãººí “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí
ýðýãòýé, ýìýãòýé àðäóóä, ñàíãèéí àæ àõóé, ìàøèíààð ºâñ õàäàõ ñòàíöûí
àæèëòíóóäàä óðèàëãà” ãàðãàæýý.
1942 îíû XI ñàðûí 2-9-íä òýðã¿¿íèé ìàë÷äûí óëñûí II çºâëºãººí
Óëààíáààòàð õîòíîî áîëæýý. Óã çºâëºãººí íü òýðã¿¿íèé ìàë÷äûí ìàëàà
ºñãºñºí òóðøëàãûã ñîëèëöóóëñàí òºäèéã¿é ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàëûí òîî
õîðîãäñîí øàëòãààíûã èëð¿¿ëýõýä çîõèõ àíõààðàë òàâüñàí áàéíà.
Ìàë àæ àõóéãàà ¿ëãýð æèøýý÷ýýð õºòºëæ, ìàëàà ºñãºæ øàëãàðñàí
ìàë÷äûí õºäºëìºð ç¿òãýëèéã ºíäºð ¿íýëæ, òºðèéí äýýä øàãíàë, îäîí
ìåäàëèàð øàãíàæ õºõ¿¿ëñýí áàéíà. Äýýðõ õî¸ð çºâëºãººíä îðîëöîãñäîîñ
äàâõàðäñàí òîîãîîð 636 õ¿í îäîí ìåäàëü, 286 õ¿í “ñàéí ìàë÷èí” ýíãýðèéí
òýìäýã, 215 õ¿í Çàñãèéí ãàçðûí õ¿íäýò æóóõààð øàãíàãäæýý.
Ñàéí ìàë÷äûí óëñûí çºâëºãººí íü àðäóóäàä èõýýõýí ñýòãýãäýë
òºð¿¿ëæ, òýäíèé àæ àõóéí ñàíàà÷èëãà, õóâèéí èäýâõ ÷àðìàéëòûã
ºðí¿¿ëýõýä ÷óõàë ò¿ëõýö áîëæýý.
Ìàë÷èí àðäûí àæ àõóéí ñàíàà÷èëãûã äýìæèí ºðí¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí
ººð íýã àðãà õýìæýý áîë ìàëàà ºñãºæ òîî òîëãîéã íü ìÿíãàä õ¿ðãýñýí àæ
àõóéòíûã óëñààñ òóñãàéëàí óðàìøóóëæ áàéñàí ÿâäàë þì.
Óëñûí ñàéí ìàë÷äûí II çºâëºãººíººñ ãàðãàñàí ñàíàëûã Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë äýìæèæ, 1944 îíû IX ñàðûí 22-íä ººðèéí ¿íýí÷
øóäàðãà õºäºëìºðººð ìàëûíõàà òîîã ìÿíãà, 5 ìÿíãà, 10 ìÿíãàí òîëãîéä
õ¿ðòýë ºñãºñºí õ¿íä “Óëñûí àëäàðò ñàéí ìàë÷èí” öîë øàãíàæ áàéõ, òèéì
àðäûí àæ àõóéòàí, àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äýä òóñãàé äóðñãàëûí
ç¿éë õàäãàëóóëæ áàéõ øèéäâýð ãàðãàæýý.
Òèéì àíõíû øàãíàëûã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîëîîð 1945 îíû XII
ñàðä ìÿíãà, ò¿¿íýýñ äýýø ìàëòàé 97 àæ àõóéòàí ýõíèé ýýëæèíä õ¿ëýýí
àâ÷ýý.
Óëñààñ àðäûí àæ àõóéòàíä îëãîæ áàéñàí ìºíãºí çýýë íü ìàëûí òîî
òîëãîéã íýìýãä¿¿ëýõ, àð÷èëãàà ìàëëàãààã ñàéæðóóëàõ, àøèã øèìèéã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ìàòåðèàëëàã óðàìøëûí ÷óõàë õýëáýð áàéâ.
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1941 îíû XII ñàðä ãàðãàñàí “Óðò õóãàöààòàé
çýýëèéí õºðºíãèéã àøèãëàõ æóðìûí òóõàé òîãòîîë”, 1942 îíû I ñàðä
áàòàëñàí “Àðäûí àæ àõóéòíóóäàä óëñûí çýýë îëãîõ òóõàé çààâàð” çýðýãò
óëñûí áàíêíààñ ìàë÷èí àðäóóäàä ìºí㺠çýýë¿¿ëýõ ÿâäëûí ó÷èð õîëáîãäîë,
ä¿ðýì æóðìûã òîäîðõîéëîí çààæ õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà.
1940-ººä îíîîñ ãîâèéí àéìãèéí àðäóóäàä ìàøèíààð ºâñ õàäàõ
ñòàíöûí õàäñàí ºâñèéã õóäàëäàí àâàõàä òóñëàí òóñãàéëàí çýýë îëãîæ
áàéñíààñ ãàäíà õóäàã ãàðãàõ, çàñâàðëàõàä õýðýãëýãäýõ ìîäûã äàðõàí
öààçã¿é îéãîîñ ¿íý òºëáºðã¿é îãòëóóëæ áàéæýý.
Àðäûí àæ àõóéòíààñ óëñûí áýëòãýëä íèéë¿¿ëæ áàéñàí ìàë áîëîí ìàë
àæ àõóéí ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóäàëäàí àâàõ ¿íèéã íýìýãä¿¿ëñýí íü
ìàë÷äûí óðàì çîðèãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ò¿ëõýö áîëñîí þì. 1941 îíä íîîñ
õóäàëäàí àâàõ óëñûí ¿íèéã 1940 îíûõîîñ äóíäæààð 40,6 õóâü, ìàëûí ¿íèéã
15-20 õóâü íýìýãä¿¿ëæýý1.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ, áàãà õóðëûí òîãòîîë, ¿íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä. ÓÁ., 1956. òàë-379.

209
 Àðäûí àæ àõóéòíû îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéí ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñàä àëáàí æóðìààð
íèéë¿¿ëýõ øèíý æóðìûã ìàë áýëòãýëèéí àæèëä äýëãýð¿¿ëýí õýðýãëýæýý.
Àðäóóäòàé ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð óëñàä ìàë áýëòãýæ èðñýí
óëàìæëàë íü ìàë áýëòãýëèéí òàëààð óëñûí õýðýãöýýã õàíãàõ øààðäëàãààñ
õîöîð÷ áàéâ. ͺ㺺òýéã¿¿ð ãýðýýíèé æóðìààð ìàë áýëòãýõ æóðàì ¿éë÷èëæ
áàéñàí ¿åä àðäûí àæ àõóéòàí óëñûí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõ àæèëä æèãä
îðîëöîõã¿é áàéñàí íü àéìàã îðíû õÿíàëòûí òîîã áèåë¿¿ëýõýä ñààä
ó÷ðóóëæ áàéâ.
Äóðäñàí áàéäëûã õàðãàëçàí, 1944 îíû II ñàðä Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëîîð “ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí àæ àõóéòíóóäààñ óëñäàà
ìàëûã çààâàë íèéë¿¿ëýí òóøààæ áàéõ òóõàé õóóëü” áàòëàí ãàðãàæýý. Óã
õóóëèàð íýãýýñ äýýø òîîíû ¿õýðòýé áóþó äºð⺺ñ äýýø òîëãîéòîé õîíü
ÿìààòàé á¿õ àæ àõóéòàí 9 òîëãîé õîíü, ÿìàà, 12 ¿õýð òóòìààñ òóñ á¿ð 1
õîíü, ÿìàà, ¿õðèéã óëñûí òîãòîîñîí ¿íýýð çààâàë áýëòãýí íèéë¿¿ëýõ
áîëæýý. ßäóó, äóíä àðäûã äýìæèõ àíãè÷ áîäëîãî ÿìàãò ã¿íçãèé òóñãàãäñààð
áàéâ.
1940-1941 îíû àëáàí òàòâàðûí õóóëèóäàä ôåîäàë, ò¿øìýë, òîì ìÿíäàã
òóøààëûí ëàì àãñäûí àæ àõóéí îðëîãûí èõ áàãûã õàðãàëçàõã¿éãýýð æèëèéí
íèéò îðëîãûí 27-30 õóâèéã õóðààõààð çààñàí íü äóíä, ÷èíýýëýã àæ
àõóéòàíä íîãäóóëàõ òàòâàðààñ îëîí àðâàí õóâü èë¿¿ áàéñíû äýýð àëèâàà
õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéâ. 1944 îíä àëáàí òàòâàðûí õóóëèàð ÷ ãýñýí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé õ¿íã¿é, íîãäâîë çîõèõ òàòâàð íü 50 òºãðºãººñ
õýòðýõã¿é àéë ºðõèéã àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëñºí þì. Áàñ ìîðèí ºðòººíèé
àëáûã ãîëäóó îëîí ìàëòàé, èõ îðëîãîòîé àæ àõóéòàíä íîãäóóëæ, ÿäóó äóíä
àðäûã ºðòºº óëààíû ¿¿ðãýýñ õýëòð¿¿ëæ áàéâ.
1944-1945 îíä ºâºë, õàâðûí çóäàä íýðâýãäñýí Äóíäãîâü, Ñ¿õáààòàð,
Õýíòèé, Áàÿíõîíãîð, Ãîâü-Àëòàé, ªâºðõàíãàé àéìãèéí îíö ÿäóóðñàí àæ
àõóéíóóäàä óëñààñ ìàë çýýëä¿¿ëæ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ òóõàé Íàìûí Òºâ
Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1945 îíû YIII ñàðä øèéäâýð ãàðãàæýý. Ýíý
çîðèëãîî𠺺ðñäèéí øóóä ìýäëèéí ìàëòàé àëáàí áàéãóóëëàãóóäààñ á¿ãä
32473 òîëãîé ìàëûã ÿäóóðñàí àðäóóäàä çýýëä¿¿ëýõýýð Ìàë àæ àõóéí
ÿàìàíä øèëæ¿¿ëæýý. Çýýëä¿¿ëñýí ìàë íü àëáàí òàòâàð, áýëòãýëèéí
¿¿ðãýýñ õýëòýð÷, òýäãýýð ìàëûí òºë, ñ¿¿, øèì, íîîñ íîîëóóðûã ìàë çýýëäýæ
àâñàí àæ àõóéòíû õýðýãëýýíä á¿ðýí ¿ëäýýæýý1.
Íàì, çàñàã àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéã öààøèä õºãæ¿¿ëæ, ÿëàíãóÿà
íýãäë¿¿äýä áàéñàí äóíäûí õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìòûí ºì÷èéí ñóóðü
äýâñãýð áîëãîí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàâ. ¯¿íèé íýã òîä áàðèìò áîë
1942 îíä áàòàëñàí “Àðäûí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ¿ëãýð
æèøýý ä¿ðýì”-ä íýãäëèéí ãèø¿¿äýä áóé á¿õèé àìüä òýýâðèéí õºñºã, òîíîã
õýðýãñýë ìàøèí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí áóñàä áàãàæ õýðýãñëèéã íýãòãýæ,
íèéòèéí àæ àõóéã ÿâóóëàõ, íèéãýì÷èëñýí õºðºíãèéí 25-30 õóâü, íýãäëèéí
ìºíãºí îðëîãûí 10 õóâèàð ¿ë õóâààãäàõ ôîíä áàéãóóëæ, àæ àõóéí õ¿÷èí
çóçààðàõ òóñàì ò¿¿íä îðóóëàõ õóâèéã èõýñãýí, íèéãìèéí ºì÷èéã
íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé òîäîðõîé çààæýý. Ä¿ðýìä öààø íü íýãäëèéí ãèø¿¿í
á¿õýí íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëä áèåýð îðîëöîõ, îðëîãûã, íèéãýì÷èëñýí
õºðºíãèéí èõ áàãààð áóñ, õàðèí àæèëä çàðöóóëñàí õºäºëìºðººð
õóâààðèëàõ, íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëèéã áðèãàäààð çîõèîí áàéãóóëæ,
1
Óëñûí áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä áà Àðäûí ñàéä íàðûí çºâëºëººñ ãàðãàñàí õóóëü ä¿ðýì,
òîãòîîëóóäûí ýìõòãýë. ÓÁ., 1945. òàë-88-91.

210
ãèø¿¿äèéí õºäºëìºð ºäºð, àæëûí íîðì òîãòîîõ, ãèø¿¿í íýã á¿ðä
õºäºëìºðèéí äýâòýð îëãîõ, íýãäëèéí ¿éë àæèëëàãààíä òºëºâëºãººã
íýâòð¿¿ëýõ, õóâüñãàëò óðàëäààí ºðí¿¿ëýõ, íýãäýëä óëñûí äààëãàâàð ºãºõ,
íýãäëèéí çàõèðãàà, øàëãàí áàéöààõ êîìèññûã àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýýð
çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàõûã çààæýý2.
À¯Í, 1941 îíä óëñûí õýìæýýíä 96 áàéñíàà 1944 îíä 108 áîëñîí áºãººä
ãèø¿¿ä íü 2,3 ìÿíãààñ 5,3 ìÿíãàä õ¿ð÷ýý.
1942 îíû II ñàðä Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ “Á¿ãä Íàéðàìäàõ
Ìîíãîë Àðä Óëñûí ãàçàð ýäýëáýðèéí òóõàé õóóëü” áàòëàâ. Ýíý õóóëü òóñ
óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð ñóóæ áóé á¿õ àðä èðãýä, ¿éëäâýðèéí íýãäýë áà
õîðøîî, àæ ¿éëäâýð, óëñûí áàéãóóëëàãóóäàä ãàçàð øîðîîã áýë÷ýýð, ºâñ
õàäëàí çýðýã àæèëä ÿìàð÷ ¿íý òºëáºð, õóãàöààã¿éãýýð ¿¿ðä àøèãëóóëíà ãýæ
çààñàí þì. Õàðèí òýðõ¿¿ ãàçðûã áóñäàä õóäàëäàõ, àöàã õºëñººð
àøèãëóóëàõ çýðãýýð õºäºëìºðèéí áóñ àøèã îðëîãûí óóðõàé, áóñäûã ìºëæèõ
õýðýãñýë áîëãîõûã øóóä õîðèãëîñîí áàéíà.
Íàì, çàñàã õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò ñåêòîðûí ãîë õýðýãñýë áîëñîí
óëñûí ñàíãèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õºäºº àæ àõóéí
áîäëîãûí íýí ÷óõàë õýñýã ãýæ ¿çýæ áàéâ. 1943 îíû IY ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýä Óëñûí ñàíãèéí àæ àõóéí òðåñò áàéãóóëæ, ò¿¿íèé
ñèñòåìä Áîðîî, Ç¿¿íá¿ðýí, Õºâñãºë, Áóëãàí, Òºâøð¿¿ëýõèéí ìàøèíààð ºâñ
õàäàõ ñòàíöûí òåõíèêèéí áààçàä ò¿øèãëýí øèíýýð áàéãóóëàãäñàí 10
ñàíãèéí àæ àõóéã øèëæ¿¿ëæýý. Íóòàã îðíû áàéãàëü-öàã óóðûí íºõöëèéã
õàðãàëçàí, Îðõîíû ìîðèí çàâîä, Áàðóóíòóðóóíû ñàíãèéí àæ àõóéã ìàë
¿ðæ¿¿ëãèéí àæëûã ãîëëîæ, ìàë àæ àõóéã òóñëàõ ÷àíàðòàé ýðõëýõ åðºíõèé
÷èãëýë òîãòîîñîí þì. Òàðèàëàí õºãæ¿¿ëýõ õýòèéí òºëâèéã õàðãàëçàí,
ñàíãèéí àæ àõóéíóóäûí 80 ãàðóé õóâèéã Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàðõàã ìóæ,
Îðõîí-Ñýëýíãèéí ñàâààð áàéãóóëæýý.
Èíãýñíýýð óëñûí íèéò òàðèàëàíãèéí òàëáàé, 1945 îíä 1941 îíòîé
õàðüöóóëàõàä 2,5 äàõèí, ò¿¿íèé äîòîð ñàíãèéí àæ àõóé, òàðèàëàíãèéí
òàëáàé 4 äàõèí íýìýãäæýý.
Óëñûí àëáàí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð, ñóðãóóëü, ñî¸ëûí ãàçðóóä ÷
ººðñäèéí õ¿÷ýýð íîãîî òàðèõ ÿâäàë äýëãýð÷ áàéâ.
Äàéíû æèë¿¿äýä ìàëûí àøèã øèìèéã ä¿¿ðýí àøèãëàõ òàëààð øèíý
òîì àëõàì õèéæ, ìàë àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í ãîëëîñîí ÇÕÓ-ä
ãàðãàõ ýêñïîðòûí íèéò õýìæýý 2,5 äàõèí ºññºíèé1 äîòîð ìàëûã 2 ãàðóé
äàõèí, íîîñûã áàðàã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëæýý2.
1942 îíû ýõýýð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéí, àðä íèéòèéí
ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðàà ¿éëäâýðëýõ çîðèëòûã õýðõýí õàíãàæ áàéãàà òóõàé
Àæ ¿éëäâýð, Õ¿íñíèé ¿éëäâýð, Áàðèëãà, Ìàë òàðèàëàí, Ãàð ¿éëäâýðèéí
äýýä çºâëºë, Õîðøîîäûí òºâ õîëáîî áîëîí áóñàä çàðèì ãàçðûí èëòãýëèéã
ñîíñîæ, îðøèæ áàéñàí äóòàãäëûã èëð¿¿ëýí, òóëãàðñàí çîðèëòóóäûã çààæýý.
̺í ÷óëóóí í¿¿ðñ ãàðãàëò, òýýâýðëýëòèéí òóõàé, öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷
çàðöóóëàëò, àëò àøèãëàõ òóõàé çýðýã àñóóäëûã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
õóðëààð óäàà äàðàà õýëýëöýæ, çîõèõ óäèðäàìæ ãàðãàæýý.
1943 îíû Y ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí àæ ¿éëäâýð, çàì òýýâýð, ãàð ¿éëäâýðèéí
õîðøîîëëûí òýðã¿¿íèé óäàðíèêóóäûí àíõäóãààð çºâëºãººí áîëîâ. Ýíý

2
Àðäûí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí ¿ëãýð æèøýý ä¿ðýì.ÓÁ., 1942.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. ÓÁ., 1969. òàë-468.
2
Ì.Â.Ìåøåðÿêîâ. Î÷åðê ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ñîâåòñêîãî Ñîþçà è
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì., 1959. ñòð-81.

211
çºâëºãººí õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ, ñàíàà÷èëãûã äýýøë¿¿ëýõ, òýðã¿¿í
òóðøëàãà, øèíý ñàíàà÷èëãûã äýëãýð¿¿ëýõýä çîõèõ àíõààðàë õàíäóóëñàí
áàéíà.
Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîë ¸ñîîð 1942 îíû XII ñàðààñ
ýõëýí õºäºº, õîòîä ýðõýëñýí òîäîðõîé àæèëã¿é ñóóãàà 18-45 íàñíû
õ¿ì¿¿ñèéã ¿éëäâýð, áàðèëãà, òýýâýð, ñàíãèéí àæ àõóéä òîäîðõîé
õóãàöààãààð äàé÷ëàí àæèëëóóëàõ áîëîâ. Óëñûí àæ àõóéí ãàçðóóäàä î÷èæ
àæèëëàñàí òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ òîãòîîñîí õóãàöààã äóóñãààä, îðîí íóòàãòàà
áóöñàíààñ ãàäíà íýëýýä íü áàéíãûí àæèë÷èí áîëæ, òóñ òóñûí àæèëëàæ
áàéñàí ãàçàðòàà ¿ëäæýý. Ýíý àðãà õýìæýý íü àæ ¿éëäâýð, òýýâýð, ñàíãèéí
àæ àõóéã äóòàãäàæ áóé àæèëëàõ õ¿÷ýýð õàíãàõ òºäèéã¿é, ñóë ñóóãàà
õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºðò òàòàí îðóóëæ, àìüäðàë áàéäëûã ººä
òàòàõ, ìîíãîë àæèë÷äûí ýãíýýã ºðãºòãºõ óòãààðàà íèéãýì óëñ òºðèéí ¿ëýìæ
à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí áèëýý.
Àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí àæ áàéäëûã
ñàéæðóóëàõ íü àæèë÷äûã òîãòâîðæóóëàõ õ¿÷èí ç¿éë áàéâ. 1942 îíû X
ñàðûí 1-ýýñ á¿õ àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí öàëèíã 5-45 õóâü õ¿ðòýë
íýìýãä¿¿ëæýý1. ¯éëäâýðò îëîí æèë àæèëëàñàí àæèë÷äàä óäààí æèëèéí
íýìýãäýë îëãîõ áîëîâ.
¯éëäâýð¿¿äèéí ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷ ÷àäàë, íººö áîëîëöîîã á¿ðýí
àøèãëàõ, ýä ìàòåðèàë áà õºäºëìºðèéã çºâ çîõèñòîé çàðöóóëàõ, àæèë÷äûí
ìýäëýã, ìýðãýæèë, äàäëàãûã äýýøë¿¿ëýõ çàìààð õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã
äýýøë¿¿ëýí òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëæ,
ãîëîãäëûã àðèëãàõ òýìöýëä õóâüñãàëò óðàëäààí ãîë ðîëü ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Óäàðíèêèéí õºäºë㺺í, õóâüñãàëò óðàëäààí çºâõºí àæèë÷äûí äîòîð
òºäèéã¿é, òàñàã öåõèéí áîëîí ¿éëäâýð¿¿äèéí õîîðîíä äýëãýð÷ýý. Ǻâõºí
1944 îíä óëñûí ¿éëäâýð¿¿äýä óäàðíèê öîëòîé àæèë÷èí 1943 îíûõîîñ 2
äàõèí íýìýãäñýí áàéíà2.
Àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûí àðüñíû çàâîäûí àæèë÷èí óäàðíèê
ýìýãòýé Ýðäýíý, àæèë÷èí ×îéæèëæàâ, ýñãèé ãóòëûí ôàáðèêèéí àæèë÷èí
Ã.Ïóíöàã-¨íäîí, ̺íõºº, î¸äëûí ôàáðèêèéí ìàñòåð Ì.Ëóâñàí, íîîñ óãààõ
¿éëäâýðèéí àæèë÷èí Ç.Õóÿã, íýõìýëèéí ôàáðèêèéí àæèë÷èí Íÿìñ¿ðýí,
õîòûí ãàð ¿éëäâýðèéí î¸äîë÷èí Ã.Ýâøèí, äàðõàí Á.Ãîìáîñ¿ðýí,
àâòîìåõàíèêèéí çàâîäûí àæèë÷èí Ë.Èø, Ã.Áàòñ¿õ íàðûí çýðýã òýðã¿¿íèé
ñàé÷óóä îëîí òºðæýý.
Ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ, îðîí íóòãèéí íººö
áàÿëãèéã àøèãëàõ, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð õ¿íñíèé ¿éëäâýð
ò¿ðãýí õºãæèâ. Óëñûí õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí òîî 1940-1945 îíä 17,6 äàõèí
íýìýãäýæ1 íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í íü 28 äàõèí ºñ÷ýý2. Áóëãàí, Õºâñãºë, Àðõàíãàé,
ªâºðõàíãàé, Çàâõàí, Õýíòèé, Õîâä, Äîðíîä çýðýã àðàâ ãàðóé àéìàãò
õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí êîìáèíàò áàéãóóëàãäàæ, òàëõ, íàðèéí áîîâ, õèàì
áîëîí áóñàä òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàõ áîëñîí áàéíà. Ñ¿¿ òîñíû çàâîä
òàñãóóä îëøèðñíû äýýð Óëààíáààòàðò ãóðèëûí öàõèëãààí òýýðýì,
àéìãóóäàä 10 ãàðóé óñàí ñàí áà ìîðèí òýýðýì áàéãóóëæýý. Õîò, õºäººíèé

1
¯íýí .1942. Õ. 18.
2
¯íýí. 1944. ÕII. 31.
1
Ì.Â.Ìåøåðÿêîâ. Î÷åðê ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ñîâåòñêîãî Ñîþçà è ÌÍÐ.
Ì.,1959. ñòð-80.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí 25 æèëèéí îé ÓÁ., 1946. I. òàë-86.

212
õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä 1940-1945 îíä 12,7 äàõèí ºñ÷ýý3. 1945 îíä
õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý ¿éëäâýðèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé 41,24 õóâèéã ýçëýõ áîëæ àæ ¿éëäâýðèéí áèå äààñàí ñàëáàð
áîëñíîî õàðóóëàâ.
Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí òºëºâèéã õàðãàëçàí, 1942 îíä Èäýø
òýæýýëèéí òðåñòèéã Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ÿàì áîëãîí ºðãºòãºæ, õîò,
õºäººãèéí õ¿íñíèé àæ ¿éëäâýðèéã õàðüÿàëóóëæýý.
Ãàð ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë, òîî õýìæýý íýìýãäýæ, ÷àíàð
íü ñàéæèð÷ýý. Ǻâõºí 1942 îíä îðîí íóòãèéí ò¿¿õèé ýäèéã àøèãëàí
áîëîâñðóóëàõ 13 àðòåëü áàéãóóëàãäàâ. Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí õîðøîîëëûí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 1940-1945 îíä 45 õóâèàð ºñºæ, ¿íäñýí õºðºí㺠íü
íýìýãäæýý.
Äàéíû æèë¿¿äýä íèéò ¿éëäâýðèéí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí òîî ºñ÷ýý.
1940 îíä àæ ¿éëäâýðèéí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èä 33,1 ìÿíãà áàéñíàà 1944
îíä 45,5 ìÿíãàä õ¿ðñíèé äîòîð ¿éëäâýðèéí àæèë÷èä 14,8 ìÿíãààñ 22
ìÿíãàä õ¿ð÷ýý5.
Äàéíû æèë¿¿äýä ÇÕÓ-ààñ òóñ óëñàä àâ÷èð÷ áàéñàí áàðààã 2 äàõèí,
ò¿¿íèé äîòîð àâòîìàøèí òîíîã õýðýãñýë, íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, òºìºð
ýäëýë çýðãèéã 2- 4,5 äàõèí áàãàñãàæýý. 1941 îíä Ǻâëºëòººñ 2,4 ñàÿ
ðóáëèéí ¿íýòýé ñýëáýã õýðýãñýë àâ÷èð÷ áàéñàí áîë 1942 îíä 75 ìÿíãàí
ðóáëèéíõèéã àâ÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí ÷èõýð, òàìõè, õºâºí, öààñàí áàðàà, áýëýí
õóâöàñ ãýõ ìýò ºðãºí õýðýãöýýíèé èìïîðòûã ¿ëýìæ áàãàñãàñàí áàéíà1.
Õýäèéãýýð äàéíû õ¿íä ¿å áàéñàí áîëîâ÷ ÇÕÓ ìàíàé îðíû àæ
¿éëäâýðèéí õºãæèëòºä óðüäûí àäèë òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýýð áàéâ. ÇÕÓ-ûí
òóñëàìæòàéãààð áàðüæ ýõýëñýí ìàõ êîìáèíàòûí áàðèëãà áàéãóóëàìæ 1945
îíä ¿íäñýíäýý äóóññàíû äýýð 4400 òîíí íîîñ óãààõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé íîîñ
óãààõ ôàáðèê, ñóðàí ýäëýë, òîíîãëîëûí ôàáðèê, áîëñîí ãºëòãºíº, äýýâðèéí
âààð, àëåáàñòðûí öåõ¿¿ä, Íàëàéõàä í¿¿ðñíèé øèíý óóðõàé, Äîðíîä
àéìãèéí Ç¿¿ áóëãèéí í¿¿ðñíèé óóðõàé, ø¿äýíçíèé ¿éëäâýð çýðýã øèíý
¿éëäâýðèéã àøèãëàëòàä îðóóëæ, Óëààíáààòàðûí áóëèãààðûí çàâîä, øîõîé
òîîñãîíû ¿éëäâýð, Åðººãèéí ìîäíû çàâîäûã ºðãºòãºæýý. ×îíî ãîëûí ºíãºò
ìåòàëëûí óóðõàé, õ¿äýð ÿëãàõ ôàáðèê áàðèõ, íåôòü áîëîí ºíãºò ìåòàëëûí
îðä õàéõ àæèë ¿ðãýëæëýí ÿâàãäæýý.
Äàéíû ¿åèéí áàéäëûã õàðãàëçàí àâòî òýýâðèéã ãàãöõ¿¿ öýðãèéí áà
óëñûí îíö ÷óõàë òýýâýðò àøèãëàõ áîëîâ. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí àëáàí
ãàçðóóäûí ìýäýëä áàéñàí õîëûí òýýâýðò õýðýãëýãääýãã¿é à÷ààíû
àâòîìàøèíóóäûã ñýëáýã õýðýãëýëèéí íü õàìò Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
ìýäýëä øèëæ¿¿ëæ, õîòûí äîòîð ìàøèíààð ààð ñààð à÷àà òýýâýðëýõ,
àâòîìàøèíû øàòàõóóí, òîñëîõ ìàòåðèàëûã õóâü õ¿íä õóäàëäàõûã çîãñîîæ
àâòîìàøèíä çàðöóóëàõ øàòàõóóíû ñàð óëèðëûí íîðìûã ýðñ õîðîãäóóëæýý2.
Äàéíû æèë¿¿äýä àâòîìàøèíû òîî áàðàã íýìýãäýýã¿é áîëîâ÷ àâòî òýýâýð
óëñûí íèéò à÷àà òýýâðèéí 30 õóâèéã áèåë¿¿ëæ íèéñëýë õîò, àéìãóóäûí
õîîðîíäûí øóóäàí õàðèëöàà, õ¿í òýýâýðëýëòýä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð

3
̺í òýíä. I 88.
4
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèëò. ÓÁ., 1960. òàë-71.
5
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí õºãæèëò.ÓÁ., 1960. òàë-22.
1
Ì.Â.Ìåøåðÿêîâ. î÷åðêè ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà Ñîâåòñêîãî ñîþçà è ÌÍÐ.
Ì.,1959. I. òàë-79-80.
2
Óëñûí áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëóóäûí ýìõòãýë. 3
äóãààð äýâòýð. ÓÁ.,1942. òàë-148-149.

213
áàéâ. ÇÕÓ-ààñ Óëààíáààòàð, Àëòàíáóëàã, Ñ¿õáààòàð-Íàóøê, Öàãààí
íóóðààñ Ǻâëºëòèéí õèë õ¿ðòýëõ çàñìàë çàì áàðüæ ìàíàé óëñàä
øèëæ¿¿ëñýí íü à÷àà òýýâýðëýëòèéí ýðãýëòèéã ò¿ðãýòãýõýä òóñ äºõºì
áîëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1941 îíû XI ñàðûí á¿ãä õóðàë åðäèéí õºñºã
òýýâðèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã äîòîîä íººö áîëîëöîîã àøèãëàõ ãîë
çîðèëòûí íýã áîëãîæ òàâüñàí áèëýý. Á¿ãä õóðàë Ìàë òàðèàëàíãèéí ÿàì,
Çàì òýýâðèéí ÿàì, Èäýø òýæýýëèéí òðåñò, Ãàð ¿éëäâýðèéí õîðøîîëëûí
Òºâ çºâëºë çýðýãò 1-300 õ¿ðòýë òýðýãíèé ìîðüòîé ººðñäèéí ìýäëèéí õºñºã
òýýâðèéã áàéãóóëàõ, àéìãèéí õîðøîîäûí õîëáîîäîä 200-250, àíõíû
õîðøîîäîä 50-100 ìîðü á¿õèé òýýâðèéã áèé áîëãîõîîñ ãàäíà ãàð
¿éëäâýðèéí àéìãèéí õîëáîîä, ¿éëäâýð õîðøîîëëûí àðòåëèóäàä ìºí òèéì
òýýâýð áèé áîëãîõûã çààæýý. Àëáàí ãàçðóóä îëîí öººí òîîíû ìîðü áîëîí
áóñàä ç¿òãýõ õ¿÷íèé ìàë á¿õèé ºðñäèéí õºñºã òýýâýðòýé áîëöãîîæ, àëáàí
ãàçðûí áà àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí õýðýãöýýíä ºðãºíººð õýðýãëýæ áàéëàà.
Á¿ãä õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó Çàì òýýâðèéí ÿàì, Õîðøîîäûí
õîëáîîíû åðºíõèé õîðîîíîîñ ýðõëýí Óëààíáààòàð-Ñ¿õáààòàð õîòûí
õîîðîíä 12 ñóóðüò ºðòºº á¿õèé óëñûí ÷àíàðòàé ìîðèí òýýâðèéí øóãàì
áàéãóóëæýý. Òýäãýýðèéí ýä õîãøèë, òýðýã òîíîã, áàðèëãà áàéøèí, òºñºâ
çàðäëûã õàðèóöàí ýðõë¿¿ëýõýýð Çàì òýýâðèéí ÿàìíû õàðüÿàíä “Ìîðèí
õºñºã òýýâðèéí òðåñò“ áàéãóóëæýý1. Óòñàí áà ðàäèî õàðèëöàà íýìýãäýâ.
Óëààíáààòàðò àíõíû àâòîìàò òåëåôîí ñòàíö áàéãóóëæ, Ìîñêâà áîëîí
Ǻâëºëòèéí çàðèì õîòòîé òåëåôîíîîð øóóä õàðèëöäàã áîëæýý. 1944 îíû Y
ñàðûí 9-íä Õàðèëöàà õîëáîîíû åðºíõèé ãàçðûã ÿàì áîëãîí ºðãºòãºæýý.
Óëñàä àëáàí æóðìààð íèéë¿¿ëýõ íîîñ, ìàõ áýëòãýëèéí àæëûã çîõèîí
áàéãóóëàõ, Óëààí àðìèä çîðèóëàí àðäóóäààñ ìîðüä õóäàëäàí àâàõ
êàìïàíè ÿâóóëàõ íü õóäàëäàà áýëòãýëèéí áàéãóóëëàãûí ãîë ¿¿ðýã áîëæ
áàéâ. 1940 îíä íîîñ áýëòãýëèéí òºëºâëºãººã ãàíö Ñýëýíãý àéìàã
áèåë¿¿ëñýí áîë 1941 îíä 6 àéìàã, 191 ñóì, 1942 îíä 9 àéìàã, 204 ñóì
áèåë¿¿ëæýý2. 1942 îíä íîîñ áýëòãýëèéí òºëºâëºãººã àìæèëòòàé
áèåë¿¿ëñíèé ó÷èð Äîðíîä, Äîðíîãîâü, Áóëãàí àéìàã “Õºäºëìºðèéí
ãàâüÿàíû îäîí”, Ñ¿õáààòàð, ªìíºãîâü, Õýíòèé àéìàã “Àëòàí ãàäàñ”
îäîíãîîð øàãíàãäñàíààñ ãàäíà îëîí ñóì, áàã, õºäºëìºð÷èí àðä çàñãèéí
øàãíàë óðàìøèë õ¿ðòæýý.
1942 îíä Õîòûí õóäàëäààíû òðåñòèéã Õîðøîîäûí òºâ õîëáîîíîîñ
òóñãààðëàâ. Õîðøîîíû áà óëñûí õóäàëäààíû öýã¿¿ä ºñ뺺. Ãýâ÷ äàéíû
óðøãààð àðä ò¿ìíèé ºðãºí õýðýãöýýíèé áîëîí õ¿íñíèé áàðàà õîâîðäîæ,
áàðààíû çàõ çýýëèéí ¿íý íýìýãäñýí áèëýý. ¯¿íèé çýðýãöýý õóâèéí
õóäàëäàà çàðèì òàëààð èäýâõæèæ ýíãèéí õóäàëäààíû öýã¿¿ä 1942-1945
îíä 3,5 äàõèí ºññºí áàéâ. Áàðàà òàâààðûã õºäºëìºð÷äºä õ¿ðòýýìæòýé
áîëãîõûí òóëä êàðòûí ñèñòåìýýð õóâààðèëàõ æóðìûã òîãòîîí ÿâóóëàâ.
Òóñ óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåì öààøèä áýõæèâ. Óëñûí òºñâèéã æèë
äàðààëàí íàðèéí òºëºâëºæ èðýâ. 1941 îíîîñ Ñàíãèéí ÿàìíû äýðãýäýõ
Õÿíàí áàéöààõ ãàçðûí ä¿ðìèéã ººð÷èëæ, ºðãºòãºí áàéãóóëñíû äýýð 1943
îíîîñ àëáàí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí äîòîîä õÿíàëò øàëãàëòûí
àïïàðàòûã áèé áîëãîæýý. Óëñûí òºñâèéí îðëîãî 1945 îíä 1941 îíûõîîñ

1
Óëñûí Áàãà õóðàë, Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàñàí õóóëü, ä¿ðýì, òîãòîîëóóäûí ýìõòãýë. ÓÁ.,
1942.III äýâòýð. òàë-131-135.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí 26-ð áàãà õóðëûí èëòãýë òîãòîîëóóä. ÓÁ., 1943.

214
áàðàã 2 äàõèí ºñ÷1, îðëîãûí äîòîîä á¿ðýëäýõ¿¿íä ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. 1941
îíä óëñ õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãà óëñûí á¿õ îðëîãûí 27,9 õóâèéã îðóóëæ
áàéñàí áîë 1945 îíä 66 õóâü áîëæ 2 èë¿¿ äàõèí ºñ÷ýý. Àëáàí òàòâàð,
õîíæâîðò çýýëëýãýýñ îðîõ îðëîãî 1941 îíä óëñûí á¿õ îðëîãûí 29,8 õóâü
áàéñàí áîë 1945 îíä 18,2 õóâü áîëîí áàãàñ÷ýý.
Äàéíû æèë¿¿äýä óëñûí çàðëàãûí òºñâèéí 50 îð÷èì õóâü íü óëñûã
áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò çîðèóëàãäàæ áàéâ. 1941-1945 îíä öýðãèéí
çàðäàëä óëñûí òºñ⺺ñ çàðöóóëñàí õºðºí㺠ìºí îíóóäàä óëñ àðäûí àæ
àõóéä çàðöóóëñàí õºðºíãºíººñ äàðóé 3 äàõèí èë¿¿ áàéâ.
Ãýâ÷ óëñ àðäûí àæ àõóéä çàðöóóëñàí çàðäàë 1941-1945 îíä 1936-
1940 îí áóþó äàéíû ºìíºõ 5 æèëèéíõýýñ áàðàã 2 äàõèí ºññºí áàéíà. 1941-
1945 îíä íèéãýì- ñî¸ëûí õýðýãò äàéíû ºìíºõ 5 æèëýýñ áàðàã 3 äàõèí èë¿¿
õºðºí㺠çàðöóóëæýý. Îëîí õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí ýõ÷¿¿äýä óëñààñ òýòãýâýð
îëãîõ áîëæýý. Ãýâ÷ ýäãýýð àìæèëò íü òàéâàí öàãèéí 5 æèëä á¿òýýí
áàéãóóëàõ àæëûí çºâõºí õýñýã íü áàéâ. Äýëõèéí II äàéíû óëìààñ òóñ óëñûí
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèë ñààòàæ õîéøëîõîä
õ¿ðñýí þì.
Ñ¿õáààòàð, Óëààíáààòàð õîòûã õîëáîñîí òºìºð çàì òàâèõ, Ìàõ
êîìáèíàòûã àøèãëàëòàä îðóóëàõ, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéã øèíýýð íýìýí
áàéãóóëàõ çîðèëò äàéíû óëìààñ çîõèõ õóãàöààíäàà áèåëæ ÷àäààã¿é þì.
ͺ㺺 òàëààð õýäýí ìÿíãàí êèëîìåòð ¿ðãýëæèëñýí ýõ îðíûõîî ç¿¿í,
ºìíºä, áàðóóí ºìíºä õèëèéã áàòëàí õàìãààëàõûí òóëä îëîí ò¿ìýí èäýð
çàëóóñ, òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýë, ñî¸ëûí áàéãóóëàëòààñ õºíäèéð¿¿ëýí öýðãèéí àëáàíä
äàé÷ëàõàä õ¿ð÷, áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãò àñàð èõ õºðºí㺠çàðöóóëæ
áàéñàí íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæèëä íýìýãäýë áýðõøýýë
ó÷ðóóëæ áàéâ.
ßïîíû ýñðýã äàéíä ÁÍÌÀÓ îðîëöñîí íü. ßïîíû ýðõ áàðèã÷èä
äýëõèéí II äàéíû òóðøèä Ãåðìàí, Èòàëèòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíäýý ¿íýí÷
áàéæ, íýãäñýí ¿íäýñíèé ýñðýã Íîìõîí äàëàé áà Õÿòàäàä äàéíû àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéâ. ÇÕÓ áîëîí Ìîíãîëä äîâòëîõ ñòðàòåãèéí òºëºâëºãºº,
çîðèëòîî îðõèîã¿é, ãàãöõ¿¿ òîõèðîìæòîé öàã ìº÷èéã õ¿ëýýæ áàéæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí áàòëàí õàìãààëàõ ÷àäàâõèéã òàãíàí ñóäàëæ,
Ìàíæóóð äàõü Êâàíòóíû àðìèéã áýõæ¿¿ëæ, áèå á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íü 1942
îíû äóíä ¿åä 1-2 ñàÿ áîëãîñîí íü ßïîíû á¿õ öýðãèéí 35 îð÷èì õóâü
áîëæýý. Êâàíòóíû àðìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òóñãàé àðìèéí îòðÿä áóé áîëãîæ
áàêòåðèîëîãèéí äàéíä ÷ áýëòãýæ áàéæýý1. 1943 îíä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí
öýðãèéã õèëèéí îéðîëöîî ðàéîíä áàéëäàõ îïåðàöûí òºëºâëºãººã áýëýí
áîëãîñîí áàéæýý2.
ßïîí Ìîíãîë óëñûí õèëèéí îéðîëöîî öýðãèéí èõ õ¿÷èéã õóðèìòëóóëæ,
Õààëãàí, Ðàøààí, Æàí÷õ¿¿ãèéí (×æàíöçÿ êîó), äàâààíä òîì áýõëýëò
áàéãóóëæ, öýðýã äàéíû õýðýãöýýíèé òºìºð çàì, çàñìàë çàì, íèñýõ îíãîöíû
áóóäàë áàðüñàí áàéâ. ÁÍÌÀÓ-û㠺人í õàòãàæ, óðüäûí àäèë, õèë
õÿçãààðûã çºð÷ñººð áàéâ.

1
Ðàçâèòèå íàðîäíîãî õîçÿéñòâà çà 26 ëåò. Òàá. 174. Ñòð-335.
1
Ìàòåðèàëû ñóäåáíîãî ïðîöåññà ïî äåëó áûâøèõ âîåííîñëóæàùèõ ÿïîíñêîé àðìèè,
îáâèíÿåìûõ â ïîäãîòîâêå è ïðèìåíåíèè áàêòåðèîëîãè÷åñêîãî îðóæèÿ. Ãîñïîëèòèçäàò.
1950. ñ. 38-39, 265-286, 436-462.
2
Òàêóñèðî Õàòòîðè. ßïîíèÿ â âîéíå 1941-1945 ãã. Ì., 1973. íîìîíä áè÷ñýíèéã Ìîíãîë
öýðãèéí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí II áîòü. 1996. 351-ð òàëààñ äàì àâàâ.

215
 ßïîí Ìîíãîë óëñûí òóõàé ýëäýâ ã¿òãýëýã òàðààæ, Õÿòàä, ªâºð
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã Ìîíãîëûí ýñðýã õàíäóóëàõ ãýæ îðîëäîæ áàéæýý.
Äàéíû æèë¿¿äýä ìºí ãîìèíäàíû Õÿòàäûí ç¿ãýýñ ìàíàé óëñûí
ºìíºä, áàðóóí ºìíºä õèëèéã óäàà äàðàà çºð÷èí, íóòãèéí àðä ò¿ìíèé
àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã àëäàãäóóëæ áàéâ. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçà𠺺ðèéí
óëñûí äîòîðõè ¿íäýñòíèé öººíõèéí òàëààð õàâ÷èí ãàäóóðõàõ äýýðýíã¿é
áîäëîãî ÿâóóëñíû óëìààñ Ñèíüöçÿí äàõü êàçàõ ¿íäýñòíèé íýëýýä îëîí ºðõ
1943 îíû XII ñàðûí ýõýýð òóñ óëñûí õèëä ä¿ðâýí îðæ èðñýí áàéíà. Òýäãýýð
õàâ÷èãäàí çóãòàãñäûã Õÿòàäûí òàë Ìîíãîëä ìýäýãäýõã¿éãýýð íýõýæ, óëñûí
õèëèéã óäàà äàðàà çºð÷èâ. Ãîìèíäàíûõàí 200 õ¿ðòýë öýðãýýð Ìîíãîë
óëñûí õèëèéí õàðóóë, ä¿ðâýãñäèéí ëàãåðèéã äîâòîëñîí òºäèéã¿é íèñýõ
îíãîöîîð õèë íýâòýð÷, ìàíàé íóòàã äýýð õýäýí àðâàí áºìáºã õàÿæ íóòãèéí
àðä ò¿ìýíä ìàë, õºðºíãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëæýý. Òýä áàñ ìàíàé íóòãèéí ã¿íä
öºìðºí òàãíóóëûí íèñëýã õèéæ áàéâ.
Ñèíüöçÿí ìóæ äàõü êàçàõ ¿íäýñòíèé æèíõýíý ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð
òîãòíîëûí òºëºº òýìöýã÷ õýìýýõ Îñïàíû á¿ëãèéíõýí õÿòàäûí òàëûí
õàòãàëãà ÿâóóëãààð ìàíàé óëñûí íóòàãò îëîí óäàà íýâòðýí õóëãàé äýýðýì
õèéæ, õèë õÿçãààðûí àìàð àìãàëàí áàéäëûã íîöòîé àëäàãäóóëæ áàéâ. 1943
îíû YII ñàðûí 30-íä Àëòàéí íóðóóíû Øàð ãîâèéí Áàãà äàâààíä òóñ óëñûí
õèëèéã äàâæ óóëãàëàí äîâòîëñîí 100 ãàðóé çýâñýãò äýýðýì÷èäòýé Õ.Äàìáà,
Ä.Íàìíàí íàðûí äºðâºí õèë÷èí ýðýëõýãýýð òóëàëäàæ, ýõ îðíûõîî äàðõàí
õèë äýýð àìü ýðñýäæýý. Ýíý ìýò áàëìàä îðîëäëîãûã ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí
ãàçàð ç¿ãýýð õàðæ ñóóõûí àðãàã¿éä õ¿ð÷, òóõàé á¿ð õàòóó öîõèëò ºã÷
áàéëàà. 1944 îíû XII ñàðûí ýõýýð Ãîìèíäàíûõàí 20 îð÷èì ìàøèí öýðýã,
100 ãàðóé ìîðèí öýðãýýð Áàéòàã Áîãä óóëûí õàâü ãàçàð Áàãà Øàð áóëãèéí
÷èãëýëýýð òóñ óëñûí íóòàãò 9 êì íýâòðýí, ìàíàé õèëèéí àíãèòàé òóëàëäàæ,
80-ààä õ¿íýý àëóóëæ áóò öîõèãäîí çóãòæýý.
Òóñ óëñ àðìèéí ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä öýðãèéí
çàðäëûã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, 1943 îíä óëñûí òºñâèéí 54,7 õóâüä õ¿ðãýñíýýñ
ãàäíà 1941 îíû Y ñàðààñ ýõëýí óëñûí áàòëàí õàìãààëàõàä çîðèóëñàí 80
ñàÿ òºãðºãèéí çýýëëýãèéã ãàðãàñàí þì. Öýðãèéí àëáà õààõ õóãàöààã
óðòàñãàí 4 æèë áîëãîí, öýðýã ýðñèéí òîîã 3 äàõèí íýìýãä¿¿ëæýý. Öýðãèéí
çàðäàëä 1941-1945 îíä óëñûí òºñ⺺ñ 487 ñàÿ òºãðºã çàðöóóëñàí áºãººä
ýíý íü ÓÀÀÀ-ä çàðöóóëñíààñ äàðóé 3 äàõèí èõ áàéâ. Òóñ óëñûí çýâñýãò
õ¿÷íèé óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý
àâ÷ýý.
ÌÀÕÖ-èéí æàíæèí øòàáò õóÿãò òàíêèéí, èõ áóóíû, íèñýõ õ¿÷íèé,
àðìèéí õ¿í ýìíýëãèéí, àðìèéí ìàë ýìíýëãèéí óäèðäàõ ãàçàð çýðýã òºðºë
ìýðãýæëèéí öýðãèéí àëáàä áàéãóóëàí àæèëëóóëæ, Öýðãèéí áýëòãýëèéí
ãàçðûã Àðìèéí àðûí àëáàíûã óäèðäàõ ãàçàð áîëãîí ºðãºòãºæýý. 1943 îíä
öýðãèéí àíãè íýãòãýë, ñóðãóóëèóäàä çàõèðàã÷ äàðãà íàðûí çýðýãöýý ò¿¿íòýé
àäèë ýðõòýéãýýð àæèëëàæ áàéñàí êîìèññàðóóäûã òàòàí áóóëãàæ, îðîíä íü
óëñ òºðèéí àæèë ýðõýëñýí îðëîã÷ äàðãà íàðûã áóé áîëãîæýý. Íýãòãýí
çàõèðàõ ¸ñûã òîãòîîñîí íü çàõèðàã÷ äàðãà íàðûí ýðõèéã ºðãºòãºæ, ºãñºí
òóøààëàà õàðèóöàõ õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëæ, íýð õ¿íäèéã äýýøë¿¿ëæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1944 îíû òîãòîîëîîð ÌÀÕÖ-
èéí àëáàí õààã÷äàä øèíý àëäàð öîë îëãîõîîð øèéäâýðëýæýý. Óã
òîãòîîëîîð öýðãèéí àëáàí õààã÷äûã áàéëäàã÷, áàãà äàðãà, îôèöåð, ãåíåðàë
ãýæ íýðëýí, áàãà äàðãà íàðò áàãà ò¿ð¿¿÷, ò¿ð¿¿÷, àõëàã÷, îôèöåð¿¿äýä áàãà
äýñëýã÷, äýñëýã÷, àõëàõ äýñëýã÷, õóøóó÷, äýä õóðàíäàà, õóðàíäàà,

216
ãåíåðàëóóäàä õîøóó÷ ãåíåðàë, äýñëýã÷ ãåíåðàë, õóðàíäàà ãåíåðàë,
ÁÍÌÀÓ-ûí ìàðøàë öîë òóñ òóñ îëãîæ áàéõûã çààæ, ÌÀÕÖ-èéí íèéò àëáàí
õààã÷äûí ÿëãàõ òýìäãèéí áîëîí öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ä¿ðýìò õóâöàñíû
øèíý çàãâàð áàòàëñàí áàéíà.
1944 îíû IX ñàðä “Á¿õ íèéòýýð öýðãèéí àëáà õààõ òóõàé” õóóëü
áàòëàâ. Ò¿¿íä òóñ óëñûí á¿õ ýðýãòýé èðãýí á¿ð ÿñ ¿íäýñ, øàøèí ø¿òëýã,
áîëîâñðîë, íèéãìèéí áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí, ÁÍÌÀÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷íèé
ýãíýýíä öýðãèéí àëáà çààâàë õààõ ¿¿ðýãòýé ãýæ çààæýý. Áàñ ýìýãòýé÷¿¿ä
áàéëäààíû öàãò öýðãèéí àëáàíä äàé÷ëàãäàæ áîëîõ áîëîâ÷, òàéâàí ¿åä
ººðñäèéí ñàéí äóðààð öýðãèéí àëáûã 2 æèëýýñ äýýøã¿é õóãàöààãààð õààæ
áîëíî ãýæ äóðäæýý1.
1943 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä, Àðäûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëººñ öýðãèéí àëáàíàà òàòàãäàñäûã õóâü õóâèéí ìîðüòîéãîîð íü òàòàí
èð¿¿ëæ õóãàöààò àëáûã õààëãàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàâ.
Äàéíû æèë¿¿äýä àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéã áàéëäààíû øèíý çýâñýã
òåõíèêýýð õàíãàõ, ÿâäàëä ýðãýëò ãàðãàâ. Ýíý íü ÁÍÌÀÓ-ûí áàòëàí
õàìãààëàõ õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýõýä ÇÕÓ óðüäûí àäèë àñàð èõ òóñëàìæ
¿ç¿¿ëñýýð áàéñàíòàé øóóä õîëáîîòîé áàéâ.
Òóñ óëñûí çýâñýãò õ¿÷èéã áýõæ¿¿ëýõ çàéëøã¿é øààðäëàãûí óëìààñ
àðäûí àðìèéí äîòîðõ Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ìýðãýæèëòýí, ñóðãàã÷,
çºâëºõ¿¿äèéí òîî 1941 îíû ýõýíä 239 áàéñíûã ìºí îíû YII ñàðä 930 õ¿ðòýë
íýìýãä¿¿ëæýý2. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ÇÕÓ-ûí öýðãèéí àêàäåìè, öýðãèéí äýýä,
äóíä ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàõ ìîíãîë îôèöåðóóäûã 3-4 äàõèí íýìýãä¿¿ëæýý.
1943 îíû X ñàðä öýðãèéí äóíä áîëîâñðîëòîé ñàëàà, ñóìàíãèéí äàðãà
íàðûã áýëòãýõ Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò îôèöåðûí ñóðãóóëèéã áàéãóóëñàí
áàéíà. Èíãýñíýýð äîòîîäîä öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ ÿâäàë 3,5
äàõèí ºñ÷ýý.
ÇÕÓ-ààñ òóñ óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèéã áýõæ¿¿ëýõýä ¿ç¿¿ëñýí òóñëàìæèéí
íýã ãîë õýëáýð áîë 1941-1945 îíä á¿ãä 100 ñàÿ èë¿¿ ðóáëèéí çýâñýã òåõíèê
íèéë¿¿ëñýí ÿâäàë þì. ¯¿íèé ¿ðýýð ÌÀÕÖ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä çºâëºëòèéí
õóÿãò òåõíèêýýð çýâñýãëýñýí òàíêèéí òóñãàé õîðîî àíõ áàéãóóëàãäñàí
áàéíà.
Íàì, çàñãààñ àâñàí àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð ÌÀÕÖ-ûí áàéëäààíû çýâñýã
òåõíèê, øàòàõóóí, ñýëáýã õýðýãñýë, õ¿íñ õóâöàñíû çîõèõ íººö áèé áîëãîñíû
äýýð òåõíèêèéí öýðãèéí ýçëýõ õóâèéí æèí 50 ãàðóé õóâüä õ¿ð÷ýý. Ýíý íü
óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé ¿íäñýí àíãè íýãòãýë áîëæ áàéñàí ìîðèí äèâèçèéí
ãàëûí õ¿÷èéã èõýä ñàéæðóóëæ, öààøèä ìîðèí òýðãèéã òåõíèêèéí áà àâòî
áóóäëàãûí öýðýã áîëãîõ íºõöëèéã á¿ðýëä¿¿ëæýý.
1942 îíû II ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ íèéò õ¿í
àìûã öýðãèéí àíõàí øàòíû áýëòãýëòýé áîëãîõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàæýý.
Òîãòîîë ¸ñîîð õîò, àéìàã, ñóìûí òºâ, àëáàí ¿éëäâýðèéí ãàçàð, ñàíãèéí àæ
àõóé, ñóðãóóëèóäàä Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõ ýâëýëèéí øóãàìààð ñóðãàëòûí
òºâ¿¿ä áàéãóóëàãäæýý.
¯¿íèé çýðýãöýýãýýð õºäºëìºð÷èä óëñ îðíîî õàìãààëàõ àðèóí ¿¿ðãýý
óõàìñàðëàí èëýðõèéëæ, ººðèé㺺 õàìãààëàõ ìîðüò îòðÿäûã ñàéí äóðààð
çîõèîí áàéãóóëæ ýõýëæýý. Ýõ îðîí÷ ýíý ñàíàà÷ëàãûã íàì, çàñàã äýìæèæ
ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé õºäºë㺺í áîëãîí ºðí¿¿ëñýí áàéíà. Ìîðüò
îòðÿä ººðèéí ýãíýýíä (80 øàõàì ìÿíãàí õ¿í áóþó) óëñûí á¿õ õ¿í àìûí 20
1
Ìîíãîë àðäûí àðìèéí 50 æèë. ÓÁ., 1971. òàë-176.
2
Áîåâîå ñîäðóæåñòâî-äàé÷èí íºõºðëºë. Ì., 1983, ñòð-197.

217
ãàðóé õóâèéã õàìàðñàí òîì áàéãóóëëàãà áîëæýý. Èéìýýñ 1944 îíä óëñûã
áàòëàí õàìãààëàõ ýâëýëèéã òàòàí áóóëãàæ, ò¿¿íèé ýðõ ¿¿ðãèéã Àðäûí
ººðèé㺺 õàìãààëàõ ñàéí äóðûí ìîðüò îòðÿäûí /ÀªÕÑÄÌÎ/ òºâ øòàáò
øèëæ¿¿ëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãà èðãýäèéã öýðýã ýõ îðîí÷ ¿çëýýð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, òýäíèé ýõ îðíîî áàòëàí õàìãààëàõ áýëòãýëèéã äýýøë¿¿ëýõýä
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Íàì, çàñãààñ ÌÀÕÖ-èéí àæ àõóéí õàíãàìæ, îðîí áàéðûã ýðñ
ñàéæðóóëàõ, òýýâðèéí õºäºë㺺íèé ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çýðãýýð àðûí
àëáûã áýõæ¿¿ëæýý. Öýðãèéí õýðýãöýýíèé ýìýýë, òýðýã, òîíîã, õóâöàñ
õýðýãëýëèéã ¿éëäâýðëýõ òóñãàé ¿éëäâýð øèíýýð áàéãóóëæ, õóó÷íûã
ºðãºòãºâ.
Öýðãèéí õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ àâòî ìàøèí, ò¿¿íèé ñýëáýã, øàòàõ,
òîñëîõ, ìàòåðèàëûí óëñûí íººöèéã áèé áîëãîæýý. Äàéíû æèë¿¿äýä ÇÕÓ-ûí
òóñëàìæààð öýðýã ñòðàòåãèéí õîëáîãäîë á¿õèé Áàÿíò¿ìýí-Òàìñàãáóëàãèéí
380 êì óðò òºìºð çàì, Óëààíáààòàð-Àëòàíáóëàãèéí ÷èãëýëä àâòî òýýâðèéí
çàñìàë çàì, òóñ îðíû ºìíº, äîðíî, ºìíºä õÿçãààðò öýðãèéí õîëáîîíû
øóãàìûã øèíýýð áàðüæ áàéãóóëæýý.
Òóñ îðíû äîðíîä áîëîí ç¿¿í ºìíºä, áàðóóí ºìíºä õèë õÿçãààðûí
íàðèéí òºâºãòýé áàéäëûã õàðãàëçàí õèë õàìãààëàëòûí íàéäâàðòàé ñèñòåì
òîãòîâ. 1943 îíä óëñûí õèë õàìãààëàëòûí àëáàíû ä¿ðìèéã øèíý÷ëýí
áîëîâñðóóëæ, õèëèéí àíãè ñàëáàðûí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ¿¿ðãèéã
òîäîðõîéëæýý.
Ñòðàòåãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé Ñóëèíõýýð, Áàÿíöàãààí çýðýã ãàçàð
õèëèéí îòðÿä, íýëýýä õýäýí öýã çàñòàâ áàéãóóëàâ. Õîâä õîòîä áàéðëàæ
áàéñàí 4 ä¿ãýýð ìîðüò õîðîîã ìºí àéìãèéí Áóëãàí ñóìàíä øèëæ¿¿ëýí
áàéðëóóëæ, õèëèéí ñóìàí, çàñòàâóóäûí õ¿÷èéã íýìýãä¿¿ëæýý. 1944 îíû
ýõýýð Õýíòèé àéìãèéí òºâ ªíäºðõààíä áàéñàí ìîðèí áðèãàäûã Õîâä
àéìãèéí ¯åí÷ ñóìûí íóòàãò øèëæ¿¿ëýí ñ¿¿ëãàæýý. Ýíý íü ìîíãîë àðäûí
õóâüñãàëò öýðãèéí ò¿¿õýí äýõ àíõíû àëñ õîëûí ìîðèí ìàðø áàéñàí áºãººä
ýíý òºðëèéí áýëòãýëä ÷óõàë òóðøëàãà áîëñîí àæýý. Ò¿¿í÷ëýí ªíäºðõààíä
áàéñàí íèñýõ ýñêàäðèëèéã ìºí Õîâä àéìãèéí Áóëãàí ñóìàíä øèëæ¿¿ëñýí
áàéíà.
Õèëèéí òîðãîí øóãàìààñ 10-25 êì-èéí äîòîãø öààçòàé çóðâàñ òîãòîæ,
òýíä àéë íóòàãëàõûã çîãñîîæýý.
ªðíºä õèë õÿçãààðûí àìãàëàí òàéâàí áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõàä íü
õèë÷äýä òóñëàëöóóëàõ çîðèëãîîð Õîâä àéìãèéí Áóëãàí, ¯åí÷, Àëòàé ñóì,
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Õóæèðò ñóìûí àðäóóäûã çýâñýãëýæ, îòðÿä áîëãîí
çîõèîí áàéãóóëñíû äýýð 1944 îíû III ñàðä Ìèíæèò Áóëãàíû õýýðèéí òóñãàé
ãðóïïèéã áàéãóóëæýý.
Äàéíû ¿åä Ǻâëºëòèéã Àëñ äîðíîäîîñ Ìîíãîëîîð äàìæèí ãýíýòèéí
äîâòîëãîîíîîñ õàìãààëàõ, ñýðãèéëýõ ¿íäñýí çîðèëãîòîé áàéñàí
çºâëºëòèéí 17-ð àðìè Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõàä ò¿øèã
áîëæ áàéëàà. 17 äóãààð àðìè (êîìàíäëàã÷ íü Ï.À.Êóðî÷êèí,
Ï.Ë.Ðîìàíåíêî, À.È.Ãàñòèëîâè÷, À.Ì.Äàíèëîâ íàð) ÁÍÌÀÓ-ûí àþóëã¿é
áàéäëûã õàìãààëàõûí õàìò àðäûí àðìèéí äàé÷èäòàé äàé÷èí íºõºðëºëºº
áýõæ¿¿ëæ, ºäºð òóòìûí áàéëäààíû áýëòãýëèéí ÿâöàä ìàíàé öýðã¿¿äýä
àðãà òóðøëàãàà äýëãýð¿¿ëæ áàéæýý.

218
 ÁÍÌÀÓ-ûí áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷èéã èíãýæ çóçààòãàæ áàéñàí íü ßïîíû
ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí äîðíîä õèë õÿçãààðûã ñýðãèéëýõ,
Àëñ äîðíîäûí ýíõ òàéâàí áàéäëûã õàäãàëàõàä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëæýý1.
Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìè äàéíû ÿâöàä áàéëäààíû ñàíàà÷èëãûã ãàðòàà
àâ÷, ãàçàð íóòãàà ôàøèñò ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ á¿ðýí ÷ºëººëñºí òºäèéã¿é
ôàøèñò Ãåðìàíä ýçëýãäñýí îëîí îðîí, ñàÿ ñàÿ õ¿í àðäûã ÷ºëººëºõ èõ
õýðýãò øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. Óëààí àðìè Ïîëüø, Ðóìûí, Áîëãàð,
Þãîñëàâ, Óíãàð, ×åõîñëîâàê, Àâñòðèéã ÷ºëººëæ, óëìààð Ãåðìàíû íóòàãò
äàâøèí îðæ, ôàøèñò äýýðýì÷äèéã ¿¿ðýíä íü áóò öîõèæ ýõëýâ. Óëààí àðìè
Áåðëèí õîòûã á¿ñýëæ ôàøèñò Ãåðìàíû ñ¿¿ë÷èéí òîì õ¿÷èéã áóò öîõèí Y
ñàðûí 1-íèé ¿¿ðýýð Ðåéõñòàã äýýð ÿëàëòûí óëààí òóãàà ìàíäóóëàâ. 1945
îíû Y ñàðûí 8-íä ôàøèñò Ãåðìàí áóóæ ºãºõ àêòàíä ãàðûí ¿ñãýý çóðæ, 9-íä
ÿëàëòûí èõ áàÿð áîëîâ. Ôàøèçìûã ÿëñàí 1945 îíû Y ñàðûí 9-íèé ºäðèéã
Ìîíãîëûí á¿õ àðä ò¿ìíèé èõ áàÿðûí ºäºð áîëãîí òýìäýãëýæ,
õºäºëìºð÷äèéí ºðãºí öóãëààí áîëîâ.
Ãýòýë äîðíî ç¿ãò ßïîí, õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äèéí äàéíûã ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð
áàéñàí òóë ò¿¿íèéã áóò öîõèõã¿éãýýð äýëõèéí äàéíûã òºãñãºæ áîëîõã¿é
áàéâ.
1945 îíû YII ñàðûí 26-íä ßïîíòîé áàéëäàæ áàéñàí ÀÍÓ, Àíãëè, Õÿòàä
ãóðâàí ã¿ðíýýñ ¿ã äóóã¿é áóóæ ºãºõ òóõàé øààðäëàãà òàâèâ. Ò¿¿íèéã ßïîíû
çàñãèéí ãàçàð õ¿ëýýæ àâñàíã¿é.
Ǻâëºëò çàñãèéí ãàçàð Êðûìèéí áàãà õóðëààñ õ¿ëýýí àâñàí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýí 1945 îíû IY ñàðûí 5-íä, ßïîíòîé áàéãóóëñàí õàðèëöàí ¿ë
äîâòëîõ ãýðýýã öóöàëñàí áºãººä íàéìäóãààð ñàðûí 9-íä ßïîíû ýñðýã äàéí
çàðëàâ.
ßïîíû ìèëèòàðèçìûã áóò öîõèæ, äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ñ¿¿ë÷èéí
ãîëîìòûã óíòðààõûí òºëºº ÿâóóëñàí øóäðàãà õ¿í òºðºëõòíèé íèéòèéí
àðèóí ¿éëñýä õóâü íýìýð îðóóëàõ, ººðèéí îðíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ,
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàí òóñëàëöàõ ïðîòîêîë ãýðýýãýýð õ¿ëýýí àâñàí
¿¿ðãèéã õàðãàëçàí ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð 1945 îíû YIII ñàðûí 10-íä
ßïîíä ìºí äàéí çàðëàâ.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðýã íü îïåðàòèâûí óäèðäëàãûí õóâüä
Ǻâëºëòèéí àðìèéí ªâºð Áàéãàëûí ôðîíòûí á¿ðýëäýõ¿¿íä äýñëýã÷
ãåíåðàë È.À.Ïëèåâèéí óäèðäëàãàä áàãòàæ, çºâëºëòèéí íýãòãýë àíãèóäûí
õàìò “ºìíºä á¿ëýã” ãýã÷ ìîðüò ìåõàíèêæóóëñàí ãðóïïèéã á¿ðýëä¿¿ëñýí
áèëýý. Òóñ ãðóïïýä Ìîíãîëûí òàëààñ Àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí 5,6,7,8
äóãààð ìîðüò äèâèç, ìîðüò òóñãàé õîðîîä, 7-ð ìåõàíèêæóóëñàí õóÿãò
áðèãàä, òàíê, èõ áóó, àâòî òýýâðèéí áîëîí õîëáîîíû òóñãàé õîðîî, íèñýõ
õîëèìîã äèâèç, õèìèéí èíæåíåðèéí òóñãàé ñàëáàð çýðýã ãîë àíãè íýãòãýë,
õèëèéí öýðãèéí îòðÿä, çàñòàâ, Àðäûí ººðèé㺺 õàìãààëàõ ñàéí äóðûí
ìîðüò îòðÿäûí àíãèóä îðîëöæýý. Òóñ ãðóïïýä á¿ãä 42 ìÿíãàí öýðýã,
îôèöåð, 28 ìÿíãàí ìîðü, 403 òàíê, õóÿãò ìàøèí, 610 èõ áóó, ìèíîì¸ò,
ïóóæèíò èõ áóó áàãòàæ áàéâ1.
Ìàíàé çýâñýãò õ¿÷íèéã ÁÍÌÀÓ-ûí ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí, äýñëýã÷
ãåíåðàë Æ.Ëõàãâàñ¿ðýí íàð êîìàíäàëæýý.
ßïîíû ýñðýã äàéíä áýëòãýõ àæèë ÁÍÌÀÓ-ä 1945 îíû Y ñàðààñ
ýõýëæýý. 1945 îíû YII ñàðä Õ.×îéáàëñàí íàð çºâëºëòèéí äýýä

1
ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà õóðàë, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. II õýñýã. ÓÁ.,
1956. òàë-193.
1
Áîåâîå ñîäðóæåñòâî-Äàé÷èí íºõºðëºë. ÓÁ., 1983. òàë-213.

219
óäèðäëàãàòàé óóëçàí, äàéíä õýðõýí îðîëöîõûã óðüä÷èëàí òîõèðñîí
áàéæýý. 1945 îíû äîëîî, íàéìäóãààð íèñýõ äèâèç, õóÿãò áðèãàä, èõ áóó,
õîëáîîíû õîðîîä çýðýã òåõíèêèéí àíãè, íýãòãýëèéí õ¿í õ¿÷, çýâñýã
òåõíèêèéã ºðãºòãºí øèíý÷èëæ õóâààðèëñíû äýýð ìîðüò äèâèç, õîðîîäûí
ñýëýìò ñóìàí á¿ðèéí ãàëûí õ¿÷èéã çóçààòãàñàí áàéíà. 35 õ¿ðòýëõ íàñíû
èäýð÷¿¿äèéã öýðãèéí àëáàíä äàé÷ëàí òàòàâ. Øèíý öýðãèéã õ¿÷íèé
òºâëºðºëòèéí ò¿øèö ãàçàð ñààäã¿é õ¿ðãýõ çîðèëãîîð 22400 ãàðóé ìîðü
á¿õèé 102 ºðòºº áàéãóóëæ, àðìèéí àãòíû òóñãàé äèâèçèîí, ðîò-îòðÿäóóäûã
áàéãóóëæýý. Àð òàë ýìíýëãèéí àëáûã áýõæ¿¿ëñýí áàéíà.
Ìîðüò ìåõàíèêæóóëñàí ãðóïïèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðñîí Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí öýðãèéí ãîë àíãè íýãòãýë 1945 îíû YII ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð
Ñàéíøàíä, Áàéøèíòûí ðàéîíä ÁÍÌÀÓ-ûí ºìíºä õèëýýñ 90-100 êì-èéí
çàéíä æèãäýð÷, áàéëäààíû áýëòãýëèéã äóóññàí áàéâ,
ÁÍÌÀÓ-ûí çýâñýãò õ¿÷íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä íü áàãòàæ áàéñàí ªâºð
Áàéãàëûí ôðîíòûí ºìíºä á¿ëýã äàâøèëòûíõàà ãîë öîõèëòûã ÁÍÌÀÓ-ûí
Òàìñàãáóëàãèéí ðàéîíîîñ Èõ Õÿíãàíû íóðóóã äàâæ ×àí÷óíü, Ì¿ãäýíãèéí
÷èãëýëýýð õèéæ, ôðîíòûí áóñàä õ¿÷òýé õàìòðàí Êâàíòóíû àðìèéã
Ìàíæóóðûí òºâ õýñýãò á¿ñëýí áóò öîõèõ ¿¿ðýãòýé áàéâ. Äîëîííóóð-
Æýõýãèéí ÷èãëýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîëûí òàëààñ 5-ð ìîðüò äèâèç,
òàíêèéí 3-ð õîðîî, õîëáîîíû òóñãàé õîðîî, íèñýõ õîëèìîã äèâèç, ìºí 11,
12-ð òóñãàé ìîðüò õîðîî çýðýã àíãè íýãòãýë áàãòàæ áàéâ.
×óóëàëò õààëãà áóþó Æàí÷õ¿¿ãèéí ÷èãëýë äýõ Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
ìîòîìåõàíèêæóóëñàí àíãè íýãòãýëýýñ á¿ðäñýí õî¸ðäàõü ãðóïïýä ÌÀÕÖ-èéí
ìîòîìåõàíèêæóóëñàí 7-ð õóÿãò áðèãàä, èõ áóóíû 3-ð õîðîî áàãòàæ áàéæýý.
Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìèä òóñàëæ áàéñàí òóðøëàãààð áàéëäàæ áóé
öýðýãòýý çîðèóëàí áýëýã, çàõèäàë èëãýýõ àæèë îðîí äàÿàð çîõèîãäîæ
õºäºëìºð÷人ñ ¿íýò ýäëýë, õºðºí㺠ìàëàà ñýòãýë õàðàìã¿é áýëýãëýæ áàéâ.
Õºâñãºë àéìãèéí òºâèéí 230 àæèëòàí, àæèë÷èä õóâüñãàëò öýðýãòýý
çîðèóëàí 42550 òºãðºã, Àðõàíãàé àéìãèéí òºâèéí õºäºëìºð÷èä 334 õ¿í
43275 òºãðºã, Áóëãàí àéìãèéí õºäºëìºð÷èä 41000 òºãðºã, ªâºðõàíãàé
àéìãèéí òºâèéí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èä 17480 òºãðºã çýðýã á¿õ àéìàã
õîòûí õ¿í àì áýëýãëýëèéí õóðèìòëàëä èõ ç¿éëèéã ñàéí äóðààð íýìýðëýñýí
áèëýý.
Òóñ óëñ öýðýã äàéíû áàéäàëä îðñîíòîé õîëáîãäóóëàí ÁÍÌÀÓ-ûí
çàñãèéí ãàçðààñ çàðèì îíö àðãà õýìæýý àâàâ. Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1945 îíû YIII ñàðûí 14-íèé õóðëûí òîãòîîë ¸ñîîð 16-55
íàñíû ýðýãòýé÷¿¿ä, 16-45 íàñíû ýìýãòýé÷¿¿äèéã õºäºëìºðò àëáàí æóðìààð
äàé÷ëàõ, çàðèì àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàð, óëñ àðäûí àæ àõóéí òîäîðõîé ñàëáàð
10 öàãèéí àæëûí ºäºð òîãòîîí ÿâóóëàõ áîëîâ1. Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
1945 îíû YIII ñàðûí 11-íèé òîãòîîëîîð á¿õ ¿éëäâýð, àëáàí ãàçðûí
àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí 1945 îíû ýýëæèéí àìðàëòûã çîãñîîõ, àìàð÷ áóé
õ¿ì¿¿ñèéã àæèëä íü îðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæýý2. Óëñûí Áàãà õóðëûí
Òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëîîð 1945 îíä öýðãèéí õóãàöàà äóóñãàñàí áàéëäàã÷,
äàðãà íàðûã öýðãèéí àëáàíààñ õàëàõ ÿâäëûã õîéøëóóëàõààð
øèéäâýðëýæýý.
1945 îíû YIII ñàðûí 9-íä Äîëîííóóð-Æýõýãèéí ÷èãëýëä äàâøèõ
ãðóïïèéí ãîë õ¿÷ ÁÍÌÀÓ-ûí õèëèéã äàâàâ. 10-13-íû ºäð¿¿äýä ÌÀÕÖ-èéí

1
Óëñûí Áàãà õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷èä áà Àðäûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ãàðãàñàí õóóëü ä¿ðýì,
òîãòîîëóóäûí ýìõòýë. III, IY äýâòýð. ÓÁ., 1945. òàë-16-19.
2
“¯íýí”. 1945. YIII.15.

220
5,6,7,8 äóãààð äèâèç Ǻâëºëòèéí àðìèéí ìåõàíèêæóóëñàí ãðóïïèéí õàìò
äàéñíû ýñýðã¿¿öëèéã íÿöààæ, Øåíøèíãèéí îâîî, Òàéïóó óñíû õóäãààñ ç¿¿í
òèéøèõ ãàçðûã ýçëýí Øàíàãà, Àðöàãààí íóóð, ßíäóó ñ¿ì, Òàñûí îâîî
çýðãèéã ÷ºëººëæ, YIII ñàðûí 13-íä Äàëàé íóóðûí çààãò õ¿ð÷ýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã òýíäýýñ 150 ãàðóé êì ¿ðãýëæèëñýí Öàõàðûí
èõ ýëñýí ìàíõíû óñã¿é, áàðòààò çàìûã òóóëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí õèëýýñ 450 êì-ò
îðøèõ Äîëîííóóð õîòîä òóëæ î÷èâ. Òýíä ßïîí-Ìàíæãî-ãèéí õàìãààëàëòûí
òîì õ¿÷íèé øóðãóó ýñýðã¿¿öëèéã äàðæ, YIII ñàðûí 16-íä Äîëîííóóð õîòûã
÷ºëººëæýý. Èíãýñíýýð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã Èõ Õÿíãàíû íóðóóíû
õîðìîéä õ¿ðñýí áàéíà. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ìîðüò ìåõàíèêæóóëñàí
ãðóïïèéíõýí áàéãàëü öàã óóðûí ýëäýâ áýðõøýýëèéã òóóëàí öààø çîãñîëòã¿é
äàâøæýý. ÌÀÕÖ-èéí 5,7-ð äèâèç, Ǻâëºëòèéí öýðýãòýé õàìò YIII ñàðûí 17-
íä Ôûíèí õîò, 20-íä Ñàíü÷àêîóãèéí ðàéîíûã, 21-íä Ëóíüõóà õîòûã
÷ºëººëæýý.
Íàéìäóãààð ñàðûí 19-íä ÌÀÕÖ-èéí 7,8-ð äèâèç Ǻâëºëòèéí àðìèéí
àíãèóäûí õàìò Æýõý õîòîä îðîâ. Íàéìäóãààð ñàðûí 20-íä Æýõýä áàéñàí
ßïîíû öýðãèéí ãàðíèçîí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí ãðóïïèéí êîìàíäëàëä çýâñãýý
õóðààëãàí áóóæ ºã÷ýý. Ýíä ßïîí-Ìàíæãî-ãèéí 8000 ãàðóé öýðýã îôèöåð,
9126 âèíòîâ, 123 ïóëåì¸ò, 15 ìèíîì¸ò, 6 èõ áóó, 3 õºíãºí òàíê, 300 àâòî
ìàøèí, çýâñýã õýðýãñëèéí 42 àãóóëàõûã îëçîëæýý. Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
öýðýã Æýõý õîòûã ÷ºëººëæ, ò¿¿íèé îð÷èíä õÿíàëò òîãòîîñíîîð Ìàíæóóð
äàõü Êâàíòóíû àðìè õîéä Õÿòàä äàõü áýëòãýë õ¿÷íýýñýý òàñëàãäàæ, ªâºð
Áàéãàëûí ôðîíòûí ãîë õ¿÷ áàðóóí æèã¿¿ðýýñýý àþóëã¿é áîëæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ãðóïïèéí êîìàíäëàëûí òóøààëààð
ÌÀÕÖ-èéí 6-ð äèâèç YIII ñàðûí 21-íèé ºã뺺 Àíüçÿòóíü õîòûã äàéðàí
àâ÷ýý. Òóëàëäààíààð ßïîíû 8-ð ÿâãàí áðèãàäûí 150 ãàðóé öýðýã, îôèöåðûã
áóóëãàí àâ÷, ¿ëýìæõýí çýâñýã õýðýãñýë, õýä õýäýí àãóóëàõûã îëçîëñîí
áàéíà. 6 äóãààð äèâèç äàâøèëòàà ¿ðãýëæë¿¿ëñýýð ÁÍÌÀÓ-ûí õèëýýñ 1010
êì àëñàëñàí Ãóáýéêîó õîòûí ðàéîíä õ¿ð÷ ÌÀÕÖ-èéí 5 äóãààð ìîðüò
äèâèçòýé íèéëýâ.
Õî¸ð äèâèç YIII ñàðûí 21-íèé ¿äýýñ õîéø òýðõ¿¿ õîòûã ÷ºëººëæýý.
ßïîíû ýçýí õààíû 8 äóãààð êîðïóñûí 31,35 äóãààð òóñãàé îòðÿä, èõ áóó,
òàíê ýñýðã¿¿öýõ èõ áóó, ìèíîìåòûí áàòàðåéí 1300 öýðýã îôèöåð áóóí ºã÷,
¿ëýìæ õýìæýýíèé çýâñýã, ýä õîãøèë, ãàëò õýðýãñëèéí àãóóëàõûã îëçîëñîí
áàéíà. 5,6 äóãààð ìîðüò äèâèç áóñàä àíãèéí õàìòààð äàéñíû ¿ëýìæõýí õ¿÷
Ẻãíºðñºí Ìèþíü õîòûí ç¿ã äàâøèëòàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí YIII ñàðûí 22-íä óã
õîòîä òóëæ î÷ñîí þì.
×óóëàëò õààëãàíû ÷èãëýëä äàâøñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðãèéí
ìîòîìåõàíèêæóóëñàí àíãè íýãòãýë, YIII ñàðûí 9-íèé ¿äýø Çàìûí-¯¿äýýñ
õºäºëæ, ßïîí-ªâºð Ìîíãîëûí öýðãèéí àíãè ñàëáàðûã óñòãàæ, ìºí øºíº
Öàãààí îâîî ñóìàíä õ¿ð÷ýý. Öààø äàâøèõ çàìäàà Íÿíçàí õîòûã ýçëýýä
óëìààð YIII ñàðûí 11-íä Ìîíãîëûí õèëýýñ 200 ãàðóé êì-èéí çàéä îðøèõ
Áàðóóí Ѻíºä, Âàíãèéí õ¿ðýýã ÷ºëººëºâ.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí õ¿÷ öààø äàâøèæ, òóñ óëñûí õèëýýñ
300 øàõàì êì àëñàä îðøèõ Çàâñàð /×àíñûð/ õîòûã YIII ñàðûí 13-íä ýçëýí
àâ÷ óëìààð òóñ õîòîîñ 113 êì-ò îðøèõ 95 ìÿíãàí õ¿íòýé Æàíáýé õîòûã YIII
ñàðûí 18-íä äàéðàí ýçýëæýý. Ä¿¿ðýãòýý öýðãèéí õýä õýäýí õîòõîí, íèñýõ
îíãîöíû áóóäàëòàé, öýðãèéí õóàðàí, àæ ¿éëäâýðèéí ãàçàð, öàõèëãààí
ñòàíö, ðàäèî ñòàíö, àâòî ìàøèíû çàñâàðûí ãàçàð á¿õèé îëîí çàìûí

221
óóëçâàð çàíãèëàà Æàíáýé õîòûã àâñíààð Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí öýðýã
Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâààíû áýõýëñýí ðàéîíä òóëæ î÷èâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí õèëýýñ 560 êì õîë îðøäîã Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâàà áîë õîéò
òàëààñ ×óóëàëò õààëãà îðîõ ãîë çàìûã õàëõàëñàí ßïîíû öýðãèéí ÷óõàë
ò¿øèö ãàçàð, áàéëäààíû áàò áýõ áýõëýëò á¿õèé ðàéîí áàéâ. Ýíä ßïîíû
èìïåðèàëèñòóóä 1935-1940 îíä 40000 õÿòàä èðãýíèéã äàé÷ëàí àæèëëóóëæ
35 êì óðò, 10 êì ºðãºí áýõëýëò áàéãóóëæ, ò¿¿íäýý îëîí òîîíû òóëãóóðò áàéð
èõ áóó, ïóëåìåòûí ãàëûí öýã áàéðëóóëñíààñ ãàäíà òóõàéí ¿åäýý ñ¿¿ëèéí
¿åèéí òåõíèê õýðýãñëýýð òîíîãëîãäñîí ãàçàð äîîãóóð õàðèëöàõ ñóâàã, îðîí
ñóóö, àãóóëàõûí îëîí áàðèëãà áàéãóóëàìæòàé áàéæýý. Áýõýëñýí ðàéîíûã
õî¸ð äàâõàð òºìºð óòñàí òîð, òàíê ýñýðã¿¿öýõ ºðãºí, ã¿í øóóäóóãààð
òîéðóóëàí íýâòðýõ ñ¿â, õàæóóãààð ãàðàõ çàìûã ìèíàæ¿¿ëñýí áàéæýý.
ßïîí÷óóä ýíý áýõëýëòýý “äàâàãäàøã¿é öàéç” ãýæ ¿çýæ áàéâ.
Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâààíû áýõýëñýí ðàéîíûã ýçëýí àâàõ áàéëäààíû ¿¿ðýã
çºâëºëòèéí 27 äóãààð ìîòî áóóäëàãûí áðèãàä, ÌÀÕÖ-ûí 7 äóãààð
ìîòîìåõàíèêæóóëñàí õóÿãò áðèãàäûí äàé÷äàä îíîãäæýý. YIII ñàðûí 18-íä
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðìèéí àíãè äàéñíû õ¿÷èéã òóðøèí áàéëäàæ
áýõëýëòèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ãàëûí ãîë öýãèéã èëð¿¿ëñýí íü òóëàëäààíû
öààøäûí àìæèëòàä ÷óõàë òóñ áîëæýý.
Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâààíû òºëºº áàéëäààíä ÌÀÕÖ-èéí õóðàíäàà
Íÿíòàéñ¿ðýíãèéí êîìàíäàëñàí 7 äóãààð õóÿãò áðèãàäûí äàé÷èä ãàðàìãàé
òóëàëäæýý. Äýñëýã÷ Ñàíæààãèéí êîìàíäàëñàí ìèíîìåò ñàëààíû äàé÷äûí
ìýðãýí ãàëûí öîõèëò íü àíãè ñàëáàðûí äàâøèëòûã õàíãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæýý. Òóñ ñàëààíû íàâîä÷èê Ä.Äàíçàíâààí÷èã, òóñëàõ íàâîä÷èê
Ä.Öýðýíäîðæ íàð äàéñíû õ¿íä ïóëåìåò 2, õºíãºí ïóëåìåò 3-ûã ñºíººæ,
ßïîíû 20 ãàðóé öýðýã, îôèöåðûã óñòãàæýý. Áóóäëàãûí íýãä¿ãýýð ðîòûí
àõëàã÷ Ä¿¿äýéí ñàëààíä õ¿÷ íýìýãä¿¿ëæ ºãñºí äýñëýã÷ Ã.Äàøäîíäîãèéí
õàìò ñàëààãàà õîøóó÷ëàí äàâøèæ äàéñíû õîðèãëîëòûã ýí ò¿ð¿¿íä ñýòëýýä,
ßïîíû õ¿íä õºíãºí ïóëåì¸òûí ãàëûí öýã 10 ãàðóéã 30 ãàðóé öýðýã
îôèöåðûí õàìò óñòãàæýý. Òóëàëäààíû ¿åä Ë.Àþóø 11 ãàðóé óäàà
øàðõàäñàí áîëîâ÷ àëõàì ÷ óõðàëã¿é óðàãø òýì¿¿ëýí áàéëäñààð ñóìàà
äóóñàõàä ïóëåì¸òûíõàà ãîë òºìðèéã ñàëãàí àâ÷ äàéðàí èðñýí äàéñàíòàé
ãàðäàí òóëàëäàæ îëíûã óñòãààä ýõ îðîí, àðä ò¿ìýíäýý ºðãºñºí àðèóí
òàíãàðãàà ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëæ áààòðûí ¸ñîîð àìü ¿ðýãäæýý. Õîëáîî
ñàëààíû íýãä¿ãýýð òàñãèéí äàðãà, àõëàõ ò¿ð¿¿÷ Æàí÷èâ äàéñíû øóóðãàí
ãàëûí äóíäóóð ÿâæ òàñàðñàí õîëáîîã õî¸ð ãàçðààð çàëãààä, ãóðàâ äàõü
òèéø ìºëõºæ î÷òîë ãàð íü øàðõàäñàí ó÷èð òàñàðñàí õî¸ð ¿ç¿¿ðèéã
íèéë¿¿ëýí ø¿äýíäýý çóóæ õîëáîîã çàëãóóëààä, àíãèéíõàà äàâøèëòûã
õàíãàæ áàéëäààíû ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýí áààòàðëàãààð àìü ýðñýäæýý. Ýíý ìýò
ãàðàìãàé ãàâüÿà áàéãóóëñàí äàðãà, áàéëäàã÷ îëíîîð òºðæýý. Ìîíãîë-
Ǻâëºëòèéí àíãè íýãòãýë èéíõ¿¿ 3 õîíîãèéí øèð¿¿í áàéëäààíû ýöýñò
ßïîíû öýðãèéí áýõëýëòèéã ýâäýí äàéñíûã áóò íèðãýæ, YIII ñàðûí 21-íä
×óóëàëò õààëãàíû ðàéîíûã ÷ºëººëñíººð áàéëäààíû àæèëëàãààã ÿëàëòààð
äóóñãàâ. Ýíý òóëàëäààíä äàéñàí îëîí çóóí öýðýã, äàðãàà àëäàí çýâñýã
òåõíèêèéí ¿ëýìæ õîõèðîë õ¿ëýýæ óõðàí çóãàòæýý. Öýðãèéí íàì, óëñ òºðèéí
áàéãóóëëàãààñ ªâºð Ìîíãîë, Õÿòàäûí àðä ò¿ìýíä, Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
àðìèóäûí ¿¿ðýã çîðèëò, èìïåðèàëèñò ßïîíû äàéí÷ ò¿ðýìãèé, êîëîíèéí
áîäëîãûã òàéëáàðëàí òàíèóëæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã Òàìñàã áóëàã,
Õàëõûí ãîëûí ðàéîíîîñ äîâòîëãîîíä îðñîí Óëààí àðìèéí ªâºð Áàéãàëûí
àíãè íýãòãýë¿¿ä óñã¿é ýëñýí öºë õýýð, Èõ Õÿíãàíû ºíäºð íóðóóã äàâàí

222
Ñîëîí, Õàéëààðûí ÷èãëýëä äàéñíûã áóò öîõèîä, YIII ñàðûí 18,19-íä
Ìàíæóóðûí àæ ¿éëäâýð, çàñàã çàõèðãààíû ÷óõàë òºâ¿¿äýä òóëæ î÷æýý.
ªâºð Áàéãàëûí ôðîíòûí áà Àëñ Äîðíîäûí 1, 2 äóãààð ôðîíòûí öýðýã,
Àìàð ìºðíèé íýãäñýí ôëîòûí õ¿÷ Ìàíæóóðûí áàðóóí õîéä áîëîí ç¿¿í
òàëààñ çýðýã äàâøèæ ßïîíû õóóðàé çàìûí öýðãèéí ãîë õ¿÷ Êâàíòóíû
àðìèéã á¿ñëýí áóò öîõèæ, ç¿¿í õîéò Õÿòàä, Ñîëîíãîñûã ßïîíû äàðëàëààñ
÷ºëººëæýý. ÇÕÓ-ûí Íîìõîí äàëàéí óìàðä ôëîòûí öýðýã Ñàõàëèíû ºìíºò
õýñýã, Êóðèëèéí àðëóóäûã äàéñíààñ áàñ ÷ºëººëæýý. 1945 îíû IX ñàðûí 2-
íä ßïîíû çýâñýãò õ¿÷íèé êîìàíäëàë ¿ã äóóã¿é áóóæ ºãºõ òóõàé àêòàíä
ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. ßïîíû äàéíä ÌÀÕÖ-ýýñ àëàãäñàí, ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí
õîõèðîë íèéò 78 õ¿í áîëæýý. ̺í ßïîíîîñ 594000 õ¿í îëçëîãäñîíîîñ
ÌÀÕÖ-èéí îëçîëñîí íü 12318 õ¿í áîëñîí áàéíà. ¯¿ãýýð äýëõèéí II äàéí
äóóñàâ.
ßïîíû ìèëèòàðèçìûã óñòãàõûí òºëºº ÿâóóëñàí òóëàëäààíä ýõ îðîí÷
¿çëýýð õ¿ì¿¿æñýí ÌÀÕÖ, óëñ òºðèéí ºíäºð óõàìñàðòàé, çîðèã
õàòóóæèëòàé, áàéëäàõ óðàí ÷àäâàðòàé îð÷èí ¿åèéí àðìè áîëæ
òºëºâøñºíèéã ÿðóó òîä áàòëàí õàðóóëàâ. Áàéëäààíä îíö ãàðàìãàé
òóëàëäàæ çîðèã áààòàðëàãûí ¿ëãýð æèøýý ¿ç¿¿ëñýí Ë.Àþóø,
Ä.Äàíçàíâààí÷èã, Ñ.Äàìïèë, Ì.Æàí÷èâ, Ã.Ä¿¿äýé, Ä.Íÿíòàéñ¿ðýí,
Ï.×îãäîí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñò ÁÍÌÀÓ-ûí áààòàð öîë õ¿ðòýýñýí þì.
Ò¿¿í÷ëýí ÌÀÕÖ-èéí áàéëäàã÷, àíãè íýãòãýëèéí äàðãà, óëñ òºðèéí àæèëòàí
2000 ãàðóé õ¿íèéã ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí äýýä øàãíàë îäîí ìåäàëèàð
øàãíàæýý. Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìèéí 800 øàõàì õ¿íèéã ìîíãîëûí îäîí
ìåäàëèàð øàãíàæýý. ßïîíû ìèëèòàðèçìûã áóò öîõèõ íèéòèéí øóäàðãà
òýìöýëä ÁÍÌÀÓ, çýâñýãò õ¿÷íýý îðîëöóóëæ, Ǻâëºëòèéí Óëààí àðìèéí
õàìò ßïîíû õóóðàé çàìûí ãîë õ¿÷ Êâàíòóíû àðìèéã áóò öîõèõîä ìºð
çýðýãöýí òóëàëäàæ, Àçè òèâä äàéíû ñ¿¿ë÷èéí ãîëîìòûã óíòðààæ, ýíõ
òàéâàí áàéäàë òîãòîîõ, äîðíî äàõèíû äàðëàãäñàí óëñ ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººãºº
îëîõ òýìöýëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëæ
ó÷èð÷ áàéñàí àþóëûã àðèëãàâ. Ìàíàé óëñ àðèóí øóäàðãà ¿éëñèéí òºëººõ
òýìöýëä õ¿í õ¿÷íèé áîëîí ýä ìàòåðèàëûí èõýýõýí õîõèðîë õ¿ëýýñýí þì.
ßïîíû ç¿ãýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí ýñðýã çàðëààã¿é äàéíûã ýõýëñýí 1935 îíîîñ 1939
îíû Õàëõûí ãîëûí áàéëäààíûã äóóñòàëõ ¿å áîëîí 1945 îíä ÌÀÕÖ-ûí
ÿâóóëñàí ÷ºëººëºõ äàéíû õóãàöààíä îëîí ìÿíãàí õ¿íèé àìü ¿ðýãäýæ, 322
ñàÿ òºãðºãèéí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë õ¿ëýýñýí þì1.

§ 6. Äýëõèéí äàéíû äàðààõàí ¿åèéí ÁÍÌÀÓ

ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîë ôàøèçìûí äàðàíãóéëëààñ ÷ºëººëºãäñºí

Àëáàíè, Áîëãàð, Ïîëüø, Óíãàð, Ðóìûí, ×åõîñëîâàê, Þãîñëàâ îðîíä 1945-
1948 îíä àðäûí àðä÷èëñàí áàéãóóëëûã òîãòîîâ. Àçè òèâä 1945 îíû YIII
ñàðä Óìàðä Âüåòíàìä Õî Øè Ìèí òýðã¿¿òýé àðäûí çàñãèéí ãàçàð òîãòîæ, IX
ñàðä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Âüåòíàì Àðä Óëñûã òóíõàãëàâ.1948 îíû YII ñàðä
Ñîëîíãîñûí óìàðä õýñýãò Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä Óëñ
òîãòîâ. Õÿòàäàä ãàäààä äîòîîäûí õàðãèñ õ¿÷íèé ýñðýã àðä ò¿ìíèé ÿâóóëñàí
îëîí æèëèéí øàðãóó òýìöýë ÿëæ, 1949 îíû X ñàðä Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä
Àðä Óëñûã òóíõàãëàâ.

1
ÍÒÀ. ¹12. Ò-1. ÕÍ-213. Òàë-72-73.

223
 Èéíõ¿¿ 1945-1949 îíä Åâðîï, Àçèéí 12 îðîíä àðäûí àðä÷èëñàí òºð
òîãòîæ, ñîöèàëèçì õî¸ð îðíû /ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ/ õ¿ðýýíýýñ õàëüæ á¿õýë á¿òýí
ñèñòåì áèé áîëîâ.
Øèíý çàëóó àðäûí àðä÷èëñàí îðíóóäàä àíãèéí õóðö øèð¿¿í òýìöýë
äóíä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéãäæýý. Àðä ò¿ìýíä àðä÷èëñàí ýðõ
÷ºëºº îëãîæ, ãàçðûí øèíý÷ëýëò õèéæ, ¿éëäâýð¿¿äèéã óëñûí áîëãîâ.
Ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäûí õîîðîíä “ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí” çàð÷ìûã ¿íäýñ áîëãîñîí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí ºðãºí õàðèëöàà òîãòîâ. 1949 îíä Äîðíîä Åâðîïûí ñîöèàëèñò
îðíóóäûã íýãòãýñýí Ýäèéí Çàñãèéí Õàðèëöàí Òóñëàëöàõ Ǻâëºë õýìýýõ
îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà áóé áîëæýý. Ýë áàéãóóëëàãà
ãîë òºëºâ Ìàðøàëûí òºëºâëºãººíèé õàðèó áîëæ áàéãóóëàãäæýý.
ÇÕÓ äýëõèéí II äàéíä 20 ñàÿ õ¿í, ¿íäýñíèé áàÿëãèéí ãóðàâíû íýã áóþó
òýð ¿åèéí õàíøààð 2 òðèëëèîí èë¿¿ ðóáëèéí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë ¿çñýí
áîëîâ÷ ò¿¿íèé öýðýã óëñ òºðèéí õ¿÷ ÷àäàë, îëîí óëñûí íýð õ¿íä íºëºº íü
àñàð ºñ÷ “ÇÕÓ –ûí îðîëöîîã¿éãýýð äýëõèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûí íýã ÷ òîì
àñóóäëûã á¿ðýí øèéäâýðëýæ ÷àäàõã¿é”1 áîëñîí àæ.
Äýëõèéí II äàéíû äàðàà îëîí óëñûí õàðèëöààíä ãàðñàí íºãºº íýãýí
÷óõàë ººð÷ëºëò áîë èìïåðèàëèçìûí êîëîíèé ñèñòåì çàäðàí óíàñàí ÿâäàë
áîëíî. Àçèä óðüä êîëîíè õàðààò áàéñàí Ýíýòõýã, Èíäîíåçè, Áèðì,
Ôèëèïïèí, Öåéëîí çýðýã îëîí óëñ îðîí òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàí
òóíõàãëàâ. Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí îðíóóäàä äàðëàãäñàí àðä ò¿ìíèé ýðõ
÷ºëººíèé òýìöýë õºäºë㺺í ýð÷èìòýé ºðíºõ áîëîâ. Òóñãààð òîãòíîëîî
îëñîí øèíý çàëóó óëñóóä íü ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, óëñ ò¿ìíèé ýâ
íàéðàìäëûí òºëºº, èìïåðèàëèçì, êîëîíè÷ëîëûí ýñðýã ýðñ øèéäâýðòýé
òýìöýõ áîëîâ.
Äýýðõ ººð÷ëºëòòýé õîëáîãäîæ á¿õýëäýý äýëõèéí êàïèòàëèçìûí áàéð
ñóóðü ñóëàð÷ýý. Èéíõ¿¿ äýëõèéí II äàéíû äàðàà êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò
ãýñýí ýñðýã òýñðýã õî¸ð ñèñòåì á¿ðýëäýí òîãòîâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîñîí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõýä 1945 îíû II ñàðä
ßëòàä /Êðûìä/ õóðàëäñàí Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ,
Èõ Áðèòàíèéí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í íàðûí áàãà õóðàë ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæýý. Òóñ õóðàë ôàøèñò Ãåðìàíûã á¿ð ìºñºí áóò öîõèõ òóõàé,
äàéíû äàðààõ Ãåðìàíû áà ÷ºëººëºãäñºí Åâðîïûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
áàéäëûí òóõàé àñóóäëààð ÷óõàë øèéäâýð ãàðãàâ. ̺í äàéíû äàðàà ýíõ
òàéâàí, àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèæ õàìãààëàõ ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ Íýãäñýí
¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõààð øèéäâýðëýæýý. Òóñ áàãà õóðàë äýýð
Åâðîïò äàéí äóóññàíû äàðàà 2-3 ñàð áîëîîä Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ ßïîíä
äàéí çàðëàõ òóõàé àñóóäàë, ò¿¿íòýé õîëáîãäñîí õýä õýäýí áîëçîë
õýëýëöñýí áàéíà. Áàãà õóðàë ÇÕÓ-ûí ñàíàà÷ëàãûí äàãóó ãóðâàí èõ ã¿ðýí-
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñ, Èõ Áðèòàíèéí óäèðäàã÷èä
ÁÍÌÀÓ-ûí ñòàòóñ–êâîã õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý1. 1945 îíû YIII ñàðä Ìîñêâà
õîòíîî ÇÕÓ, Õÿòàäûí /ãîìèíäàíû/ çàñãèéí ãàçàð õî¸ð õýëýëöýýð õèéõ ¿åýð
Ǻâëºëòèéí èäýâõòýé ñàíàà÷èëãûí à÷ ¿ðýýð õýðýâ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
òóñãààð òîãòíîëîî õàäãàëàí áàéõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýëýý á¿õ íèéòèéí
ñàíàë õóðààëòààð áàòàëáàë Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí òóñãààð

1
Èñòîðèÿ ÊÏÑÑ. Ì.,1978. c. 515
1
Èñòîðèÿ Âåëèêîé îòå÷åñòâåííîé âîéíû…. òîì-5. ñòð-486.

224
òîãòíîñîí áàéäëûã îäîîãèéí áàéãàà õèëýýð íü çºâøººðºí õ¿ëýýíý ãýæ
Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð àìëàâ. Ýíý ñàíàëûã Õÿòàä ÀÍÓ-ûí çºâëºñíººð
ãàðãàñàí áàéíà. Õÿòàä óëñ ýíý àëõìûã àðãàã¿éí ýðõýíä õèéñýí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä 1945 îíû IX ñàðûí 21-íä
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé á¿õ íèéòèéí ñàíàë õóðààëòûã X ñàðûí
20-íû ºäºð ÿâóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãà Ã.Áóìöýíä äàðãàòàé ñàíàë õóðààëòûí òºâ êîìèññûã áàéãóóëàâ. Îðîí
íóòàãò ñàíàë õóðààëòûí 3304 êîìèññ áàéãóóëàãäæýý.
Ñàíàë õóðààëòûí áýëòãýë àæëûí ¿åýð òºâ îðîí íóòàãò õºäºëìºð÷äèéí
13 ìÿíãà ãàðóé õóðàë öóãëààí áîëæ, ò¿¿íä 700 ìÿíãà èë¿¿ õ¿í îðîëöæýý.
Õóðàë äýýð ¿ã õýëñýí ìàë÷èí, àæèë÷èí, ñýõýýòíèé òºëººëºã÷èä õóâüñãàëûí
æèë¿¿äýä óëñ îðíûõîî îëñîí èõ îëîëò ÿëàëòûã ºíäºð ¿íýëæ, ýõ îðíûõîî
òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ñàíàëàà ºãºõ ñýòãýë çîðèã òºãñ áàéãààãàà
èëýðõèéëæ áàéæýý.
1945 îíû X ñàðûí 20-íû ñàíàë õóðààõ ºäºð íü ÁÍÌÀÓ-ûí ýðõ ÷ºëºº,
òóñãààð òîãòíîëûí áàÿðûí ºäºð áîëæ ºíãºðºâ. Ñàíàë õóðààëòûã Õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçðààñ òóñãàéëàí èðñýí òºëººëºã÷èä àæèãëàâ. Ñàíàë õóðààëòàä
ñîíãóóëèéí íàñíû á¿õ èðãýäèéí 98,4 õóâü áóþó 487409 õ¿í îðîëöæýý. Àÿí
çàìä ÿâæ áàéñàí çýðýã õ¿íäýòãýõ øàëòãààíààð 7551 õ¿í îðîëöîæ ÷àäààã¿é
áàéíà. Ñàíàë õóðààëòàä îðîëöñîí á¿õ õ¿í ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûí
òºëºº ñàíàëàà ºã÷ýý. Ýñðýã ñàíàëòàé õ¿í ãàíö ÷ ãàðñàíã¿é. Ýíý áîë
ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã òóóøòàé õàìãààëàõ
çîðèã òºãñ áàéãààãèéí ÿðóó òîä èëðýë áîëæýý.
1945 îíû XI ñàðûí 10-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä
ñàíàë õóðààëòûí ä¿íã ÇÕÓ áà Äóíäàä Èðãýí Óëñûí çàñãèéí ãàçàðò òóñ òóñ
ìýäýãäæýý. Õÿòàäûí ãîìèíäàíû çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí
òºðèéíõºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº íèéòýýð ñàíàëàà ºãñºí ä¿íòýé
òàíèëöààä, 1946 îíû I ñàðûí 5-íû ºäºð ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã
àðãàã¿éí ýðõýíä õ¿ëýýí çºâøººðºâ.
1946 îíû II ñàðûí 13-íä ÁÍÌÀÓ, Õÿòàä õî¸ðûí õîîðîíä äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîæýý. Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã
õ¿ëýýí çºâøººð÷, äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí áîëîâ÷ Ìîíãîëûã ýçëýí
çàëãèõ áîäëîãîî îãò îðõèîã¿é þì. Òýä 1946 îíîîñ ÁÍÌÀÓ-ûí áàðóóí ºìíºä
õèëèéí Áàéòàã Áîãäûí îð÷ìîîð òóõàéí á¿ñ íóòãèéí áàéäëûã àøèãëàæ
çýâñýãò õàëäëàãà õèéõ áîëîâ. 1947-1948 îíä Õÿòàäûí ç¿ãýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí
ãàçàð íóòãèéí áàðóóí õýñãýýð çýâñýãò õàëäëàãàà óëàì ºðãºæ¿¿ëæ áàéâ.
Õÿòàäûí òàë õèë äýýð ãàð÷ áóé õýðýã ÿâäëûã õýëýëöýí çîõèöóóëàõ ãýñýí
ìàíàé òàëûí ñàíàà÷èëãûã õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéâ. Èéìä ÁÍÌÀÓ-ûí áàðóóí áà
áàðóóí ºìíºä õèë õÿçãààðûí òàéâàí áàéäëûã àëäóóëàã÷äàä öýðãèéí õ¿÷ýýð
öîõèëò ºãñºí þì. Òýð ¿åýð øàëãàðñàí äàé÷äààñ Õ.Äàâààäîðæ, Á.Òýãøýý,
Ñ.Ëõàãâàäîðæ, Á.Ãèâààí, Æ.Íýõèéò, íóòãèéí àðä Á.Áàäàì íàð ÁÍÌÀÓ-ûí
áààòàð öîëîîð øàãíàãäñàí áàéíà.
1949 îíä Õÿòàäàä àðä÷èëñàí õóâüñãàë ÿëæ, ãîìèíäàíû çàñãèéí
ãàçðûã ò¿ëõýí óíàãàñíû ¿ð ä¿íä Ìîíãîë, Õÿòàäûí õîîðîíä àéë õºðøèéí
íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîâ. 1949 îíû X ñàðûí 6-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí
ãàçàð, Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñûã õ¿ëýýí çºâøººðºâ.
ÁÍÌÀÓ 1948-1950 îíä ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÀÀÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÑ×ÑÓ,
ÁÍÓÀÓ, ÁÍÐÀÓ-òàé äèïëîìàò õàðèëöàà òóñ òóñ òîãòîîæýý. Ýíý íü ÁÍÌÀÓ-
ûí ãàäààä õàðèëöàà óëàì ºðãºæèæ, ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäòàé

225
õîëáîî õàðèëöààãàà õºæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäàë áîëñîí
þì.
1936 îíä áàéãóóëñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë áà õàðèëöàí
òóñëàëöàõ òóõàé Ïðîòîêîë ãýðýýíèé õóãàöàà íýãýíò äóóññàí ó÷èð 1946 îíû
II ñàðûí 27-íä Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õîîðîíä íàéðàìäàë áà õàðèëöàí
òóñëàõ òóõàé àðâàí æèëèéí õóãàöààòàé øèíý ãýðýý, ìºí ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð áàéãóóëàâ.
Òýäãýýð ãýðýý áà õýëýëöýýðò õóâüñãàëò Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàí
öàãààñ ýõëýí òîãòñîí Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàìòûí
àæèëëàãàà õî¸ð îðíû ýðõ àøèãò á¿ðýí íèéöýæ ¿ð á¿òýýëòýé õºãæèæ áàéíà
ãýæ ä¿ãíýýä, õî¸ð òàë ÇÕÓ, ÁÍÌÀÓ-ûí õîîðîíä òîãòîîñîí óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ë ãýãýýðëèéí ñàëáàð äàõü õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýí
áýõæ¿¿ëýõýýð õýëýëöýí òîõèðîâ ãýæ çààæýý.
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöààíû øèíý øàò áîëñîí ýäãýýð áàðèìò
áè÷ã¿¿ä íü ÁÍÌÀÓ áà ÇÕÓ-ûí àðä ò¿ìí¿¿äèéí íàéðàìäëûã öààøèä
õºãæ¿¿ëýõ, ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì àìæèëòòàé áàéãóóëàõ õýðýãò íàéäâàðòàé
áàòàëãàà áîëñîí þì.
Ãýðýý áà õýëýëöýýðèéí ¿çýë ñàíààíû äàãóó ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
õîîðîíä 1948 îíä Ìîíãîëûí èðãýäèéã Ǻâëºëòèéí äýýä ñóðãóóëèóäàä
ñóðàëöóóëàõ òóõàé, 1949 îíä íåôòèéí õàéãóóë õèéõ áà îëçâîðëîí àøèãëàõ
òóõàé, “Óëààíáààòàð òºìºð çàì“ áà “Ñîâìîíãîëìåòàëë“ õóâü íèéë¿¿ëñýí
íèéãýìëýã áàéãóóëàõ òóõàé ìºí îíû XII ñàðä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àíõíû
òàâàí æèëèéí õóãàöààòàé õóäàëäààíû õýëýëöýýð çýðýã îëîí ãýðýý
õýëýëöýýð áàéãóóëæ, ÇÕÓ ìîíãîëä àæ ¿éëäâýð, òýýâýð áîëîí ýäèéí çàñãèéí
áóñàä ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí ¿ç¿¿ëýõ ñàíõ¿¿, òåõíèêèéí òóñëàìæ
íýìýãäýâ. ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöàà ºðãºæèí áàéãààòàé óÿëäóóëàí 1950
îíä ÇÕÓ Ìîíãîë äàõü ýë÷èí òºëººëºã÷èéíõºº ãàçðûã Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì,
ìîíãîë ìºí ÁÍÌÀÓ-ûí Ýë÷èí ÿàìûã ÁÍÌÀÓ-ûí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàì áîëãîí
ºðãºòãºæýý.
ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíä 1952 îíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ õýëýëöýýð áàéãóóëñàí íü õî¸ð óëñûí õîîðîíä íàéðñàã
õºðøèéí õàðèëöààã õºæ¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Ãýâ÷ ÁÍÌÀÓ
áà ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíä æèíõýíý èíòåðíàöèîíàë÷ íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãàà óäààí ¿ðãýëæëýýã¿é áèëýý. Áýýæèíãèéí ýðõ áàðèã÷èä ÁÍÌÀÓ-ûí
òóõàéä èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é áîäëîãûã äàëäóóð ÿâóóëñààð áàéñíûã
òýìäýãëýâýë çîõèíî.
1946 îíä Âüåòíàìûí ýñðýã ôðàíöûí ò¿ðýìãèéëëýýñ ãàäíà 1950-èàä
îíû ýõýýð ÀÍÓ-ààñ ÁÍÀÑÀÓ-ûí àðä ò¿ìíèé ýñðýã, Àíãëèàñ Èíäîíåçèä,
Ãîëëàíäààñ Ìàëàéä êîëîíè÷ëîëûí äàéíûã ÿâóóëàâ.
ÁÍÌÀÓ íü Ñîëîíãîñ, Âüåòíàìûí àðä ò¿ìíýýñ àìåðèê, ôðàíöûí
êîëîíè÷ëîã÷äûí ýñðýã ÿâóóëñàí øóäðàãà äàéíä ýä ìàòåðèàëûí áà ñýòãýë
ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÂÀÓ-òàé íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààãàà óëàì áýõæ¿¿ëýí ºðãºæ¿¿ëæ áàéëàà. Ñîëîíãîñò îëîí ñàÿ
òºãðºãèéí õ¿íñ, õóâöàñíû ç¿éë, îëîí àðâàí ìÿíãàí àäóó ìàë áýëýãëýæ,
äàéíä ºí÷èðñºí îëîí çóóí ñîëîíãîñ õ¿¿õäèéã ÁÍÌÀÓ-ä àâ÷èð÷ àñàð÷
òýäýíä çîðèóëñàí òóñãàé öýöýðëýã, ñóðãóóëü íýýí àæèëëóóëàâ. Îëîí óëñûí
áàéäàë ò¿ãø¿¿ðòýé áîëæ, õ¿éòýí äàéí äýãäñýí íºõöºëä ÁÍÌÀÓ äàÿí
äýëõèéä ýíõ òàéâíûã ñàõèí õàìãààëæ áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òýìöëèéã
äýìæèæ áàéâ.

226
 1949 îíä ÇÕÓ –ä àòîìûí çýâñýã áèé áîëæ, ÀÍÓ-ûí ç¿ãýýñ àòîìûí
çýâñãýýð ñ¿ðä¿¿ëýõ ÿâäëûã ýöýñ áîëãîñíûã ÁÍÌÀÓ àñàð ñàéøààí óãòñàí
þì1.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýë÷ òºëººëºã÷èä äýëõèéí ýíõ òàéâíû òàëûíõíû
îëîí óäààãèéí õóðàë, ò¿¿íèé äîòîð Àçè, Íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ýíõ
òàéâíû òàëûíõíû èõ õóðàëä óäàà äàðàà îðîëöîæ, àðä ò¿ìíèéõýý õ¿ñýë
çîðèãèéã èëýðõèéëýí äàéí ºäººã÷äèéí ýñðýã ýíõ òàéâíû òºëºº, óëñ ò¿ìíèé
õîîðîíäûí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû òºëºº òýìöýæ áàéãààãàà
èëýðõèéëæ áàéâ.
̯Ý, ÌÕÇÝ, Ìîíãîëûí Îþóòíû Õîëáîî, Ìîíãîëûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí
Õîëáîî çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà òóñ òóñûí øóãàìààð Äýëõèéí Ýíõ
Òàéâíû Ǻâëºë, Äýëõèéí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýë¿¿äèéí Õîëáîî, Äýëõèéí
Àðä÷èëñàí Çàëóó÷óóäûí Õîëáîî çýðýã îëîí óëñûí íýð õ¿íäòýé
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áîëæ, ýíõ òàéâíû äýëõèé äàõèíû õºäºë㺺íä
èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîâ.
1950 îíû IY ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä Ýíõ òàéâíû
òàëûíõíû èõ õóðëûí Áàéíãûí õîðîîíû àíõààðàë áè÷ãèéã çºâøººðºí
äýìæèæ áàéãààãàà èëýðõèéëñýí òóíõàã ãàðãàâ.
1949 îíä Ìîíãîëûí ýíõ òàéâíûã õàìãààëàã÷äûí áàãà õóðàë, 1950 îíû X
ñàðä ýíõ òàéâíû òàëûíõíû á¿õ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àíõäóãààð èõ õóðàë òóñ
òóñ õóðàëäàæ, ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õîðîîã
áàéãóóëàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí íàñàíä õ¿ðñýí á¿õ õ¿ì¿¿ñ Ñòîêãîëüìûí óðèà áà òàâàí èõ
ã¿ðíèé õîîðîíä ýíõ òàéâíû ãýðýý áàéãóóëàõ òóõàé óðèàíä ñàíàë íýãòýéãýýð
ãàðûí ¿ñãýý çóðàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçðààñ 1951 îíû II ñàðä
äàéíû òóõàé ñóðòàë íýâòð¿¿ëýõ áóþó ò¿¿íä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí ýòãýýäèéã
ãýìò õýðýãòýí ãýæ ¿çýæ, 10-25 æèëýýð õîðèõ ÿë îíîîõ çýðãýýð øèéòãýæ
áàéõûã çààñàí “Ýíõ òàéâíûã õàìãààëàõ òóõàé” õóóëü áàòëàâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð ýíõ òàéâíû òºëºº òóóøòàé òýìöýã÷ áàéõàà
èëýðõèéëæ îëîí óëñûí íýð õ¿íäòýé áàéãóóëëàãà áîëîõ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
Áàéãóóëëàãûí /ͯÁ/ ãèø¿¿íä ýëñýõ õ¿ñýëòýý 1946 îíû YI ñàðûí 21-íä
ãàðãàâ. Òýðõ¿¿ ºðãºäºëä ÁÍÌÀÓ íü Ãåðìàí, ßïîíû ýñðýã äýëõèéí II äàéíä
èäýâõòýé îðîëöñîíîî çààæ Àþóëã¿éí Ǻâëºë, Åðºíõèé Àññàìáëåéí àëü íü
÷ íýãäñýí ¿íäýñòíèé íèéòèéí õýðýãò Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èéíõ¿¿
îðîëöñîíûã àíõààðàí ¿çýæ ͯÁ-ä ýëñýõ ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿ñýëòèéã çºâøººðºí
àâ÷ ¿çíý ãýäýãò èòãýæ áàéãààãàà ìýäýãäýýä, ÁÍÌÀÓ Í¯Á-ûí ä¿ðìèéí á¿õèé
ë çààëòûã õýëáýðýëòã¿é äàãàæ ìºðäºõºº èëýðõèéëýâ1. ÁÍÌÀÓ-ûí ýíý
õ¿ñýëò íü ͯÁ-ûí ãèø¿¿í îëîíõ îðíû äýìæëýãèéã îëîâ. ÇÕÓ-ûí
ñàíàà÷èëãààð 1946 îíû YIII ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëýõ
òóõàé àñóóäëûã Íüþ-Éîðêò Àþóëã¿éí Ǻâëºëä õýëýëöýõ õóðàëäààíä
ÁÍÌÀÓ-ûí òºëººëºã÷èä îðîëöîâ. ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä Àíãëè, Àìåðèê áîëîí ×àí Êàéøèéí òºëººëºã÷èä çýðýã
ýòãýýä ñààä õèéñýí áºãººä òýä öààøèä ÷ 1961 îí õ¿ðòýë /1948, 1955, 1957
îíä äàõèí õýëýëöýõýä/ îëîí æèëèéí òóðø ñààä õèéñýýð áàéñàí þì.
Äàéíû äàðàà ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áàéäàë áýõæèæ, ÿëàíãóÿà ñîöèàëèñò
îðíóóäòàé àõ ä¿¿ãèéí õàðèëöàà òîãòîîñîí íü òóñ îðíû óëñ àðäûí àæ àõóé,

1
¯íýí. 1949. Õ. 2.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààíû áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë. Áîòü I. (1921-1961). ÓÁ.,1964.
òàë-109.

227
ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, á¿òýýí áàéãóóëàõ àæëûí õóðäöûã íýìýãä¿¿ëýõýä èõ òóñ
ò¿ëõýö áîëñîí þì.
Ýíõ öàãèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòàä øèëæñýí íü. Äýëõèéí II äàéíû
æèë¿¿äýä ÁÍÌÀÓ áàãàã¿é õîõèðîë àìñ÷ýý. Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
áàéãóóëàëòûí õºãæèë ñààòàæ, ò¿¿íä çàðöóóëàõ ¸ñòîé õºðºí㺠ìºí㺠óëñ
îðíûã áàòëàí õàìãààëàõàä çîðèóëàãäàæ, èðãýäèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã
äýýøë¿¿ëýõ, òýäíèé ñóðàõ áîëîâñðîõ, õºãæèõ äýâøèõ àñóóäàë õîéø
òàâèãäàæ, á¿õíèéã óëààí àðìèéí ÿëàëòûí òºëºº çîðèóëæ áàéâ.
1941-1945 îíä áàòëàí õàìãààëàõ õýðýãöýýíä óëñûí òºñâèéí îðëîãûí
43,4 õóâü, çàðëàãûí 48,5 õóâèéã2 çàðöóóëæýý. Ǻâõºí 1945 îíä ßïîíû ýñðýã
ÿâóóëñàí ÷ºëººëºõ äàéíä õ¿í õ¿÷íèé õîõèðëîîñ ãàäíà óëñ àðäûí àæ àõóéä
200 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí ãàðç õîõèðîë ó÷èð÷ýý3.
Ýíý õóãàöààíä ìàíàé óëñûí ìàë ñ¿ðãèéí òîî äàéí áîëîí áàéãàëèéí
áýðõøýýëýýñ øàëòãààëàí 26,2 ñàÿàñ 20 ñàÿ4 õ¿ðòýë õîðîãäæýý.
ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðàë, óëñûí YIII èõ õóðëûí øèéäâýðò çààñàí àæ àõóé,
ñî¸ëûí áàéãóóëàëòûí îëîí àñóóäàë òóõàéëáàë, ÇÕÓ, Ìîíãîë õî¸ðûã
õîëáîñîí òºìºð çàì òàâèõ, àæ ¿éëäâýð, áàðèëãà, ñóðãóóëü ñî¸ëûí ãàçðûã
øèíýýð áàðüæ áàéãóóëàõ àæèë õîéøëîãäæýý.
Äýëõèéí II äàéí äóóññàíû äàðàà ÌÀÕÍ, çàñãèéí ãàçàð þóíû óðüä,
óëñ àðäûí àæ àõóéã äàéíû ¿åèéí îíö áàéäëààñ ãàðãàí ýíõ öàãèéí á¿òýýí
áàéãóóëàëòàä øèëæèõ, äàéíààñ áîëæ ó÷èðñàõ õîõèðëûã äàâàõ,
õî¸ðäóãààðò, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã òºëºâëºãººòýé õóðäàöòàé õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëò òàâüæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî äàéíû ¿åèéí
îíö áàéäëààñ ãàðàõàä ÷èãëýãäñýí õýä õýäýí àðãà õýìæýý àâàâ. Þóíû ºìíº
öýðãèéí àõëàõ íàñíû àëáàí õààã÷äûã õàëæ, áàòëàí õàìãààëàõàä çàðöóóëæ
áàéñàí çàðäëûã õîðîãäóóëæ, ò¿¿íýýñ ÷ºëººëºãäñºí õ¿í õ¿÷, õºðºíãº
ìàòåðèàëûí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿òýýí áàéãóóëàõ àæèëä
øèëæ¿¿ëýâ. Åðäèéí õºñãèéã óëñûí òýýâýðò àëáàí æóðìààð äàé÷èëäàã
áàéñíàà ººð÷èëæ ãýðýýãýýð õýðýãëýõ áîëîâ. ªðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíä
òîãòîîñîí êàðòûí ñèñòåìèéã õàëæ, áàðàà òàâààðûã ÷ºëººòýé õóäàëäààëàõ
áîëãîñíîîñ ãàäíà 1946 îíû XI ñàðààñ ¿íèéã íü 25-53 õóâü õ¿ðòýë
õîðîãäóóëàâ. Äýýðõ àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä óëñûã áàòëàí õàìãààëàõàä
çàðöóóëæ áàéñàí çàðäàë 1947-1952 îíä 50 õóâèàð õîðîãäæýý.
Äàéíààñ áîëæ óëñûí ñàíõ¿¿ä ó÷èðñàí õîõèðëûã äàâàõ çîðèëãîîð
¿ðã¿é çàðäëûã áàãàñãàõ, ºì÷ õºðºíãèéí õàäãàëàëò õàìãààëàëòàä òàâèõ
õÿíàëò øàëãàëòûã ÷àíãàòãàõàä ÷èãëýñýí àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
1946 îíû IY ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë
“Óëñûí áà àæ àõóéí àïïàðàòûí áàéäàë áà ò¿¿íèé àæëûã ñàéæðóóëàõ àðãà
ÿâóóëëàãûí òóõàé” àñóóäàë õýëýëöýýä óëñûí áà àæ àõóéí àïïàðàòûí àæëûã
¿íäñýýð íü ñàéæðóóëàõûí òóëä ã¿éöýòãýëèéí õÿíàëò øàëãàëòûã ñàéæðóóëæ,
ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ, óëñûí áà õºäºëìºðèéí ñàõèëãà áàòûã ºíäºðæ¿¿ëýõ,
ø¿¿ìæëýë ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýõ, àïïàðàòûí àæèëä ýìõ öýãö, äýã
æóðàì, øóóðõàé áàéäëûã íýâòð¿¿ëýõ, àðä÷èëñàí ¸ñûã íàðèéí ÷àíä ñàõèõ,
àðâèëàí õýìíýõ, àæ àõóé, ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàòûã äýýøë¿¿ëæ, ¿ðã¿é
çàðäëûã áàãàñãàõ çýðýã çîðèëò äýâø¿¿ëæýý. Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÌÀÕÍ-ûí

2
Ìîíãîë óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû ò¿¿õ.ÓÁ.,1996 îí. òàë-316.
3
Þ.Öýäýíáàë. Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. 3 áîòü ò¿¿âýð çîõèîë. I áîòü. 1941-1954 îí.ÓÁ.,
1966 îí. òàë-223.
4
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ.III áîòü. ÓÁ., 1969 îí. òàë-519.

228
ÒÕ-íû õàìòàðñàí òîãòîîëîîð óëñûí îðîí òîîíû êîìèññûã áàéãóóëæ, “Óëñûí
áà àæ àõóé õîðøîîëîë, àëáàí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí çàõèðãààíû îðîí òîî
áà çàõèðãàà àæ àõóéí çàðäëóóäûã 1947 îíä 1946 îíûõîîñ 20 õóâèàð
õîðîãäóóëàõ àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà1.
Òºð, àæ àõóé, àïïàðàòûã ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ íü
äýýðõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ ¿çýæ áàéâ.1947 îíû
áàéäëààð ìàíàé óëñûí 3 äýýä ñóðãóóëüä /ÌÓÈÑ, íàìûí øèíý õ¿÷íèé äýýä
ñóðãóóëü, Áàãø íàðûí îðîéí äýýä ñóðãóóëü/ 878 îþóòàí ñóðàëöàæ 2 òóñ
ñóðãóóëü êóðñ òºãññºí áîëîâñîí õ¿÷íýý óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàð á¿ðò
õóâààðèëàí àæèëëóóëàõ áîëîâ. Äàéíû ºìíº, äàéíû æèë¿¿äýä öýðãèéí
ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýæ ñóðãàõûã ãîë÷èëæ áàéñàí áîë îäîî
õºäºº àæ àõóé, àíàãààõ óõààí, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòýíã ò¿ëõ¿¿
áýëòãýõ áîëæýý.
Äàéíû äàðàà óëñ íèéãìèéí áà õîðøîîëëûí ºì÷ õºðºíãèéã
õàìãààëàõ, ºñãºí áýõæ¿¿ëýõ òàëààð äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâ÷ ýõýëæýý.
1947 îíû II ñàðä Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä “Óëñûí áà îëîí íèéò,
õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí ºì÷èéã õàìãààëàõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ, óëñ
îëîí íèéò, õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí ºì÷ áîë õàëäàøã¿é, àðèóí äàðõàí
õºðºí㺠ìºí ó÷èð óëñ îëîí íèéò áà õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí
õºðºíãèéã õóëãàéëàã÷èä áà àøèãëàã÷èäòàé øèéäâýðòýé òýìöýõ íü óëñûí
á¿õ áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã áàéõ ¸ñòîé ãýæ óã òîãòîîëä çààæýý. Ýíý
øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð óëñ íèéãìèéí ºì÷ çàâøñàí õ¿ì¿¿ñèéã ýð¿¿ãèéí
õóóëèàð øèéòãýæ áàéâ. Äàéíû ¿åèéí îíö áàéäàë öóöëàãäàæ, õàðóóë
õàìãààëàëò ñóëàð÷ ýõýëñýí, íºãºº òàëààñ àëèâàà áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õîìñ,
òàð÷èã áàéñàí íü óëñ íèéãìèéí ºì÷ õºðºíãèéã õóëãàé õèéõ, çàâøèõ õ¿ñëèéã
çàðèì õ¿ì¿¿ñò òºð¿¿ëæ áàéæýý. Æèøýý íü: óëñûí àâòî ºðòºº áàéãóóëñíààð
ò¿¿íèé ñýëáýã õýðýãñëèéã õóâüäàà çàâøèõ ÿâäàë íýëýýäã¿é ãàð÷ýý. ×óõàì
èéì ó÷èð õóâüäàà ìàøèíòàé õ¿ì¿¿ñèéí ìàøèíûã õóðààõ øèéäâýð ãàðãàæ
áàéæýý.
Óëñ àðäûí àæ àõóéã õýòèéí òºëºâëºãººòýé õºãæ¿¿ëýõ çîðèëò òàâüæ,
ò¿¿íèéãýý äýñ äàðààòàé õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýâ. Ìàíàé óëñ 1940-ººä îíû ¿åýñ
àæ àõóé ñî¸ëîî õºãæ¿¿ëýõ æèë, æèëèéí òºëºâëºãºº ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëäýã
áàéñàí áîë îäîî 5 æèëýýð òºëºâëºõ çîðèëò òàâüæýý. Ýíý íü äàéíû äàðàà
ìàíàé óëñûí òóñãààð òîãòíîë, ãàäààä áàéäàë áýõæèæ, ñîöèàëèñò ëàãåðèéí
îðíóóäûí õ¿ðýýëýë áóé áîëñîí íü ýäèéí çàñãèéí õóâüä òààòàé îð÷èíã áóé
áîëãîñîí, ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí õîîðîíä 1946 îíä íàéðàìäàë, õàðèëöàí
òóñëàëöàõ ãýðýý, ýäèéí çàñãèéí ñî¸ëûí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé
õýëýëöýýð áàéãóóëñàí íü ìàíàé ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ
íàéäâàðòàé áàòàëãàà áîëñîí, íºãºº òàëààð óëñ îðíûõîî äîòîîäîä àæ àõóé,
íèéãýì ñî¸ëûí ¿íäñýí îëîí àñóóäëûã õýòèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð
øèéäâýðëýõ øààðäëàãà òóëãàðñàíòàé õîëáîîòîé þì.
1946 îíû IX ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî “ÁÍÌÀÓ-
ûí óëñ àðäûí àæ àõóé áà ñî¸ë, áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõäóãààð òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãºº çîõèîõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàâ. Óëñûí òºëºâëºãººíèé
êîìèññ àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëæ, àðä
îëíû ñàíàëûã àâ÷ýý. Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí ãîë àñóóäàë íü
ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí õýòèéí òºëâèéí àñóóäàë áàéâ. Ìàë ñ¿ðãèéí èõýíõ

1
Õóóëü ä¿ðýì òîãòîîëûí ýìõýòãýë. ÓÁ., 1947 îí. Äóãààð 3-4. òàë-38.
2
Ãýãýýðýë øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí òàëààð õîëáîãäîëòîé õóóëü÷èëñàí àêòóóäûí
ñèñòåì÷èëñýí ýìõòãýë. ÓÁ., 1964 îí.

229
õóâèéã õóâüäàà ýçýìøèæ, óëñûí áýëòãýë, òàòâàð, òºëºâëºãººò äààëãàâðûí
ãîëûã íóãàëäàã àðäûí àæ àõóéòíóóäûí õýòèéí òºëâèéí àñóóäëààð íàì
çàñãèéí óäèðäëàãóóäûí äóíä íýãäñýí ñàíàë áàéõã¿é áàéâ.
Õ.×îéáàëñàí àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäýë, óëàìæëàëò õîò àéë,
àðäûí íºõºðëºë áîë òîäîðõîé õóãàöààíä ìàíàéä òîõèðñîí õîðøîîëëûí
òîõèðîìæòîé õýëáýð ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë Þ.Öýäýíáàë àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäýë õîðøîîëëûí á¿ðýí óòãûã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é, ó÷èð
íü ìàëûíõàà º÷¿¿õýí õýñãèéã íèéë¿¿ëæ íèéãýì÷èëñíýýñ õºäºëìºðºº
õîðøîîã¿é òóë õýçýýä õóâèéí ñîíèðõîë íü äàâàìãàéëæ áàéõ áîëíî. Èéìä
õóâèéí àæ àõóéã õàìòûí òîì àæ àõóé áîëãîí ººð÷ëºõã¿éãýýð õýòèéí
òºëºâëºãººíä õàìààðóóëæ ÷àäàõã¿é ãýæ ¿çýæ áàéæýý. Þ.Öýäýíáàë òýð ¿åä
ÇÕÓ-ûí õºäºº àæ àõóéä áîëîí åð íü ñîöèàëèñò ñèñòåìä ºðíºæ áàéñàí
ºì÷ºº íèéãýì÷ëýõ, õàìòûí ºì÷ áóé áîëãîõ õºäºë㺺íèéã õºãæëèéíõýý
çîðèëò áîëãîí ø¿òýæ áàéñàí áîë Õ.×îéáàëñàí ººðèéí îðíû óëàìæëàëò àæ
áàéäëûí ¿íäñýí äýýð ààæìààð öààøèä õºãæ¿¿ëýõ çàìààð õîðøîîëîõ
õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëýõ áîäîëòîé áàéæýý. Þóòàé ÷ àíõäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òºñëèéã áîëîâñðóóëàõàä òóõàéí ¿åäýý õàìãèéí íýð íºëºº
á¿õèé àðä ò¿ìíèé àìüä áóðõàí áîëñîí Õ.×îéáàëñàíãèéí ñàíàë
äàâàìãàéëæýý.
Äàéíû ¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí ÌÀÕÍ, çàñãèéí ýýëæèò èõ
õóðàë 7-8 æèë áîëñíû äàðàà 1947 îíû XII ñàðä ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðàë
õóðàëäàâ. Õóðàëä íàìûí 800 øàõàì áàéãóóëëàãà, 28000 ãàðóé ãèø¿¿äèéã
òºëººëñºí 480 òºëººëºã÷ îðîëöîæ, ÌÀÕÍ-íû Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýë,
1948-1952 óëñ àðäûí àæ àõóé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òºñºë, íàìûí ä¿ðýìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ, íàìûí òºâ
áàéãóóëëàãóóäûã ñîíãîõ àñóóäëûã õýëýëöæýý.
Ýíý èõ õóðàëä çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í Õ. ×îéáàëñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû òàéëàí èëòãýëèéã òàâüæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà íü óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ àíõäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé òóõàé èëòãýë òàâüæ õýëýëö¿¿ëæýý.
Èõ õóðëààð õýëýëöýæ áàòàëñàí àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº
áîë îëîí õýâøèëò ýäèéí çàñãèéã òºëºâëºñºí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð
óäèðäàí çîõèöóóëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî áàéâ.
Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí àãóóëãà íü ÁÍÌÀÓ-
ûí ýäèéí çàñàã, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã á¿õèé ë àðãààð õºãæ¿¿ëýõ, õ¿íèé
óõàìñàðò ¿ëäýæ õîöîðñîí ôåîäàëèçìûí ¿ëäýãäýëòýé øèéäâýðòýé òýìöýõ,
ñîöèàëèçìä äýâøèõ öààøäûí äýâøèëòèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä îðøèæ áàéëàà.
Àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéã æèíõýíý ¿ëãýð æèøýý÷ àæ àõóé áîëãîí
ñàéæðóóëàõ, íýãäëèéí ä¿ðìèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõûã çààõûí õàìò ìàë
àæ àõóéã õàìòûí õ¿÷ýýð ýðõëýõ íýã õýëáýð áîëîõ “Àðäûí íºõºðëºë”
áàéãóóëæ àæèëëàõ ãýñýí Õ.×îéáàëñàíãèéí ñàíàëûã èõ õóðàë äýìææýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéã ñî¸ëûã 1948-1952 îíä õºãæ¿¿ëýõ
àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººãººð ìàëûí òîî òîëãîéã 31 ñàÿä
õ¿ðãýæ, àæ ¿éëäâýðèéí ãàçðûã ºðãºòãºæ ò¿¿íèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 96,8
õóâèàð ºñãºõ, á¿õ õ¿¿õäèéã àíõàí øàòíû ñóðãóóëèàð çààâàë ñóðãàõ, íàñàíä
õ¿ðýãñäèéí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ çýðýã çîðèëò äýâø¿¿ëæýý1.

1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1967. òàë-194, 200, 214.

230
 Íàìûí èõ õóðëûí äàðàà òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé áèåëýëòèéã
õàíãàõàä óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷ëºõººñ ýõëýýä îëîí ò¿ìíèéã
äàé÷ëàõ àæèëä èäýâõèéëýí îðæýý.
1947 îíû XII ñàðûí 27-íä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ àéìãèéí áàãà
õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí ãàçàð áîëîí ñóìûí çàõèðãààíû çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àæëûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷, îðîí íóòãèéí çàñàã
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëæ, îëîí
ò¿ìíèéã äàé÷ëàõ ¿éë õýðãèéã õàíãàæ ÷àäàõóéö ãàâøãàé áàéãóóëëàãà áîëãîõ,
1948 îíû I ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ “ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé çîðèëòûí áèåëýëò, ÿâöûí òóõàé” ìýäýãäýë ãàðãàæ
áàéõ æóðàì òîãòîîõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæýý. ¯¿íä: äýýä áàéãóóëëàãà íü
äîîä áàéãóóëëàãûíõàà àæëûã áàéíãà øàëãàæ, òàéëàí òîîöîîã ãàðãóóëæ
áàéõ, ¿éëäâýð¿¿ä áîë óëèðàë òóòìûí òºëºâëºãººíèéõºº áèåëýëòèéí ÿâöûí
òóõàé äýýä áàéãóóëëàãàäàà òàéëàãíàæ áàéõ æóðàì òîãòîîâ. Îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã
áèåë¿¿ëýõ õýðýãò ÷èãë¿¿ëýâ. 1948 îíä õóðàëäñàí ̯Ý-èéí Y èõ õóðàë,
ÌÕÇÝ-èéí XI èõ õóðàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãûí òàéëàí ñîíãóóëèéí
õóðëóóä òºëºâëºãººò çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýë ÷èãëýëýýðýý îëîí
ò¿ìíèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäàë õýëýëöæýý.
Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí
óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä îëîí ò¿ìíèéã çàõèðãààäàõ, øàõàõ
äýýðõ àðãà õýìæýýí¿¿äýýñ ãàäíà îëîí ò¿ìíèé èäýâõ ñàíàà÷èëãûã ºðí¿¿ëýõ,
òýäíèé àæ àìüäðàë, àõóé ñî¸ë, áîëîâñðîë ìýäëýãèéí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ
îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýæýý.
1948 îíû IY ñàðààñ àæèë÷èä ¿éëäâýðèéíõýý çàõèðãààòàé õàìòûí
ãýðýý áàéãóóëàõ áîëñîí íü òºëºâëºãººò çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõýä àæèë÷äûã
äàé÷ëàõ, íºãºº òàëààñ àæèë÷äûí öàëèí õºëñ, àìæèðãààíû òºâøèíã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý.
Óëñûí ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçàð õóâüñãàëò óðàëäààí ºðíºæ ãàíö
íýãýýðýý óðàëääàã áàéñàí áîë õàìò îëíîîðîî óðàëäàõ õýëáýð ãàçàð àâ÷
ýõëýâ. Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã 3000 ãàðóé àæèë÷èí äàâóóëàí
áèåë¿¿ëæ, îëîí àðâàí àæèë÷èí 10-16 æèëèéí ¿éëäâýðëýëèéí íîðìûã
áèåë¿¿ëæýý.
1948 îíä óëñûí ñàéí ìàë÷äûí 3-ð çºâëºãººí áîëæ, ìàë ºñãºõ
òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ àñóóäëûã õýëýëöýâ. Ýíý çºâëºãººí äýýð Õ.
×îéáàëñàí ìàë÷èí àðäóóä æèë á¿ð ÿìàð ¿ð ä¿í îëîõûãîî ìýäýæ áàéõûí
òóëä òºëºâëºãººã àðäûí àæ àõóéòàí á¿ðä õ¿ðãýæ ºãºõ õýðýãòýé ãýäýã
ñàíàëûã äýâø¿¿ëæýý. Óã ñàíàëûí äàãóó Òºâ Õîðîîíîîñ ãàðãàñàí òîãòîîëä
àðäûí àæ àõóéòàí á¿ðä ìàë ºñãºõ æèë òóòìûí çààâàë ã¿éöýòãýõ
òºëºâëºãººã òîãòîîõ, òºëºâëºãººãºº èë¿¿ ãàðãàæ ºñãºñºí á¿õ ìàëûã àëáàí
òàòâàð, ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé àëáàí æóðìûí ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºõººð
çààæýý. Ýíý àðãà õýìæýý íü ìàë÷äûí ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõîë, èäýâõ
ñàíàà÷èëãûã äýýøë¿¿ëýõ, ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ õºø¿¿ðýã áîëæ ÷àäààã¿é
àæ. Ó÷èð íü äýýðõ øèéäâýðèéí äàãóó àëáàí òàòâàð, áýëòãýëèéí ¿¿ðãèéã
áýëýí áàéãàà ìàëä áèø õàðèí òºëºâëºãººãººð ºñãºâºë çîõèõ ìàëûí òîîíä
íîîãäóóëàõ, ìàë ºñãºõ òºëºâëºãºº áîëîí áýëòãýëèéí îíîãäëîî
áèåë¿¿ëýýã¿é õ¿ì¿¿ñò õóóëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ áîëñîí áàéíà. Ýíý
õóóëü ¿éë÷èëæ áàéñàí 1950-1953 îíä îëîí òîîíû àðäûí àæ àõóéòàí æèë
á¿ðèéí áýëòãýëèéí áà àëáàí òàòâàðûí íîãäîë ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é
óëñàä èõ õýìæýýíèé ºðòýé áîëæ çàðèì íü ÿäóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëæýý.

231
 1949 îíû II ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí IX èõ õóðàë õóðàëäàæ Çàñãèéí ãàçðûí
àæëûí òóõàé, ÁÍÌÀÓ-ûí ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéí àðä÷èëëûã öààøèä óëàì
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ òóõàé èëòãýë¿¿äèéã õýëýëöýæ, øèéäâýð ãàðãàæýý. Ýíý èõ
õóðëûí øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ãàð÷,
ºðòººíèé àëáûã óëñ ººðòºº àâ÷ óëñûí ìîðèí áà àâòî ºðòººã áàéãóóëàí
àðäûí àæ àõóéòíûã ìîðèí ºðòººíèé àëáàíààñ ÷ºëººëæýý. Ýíý áîë àðäûí
àæ àõóéòíûã àñàð èõ äàðàìòíààñ ÷ºëººëñºí ÷óõàë øèéäâýð áàéâ. Ìîðèí
ºðòººíä æèë á¿ð äóíäæààð 18 ìÿíãà ãàðóé õ¿í, 370 øàõàì ìÿíãàí àãò ìîðü
õýðýãëýæ, 150 îð÷èì áîã ìàë, 10 ãàðóé ñàÿ òºãðºã çàðöóóëæ áàéæýý 1. Àðäûí
àæ àõóéòíûã ìîðèí ºðòººíèé äàðàìòíààñ ÷ºëººëñºí ÷ ãýñýí óëñûí
òºëºâëºãººò äààëãàâàð, áýëòãýëèéí áîäëîãîîñ øàëòãààëàí ìàëûí òîî
òîëãîé îëèãòîé ºñ÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Ýíý áàéäàëä íàì, çàñãèéí ãàçàð
ä¿ãíýëò õèéí, àðäûí àæ àõóéòíû òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí òàòâàðûí áîäëîãîî
ººð÷ëºâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä 1954 îíîîñ óëñûí
áýëòãýëèéí áà àëáàí òàòâàðûí íîîãäëûã òºëºâëºãºº ¸ñîîð áàéâàë çîõèõ
ìàëä áèø, áýëýí áàéãàà ìàëûí òîîãîîð áîäîæ íîîãäóóëàõ øèíý æóðàì
òîãòîîæýý.
Àðäûí àæ àõóéòíûã áîäûí òîîãîîð á¿ëã¿¿äýä õóâààæ, óëñûí
áýëòãýëèéí áà àëáàí æóðìûí ¿¿ðýã, àëáàí òàòâàðûã ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ
àðãààð íîîãäóóëàõ áîëñíû çýðýãöýýãýýð àëáàí òàòâàðûí íèéò õýìæýýã 23
õóâèàð õîðîãäóóëæ, 10 õ¿ðòýëõ áîäòîé àæ àõóéòíûã ìàë àæ àõóéí àëáàí
òàòâàð, ìàõ ñ¿¿ òóøààõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºâ. Àðäûí àõ àõóéòíû óðüäàõ îëîí
ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ìàõ, íîîñ íîîëóóðûí ¿íèéã íýìýãä¿¿ëæýý.
Ýäãýýðèéí ¿ð ä¿íä ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõîë ÷ äýýøèëæ, ìàë àæ àõóéí õºãæèë
äýâøèë ãàð÷ ýõëýâ.
Àíõäóãààð æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿éëäâýð, áàðèëãà, çàì õàðèëöàà,
ñî¸ëûí çîðèëòóóä ÷ õýðýãæèæ áàéâ. 1946 îíû õàðèëöàí òóñëàëöàõ
ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð ÇÕÓ-ààñ ìàíàéä ¿ç¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæ
ºðãºæèâ. Òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä Íàëàéõûí í¿¿ðñíèé
óóðõàé, Òºâ öàõèëãààí ñòàíö, Àæ ¿éëäâýðèéí êîìáèíàòûí õýä õýäýí
ôàáðèê, çàâîä, ìåáåëèéí ¿éëäâýðèéã ºðãºòãºæ àâòîìåõàíèê çàâîäûã
øèíý÷ëýí òîíîãëîâ. ÇÕÓ-ûí ìàòåðèàë òåõíèê–ìýðãýæèëòíèé
òóñëàëöààòàéãààð Á¿ðýíöîãò, Ò¿ìýíöîãò, ×óëóóíõîðîîò, Öýíõýðìàíäàëä
õóâü íèéë¿¿ëñýí óóë óóðõàéí ¿éëäâýð, Ç¿¿íáàÿíä íåôòèéí ¿éëäâýð,
Íàóøêè-Óëààíáààòàðûí 400 ãàðóé êì óðò òºìºð çàì áàðüæ àøèãëàëòàä
îðóóëàâ. Àéìàã á¿ðò àâòî áààç áàéãóóëæ, íèéñëýë àéìãóóäûí õîîðîíä
áîëîí àéìàã äîòîðõ à÷àà òýýâýðëýëò, çîð÷èã÷äîä ¿éë÷ëýõ àæèë ñàéæèð÷ýý.
Èõýíõè àéìãèéí òºâèéã öàõèëãààíæóóëæ, àéìãèéã ÓÁ-òàé, íýëýýä ñóìûã
àéìãèéí òºâòýé õîëáîñîí òåëåôîí õàðèëöààòàé áîëãîâ. Àðä ò¿ìíèé àæ
áàéäàë, ñî¸ëûí ò¿âøèí ÷ äýýøëýâ. Íàðèéí ìýðãýæëèéí ñàëáàð á¿õèé
àéìàã äóíäûí ýìíýëã¿¿äèéã áàéãóóëæ, õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí
òóñëàìæèéã ºðãºòãºæ, á¿õ òºðëèéí ýìèéí ¿íèéã õÿìäðóóëæýý. 1953 îíû III
ñàðä ÌÀÕÍ-ûí ÒÕ-íû á¿ãä õóðëààð àíõäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé ¿ð ä¿íã íýãòãýí òîìú¸îëñîí áàéíà. Äàéíû äàðààõ æèë¿¿äýä
óëñ àðäûí àæ àõóéä ñîöèàëèñò ñàëáàð ºñºí ºðãºæèæ, ìåõàíèêæñàí òýýâýð,
àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóä øèíýýð ¿¿ñýæ áóé áîëîí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí
öààøèä áýõæñýí íü 5 æèëèéí òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëñíèé ãîë ¿ð ä¿í áàéâ.
Ýíý õóãàöààíä íèéò ìàë 8.7 õóâèàð ºñ÷, òàðèàëàíãèéí òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ

1
ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1985. òàë-263.

232
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº 151.1 õóâèàð áèåëæ, ºâñ õàäàõ ìîðèí ñòàíö 5
äàõèí íýìýãäýæ, àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í 2 äàõèí íýìýãäæýý.
Ñóðãóóëèóäûí òîî îëøèð÷, ò¿¿íä ñóðàëöàãñäûí íèéò òîî 5 æèëä 52000-
67000 õ¿ðòýë íýìýãäýâ. Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ àæèëä àõèö
äýâøèë ãàð÷ ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àæèë ñàéæèð÷ýý. Àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûí öàëèí áà áîäèò îðëîãî íýìýãäýæ, æèæèãëýí õóäàëäààëàõ
áàðàà ã¿éëãýý ºñ÷ýý. Õýäèéãýýð èéì àìæèëò áàéñàí áîëîâ÷ ìàë ºñãºõ
àðäûí ñîíèðõëûã òºð¿¿ëæ ÷àäàõóéö àðãà õýìæýý àâ÷ ÷àäààã¿é áàéñíààñ
ìàëûí òîî òîëãîé òºëºâëºñºí õýìæýýíä õ¿ð÷ ºññºíã¿é. Èéì ÷ ó÷ðààñ
àðäûí àæ àõóéòíû ìàëàà ºñãºõ ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ óëñûí
òºëºâëºãººò äààëãàâàð, òàòâàð, áýëòãýëèéí ¿íèéí òàëààð áîäëîãîî
ººð÷èëñºí þì. (ýíý òóõàé ºìíº íü ºã¿¿ëñýí áèëýý)
Äàéíû äàðàà ýíõ öàãèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòàíä øèëæñýíýýð ìàíàé
óëñûí ýäèéí çàñàã íèéãýì õóðäàöòàé õºãæèæ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí íýìýãäñýí
íü ãîë îëîëò áàéâ. Ýíý æèë¿¿ä áîë óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õýòèéí
òºëºâëºãººòýé õºãæ¿¿ëýõ çîðèëò òàâüæ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº
òýìöñýí èõ õºäºëìºðèéí æèë¿¿ä áàéâ. Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí
òºëºâëºãººíèé çàðèì çîðèëò õýðýãæèæ ÷àäààã¿é íü äàðàà äàðààãèéí
òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëàõàä ñóðãàìæ áîëñîí áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðíóóäàä ºðíºæ áàéñàí õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëîõ
øààðäëàãà ìàíàéä ìºí òóëãàð÷ áóéã ÿðóó òîä õàðóóëñàí þì.

ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé ìåõàíèçìä ãàðñàí

ººð÷ëºëò 1940-1953 îí áîë Ìîíãîë óëñûí õóâüä äàéíû ¿åèéí îíöãîé
çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ, äàéíû äàðàà äàéíààñ áîëæ ó÷èðñàí õîõèðîë,
ñ¿éòãýëèéã àðèëãàõ, ýíõ öàãèéí á¿òýýí áàéãóóëàõ çîðèëòóóäûã áîãèíî
õóãàöààíä íºõºí ã¿éöýëä¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàðñàí ºâºðìºö ãýìýýð
ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ýý. Òýäãýý𠺺ð÷ëºëò¿¿äèéí òîäîðõîéëîãäîõ ãîë
øèíæ, ¿íäñýí ÷èãëýë íü íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõýä ñóóðèëñàí òîòàëèòàð
äýãëýì óëàì á¿ð áàòæèí áýõæñýí ÿâäàë áàéâ.
1940 îíîîñ õîéø 1947 îí õ¿ðòýë ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë, Óëñûí èõ õóðàë
õóðàëäñàíã¿é. Óëñ îðíû á¿õ àñóóäàë, ÷óõàë õóóëü òîãòîîìæóóäûã Íàìûí
Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóä áîëîí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí õóðàë, Óëñûí Áàãà
õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë (çàñãèéí ãàçàð) øóóä
øèéäâýðëýí ãàðãàäàã áîëæýý.Òèéì íºõöºëä íàì, òºðèéí ýðõ áàðèã÷ öººí
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ ìýäýë àñàð ºñºæ, óäèðäëàãûí òºâëºðºë íýí õ¿÷òýé áîëæýý.
Íèéãìèéí àìüäðàëä íàìûí ýçëýõ áàéð ñóóðü áýõæèæ íºëºº íü
íýìýãäýâ. 1941-1943 îíä íàìûí áàòëàõ ñîëèëò ÿâàãäæýý. Ýíý íü ¿íýí õýðýã
äýýðýý ÌÀÕÍ-ûí äîòîð õèéñýí öýâýðëýãýý áàéñàí áºãººä íàìûí 15000
îð÷èì ãèø¿¿äýýñ 2000 îð÷èì õ¿íèéã íàìààñ õàñ÷ýý. Íàìä óëñ òºð, àæèë
õýðýã÷ ÷àíàðûã õàðãàëçàõûí õàìò òóõàéí øàòíû äýýä óäèðäëàãàäàà ¿íýí÷
õ¿ì¿¿ñèéí ¿ëäýýæ, öààøèä òèéì õ¿íýýð íàìûí ýãíýýã ºðãºòãºõ, òýäíèé
äîòðîîñ íàì óëñûí õàðèóöëàãàòàé àæèëä òîìèëîí àæèëëóóëàõ æóðàì
òîãòîîæýý.×óõàì ýíäýýñ ë íàìûí óäèðäëàãûã òîéðñîí øàäàð õ¿ì¿¿ñèéí
á¿õýë á¿òýí á¿ëýã á¿ðýëäýõ ¿íäýñ ãàðàà ýõýëæýý.
Íèéãýìä íàìûí ýçëýõ áàéð ñóóðü ºñ÷, ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
íýìýãäýæ áàéãààã õàðãàëçàí, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷äèéã Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îî õýìýýõ áîëãîæ åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí áàéð ñóóðü
áýõæèæ, ýðõ õýìæýý, íýð õ¿íä íü ºñ÷ áàéæýý. Óëìààð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
¿¿ðýã áàéð ñóóðü ñóëàð÷, ¿íýí õýðýãòýý Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî á¿õíèéã øèéääýã

233
áîëîâ. Ò¿¿ãýýð çîãñîõã¿é çàñàã çàõèðãàà, àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí ºäºð
òóòìûí áîëîí öàã ¿åèéí ààð ñààð àæëààð õººöºëääºã, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäûã øóóä çàõèðàí óäèðääàã áàéãóóëëàãà áîëîí õóâèð÷ýý.
ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðëààð øèíý÷ëýí áàòàëñàí ä¿ðýì ¸ñîîð õîðèîñ
äýýø íàñíû çàëóó÷óóäûã ãàãöõ¿¿ ÌÕÇÝ-ýýð äàìæóóëàí íàìä ýëñ¿¿ëýõ,
îðëîã÷èéí õóãàöààã 1 æèë áàéñíûã 6 ñàð áîëãîæ, íàìûí ä¿ðýì çºð÷ñºí
ãèø¿¿äèéã ñàíóóëàõ, òýìäýãëýõ, äîíãîäîõ, YI ñàðààñ 1 æèëèéí îðëîã÷
áîëãîõ, íàìààñ õººõ çýðýã æóðàì òîãòîîâ.
Íàìûí òºâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûí òîî ààæìààð ºñ÷ áàéâ.
1947 îíîîñ áàãóóäàä íàìûí õýñýã áàéãóóëñàí áºãººä 1950-èàä îíû äóíäóóð
ÕÀÀÍ-èéí äýðãýä íàìûí ¿¿ð áàéãóóëæýý. Àæëààðàà õîöðîãäîæ áóé óëñ
àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóäàä íàìûí áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷ òîìèëîí
àæèëëóóëäàã áîëîâ.
1941 îíä íàì, óëñûí òºâ ñóðãóóëèéã Íàìûí áîëîâñîí õ¿÷íèé äýýä
ñóðãóóëü áîëãîæ Òºâ Õîðîîíû íýã íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà (×.Ñ¿ðýíæàâ)- ààð
òýðã¿¿ë¿¿ëýõ áîëæ, íàì ººðèéí áîëîâñîí õ¿÷íèé àñóóäëûã èõ àíõààð÷,
1943 îíä àéìàã õîòûí íàìûí õîðîîíä áîëîâñîí õ¿÷èí-çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àñóóäàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí îðîí òîîã áóé
áîëãîæýý.
ÌÀÕÍ-ûí X èõ õóðëààñ çààñàí ÷èãëýë õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàð äàõü
ôåîäàëèçìûí ¿ëäýãäýëòýé øèéäâýðòýé òýìöýõ íýðèéí äîð íàìûí óëñ òºð -
¿çýë ñóðòëûí àæëûã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëæýý. Íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæèë áîë
àíãèéí òýìöýë ìºí ãýæ ¿çýí, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéã íàìûí ¿çýë ñóðòàë,
îíîëûíõîî ¿íäýñ õýìýýñýí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ áàéâ. Ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ ñòàëèí÷ ¿çýë áàðèìòëàëûã ÌÀÕÍ-ûí øèéäâýð¿¿äýä õóóëáàðëàí
òóñãàæ, ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéí àñóóäëûã ¿ã¿éñãýõ áîëîâ.
Íàìûí ãýãýýðëèéí ñèñòåìèéã ºðãºòãºæ, óëñ òºðèéí äóãóéëàíãóóä
áàéãóóëæ, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, Ñòàëèíû çîõèîëóóä, óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí
óõààíûã ñóäëóóëàõ áîëæýý. Íàìûí ãèø¿¿ä, àðä èðãýäèéí ìàðêñèñò îíîëûí
ìýäëýãèéã ëýýøë¿¿ëýõýä òóñëàõ çîðèëãîîð “Ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã” õýìýýõ
òóñãàé ñýòã¿¿ë ãàðãàõ áîëîâ. ̺í Óëààíáààòàð õîòûí íàìûí õîðîîíû
äýðãýä Ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí îðîéí èõ ñóðãóóëèéã íýýæ, íàì, óëñûí
áîëîâñîí õ¿÷èíä óëñ òºðèéí áîëîâñðîë îëãîõ áîëæýý. Íàì, óëñûí
õàðèóöëàãàòàé àæèëä òîìèëîõîä äýýä óäèðäëàãàä ¿íýí÷, òýäíèé çààâðààð
àæèëëàæ ÷àäàõ ÷àäâàðààñ ãàäíà óëñ òºðèéí áîëîâñðîë íýã ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò
áîëæ ýõëýâ. 1950 îíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýä ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí
çîõèîëóóäûã îð÷óóëàõ ðåäàêöèéã áàéãóóëæ ÁÕÊ (á) Íàìûí ò¿¿õ, Ìàðêñ,
Ýíãåëüñ, Ëåíèí, Ñòàëèíû çàðèì çîõèîëóóäûã îð÷óóëàí íèéòë¿¿ëæ áàéâ.
Ýíý ¿åýñ íàì, óëñûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîëòîé áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã ò¿¿âýðëýí
íèéòëýõ àæèë ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ ýõëýâ. Èíãýõäýý ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýí
áàðèìòóóäûã ìàðêñèçì- ëåíèíèçì, Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí ýðõ
àøãèéí ¿¿äíýýñ ãóéâóóëàí çàñâàðëàæ íèéòë¿¿ëýõèéí õàìò (Æèøýý íü:
ÌÀÕÍ-ûí èõ áàãà áà Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí òîãòîîë, íýãä¿ãýýð áîòü.
1921-1929.ÓÁ. 1947.) óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë, ¿íäýñíèé óõàìñàð, áàõàðõàë,
ò¿¿õ ñî¸ëûã äýýäëýõ ãýñýí èëðýë¿¿äèéã Ìîíãîë- Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàëä
õàðø õýðýã, ¿íäñýðõýõ ¿çýë, ôåîäàëèçìûí ¿çýë ñóðòàë õýìýýí õàâ÷èí
äàðàíãóéëàõ áîëæ áàéâ. Ýíý áîë ÌÀÕÍ-ûí àíõíààñàà áàðèìòàëæ èðñýí
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã õýðýã äýýðýý îãîîðîí õàÿñàí õýðýã áàéâ.
1944 îíä îð÷óóëàã÷ Á.Ãîíãîðæàâûí íàìûí ýñýðã¿¿ ¿çëèéí òóõàé,
1947-1949 îíä Óëñûí õºãæèìò äðàìûí òåàòðûí óðàí á¿òýýëèéí òóõàé,

234
àðäûí óíøèõ áè÷ãèéí òóõàé, ñóðãóóëèóäàä ò¿¿õ, óòãà çîõèîë çààæ áàéãàà
áàéäëûí òóõàé çýðýã òîãòîîëóóä ãàðãàæ, ò¿¿íäýý ×èíãèñ õààíûã õººðãºí
ìàãòñàí, ò¿¿íèé õèéñýí ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ äýýðìèéí äàéíä ìàðêñèñò áóñ
¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãñºí, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëä àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ
õàíäààã¿é, ¿íäýñíèé ÿâöóó ¿çýë íîìëîñîí çýðýã õàòóó ãýì çýì õ¿ëýýëãýæ
îëîí õ¿íèéã áóðóóòãàæýý.
Õýâëýë íèéòëýëèéí õýðãèéã ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí òàëààð õÿíàæ
áàéõ çîðèëãîîð 1947 îíä õýâëýë óòãà çîõèîë õÿíàõ ãàçðûã áàéãóóëæýý.
Õýâëýë óòãà çîõèîë õÿíàõ ãàçàð íü óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí òºäèéã¿é óðëàã
óðàí ñàéõíû á¿õèé ë á¿òýýëèéã ø¿¿í, òóíãààæ á¿õíèéã íàìûí ¿çýë ñóðòàëä
çàõèðóóëàí, íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã ìàãòàí äóóëñàí
á¿òýýëèéã õºõ¿¿ëæ áàéâ.
Õóâüñãàëò íàì 1921 îíîîñ ýõëýí áàðèìòàëæ èðñýí ¿íäýñíèé
àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã õýðýã äýýðýý îðõèæ, ¿çýë ñóðòëûí àæèë áîë
àíãèéí òýìöëèéí õýëáýð ìºí ãýæ ¿çýí, ìîíãîë ¸ñ, ¿íäýñíèé óõàìñàð
áàõàðõàë, ò¿¿õ ñî¸ëûã äýýäëýõ èëðýë á¿õíèéã ¿íäñýðõýõ õîðò ¿çýë õýìýýí
äàðàíãóéëàõ áîëæýý.
Íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæèë íü îëîí ò¿ìíèé ¿íäýñíèé óõàìñàð,
áàõàðõëûã ¿ã¿éñãýæ, ÷ºëººò ñýòãýëãýýã áîîãäóóëæ ¿íýíèéã èëýðõèéëýõ
ýðìýëçëèéã íóõ÷èí äàðæ áàéâ. Èíãýæ ãàíö ¿çýë íîìëîëûã õ¿÷ýýð òóëãàñàí
íü íèéãìèéã òîäîðõîé óòãààð îþóíû õîîñðîë óðóó ò¿ëõñýí áàéíà.

ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí ñèñòåìä çàðèì ººð÷ëºëò ãàðàâ.

1941 îíä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã óäèðäàõ õýðýãò òºëºâëºãºº íýâòð¿¿ëæ
áàéãààòàé óÿëäóóëàí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýä Òºëºâëºãºº òîî
á¿ðòãýëèéí áà õÿíàí øàëãàõ ãàçðûã áàéãóóëæ, äàðàà íü 1945 îíä Óëñûí
òºëºâëºãººíèé êîìèññ áîëãîí ººð÷ëºí áàéãóóëæýý.
1948 îíä çàñãèéí ãàçàðò åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ íàðûí òîîã
íýìýãä¿¿ëæ, íýãä¿ãýýð îðëîã÷èä àæëàà åðºíõèéä íü ýðõëýõèéí õàìò ìàë
àæ àõóéã õàðèóöóóëæ, òºëºâëºãºº ýðõýëñýí îðëîã÷, õóäàëäàà òýýâýð áà
ñàíõ¿¿ ýðõýëñýí îðëîã÷, íèéãýì ñî¸ë áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí
îðëîã÷, ¿éëäâýð, áàðèëãà, õîëáîîã ýðõýëñýí îðëîã÷ õýìýýõ õóâààðü
òîãòîîæýý. Ãàäààä õàðèëöààíû ºðãºæèëòòýé õîëáîãäóóëàí Ãàäààä ÿàìíû
çîõèîí áàéãóóëàëòûã ºðãºòãºâ. 1949 îíä õóðàëäñàí Óëñûí IÕ èõ õóðàë
¯íäñýí õóóëüä íýìýëò îðóóëæ Óëñûí Áàãà õóðëûã òàòàí áóóëãàæ, Óëñûí Èõ
õóðëûã òºðèéí ýðõ áàðèõ õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà ãýæ çààâ.
Óëñ îðíû òºñºâ õºðºí㺠äóòàãäàëòàé áàéäëûã õàðãàëçàí ¿ðã¿é
çàðäëûã áàãàñãàõûí ¿¿äíýýñ çàõèðãààíû àïïàðàòûí îðîí òîî òºñºâ
çàðäëûã õîðîãäóóëàõ òóñãàé êîìèññûã Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýä 1946
îíîîñ áàéãóóëàí àæèëëóóëàõ áîëæýý. Ýíý êîìèññûí ýðõ ¿¿ðãèéã
äýýøë¿¿ëæ, àæëûí öàð õýìæýýã èõýñãýõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ.
Îðîí òîî, òºñºâ, ¿ðã¿é çàðäëûã õýìíýõ àæèë ºðíºæ áàéñàí ÷ ãàäààä
äîòîîä íºõöºë áàéäëààñ áîëîí óëñ àðäûí àæ àõóéä øèíý ñàëáàð,
¿éëäâýð¿¿ä áèé áîëîõûí õýðýýð çàõèðãààíû çàðäàë ºñ÷ áàéæýý.
Òºð çàõèðãààíû íýí ÷óõàë ñàëáàð áîëîí õóóëü õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòàä ÷ ººð÷ëºëò ãàðàâ.

235
 Äàéíû íºõöºëä óëñûã àþóëààñ õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã
çîðèëò ºñºâ. 1930-ààä õóóëü ¸ñûã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èæ áàéñàí ÿâäëûã òàñëàí
çîãñîîõ, Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû àæèëä íàìûí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ
çîðèëãîîð Äßß-íû íàìûí ¿¿ðèéã ÍÒÕ-íä øóóä çàõèðàãäàõ, Äßß-íû îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí òóõàé àñóóäëûã òóõàéí îðîí íóòãèéí Íàìûí
õîðîîíû õóðëààð õýëýëöýæ áàéõ áîëãîæýý. Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû
àïïàðàòûã íàì, ýâëýëèéí ¿íýí÷ øóäàðãà ãèø¿¿äýýð õàíãàõ, àæèëòíóóäûí
îíîë, óëñ òºðèéí ìýäëýãèéã áàéíãà äýýøë¿¿ëæ áàéõ ñóðãàëòûí ñèñòåìòýé
áîëãîõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéñíààñ ãàäíà àæèëòíóóäûã áàéíãà øàëãàæ,
àæèëä òýíöýõã¿é õ¿ì¿¿ñýýñ öýâýðëýæ áàéõ ¿¿ðãèéã óäèðäëàãàä íü ºã÷ áàéâ.
Áàÿí- ªëãèé, Õºâñãºë çýðýã àéìàãò äîòîîä ÿàìíû õýëòñèéã íàì, òºðèéí
óäèðäëàãûí äýýð òàâüæ áàéñàí äóòàãäëûã àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ.
1945 îíä óëñûí ïðîêóðîðûí øèíý ä¿ðìèéã áàòàëæ, Äßß áà Öàãäàí
ñýðãèéëýõ áàéãóóëëàãûí ìºðäºí áàéöààõ, òàñëàí øèéòãýõ àæèëä
ïðîêóðîðûí ç¿ãýýñ òàâèõ õÿíàëòûã ñýðãýýæýý. Ýíý çîðèëãîîð óëñûí
ïðîêóðîðò äýýðõ áàéãóóëëàãóóäûí àæèëä õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýã á¿õèé îðëîã÷,
òóñëàã÷ íàðûí îðîí òîîã áóé áîëãîâ. Ýíý íü õóóëü ¸ñûã íîöòîé çºð÷ñºí
ºìíºõ ãàæóóäàë çàâõðàëûã çàñàõàä ÷èãëýñýí àëõàì áàéâ. Òºð çàõèðãààíû
áîëîí õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààñ àëäàð íýð, àøèã çàâøààí õàéã÷äûã
çàéëóóëàõ çàðèì àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
1942 îíä Ýð¿¿ãèéí øèíý õóóëèéã áàòàëæ, òýð õóóëüä óëñ
õîðøîîëëûí ºì÷èéã õàìãààëàõ òóõàé òóñãàé á¿ëýã ãàðãàæýý. ÁÍÌÀÓ-ûí
Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äýýñ 1946 îíä ãàðãàñàí “Óëñûí áà îëîí íèéò,
õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãóóäûí ºì÷èéí õàìãààëàõ òóõàé” òîãòîîëä óëñ
õîðøîîëëûí ºì÷èéã èäýæ àøèãëàñàí áîëîí ò¿¿íä áîëîëöîî îëãîñîí
õ¿ì¿¿ñèéã õóóëèéí äýýä õýìæýýãýýð øèéòãýæ, ýíýõ¿¿ ãýìò õýðýãò
øèéòãýãñäýä ºðøººë ¿ë ¿ç¿¿ëýõýýð çààæýý. 1949 îíä Óëñûí Áàãà Õóðàë
ýð¿¿ãèéí õóóëüä ººð÷ëºëò îðóóëæ, ãýìò õýðýã ¿éëäñýí 14-16 íàñíû
õ¿¿õäèéã áàðèâ÷ëàõ, 16-ààñ äýýø íàñíû õ¿¿õäýä íàñàíä õ¿ðýãñäèéí íýãýí
àäèë ÿë íîãäóóëàõ, ýä õîãøèë ìàë ñ¿ðãèéã òîîëëîãîîñ äàðàãäóóëàãñàä
áîëîí àæèë òàñàëæ, ãîëîãäîë á¿òýýãäýõ¿¿í ãàðãàãñäûã ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
øèéòãýæ çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºëìºð õèéëãýõýýð çààæýý. Ýäãýýð òîãòîîë
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ÿâöàä óëñ õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ
áîëîí ã¿éöýòãýõ îëîí àæèëòíûã áàðèâ÷ëàí øèéòãýæýý.
Íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæèë áîëîí õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ýäãýýð
òîãòîîë øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä íóãàëàà çàâõðàë ÷ ãàð÷ áàéâ.
Ñîöèàëèçì áàéãóóëàõûí õýðýýð àíãèéí äàéñíû ýñýðã¿¿öýë íýìýãääýã
õýìýýõ Ñòàëèíû îíîë ÷ àìüäðàëä õýðýãæèæ, íàì, ýâëýëèéí ãèø¿¿ä,
ñýõýýòýí, îëîí íèéòèéã ñýì òàãíàõ, òýäíèé ¿çýë áîäîë, óëñ òºðèéí áàéð
ñóóðèéí òóõàé ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ ãýõ ìýò àæëûã äààëãàæ áàéæýý. Áèåý
áèåíýý õàðäàõ, ñýðäýõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ýý. ¯¿íèé èëðýë íü 1947 îíä
ãàäààäûí òàãíóóëûí ”Ïîðò-Àðòóðûí” õýðýã ãýã÷èéã Äßß á¿ðä¿¿ëýí, ò¿¿íä
õîëáîãäóóëàí 80 ãàðóé õ¿íèéã áàðèâ÷ëàí øèéòãýñýí áîëîí íàì, óëñûí èõ
õóðëûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ðòýë ìºðäºí ìºøãèæ, õýëñýí ÿðüñíûã íü òàãíàæ
áàéñàí ÿâäàë ìºí.
Õýäèéãýýð äàéí òóëààíû áîëîí ò¿¿íèé äàðààõ àæ àõóéãàà ñýðãýýí
áîñãîõ õ¿íä ¿å òîõèîëäîæ, òîòàëèòàð äýãëýì íî¸ðõîæ áàéñàí áîëîâ÷ îëîí
ò¿ìíèéã òºð çàñàã, àæ àõóéí ¿éë õýðýãò òàòàí îðóóëàõ òàëààð áàãàã¿é àðãà
õýìæýý àâ÷ýý.

236
 1944 îíû IX ñàðä Óëñûí Áàãà õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä óðüä ñîíãóóëèéí
ýðõýý õàñóóëñàí õ¿ì¿¿ñò óã ýðõèéã îëãîæ, ¯íäñýí õóóëèéí çàðèì ç¿éëä
íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàí áàòàòãàñàí áàéíà. Õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýìýýí
õèëñäñýí õ¿ì¿¿ñèéí çàðèìûã ñóëëàæýý.
Ñóìûí ø¿¿õèéí äàðãûí ¿¿ðãèéã 1933 îíîîñ ñóìûí äàðãà äàâõàð
ã¿éöýòãýäýã áàéñíûã 1943 îíä çîãñîîæ, àíõàí øàòíû ø¿¿õèéã õºäºëìºð÷èä
ººðñ人 ñîíãîõ æóðàì òîãòîîâ. Óëñûí ¿éëäâýð îëîí íèéòèéí ãàçðóóäàä
ººðèéí ø¿¿õèéã áàéãóóëæ ò¿¿íèé ¿éë àæëëàãààíä îðîëöîæ èðýâ.
1941 îíä óëñûí XXIY áàãà õóðëààð Õºäºëìºðèéí øèíý õóóëèéã
áàòàëæ ìºðäºõ áîëæýý. 1944 îíîîñ óëñûí ÿàìäàä çºâëºõ ýðõ á¿õèé
êîëëåãèéã áèé áîëãîæ ò¿¿ãýýð ñàëáàðûí îëîí ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýæ
áàéâ. ¯éëäâýð àæ àõóéí ãàçàð ¿éëäâýðëýëèéí çºâëºãººíèéã òîãòìîëæóóëæ,
ò¿¿íä àæèë÷äûí îðîëöîõ îðîëöîî, øèéäâýðëýõ àñóóäëûí õ¿ðýý ºðãºæèæ
áàéâ. Àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èä çàõèðãààòàéãàà õàìòûí ãýðýý áàéãóóëàí
àæèëëàõ áîëñíîîð çàõèðãàà íü çºâõºí øàõàõ äàðàìòëàõ áóñ àæèë÷äûí
ºìíº ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëñîí áàéíà. Õ¿í àìûí ñ¿ñýã áèøðýëèéã
õ¿íäýòãýæ, 1944 îíä Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéäèéí õóðàë íîìûí ¿éë
àæèëëàãààã ñýðãýýâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýâñãýð-çàñàã çàõèðãààíû õóâààðèëàëòàä çîõèîí
áàéãóóëàëòàä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëæýý. ¯íäýñíèé öººíõèéí ýðõ àøãèéã
õàðãàëçàí Áàÿí-ªëãèé, ìºí Áàÿíõîíãîð, Äóíäãîâü, Ñ¿õáààòàð àéìãóóäûã
áàéãóóëàâ.
Àðä÷èëëûí çàð÷ìûã ºðãºòãºõºä óëñûí IX èõ õóðàë çîõèõ õóâü íýìýð
îðóóëñàí áàéíà. Òóñ èõ õóðàë ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéã àðä÷èëñàí áîëãîí
ººð÷ëºõººð òîãòîâ. Èõ õóðàë óã õóóëüä íýìýëò îðóóëæ, óëñûí èõ õóðëûã
òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä ãàíö áàéãóóëëàãà áîëãîæýý. Òºðèéí äýýä
áàéãóóëëàãóóäûí ñîíãóóëèéí øèíý ñèñòåìèéã 1951 îíîîñ ýõýëæ íàì,
ÌÕÇÝ, Ì¯Ý çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí ñîíãóóëèéí àðãà çàð÷èì
áîëãîí òºëºâø¿¿ëýâ.
1951 îíä èõ õóðëûí ñîíãóóëèéã øèíý ñèñòåìèéí ¿íäñýí äýýð /òýãø,
øóóä, á¿õ íèéòèéí, íóóö/ ÿâóóëæ 295 õ¿íèéã èõ õóðëûí äåïóòàòààð
ñîíãîæýý. Òýäãýýð äåïóòàòóóä íü ººð ººðèéí òîéðãîîñ íýð äýâøèãäñýí áóñ,
äýýðýýñ ÍÒÕ-íîîñ àëáàí òóøààë, àæëûí àìæèëò áàéäëûã õàðãàëçàí
òîéðãóóäàä õóâààðèëàí ºã÷ ºðñºëäºã÷ã¿é ñîíãîãäñîí õ¿ì¿¿ñ áàéâ. Ñîíãóóëü
ýíý óòãààðàà ñîíãîõ ç¿éëã¿é çºâõºí ñàíàëàà ºãºõ òºäèé òîìèëîëò áàéæýý.
Ñîíãîã÷äûí 99,92 õóâü íü ñîíãóóëüä îðîëöîæ, íýð äýâøèã÷äèéí òºëºº
99,67 èë¿¿ õóâü íü ñàíàëàà ºã÷ýý.
Èõ õóðëûí àíõíû ÷óóëãàíààð ÁÍÌÀÓ-ûí Èõ õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí
äàðãààð óðüä íü Áàãà õóðëûí äàðãà áàéñàí Ã.Áóìöýíäèéã ñîíãîæ, Çàñãèéí
ãàçðûã Õ.×îéáàëñàíãààð òîëãîéëóóëæýý. Óëñûí Èõ õóðëûí òîãòîîëûã õóóëü,
ò¿¿íèé òýðã¿¿ëýã÷äýýñ ãàðãàñàí òîãòîîëûã çàðëèã ãýõ áîëæ òýäãýýð
áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí çàð÷ìûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîâ.
Á¿õýëäýý àðä÷èëëûã õàíãàõ, ñàõèí áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí äýýðõ àðãà
õýìæýý íü íèéãýìä íàì, òºðèéí äýýä ò¿âøèíä íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ,
ãàíöààð çàõèðàõ ¸ñ, çàõèðàãäàõ àðãà îðøñîîð áàéñàí íºõöºëä õîîñîí
øèéäâýð, òóíõàã òºäèé áîëæ, àæèë àìüäðàë äýýð çàõèðãààäàëòûí ýðõ
ñóðãààëü óëàì ÷àíãàð÷ áàéâ. Íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë, ò¿¿íèé øóóä
ñ¿¿äýð òóñãàë áîëñîí çàõèðãààäàëò ñààðñàíã¿é óëàì ºðãºæèí ã¿íçãèéð÷
áàéâ. Òýð íü 1942 îíä Õ.×îéáàëñàíãèéí 50 íàñíû îé, 1949 îíä Ñòàëèíû 70

237
íàñíû îéã ºðãºí äýëãýð òýìäýãëýõ ¿åýð äýýä öýãòýý õ¿ð÷ýý. 1940-1953 îíû
¿åèéí ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî íü:
1.Äàéíû ¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ øàëòãààëàí óäèðäëàãûí òºâëºðºë, õàòóó
äèêòàòóðò ò¿øèãëýñýí;
2. Äàéíû äàðàà îëîí óëñûí õ¿÷íèé õàðüöàà ººð÷ëºãäºæ êàïèòàëèñò,
ñîöèàëèñò õî¸ð ñèñòåì çýðýãöýí îðøèõ áîëñíîîð ¿çýë ñóðòëûí õ¿ëýýñýíä
áàðèãäñàí áàéâ.
Ýíý ¿åä êîììóíèñò ¿çýë îíîë õ¿÷ýý àâ÷ ÌÀÕÍ ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë
áîäîë, ¿éë àæèëëàãààíààñàà ñîöèàëèñò ¿çýë áàðèìòëàë, ¿éë àæèëëàãààíä
øèëæèí, óëñ ¿íäýñòíèé ýðõ àøèã, ñîíèðõîë îðõèãäñîí áàéíà. Íèéãýìä
ÌÀÕÍ-ûí òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã íýìýãäýæ íàì á¿õíèéã æîëîîäîæ áàéñàí
áîëîõîîð íàìûí ¿çýë áîäëîîñ ººð ¿çýë áîäëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é,
íóõ÷èí äàðæ áàéâ. Ýíý íü ÷ºëººò ñýòãýëãýýã õààí áîîãäóóëæ, íèéãìèéã
îþóíû õîîñðîëä îðóóëàõ çàìûã íýýñýí þì.

Y á¿ëýã. ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèñò ººð÷ëºëòèéã

õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí íü.

§1. Äýëõèéí õî¸ð ñèñòåìèéí ñºðãºë人íèé íºõöºë äýõ Ìîíãîëûí

ãàäààä îð÷èí, ãàäààä õàðèëöàà

“Õ¿éòýí äàéí”: ýõëýë, ºðíºëò áà ñààðàëò Äýëõèéí II äàéíä

õîëáîîòîí áàéãààä äàéíû äàðàà öýðýã-óëñ òºðèéí õî¸ð ýâñýë áàéãóóëæ,
òîëãîéëñîí èõ ã¿ðí¿¿äèéí õàðèëöàí ¿ë èòãýõ, õ¿÷ýýð ò¿ðýõ, õàðèëöàí
ñºðãºëäºõ ÿâäëààð òîäîðõîéëîãäñîí óëñ õîîðîíäûí õàðèëöàà ò¿¿õýíä
“õ¿éòýí äàéí” ãýæ íýðëýãäñýí áàéíà. Èéì õàðèëöààíû óã ñóðâàëæ íü
õîëáîîòîí ã¿ðí¿¿äýýñ ÿëàãäñàí óëñóóäûí õèë õÿçãààðûã òîãòîîõ, íóòàã
äýâñãýðèéã íü öýðãèéí ýçýìøëèéí á¿ñýä õóâààõ, òýäãýýð óëñ áîëîí
ýçëýãäýæ áàéñàí îðíóóäûã ýíõ òàéâíààð çîõèöóóëàí õºãæ¿¿ëýõ, äàéíû
óðøèã õîõèðëûã àðèëãàõ, êîëîíè áàéñàí îðíóóäûí õóâü çàÿàã øèéäâýðëýõ
çýðýã îëîí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé.
Èéì íºõöºëä “õ¿éòýí äàéí” þóíû ºìíº, ýñðýã òýñðýã õî¸ð ýâñëèéã
òîëãîéëñîí ÀÍÓ áà ÇÕÓ-ûí ýðõ áàðèã÷äûí èõ ã¿ðíèé àøèã ñîíèðõîë
ìºðãºëäñºíèé èëðýë áîëîí ýõýëñýí þì. Íýã òàëààñ, Ãèòëåðèéí Ãåðìàíûã
áóò öîõèõîä äàâàìãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí È.Â.Ñòàëèí òýðã¿¿òýé çºâëºëòèéí
óäèðäàã÷èä Äîðíîä Åâðîïò óëñ òºðèéí íî¸ðõëîî òîãòîîõ ýðìýëçýëòýé
áàéâ. Ýíý çîðèëãîîð òýä èõ ã¿ðí¿¿äèéí ßëòà, Ïîòñäàìûí òîõèðîëöîîã
çºð÷èæ, òóõàéëáàë, ºðíºäºä ä¿ðâýñýí Ïîëüø ç¿òãýëòíèéã Ïîëüøèéí
çàñãèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðîëöóóëàõûã ýñýðã¿¿öýâ. Äîðíîä Åâðîïûí
÷ºëººëºãäñºí áóñàä îðíóóäàä ÷ Ìîñêâà ººðòºº òààëàãäñàí ¸ñ äýãëýì
òîãòîîõûã ýðìýëçýâ.
ͺ㺺 òàëààñ, ÀÍÓ-ûí ýðõ áàðèã÷èä äàéíû ¿åä ¿ëýìæ ºññºí öýðýã-
ýäèéí çàñãèéí õ¿÷, ò¿ð¿¿ëæ àòîìûí çýâñýãòýé áîëñîíäîî äóëäóéäàí Åâðîïò
ººðèéí íºëºº áàéð ñóóðèà áàòàòãàõ ¿éë àæèëëàãààã èäýâõæ¿¿ëæýý. ¯¿íä,
á¿ð 1946 îíû III ñàðä Àíãëèéí Åðºíõèé ñàéä àãñàí Ó.×åð÷èëëèéí Ôóëòîíä
õýëñýí ¿ã òàøóóð ºãñíèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Òýðýýð “Áàëòèéí Øòåíòèíãýýñ
Àäðèàòèêèéí Òðèåñò õ¿ðòýë òèâ äóíäóóð òºìºð õºøèã òàòàãäààä áàéíà”
ãýýä òýð õºøãèéã àðèëãàõ, Äîðíîä Åâðîïûã ÷ºëººëºõ, îðîñóóäûã Èðàí,
Òóðêýýñ ãàçàð ñàéã¿é õººí çàéëóóëàõ õýðýãòýé. Àíãëè õýëòýé óëñ ò¿ìýí

238
¿¿íèéã õèéõ ¸ñòîé. Òýäíèé õýðýãñýë áîë ãàãöõ¿¿ ÀÍÓ-ä áóðõíû åðººëººð
õàéðëàñàí áºìáºã áàéõ áîëíî ãýæ õýëæýý1.
1947 îíä ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ã.Òðóìýí Àìåðèêèéí Êîíãðåññûí
íýãäñýí õóðàëäààí äýýð Ãðåê, Òóðê õî¸ðò çºâëºëòèéí ÿâóóëãûã
ýñýðã¿¿öýõýä íü òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë òàâüæ çºâøººð¿¿ëæýý. ¯¿íèé
õàìò “êîììóíèçìûí ÿâóóëëàãà, äàðàëòûí ýñðýã ÷ºëººò àðä ò¿ìíèé àëèâàà
ýñýðã¿¿öëèéã äýìæèæ óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ
ÿâäàë ÀÍÓ-ûí îéðûí 20 æèëèéí áîäëîãî áàéõ ¸ñòîé” ãýæ2 Àìåðèêèéí
Åðºíõèéëºã÷ ìýäýãäñýí íü ò¿¿õýíä “Òðóìýíèé íîìëîë” ãýæ òýìäýãëýãäýí
¿ëäæýý.
̺í 1947 îíä Âàðøàâò Êîììóíèñò Íàìóóäûí Ìýäýýëýõ Òîâ÷îî
áàéãóóëàãäàæ, ò¿¿í äýýð ÁÕÊ/á/Í-ûí ÒÕ-íû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà À.À.
Æäàíîâ çºâëºëòèéí ýâñëèéí äîòîð õÿíàëò, èìïåðèàëèçìûí ýñðýã òýìöëèéã
á¿õ òàëààð ÷àíãàòãàõ øóãàìûã òóíõàãëàâ. ÇÕÓÊÍ-ûí XIX èõ õóðàë /1952/
ýíý øóãàìûã áàòàëãààæóóëæ, çºâëºëòèéí ýâñëèéí êîììóíèñò íàìóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíû óäèðäëàãà áîëãîñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ Âàøèíãòîíû ýðõ áàðèã÷äûí ãëîáàëèçì áà Ìîñêâàãèéí
ñòàëèí÷ óäèðäëàãûí ýêñïàíñèîíèçì “õ¿éòýí äàéíû” ýõèéã òàâüæ óëàì
ºðí¿¿ëñýí áèëýý.
Åâðîïò 1949 îíä Ãåðìàí äàõü ºðíºäèéí 3 ã¿ðíèé ýçýìøëèéí á¿ñýä
ÕÁÍÃÓ, 1952 îíä Ǻâëºëòèéí ýçýìøëèéí á¿ñýä ÁÍÀÃÓ áàéãóóëàãäàæ,
Ãåðìàíû íýãäëèéã àðä÷èëñàí çàìààð õàíãàõ òóõàé õîëáîîòíû òîõèðîëöîî
óäààí õóãàöààãààð õýðýãæèõ áîëîìæã¿é áîëîâ. 1949 îíä Õîéä Àòëàíòûí
ãýðýýíèé áàéãóóëëàãà /ÍÀÒÎ/ 1952 îíä Âàðøàâûí ãýðýýíèé áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàãäàæ ºðíº, äîðíûí ýâñýë óëñ òºðèéí òºäèéã¿é öýðãèéí øèíæ
÷àíàðòàé áîëîâ.
ÇÕÓ 1949 îíä àòîìûí áºìáºãòýé áîëñíîîñ õîéø öºìèéí çýâñãèéã
õîðèãëîõ òàëààð Ǻâëºëò, Àìåðèêèéí õîîðîíä õýëýëöýý ÿðèãäàõ áîëñîí
àâ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýýã¿é, õàðèí áóñàä óëñòàé õàðèëöàõäàà ò¿¿ãýýð õî¸óëàà
äàëàéëãàäàã áîëîâ.
Àçèä ºðíº, äîðíûí ñºðãºë人í íîöòîé õóðöäàæ, íóòãèéí ÷àíàðòàé
õàëóóí äàéíä ÷ õ¿ðãýñýí áèëýý.
Ñîëîíãîñûã öýðãèéí õ¿÷ýýð íýãòãýõ ãýñýí ÁÍÀÑÀÓ-ûí óäèðäëàãûí
ýðìýëçëèéí óëìààñ 1950 îíä Ñîëîíãîñûí äàéí ãàðàâ. Ýíä 3 æèëèéí òóðø
èõýýõýí öóñ óðñãàñàí ýíý äàéí íýã òàëààñ, Óìàðä Ñîëîíãîñûíõíûã çýâñãýýð
äýìæñýí ÇÕÓ, áà ñàéí äóðûíõíàà èëãýýñýí ÁÍÕÀÓ, íºãºº òàëààñ, ͯÁ-ûí
äàëáààí äîîð áàéëäààíä ãîë÷ëîí îðîëöñîí ÀÍÓ-ûí õîîðîíä á¿ñ íóòàãò
íî¸ðõîõûí òºëºº ÿâóóëñàí õ¿÷ ñîðèëò áàéëàà. Ñòðàòåãèéí õóâüä ýíýõ¿¿
õ¿÷ ñîðèëòîä Âàøèíãòîí õîæñîí þì. ¯¿íèéã 1953 îíä ßïîíòîé ýâèéí ãýðýýã
Ǻâëºëò, Õÿòàäûí îðîëöîîã¿éãýýð áàéãóóëñàí, ßïîí, ªìíºä Ñîëîíãîñò
ººðèéí öýðãèéí áààç áàéãóóëàõ, ×àí Êàéøè-ãèéí îðîãíîñîí Òàéâàíèéã
õàìãààëàëòäàà àâàõ, Ôèëèïïèíä Õóêàëàõàïûí ýñðýã òýìöëèéã èëò äýìæèí
òóñàëñàí ÿâäàë õàðóóëàâ. Õàðèí Ýíýòõýã-Õÿòàäûã ýðõøýýëäýý õàäãàëàõûã
ýðìýëçñýýð áàéñàí Ôðàíöàä òóñàëñàí íü Äüåí Áèåí Ôó-ä Ôðàíöûí öýðãèéí
øèëäýã õ¿÷èí áóò öîõèãäñîíîîð á¿òýëã¿éòñýí áèëýý.
È.Â. Ñòàëèíû (1953 îíû III ñàðä íàñ áàðñàí) äàðààõü ÇÕÓ-ûí ãàäààä
áîäëîãûí ñòðàòåãèéí ¿íäñèéã êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò õî¸ð ñèñòåì çýðýãöýí
îðøèõ íîìëîë á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí áàéíà. ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðàë äýýð òàâüñàí
1
Stephen E. Ambrose Rise to Globalism. American Foreign Policy since (1938. Pp. 131-132).
2
Stephen E. Ambrose. P. 150

239
èëòãýëäýý Í.Ñ. Õðóùåâèéí äýâø¿¿ëñýí ýíý ¿íäýñëýë íü äàéí áà
õóâüñãàëûí òóõàé õóó÷èí áàðèìòëàëààñ öºìèéí çýâñýãëýëèéí íºõöºëä
îëîí óëñûí õàðèëöààíä áèé áîëñîí øèíý íºõöëèéã õàðãàëçñàí õýðýã áàéâ.
Õî¸ð ñèñòåì çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûí äàãóó óëñ õîîðîíäûí
õàðèëöààíû õóðöàäìàë áàéäàë, “õ¿éòýí äàéíûã” ñààðóóëàõ çàðèì àëõàì
õèéãäñýí ¿å Õðóùåâûí “äóëààðëûí” ¿å õýìýýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäæýý.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû íàìæìàë áàéäàë áèé áîëãîõîä ÇÕÓ-ûí
óäèðäàã÷äààñ ãàäíà ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ä.Ýéçåíõàóýð, Ôðàíöûí
Åðºíõèéëºã÷ Äå Ãîëëü, Õÿòàäûí Åðºíõèé ñàéä Æîó Ýíüëàé, Ýíýòõýãèéí
Åðºíõèé ñàéä Æ.Íåðó çýðýã ºðíº, äîðíûí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä õóâü
íýìðýý îðóóëñàí þì.
Àìåðèê, Ǻâëºëòèéí óäèðäàã÷äûí äýýä õýìæýýíèé óóëçàëò 10
æèëèéí äàðàà àíõ óäàà áîëîâ. Òýä Æåíåâò óóëçàí õóðöàäìàë áàéäëûí
òàëààð ñàíàëàà ñîëèëöîîä, þóíû ºìíº Åâðîïò áèé áîëñîí áîäèò áàéäëûã
õ¿ëýýí çºâøººð÷ ºðíº, äîðíûí õàðèëöààã ñàéæðóóëàõààð òîõèðîëöæýý.
1955 îíä èõ ã¿ðí¿¿ä Àâñòðèéí òºâèéã ñàõèõ, òóñãààð òîãòíîëûí òóõàé
ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òýíäýýñ Ǻâëºëòèéí öýðãèéã ãàðãàâ. ̺í îíä
ÍÀÒÎ-ãèéí ãèø¿¿í áîëñîí Áàðóóí Ãåðìàíòàé, ÇÕÓ àëáàí ¸ñíû äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîæ, 1956 îíû I ñàðä Ç¿¿í Ãåðìàí Âàðøàâûí ãýðýýíèé
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áîëîâ. ÇÕÓ, Ïîðêàëëûí óñàí îíãîöíû áîîìòûã
Ôèíëÿíäàä ýã¿¿ëýí ºã÷ ò¿¿íèé òºâèéã ñàõèõ áàéð ñóóðèéã áàòàòãàõ àëõàì
õèéâ.
Æåíåâèéí óóð àìüñãàë äýëõèéí áóñàä õýñã¿¿äýä ÷ íýâòýðñýí þì.
Ýíýòõýã, Õÿòàäûí àñóóäëààð Æåíåâò äºðâºí èõ ã¿ðýí, Õÿòàä, Âüåòíàì,
Ëàîñ, Êàìáîæèéí òºëººëºã÷äèéã îðîëöóóëñàí áàãà õóðàë áîëîâ. Âüåòíàì
äàõü áàéëäààíû àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé õîéä óðä õýñãèéã çààãëàñàí
øóãàìûã 17-ð ºðãºð㺺ð òîãòîîí, Ôðàíöûí öýðãèéã ãàðãàõ, Âüåòíàì, Ëàîñ,
Êàìáîæèéí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð÷, Âüåòíàìûí íýãäëèéí àñóóäëûã
àðä÷èëñàí çàìààð øèéäâýðëýõýýð òîãòñîí áàéíà.
̺í îíä Õÿòàä, Ýíýòõýãèéí õîîðîíäûí õýëýëöýýðò àíõ òîìú¸îëñîí
“Ïàí÷à Øèëà” õýìýýõ Òàâàí çàð÷èì /íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë,
á¿ðýí ýðõèéã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ, õàðèëöàí ¿ë äîâòëîõ, áèå áèåèéí äîòîîä
õýðýãò õºíäëºí㺺ñ ¿ë îðîëöîõ, ýðõ òýãø, õàðèëöàí àøèãòàé áàéõ çàð÷èì/
íü íèéãìèéí ººð ººð áàéãóóëàëòàé óëñóóä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèæ
õàìòðàí àæèëëàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà. 1955 îíä Èíäîíåçèéí Áàíäóíã-ä
õóðàëäñàí Àçè, Àôðèêèéí 29 îðíû òºëººëºã÷äèéí áàãà õóðàë äýýðõ òàâàí
çàð÷ìûã õ¿ëýýí çºâøººðººä òºãñãºëèéí áàðèìò áè÷èãòýý àðâàí çàð÷èì
áîëãîí áàÿæóóëñàí íü îëîí óëñûí õàðèëöààã øóäàðãà ¿íäñýí äýýð
õºãæ¿¿ëýõýä äºõìèéã ¿ç¿¿ëæýý.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû “äóëààðàë” òóõàéí ¿åä “õ¿éòýí äàéíû”
ìºñèéã õàéëóóëæ ÷àäààã¿é þì. ªðíº äîðíûí õàðèëöààíû ¿å ¿å íîöòîé
õÿìàð÷ õóòãàíû èðýí äýýð î÷èæ áàéëàà.
Òàâèàä îíû õî¸ðäóãààð õàãàñò äºðâºí ã¿ðíèé ãàäààä ÿàìíû ñàéä
íàð Ãåðìàíû àñóóäëûã õýäýí óäàà õýëýëöñýí áîëîâ÷ òîäîðõîé øèéäâýðò
õ¿ðñýíã¿é. Õðóùåâèéí õóâüä Áàðóóí Áåðëèíèé àñóóäàë õîîëîéä òýýãëýñýí
ÿñ áîëîîä áàéâ. Æèë á¿ð Ç¿¿í Ãåðìàíààñ õýäýí çóóí ìÿíãàí èðãýä ºðíºä
ð¿¿ Áåðëèíýýð äàìæèí ä¿ðâýäýã áàéâ. Òàâèàä îíû ñ¿¿ë÷ýýð çºâëºëòèéí
óäèðäàã÷èä Áåðëèíä õÿíàëò òàâèõ ýðõèéã Ç¿¿í Ãåðìàíä øèëæ¿¿ëýõýýð
ñ¿ðä¿¿ëýõ áóþó Áàðóóí Áåðëèíèéã ÷ºëººò á¿ñ áîëãîõ øààðäëàãà òàâèàä

240
á¿òñýíã¿é. 1961 îíû YIII ñàðûí 13-íä áàðóóí, ç¿¿í Áåðëèíèéã õóâààñàí
çààãààð òºìºð áåòîíîí õàíà áîñãîñíîîð “Õ¿éòýí äàéíûã” äààìæðóóëàâ.
̺í ñàðûí ýöñýýð çºâëºëòèéí ýðõ áàðèã÷èä öºìèéí çýâñãèéí
òóðøèëòûã ãóðâàí æèë àçíàõ òóõàé àìåðèêòàé òîõèðîëöñîíîîñîî òàòãàëçàí,
òîì õýìæýýíèé áºìáºã äýëáýëæ ýõýëñýí áà ÀÍÓ ÷ öóâðàë òóðøèëò õèéæ
õî¸ð òàë Ãåðìàí äàõü öýðýã çýâñýãëýëýý íýìýãä¿¿ëñýí þì.
Áåðëèíèé äàðàà Êàðèáèä ¿ëýìæ íîöòîé õÿìðàë ãàðàâ. 1959 îíä
Êóáàä Ô.Êàñòðî òýðã¿¿òýé çýâñýãò áîñîã÷èä Áàòèñòûí öýðãèéí õàðãèñ
äýãëýìèéã ò¿ëõýí óíàãààæ, çàñãèéí ýðõèéã àâñíààð áºìáºðöãèéí íºãºº òàëä
çºâëºëòèéí ýâñýë ò¿øèã òóëãóóðòàé áîëæýý. ÀÍÓ, Êóáà öàãàà÷äûã
çýâñýãëýí àãààðààñ äýìæèæ, òóñ àðëûí ýðýãò äåñàíòààð áóóëãàõ çýðãýýð
Êàñòðîãèéí õóâüñãàëò äýãëýìèéí ýñðýã ò¿ðýìãèéëýõ àæèëëàãàà ÿâóóëñààð
áàéâ. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí ÇÕÓ, 1962 îíû çóí Êóáàä äóíä òóñãàëûí ïóóæèí
àâàà÷èæ áàéðëóóëñàí þì. Êóáûã áàòëàí õàìãààëàõ çîðèëãîòîé ãýæ
çºâëºëòèéí òàë íîòîëæ áàéñàí ýíý àëõàì íü ÀÍÓ-ä ò¿¿íèé õèëèéí îéðîîñ
çàíàëõèéëñýí óðüä òîõèîëäîîã¿é àþóë áàéâ.
ÀÍÓ Êóáûã á¿ñëýí õààæ áàéëäààíû õºëºã îíãîöóóäûã èëãýýñýí ¿åä
õÿìðàë òóéëäàà õ¿ð÷ àìåðèê, çºâëºëòèéí àëü àëèíû çýâñýãò õ¿÷èí, ò¿¿íèé
äîòîð öºìèéí çýâñýãò õ¿÷èí áàéëäààíû áýëýí áàéäàëä øèëæèæ çºâõºí
êîìàíä õ¿ëýýæ áàéâ. Èéíõ¿¿ öºìèéí äàéíû èðìýãò òóëæ èðñýí íºõöºëä
õî¸ð óëñûí óäèðäàã÷èä õàðèëöàí áóóëò õèéæ /ÀÍÓ Êóáûí ýñðýã á¿ñëýëòýý
öóöëàí, ò¿¿íèé ýñðýã õàëäëàãà õèéõã¿é ãýñýí áàòàëãàà ºã÷, ÇÕÓ ïóóæèíãàà
òàòàí àâàõààð òîãòîæ, Êàðèáûí õÿìðàëûã çîãñîîæýý.
Æàðààä îíä äýëõèéä õàìãèéí óäààí ¿ðãýëæèëñýí “õàëóóí öýã” áîë
Ìåêîíã ìºðíèé àäàã áàéëàà. Ýíý õîéãò Âüåòíàìûí äýìæëýãòýéãýýð ªìíºä
Âüåòíàìûí ¯íäýñíèé ÷ºëººëºõ Ôðîíò, Íãî Äèíü Äüåìèéí çàñãèéí ýñðýã
òýìöýë ºðí¿¿ëæýý. Ýíýòõýã Õÿòàäûí òàëààðõè 1956 îíû Æåíåâèéí
õýëýëöýýíä îðîëöñîí áîëîâ÷ áàðèìò áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðààã¿é ÀÍÓ,
Ñîëîíãîñûí äàéíààñ õîéø 8 æèë çàâñàðëààä, Âüåòíàìûí èðãýíèé äàéíä
îðîëöîõîîð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ýõëýýä îëîí ìÿíãàí öýðãèéí çºâëºõºº
òèéø íü èëãýýæ, äàðàà íü àãààðààñ õ¿÷òýé áºìáºãäºõºä øèëæèí 500 ìÿíãà
õ¿ðòýë öýðãýý îðóóëñàí áîëîâ÷ Ñàéãîíû äýãëýìèéã àâàð÷ ÷àäñàíã¿é. Ýöýñò
íü âàøèíãòîíûõàí äºðâºí òàëûí õýëýëöýýíèé øèðýýíä ñóóæ, ªÂ¯×Ô-ûí
äýâø¿¿ëñýí 10 ç¿éëò ñàíàëûã àðãà áóþó õ¿ëýýí àâ÷ áàéæ Âüåòíàìûí
øèðýíãèéí ãàöààíààñ ìóëòàðñàí áèëýý.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí òºëºâøèë, çºð÷èë.
Ñîöèàëèñò óëñóóäûí ñèñòåì äýëõèéí II äàéíû äàðàà òºâ áà äîðíîä
Åâðîïò àðäûí àðä÷èëëûí îðíóóä áàéãóóëàãäñàíààð ¿¿ññýí þì. ÇÕÓ-ûí
òýðã¿¿ëñýí òóñ ñèñòåìä 1924 îíîîñ àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí
õýëáýðýýð òîãòíîæ èðñýí Ìîíãîë óëñ íèéëæ, äàðàà íü Àçèä øèíýýð ¿¿ññýí
ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÀÂÀÓ, õîæèì ÁÍÊÓ íýãäñýí áèëýý. Èéíõ¿¿ äýëõèéí
êàïèòàëèñò ñèñòåìèéí çýðýãöýýãýýð åðòºíöèéí ãàçàð íóòãèéí 26 õóâü, íýã
òýðáóì ãàðóé õ¿í àìûã õàìàðñàí ñèñòåì áèé áîëæýý.
Äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí òºëºâøèë íàðèéí òºâºãòýé íºõöºëä
ÿâàãäñàí áàéíà. Ãàäààä íºõöºë íü õî¸ð ñèñòåìèéã òîëãîéëñîí ÇÕÓ áà ÀÍÓ-
ûí ñºðãºëäººíººð òîäîðõîéëîãäîæ áàéâ. Äîòîîä íºõöëèéí òóõàéä ãýâýë
ñîöèàëèñò îðíóóäûí õîîðîíäûí, þóíû ºìíº ÇÕÓ òýäýíòýé õýðõýí
õàðèëöàæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì.
Ýíý õàðèëöààíä çºâëºëòèéí ñòàëèí÷ óäèðäëàãà, ò¿¿õýí óëàìæëàë,
îíöëîã, õºãæëèéí ò¿âøèíãýýð íýí ÿëãàâàðòàé àðäûí àðä÷èëëûí îðíóóäàä

241
ñîöèàëèñò áàéãóóëëûí ººðèéí çàãâàðûã òóëãàõ ÿâóóëãà çîíõèëæ áàéâ. Èéì
ÿâóóëãûí ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí ¿íäýñëýëèéã 1947 îíû II ñàðä Êîììóíèñò
ìýäýýëýõ òîâ÷îî áàéãóóëàõ ¿åýñ òàâüæýý.1947 îíîîñ 1953 îí õîîðîíä
Þãîñëàâûí äîòîîä õýðýãò õºíäëºí㺺ñ îðîëöîæ È.Á.Òèòîãèéí ýñðýã
êàìïàíèéã äýãäýýñýí, ×åõîñëîâàêàä ßí Ìàñàðèê íàðûã çàéëóóëàõ ýðãýëò
õèéñýí, äîðíîä Åâðîïûí îðíóóäûí ñîöèàëèñò, ñîöèàë-äåìîêðàò çýðýã
ç¿¿íèé íàìóóäûã õ¿÷ýýð íýãòãýñýí, ×åõîñëîâàêàä Ð.Ñëàíñêèé, Óíãàðò
Ë.Ðàéê, Áîëãàðò Ò.Êîñòîâ íàðûí çýðýã ç¿òãýëòýí áîëîí îëîí òîîíû
õ¿ì¿¿ñèéã óëñ òºðèéí õèëñ õýðýãò õýëìýãä¿¿ëñýí, íàì òºðèéí äýýä
óäèðäëàãàä íü Ìîñêâàä äóóëãàâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéã òàâüñàí çýðýã ÿâäàë ¿¿íä
õîëáîãäîíî.
Òàâèàä îíû äóíä ¿åýñ Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãà íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ
ÿâäëûã ø¿¿ìæëýí, ò¿¿íèé óðøãèéã çàñàõ çàðèì àëõìûã ñîöèàëèñò
ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä õèéâ. Òóõàéëáàë, Þãîñëàâûí “ðåâèçèîíèçìûí” ýñðýã
äàéðàëòûã íàìæààæ, Áîëãàðûí Â.×åðâåíêî, Óíãàðûí Ì.Ðàêîøèéí çýðýã
ñòàëèíèñòóóä äýýä òóøààëààñ áóóæ, Ïîëüøèä Â.Ãîìóëêà óäèðäëàãàä äàõèí
ãàð÷, óëñ òºðèéí õèëñ õýðýãò õýëìýãäýãñäèéã öàãààòãàæ ýõëýâ.
ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðëààñ ñîöèàëèçìä õ¿ðýõ ººð ººð çàì, àðãà
õýëáýð áàéæ áîëîõ òóõàé ä¿ãíýëò õèéæ, 1956 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä
Êîììóíèñò ìýäýýëýõ òîâ÷îîã òàòàí áóóëãàñíààð ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí
îðíóóäûí ÷ºëººòýé õºäëºõ çàðèì áîëîìæ áèé áîëîâ.
Ãýâ÷ Õðóùåâûí ¿åèéí ëèáåðàë÷ëàë õÿçãààðëàãäìàë áºãººä áîãèíî
íàñòàé íü òºäºëã¿é ìýäýãäñýí þì. Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãà 1956 îíû çóí
Ïîçíèíèé àæèë÷äûí áîñëîãîîð ýõýëñýí Ïîëüøèéí øèíý÷ëýõ õºäºë㺺íä
õºíäëºí㺺ñ îðîëöîæ, öýðãèéí öºìðºëòººð çàíàëõèéëýâ. ̺í îíû XI ñàðä
Óíãàðûí ¯íäýñíèé ººðòºº çàñàõ ýðõèéí òºëºº õóâüñãàëûã öýðãèéí õ¿÷ýýð
öóñ óðñãàí äàðàâ. Ñîöèàëèñò áóñàä îðíû á¿ðýí ýðõ, áèåý äààñàí áàéäëûã
õÿçãààðëàñàí Ìîñêâàãèéíõíû ýäãýýð àæèëëàãàà ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí
äîòîð òýäíèé íýð õ¿íä, èòãýë, íºëººã íýí ñààðóóëñàí þì.
Ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ àðãà çàì, ñîöèàëèñò óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààã
òîäîðõîéëîõ íü êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäûí Ìîñêâàãèéí çºâëºãººí¿¿ä
äýýð õºíäºãäñºí ýìçýã áºãººä çºð÷èëòýé àñóóäàë áàéâ.
1957 îíû çºâëºãººí äýýð ñîöèàëèñò îðíóóäûí êîììóíèñò àæèë÷íû
íàìûí òºëººëºã÷äèéí ãàðãàñàí òóíõàãëàëä: “Òºãñ òýãø ýðõòýé áàéõ, ãàçàð
íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõèéã
õ¿íäýòãýõ, áèå áèåèéí äîòîîä õýðýãò ¿ë îðîëöîõ” ÿâäëûã ñîöèàëèñò
îðíóóäûí õàðèëöààíû çàð÷èì ãýæ àíõ òîìú¸îëñîí íü ñîöèàëèñò ñèñòåì
áèå äààñàí îðíóóäààñ á¿ðýëäñýí áîäèò áàéäàëä íèéöñýí òîäîðõîéëîëò
þì. Ãýòýë ìºíõ¿¿ òóíõàãëàëä ñîöèàëèñò èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì,
òýäãýýð îðíû õàðèëöààíû ñàëøã¿é õýñýã ìºí ãýñýí çààëòûã íýìæ îðóóëñàí
íü ò¿¿ãýýð õàëõëàí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû äîòîîä õýðýãò îðîëöîõ ÿâäëûã
çºâòãºõ çîðèëãîòîéã ïðàêòèê õàðóóëæýý.
Óëñ îðíóóäûí ò¿¿õýí õºãæëèéí îíöëîãóóäòàé óÿëäààòàéãààð
ñîöèàëèçìä õ¿ðýõ çàì ººð ººð, ò¿¿íèéã áàéãóóëàõ àðãà õýëáýð ÿíç á¿ð
áàéõûã Ìîñêâàãèéí çºâëºëãººí¿¿äèéí áàðèìò áè÷èãò çºâøººðñºí ìºðò뺺
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòîë ãýã÷èéã ýñýðã¿¿ö¿¿ëýí
òàâüñàí áàéäàã. ¯¿ãýýð, ïðîëåòàðèéí äèêòàòóðûí àëü íýã õýëáýð, àæèë÷èí
àíãèéí óäèðäëàãà, ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íàìûã öºì áîëãîñîí óëñ òºðèéí
òîãòîëöîî, ºì÷èéí íèéãýì÷ëýë, òºâëºðñºí òºëºâëºëò çýðãèéã áàãòààñàí

242
çºâëºëòèéí çàãâàðûã áóñàä á¿õ îðîíä äóóðèàë áîëãîõûã áàòàëãààæóóëñàí
áàéíà.
Ýäèéí Çàñãèéí Õàðèëöàí Òóñëàëöàõ Ǻâëºëèéí /ÝÇÕÒÇ/ ¿éë
àæèëëàãàà ýõëýýä, ãèø¿¿í îðíóóäûí õóäàëäààã çîõèöóóëàõ, çàðèì
¿éëäâýðèéí ãàçðûã õàìòðàí áàéãóóëàõààð õÿçãààðëàãäàæ áàéãààä æàðààä
îíîîñ óëñ àðäûí àæ àõóéí óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººã çîõèöóóëàõàä
øèëæèâ.
Ýíý ¿åýñ Ðóìûí çýðýã ãèø¿¿í îðíû óäèðäëàãà ÝÇÕÒÇ-èéí õ¿ðýýíä
¿éëäâýðëýëèéã õýò äàãíàí òºðºëæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí äîòîîä àñóóäëûã
íýãäñýí òºëºâëºãººíä çàõèðóóëàõûã ýñýðã¿¿öýõ áîëñîí þì. ¯¿íòýé
õîëáîãäîí ãèø¿¿í îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöè óëñ ¿íäýñòíýýñ
äýýã¿¿ð òàâèãäàæ, ¿ë áîëîõ áºãººä ñàéí äóðûí çàð÷èì äýýð ÿâàãäàõ ¸ñòîéã
òóñ áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òóñãàñàí áàéíà.
ÝÇÕÒÇ-èéí îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãàà îðîëöîã÷ óëñóóäûí ýäèéí
çàñãèéí ñàëáàðûí áîëîí íóòàã äýâñãýðèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, ¿íäýñíèé
îðëîãûí ºñºëòèéã õóðäàñãàõ, óëìààð òýäãýýðèéí õºãæëèéí òºâøèíã
îéðòóóëàõàä á¿õýëäýý ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì.
1949 îíä ÁÍÕÀÓ áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë õî¸ð ñèñòåìèéí õ¿÷íèé
õàðüöààã ñîöèàëèçìä àøèãòàéãàà𠺺ð÷èëñºí ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë áîëîâ. Òóñ
óëñ ÇÕÓ-òàé áîëîí ò¿¿íèé òýðã¿¿ëñýí ëàãåðèéí îðíóóäòàé íàéðàìäàëò
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà òîãòîîæ, Õÿòàäàä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ
çàìààð ã¿íçãèé ººð÷ëºëò õèéæ ýõýëñýí þì. Ýíý ¿åä ÁÍÕÀÓ-ûã ÇÕÓ-ûí
çýðýãöýýãýýð ñîöèàëèñò ëàãåðèéã òýðã¿¿ëýõ õ¿÷èí ãýæ ¿çýõ õàíäëàãàòàé
áàéñàí íü Õÿòàäûí óäèðäàã÷äûí õ¿ñýë ñàíààíä íèéöýæ áàéâ.
Ãýâ÷ äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìä äàâàìãàéëñàí áàéðàà õàäãàëàõ
ãýñýí çºâëºëòèéí óäèðäàã÷äûí áîäëîãî, òóñ ñèñòåìèéí äîòîð áà äýëõèé
äàõèíä èõ ã¿ðíèé çèíäààíä “æààëàõ” ãýñýí õÿòàäûí óäèðäàã÷äûí ñîíèðõîë,
õî¸ð ã¿ðíèé õàðèëöàà ÿâààíäàà çºð÷èëä îðîõûí ¿ð õºâðºëèéã àãóóëæ áàéâ.
Êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäûí 1957 îíû Ìîñêâàãèéí çºâëºë㺺í
äýýð Ìàî Çýäóí ÇÕÓ-ûã ñîöèàëèñò ëàãåðèéí öîðûí ãàíö òýðã¿¿ëýõ õ¿÷ ãýæ
öîõîí òýìäýãëýæ áàéñàí íü ¿íýíäýý àòîìûí áºìáºã ¿éëäâýðëýõ òåõíèêèéí
áàðèìò ñýëòèéã Ǻâëºëòººñ àâàõ òóõàé íóóö õýëýëöýýð áàéãóóëñíû õàðèóä
àìàí äýýð ìýäýãäñýí ¿ã áàéæýý. À÷èð äýýðýý Ìàîãèéíõàí íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõ ÿâäàë, äàéí, õóâüñãàëûí áîëîí ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ
àñóóäëààð Ǻâëºëòèéí äýâø¿¿ëñýí îíîëûí ¿íäýñëýë, óëñ òºðèéí øóãàìûã
ñºðºí ýñýðã¿¿öñýí ¿çýë ñóðòëûí êàìïàíèéã øàòëàí ÿâóóëñàí áèëýý.
Òàâü, æàðààä îíû çààã ¿åýñ ÇÕÓ-ûí ýðõ áàðèã÷èä Òàéâàíèé àñóóäàë
áîëîí Õÿòàä, Ýíýòõýãèéí õèëèéí áóäèëààíû òàëààð õÿòàäûíõààñ
ÿëãàâàðòàé áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ, àòîìûí çýâñýã ¿éëäâýðëýõýä òóñëàõ
òîõèðîëöîîíîîñ òàòãàëçàí, Õÿòàäàä àæèëëàæ áàéñàí ìýðãýæèëòýí íàðàà
òàòàí àâ÷ ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæàà çîãñîîñíîîð Õÿòàä, Ǻâëºëòèéí
çºðºë人í óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû á¿õ ñàëáàðûã õàìðàí ã¿íçãèéðýâ.
Õÿòàäàä ¿ñðýíã¿é äýâøèë, àðäûí êîììóíû áîäëîãî á¿òýëã¿é áîëæ
“ñî¸ëûí èõ õóâüñãàëûã” äýãäýýí ÇÕÓ-ûã íîìåð íýã äàéñàí ãýæ çàðëàñàí ¿åä
õî¸ð óëñûí ñºðãºë人í öýðýã çýâñýãëýëèéí õ¿ðýýíä øèëææýý.
Õÿòàä -Ǻâëºëòèéí çºð÷èë õàãàðàëä øèëæñíýýð ñîöèàëèñò
îðíóóäûí íýãäýë óëàì çàäàð÷, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì óäèðäàõ íýã
òºâòýé áàéõàà õýðýã äýýðýý áîëüæýý. Êîììóíèñò àæèë÷íû íàìóóäûí
òºëººëºã÷äèéí 1969 îíû Ìîñêâàãèéí çºâëºãººíä 14 ñîöèàëèñò îðíû
çàñãèéí ýðõ áàðèã÷ íàìààñ òàâàí îðíû íàì /Õÿòàäûí Êîììóíèñò Íàì,

243
Ñîëîíãîñûí Õºäºëìºðèéí íàì, Âüåòíàìûí Êîììóíèñò Íàì, Àëáàíû
Õºäºëìºðèéí Íàì, Þãîñëàâûí Êîììóíèñòóóäûí Õîëáîî/ îðîëöîîã¿é
áàéäàë ¿¿íèéã ãýð÷èëíý.
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààíû õºãæèë. Äýëõèéí II äàéíààñ
õîéøõè ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîñîí õºãæëèéí ãàäààä íºõöºë íü òóñ óëñ
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí ÿâäàë ìºí. ¯¿íä, òóñ îðíû
õî¸ð õºðø: ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã òîëãîéëñîí ÇÑÁÍÕÓ áà ñîöèàëèçìûí
çàìä øèëæñýí ÁÍÕÀÓ-òàé õàðèëöàõ õàðèëöàà ãîëëîõ ñóóðü ýçýëæ áàéâ.
1946 îíû ãýðýý, õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèâ. 1957 îíä ÇÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð
“Ñîâìîíãîëìåòàëë” ¿éëäâýð¿¿äèéã áàéãóóëàõàä îðóóëñàí ººðèéí õóâü
áîëîí “Ìîíãîëíåôòèéí” ¿éëäâýð¿¿äèéã Ìîíãîëûí òàëä øèëæ¿¿ëñýí áàéíà.
ÇÕÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí òóñëàìæòàéãààð 1949 îíä Óëààíáààòàð-
Íàóøêèéí òºìºð çàìûã òàâüæ óëìààð Ǻâëºëò, Ìîíãîë, Õÿòàä ãóðâàí
òàëûí õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð 1956 îíä Ìîíãîëûí ºìíºä õèë õ¿ðòýë óóë
çàìûí ¿ðãýëæëýëèéã òàâüæ àøèãëàëòàä îðóóëæýý. Óëààíáààòàðûí òºìºð
çàì ÇÕÓ áîëîí Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóäòàé ìàíàé îðíû õàðèëöààã
õºãæ¿¿ëýõýä ¿ëýìæ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíû àäèë Ìîíãîëûí íóòãààð íýâò
ãàðñàí òºìºð çàì Åâðîï, Àçèéí ñîöèàëèñò îðíóóäûã õîëáîñîí õàìãèéí äºò
çàì áîëñîí áèëýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õóäàëäàà 1949 îíîîñ óäààí õóãàöààíû
õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàõ áîëîâ. Õî¸ð îðíû õîîðîíäûí áàðàà
ã¿éëãýý 1960 îíä 1946 îíûõîîñ õî¸ð äàõèí íýìýãäæýý.
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÇÕÓ-ûí óäààí õóãàöààíû çýýë
èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Òóñ îðíû íèéò õºðºí㺠îðóóëàëòàä çºâëºëòèéí
çýýë 1958-1960 îíä 31,2%, 1961-1965 îíä 47%-èéã ýçýëæ áàéâ1. Ýíý
õóãàöààíä ÇÕÓ-ûí çýýë òóñëàìæòàéãààð õ¿íñíèé ôàáðèê, ãóðèëûí
êîìáèíàò, òýýðì¿¿ä, àòðûí ñàíãèéí àæ àõóéíóóä, Óëààíáààòàð, Äàðõàí,
×îéáàëñàíä öàõèëãààí ñòàíöûí ºðãºòãºë áà øèíý ÄÖÑ, Øàðûí ãîëûí
í¿¿ðñíèé óóðõàé, íèéñëýë áà áóñàä õîòîä îðîí ñóóö, íèéãýì àõóéí îëîí
áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîñãîæýý.
ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä 1953 îíä Ìîíãîëûí
èðãýäèéã Ǻâëºëòèéí äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðãàõ òóõàé, /çàðäëûí 50%-èéã
Ǻâëºëòèéí òàë ãàðãàæ/ 1956 îíä ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé
õýëýëöýýð¿¿äèéã áàéãóóëæýý. Òàâü, æàðààä îíû çààã äýýð ÇÕÓ á¿õ
çàðäëûí 50%-èéã äààæ òîíîãëîñîí àðüñ ºí㺠áà ñ¿ðüåýãèéí ¿çëýã
ýì÷èëãýýíèé ýêñïåäèö¿¿äèéã Ìîíãîëä àæèëëóóëñàí áàéíà.
1966 îíû I ñàðä ÁÍÌÀÓ-ä Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãûí íýãä¿ãýýð õ¿í
Ë.È. Áðåæíåâ àëáàí ¸ñíû íºõºðñºã àéë÷ëàë õèéñýí ÿâäàë Ǻâëºëò-
Ìîíãîëûí õàðèëöààíä óðüä õîæèä òîõèîëäîîã¿é ¿éë ÿâäàë áîëîâ.
Àéë÷ëàëûí ¿åýð ãàðûí ¿ñýã çóðñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààíû áîëîí õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýý øèíý íºõöºëä õî¸ð
óëñûí á¿õ òàëûí õàðèëöààã áàÿæóóëàí öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ çàð÷èì,
÷èãëýëèéã òóñãàæýý. Ãýðýýíä õî¸ð òàëûí õàðèëöààã ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, íºõºð
¸ñîîð õàðèëöàí òóñëàõ, àëü àëèíäàà àøèãòàé áàéõ çàð÷ìûí äàãóó ýäèéí
çàñàã, øèíæëýõ óõààí -òåõíèêèéí õàìòûí ¿éë àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëýõ, ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí õàìòûí
1
Å.Ï. Áàâðèí, Ñ.Ñ. Àëàáÿí. Îò ýêîíîìè÷åñêîãî ñîòðóäíè÷åñòâà ê ñîöèàëèñòè÷åñêîé
èíòåãðàöèè. Ì., 1982. Ñòð-37.

244
àæèëëàãààíû õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ, õî¸ð îðíû áàòëàí õàìãààëàõ
õ¿÷èí ÷àäëûã õàíãàõ, àþóëã¿é áàéäàë, òóñãààð òîãòíîë, ãàçàð íóòãèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð á¿õ àðãà õýìæýý, ò¿¿íèé äîòîð öýðãèéí
òàëûí àðãà õýìæýý õàìòðàí àâàõ, îëîí óëñûí ÷óõàë àñóóäëààð çºâëºí
õýëýëöýæ õàìòðàí àæèëëàõààð çààæýý1.
Òóñ îðíû ºìíºä õºðøèä àðäûí õóâüñãàë ÿëæ, ÁÍÕÀÓ-ûã
òóíõàãëàìàãö ò¿¿íèéã àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷ äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîñîí îðíû íýã áîë ÁÍÌÀÓ áàéëàà. Õÿòàäûí àðäûí çàñãèéí ãàçðûí
ç¿ãýýñ 1950 îíû II ñàðä ÇÕÓ-ûí çàñãèéí ãàçàðòàé ñîëèëöñîí íîò áè÷èãò
ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîë íü 1945 îíû ñàíàë õóðààëò áà ÁÍÕÀÓ-ààñ
ò¿¿íòýé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñíû ä¿íä á¿ðýí õàíãàãäñàí ãýæ
áàòàëæýý. ÁÍÌÀÓ,ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíä 1952 îíä ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýð, 1960 îíä íºõºðëºë, õàìòûí
àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý áàéãóóëæýý. Òýäãýýðò áèå áèåñèéí á¿ðýí ýðõò
òóñãààð òîãòíîñîí, ýðõ òýãø áàéäëûã õ¿íäýòãýõ, õàðèëöàí àøèãòàé áàéõ,
äîòîîä õýðýãò ¿ë îðîëöîõ çàð÷èì äýýð ñàéí õºðøèéí õàðèëöààã òîãòîîõîîð
çààñàí þì.
1962 îíä Ìîíãîë-Õÿòàäûí õèëèéí ãýðýý áàéãóóëæ Èíãýí óñíààñ
Àëòàéí Òàâàí áîãä õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí õî¸ð óëñûí íóòàã äýâñãýðèéí
çààãèéã òîäîòãîí òîãòîîâ.
Õî¸ð îðíû õîîðîíäûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöàà
ò¿ðãýí õºãæèæ áàéâ. ÁÍÕÀÓ-ààñ Ìîíãîëûí ¿éëäâýðëýë, áàðèëãûí àæèëä
ýäèéí çàñàã, òåõíèêèéí òàëààð áîëîí àæèëëàõ õ¿÷íýýð òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýâ.
Ýíý íü îðîí ñóóöíû çýðýã áàðèëãà áàðèõ, áàðèëãûí ìàòåðèàë ¿éëäâýðëýõ,
çàñìàë çàì, ã¿¿ð òàâèõ, óñæóóëàõ ñèñòåì, õºíãºí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã
áàðüæ áàéãóóëàõàä çîðèóëàãäàæ áàéâ.
Õÿòàäàä “ñî¸ëûí õóâüñãàë” äýãäñýí æàðààä îíû ñ¿¿ë÷èéí õàãàñààñ
Õÿòàä, Ìîíãîëûí õàðèëöàà ýðñ ìóóäñàí þì. Ýíý íü Õÿòàäûí òýð ¿åèéí ýðõ
áàðèã÷èä êîììóíèñò õºäºë㺺í, ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí äîòîð ¿¿ñãýñýí ¿çýë
ñàíààíû çºðºë人íèéã óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëñíýýñ áîëñîí
þì. Òýä òóõàéëáàë, ìàíàé îðíû äîòî𠺺ðèéí ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéã
äýëãýð¿¿ëýõ, Ìîíãîëûí äèïëîìàò òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ýñðý㠺人í
õàòãàëãà õèéõýýñ àâààä òóñ óëñûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàâ÷èí áîîõ, óëñ
òºðèéí òàëààð äàðàìòëàõ çýðãýýð óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû íààä çàõûí
õýì õýìæýýã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷èõ ÿâóóëãà çîõèîæ áàéâ.
Õÿòàäûí ç¿ãýýñ Ìîíãîë, Õÿòàäûí õèëèéí äàãóó èõ õýìæýýíèé öýðýã,
áàéëäààíû çýâñýã, òåõíèêèéã Ẻãíºð¿¿ëýí òóñ îðíû àþóëã¿é áàéäàëä èëò
çàíàëõèéëýõ ÿâóóëãà ¿éëäýæ ýõýëñýí íºõöºëä Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãàà, õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé ãýðýýíèé ¿íäñýí
äýýð çºâëºëòèéí öýðãèéí àíãèóäûã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí õ¿ñýëòýýð òóñ
îðîíä èð¿¿ëýí áàéðëóóëàõàä õ¿ðñýí áàéíà.
Õî¸ð îðíû õàðèëöàà ìóóäààä áàéñàí ¿åä ÷ ãýñýí ìîíãîëûí òàë
õÿòàäûí ç¿ãýýñ õèéñýýð áàéñàí äàéðàëò, øàõàëò, ºäººí õàòãàëãàä
òýâ÷ýýðòýé õàíäàæ ìîíãîë, õÿòàäûí àðä ò¿ìíèé àøèã ñîíèðõëûí ¿¿äíýýñ
óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààã õýâèéí áîëãîõûã õè÷ýýæ áàéâ.
Îëîí óëñûí õàðèëöààíû òàâöàí äýýð ÁÍÌÀÓ ãàðàõ íýã çàì íü
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëæ áàéñàí Åâðîï, Àçèéí îðíóóäòàé
õàðèëöàà òîãòîîñîí ÿâäàë áàéëàà.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààíû áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë. II áîòü. òàë-74.

245
 1960 îíîîñ ýäãýýð îðîíòîé ÁÍÌÀÓ-ûí õàðèëöàà, íºõºðëºë, õàìòûí
àæèëëàãààíû òóõàé ãýðýý, ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí áîëîí
ñî¸ëûí òàëàð õàìòðàí àæèëëàõ òóõàé õýëýëöýýðèéí ¿íäñýí äýýð ºðãºæèí
õºãæñºí áàéíà.
Àçèéí ñîöèàëèñò îðíû õóâüä ÁÍÌÀÓ õóâààãäìàë íºõöºëä ¿íäýñíèé
òóñãààð òîãòíîë, íèéãìèéí äýâøëèéí çàìûã ñîíãîñîí ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÀÂÓ-òàé
íàéðñàã äîòíî õàðèëöààòàé áàéæ òýäãýýðèéí àðä ò¿ìíèé õ¿íä áýðõ
òýìöýëä ñàíàà ñýòãýëèéí áîëîí, ýä ìàòåðèàëûí õýð ÷èíýýíèé òóñëàìæ
¿ç¿¿ëæ áàéâ.
1962 îíä ÁÍÌÀÓ ÝÇÕÒÇ-ä ýëñýí îðñîí íü òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ øààðäëàãààñ óðãàí ãàðñàí þì. Òóñ áàéãóóëëàãà
Ìîíãîëûí õóâüä õàìòûí àæèëëàãààíû äàâóóòàé íºõöëèéã áèé áîëãîñîí
þì. Ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí èíòåãðàöèéí ïðîãðàììä ÝÇÕÒÇ-èéí
ñîíèðõîã÷ îðíóóä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ºâºðìºö áàéäàë, áàéãàëèéí
íºõöëèéã õàðãàëçàí óëñ àðäûí àæ àõóéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò
èíòåãðàöèä îðîëöîõ áîëîìæèéã ºðãºòãºõºä ÷èãëýãäñýí òóñãàé àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã ÁÍÌÀÓ-òàé òîõèðîëöñîíîîð õî¸ð áîëîí îëîí òàëûí
õýìæýýíä áîëîâñðóóëàõààð çààæýý. Ãèø¿¿í îðíóóä òèéì àðãà õýìæýýã àæ
¿éëäâýðèéí áîëîí áóñàä ñàëáàðò áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õàìòðàí áàðüæ
àøèãëàõ, õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîõ, ìîíãîëûí áàðààíä ãàäààä õóäàëäààíû
óðàìøëûí ¿íý õýðýãëýõ, ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä òóñëàõ,
áóöàëòã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çýðýã õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ.
Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóä 1950-èàä îíû õî¸ðäóãààð õàãàñààñ
Ìîíãîëä ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿, òåõíèê, òåõíîëîãèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí íü
ìàíàé îðíû àæ ¿éëäâýð, ÿëàíãóÿà ìàë àæ àõóéí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í
áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ.
Òóõàéëáàë, áîä, áîãèéí àðüñ øèð áîëîâñðóóëàõ, ò¿¿ãýýð ãóòàë, ñàâõèí
áîëîí íýõèé õóâöàñ ýäëýë, ìºí õèâñ ¿éëäâýðëýõýä ×åõîñëîâàê, Áîëãàð,
àðä÷èëñàí Ãåðìàí, îð÷èí ¿åèéí ìàõ, êîíñåðâûí ¿éëäâýð, áèîêîìáèíàò
áàéãóóëàõàä Ãåðìàí, Áîëãàð, Óíãàðûí òóñëàìæ çîðèóëàãäñàí þì. ̺í
×åõîñëîâàê, Ïîëüøèéí òåõíèê ýäèéí çàñãèéí äýìæëýãòýéãýýð öåìåíò,
õºíãºí áåòîí, öàãààí òîîñãîíû çýðýã áàðèëãûí øèíý ìàòåðèàë
¿éëäâýðëýëèéí ñóóðü òàâèãäæýý.
ĺðâºí ã¿ðíèé äýýä õýìæýýíèé Æåíåâèéí çºâëºãººíèé äàðàà
äýëõèéí óëñ ò¿ìíýýñ ͯÁ-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ºðãºòãºõ, ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõýä
àëàã÷ëàí ÿëãàâàðëàõûã çîãñîîõ øààðäëàãà õ¿÷òýé áîëîâ. 1955 îíû XII ñàðä
ºðãºäºë ºãñºí á¿õ óëñûã / ýíý ¿åä òèéì óëñ 18 áîëîîä áàéâ. / íýãýí çýðýã
ýëñ¿¿ëýõ òóõàé Øâåä çýðýã 28 îðíû ñàíàëûã ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåé
äýìæñýí þì. Ãýòýë ò¿¿íèé çºâëºìæèéã Àþóëã¿éí Ǻâëºëººð õýëýëöýõýä
×àí Êàéøè-ãèéí òºëººëºã÷ ÁÍÌÀÓ-ä õîðèã òàâüæ, çºâëºëòèéí òºëººëºã÷
ßïîíä çºâëºìæ ºãºõººñ òàòãàëçñàí ó÷èð áóñàä 16 óëñûã ͯÁ-ûí ãèø¿¿íýýð
áàòàëæýý. 1960 îí ãàðòàë Ìîíãîëûã ͯÁ-ä àâàõ òàëààð Àþóëã¿éí Ǻâëºë
äàõèí õýëýëöýæ áàéñàí áîëîâ÷ ààíàé ë ×àí Êàéøè-ãèéí áîëîí ò¿¿íèéã
èâýýí äýìæèã÷ ºðíºäèéí çàðèì óëñûí òºëººëºã÷èä ñààòóóëñààð áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ, ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû ýðõèéã
õºñºðä¿¿ëýã÷äèéí ÿâóóëãàä äóðã¿éöýõ ÿâäàë äýëõèéí îëîí îðîíä ºðíºæýý.
̺í ͯÁ-ûí ¿ð á¿òýýëò ¿éë àæèëëàãààã ñààòóóëæ áàéñàí ×àí Êàéøèéíõíûã
òóñ áàéãóóëëàãààñ õººõ, ÁÍÕÀÓ-ûã õóóëü ¸ñíûõ íü áàéð ñóóðèéã ýçë¿¿ëýõ
øààðäëàãà òàâüæ áàéëàà.

246
 1961 îíû X ñàðûí 25-íä Àþóëã¿éí Ǻâëºëººð Ìîíãîë, Ìàâðèòàíè
õî¸ð óëñûã ͯÁ-ä íýãýí çýðýã àâàõ òóõàé õýëýëöýõýä ÁÍÌÀÓ-ûã
ýëñ¿¿ëýõèéã çºâëºìæ áîëãîñîí òîãòîîëûí òºñëèéã ÇÕÓ, Àíãëè, Ôðàíö,
Öåéëîí, ×èëè, Íýãäñýí Àðàá, Ýêâàäîð, Ëèáåðè, Òóðê óëñ äýìæèæ ÀÍÓ
ò¿äãýëçñýí áºãººä ×àí Êàéøèéí ýòãýýä òàíõèìààñ ãàð÷ ñàíàë õóðààëòàä
îðîëöñîíã¿é. ¯¿íä, ͯÁ-ä øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõýä õîðèã ñààä òàâèõûã
ýñýðã¿¿öñýí òóõàéëáàë, ×àí Êàéøèéíõýí òèéì àðãà õýðýãëýâýë ͯÁ-ààñ
õººõººð äàðàìò ¿ç¿¿ëñýí Àçè, Àôðèêèéí øèíý óëñóóä, ò¿¿íèé äîòîð óðüä
Ôðàíöûí êîëîíè áàéñàí Çààíû ÿñàí ýðýã, Äýýä Âîëüò, Ãàáîí, Äàãóìåè
çýðýã 11 óëñ (Áðàçèëèéí 11)-ûí ¿éë àæèëëàãàà çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëñýí
áîëíî. Ñîöèàëèñò 11 óëñ, ìºí Àôãàíèñòàí, Áèðì, Ãàíà, Ãâèíåé, Ýíýòõýã,
Èíäîíåç, Èðàê, Êàìáîæ, Ìàëè, Áàëáà, Åãèïåò, Öåéëîí çýðýã á¿ãä 23 îðíû
òºëººëºã÷äèéí õàìòðàí îðóóëñàí òîãòîîëûí òºñëèéã Åðºíõèé Àññàìáëåéí
XXYI ÷óóëãàí õýëýëöýí 1961 îíû X ñàðûí 27-íä ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ûí
ãèø¿¿íýýð áàòàëñàí áàéíà.
Àíõ ºðãºäºë ºãñíººñ õîéø 15 æèëèéí òóðøèä ͯÁ-ä ìàíàé óëñûí
ýëñýí îðîõ ÿâäàë ÿàãààä õîéøëîãäîæ, ÷óõàì þó ñààä áîëæ áàéâ?
Ìîíãîëûí òºð-ýðõèéí òóñãààð òîãòíîñîí áàéäàë ýðãýëçýýòýé áàéâ óó? ãýâýë
áîäèò áàéäàë òèéì áèøèéã íîòîëæ áàéâ. Àëèâàà òóñãààð òîãòíîñîí óëñ
òîäîðõîé íóòàã äýâñãýðòýé, áàéíãûí îðøèí ñóóã÷ õ¿í àìòàé, ò¿¿ãýýð
ñîíãîãäñîí áºãººä íóòàã äýâñãýð äýýðýý õóóëü ¸ñûã õýðýãæ¿¿ëäýã çàñãèéí
ãàçàðòàé áàéõ ¸ñòîé áºãººä, îëîí óëñûí ýðõèéí ýòãýýäèéí ýäãýýð á¿õ øèíæ
÷àíàð ÁÍÌÀÓ-ä öºì áàéñàí þì. Ãàäààä óëñ òºðèéí õ¿íä íºõöºëä òóñ óëñ
îëîí æèë îðøèí òîãòíîæ, ¿íäýñíèé áîëîí íèéãìèéí äýâøëèéí çàìààð
õºãæèæ èðñýí íü ò¿¿íèé áàò òîãòâîðòîé, àìüäðàõ ÷àäâàðòàéã ãýð÷èëæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ ãàäààä îðíóóäòàé õàðèëöàõ ýðìýëçýë ÷àäâàðààð ÷ äóòàæ
áàéñàíã¿é. Íèéãýì, óëñ òºðèéí áàéãóóëëûí ÿëãàâðûã ¿ë õàðãàëçàí áóñàä
óëñòàé õàðèëöàà òîãòîîõûí òºëºº ÷àðìàéëò òàâüæ, ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àðãà òóðøëàãà õóðèìòëàãäñààð áàéâ. Äàéíû äàðààõàí õî¸ð õºðø óëñòàéãàà
äèïëîìàò õàðèëöààòàé áàéñàí áîë 15 æèëèéí äàðàà Àçè, Åâðîïûí 20
ãàðóé îðîíòîé, ò¿¿íèé äîòîð Àçèéí òîì ã¿ðýí Ýíýòõýã, Áèðì, Èíäîíåçòýé
òèéì õàðèëöààòàé áîëîîä áàéëàà. ×óõàìäàà ãàäààä õàðèëöààãàà öààøèä
ºðãºòãºõ, ͯÁ-ûí õ¿ðýýíä áóñàä óëñ îðîíòîé õàìòûí àæèëëàãààãàà
õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº òóñ áàéãóóëëàãàä ãèø¿¿íýýð ýëñýõèéã çîðüñîí áèëýý.
ͯÁ-ûí ãèø¿¿íä Ìîíãîëûã óäòàë àâàõã¿é áàéñàí ¿íýí øàëòãààí
äîîðõè ç¿éë¿¿äýä îðøèæ áàéâ. ¯¿íä:
1. ͯÁ-ä çîíõèëîã÷ ã¿ðí¿¿äèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà íü òóñ
áàéãóóëëàãûã àíõ áàéãóóëàõàä òóíõàãëàñàí ãîë çàð÷èì, ýíõ òàéâíûã
ýðõýìëýã÷ àëèâàà óëñûí ºìíº ò¿¿íèé ¿¿ä õààëãûã íýýëòòýé áàéëãàõ
çàð÷èìòàé çºð÷èëäºæ èðæýý. Õ¿éòýí äàéíû íºõöºëä ͯÁ-ûí ¿éë
àæèëëàãààíä òýäãýýð ã¿ðí¿¿äèéí ñºðãºë人í äàâàìãàéëæ áàéñíààñ
øèíý ãèø¿¿í ýëñ¿¿ëýõ àñóóäëûí íèéòëýã çàð÷èì àëäàãäàõ áóþó øóóä
ìóõàðäàëä îðæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí
àíõäóãààð áà àðàâäóãààð ÷óóëãàíû ¿åýð ÁÍÌÀÓ-ûã ãèø¿¿íýýð ýëñ¿¿ëýí
àâàõ ÿâäàë òèéì ñºðãºë人íèé çîëèîñ áîëñîí áàéíà.
2. ÁÍÌÀÓ-ûã ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñýõýä Àþóëã¿éí Ǻâëºëèéí áàéíãûí
ãèø¿¿í áàéñàí Ãîìèíäàíû òºëººëºã÷èä 1947 îíîîñ ýõëýí õîðèã òàâèõ
çàìààð øóóä ñààòóóëæ áàéëàà. Òýä ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîëûã
õ¿ëýýí çºâøººðñíººñºº íÿöàæ, òóñ îðíûã Õÿòàäûí õýñýã ãýæ ¿çäýã
ÿâóóðã¿é áàéð ñóóðèíäàà áóöàæ îðîîä, Ìîíãîëûí ýñðýã ã¿òãýëãèéí

247
 êàìïàíè äýãäýýõ çýðýã á¿õèé ë àðãûã õýðýãëýñýí þì. Èéì ó÷ðààñ ͯÁ-ä
ÁÍÌÀÓ-ûã àâáàë Ìîíãîëûí ýñðýã õàíäñàí ×àí êàéøèéíõíû ÿâóóëãûí
õóóëü áóñûã òóñ áàéãóóëëàãà õ¿ëýýí çºâøººðñºí õýðýã áîëíî ãýæ òýä
áîëîí òýäíèéã èâýýí òýòãýã÷èä ¿çýæ áàéâ.
3. ͯÁ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä áàãà, áóóðàé óëñ ¿íäýñòíèé ýðõèéã äóòóó
¿íýëýõ áàéäàë íýëýýä óäààí ¿ðãýëæèëñýýð áàéâ. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
îíîë, ïðàêòèê ÷ óðüäûí êîëîíè, õàðààò îðíûã èõ ã¿ðí¿¿ä õ¿ëýýí
çºâøººðºõ áóþó “ãýãýýð¿¿ëýí óäèðäàõ” çàìààð îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
ýòãýýä áîëãîäîã õýìýýõ õóó÷èí áàðèìòëàë àìü áºõòýé áàéâ. 1960 îíä
ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí XV ÷óóëãàí “Êîëîíèéí îðíóóä áà àðä
ò¿ìýíä òóñãààð òîãòíîë îëãîõ òóõàé” òóíõàãëàëûã áàòàëñíààð øèíý
òóòàì òóñãààð òîãòíîñîí óëñ îðíû íºëºº ýðñ ºñºæ, òýäíèé ¿¿ðýã íºëºº
íü ºíäºðæñºí ÿâäàë Ìîíãîë Àðä Óëñûí ýðìýëçëèéã øóäàðãààð
øèéäâýðëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëñýí þì.
Ìàíàé àðäûí òºð ͯÁ-ûí ä¿ðìèéí çîðèëò, çàð÷ìûã çºâøººðºí
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº èäýâõòýé òýìöýã÷ îëîí óëñûí õàðèëöààíû ÷àäâàð
òºãñ ñóáúåêò ìºíèéã òóñ áàéãóóëëàãàä ýëñýí îðñîí öàãààñ õàðóóëàâ. Á¿õ
íèéòèéí ýíõ òàéâàí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº ͯÁ-ûí ¿éë
àæèëëàãààòàé ÁÍÌÀÓ õ¿÷ ÷àðìàéëòàà íýãòãýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 1960-
ààä îíä Ýíýòõýã-Õÿòàäûí õîéãò ¿ðãýëæèëñýí äàéíûã çîãñîîõ, Æåíåâèéí
õýëýëöýýðèéã íàðèéí ÷àíä ñàõèõ ¿íäñýí äýýð ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòãèéí óëñ
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéã õàíãàõ, Àðàá-Èçðàèëèéí çýâñýãò
ìºðãºë人íèéã òºãñãºë áîëãîõ, Àðàáûí ýçëýãäñýí íóòãààñ Èçðàèëèéí
öýðãèéã ãàðãàõ Ïàëåñòèíû àðàá÷óóäûí õóóëü ¸ñíû ýðõèéã õàíãàõàä
÷èãëýñýí áàéð ñóóðü óëñûí èõ õóðàë, çàñãèéí ãàçðûí óäàà äàðààãèéí
ìýäýãäýë, ͯÁ äàõü Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí õýëñýí ¿ãýíä òóñãàëàà
îëæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ Àçèä õàìòûí àþóëã¿é áàéäàë òîãòîîõ àñóóäàëä
îíöãîé à÷ õîëáîãäîë ºã÷ ýíý òàëààðõè ÇÕÓ, Ýíýòõýã çýðýã îðíû ñàíàëûã
äýìæèõèéí õàìò ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîäîðõîé ñàíàà÷èëãà
ãàðãàæ áàéâ.
ÁÍÌÀÓ çýâñýãëýëèéã õîðèãëîí óñòãàõ àñóóäëûã ͯÁ-ä
õýëýëö¿¿ëýõýýð ñàíàà÷ëàã÷äûí íýã áàéëàà. Òóñ óëñ öºìèéí çýâñãèéí
òóðøèëòûã õîðèãëîõ, ò¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýõã¿é áàéõ, õèìè,
áàêòåðèîëîãèéí çýâñãèéã äàéíä õýðýãëýõèéã öààçëàí õîðèãëîõ òàëààð
áàéãóóëñàí îëîí óëñûí ãýðýý êîíâåíöóóäàä àíõíû ýãíýýíä íýãäýí îðæ
áàéâ. 1969 îíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã Æåíåâ äàõü çýâñýã õóðààõ
õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëñàí áàéíà.
Êîëîíèéí òîãòîëöîîíû ýñðýã òýìöýëä ò¿¿õýí ýðãýëò ãàðñàí ¿åä ͯÁ-
ä ýëññýí Ìîíãîë óëñ õ¿í òºðºëõòíèé õºãæèëä íîöòîé ñààä ó÷ðóóëñàí
ýíýõ¿¿ õèëýíöýò ¿çýãäýë, ò¿¿íèé àëèâàà õýëáýð, èëðýëèéã àðèëãàõûí
òºëºº áàãàã¿é ÷àðìàéëò òàâüæ áàéëàà. ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí
÷óóëãàí áîëîí áóñàä õóðàëäààíóóä äýýð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä
êîëîíèéí îðîí, àðä ò¿ìýíä òóñãààð òîãòíîë îëãîõ òóõàé òóíõàãëàëûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ò¿ðãýòãýõ, ýçýãíýã÷ ã¿ðí¿¿äèéí öýðãèéí ò¿ðýìãèéëýë
ºíãºëçëèéã çîãñîîõ, òýäãýýðèéí çýâñýãò õ¿÷íèéã áóñäûí íóòàã äýâñãýðýýñ
ãàðãàõ, øèíý òóëãàð óëñóóäûí ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëûã
áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ñàíàë çºâëºìæ¿¿äèéã äýâø¿¿ëæ áàéâ. ÁÍÌÀÓ
ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áîëîí á¿ñ íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ áàéâ. 1965 îíä Óëààíáààòàð õîòîä
“Íèéãìèéí àìüäðàëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ðîëü” ñýäâýýð Àçè, Àëñ Äîðíîäûí

248
 îðíóóäûí ñåìèíàð, 1967 îíä äýëõèéí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí
ç¿¿í ºìíºä Àçèéí á¿ñèéí õîðîîíû ÷óóëãàíûã çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà.
Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä 1967, 1968 îíä ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí
XXII, XXIII ÷óóëãàíû êîëîíèéí àñóóäàë ýðõýëñýí õîðîîíû èëòãýã÷,
îðëîã÷ äàðãààð, 1969 îíä Åðºíõèé Àññàìáëåéí XXIV ÷óóëãàíû îðëîã÷
äàðãààð, ñîíãîãäîæ áàéâ. 1968 îíä ÁÍÌÀÓ äýëõèéí ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ãóðâàí æèëèéí
õóãàöààãààð ñîíãîãäñîí áàéíà.
ªðíºäèéí óëñ ã¿ðýí ÁÍÌÀÓ-òàé äèïëîìàò àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà
òîãòîîõ ÿâäàë òóñ îðíûã ͯÁ-ä ãèø¿¿íýýð ýëñýí îðñíû äàðàà ýõýëæýý.
Ìîíãîë óëñ 1963 îíä Èõ Áðèòàíè, Àâñòðè, Ôèíëÿíäòàé, 1964 îíä
Øâåéöàð, Øâåäòýé, 1965 îíä Ôðàíöòàé, 1967 îíä Ãðåêòýé, 1968 îíä
Íîðâåãè, Äàíèòàé, 1969 îíä Òóðêòýé òóñãààð òîãòíîëîî õàðèëöàí õ¿ëýýí
çºâøººð÷, äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîâ. ¯¿íèé õàìò ºðíºäèéí îðíóóäòàé
áàðàà òàâààð ñîëèëöîõ, æóóë÷èí èð¿¿ëýõ, ñî¸ëûí òàëààð õàðèëöàõ
ÿâäàë õºãæèæ ýõýëñýí áàéíà.
Ìîíãîë, ßïîíû õîîðîíä àëáàí ¸ñíû õàðèëöàà òîãòîîõûã õî¸ð òàëûí
àëü àëèí íü ñîíèðõîæ áàéñàí áºãººä ÁÍÌÀÓ-ûí çàñãèéí ãàçàð ýíý
òàëààð áàéð ñóóðèà íýã áèø óäàà èëýðõèéëæ áàéâ. Ãýâ÷ òóñ îðíû õî¸ð
õºðø ßïîíòîé õàðèëöààãàà õýâèéí áîëãîîã¿é áàéñíààñ áîëãîîìæëîí
ñýðýìæëýõ ÿâäàë çîíõèëæ äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõûã òàíäàõ
áàéäàëòàé áàéëàà.
ªðíºäèéí ã¿ðí¿¿äèéí äîòðîîñ ÀÍÓ-òàé ÁÍÌÀÓ àëáàí ¸ñíû
õàðèëöàà òîãòîîõ ÿâäàë õàìãèéí èõ óäààøèðñàí íü àëü àëü òàëûí áà
õºíäëºíãèéí áàéð ñóóðüòàé õîëáîãäñîí øàëòãààíòàé áàéâ. 1961 îíä
ÁÍÌÀÓ, ÀÍÓ-ûí õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé õýëýëöýý
õî¸ð çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ýõýëæ ìîíãîëûí òàë óã àñóóäàëä íààøòàé
õàíäñàí áîëîâ÷ ÀÍÓ-ûí òàë îëîí óëñûí íºõöºë áàéäàë áýðõøýýëòýé
áàéíà ãýæ õýëýëöýýã çîãñîîæýý. 1961 îíû YIII ñàðûí 11-íä ÀÍÓ-ûí
òºðèéí äåïàðòàìåíòûí íèéòýëñýí ìýäýãäýëä “Ãàäààä Ìîíãîëòîé
äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîõ òóõàé àñóóäëûã öààøèä àâ÷ ¿çýõ òóõàé
àñóóäëûã õîéøëóóëàõûã ÀÍÓ-ûí ýðõýì äýýä ýðõ àøèã øààðäàæ áàéíà”
ãýñíèé öààíà Òàéâàíèé ýðõ áàðèã÷äûí øàõàëò îðøèæ áàéâ. 1960-ààä
îíû ñ¿¿ë÷ýýð ÀÍÓ-ûí àëáàíû çàðèì õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëòîé äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîõ àñóóäëûã ñýäýæ áàéñàí áîëîâ÷ Âüåòíàìûí äàéíû
óëìààñ ìîíãîëûí òàë õºíäëºíãèéí ýòãýýäèéí çºâëºñíººð ò¿¿íèéã
õ¿ëýýí àâàõûã ò¿äãýëçñýýð áàéâ.

§ 2. Óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ºðíºë, õºãæèë.

Òîòàëèòàðèçìààñ àâòîðèòàð äýãëýìä øèëæñýí íü

Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí àìüäðàë, “Ñýõýýòíèé
òººðºãäºë ãýã÷”. Íýã íü äàÿàð Ìîíãîëûí, íºãºº íü äýëõèé äàõèíû
õýìæýýíèé ãýãäýí òàõèí ø¿òýãäýæ áàéñàí õî¸ð "ãàðàìãàé æîëîîäîã÷”
Õ.×îéáàëñàí, È. Ñòàëèí íàð õàí õîðâîîãîîñ õàëüñàí íü òýðòýé, òýðã¿é
õºäºë㺺íä îðæ ýõýëñýí ìîíãîëûí íèéãýì-óëñ òºðèéí àìüäðàëûí ºðíºë
õºãæèëä íºëººëºõã¿é áàéæ ÷àäààã¿é þì. 1953 îíû äóíäóóð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî "Õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷ìûã áýõæ¿¿ëýõ
òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ, íàì, óëñûí á¿õèé ë àæèëä õàìòûí óäèðäëàãûã
ã¿íçãèé íýâòð¿¿ëýõ, àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëýõ òóõàé çààæýý. "¯íýí" ñîíèí,

249
"Ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷" ñýòã¿¿ë çýðýãò àðä÷èëàë, õàìòûí óäèðäëàãûí òóõàé
ºã¿¿ëýë íèéòëýãäýõ áîëîâ. ¯¿íèé õàìò ýðõ áàðèã÷ íàì, àðäûí òºðººñ òóñ
îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ÿâäàë øóóä ïðàêòèê, çîðèëò áîëëîî õýìýýí
¿çýæ, óã àñóóäëûã íàìûí ýýëæèò èõ õóðëààð äýâø¿¿ëýí òàâèõààð áýëòãýæ
ýõëýâ.
1954 îíû XI ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðàë "Ìàíàé
õóâüñãàëûí íèéò àðä÷èëñàí çîðèëòûã 1940 îíû ¿åä ¿íäñýíä íü
øèéäâýðëýñýí þì. Ìàíàé îðîí áàðàãöààëàõàä, òýð ¿åýñ ýõëýí ñîöèàëèñò
õºãæëèéíõºº øàòàíä îðæ, ôåîäàëûã ýñýðã¿¿öñýí õóâüñãàë ñîöèàëèñò
õóâüñãàë áîëîí øèëæèæ ýõýëñýí þì. Ìàíàé îðîí, õóâüñãàëûí õºãæëèéí
ñîöèàëèñò øèíý øàòàíä îðìîãö, ñîöèàëèçìûã äýëãýðýíã¿é áàéãóóëàõ ýä
ìàòåðèàëûí áà ñî¸ëûí óðüä÷èëñàí íºõöëèéã õàíãàõûí òóëä èõýýõýí öàã
øààðäàãäàõ þì. Ìàíàé íàì ýäãýýð ýä ìàòåðèàëûí áà ñî¸ëûí óðüä÷èëñàí
íºõöëèéã áèé áîëãîõûí òóë àæèëëàæ èðñýí, àæèëëàñààð ÷ áàéíà"1 ãýæ
çààæýý. Èíãýæ ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûã øóóä ïðàêòèê çîðèëò áîëãîí íàìûí
èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëýõ áîëñîí íü ãàäààä, äîòîîä çîõèõ øàëòãààíòàé áàéñàí
þì. Ãàäààä øàëòãààí íü ÇÕÓ-ûí íºëºº, äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåì
á¿ðýëäýí òîãòñîíòîé õîëáîîòîé áàéâ. Äîòîîä øàëòãààí íü øèíý Ìîíãîëûí
àíõíû ýðäýìòýä (Í.Æàãâàðàë, Ä.Òºìºð-Î÷èð, Ë.Öýíä ã.ì.) òºðºí ãàð÷,
Ìîíãîë îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàë áîëîâñðóóëàí
íàì, òºðèéí áîäëîãîä òóñãàæ ýõýëñýíòýé þóíû ºìíº õîëáîãäîíî. Òóõàéí
¿åä "ñîöèàëèçìûã äýëãýðýíã¿é áàéãóóëàõ " õýìýýõ îéëãîëòûã õóâèéí ºì÷èéã
óñòãàæ, íèéãìèéí ºì÷èéí ¿íýìëýõ¿éí íî¸ðõëûã òîãòîîõ ÿâäàë ãýæ ¿çýæ
áàéñàí ó÷ðààñ àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã õîðøîîëîõ íü õîéøëóóëøã¿é
çîðèëò õýìýýí òóñ èõ õóðàë ¿çæýý.
Íàìûí XII èõ õóðëààñ õîéø á¿õ ¿éë ÿâäàë "ñîöèàëèçìûã äýëãýðýíã¿é
áàéãóóëàõ" óðèàí äîð ºðíºæ, ÇÕÓ, áóñàä ñîöèàëèñò îðíû íèéãýì-ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí õàðèëöààíû õºãæëèéí ýåðýã, ñºðºã òóðøëàãûã Ìîíãîë
îðíû ºâºðìºö íºõöºë áàéäëûã òºäèéëºí õàðãàëçàõã¿éãýýð äîãìàòèêààð
õóóëáàðëàí, ÿàð÷ äààð÷, õàãàñ äóòóó õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Õàðèí
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí àìüäðàë, ÿëàíãóÿà íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñûã
òîãòîîõ ÷èãëýëýýð áàñ ÷ ÷àìëàõààðã¿é çàðèì àõèö ãàð÷ áàéñàí þì. Òèéì
÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîë 1954 îíä "Ïîðò-Àðòóðûí õýðýã" ãýã÷èéã íàðèéâ÷ëàí
øàëãàñàí ÿâäàë þì. ÌÀÕÍ-ûí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû (1954-XII-9)
òîãòîîëîîð óã õýðãèéã ñóäëàí øàëãàõ êîìèññûã áàéãóóëæ, ýíýõ¿¿ êîìèññûí
øàëãàëòûí ä¿íã Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû (1955-V-18) õóðëààð õýëýëöýýä,
"Ïîðò-Àðòóðûí õýðýã" ãýã÷ýýð øèéòãýãäýí õèëñ ÿë ýäýëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéã
ñóëëàí òàâèõ, õóóëü ¸ñûã á¿ä¿¿ëãýýð çºð÷ñºí õóóëü õÿíàëòûí áîëîí
Äîòîîä ÿàìíû õîëáîãäîõ àæèëòíóóäàä õóóëèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, ãýìò
õýðýãòýíä õ¿÷ õýðýãëýõèéã Äîòîîä ÿàìíû óäèðäëàãàä çºâøººðñºí ÌÀÕÍ-
ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû 1942 îíû II ñàðûí 24-íèé ºäðèéí
íóóö òîãòîîëûã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí àæëûã
¿íäñýýð íü ñàéæðóóëæ, íàðèéâ÷ëàí øàëãàãäàæ ãýì áóðóó íü òîãòîîãäîîã¿é
íºõöºëä õ¿íèéã äàé÷ëàí áàðèâ÷ëàõ ÿâäëûã òàñëàí çîãñîîõ çýðýã ÷óõàë
çààëò á¿õèé òîãòîîë ãàðãàæýý. ̺í 1955 îíä Äîòîîä ßâäëûí ßàìíû
äýðãýä áàéãóóëñàí òóñãàé êîìèññûã òàòàí áóóëãàñàí áàéíà.Èéíõ¿¿
Ñòàëèíûã òàõèí ø¿òýæ áàéñíûã èë÷ëýí ø¿¿ìæèëñýí ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ
õóðëààñ (1956 îí) íýëýýä ºìíº òóñ óëñàä Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ
1
Þ.Öýäýíáàë. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ Íàìûí XII èõ õóðàëä òàâüñàí òàéëàí èëòãýë áà
ò¿¿íä ãàðãàñàí òîãòîîë . ÓÁ., 1954. òàë-64.

250
áàéñíû õîð óðøãèéã îéëãîí ìýäýð÷, çàñàæ çàëðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷
ýõýëæ áàéñàí áàéíà. Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí àìüäðàë
õºäºë㺺íä îðæ ýõýëñíèé ç¿é ¸ñíû ¿ð ä¿í, íèéãìèéí àìüäðàëûã
ñòàëèíèçìûí ¿çýë ñàíààíû íî¸ðõëîîñ ÷ºëººëºõ, íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõèéí õîð óðøãèéã àðèëãàõûã íèéãìèéí òýðã¿¿íèé õýñýã ýðìýëçýæ
áàéñíû øóóä òóñãàë áàéëàà. Ò¿¿í÷ëýí ÌÀÕÍ, Ìîíãîëûí íèéãìèéí
àìüäðàëä àðä÷èëàë, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë, óëñ òºðèéí øèíý ñýòãýëãýýã ¿¿òãýí
õºãæ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýí áóé øèíý÷ëýã÷ õ¿÷èí òºðºí ãàð÷ áàéãààã õàðóóëñàí
þì.
Ýíý ¿åä ÇÕÓ-ä Í.Ñ.Õðóùåâèéí "äóëààðàë"-ûí ¿éë ÿâö íýãýíò
ýõýëñýí áàéâ. Òóõàéëáàë, òýðáýýð ñòàëèíèçìûí á¿òýýñýí íèéãìèéí
òîãòîëöîîã ¿íäñýýð íü ººð÷èëæ ÷àäààã¿é áîëîâ÷, çºâëºëò íèéãìèéã
àðä÷èëàõ òàëààð ìýäýãäýõ¿éö àëõàì õèéæ ýõýëñýí áºë㺺. ßëàíãóÿà 1956
îíä IY ñàðä õóðàëäñàí ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ õóðàë óëñ îðíû ãàäààä, äîòîîäîä
ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí, çºâëºëò íèéãìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà
çàìûã ýðýëõèéëñýí, çîðèìîã õàíäëàãààðàà òóõàéí ¿åèéí ÇÕÓ-ûí ò¿¿õýíä
îíöãîé ºâºðìºö çààã ¿åèéí ýõèéã òàâüñàí þì. Òóñ èõ õóðëûí õààëòòàé
õóðàëäààí äýýð Í.Ñ.Õðóùåâèéí òàâüñàí "Íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë
áîëîí ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûí òóõàé" èëòãýëä ãàäààä, äîòîîäûí çî÷äûã
îðîëöóóëàõã¿éãýýð çºâõºí èõ õóðëûí òºëººëºã÷äºä çîðèóëàí 1956 îíû II
ñàðûí 25-íû îðîéíîîñ 26-íû ºã뺺 õ¿ðòýë óíøñàí ëåêöýíä íýã õ¿íèéã
òàõèí ø¿òñýíèé õîð óðøãèéã îëîí òàëààð èë÷ëýí òàâüæ, çºâëºëò íèéãìèéã
ñòàëèíèçìààñ öýâýðëýõ àñóóäëûã õºíäºí ãàðãàñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí ÇÕÓÊÍ-ûí
Òºâ Õîðîîíîîñ 1956 îíû YI ñàðûí 30-íä "Íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë
áîëîí ò¿¿íèé ¿ð äàãàâðûã àðèëãàõ òóõàé" òîãòîîë ãàðãàæ, íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõ ÿâäàë ¿¿ññýí îáúåêòèâ, ñóáúåêòèâ øàëòãààí, ò¿¿íèé èëðýë, ìºí
÷àíàð, ¿ð äàãàâàðûí òóõàé àñóóäàëä áîëîìæèéí õàðèó ºã÷ýý. Åð íü òóñ èõ
õóðëûí øèéäâýð íü ñîöèàëèñò îðíóóäûí ýðõ áàðèã÷ íàìóóäàä òîìîîõîí
íºëºº ¿ç¿¿ëñýí àðãà ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð áàéñàí þì.
1956 îíû IY ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IY á¿ãä õóðàë áîëæ,
Ä.Äàìáûí òàâüñàí "ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ õóðëûí ä¿í áà ìàíàé íàìûí
áàéãóóëëàãóóäûí çîðèëòûí òóõàé " èëòãýëèéã õýëýëöæýý. Ýë èëòãýëä íàìûí
çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã øèíý íºõöºë, øèíý øààðäëàãûí äàãóó ¿íäñýýð íü
ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ çîðèëò òóëãàðñíûã îëîí òàëààñ íü ¿íäýñëýñýí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëèéã òàíèí ìýäýõ ÿâäàëä òóëãóóðëàí, àæ
àõóéí çîðèëòûã øèéäâýðëýõ, íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæèëä õîîñîí
ñýíõð¿¿ëýõ õàíäëàãààñ á¿òýýë÷ õàíäëàãàä øèëæèæ, íàìûí ¿éë
àæèëëàãààíä õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷ìûã òóóøòàé õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäëûã
íàìûí áàéãóóëëàãóóäûí çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëæýý. Òóñ á¿ãä õóðàë
Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ áàéñíûã áîëîí õóóëü ¸ñûã íîöòîé çºð÷èæ, ¿é
îëîí õ¿íèéã óëñ òºðèéí òàëààð õýëìýãä¿¿ëñíèéã àíõ óäàà àëáàí ¸ñîîð
ø¿¿ìæèëæ, õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õýðýãò õóäàë çýìëýãäýí õèëñ øèéòãýãäñýí
çàðèì õ¿íèé íýðèéã õÿíàí ¿çýõ íü ÷óõàë ãýæ Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî ¿çýæ áàéíà.
Èéì àðãà õýìæýý áîë çºâõºí øèéòãýãäýýä àìüä ¿ëäñýí õ¿ì¿¿ñýýð
çîãñîõã¿é, àìü ¿ðýãäñýí ¿íýí÷ øóäàðãà õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã àðèóòãàí
öýâýðëýõ, òýäíèé ¿ð õ¿¿õýä, òºðºë ñàäíû èðýýä¿éä èõ õîëáîãäîëòîé þì"1
ãýæ òýìäýãëýæýý. Òóñ á¿ãä õóðàë íü áàÿð ¸ñëîëûí áàéäàëòàé áîëæ

1
ÍÒÀ. Ô-4, Ò-23, Õ/Í-1, òàë-102.

251
ºíãºðäºã áàéñàí ºìíºõ ¿åèéí á¿ãä õóðëóóäààñ îíöãîé ÿëãààòàé,
ø¿¿ìæëýëò óóð àìüñãàëä áîëæ ºíãºðñºí þì.
IY á¿ãä õóðëûí ø¿¿ìæëýëèéí íýã îíöëîã íü íàì, óëñûí óäèðäàõ äýýä
áàéãóóëëàãà, óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíä ã¿íçãèé
ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ óëàìæëàëûã çàðèì òàëààð ñýðãýýñýíä îðøèíî.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàð íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ
ÿâäëûí õîð óðøãèéã àðèëãàõ òàëààð øèéäâýðòýé àæèëëàõã¿é, õàðèí ÷ øèíý
òàõèí ø¿òýëòèéã áèé áîëãîõ øèíæòýé, çºâõºí Åðºíõèé ñàéäûã áóðõàí ìýò
¿çýæ, îëîí ò¿ìíèé õàðàà õÿíàëòààñ ãàðãàæ áàéãààã áàðèìò æèøýýòýé
èë÷ëýí ø¿¿ìæèëæýý. Ò¿¿í÷ëýí óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä òóñãàé äýëã¿¿ð,
ýìíýëýã, áàéð, ãóàíç çýðýã òóñãàé õàíãàìæ ýäýëæ, æèë á¿ð ãàäààäàä àìàð÷,
îëîí ò¿ìíýýñ óëàì á¿ð òóñãààðëàõ áîëæ áàéãàà íü íàìûã àþóëä îðóóëàõ
áîëíî, Í.Ëõàìñ¿ðýí, Ä.Ìàéäàð, Ñ.Ëóâñàí çýðýã óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿ä îëîí
ò¿ìíèé ã¿íä îðæ àæèëëàõã¿é, îðîí íóòãèéí áàéäëûã òîäîðõîé ñóäëàõã¿é
áàéíà ãýõ çýðãýýð õóðàëä îðîëöîãñîä òýìäýãëýñýí áàéíà.
Á¿ãä õóðàëä îðîëöîæ ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñèéí íýëýýä íü Õ.×îéáàëñàíã
òàõèí ø¿òýæ áàéñíû õîð óðøãèéã íýýí èëð¿¿ëæ, ò¿¿íèéã àðèëãàõ àñóóäàë
èëòãýëä õàíãàëòã¿é òóñãàãäñàí ãýæ ¿çýâ. Èéì ó÷ðààñ ÷ Ä.Äàìáàä íèëýýä
àñóóëò òàâüñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ áàéñíààñ
ÿìàð õîõèðîë ó÷èðñàí áý? ãýñýí àñóóëòàä Ä.Äàìáà õàðèóëàõäàà: Ñ¿ì
õèéäèéã óñòãàñíûã ×îéáàëñàíãààñ áîëñîí ãýõ áàðèìò àëãà. Ãýíäýí, Äýìèä
íàðûí ýñýðã¿¿ õýðãèéã èëð¿¿ëýí, òýäíèé õàìñààòàí íàðûã áóò öîõèõ ÿâöàä
ãýìã¿é îëîí øóäàðãà õ¿ì¿¿ñèéã óñòãàñàí ÿâäëûã Õ.×îéáàëñàíãààñ áîëñîí
ãýõ áàðèìòûã îëîîã¿é áàéíà. Õàðèí Õ.×îéáàëñàí õýòýðõèé îëîí õ¿íèéã
áàðüæ çàâõðàë ãàðãàëàà ãýæ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä èëòãýë îðóóëààä
òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâñàí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áàéíà"1 ãýæýý. Þ.
Öýäýíáàë ÷ òóñ á¿ãä õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ
áàéñíû õîð óðøèã, ò¿¿íèéã àðèëãàõ òóõàé òîäîðõîé ñàíàë òàâèàã¿é áàéíà.
Ýíý òóõàéä Þ. Öýäýíáàë " Íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ òóõàé àñóóäàë äýýð
ìàíàéõàí íýã òàëààñ íºãººä íü õýò øèëæäýã òàëûã òóí èõ àíõààðàõ
õýðýãòýé. Îêòÿáðèéí õóâüñãàëûã áýëòãýí ÿâóóëàõ, ñîöèàëèçì áàéãóóëàõàä
êîììóíèñò íàìûí ºìíº ãàâüÿà áàéãóóëñàí ãàðàìãàé ìàðêñèñò ãýæ ÇÕÓÊÍ -
ûí XX èõ õóðëûí èëòãýëä çààñàí ó÷ðààñ Ñòàëèíû çîõèîëóóäûã óíøèí
àøèãëàæ áîëíî. Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ áàéñàí íü ¿íýí. Õ.×îéáàëñàí
íàìàéã òàõèí ø¿òýõ õýðýãòýé ãýæ áàéãààã¿é, õàðèí íàìûí ñóðòàë óõóóëãà,
óðàí çîõèîëûí íîì õýâëýëä õýòð¿¿ëýí áè÷èæ áàéñàí ÿâäàë îëîí áèé.
ͺ㺺 òàëààð ×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýæ áàéñíû íýã ¿íäýñ íü Ñòàëèíûã
ø¿òýæ áàéñàí ÿâäàëòàé øóóä õîëáîîòîé. Ò¿¿í÷ëýí óäèðäàã÷ õ¿íèéã
òîéðóóëàí îëîí ò¿ìíèéã õ¿ðýýë¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýæ áèä áîäîöãîîæ áàéñàí
ÿâäàëòàé õîëáîîòîé. 1937-1938 îíû õèëñ õýðãèéã 1939 îíä Íàìûí Òºâ
Õîðîî òîãòîîë ãàðãàæ çàññàí áàéíà"2 ãýæ Þ. Öýäýíáàë õýëæýý. ¯¿íýýñ
¿çýõýä, Þ.Öýäýíáàëûí èéì áàéð ñóóðü íü á¿ãä õóðàëä îðóóëæ
õýëýëö¿¿ëñýí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû èëòãýëèéã áýëòãýæ áîëîâñðóóëàõàä
íºëººëñºí íü òîäîðõîé áàéíà. Ä.Äàìáà, Þ.Öýäýíáàë íàð Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû á¿ãä õóðàë äýýð áàñ çºðæ ìàðãàëäñàí áàéíà. Òóñ õóðëûí
ïðîòîêîëä: "í. Äàìáààñ Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä áèä àæèë äýýð
çºðºëäºõ ÿâäàë áàéäàã áîëîâ÷, àñóóäëûí ó÷ðûã îëæ íýãýí ñàíàëòàéãààð
øèéäâýðëýæ èðñýí. Áèäíèé äóíä çºð÷èë áàéõã¿é, º÷èãäðèéí õóðàëäààí
1
ÍÒÀ. Ô-4, Ò-23, Õ/Í- 3, òàë-205-213
2
ÍÒÀ. Ô-4, Ò-23, Õ/Í- 3, òàë-179-189.

252
äýýð áîëñîí ÿâäàë, õàðèí ýâã¿é áàéäàëòàé áîëñîí. Ýíý áîë àñóóäëûã
òîäîòãîí òàéëáàðëàõ ÿâäëààñ áîëñîí þì. Ýíý õóðàëä òàâèõ èëòãýëä íýã
õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ, ò¿¿íèé õîð õîëáîãäëûí òàëààð ÿìàð áàðèìò ìàòåðèàë
îðóóëàõ òàëààð ÷ çºð÷èëäºæ áàéñàí, ãýâ÷ äàðàà øàëãàæ ó÷ðûã îëæ áàéæ
áîëîõîîð íýã ñàíàëòàéãààð øèéäâýðëýñýí ãýõ çýðãèéã ÿðèëàà"3 ãýæýý. Òýð
¿éë ÿâäàëä áèåýð îðîëöñîæ ÿâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà, äóðñàìæààñ ¿çýõýä,
Ä.Äàìáà Þ.Öýäýíáàë íàð óëñ òºðèéí õýëìýãäëèéí àñóóäëààð íîöòîé
çºð÷èëäºæ áàéñàí áîëîëòîé. Ãýâ÷ á¿ãä õóðàëä ¿ã õýëñýí õ¿ì¿¿ñèéí íýëýýä
íü òóõàéí àñóóäàëä áîäèòîé ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò ºãºõèéã îðîëäñîíûã
òýìäýãëýõ ¸ñòîé. ¯ã õýëñýí çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàã òîéìëîâîë,
"Õýëìýãä¿¿ëýëòýä Õ.×îéáàëñàí èõ ðîëüòîé îðîëöñîí. Ëàì íàðûã òîëãîé
äàðààëàí õÿäñàí ÿâäàë á¿õýëäýý ¿íýí çºâ àðãà ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Èéì
õýðãèéã õèéëãýõ óäèðäàìæ õààíààñ ãàð÷ áàéâ?, Òýäíèé ýíý àëäààã çàñàõã¿é
íàì þó õèéæ áàéñàí áý?, ãýäýãò õàðèóëàõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã ãýæ áè ¿çýæ
áàéíà. Ìàíàéä íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë íàìûí X äóãààð èõ õóðëààñ
õîéø óëàì õ¿÷òýé áîëñîí. (Ã.Áàãàà), Ä. Äàìáûí èëòãýëä íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõ ÿâäëûí õîð õîëáîãäëûã òîäîðõîé ãàðãàñàíã¿é Õ õóðëààñ õîéø óëàì
á¿ðõýãä¿¿ëýâ. (Ë.Äàìäèíæàâ), íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë ìàíàéä èõ
õýìæýýòýé áàéñíûã øóóä õýëýõ õýðýãòýé ãýõ ìýòýýð ÿðüæýý. Ö.Ëîîõóóç òóñ
á¿ãä õóðàë äýýð õýëñýí ¿ãýíäýý: íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë íàìä èõ
õýìæýýòýé áîëñíîîñ íàìä èõýýõýí õîõèðîë ó÷èð÷ áàéãààã, Ñòàëèíûã ø¿òýæ
áèøðýõ ÿâäàë íàìä ÿìàð áàéñíûã, Õ.×îéáàëñàíã òàõèí ø¿òýõ ÿâäëûã õýí
ñàíàà÷èëñíûã èëòãýëä äóðäñàíã¿é ãýæ òýìäýãëýýä, åð íü íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõ ÿâäëûã äýìæèæ, õóâèéí àëäàð, íýð çýðýã õýðãýìèéã ýðõýìëýí
õººöºëääºã õ¿í Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéí äîòîð áàéíà óó? ¿ã¿é þó ?
ãýñýí àñóóäàë äýâø¿¿ëñýí áàéíà. Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿í
Ç.Ñîäíîìöýðýí çýðýã öººí õ¿í Ö.Ëîîõóóçûí õýëñýí ¿ãèéã äýìæñýí áîëîâ÷,
íýëýýä ãèø¿¿ä "Ëîîõóóçûí ø¿¿ìæëýëä ¿íäýñíèé ¿çýë íýâò õàíõàëæ áàéíà",
“Óëñ Òºðèéí Òîâ÷îî áà Þ.Öýäýíáàëûí ¿éë àæèëëàãààíä èéìýðõ¿¿
àíõààðóóëãà ºãºõ øààðäëàãàã¿é" ãýõ çýðãýýð àÿ òàë çàññàí ¿ã õýëñýí áàéíà.
Á¿ãä õóðëûí òºãñãºëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ä.Äàìáà: "Ö.Ëîîõóóçûí ø¿¿ìæëýë ç¿éòýé. Èéì äóòàãäàë ìàíàéä áàéíà.
Àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë äîðîé áàéíà. Ø¿¿ìæëýëèéí äàãóó øàëãàæ àðãà
õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé" ãýæ õýëìýãö Þ. Öýäýíáàë áîñîí õàðàéæ: "×è íàìûí
ýñðýã ø¿¿ìæèëñýí õ¿íèéã çºâòãºæ ñàéøààæ õ¿ëýýæ àâ÷ áàéíà. Ýíý
(Ö.Ëîîõóóç Ðåä.) áóðóó ø¿¿ìæëýë òàâüñàí. Ìàíàé àðä ò¿ìíèé àìüäðàë
äýýøèëñýýð áàéãàà. ÿòãýæ ø¿¿ìæèëæ áàéíà"1 ãýæ íÿöààæýý. Èíãýæ õîæèì
òýäíèéã "íàìûí ýñðýã á¿ëýã" õýìýýí åã¿¿òãýõ ýõëýë òàâèãäñàí áàéíà. Õýäèé
òèéì áîëîâ÷, ÇÕÓÊÍ-ûí XX èõ õóðëûí ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ òóñ á¿ãä õóðàë
ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéõ, ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàììûã øèíýýð
áîëîâñðóóëàõ áýëòãýë àæëûã áàçààõ, õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºãæèë,
ò¿¿íèé õýòèéí òºëºâ áîëîí íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûí ÷óõàë àñóóäëóóäûã
ñóäëàí áîëîâñðóóëàõ, õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷ìûã íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí
àæèëä òóóøòàé íýâòð¿¿ëýõ, ø¿¿ìæëýë, ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýõ
áîëîëöîîã ºðãºòãºõèéí ÷óõëûã çààæýý. Íàì, îëîí ò¿ìíèé ðîëèéã
áóóðóóëàõ, íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäëûí èëðýëòýé õàòóó òýìöýõèéã á¿ãä
õóðëààñ ÷óõàë÷ëàí çààãààä, íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäëûí óðøãààð õóóëü
¸ñûã íîöòîé çºð÷èõ, íàì, òºðèéí õÿíàëòààñ ãàðãàõàä õ¿ð÷ áàéñàí àñóóäëûã
3
ÍÒÀ. Ô-4, Ò-23, Õ/Í-1, òàë-15,
1
ÍÒÀ. Ô-4, Ò-23, Õ/Í-1, òàë-1.

253
íàðèéâ÷ëàí õÿíàæ øàëãàõûã Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíä äààëãàñàí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IV á¿ãä õóðàë õýäèéãýýð íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýæ
áàéñíû õîð óðøãèéã á¿ðýí èëð¿¿ëýí àðèëãàæ ÷àäààã¿é áîëîâ÷, íèéãìèéí
àìüäðàëä àðä÷èëëûã ñýðãýýõýä ÷óõàë àëõàì õèéõ íèéãýì-óëñ òºðèéí
ã¿íçãèé ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîæ, îëîí ò¿ìíèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà,
á¿òýýë÷ ñàíàà÷èëãûã ºðí¿¿ëýõýä õ¿÷òýé ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí þì. Ýíý á¿ãä
õóðëûí ãîë à÷ õîëáîãäîë íü Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí óóð àìüñãàëä
ººð÷ëºëò îðóóëñàíä îðøèíî.
ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðàë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IV á¿ãä õóðëûí
äàðààãààñ ýõëýí, íàì áà íàì áóñ îëîí ò¿ìíèé äîòîð òºâ, îðîí íóòãèéí íàì,
óëñ, àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí àæèëä îðøèæ áàéñàí äóòàãäàë õîöðîãäëûã
àðèëãàõ, íèéò àæëûã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ø¿¿ìæëýë, ººðèéí
ø¿¿ìæëýë ºðí¿¿ëæýý. Ýíý ¿íäñýí äýýð ñýõýýòí¿¿äýýñ óëñ îðíû õºãæëèéí
àñóóäëààð ñàíàà áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ óóð àìüñãàë áèé áîëæýý.
¯¿íä ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðëûí ¿çýë ñàíààíààñ ãàäíà õýä õýäýí ãàäààä
õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Òóõàéëáàë:
-Ǻâëºëòèéí á¿òýýë÷ ñýõýýòí¿¿ä ÕÕ èõ õóðëûí ¿çýë ñàíààã
òàëàðõàëòàé õ¿ëýýí àâ÷, çºâëºëò íèéãìèéí àìüäðàëûí äóòàãäàë äîãîëäëûã
ø¿¿ìæèëñýí çîõèîë á¿òýýë òóóðâèæ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ
áàéãààã Ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿ä àíõààðàëäàà àâ÷, ¿ëãýð äóóðèàëàë áîëãîæ
ýõýëñýí,
-Ìîíãîëûí íèéãìèéí äýâøèëò õýñýã Óíãàðò áîëñîí 1956 îíû õýðýã
ÿâäëûã àíõààðàëòàé àæèãëàæ, óëñ òºðèéí òýìöëèéí ýýäðýý, áóäèëààíûã
ãàäàðëàõ áîëñîí çàðèì ñýõýýòýí “äîòîð õ¿í”-òýéãýý ÿðüæ, ººðèéí ãýñýí
ä¿ãíýëò ºã÷ áàéñàí,
-ªìíºä èõ õºðø Õÿòàäàä ºðíºæ áàéñàí “Ýðäýìòýí á¿õýí óðàëäàã,
öýöýã á¿õýí äýëãýðýã” õýìýýõ óëñ òºðèéí êàìïàíèéã Ìîíãîëûí ñýõýýòí¿¿ä
ñîíèðõîæ, ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ºâºðìºö õýëáýð õýìýýí
îéëãîæ áàéñàí çýðãèéã äóðäàæ áîëîõ þì.
Ãýâ÷ Ìîíãîë äàÿàð ºðíºñºí ¿çýë áîäëûí îëîí ÿíç áàéäàë, ºðãºí
ø¿¿ìæëýë, àïïàðàòûí õ¿íä ñóðòëûã õàëàí ººð÷ëºõ ãýñýí îëîí ò¿ìíèé
ýðìýëçëýë, îðãèëñîí èäýâõ íü çàðèì óäèðäàõ ç¿òãýëòíèé òààëàëä
íèéöýýã¿éãýýð áàðàõã¿é, òýäíèéã àéëãàí öî÷îîæýý. Èéì ¿åä Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû íýãýí õóðàëäààí äýýð óëñ îðíû õºãæëèéí
àñóóäëààð ñýõýýòíèé ñàíàë áîäëûã ñîíñîæ, ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ
ñàíàë ãàð÷ýý. Ýë ñàíàëûã Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéí íýã õýñýã íü
íèéãìèéí äîòîð ºðíºæ áóé ø¿¿ìæëýëò àðä÷èëñàí óóð àìüñãàëûã
èäýâõæ¿¿ëæ, ò¿¿íýýñ ñàíàà àâ÷, ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ íü ÷óõàë ãýæ
îéëãîæ áàéõàä, íºãºº õýñýã íü ñýõýýòíèé “õýë àì”-ûã äàðàõ ñºðºã ÿâóóëãà
õèéõ äºãºº õýìýýí ¿çýæ áàéñíûã Íàìûí Òºâ Õîðîîã òîëãîéëæ áàéñàí
Ä.Äàìáà ìýäýð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ óã àæëûã íýí äàðóé çîõèîí
áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ, 1956 îíû ÕI ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí
îðëîã÷ äàðãà íàð áîëîí áóñàä óäèðäàõ àæèëòàí îðîëöñîí õýñã¿¿ä ÌÀÕÍ-
ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóò, Íàìûí äýýä ñóðãóóëü,
ÌÓÈÑ, ÁÄÑ, Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññ, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîî, Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýí, "¯íýí" ñîíèí çýðýã ãàçðóóäàä óóëçàëò-ÿðèëöëàãà çîõèîí
áàéãóóëæýý. Ýäãýýð ãàçàð î÷ñîí íàì,çàñãèéí óäèðäàã÷èä óëñ îðíû
õºãæëèéí òºëºâ, íèéãìèéí àìüäðàëûí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ñàíàë áîäëîî

254
÷ºëººòýé èëýðõèéëýõèéã óðèàëñàí áàéíà. Ýë óðèàëãûã ñýõýýòí¿¿ä íýí
òàëàðõàëòàé õ¿ëýýí àâñàí þì.
Óóëçàëò-ÿðèëöëàãà áîëñîí ãàçàð á¿ð ñýõýýòí¿¿ä áîäîæ ñàíàñàí
á¿õíýý èëýí äàëàíã¿é ÿðüæ, íàì, çàñãèéí óäèðäàã÷èä “îëîëò àìæèëòàà
ìàãòàí ñàéøààñààð ò¿¿íäýý ñîãòîæ” áàéãààã ø¿¿ìæëýýä, óëñ îðíûõîî
õºãæëèéã öààøèä ò¿ðãýòãýõ ÷èãëýë á¿õèé îëîí ÷óõàë ñàíàë ãàðãàæýý.
Òýäíèé ÿðüñàí ç¿éëýýñ ó÷èðëàë-ä¿ãíýëò, áàãöàëñàí ãàðãàëãàà õèéâýë:
-Àðä ò¿ìíèé, ÿëàíãóÿà õºäººãèéíõíèé àìüæèðãààíû ò¿âøèí
òºäèéëºí ñàéæðàõã¿é, ýíý òàëààð ÿâóóëàõ íèéãìèéí ýð÷èìòýé áîäëîãî èëò
äóòàãäàæ áàéãààã ø¿¿ìæèëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, “Àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàë
ñàéæèðñààð áàéíà ãýæ óõóóëààä áàéõàä áàéäàë ò¿¿íýýñ ººð áàéíà. Íàâ÷
öýöãýý õîòîíäîî ìàíäóóëààä, íàð ñàðàà ãýðòýý ìàíäóóëæ áàéíà”
(Æ.Òºìºðáààòàð,ÍÒÈ), “…պ人 ãýðýý á¿ðýõ þìã¿é áàéíà. Çóí öàãààí èäýý
áàéõã¿é, ºâºë á¿ðýýñã¿é. Áèä èéì ãýðò ñóóâàë ÿàõ âý? Àðäûí àøèã îðëîãî
ìóó, õîðøîîíä ºãºõ íü èõ” (Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, ÌÓÈÑ) ãýõ ìýòýýð
ø¿¿ìæèëæýý.
-Ñýõýýòí¿¿äèéí ÿðèàíä ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí
àñóóäëóóäûã õºíäñºí áàéíà. “պ人 àæ àõóéí òàëààð ÿâóóëæ áóé áîäëîãî
áîë àëñûí õàðààã¿é, îéðûí áîäëîãî áàéíà.”(Ø.Áàò-Î÷èð, ÍÒÈ) “Ìàë
ºñºõã¿é áàéãààãèéí øàëòãààí áîë ìàòåðèàëëàã ñîíèðõëûí òàëààð õàâ÷ëàãà
áàéãààãààñ áîëæ áàéíà” (Á.Öýäýí ÍÒÈ), “Ãàäààäàä ãàðãàõ ìàëûã íýã æèë
ºí溺âºë ÿìàð âý?” (Ë.Æàìñðàí ÌÓÈÑ), “Îäîîãèéí íýãäë¿¿ä óëñàä ýäèéí
çàñãèéí àøãèéã ºãºõã¿é áàéíà”(Äàâààæàâ, ÍÒÕ) ãýõ çýðãýýð ø¿¿ìæëýýä,
õºäºº àæ àõóéä òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ, àðäûí àæ àõóéòíû
ìàë ºñãºõ õóâèéí ñîíèðõëûã äýýøë¿¿ëýõ, õîðøîîëëûí ¿ð ºãººæèéã
íýìýãä¿¿ëýõ ñàíàë òàâüñàí áàéíà.
-ßðèëöëàãûí ÿâöàä ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
áîëîâñðóóëàõ,áàéãàëèéí áàÿëàã, àøèãò ìàëòìàëûã àøèãëàõ ¿éëäâýð¿¿äèéã
ãîëëîí õºãæ¿¿ëýõ, ãýõäýý õ¿íä ¿éëäâýðèéã çºâõºí áóñäàä äààòãàí îðõèæ
áîëîõã¿é ãýñýí ñàíàà áîäëîî èëýðõèéëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë,
“¯éëäâýð¿¿äèéí áàéäàë ìàø ìóó áàéíà. Æèøýý íü: ìàíàé òºìðèéí çàâîä
íü õ¿é íýãäëèéí ¿åèéí òºìºð áîëîâñðóóëàõ àðãûã õàðóóëñàí ìóçåé øèã þì”
(Ã.Ñ¿õáààòàð, ÌÓÈÑ), “…ºíãºò ìåòàëë õàéëóóëàõ ÿäàæ ãàíö çóóõ áàéãóóëæ
áîëìîîð áàéíà ”(Àþóøæàâ, ÌÓÈÑ), “Ìàë àæ àõóéãààñ ãàð÷ áàéãàà ç¿éëèéã
öºìèéã áîëîâñðóóëäàã ¿éëäâýðòýé áîëîõ, áîëîâñîí ¿éëäýõ¿¿íèéã àëü
áîëîõ èõýýð ãàðãàäàã áîëîõ õýðýãòýé” (Äàíãààñ¿ðýí, ÌÕÇÝ-èéí ÒÕ) ãýõ
çýðãýýð ÿðüæýý.
-Çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàíä ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû ¿ð
àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëûã õºíäæýý. Ýíý òàëààð “ÑÑÑÐ, Õÿòàäòàé
õóäàëäàà õèéäýã. Ãýâ÷ àøèãòàé õóäàëäàà õºãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé…õºðºíãºòºí
îðîíòîé ÷ õóäàëäàà õèéìýýð áàéíà.” (Æàìö, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ Õîðîî) õýìýýí
îíöëîí òýìäýãëýæýý. Ýë ñàíàëûã Äàíãààñ¿ðýí, ª.Äîðæ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ
ãîëëîí ãàðãàñàí áàéíà.
-̺í àðä÷èëàë, îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí õóðö
ø¿¿ìæëýë¿¿ä ãàð÷ýý. Òóõàéëáàë, “Ñîíãóóëü èõýýõýí ¸ñ òºäèé áîëæ,
àðä÷èëëûã çºð÷èæ …áàéíà.”(Á.Áèðâàà ÍÒÈ), “Ñîíãóóëèéí ñèñòåì áóðóó
áàéíà…Óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ÷óóëãàíä òàéëàíãàà òàâèõ ¸ñòîé” (Äàíãààñ¿ðýí,
ÌÕÇÝ-èéí ÒÕ), “…Ñàíààãàà ÷ºëººòýé òàâèõ ÿâäàë áîîãäîæ áàéíà.”
(Ïóíöàã, “¯íýí” ñîíèí) ãýõ çýðãýýð ø¿¿ìæèëæýý.

255
 -Íýã õýñýã ñàíàë,ø¿¿ìæëýë íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõèéí õîð
õîëáîãäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí áàéíà. Æèøýý íü: “Ìàòåðèàë ¿çýõýä, íýã
õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ àñóóäàë äýýðýýñ Òºâ Õîðîîíîîñ õèéãäñýí áàéíà”.
(Ä¿ãýðñ¿ðýí, ÍÒÈ), …Íýã õ¿íèéã äýíä¿¿ ø¿òýæ áàéíà ãýæ èõ ø¿¿ìæèëäýã.
Ãýòýë Öýäýíáàëã¿éãýýð øèéäâýðëýãäýõ þì íýã ÷ àëãà. Ìîíãîëûí çàñãèéí
ãàçðûí òîëãîé ÿàãààä ìîíãîëîîð àæèë ¿¿ðãýý õºòëºõã¿é áàéíà”.
(Ãîí÷èãñ¿ðýí ÍÒÈ), õýìýýí íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë äàõèí ñýðãýæ
áàéãààã òàñëàí çîãñîîõûã àíõààðóóëæýý.
-¯ã õýëñýí îëîí õ¿í ¿íäýñíèé áîëîí ò¿¿õèéí óõàìñðûã
òºëºâø¿¿ëýõã¿éãýýð ¿íäýñíèé áàõàðõëûí òóõàé ÿðèõ àðãàã¿é þì ãýæ ¿çñýí
áàéíà. Ãàíö íýã æèøýý äóðäâàë, “Ýõ îðíû áàõàðõàë áîëîõ ¿íäýñíèé
ç¿éëèéã îðõèãäóóëæ áàéíà. Àðäûí äóóã õ¿ðòýë õîðèãëîæ áàéñàí. Ýíý áîë
òîì àëäàà ø¿¿ äýý. Åð íü ìîíãîëûí þì á¿õíèéã ôåîäàëûí ãýæ õýòð¿¿ëýí
õàðàõ õàíäëàãà áàéñàí. Ýíý áîë áóðóó. Ìàíàé àðä ò¿ìýíä ÷ ¿çýõ õàðàõ þì
áèé…Ñýõýýòíèéã èòãýõã¿é áàéíà. (Äàíãààñ¿ðýí, ÌÕÇÝ-èéí ÒÕ), “49 îíîîñ
õîéø, ¿íäýñíèé ¿çýëòíèéã áóðóóøààñíààñ õîéø ×èíãèñ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí
òóõàé äóðäàõàà áîëüñîí. Äóðäàõààñ àéäàã áîëñîí. Ýíý òîãòîîëûã ýðãýæ
õàðìààð áàéíà. (×îéæèë, ÌÕÇÝ-èéí ÒÕ), “Áèäýíä ¿íäýñíèé þì áîëãîõ
áàõàðõàë àëãà. Ìàíàéä òèéì èéì þì áàéñàí ãýæ õýëýõýýð íàöèîíàëèñò
ãýæ õýëäýã. Ýõ îðíîî ñóäëàõààñ ººð ýðõýì ¿¿ðýã áàéõã¿é. Ñóðãóóëèóäàä ýõ
îðíû ò¿¿õèéã çààõã¿é áàéíà” (Ñýíãýäîðæ, ÁÄÑ) ãýõ çýðãýýð ø¿¿ìæèëæýý.
-Íàì, óëñûí ò¿¿õýí çàìíàë, óëñ îðíû õºãæëèéí ¿å øàò, êàïèòàëèñò
áóñ çàìûã òîäîðõîéëîõ çýðýã àñóóäëààð îíîëûí õóâüä ýðãýëçýýòýé ç¿éë
áàãàã¿é áàéãààã çàðèì õ¿ì¿¿ñ òýìäýãëýæýý. Æèøýýëáýë, “Íàìûí ò¿¿õèéã
çîõèîõ ãýäýã íü ìàø õàðèóöëàãàòàé. Ìàíàé íàìûí ÿâñàí ò¿¿õèéã ýðãýæ
õàðàõ, çºâ ä¿ãíýõ ÿâäàë þì. Èéì ó÷ðààñ ñàíàñàí áîäñîíîî ÷ºëººòýé ÿðèõ
íü ÷óõàë þì. ¯ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº òóí ÿâöóó, õàâ÷èãäìàë áàéäàëòàé áàéñàí
þì. Óäèðäàã÷ íàð ñýõýýòíèé ¿ãèéã ñîíñîæ, ä¿ãíýëò õèéõ íü ÷óõàë þì.
Êàïèòàëèñò áóñ çàìààð õºãæèíº ãýäýã ÷èíü þó âý? Áàñ ìýäýõã¿é. Ãýõäýý
ñýõýýòíýýñ çàðèì ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí ãàðãàõëýýð ÷è íàöèîíàëèñò, ÷è
êîñìîïîëèòèê ãýæ òàñàëäàã (Ä¿ãýðñ¿ðýí, ÍÒÈ) ãýõ çýðãýýð ÿðüñàí áàéíà.
Äýýð äóðäñàí ÿðèà, ø¿¿ìæëýëýýñ ãàäíà Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëººñ ýõëýí á¿õ ÿàì, àëáàí áàéãóóëëàãûí àïïàðàòûã
öîìõîòãîõ, íýãòãýõ, Ãàäààä ÿàì, Äîòîîä ÿàì õî¸ð ÿìàãò ø¿¿ìæëýëèéí
ãàäíà áàéæ äóðààðàà äóðãèäãèéã çîãñîîõ, òóñãàé õàíãàìæèéí çîðèóëàëòòàé
äýëã¿¿ð, ýìíýëãèéã õààõ, àëáàíû àâòîìàøèí õýðýãëýã÷äèéí òîîã öººëæ,
õýìæýý õÿçãààðòàé áîëãîõ, õýâëýë, óòãà çîõèîëûã õÿíàõ ãàçðûã òàòàí
áóóëãàõ, òºëºâëºëòèéã áàã, ñóìààñ ýõëýí, ÿâöàä íü äýýðýýñ õÿíàëò òàâüäàã
áîëãîõ, ýðýëò õýðýãöýýãýý íàðèéí ñóäàëæ ãàäààä õóäàëäààíû ãýðýý
õýëýëöýýð õèéõ, àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíààñ àâàõ àëáàí æóðìûí íîîãäëûã
áàãàñãàõ, òýäíýýñ àâ÷ áàéãàà ìàë, ìàõ, íîîñ,òîñ,àðüñ øèð, ñ¿¿íèé ¿íèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, àìüæèðãààíû äóíäààñ äîîø ò¿âøèíä áàéãàà àðäûí àæ
àõóéòàí, àëáàí õààã÷äûí íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ òàëààð òîäîðõîé
àðãà õýìæýý àâàõ çýðýã îëîí ÷óõàë ñàíàë ãàðãàñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì.
Ãýâ÷ óóëçàëò-ÿðèëöëàãûí äàðàà ñýõýýòíèé óðìûã õóãàëàõ, á¿òýýë÷
èäýâõèéã ìîõîîõ ÷èãëýëýýð ¿éë ÿâäàë ºðíºæýý. Àñóóäàë èíãýæ áóðóóãààð
ýðãýõýä õ¿ðãýñýí äîòîîä, ãàäààä õýä õýäýí øàëòãààí áàéæýý. Ýíä þóíû
ºìíº, ººðñäèéí íü íýð òºð, ýðõ àøèãò õàëäñàí ¿ã ÿðèà ãàðààä èðýõëýýð
áóðõàí÷ëàí òàõèãäñàí “æîëîîäîã÷”-èéíõîî íºìºð íººëºã, õàëäàøã¿é
äàðõàí áàéäàëä ýýíýãøèí äàññàí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ áàëìàãäàí öî÷èðäîæ,

256
äóðã¿éöëýý ýðñ èëýðõèéëýõ áîëñîí, áàñ àðä÷èëàë, îëîí óðãàëü÷ ¿çýëä
óãààñ äóðã¿éöýæ áàéñàí óäèðäàõ çàðèì ç¿òãýëòýí ñýõýýòí¿¿äèéí õóðö
ø¿¿ìæëýëèéã ìóøãèí ãóéâóóëæ áóðóóòãàõ çàìààð àðä÷èëñàí óóð àìüñãàëûã
ÿàðàâ÷ëàí äàðàõàä íýí äàðóé øèëæñýíèéã äîòîîäîîñ ¿¿äýëòýé õ¿÷èí ç¿éë
ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ò¿¿í÷ëýí ãàäààä ºäëºã, õóóëáàðëàí äóóðèàäàã
àðàíøèí íºëººëñºí áîëîëòîé. Ó÷èð íü: íýãä, Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà íàðûã
ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðàëä îðîëöîõ ¿åýð Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãààñ “Ìîíãîëûí
ñýõýýòí¿¿äèéí äîòîð Ǻâëºëòèéí ýñðýã ¿çýë” ãàð÷ áàéãàà òóõàéä çîðèóä
õýëñýí àíõààðóóëãà, õî¸ðò, 1956 îíû ÕII ñàðä ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ
“Ǻâëºëòèéí ýñðýã áîëîí äàéñàãíàã÷ ýòãýýä¿¿äèéí äàéðàëòûã íÿöààõ áîëîí
îëîí ò¿ìíèé äîòîð íàìûí áàéãóóëëàãóóäûí óëñ òºðèéí àæëûã õ¿÷òýé
áîëãîõ òóõàé” íàìûí ãèø¿¿äýä õàíäàæ ãàðãàñàí ”õààëòòàé” çàõèäëûí ¿çýë
ñàíàà, ãóðàâò, Þ.Öýäýíáàë, Ä.Äàìáà íàð Ìîñêâàä ÌàîÖçå-äóí-òàé
óóëçàõäàà: “Öýöýã á¿õýí äýëãýðýã, ýðäýìòýí á¿õýí óðàëäàã” ãýñýí ëîîçîíã
öààøèä õýðýãëýõ ¿¿” õýìýýí àñóóõàä òýðáýýð: “Õýðýãëýíý. ¯¿ãýýð àðäûí
äîòîðõè çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõ áîëíî” ãýñýí õàðèóíû öààä óòãà øóóä íºëºº
¿ç¿¿ëñýí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà.
Äîòîîä, ãàäààä èéì íºõöºëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí
Òîâ÷îî “Ìàíàé íàìûí áîäëîãîä õàðø ¿çýë ñàíàà, ¿ã, ºã¿¿ëýë ãàð÷ áàéãàà
òóõàé “ òîãòîîëûã 1956 îíû XII ñàðä ãàðãàñàí þì. Ýíý òîãòîîëä çàðèì
ñýõýýòýí æèæèã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñàíààíä àâòàãäàí, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð
òººðºëäºæ, íàìûí áîäëîãîä õàðø ¿ã ÿðèà ãàðãàñàí ãýæ òýìäýãëýýä, ¿¿íèé
øàëòãààíûã òýäíèé óëñ òºð, îíîëûí ìýäëýã íèìãýí, àìüäðàë ïðàêòèêààñ
òàñàðõàé, ¿çýë ñóðòëûí õàòóóæèë ñóóãààã¿éãýýñ áîëñîí ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Òóõàéëáàë, Äîðíîä àéìãèéí íàìûí õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí
Ç.Ñîäíîìöýðýí Ǻâëºëò, Ìîíãîëûí íàéðàìäàëä ¿ë èòãýõ áàéäàë ãàðãàõ,
Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí áàéñàí çàðèì
õ¿ì¿¿ñ (Æ.Òºìºðáààòàð, Ñ.Àâèðìýä, Ø.Áàò-Î÷èð) Ìîíãîëûí àæèë÷èí
àíãèéí ðîëèéã áóóðóóëàõ, íýãäýëæèõ õºäºë㺺íèé à÷ õîëáîãäîëä ýðãýëçýõ,
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëîëò àìæèëòûã íýëýíõ¿éä íü ¿ã¿éñãýõ, ÌÕÇÝ-èéí
Òºâ Õîðîî, õóäàëäààíû çàðèì óäèðäàõ àæèëòàí (Í.Äàíãààñ¿ðýí, ª.Äîðæ)
ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóäòàé ýäèéí çàñàã, õóäàëäààíû õàðèëöààã ºðãºæ¿¿ëýõ
òàëààð ñàíàà òàâèõûí îðîíä êàïèòàëèñò îðíóóäòàé õóäàëäààíû õàðèëöààã
õºãæ¿¿ëýõ öàã áîëñîí ìýòýýð ýð¿¿ë áóñ ÿðèà ãàðãàñàí õýìýýí áóðóóòãàæýý.
Òîãòîîëä ñýõýýòíèé ø¿¿ìæëýëò óóð àìüñãàëûã á¿õýëä íü “Ñýõýýòíèé
òººðºãäºë” õýìýýí òîìú¸îëñîí áàéíà.
Óëìààð 1956 îíû ÕII ñàðûí äóíä ¿åýñ 1957 îíû II ñàðûí ýõýí
õ¿ðòýëõ õóãàöààíä óã òîãòîîëûã íàìûí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãûí õààëòòàé
õóðëààð õýëýëö¿¿ëæýý. Ìºí ¿¿íèé õàìò Äîðíîä àéìãèéí íàìûí õîðîîíû
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí Ç.Ñîäíîìöýðýíä ¿íäñýðõýõ ¿çýëòýí, õàðø
¿çýëòýí ãýñýí õèëñ çýìëýë òóëãàí õ¿ëýýëãýæ, àæëààñ íü õàëñàí òîãòîîëûã
óíøèí ñîíñãîñîí àæýý.
Íàìûí áàéãóóëëàãà, ãèø¿¿ä òîãòîîëûí ¿çýë ñàíààã á¿õýëäýý
“ñàéøààí” õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Õàðèí íàìûí çàðèì ñýõýýòýí ãèø¿¿ä òîãòîîëûí
òîäîðõîé ç¿éë çààëòàä äàõèí ø¿¿ìæëýëòýé õàíäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,
Ǻâëºëòèéí òóñëàìæèéã õýò òóéëøðóóëàí ¿íýëæ, ººðñäèéí õèéæ á¿òýýñíèéã
¿ã¿éñãýõ, ãàäààä õóäàëäààã óëñ òºðæ¿¿ëæ, ¿çýë ñóðòàëæóóëàõ, ýð¿¿ë ñàðóóë
ø¿¿ìæëýëèéã ¿íäýñíèé ¿çýë ãýã÷ýýð äàëàéëãàæ ìîõîîõ, íàì, çàñãèéí
óäèðäàã÷èä àìüäðàëààñ òàñàðõàé áàéõ, ÷ºëººòýé ÿðü ãýæ óðèàë÷èõààä
äàðàà íü áóðóóòãàõ ÿâäàë ãàðãàæ áàéãààã õóðöààð ø¿¿ìæèëñýí áàéíà.

257
Èéíõ¿¿ àðä÷èëàë, îëîí ýøò ¿çëèéã ýðõýìëýñýí ñàéí öàã óëèðàë èðëýý
õýìýýí îéëãîæ áàéñàí ñýõýýòí¿¿äèéí èòãýë ãîðüäëîãî òàëààð ºíãºð÷,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ çîõèîí áàéãóóëñàí àðãà
õýìæýý íü óëñ òºðèéí ºäººí õàòãàëãà, ñýõýýòýí ð¿¿ õàëäñàí ýýëæèò
äîâòîëãîîíû øèíæòýé áîëîí õóâèð÷, îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã ò¿¿õýí öàã ¿åèéí
íýãýí õýð÷èìä ñýðãýõã¿é áîëòîë “áóëøëàõ” ¿¿ä õààëãûã íýýñýí áàéíà. Äýýð
äóðäñàí òîãòîîëä íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûã “íàìûí áîäëîãûí ýñðýã
èëðýë¿¿äýä òóõàé á¿ð øèéäâýðòýé öîõèëò ºãºõºä ÷èãë¿¿ëæ, íàìûí
áàéãóóëëàãóóäàä ñîíîð ñýðýìæýý äýýøë¿¿ëýõ”-èéã ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1957 îíû III ñàðûí á¿ãä õóðàë Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ ãàðãàñàí äýýðõ øèéäâýðèéã öàã ¿åý îëñîí
çºâ øèéäâýð ãýæ ñàéøààãààä “Ìàíàé õ¿ì¿¿ñèéã õºäºëìºðò äóðòàé, ýõ
îðîí÷, íàì, çàñàã, àðä ò¿ìýíäýý õÿçãààðã¿é ¿íýí÷ áîëãîí, ñîöèàëèñò çàí
ñóðòàõóóíààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õ¿íäýò äàé÷èí ¿¿ðãýý íýð òºðòýé áèåë¿¿ëæ,
íàìûí ÿâóóëæ áàéãàà ¿çýë ñóðòëûí àæèëä èäýâõòýé îðîëöîõûí îðîíä
Ãààäàìáà çýðýã çàðèì çîõèîë÷ “÷ºëººòýé óòãà çîõèîë” ãýäýã ¿çýëä
àâòàãäàæ, ìàíàé óòãà çîõèîëä æèæèã õºðºíãºòíèé ñàëàí çàäãàé áàéäàë
íýâòð¿¿ëýõèéã îðîëäñîîð áàéãààã ýð¿¿ë áèø ¿çýãäýë”1 ãýæ òýìäýãëýñýí
áàéíà.Óëìààð ÌÀÕÍ-ûí XIII èõ õóðëûí (1958 îí) áàðèìò áè÷èãò ñýõýýòíèé
äýýðõ ñàíàë áîäîë áîë ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ¿íäñýí çàð÷ìûí ýñðýã
áºãººä ìàíàé íàìûí çºâ áîäëîãûã õÿíàí ¿çýõýä ÷èãëýñýí “ðåâèçèîíèñò
¿çýë”1 ãýñýí õ¿÷ îðóóëñàí òîäîòãîë õýðýãëýæýý.
Ò¿¿õ-øèíý÷ëýëèéí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë “ñýõýýòíèé òººðºãäºë” ãýã÷
íü:
-Äýëõèéí ñîöèàëèçìûí õýìæýýãýýð ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðëûí
ø¿¿ìæëýëò àðä÷èëñàí óóð àìüñãàë Ìîíãîëûí íèéãìèéí àìüäðàëä íýâòýð÷
ýõýëñíèé õàÿëãà áàéñàí þì.
-Óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí äàðàà øèíý ñýõýýòíèé á¿õýë á¿òýí ¿å
äàõèí á¿ðýëäýí òºëºâøèæ ýõýëæ, óëñ îðíûõîî õºãæëèéí ýðò,ýä¿ãýý,
èðýýä¿éí òºëºº ñàíàà çîâíèæ áàéñíû èëðýë áàéëàà.
-Íàì, òºðººñ “ñîöèàëèçìûã äýëãýðýíã¿é áàéãóóëàõ “çîðèëò
äýâø¿¿ëñíèéã Ìîíãîë îðíû ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàëä òîõèðîõ óó,
¿ã¿é þó ãýæ ìîíãîë ñýòãýëãýýãýýð ýðýãö¿¿ëæ ýõýëñíèé òóñàö áàéñàí þì.
-¯íäýñíèéõýý ò¿¿õ, ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ, óëàìæëàë,
øèíý÷ëýëèéí õîëáîîí äóíäààñ ¿ð ãàðãàí ñî¸îëóóëàõ òàëààð íèéãýì
á¿õýëäýý ñàíàæ, ñýðæ, ñýäýæ ýõýëæ áàéñíû íîòîëãîî áºë㺺.
-Àâòîðèòàð äýãëýìèéí ¿åä íàì, òºðèéí ýðõ áàðèã÷äûí ÿâöóó àøèã
ñîíèðõîëä ¿ë íèéöýõ ¿çýë áîäîëòîé õóâü õ¿í, òýð òóñìàà àëèâàà á¿ëýãëýõ
îðîëäëîãî á¿òýëã¿é áîëîõ òºäèéã¿é, åðººñ ñàíàà áîäëîî ÷ºëººòýé
èëýðõèéëýõ áîëîëöîî íýí õîìñ áîëîõûã ýë ¿éë ÿâäàë õàðóóëñàí þì.
Õàðèí ýíý ¿åä íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä áàéñàí ýð¿¿ë ñàðóóë õ¿÷íèé
ñàíàà÷èëãààð íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýæ áàéñíû õîð óðøãèéã àðèëãàõ òàëààð
íýãýíò ýõýëñýí àðãà õýìæýýãýý ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áèëýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî
ÇÕÓ-ä àâàà÷èí õýëìýãä¿¿ëñýí Ìîíãîëûí óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñèéí òóõàé
àñóóäëûã ÇÕÓÊÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä àëáàí ¸ñîîð òàâüæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
çºâëºëòèéí òàë Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äàä íîãäóóëñàí ÿëûã ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é ¿íäýñëýëýýð õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí ÇÑÁÍÕÓ-ûí Äýýä

1
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1940-1960) II
äýâòýð ÓÁ.,1970 îí. òàë-404.
1
̺í òýíä. òàë-405.

258
ø¿¿õèéí öýðãèéí êîëëåãèéí øèéäâýð, ìàòåðèàëûã ìàíàéä øèëæ¿¿ëýí
ºãñºí þì. Ò¿¿í÷ëýí Äîòîîä ÿàìíààñ 1937-1947 îíä øèéäâýðëýñýí óëñ
òºðèéí õýðã¿¿äèéã íÿãòëàí øàëãàõ êîìèññ áàéãóóëàí àæèëëóóëæ, ä¿íã íü
1957 îíû YII ñàðä Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðëààð õýëýëöýæ, þóíû ºìíº
Á.Áààñàíæàâ, Æ.Ñýíãýäîðæ, Ñ. Ìÿãìàð íàðûí 36 õ¿íèéã öàãààòãàñàí áàéíà.
Ýíý íü þóíû ºìíº, Íàìûí Òºâ Õîðîîã òîëãîéëæ áàéñàí Ä.Äàìáûí áàéð
ñóóðü, ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áàéñàí þì. Èéì ýåðýã õàíäëàãûí
çýðýãöýý ¿çýë ñóðòëûí õàâ÷èëò èëò èäýâõèææýý. Òóõàéëáàë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî 1958 îíû YI ñàðä “Ò¿ìíèé ãàçàð” áàðèìòòàò
êèíîíû òóõàé àâ÷ õýëýëöýí, óã êèíî íü ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí îðîí-
Âüåòíàìûã õºãæëèéí òàëààð äîðîé áàéäëààð ¿ç¿¿ëæ, õºðºíãºòºí îðîí-
Ýíýòõýãèéã ýíõ òàéâíû ò¿øèã òóëãóóð, ýðòíèé ñî¸ëò îðîí ãýæ õýòýðòýë
ìàãòñàí õýìýýí áóðóóøààæýý. Ýë áàðèìòàò êèíîã õààæ çîõèîã÷ óðàí
á¿òýýë÷äýä àñóóäàëä àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ õàíäààã¿é, óëñ òºð-¿çýë
ñóðòàëûí ñîíîð ñýðýìæ àëäñàí ãýæ àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí 1959 îíû
YII ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî “Äîêòîð Á.Ðèí÷èíãèéí
ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çîõèîëóóä äàõü çàðèì õàðø ¿çýë ñàíààíû òóõàé” òîãòîîë
ãàðãàæ, “Ðèí÷èí… õóó÷íûã ìàãòàæ, øèíèéã ¿ã¿éñãýõèéí õàìò,
èíòåðíàöèîíàëèçìûí ýñðýã ººðèéí ¿íäýñíèé ¿çëýý ñ¿¿ëèéí ¿åä óëàì
õ¿÷òýé íýâòð¿¿ëýõèéã îðîëäîõ áîëæýý” ãýæ òýìäýãëýýä, ò¿¿íèéã àõ ä¿¿
ñîöèàëèñò îðíóóäûí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õºãæèëä äóðã¿éöñýí,
òýäýíòýé òîãòîîñîí íàéðàìäàë íºõºðëºëä ºº ñýâ ýðñýí, çîõèîë òóóðâèëàà
õóó÷íû ñýäâýýð áè÷èæ, õóó÷èí ¿ã õýëëýã õýðýãëýí, ¿íäýñíèé õîöðîãäñîí çàí
çàíøëûã èä áàõ áîëãîí äºâèéëãºäºã, Ìîíãîë îðîíä ¿íäýñíèé ñî¸ëîî
áàëëàæ áàéíà ãýæ õºðºíãºòºí îðíû çàðèì òºðèéí ç¿òãýëòýíä ýõ îðîí, àðä
ò¿ìíýý ìóó÷èëæ ÿðüäàã ãýõ çýðãýýð çýìëýæýý. Èéíõ¿¿ ¿íäýñ ÿçãóóðàà ãýñýí
õýí á¿õíèéã àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðü ãýäãýýð ìóøãèí áóðóóòãàõ, “ñýõýýòíèé
òººðºãäºë”-ä ÷àíãàëàí õàìààðóóëàõ áîëæýý.
Íàì òºâòýé óëñ òºðèéí òîãòîëöîî ã¿íçãèéð÷, óäèðäëàãûí
õÿìðàë ýõýëñýí íü. ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëüä (1940) ÌÀÕÍ-ûã “...óëñ
íèéãìèéí á¿õ áàéãóóëëàãóóäûã óäèðäàõ ãîë õ¿÷èí”1 õýìýýí çààñàí áîëîâ÷,
1950-èàä îíû õî¸ð äàõü õàãàñ õ¿ðòýë “òºð-íàìûí òîãòîëöîî” ¿éë÷èëñýýð
áàéñàí þì. Õàðèí äýëõèéí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí õýìæýýíä “íàìûí
óäèðäàõ ðîëü”-èéí òóõàé ñýäýâ ãàçàð àâ÷, ñîöèàëèñò íèéãìèéí óëñ òºðèéí
òîãòîëöîîíû öºì ãýæ ¿çýæ, îíîë-¿éëäëýãèéí õóâüä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý.
Èéì íºõöºëä ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäàä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû I
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí áàéð ñóóðü ýðñ ºíäºðæèæ, óëñ îðíû óäèðäëàãûí
á¿ðýëäýõ¿¿íä òýðã¿¿í çýðýãò äýâøèí ãàð÷ èðñýí áàéíà. Èéì áàéäëûí
óëìààñ òóñ óëñûí óäèðäëàãàä íýãä¿ãýýð õ¿í áîëæ áàéñàí Þ.Öýäýíáàë
ñîöèàëèñò îðíóóäûí æèøãýýð íàì, çàñãèéí òýðã¿¿íèéã õàâñàð÷ àæèëëàõ íü
çîõèìæòîé ãýæ ¿çýæ, àñóóäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë ýõëýõ ºäºð
Ä.Äàìáàä òàâüæýý.
1958 îíû XI ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä õóðàë õóðàëäàæ, “Óëñ
áà õîðøîîëëûí õóäàëäààíû àæëûí îäîîãèéí áàéäàë, öààøèä ñàéæðóóëàõ
àðãà õýìæýýíèé òóõàé” Ä.Äàìáûí èëòãýëèéã õýëýëöýõ ÿâöàä çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã ãýíýò ãàðãàí òàâüñàí áàéíà.
Ä.Äàìáà àñóóäëûã õýëýëö¿¿ëýõäýý íàìûí óäèðäëàãà ñîöèàëèñò
íèéãìèéí ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ºíººãèéí øààðäëàãûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é
1
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèóä, òýäãýýðò îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëò¿¿ä (1921-1992) ÓÁ.,
1998. òàë-42.

259
áàéãààã òýìäýãëýýä, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí äàðãà õî¸ðûã íýã õ¿í õàâñðàí ã¿éöýòãýõ íü óäèðäëàãûí
õóâüä îíîâ÷òîé ãýñýí ¿íäýñëýë äýâø¿¿ëæ, Þ. Öýäýíáàëûã Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëóóëàõ ñàíàë ãàðãàñàí áàéíà.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿ä àñóóëò òàâüæ, ñàíàë áîäëîî
èëýðõèéëýõäýý àñóóäëûã ãýíýò òàâüñíû ó÷èð øàëòãààí, ºíººãèéí àæëûí
õîöðîãäëûã ãàíö Äàìáà áèø, Þ. Öýäýíáàë ãîëëîí õàðèóöàõ ¸ñòîé, Þ.
Öýäýíáàë íàìûí òýðã¿¿í áîëñíîîð àæèë èë¿¿ ñàéæèðíà ãýõ ¿íäýñëýëã¿é
ãýõ çýðãýýð íýëýýä ìàðãàëäñàíû ýöýñò Þ. Öýäýíáàëûã Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð, Ä.Äàìáûã II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð
òóñ òóñ ñîíãîñîí áàéíà.
Ä.Äàìáûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áîëñíîîñ
äºðºâõºí ñàðûí äàðàà Íàìûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðàë (1959) áîëæ, Þ.
Öýäýíáàë òàâüñàí èëòãýëäýý: “...Íàìûí áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèê àæèëä ...
ñ¿ðõèé äóòàãäàë áàéãààãèéí õàðèóöëàãûã Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî á¿õýëä íü
õ¿ëýýõ ¸ñòîéã õýëýõ õýðýãòýé. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû I íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãà áàéãààä ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîã òîëãîéëæ áàéñàí
íºõºð Äàìáàä òýð õàðèóöëàãûí ¿ëýìæ õýñýã íü îíîãäîíî. ͺõºð Äàìáà
¿çýë ñóðòàë, îíîëûí òàëààð ñóë çýâñýãëýãäñýí ó÷ðààñ çîõèõ áàéð ñóóðèà
ýçýëæ ÷àäàõã¿é, äàí ãàíö ÿâöóó ïðàêòèê àæëààð õººöºë人ä, æèíõýíý
êîììóíèñò çàð÷èìòàé áàéãààã¿é, ºíäºð øààðäëàãà òàâèõã¿é, ìàíàé
õºãæèëä ñààä áîëñîîð áàéãàà õ¿íä ñóðòàë ãàðãàõ, òºð óëñûã õóóð÷ ìýõëýõ,
áèåý òîîìñîðëîõ, ýðõ òóøààë ýðýõ, çóñàðäàí áÿëäóó÷ëàõ ìýò õîðòîé
¿çýãäë¿¿äòýé òýìöýæ áàéãààã¿é áàéíà”1 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý. Ãýâ÷ III
ñàðûí 27, 28, 29-íèé õóðàëäààí äýýð Ä.Äàìáûí òàëààð Ä.Òºìºð-Î÷èðûí
ø¿¿ìæëýëèéã ýñ òîîöâîë òèéì ÷ íîöòîé ø¿¿ìæëýë ãàðñàíã¿é, õàðèí
Þ.Öýäýíáàë ðóó àäèëòãàæ õàíäñàí õýä õýäýí ø¿¿ìæëýë ãàð÷ýý. Ä.Äàìáà
õàðèó õýëñýí ¿ãýíäýý ø¿¿ìæëýëèéã õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä,
ìºí Þ. Öýäýíáàë, Ä.Òºìºð-Î÷èð, Ë.Öýíä íàðûí àæëûí äóòàãäëûã
àíõààðóóëñàí áàéíà.
Þ. Öýäýíáàë Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿äèéí äèéëýíõ îëîíõèéí ø¿¿ìæëýë
Ä.Äàìáûí ýñðýã õàíäàõã¿é áîëîõîîð 30-íû ºäðèéí õóðàëäààíûã
õîéøëóóëæ, þóíû ºìíº Ä.Äàìáàä õàðèó ø¿¿ìæëýãäñýí Ä.Òºìºð-Î÷èð,
Ë.Öýíä, Ä.Ìàéäàð íàðûã òàëäàà òàòàí, ººðèéí áàãèéí Æ.Ñàìáóó,
Ö.Ä¿ãýðñ¿ðýí íàðûí äýìæëýãòýéãýýð Ä.Äàìáàä òóëãàëò, ñ¿ðä¿¿ëýã õèéæ
áàéæ, ò¿¿íèéã áóóëãàí àâñíààð ò¿¿íèéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí
Òîâ÷îîíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ãàðãàæ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãààñ õàëæýý. Òóñ á¿ãä õóðëààñ ãàðãàñàí òîãòîîëä: “...í. Äàìáà çàð÷èì÷
áèø áºãººä íàìûí ºìíº ¿íýí÷ áèø áàéãààãèéí äýýð ¿çýë ñóðòàë, óëñ
òºðèéí òàëààð àð÷ààã¿é õîöîð÷, ¿ãøèðñýí õóó÷èí ¿çëèéã áàðèìòëàí, áèåý
òîîæ ººðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõàà áîëüæ, ìàíàé óðàãøëàõ äàâøèëòûã
ñààòóóëæ áàéãàà àæëûí äóòàãäàëòàé ãàæóóäàëòàé ýâëýð÷ Ẻðºíõèéëäºã”1
ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí òºâøèí, àæèë
õýðýã, õóâèéí çàí ÷àíàðààð òóõàéí ¿åèéí øààðäëàãûã õàíãàõã¿é áîëñîí,
ãîë íü Ä.Äàìáûí “õàíü õàìñààòàí” ãýæ ¿çýæ, Á.Äàìäèí, Ä.Ëàì÷èí,
×.Ñ¿ðýíæàâ, Ñ.Áàëãàí, Ä.Ñàìäàí íàðûã íàìûí óäèðäëàãààñ ãàðãàæýý. Óëñ
îðíû óäèðäëàãûí äîòîð ãàðñàí ýíýõ¿¿ çºð÷èë òýìöëèéã ºíãºöõºí õàðâàë
àæëûí äóòàãäàë äîãîëäëûã àðèëãàõ, óäèðäëàãûã îð÷èí öàãèéí
1
ÍÒÀ. Ô-4, ò-24. Õí-185, òàë-80-81.
1
ÍÒÀ. Ô-4, ò-24. ÕÍ-185. òàë-211.

260
áîëîâñðîëòîé øèíý õ¿÷íýýð ñýëáýõ çîðèëãîòîé áàéñàí ìýò áîëîâ÷, õýðýã
ÿâäëûí ã¿í ð¿¿ ºíãèéâºë íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõèéí õîð õîëáîãäëûã
àðèëãàõ, òóõàéí íèéãìèéí òîãòîëöîîíûõîî õ¿ðýýíä àðä÷èëëûã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ãýñýí äýâøèëòýò, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë áîäëûã íóõ÷èí äàðàõ
óëñ òºðèéí òóí ººð àãóóëãàòàé áàéñàí þì. Èéíõ¿¿ óëñ îðîíä àâòîðèòàð
äýãëýì òîãòîõ óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí óðüäà÷ íºõöºë ààæèì ààæìààð
áýëòãýãäñýýð áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí 50-èàä îíû ýöýñò àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã
õîðøîîëñíîîð ÁÍÌÀÓ-ä àâòîðèòàð äýãëýì òîãòîõ ýäèéí çàñãèéí ãîë
íºõöºë á¿ðýëäñýí þì.
1960 îíû YII ñàðûí 6-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí 4 äýõ
óäààãèéí ñîíãóóëèéí àíõäóãààð ÷óóëãàíààð ÁÍÌÀÓ-ûí III ¯íäñýí õóóëèéã
áàòàëñàí íü óëñ îðîíä àâòîðèòàð äýãëýì òîãòîõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
á¿ðä¿¿ëæýý.
¯íäñýí õóóëüä þóíû ºìíº, ÁÍÌÀÓ áîë ” àæèë÷èä, õîðøîîëñîí
àðäóóä (ìàë÷èí òàðèà÷èä), õºäºëìºð÷ ñýõýýòíèé ñîöèàëèñò óëñ áºãººä
ò¿¿íèé ¿íäýñ íü àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäûí õîëáîî ìºí”1 ãýæ òóñ
óëñûí øèíæ ÷àíàð, àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëñíîîð íèéãìèéí
á¿òýö õýìýýõ ºðãºí îéëãîëòûã çºâõºí “àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðä,
õºäºëìºð÷ ñýõýýòýí” ãýñýí ãóðàìñàí õîëáîîãîîð ÿâöóóðóóëàí òîäîðõîéëæ,
àæèë÷èí àíãèéí òýðã¿¿ëýã÷ ðîëü õýìýýõ èëò çîõèîìîë ñýäâèéã äºâèéëãºí
ñóðòàë÷ëàõ áîëæýý. ¯íäñýí õóóëü ¸ñîîð ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ òºðèéí ¿íäñýí íü
á¿õ øàòíû Àðäûí Äåïóòàòûí õóðàë õýìýýí òóíõàãëàñàí áàéíà. Ãýâ÷ ¿¿íèé
õàìò “ÁÍÌÀÓ-ûí òºð, íèéãìèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýã÷ õ¿÷ áîë…Ìîíãîë
Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì ìºí”2 ãýæ çààñàí íü íàì òºâòýé óëñ òºðèéí
òîãòîëöîîíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðýëä¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü òºðæñºí íàì,
íàìæñàí òºð áèé áîëæ íàì, òºðèéí àæëûí çààã ÿëãàà ÿâààíäàà àëäàãäàõ
¿íäñèéã òàâüæ ºã÷ýý.
¯íäñýí õóóëüä : "ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ áîë…
¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã íèéòýýðýý ºì÷ëºõ ñîöèàëèñò ºì÷ ìºí" ãýæ
õóóëü÷èëñàí íü õóâèéí ºì÷èéã øóóä ¿ã¿éñãýæ, óëñûí ºì÷èéí òýðã¿¿ëýõ
ðîëü ãýã÷èéã ¿íýìëýõ¿é áàéäëààð ºðãºìæëºí äýâýðãýñýí çààëò áàéâ.
¯íäñýí õóóëüä ýðõ ,ýðõ ÷ºëººíèé àñóóäëûã õ¿íèé ãýñýí ºðãºí óòãààð
áèø , èðãýíèé ãýñýí ÿâöóó óòãààð òîìú¸îëæýý . 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèéí
õóóëü÷ëàí òóíõàãëàñàí ¿çýë ñàíàà íü óëñ îðîíäîî "…ñîöèàëèçìûã
òºãºëäºð áàéãóóëæ, öààøäàà êîììóíèñò íèéãýì áàéãóóëàõ ÿâäàë " áàéëàà .
"Íàìûí ýñðýã" á¿ëýãëýë ãýã÷ Óëñ îðîíä àâòîðèòàð äýãëýì
òîãòñîí íü. 1960-ààä îí áîë äýëõèéí ñîöèàëèçìûí õºãæëèéí õóâüä ÇÕÓ
êîììóíèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ, Åâðîïûí ñîöèàëèñò
îðíóóä õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã ýðõ áàðèã÷ íàìóóäûíõàà
èõ õóðëààð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí, ¿çýë áàðèìòëàëûí òóõàéä òóí èõ äýâýðãýí
¿å áàéâ. Ýíý áàéäàë ÷ ÁÍÌÀÓ-ä õàëäâàðëàí íºëººëæ,1961 îíä õóðàëäñàí
ÌÀÕÍ-ûí XIY èõ õóðàë òóñ óëñàä ñîöèàëèñò íèéãìèéã áàéãóóëæ äóóñãàõ
øèíý ¿åä øèëæèí îðñíûã òîäîðõîéëîí çààñàí áàéíà. Ýíý ¿åèéí óëñ-¿çýë
ñóðòëûí àæèë íü á¿õýëäýý ýë çîðèëòûã îþóí ñàíààíû õóâüä õàíãàõàä
÷èãëýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, íàìûí ãýãýýðëèéí ñèñòåìýýð ìàðêñèñò-ëåíèíèñò
îíîëûã ñóäëóóëàõ, ìàðêñèì-ëåíèíèçìûí ýõ çîõèîëûã îð÷óóëàí, õýâëýõ
àæëûã ºðãºòãºæýý. 1955 îíä áàéãóóëàãäñàí Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóò

1
Ìîíãîë óëñûí ¯íäñýí õóóëèóä, òýäãýýðò îðñîí íýìýëò, ººð÷ëºëò¿¿ä. (1921-1992). ÓÁ.,
1998., òàë-47.
2
̺í òýíä. òàë-47.

261
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéã áè÷èõ àæèë ýðõëýí õèéæ, 1957, 1960 îíû êîììóíèñò
àæèë÷íû íàìóóäûí îëîí óëñûí çºâëºãººíèé øèéäâýðèéã ¿íäýñ áîëãîæ,
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä îíîëûí ñýòãýëãýýã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
áîäëîãî áàðüæ áàéâ. 1963 îíä ¿çýë ñóðòëûí àæèëòíû óëñûí çºâëºãººí
õèéñýí áàéíà.
Äóðäàí áóé ¿åä ìàðêñèçì-ëåíèíèçì ìîíãîë àðä ò¿ìíèé îþóí
ñàíààíû àìüäðàëûí ¿íäýñ áîëëîî õýìýýí çàðëàí òóíõàãëàæ, ò¿¿íèéã öýâýð
àðèóí áàéëãàõ íýðèéí äîð ¿çýë ñóðòëûí äàéðàëò ,øàõàëò ¿ç¿¿ëæ áàéñàí
áîëîâ÷ îëîí ò¿ìýí, äýâøèëò ñýõýýòí¿¿äèéí äîòîð ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí
¿çëèéí ¿ð ¿íäýñ õàðààõàí òàñðààã¿é áóéëàí òºëæñººð áàéâ. ¯¿íèé òîä
èëðýë áîë 1962 îíä ×èíãèñ õààíû ìýíäýëñíèé 800 æèëèéí îéã òýìäýãëýñýí
ÿâäàë áàéëàà. ¯ëýìæèéí èõ õààíûõàà ò¿¿õò èõ òýãø îéã òýìäýãëýñýí ¿éë
ÿâö íü íýãýí ¸ñîíäîî ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé óõàìñðûí ñýðãýëò áîëñîí
ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Õàðàìñàëòàé íü ýë àæèëä èäýâõèéëýí
îðîëöîã÷èä "¿íäñýðõýã", "¿ã¿éñãýõ" ¿çýëòýí õýìýýí íýðëýãäýæ, óëñ òºð, ¿çýë
ñóðòëûí òàëààð áàòã¿é ýòãýýäèéí äàíñàíä ëàâòàé á¿ðòãýãäñýí áàéíà,
ßëàíãóÿà îéã òýìäýãëýõ àæëûã ò¿¿÷ýýëýí õºòºëñºí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû
Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ä, Òºìºð-Î÷èðò ÿë çýìëýëèéí ãîë õ¿íä íü îíîãäæýý.1962 îíä õóðàëäñàí
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðàë Ä.Òºìºð-Î÷èðîîñ íàìûí ýñðýã
¿éëäñýí àæèë ÿâóóëãûí òóõàé õýëýëöýæ òîãòîîë ãàðãàæýý . Òóñ á¿ãä õóðàë
Ä.Òºìºð-Î÷èðûã äàðààõ õýä õýäýí ãîë ç¿éëýýð áóðóóòãàæýý. ¯¿íä: Íýã
õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäëûí õîð óðøãèéã àðèëãàõûí òºëºº íàìààñ
ÿâóóëñàí òýìöëèéã ýðõ òóøààë àõèõûã îðîëäîæ õè÷ýýñýí õîëûí áîäëîãî
ñàíààãàà áèåë¿¿ëýõ õèéãýýä íàìûí óäèðäëàãûí íýð õ¿íäèéã ãóòààõ
çîðèëãîîð àøèãëàñàí ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ãýòýë òýðáýýð íýã õ¿íèéã òàõèí
ø¿òýõèéí õîð õîëáîãäëûã á¿ðýí èëð¿¿ëýí àðèëãàõûí òóëä óã àñóóäëûã
àéìàã, õîò, ñóìûí íàìûí áàéãóóëëàãóóä , ò¿¿í÷ëýí õºäºëìºð÷äèéí
õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ, ¿çýë ñóðòëûí àæèëòíû óëñûí çºâëºë㺺íèé ãîë
àñóóäàë áîëãîõ, õóóëü ¸ñûã íîöòîé çºð÷èæ áàéñàí íèéãìèéí àþóëààñ
õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä ãàðñàí àëäàà äóòàãäëûã á¿ðýí
èëð¿¿ëýõ çàñàõ Õ.×îéáàëñàíòàé õàìò óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëòýä
îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñò àðãà õýìæýý àâàõ, íàì, óëñûí áàéãóóëëàãóóäàä
ø¿¿ìæëýë ººðèéí ø¿¿ìæëýëèéã ºðí¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëûã õóðöààð
äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéñàí þì.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíîîñ ¿íäñýðõýã ¿çëèéã áóðóóøààæ õºäºëìºð÷äèéí
èíòåðíàöèîíàëèñò õ¿ì¿¿æëèéã õ¿÷òýé áîëãîõîä ÷èãë¿¿ëýí, ¿¿íèé óðüä
ãàðãàñàí çàðèì òîãòîîë øèéäâýðèéã õÿíàí ¿çýõèéã èëò îðîëäîæ áàéñàí ãýæ
áóðóóòãàæýý. ×èíãýýä "ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûã ñóðãóóëèóäàä çààæ
áàéãàà áàéäëûí òóõàé” (1949), "Àðäûí óíøèõ áè÷ãèéí òóõàé", “Ìàíàé
íàìûí áîäëîãîä õàðø ¿çýë ñàíàà, ¿ã, ºã¿¿ëýë ãàð÷ áàéãàà òóõàé” (1956),
"Á.Ðèí÷èíãèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí çîõèîëóóä äàõü çàðèì õàðø ¿çýë ñàíààíû
òóõàé”(1959) çýðýã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ÷óõàë ÷óõàë òîãòîîë øèéäâýðèéã
äàõèí õÿíàí ¿çýæ ººð÷ëºõ, çàðèìûã íü õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òóõàé àñóóäëûã íýã
áóñ óäàà òàâüæ áàéñàí, òýðýýð àÿëäàí äàãàëäàã÷äûíõàà õàìò Ìîíãîëûí
äóíäàä çóóíû ¿åèéã õºðºíãºòíèé ¿çýë ñóðòàë÷èä ëóãàà àäèë ýëäâýýð
äºâèéëãºí òàâüæ öóñò áàéëäàí äàãóóëàã÷ ×èíãèñ õààíûã àíãèéí áóñ áàéð
ñóóðèíààñ øàãøèí ìàãòàæ, ò¿¿íèéã òàõèí ø¿ò¿¿ëýõ ãýæ óëàéðàí
õººöºëäñºí, òóõàéëáàë ×èíãèñèéí ìýíäýëñíèé 800 æèëèéí îéã õýò
ºðãºìæëºí òýìäýãëýæ, ò¿¿íèé õºøººã Íèéñëýë õîòíîî áàéãóóëàõ, îéí

262
õóðëûã Àðäûí Èõ Õóðëûí òàíõèìä õèéëãýõ, ýë õóðàëä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéã îðîëöóóëàõ, ×èíãèñ õààíû íýðýìæèò
ãàçàð, áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ, Õýíòèé, Äîðíîä àéìàãò òîìèëîëòîîð
ÿâàõäàà ×èíãèñèéí ìýíäýëñýí ãàçàð íóòãààð çîðèóä îðæ ×èíãèñèéã
ºðãºìæëºí ìàãòàõ ò¿¿íèé îéí òóõàé òîãòîîëûí òºñëèéã Õýíòèé àéìãèéí
íàìûí õîðîîãîîð äýìæ¿¿ëýõèéã îðîëäîæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé
ýðõ àøèã ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èìä ýðñ õàðø æèæèã
õºðºíãºòíèé ¿íäñýðõýõ ¿çëèéí ÷èã øóãàìûã ìàíàé íàìä òóëãàí
õ¿ëýýëãýõèéí òóëä þóíû ºìíº ººðèé㺺 Ìîíãîë ýõ îðíûõîî òºëºº ñàíàà
çîâäîã öîðûí ãàíö õ¿í áîëãîí äºâèéëãºæ, ò¿¿ãýýðýý îëîí ò¿ìíèéã
òººðºãä¿¿ëýí òýäíèé äóíä íýð õ¿íä îëæ ýðõ òóøààë àõèõ ãýæ ÷àðìàéæ
áàéñàí õýìýýí ÿëëàæýý. Õýðýã äýýðýý õàðèí Ä. Òºìºð-Î÷èð ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ìýäðýìæ óõàìñðûã òºëºâø¿¿ëýõèéí òºëºº ñàíàà òàâüæ,
æèæèã ¿íäýñíèé ººðèé㺺 õàìãààëàõ äàðõëàëûã áèé áîëãîõûí òóëä
õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýæ áàéñàí þì. Áàñ ÌÀÕÍ-ûí ìàðêñèñò -ëåíèíèñò øèíæ
÷àíàðûã ¿íýí õýðýã äýýðýý ýðãýëçýæ õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä ìàíàé íàìûí
óäèðäëàãààð Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëñîí àìæèëòóóäûã ¿ë òîîìñîðëîõ
áóðóó ¿çëèéã óäàà äàðàà ãàðãàñàí õýìýýí ò¿¿íèéã çýìëýæýý. Ãýòýë òýðýýð
1960-ààä îí õ¿ðòýë ÌÀÕÍ ìàðêñèñò íàì áàéãààã¿é, Ä.Áîäîî, Ñ. Äàíçàí íàð
Ìîíãîë Àðäûí Íàì, òºðèéã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã, ìîíãîëûí àæèë÷èí àíãè
õàðààõàí íèéãìèéã òýðã¿¿ëýã÷ õ¿÷ áîëîîã¿é, Ìîíãîë îðíû ºâºðìºö íºõöºë
àìüäðàë ïðàêòèêò ìàðêñèñò -ëåíèíèñò îíîëûã á¿òýýë÷ýýð õýðýãæ¿¿ëýõ
¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéñàí þì. Ò¿¿íèé ýäãýýð ç¿é çîõèñòîé øààðäëàãà, ¿çýë
áîäîë íü ýçíèéãýý "íàìûí íýãäëèéã çàäëàí ýâäýõ" ãýñýí óëñ òºðèéí òºðèéí
òàëààð ýð¿¿ë áóñ ¿çýë ñàíàà òºð¿¿ëýí, ¿íäñýðõýõ ¿çëèéã õºõ¿¿ëýí
äýìæñýí, "Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿äèéã ã¿òãýí
äàéð÷ õîîðîíä íü õóòãàí ¿éì¿¿ëýõ àðãûã õýðýãëýñýí", ìàðêñèñò-ëåíèíèñò
îíîëûã äîãìàòèê ¸ñîîð ¿ñýã÷ëýí öýýæèëæ àìüäðàëààñ õºíäèéðºí
òàñàðñíààñ ãàäíà áèåý òîîõ íýð àëäðûí õîéíîîñ õººöºëäºõ õýðöãèé
àâèðëàñàí óëìààð "íàìûí ýñðýã ¿éëäñýí àæèë ÿâóóëãà" õýìýýõ õ¿÷ ò¿ðñýí
ä¿ãíýëò õèëñä¿¿ëýëòýä õ¿ðãýæ, íàñàí òóðø õàâ÷èãäàí õÿõàãäàõ ¿íäñèéã
á¿ðä¿¿ëæýý. Òóñ á¿ãä õóðàë Ä.Òºìºð-Î÷èðûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îîíû áîëîí Òºâ Õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ãàðãàæ, Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ¿¿ðýãò àæëààñ õàëñàí áàéíà. Ò¿¿íèé
ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ õ¿ñýëòèéã ¿ë õàðãàëçàí Áàÿíõîíãîð
àéìãèéí áàðèëãà óãñðàëòûí êîíòîðûí äàðãààð òîìèëæ õýðýã äýýðýý íóòàã
çààí ñóóëãàæýý. Ä.Òºìºð-Î÷èðûí íàìûí ýñðýã àæèë ÿâóóëãà ãýã÷èéí
òàëààð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýëãýðýíã¿é çàõèäàë ãàðãàæ, íàìûí
áàéãóóëëàãóóäûí õààëòòàé õóðëóóäàä òàíèëöóóëñàí áàéíà. 1963 îíû I ñàðä
íàìûí ¿çýë ñóðòàëûí àæèëòíû óëñûí çºâëºãººí áîëæ íàìûí ¿çýë ñóðòëûí
àæëûã á¿õ òàëààð ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ¿íäñýðõýõ, ¿ã¿éñãýõ ¿çýë, õºðºíãºòíèé ¿çýë
ñóðòëûí ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöýõ çààëò ºã÷ "Ä.Òºìºð-Î÷èðûí íàìûí
ýñðýã ÿâóóëãà" ãýã÷èéã äàõèí ã¿íçãèéð¿¿ëýí òàéëáàðëàæ , ò¿¿íèé õîð
õîëáîãäîëûã àðèëãàõ òàëààð òóóøòàé àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé ãýæ
¿çñýí áàéíà. Þóíû ºìíº Ä.Òºìºð-Î÷èðûí óäèðäëàãààð òóóðâèñàí "ÌÀÕÍ-
ûí ò¿¿õèéí òîâ÷ ñóðàëöàõ"-ûã àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ õÿíàí òîëèëîõ
àæèë ºðíºæýý . ×èíãýýä 1963 îíû IY ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ "Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ áîëîâñðóóëñàí íàìûí
ò¿¿õèéí òîâ÷ ñóðàëöàõûí òóõàé” õýìýýõ òîãòîîë ãàðãàæýý. Ýíý òîãòîîëä:
"Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ áîëîâñðóóëñàí ýíý òºñºëä ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí

263
áàðèìòóóäûã äóð ìýäýí ìóøãèæ, íàìûí ò¿¿õèéí ãîë ãîë àñóóäëûã
¿íäñýðõýõ, ¿ã¿éñãýõ ¿çýë, õºðºíãºòíèé îáúåêòèâèçìûí ¿¿äíýýñ
òàéëáàðëàñàí, îíîëûí õóâüä àëäààòàé, óëñ òºðèéí õîðòîé õýä õýäýí
ä¿ãíýëò îðñîí áàéíà" ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà . Ãýòýë ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã
çîõèîã÷èä íàìûí ò¿¿õèéí àñóóäëààð óðüä ºìíºõ îëîí ä¿ãíýëò
áàðèìòëàëûã øèíý÷èëæ, øèíý øèíý áàðèìòûã ñóäàëãààíû ýðãýëòýä
îðóóëàí, ò¿¿õèéí ¿íýíèéã òîãòîîõ õýðýãò ÷óõàë àëõàì õèéæ, ò¿¿õèéí
ñóäàëãààã èõýýõýí óðàãø àõèóëñàí áàéñàí áºë㺺.
Ä.Òºìºð-Î÷èðûí "Íàìûí ýñðýã ÿâóóëãà"-ä Ø.Áàò-Î÷èð, Ä.Þìæàâ,
Ä.Äîðæñ¿ðýí, Æ.Òºìºðáààòàð, Ò.×îãñîì íàðûã õàìààðóóëàí àæèë,
àëáàíààñ íü çàéëóóëæ õºäºº îðîí íóòàãò àìüäðàë ìýä¿¿ëýõ íýðýýð íóòàã
çààí ñóóëãàñàí áàéíà. 1963 îíû IY ñàðä "Ò¿ìíèé íýã" êèíîíû II àíãèéí
òóõàé "ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû òîãòîîë ãàð÷ êèíîíû
óðàí á¿òýýë÷äèéã óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí àñóóäàëä ºðººñãºëººð
õàíäàæ, õóóëü ¸ñ àëäàà çàâõðàëûã çàñàõ õýðýãò íàìûí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã
õàðóóëàõ ãýæ îðîëäîîã¿é, ¿íäñýðõýõ ¿çëèéí íºëººíä àâòñàí ãýæ ¿çýæ,
Ñî¸ëûí ÿàìíû óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ, çàðèì óðàí á¿òýýë÷äýä àðãà õýìæýý àâñàí
áàéíà.
1963 îíû XII ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Y á¿ãä õóðàë
"Ë.Öýíäèéí íàì÷ áèø àæèë ÿâóóëãûí òóõàé" õýëýëöýæ äàðààõ ÷èãëýëýýð
áóðóóòãàæýý. ¯¿íä: ò¿¿íèéã àæèëñàã õ¿íèé ä¿ð ¿ç¿¿ëäýã áàéñàí áîëîâ÷
÷óõàìäàà õ¿÷ýý äàé÷ëàõã¿é áèåý àëü áîëîõîîð íººæ, íàì, óëñûí àæëûí
÷óõàë ÷óõàë ñàëáàðûã óäèðäóóëàõààð íàìààñ õ¿ëýýëãýñýí ¿¿ðãèéã ¿íýí÷
øóäàðãààð áèåë¿¿ëýýã¿é ÿâæ èðñýí ãýæ ¿çæýý. Ãýòýë òýðýýð ìàíàé àæ
¿éëäâýðèéí õºãæëèéí àñóóäëààð àíõ óäàà ýðäìèéí çýðýã õàìãààëñàí,
òºìºð çàìûí äåïîãèéí äàðãà, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí àæ ¿éëäâýðèéí
àñóóäàë õàðèóöñàí ðåôåðåíò, Óëñûí òºëºâëºãººíèé êîìèññûí äàðãà,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí ºíäºð àëáàí òóøààëä
ÿìàãò äýâøèí àæèëëàñàí, òóõàéí øàò á¿ðä ìýäëýã ÷àäâàð, çîõèîí
áàéãóóëàõ àâúÿàñàà ãÿëàëçòàë õàðóóëñàí òóõàéí ¿åäýý õàìãèéí øèëäýã
áîëîâñîí õ¿÷íèé íýã áàéñàí þì. Õîëûí ìóó ñàíàà ºâºðëºí ýðõ òóøààëä
àõèõ çîðèëãîî õàíãàõàä öàã, õ¿÷ ÷àäëàà çîðèóëæ ººðèé㺺 ýëäýâ àðãààð
ìàãòóóëàí ìàíäóóëàõûã ýðìýëçýí óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷íèé õîîðîíä
ÿìàãò õóòãàí ¿éì¿¿ëýõ, íàì óëñûí çàëóó áà àõìàä áîëîâñîí õ¿÷íèéã
õîîðîíä íü ìºðãºëä¿¿ëýõèéã îðîëäîõ çýðýã áóçàð áóëàé ÿâóóëãûã ºðãºí
¿éëäýæ ìàíàé íàì àðä ò¿ìíèé ¿éë õýðýãò ¿íýí÷ øóäàðãààð ç¿òãýæ áàéãàà
çàðèì áîëîâñîí õ¿÷íèéã í¿ä ¿ç¿¿ðëýæ õÿõàí õàâ÷èõûã ÷àðìàéæ áàéñàí
ãýæ ä¿ãíýæýý . Èéì ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ áîëñîí öààä øàëòàã øàëòãààí íü
Ë.Öýíä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû õóðàëäààí äýýð
Þ.Öýäýíáàëûí àëäàà äóòàãäëûã ø¿¿ìæèëæ áàéñàí, ÇÕÓÊÍ-ûíÒºâ
Õîðîîíû II íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ô.Ð.Êîçëîâòîé óóëçàæ, Þ.Öýäýíáàë
÷àäàë ÷àäàâõèà áàðæ, ºä㺺 íàì óëñûí õºãæèëä ñààä òîòãîð áîëæ áàéãàà
ç¿òãýëòýí õýìýýí òîäîðõîéëñîí, Þ.Öýäýíáàëûã ìàøèíû îñîëä îðæ ÇÕÓ-ä
ýì÷ë¿¿ëæ áàéõ ¿åä "îäîî óëñ îðíû ýðõ àøèã, àæëàà áîäîõ öàã áîëñîí" ãýæ
çàðèì óäèðäàõ ç¿òãýëòí¿¿äýä õýëæ ÿðüæ áàéñàí çýðãýýñ áîëñîí áîëîëòîé.
Õîðò áîäëîãîî áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õóóðàí ìýõëýõ, õî¸ð í¿¿ð ãàðãàõ, ìóøãèí
ã¿òãýõ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ áóþó ýä ìºí㺺ð õ¿ì¿¿ñò òàë çàñàõ àäãèéí ìóó
àðãûã îëîíòàà õýðýãëýæ áàéæýý õýìýýí òîãòîîëä òýìäýãëýæýý. Ãýòýë
òýðýýð äóó öººòýé, ìàø õàøèð, íî¸í íóðóóòàé õ¿í áàéñíûã õàìò àæèëëàæ
áàéñàí õ¿ì¿¿ñ íü íýã äóóãààð áàòëàõ òºäèéã¿é äýýð äóðäñàíûã íîòëîõ

264
áàðèìò á¿ãä õóðëûí ìàòåðèàëààñ îëäîõã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ¿íäñýðõýõ
¿çëèéí èëðýëèéã áèò¿¿ íàðèéí àðãààð ýâèéã íü òààðóóëàí äýìæñýýð
áàéñàí õýìýýí ä¿ãíýñýí íü Ä.Òºìºð-Î÷èðòîé ¿çýë áîäëûí õóâüä íýã
ñàíààòàé áàéñíûã èëòãýíý. Èéíõ¿¿ Ë.Öýíäèéã íàìûí óäèðäëàãààñ
çàéëóóëñàí íü óðüäààñ áýëòãýãäñýí õóéâàëäààíû øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà
áàéæýý.
1963 îíû XII ñàðä áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IY á¿ãä õóðàë
Ö.Ëîîõóóç, Á.Íÿìáóó, Á.Ñóðìààæàâ íàðààñ íàìûí ýñðýã á¿ëýãëýñýí
ÿâóóëãà õèéñýí òóõàé àñóóäàë àâ÷ õýëýëöñýí áàéíà. Á¿ãä õóðàë äýýðõ íýð
á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã õýä õýäýí ¿íäñýí ç¿éëýýð áóðóóøààæ, "íàìûí ýñðýã á¿ëýã"
ãýæ ¿çæýý. Òóõàéëáàë: Ëîîõóóç, Íÿìáóó, Ñóðìààæàâ íàð Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ºìíºõ á¿ãä õóðëóóä äýýð óäàà äàðàà ýð¿¿ë áóñ ¿çýë àëäààãàà
óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæ, óëìààð íàìûí æàíæèí øóãàìûã ýñýðã¿¿öýí íàìä
õàãàðàë ãàðãàõ çîðèëãîîð á¿ëýãëýñýí ÿâóóëãà õèéõ çàì øóóäàðñàí ãýæ
¿çæýý.
Ãýòýë òýä òóõàéëáàë: Ö.Ëîîõóóç 1956 îíû IY ñàðûí á¿ãä õóðëààñ
õîéø îëîí õóðëóóä äýýð íàì óëñûí àìüäðàëä àðä÷èëëûã ñýðãýýõ,
Þ.Öýäýíáàë, ò¿¿íèéã àÿëäàí äàãàëäàã÷äûí ¿éë àæèëàãààíû äóòàãäàë
äîãîëäëûã çîðèãòîé èë÷ëýí ø¿¿ìæèëæ áàéëàà. ̺í Á.Íÿìáóó 1984 îíä
Þ.Öýäýíáàëûã àëáàí òóøààëààñàà îãöðîõ õ¿ðòýë ò¿¿íèé àëäàà äóòàãäëûã
÷èí ¿íýíýýð íü ãóéâàëòã¿é èë÷èëæ áàéñàí þì. Òýä èíãýæ ø¿¿ìæëýõäýý
íàìûí æàíæèí øóãàìûã çàñâàðëàõ àñóóäàë õàðààõàí òàâèàã¿é áºãººä
ñîöèàëèçìûí ººðèéíõ íü õ¿ðýýíä àðàé ººð í¿¿ð öàðàéòàé àðä÷èëñàí
ìàÿãèéí çàãâàðûã áèé áîëãîõûã ñàíààðõàæ áàéñàí àæýý.
Àâòîðèòàð äýãëýì òîãòîõ ¿éë ÿâö èä ýð÷èìæèæ áàéñàí òèéì ¿åä
íèéãìèéí õ¿íä ñóðòàëò á¿òöèéã õàëàí ººð÷ëºõ ãýñýí àëõàì á¿ð íü ãàíö íýã
óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé ñàíàë ø¿¿ìæëýë òºäèé㺺ð øèéäýãäýõ ç¿éë áèø
áàéñàí íü òîäîðõîé. Èéì ó÷ðààñ òýä òóñ á¿ãä õóðëûí ºìíº óóëçàæ
ÿðèëöàõ, õýëýõ ¿ãèéíõýý ñàíààã òîõèðîëöîõ, ¿¿ñýí áèé áîëñîí íºõöºë
áàéäëûã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû çàðèì ãèø¿¿äýä îéëãóóëàõ îðîëäëîãî õèéõ,
çàðèì óäèðäàõ àæèëòíûã òàëäàà òàòàõ, õóðàë äýýð õýëýõ ¿ãèéã íü áýëòãýæ
ºãºõ çýðãýýð àæèëëàæ áàéæýý. Ýë àæèëä Íàìûí Äýýä ñóðãóóëèéí îðëîã÷
çàõèðàë Í.Ãóíãààæàâ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû àæèëòàí À.Äàøíàìæèë,
Áàðèëãûí Ìàòåðèàëûí ÿàìíû õàðüÿà Ýëñ ÷óëóó áýëòãýõ àæ àõóéí äàðãà
Ä.Äàìäèíñ¿ðýí, Ýäèéí çàñãèéí äýýä ñóðãóóëèéí áàãø Ä.Áààñàíæàâ,
Ð.Òîãòîõ, Ä.Æàìáàà, ̯Ý-èéí Òºâ Ǻâëºëèéí òýðã¿¿ëýã÷ ãèø¿¿í
Æ.Íÿìäàðü, Ìîñêâàãèéí Êîììóíèñò Íàìûí Äýýä ñóðãóóëèéí çàðèì
ñîíñîã÷èä îðîëöîæ áàéñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä, òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà íü
íàìûí äîòîðõ ¿çýë áîäëûí çºð¿¿òýé á¿ëýãëýëèéí øèíæòýé ¿éë àæèëëàãàà
áàéæýý ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Òýäíèéã áóðóóòãàñàí ¿íäýñëýë, áîäèò
áàéäàë õî¸ðûã õàðüöóóëàí ¿çâýë:
-Íàìûí ýñðýã ýäãýýð ýòãýýä, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñîöèàëèñò
áàéãóóëàëòäàà îëñîí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí àìæèëòûã íýëýíõ¿éä íü
¿ã¿éñãýæ, àæèë÷èí, õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿ä, õºäºëìºð÷, ñýõýýòýí
íàðûí àìüäðàëûí õýìæýý äîðîéòëîî ãýæ ã¿òãýñýí õýìýýí çýìëýñýí áàéíà.
Ýíý ¿åèéí áîäèò ¿íýí ãýâýë àðä îëíû àæ àìüæèðãààíû òºâøèí íýëýýä
äîîãóóð òºâøèíä áàéñàí íü òîäîðõîé þì. "Íàìûí ýñðýã á¿ëãèéíõýí" ãýã÷èä
àñóóäëûã èíãýæ òàâèõàä 1964 îíû òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàë á¿ð èë¿¿
íºëººëñºí íü áàðèìòààð íîòëîãäîæ áàéíà. Ó÷èð íü ÁÍÕÀÓ-òàé õàðèëöàà
ýðñ ìóóäñàíààñ ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðàà, ÿëàíãóÿà ãóðèë áóäàà, áºñ

265
áàðààíû õàíãàìæ ýðñ áóóð÷ýý. Òîäîðõîé áàðèìòààð õýëáýë 1960 îíûõîîñ
1964 îíä Õÿòàäààñ õóäàëäààãààð àâ÷ áàéñàí øàð áóäàà 4560 òîííîîñ 100
òîíí, öàãààí áóäàà 3350 òîííîîñ 200 òîíí, õºâºí áºñ áàðàà 19,6 ñàÿ
ìåòðýýñ 1,1ñàÿ ìåòð áîëæ áóóðñàí áàéíà.
-Ýäãýýð ýòãýýä óëñ ò¿ìíèé èíòåðíàöèîíàë÷ íàéðàìäëûã ã¿òãýí,
ÁÍÌÀÓ àõ ä¿¿ ñîöèàëèñò áóñàä îðîíòîé ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàðèëöàí
àøèãòàé õàìòðàí àæèëëàõ ÿâäëààñ òàòãàëçàõûã øààðäàöãààæ, ÌÀÕÍ-ààñ
îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íä ýçýëæ áàéãàà áàéð ñóóðèéã ñóëðóóëàõ
ãýñýí á¿òýëã¿é îðîëäëîãî õèéæ áàéíà õýìýýí áóðóóøààæýý. Ãýòýë "Íàìûí
ýñðýã á¿ëãèéíõýí" ãýã÷èä ÇÕÓ,ñîöèàëèñò îðîíòîé õèéõ ýäèéí çàñàã,
õóäàëäààíû õàðèëöààã õàðèëöàí àøèãòàé áàéëãàõ, çýýëèéí õºðºíãèéí
àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ, ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóäûí òóñëàìæèä íàéäàõààñ
ººðèéí õ¿÷èíä èë¿¿ òóëãóóðëàõ, õî¸ð èõ õºðø ã¿ðíèé õîîðîíäûí íîöòîé
õàãàðàë, çºð÷èë人íèé ¿åä íýãèéã íü õýò àÿëäàí äàãàëäàõã¿é áàéõ
àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ áàéëàà.
-Ëîîõóóç, Íÿìáóó, Ñóðìààæàâ íàð ¿íäñýðõýõ ¿çëèéã øóóä õàìãààëàí,
ò¿¿íèé õîð àþóëûã á¿ðýí ¿ã¿éñãýæ, íýãýíò èë÷ëýãäñýí èëýðõèé ¿íäñýðõýã÷,
óëñ òºðèéí õóòãàí ¿éì¿¿ëýã÷ Òºìºð-Î÷èð, Öýíä íàðûã äàëäóóð äýìæèã÷èä
áîëîõîî õàðóóëñàí ãýæ áóðóóòãàæýý. Ýíý òóõàéä “Íàìûí ýñðýã á¿ëãèéíõýí,
ãýã÷èä Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ìýäðýìæ, óõàìñðûã
äýýøë¿¿ëýõã¿éãýýð ýõ îðîí÷ áàéõ òóõàé ÿðèõ áîëîìæã¿é õýìýýí ¿çýæ, ºìíº
õýëìýãäñýí ç¿òãýëòí¿¿äòýé ¿çýë áîäîë íýãòýé áàéæýý.
Òóñ á¿ãä õóðàë Ö.Ëîîõóóç, Á.Íÿìáóó, Á.Ñóðìààæàâ íàðûã Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ ãàðãàæ, íàìààñ õººæ, òýäíèéã áîëîí õàíü
õàìñààòàí íü ãýæ ¿çñýí îëîí àðâàí õ¿íèéã àëáàí òóøààëààñ íü õàëæ, íàì,
çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâ÷, õºäººä íóòàã çààí ñóóëãàæ, òîäîðõîé àëáàí
òóøààë, ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ ýðõèéã íü õààí, ìºðäºí õàâ÷èæ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã íîöòîé çºð÷èõ áîëæýý. Òýä á¿ãä õóðàë òàðñíààñ õî¸ð ºäðèéí
äàðàà Õÿòàä, Ïîëüø, Ðóìûí, ÇÕÓ-ààñ òóñëàìæ ýðýõèéã ñàíààðõñàí áîëîâ÷,
èë÷ëýãäñýí íü áàðèìòààð ¿ëäæýý. Òýðõ¿¿ çàõèäàëä: "ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíû îäîîãèéí ýýëæèò á¿ãä õóðàë äýýð æèíõýíý êîììóíèñòóóä áà
õóó÷íûã áàðèìòëàã÷ õàðãèñ õ¿÷í¿¿äèéí õîîðîíä øèð¿¿í òýìöýë ÿâàãäàæ
áàéíà. Õàðãèñ õ¿÷í¿¿äèéã õàðãèñëàëûí ñ¿ëä òýìäýã áºãººä äýëõèéí
êîììóíèñò õºäºë㺺íèé íýðä ãàðñàí çàäëàí áóòàðãàã÷ Öýäýíáàë òîëãîéëæ
áàéíà" ãýæ òýìäýãëýýä, "…Íýí ÿàðàëòàé àõ ä¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýý÷? Áèä
íàðûã ººðèéí õàìãààëàëòàä àâàà÷? Õàðààõàí áèä ººðñäèéí íýðñ áà áè÷èã
áàðèìòûã íóóõààñ ººð àðãàã¿é áàéíà". Á¿ãä õóðëûí äàðààãààð "…òóëãàð÷
áàéãàà àþóë çàíàëààñ àâðàõ áàéõ ãýæ íàéäàæ, áèä òºðºëõ àõ ä¿¿
êîììóíèñò òà íàðò õàíäàæ áàéíà. Ìîíãîëûí á¿ëýã êîììóíèñòóóä "ãýæýý.
Ýíý ¿åýñ àëèâàà àñóóäëûã øèéäýõ àðãûã îëîí ÿíç áàéäëààð òàâèõ
ãýñýí îðîëäëîãî, óäèðäëàãûí àðãà áàðèëä ø¿¿ìæëýëòýé, áîäèòîé õàíäàõ
àëõàì á¿ð íèéãìèéí õºãæëèéã çºð÷èë äóíä íü áóéëóóëàí ¿çýõ ãýñýí ¿çýë
ñàíàà íü á¿õýëäýý ýçíýý íàìûí ýñðýã á¿ëãèéí õàìñààòàí, ¿íäñýðõýõ,
¿ã¿éñãýõ ¿çýëòýí õýìýýõ íýð õàÿã ç¿¿ëãýõ áîëæýý.

§ 3. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíä

ãàðñàí ººð÷ëºëò

Àðäûí àæ àõóéòíû òàëààð áàðèìòàëñàí øèíý ÷èãëýë.

266
 Àíõäóãààð òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ä¿íã ãàðãàæ, õî¸ðäóãààð
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ ¿åä àðäûí àæ àõóéòíû òàëààð
áàðèìòàëæ èðñýí áîäëîãûí ñºðºã ¿ð äàãàâðààñ ñóðãàìæ àâ÷, ò¿¿íèéã çàñ÷
çàëðóóëàõ òàëààð àíõààðàâ.
Óëñààñ àðäûí àæ àõóéòàí áà àðäûí íýãäëýýñ àâ÷ áàéñàí àëáàí
òàòâàð, óëñûí òºëºâëºãººíä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëæýý. Àðäûí àæ àõóéòíû
óëñàä áýëòãýõ ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íîîãäëûã òºëºâëºãººò ìàëûí òîîãîîð
áîäîæ òîãòîîæ áàéñàí õóó÷èí æóðìûã õ¿÷èíã¿é áîëãîâ. 1953 îíû
òîîëëîãîîð àðäûí àæ àõóéòíû ºíãºðñºí îíóóäûí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü íýã òàëààð àðäûí àæ àõóéòíóóä íàì, çàñãèéí
áîäëîãîä ñàíàë àëäàãäñàí áàéäëûã çàñàõ, íºãºº òàëààð òýäíèéã
õîðøîîëîëä îðîõ ÿâäëûã äýìæèõ áîäëîãîòîé õîñëîí ÿâàãäñàí áàéíà.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ðýýð 1953 îíä ìàëã¿é ºðõ 6,1 õóâü áàéñàí
áîë æèëèéí äàðàà 3,4 õóâü áîëæ, 1000-ààñ äýýø ìàëòàé àæ àõóé 1,5–ààñ
0,1 õóâü áîëòîë áóóð÷ýý. Àðäûí àæ àõóéòíû ÿäóó õýñãèéã äýýø òàòàõ,
÷èíýýëýã õýñãèéã “êàïèòàëèñò ýëåìåíòèéã õÿçãààðëàõ” íýðèéí äîð õàâ÷èí,
àðäûí àæ àõóéòíûã íèéòýä íü “äóíä÷èëñàí” ÿâäàë àíãèéí áîäëîãûí ¿¿äíýýñ
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéã çîõèîìëîîð áàðèõ ÿâöã¿é áîäëîãî áàéæýý.
Èéíõ¿¿ 1950-èàä îíû äóíäóóð ÌÀÕÍ õóâèéí ºì÷èò àðäûí àæ àõóé
áàéãàà íºõöºëä “ñîöèàëèçìûã äýëãýðýíã¿é áàéãóóëàõ” áîëîìæã¿é áºãººä
ò¿¿íýýñ ãàðàõ çàì áîë àðäûí àæ àõóéòíûã ñîöèàëèñò ¸ñîîð õîðøîîëîõ
ÿâäàë ãýæ ¿çñýí áàéíà.
1950-èàä îíîîñ ýõëýí ÌÀÕÍ-ààñ õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèçìä
øèëæ¿¿ëýõ îþóí ñàíààíû áýëòãýë õèéæ ýõëýâ. պ人 àæ àõóéí õîðøîî
õóâèéí àæ àõóéãààñ äàâóóòàéã ñóðòàë÷èëñàí ºã¿¿ëýë, áàðèìò ñýëòèéã ºðãºí
íèéòëýõ áîëîâ. ¯¿íèé çýðýãöýý àðäûí õóâèéí àæ àõóéã “ýäèéí çàñàã äàõü
ôåîäàëèçìûí ¿ëäýãäýë”, “ýð÷èìã¿é á¿ä¿¿ëýã, õîöðîãäñîí” àæ àõóé õýìýýí
òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã ººð÷ëºõã¿éãýýð àðä îëíû àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ
÷àäàõã¿é ãýñýí ¿çýë ñàíàà ºðãºí äýëãýðýâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä óëñ îðíû ýäèéí çàñàã äàõü óëñûí ñåêòîðûã
õºãæ¿¿ëýõ òàëààð àìæèëò îëñîí áîëîâ÷, ìàë àæ àõóéí òàëààð òàâüñàí
çîðèëò õýðýã äýýðýý áèåëñýíã¿é. Ýíý íü þóíû ºìíº íàì, òºðººñ óëñûí
áýëòãýë, àëáàí òàòâàðûí òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãûí ãàæóóäàë, òýð íü àæ
àõóéòíû ýäèéí çàñãèéí ñîíèðõîëòîé ýñ çîõèöñîíä îðøèæ áàéâ.
Óëñûí IX èõ õóðëààñ áàòàëñàí ìàëûí òîî òîëãîéí ºñºëòèéí õóóëèàð
1949 îíîîñ ìàë÷èí ºðõ á¿ðò ìàëûí òîî òîëãîéã æèë á¿ð 50 õóâèàð ºñãºí
¿ðæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ºã÷, ìàë ºññºí õîðîãäñîíûã ¿ë õàðãàëçàí,
òºëºâëºãººò ìàëààñ ìàõ, íîîñ, ñ¿¿ àëáàäàí ãàðãàõ áîëñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí
áèëýý. ¯¿íýýñ áîëæ ÿìàð íýãýí ó÷èð øàëòãààíààð ìàëàà õîðîãäóóëæ
àëáàí æóðìûí íîîãäëûã òàñàëäóóëñàí ìàë÷èä àðäóóä õóóëèàð øèéòãýãäýæ
áàéñíààñ áîëæ, ìàë÷èí ìàëààñàà òºâºãøººæ “ÿëòàé ìàë” ãýæ ¿çýõ áîëæýý.
Ýíý áàéäàë íü ÿâààíäàà ìàë÷èí àðäûí çàðèì õýñýã, ÿëàíãóÿà ÷èíýýëýã àæ
àõóéòíûã ìàëàà íýãäýëä “íèéãýì÷èëæ” ÿñ àìðàõ, ÿäóó õýñýã íü íýãäëèéí
“áóÿíã” ø¿òýõ áîäîëä õ¿ðãýñýí áàéíà. Ìàë àæ àõóéí õºäºëìºðèéí
íèéãìèéí ¿íýëãýý áóóð÷, ìàë÷èä òºâ ñóóðèí ãàçàð óëñ, õîðøîîíû íýãýí
áàéãóóëëàãà áàðààäàí àìüäàð÷, ¿ð õ¿¿õäýý ñóðãóóëü ñî¸ëûí ìºð õººëãºõ
íü èðýýä¿éòýé ãýõ áîëîâ. 1950-èàä îíû ýõýíä ìàë àæ àõóéãààñ õºíäèéð÷,
àæèë÷èí áîëæ áóéã ìàãòàí ñàéøààñàí óòãà àãóóëãàòàé óðàí çîõèîë,
óðëàãèéí îëîí àðâàí á¿òýýë ãàð÷ áàéâ.

267
 Ìàë÷èí ºðõºä íèéòýä íü äààæ äàâøã¿é òºëºâëºãºº ºãºõ, ÷èíýýëýã
õýñãèéã íü õàâ÷èõ áîäëîãûí óðøãààð õóâèéí àæ àõóéòíû äîòîð õºðºíãº
÷èíýýíèé ÿëãàâàð ìýäýãäýõ¿éö ò¿ðãýñýâ. 1952 îíä ìàëã¿é áîëñîí ºðõèéí
òîî 2 äàõèí ºñ÷, 10 ãàðóé ìÿíãàä õ¿ð÷ õàðèí 200-ààñ äýýø òîëãîé ìàëòàé
ºðõèéí òîî 58,4 õóâèàð íýìýãäýæ ìàëûí òîî íü 31 õóâü ºññºí áàéíà.
1940, 1950-èàä îíû çààã äýýð àðäûí àæ àõóéòíû òàëààð íàì, òºðººñ
ÿâóóëñàí áîäëîãî íü íèéãýìä æèæèã ¿éëäâýðëýë, æèæèã ºì÷òºíèé
õàðèëöàà çîíõèëæ áóé íºõöºëä òàâààð ìºíãº, çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
¿ã¿éñãýæ, ¿éëäâýðëýë õýðýãëýýíèé õîîðîíäûí õîëáîîã çàõèðãààíû àðãààð
çîõèöóóëàõ îðîëäëîãî áàéñàí ó÷èð óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí îëîí
ñºðºã ¿ð äàãàâðûã áóé áîëãîñîí áàéíà. “Àðäûí àæ àõóéòàí” õýìýýõ íýð
òîìú¸îëîë ÷ àæ àõóé ýðõëýã÷äèéã äîòîð íü àíãè ÿëãàâàðëàñàí òºäèéã¿é,
ýíýõ¿¿ àðäûí àæ àõóéòàí ãýäãèéí öààíà àæ àõóéí ãýõýýñýý èë¿¿ óëñ òºðèéí
çîðèëãî àãóóëàãäàæ áàéñàí íü 1940, 1950-èàä îíû ¿åä óëàì õóðö òîä èëðýí
õàðàãäñàí þì. Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûã òýòãýã÷ ¿íäýñ ñóóðü,
¿íäñýí ñàëáàð ìàë àæ àõóé ò¿¿íèéã àâ÷ ÿâñàí ýçýä íü ìàë÷èä áèëýý.
Ìàë÷èä áîë æèæèã ºì÷òºí, æèæèã ¿éëäâýðëýã÷èä áàéâ. Íàì, òºðººñ òóõàéí
¿åä ìàë÷äûí òàëààð ÿâóóëñàí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü òýäíèé îðøèí
òîãòíîõ íºõöëèéã õààæ áîîñîí øèíæòýé áàéâ.
Òàâààðûí ¿éëäâýðëýë íü õýí íýãíèé õèéãýýä õýñýã á¿ëãèéí á¿òýýë
ÿìàð íýãýí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä ÷ áèé áîëäîã ç¿éë áèø àæýý. Òàâààðûí
¿éëäâýðëýë îðøèí áóéí ó÷èð øàëòãààí íü íèéãýì àíãè, á¿ëã¿¿äýä
õóâààãäñàíä áóñ, õàðèí íèéãýì õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé áàéñààð
áàéãààòàé õîëáîîòîéã Ê.Ìàðêñ ÷ íîòîëæ áàéëàà. Ýíý ¿åä òàâààðûí
¿éëäâýðëýëèéí ãîë ìºí ÷àíàð áîëñîí õóäàëäàà ¿íýí õýðýãòýý ¿ã¿é áîëæýý.
Õóäàëäààíä óëñûí òîãòîîñîí õàòóó ¿íý, òýãøèòãýí õóâààðèëàõ
çàð÷èì íü á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººðèéí ºðòºã íü çàõ çýýëèéí õàðèëöààãààð
èëýðõèéëýãäýæ áàéäàã òàâààðûí ¿éëäâýðëýëèéí ìºí ÷àíàðûã àëäàãäóóëæ,
èõýíõäýý ìàë÷äûã õîõèðîîæ, òýäíèé á¿òýýí ¿éëäâýðëýñýí ç¿éëýýð óëñ
íèéòèéí àæ àõóéí áóñàä ñàëáàðûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñãýâýð
áîëãîõ, óëñûí ñàíãèéí àæ àõóé çýðýã áóñàä ñàëáàðûí àëäàãäëûã íºõºõºä
àøèãëàæ áàéâ. Ìàë÷èä, òýäíèé àæ àõóéí òàëààð íàì, òºðººñ áàðèìòàëæ
õýðýãæ¿¿ëñýí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîäëîãî íü õýðýãæèõäýý êàïèòàëèñò
áèø õºãæëèéí çàìûã íèéãìèéí ÿìàð íýãýí õîõèðîë, ñºðºã ¿ð
äàãàâàðã¿éãýýð òóóëæ, øèíý ýäèéí çàñãèéã ¿¿ñãýí áóé áîëãîñîí õýðýã áóñ
þì. “Êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë” áóþó “ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã” áàéãóóëàõàä
øààðäàãäàõ õóðèìòëàëûí ýõ ¿¿ñâýðèéã ìàë÷èí ºðõèéí ìàë, ò¿¿õèé ýäèéã
õÿìä ¿íýýð àëáàäàí àâ÷ ýêñïîðòëîí, òýäíèéã ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí òàëààð
õîõèðîîõ çàìààð áèé áîëãîæýý. Ýíý ¿åä ìàë õºðºíãºíººñ ñàëæ ¿ã¿éðñýí
áóþó àëáàí òàòâàðûã òºëæ äèéëýõã¿é ÿë øèéòãýë ýäýëñýí õ¿ì¿¿ñ öººí áóñ
áàéæýý.
Ǻâëºëòèéí ýäèéí çàñãèéí íîìëîëîîð ñîöèàëèçìûí ãîë õóóëü
õýìýýí íýðëýãäýæ áàéñàí óëñ àðäûí àæ àõóéã òºëºâëºãººòýé òýíö¿¿õýí
õºãæ¿¿ëýõ õóóëèéã òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààíä
íýâòð¿¿ëñýí íü àæ àõóéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààã äýýðýýñ óäèðääàã í¿ñýð
òîãòîëöîî áèé áîëîõîä õ¿ðãýâ. Ýäèéí çàñãèéã äýýðýýñ óäèðäàõ, çîõèîí
áàéãóóëàõ áîëñíîîð õóâü õ¿íèé íèéãìèéí ñîíèðõëûã áóóðóóëæýý. Ìàë÷äûí
ìàëàà ºñãºõ íü îðëîãîî ºñãºæ, àæ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõýä áóñ, óëñ
íèéãìèéí ýðõ àøèãò õóâü íýìýð áîëîõ ¿éë õýðýã áîëæ áàéâ. Òèéìýýñ ÷ òýð
¿åä ìàëûíõàà òîî òîëãîéã ºñãºñºí ìàë÷äàä óëñààñ ìºíãºí õóâèí, ãàí òóëãà,

268
ýðýýí ìàéõàí ìºí㺺ð öóòãàñàí òàâàí õîøóó ìàëûí ä¿ðñ, ìºí㺠òºãðºã,
öîë, îäîí ìåäàëèàð øàãíàõ çýðãýýð óðàìøóóëæ áàéñàí þì. Õàðèí ìàë÷èä
¿éëäâýðëýëýý áèå äààí ÿâóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íýý çàõ çýýëä áîðëóóëàõ
ÿâäàë áîîãäìîë áàéâ. Ýíý íü ìàë àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã õºãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëæ áàéñàí þì.
Àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëîõ òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãî,
ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð. Ìîíãîëä ñîöèàëèçìûí ¿íäñèéã áóé áîëãîõîä ÷óõàë
àëõàì áîëîõ ó÷èðòàé I áà II òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ ÿâöàä
ìàë àæ àõóé ýðõëýí àìüäðàã÷ ìàë÷èí àðäûí õóâèéí àæ àõóéã óëñ íèéãìèéí
ºì÷ áîëãîõã¿éãýýð, ñîöèàëèñò çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ãýäýã ¿çýë
ñàíàà óëàì óëàì ãàçàð àâàõ áîëæýý. Óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé ìàë ºñãºõ çîðèëò, çààñàí õýìæýýíä õ¿ðýýã¿éãýýð
áàðàõã¿é àëáàí òàòâàðûí áîëîí ýäèéí çàñãèéí áóñàä õºø¿¿ðãèéã
õýðýãëýñýí õýäèé ÷ àðä àíãèéí äîòîðõ íèéãìèéí ÿëãàðëûã çîãñîîæ
÷àäààã¿é, õàðèí ÷ õ¿÷òýé áîëîõ õàíäëàãàòàé áîëæýý. Óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí ñóóðü áîëîõ ìàëûí òîî òîëãîéã ºñãºõ òàëààðõ àíõäóãààð òàâàí
æèëèéí çîðèëò íü á¿ð 1940 îíä äýâø¿¿ëñýí ñóáúåêòèâ ñàíàà áîäîëä
¿íäýñëýñýí ó÷ðààñ àìüäðàëä õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéâ.
Àðäûí àæ àõóéòíû òàëààð íàì, òºðººñ áàðèìòàëñàí áîäëîãûí ¿ð
ä¿íä àðäûí àæ àõóéòíûã óëñûí òºëºâëºãºº, óëñûí áýëòãýë, àëáàí
òàòâàðûí òºâëºðñºí ñèñòåìä õàìðóóëæ, àðäûí àæ àõóéòíû ìàë àæ àõóéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñ àâ÷, ÇÕÓ-ä ýêñïîðòîëæ áàéñàí ó÷èð òýäýíä äîòîîä çàõ
çýýëä áîðëóóëàõ ç¿éë áàðàã ¿ëäýõã¿é áàéâ. Òàâààð ìºíãº, çàõ çýýëèéí
õàðèëöààã óëñûí õàòóó ¿íýýð àëáàäàí àâàõ ñèñòåìýýð ñîëèâ. Ýíý íü
òàâààðûí ¿éëäâýðëýëèéí ìºí ÷àíàðûã àëäàãäóóëæ, àðäûí àæ àõóéòíûã
õîõèðîîñîí þì.
Àðäûí àæ àõóéòíûã ºñãºí íýìýãä¿¿ëýõ òàòâàð, àëáàí æóðìûí
íîãäîë, óëñûí áýëòãýë, ìàë ºñãºõ õàòóó òºëºâëºãººãººð äàðæ, ºíäèéí
ñýðãýýõ áîëîìæã¿é áîëãîñîí íü ìàë÷äûã òóéëäóóëæ, ìàë àæ àõóéí
òàâààðëàã øèíæèéã àëäàãäóóëæ á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëàõûí òóëä áóñ çºâõºí
óëñûí àëáûã çàëãóóëàã÷ áîëãîñîí áàéíà.
Ìàë÷èí àðäóóä ìàëàà õýëáýðèéí õóâüä ºì÷ëºõ ýðõòýé õóâèéí
ºì÷òºíèé êàòåãîðèä áàãòàæ áàéñàí áîëîâ÷, ºì÷èéíõºº ýçýí áàéõ ýðõ ìýäýë
òóéëûí õÿçãààðëàãäìàë, ýöýñòýý ºì÷ õºðºí㺺 àðâèæóóëàõ áóñ, õàðèí
ò¿¿íýýñýý áýðõøýýõ, ñàëàõ ýðìýëçýëòýé áîëãîæýý.
Ýíý ¿åýñ ýõëýí õàìòûí õºäºëìºð, íèéãìèéí àæ àõóé õî¸ð äýýð
òóëãóóðëàí òîãòäîã íýãäëèéí àìüäðàëûí ÷óõàë òàë áîëîõ íèéãìèéí ºì÷èéã
àðèâæóóëàí áýõæ¿¿ëýõ àñóóäàë íýëýýä òîäîðõîé òàâèãäàõ áîëæýý.
Íýãäëèéí íèéãìèéí ºì÷èéã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé á¿õ
ãèø¿¿äèéã íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëèéí àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ,
ãèø¿¿äýýñ íýãäýëä àæèëëàñàí õºäºëìºðèéí õºëñèéã õèéñýí àæëûíõ íü õýð
÷èíýýíä òîõèðóóëàí, õºäºëìºð ºäðººð ¿íýëýõ, íýãäëèéí íèãéìèéí àæ
àõóéí ìàòåðèàëëàã ¿íäýñ áîëîõ ¿ë õóâààãäàõ ôîíäûã íýãäëèéí õºðºíãºíèé
25 õóâèàñ äîîøã¿é õýìæýýãýýð áàéãóóëæ1 ò¿¿íèé 10 õóâèéã íýãäýëä îðóóëæ
áàéõûã ä¿ðýìä çààæýý. Ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì äóòóó òàõèð áîëîãñîä, íàñ
õºãøðºãñºä, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí ãýð á¿ëä òýòãýâýð îëãîõ ôîíä
áàéãóóëàõûã ä¿ðýìä çààæýý. ̺í õºäºëìºðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàõèëãà
áàòûã ñàéæðóóëàõ, íýãäëèéí àðä÷èëàë, ò¿¿íèé óäèðäëàãûã áýõæ¿¿ëýõ

1
Àðäûí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ¿ëãýð æèøýý ä¿ðýì. ÓÁ., 1942. òàë-26.

269
àñóóäëûã ÷óõàë÷èëæ ¿çæýý. Ýäãýýð íü íýãäëèéí ºñºëò áýõæèëò, ò¿¿íèé
äîòîîä àìüäðàëûí õºãæëèéí ç¿é ¸ñíû ¿ð äàãàâàð áàéâ. Ýíýõ¿¿ ä¿ðýì
àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ¿éë àæèëëàãààíû óäèðäëàãà áîëîí
ìºðäºãäñººð 50-èàä îíû äóíä ¿å õ¿ðñýí þì.
1950-èàä îíû ýõýí ¿åýñ íýãäëèéã óäèðäàõ óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ
àñóóäàëä íàì, óëñûí áàéãóóëëàãóóä óðüä ºìíºõººñºº óëàì èë¿¿ àíõààðàë
òàâèõ áîëîâ.
Àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéã õýðõýí óäèðäàæ áàéãàà òóõàé îðîí
íóòãèéí íàì, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí èëòãýë ñîíñãîëûã Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí õóðëààð óäàà äàðàà
àâ÷ õýëýëöýí, óëñààñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéã óëàì íýìýãä¿¿ëýõ áîëîâ.
1950 îíû I ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ¿éë àæèëëàãààíä ä¿ãíýëò õèéãýýä, íýãäëèéí òóõàé
àñóóäëûã îéðûí èðýýä¿éä òóñãàéëàí õýëýëöýæ, íýãäëèéã àæ àõóé, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ òîäîðõîé àðãà õýìæýý áîëîâñðóóëàõûã
Íàìûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºëä äààëãàâ. 1951 îíû IY ñàðä ÌÀÕÍ-
ûí òºâ Õîðîî, Àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ¿ëãýð æèøýý ä¿ðýì
áîëîâñðóóëàõ Õ.×îéáàëñàí òýðã¿¿òýé êîìèññ áàéãóóëæ óã êîìèññ 1953 îíû
ýõýýð ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàí áýëýí áîëãîæýý1.
1953 îíû ýõýýð Óëààíáààòàð õîòîä á¿õ íýãäëèéí äàðãà íàð, àéìãèéí
ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû íýãä¿ãýýð îðëîã÷ äàðãà íàðûí êóðñ, îðîí íóòàãò
íýãäëèéí äàðãà, óäèðäàõ àæèëòíóóäûí áîãèíî õóãàöààíû ñåìèíàð, êóðñ
çîõèîãäîõ áîëîâ.
1953 îíû III ñàðä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë
àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿äèéã àæ àõóé çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé òóñãàéëàí õýëýëöýýä íýãäëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä ä¿í øèíæèëãýý ºã÷ öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã
òîäîðõîé çààñàí øèéäâýð ãàðãàæýý.
1953-1954 îíû ¿åä õîðøîîëëûí õºäºë㺺íä íýëýýä ººð÷ëºëò ãàð÷
áàéñàí áîëîâ÷ àðäûí àæ àõóéòíûã õàìàðñàí áàéäàë, íýãäë¿¿äèéí
íèéãìèéí àæ àõóéí ºñºëò áýõæèëò, ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëòýä ÷àíàðûí
¿íäñýí ººð÷ëºëò áàñ ë õàðààõàí ãàð÷ ÷àäààã¿é áàéâ. Ýíý ¿åä àðäûí
¿éëäâýðëýëèéí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí áà àìèíû àæ àõóéí
õîîðîíäîõ õàðüöààã òîäîðõîé çààãààã¿é, ãèø¿¿äýýñ íýãäýëä ìàë
íèéãýì÷ëýõ, õºäºëìºðëºõ çýðýã íü ãèø¿¿äèéí ¿çýìæèéí õýðýã áîëæ áàéâ.
Ìàëûí èõýíõ íü õóâèéí ºì÷èíä áàéæ ìàë÷èä öàã, õ¿÷ õºäºëìºðºº ò¿¿íä
çîðèóëæ áàéâ.
Íýãäëèéí íèéãìèéí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëæ óëñààñ íýãäýëä
íóòàã áýë÷ýýð, õàäëàí òàðèàëàíãèéí ãàçàð îëãîæ, óëñûí õ¿÷ýýð ºðºìäìºë
óóðõàéí õóäàã ãàðãàæ, áàðèëãûí ìîä ìàòåðèàë ¿íý òºëáºðã¿é ºã÷, õºäºº àæ
àõóéí ìàøèí òåõíèê, ñýëáýã õýðýãñýë õºíãºëºëòòýé ¿íýýð õóäàëäàæ áàéâ.
Íýãäëèéí ìàë ñ¿ðãèéí ¿¿ëäýð óãñààã ñàéæðóóëàõûí òóëä òýäãýýðò ñàéí
¿¿ëäðèéí ìàë îëãîõ, ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãà áà õýýëò¿¿ëãèéí öýã
¿éë÷ë¿¿ëýõ, òºâëºð÷ òîõèæèæ áàéãàà òîìîîõîí íýãäýëä ñóðãóóëü, õ¿í
ìàëûí ýìíýëýã, ñî¸ë àõóéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, íýãäýëä ìàë àæ
àõóéí çýðýãöýý òàðèà íîãîî, ãàõàé øóâóóíû çýðýã òóñëàõ àæ àõóéí ñàëáàðûã
õºãæ¿¿ëýõýä óëñààñ íýãäýëä ¿ç¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ äýìæëýãèéã æèë

1
ÍÒÀ ô-1. ò-25. õí-751. òàë-94-95.

270
á¿ð íýìýãä¿¿ëæ, íýãäýëä îëãîõ çýýëèéí õýìæýýã èõýñãýæ, ýðã¿¿ëýí òºëºõ
õóãàöààã íü óðòàñãàæ áàéâ.
Óëñûí àëáàí òàòâàð, áýëòãýëèéí ñèñòåìä íýãäëèéã çîõèõ
õºíãºëºëòòýéãýýð îðîëöóóëæ áàéâ. Æèøýý íü: 1954 îíû óëñûí àëáàí
òàòâàð áýëòãýëèéí øèíý æóðìààð À¯Í-¿¿äýä õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ, íýãäëèéí
ìàë àæ àõóéãààñ óëñàä çààâàë áýëòãýõ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýã íèéãìèéí
ìàëûí òîîãîîð áèø õàðèí íýã òîëãîé ìàëààñ àâàõ á¿òýýãäýõ¿¿íýýð
òîäîðõîéëîõ áîëæýý. Òýð æóðàì ¸ñîîð íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíû ìàëä
îíîãäîõ ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý àðäûí àæ àõóéòíûõààñ 10%-
èàð äîîãóóð òîãòîîñíû äýýð àðäóóä íýãäýëä ýëñýí îðñîí òóõàéä íü
íèéãýì÷èëñýí ìàëûí òîîãîîð áîäîæ áýëòãýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýã
õîðîãäóóëæ áàéõààð áîëæýý.
1954 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðàë íýãäëèéí ºñºëò áýõæèëò,
õîðøîîëîõ íºõöºë á¿ðýëäýýã¿éã õàðãàëçàí õºäºº àæ àõóéí ñîöèàëèñò
ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä íàìûí ýýëæèò çîðèëò áîë àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí
íýãäëèéã àæ àõóé çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð öààøèä áýõæ¿¿ëýõ, õàìòûí
àæ àõóéí äàâóó ÷àíàðûã àðä ò¿ìýíä õýðýã äýýð èòã¿¿ëæ ÷àäàõ îðëîãî èõòýé
òîì àæ àõóé áîëãîõ ÿâäàë ìºí ãýæ çààæýý1.
1955 îíû III ñàðä Óëààíáààòàðò óëñûí ñàéí ìàë÷äûí IY çºâëºãººí
áîëîâ. Óã çºâëºãººíä ñàéí ìàë÷èä, íýãäëèéí ãèø¿¿ä íèéò 563 òºëººëºã÷
èðýâ. Õóðëûí á¿õ àæèëëàãàà õîðøîîëëûí õºäºë㺺íèéã øèíý òºâøèíä
ãàðãàæ, àðä îëíûã íýãäýëä ºðãºíººð õàìðóóëàõ çîðèëãîä ÷èãëýãäæýý. Èõ
õóðàë Õýíòèé àéìãèéí “Õºäºëìºð”, ×îéáàëñàí àéìãèéí “Õºäºëìºð”, Òºâ
àéìãèéí “Çàìò” çýðýã íýãäë¿¿äèéí îëîëòûã íèéòýä ¿ëãýð æèøýý áîëãîí
ñóðòàë÷èëæýý.
Õýíòèé àéìãèéí “Õºäºëìºð” íýãäëèéí ìºíãºí îðëîãî 1954 îíä 300
ìÿíãàí òºãðºã áàéñàí áîë òýð ¿åèéí íýãäë¿¿äèéí äóíäàæ ìºíãºí îðëîãî 62
ìÿíãàí òºãðºã áîëñîí áàéíà2. Òýðã¿¿íèé íýãäë¿¿äèéí ¿ë õóâààãäàõ ôîíä
íü ìºíãºí îðëîãûí 15-20 % áîëæ, ìºíãºí îðëîãî áà õºäºëìºð ºäðèéí õºëñ
òºëºëò íýìýãäæýý. Òýð÷ëýí àðäûí ¿éëäâýðëýëèéí íýãäë¿¿ä äýõ ýìíýëýã,
¿éë÷èëãýý ñî¸ëûí áàéãóóëëàãóóäûí òîî ºññºí áàéâ.
À¯Í-èéí àíõäóãààð èõ õóðàë õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí øèíý
¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéã áàòëàâ1. Øèíý ä¿ðýìä íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíû
ìàëûí òîîã òîãòîîæ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé ãèø¿¿í á¿ð æèëä 75-ààñ
äîîøã¿é õºäºëìºð ºäºð õèéõ, çºâõºí ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷ òºäèéã¿é ãýð
á¿ëèéí äîòîðõ 16 íàñíààñ äýýøõè á¿õ õ¿ì¿¿ñ íýãäëèéí ãèø¿¿í áàéõààð
çààñàí áàéíà.
Ä¿ðýìä àíõ óäàà íýãäëèéí ãèø¿¿ä ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã ºì÷ëºõ
íèéãìèéí ºì÷èéã áàéãóóëíà ãýæ òîäîðõîéëîâ. Øèíý ä¿ðìýýð íýãäëèéí
ãèø¿¿í á¿ð àìèíäàà, õàíãàéí á¿ñýíä 100, ãîâüä 150 òîëãîé ìàëòàé áàéõààð
çààæýý.
Øèíý ä¿ðýìä À¯Í-èéí íýðèéã ººð÷èëæ, õºäºº àæ àõóéí íýãäýë ãýæ
íýðëýõ áîëîâ.

1
Þ.Öýäýíáàë. “ÌÀÕÍ-ûí XII èõ õóðàëä òàâüñàí òàéëàí èëòãýë áà ò¿¿íä ãàðãàñàí òîãòîîë.
ÓÁ., 1954. òàë-59.
2
“¯íýí” 1955. ¹3. III. 12.
1
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðýì. “¯íýí” 1955. III.31

271
 Íýãäýë÷äèéí àíõäóãààð èõ õóðëààñ ãàðãàñàí óðèàëãàä: “պ人 àæ
àõóéí íýãäýë áîë ìàíàé õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîî𠺺ð÷ëºí
áàéãóóëàõ çàì ìºí”2 ãýæ òýìäýãëýæýý.
1955 îíû X ñàðä õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéã àæ àõóé çîõèîí
áàéãóóëàëòûí òàëààð áýõæ¿¿ëýõ òóõàé ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîë
ãàðãàâ. ÕÀÀÍ-èéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð óäèðäàõ áà ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí
õ¿÷èí, íàì óëñûí èäýâõòí¿¿äèéã íýãäýëä èëãýýí àæèëëóóëàâ. Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû äýðãýäýõ ÕÀÀÍ-èéí óäèðäàõ àæèëòíûã áýëòãýõ æèëèéí êóðñ,
àéìãèéí òºâ¿¿äýä áðèãàäûí äàðãà íàðûí êóðñ, ñàíõ¿¿ãèéí òåõíèêóìûí
äýðãýä íÿãòëàí áîäîõ áà òîî á¿ðòãýã÷äèéí æèëèéí êóðñèéã òóñ òóñ
áàéãóóëàí àæèëëóóëæýý. ÇÕÓ-ûí õàìòðàëóóäûí òýðã¿¿íèé òóðøëàãàòàé
òàíèëöóóëàõ çîðèëãîîð íýãäëèéí óäèðäàõ àæèëòíóóäûã ÿâóóëæ áàéñíû
çýðýãöýý õàìòðàëûí òóðøëàãûã õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ºðãºí
ñóðòàë÷èëæ áàéâ.
1950-èàä îíû äóíäóóð àðäóóä óëñàä ñ¿¿ òóøààõ, ìàëûí ¿ñ íîîñ
àâàõ, õàäëàí õàäàõ, äàðø áýëòãýõ, ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷ áàðèõ, õóäàã
ãàðãàõ çýðýã àæëûã õèéõäýý õàìòàð÷ àæèëëàõ ÿâäàë ºðãºí õýìæýýòýé
áîëæýý. Ìàë÷èä àæëûí ìàë õºäºº àæ àõóéí ìàøèí õýðýãñëýý ÿíç á¿ðèéí
àæèëä õàìòàð÷ õýðýãëýõ íü öººíã¿é áàéæýý.
1955 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû II,III á¿ãä õóðëààñ
õºäººä õàðèëöàí òóñëàõ ãðóïïóóä áàéãóóëàõ íü ÷óõàë ãýæ çààñàí áàéíà. Óã
çààëòûí äàãóó 1955 îíû YI ñàðä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí òîãòîîëîîð àðäóóä
õàäëàíãèéí áàãàæ çýâñãèéã õàìòðàí àæèëëàäàã ñàíàà÷èëãûã äýìæèí õºäºº
àæ àõóéí áàãàæ õýðýãñëèéí ¿íèéã 3-5 àæ àõóé õàìòðàí àâáàë 20%-èàð,
õýðýâ 6-ààñ äýýø àæ àõóéä áîë 25-èàð õîðîãäóóëàí õóäàëäàæ áàéõ
áîëãîæýý1.
1956 îíä ÕÀÀÍ-èéí òîî 565, ãèø¿¿ä íü 84,3 ìÿíãà, 1957 îíä ÕÀÀÍ
678, ãèø¿¿ä íü 119,7 ìÿíãàä õ¿ðñýí áàéâ. Çàðèì àéìãóóäàä ýíýõ¿¿
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ¿ëýìæõýí äýýã¿¿ð áàéâ. Æèøýý íü : Áàÿíõîíãîð àéìàãò 1956
îíä àðäûí àæ àõóéòíû 39 õóâü, 1957 îíä 57,3 õóâü, Áàÿí-ªëãèé àéìàãò
1956 îíä 23,6 õóâü, 1957 îíä 69,1 õóâü íü òóñ òóñ íýãäýëæñýí áàéâ2.
Íýãäë¿¿ä çºâõºí òîîíû òàëààð ºññºí òºäèéã¿é áàñ ÷àíàðûí õóâüä
óëàì á¿ð ñàéæèðñààð áàéâ. 1955 îíä íýã íýãäýëä îíîãäîõ ìºíãºí îðëîãî
äóíäæààð 73,1 ìÿíãà áàéñàí áîë 1957 îíä 82,7 ìÿíãàí òºãðºã áîëæ ºñ÷ýý 3.
պ人 íóòàãò ñîöèàëèñò õàìòûí àæ àõóéí äàâóó òàëûã àìüäðàëä íýãýíò
áàòëàí õàðóóëæ ÷àäñàí ¿ëãýð æèøýý÷ íýãäë¿¿äèéí òîî óëàì îëøèðñîîð
áàéëàà.
1956 îíä YIII ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÑíÇ-èéí òîãòîîëîîð ÕÀÀÍ-ä
ìàë àæ àõóéí õ¿íä õ¿÷èð àæëûã ìåõàíèêæóóëàõ, ìàëûí õàøàà áàéð áàðèõ,
¿ð òàðèà õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ, ìàëûí òýæýýë áýëòãýõýä òóñëàõ
çîðèëãîîð ìàë àæ àõóéí ìàøèíò ñòàíöóóäûã (ÌÀÀÌÑ) áàéãóóëæýý. ÌÀÀÌÑ
íü õºäºº àæ àõóéí îëîí òºðëèéí àæëûã õºíãºâ÷ëºõºä áàãàã¿é ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýæýý.
պ人 àæ àõóéä ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ çîðèëãîîð
Àðõóñòûí ñàíãèéí àæ àõóé, Ìîäîò, Óëààíáààòàðò íýãäýë, ñòàíö, ñàíãèéí àæ
àõóéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áýëòãýõ ò¿ð êóðñ áàéãóóëàâ. Ýäãýýð êóðñýýð 1956

2
“¯íýí” 1955. 3.18.
1
“¯íýí” 1955. 10.15.
2
Ðàçâèòèå íàðîäíîãî õîçÿéñòâà è êóëüòóðû ÌÍÐ. 1921 ïî 1958. ÓÁ., ñòð-62.
3
Ðîùèí. “Ñåëüñêîå õîçÿéñòâî ÌÍÐ íà ñîöèàëèñòè÷åñêîì ïóòè. Ì., 1971. ñòð-73.”

272
îíû òýðã¿¿í õàãàñò ñòàíöûí äàðãà, òðàêòîð÷, òºìðèéí äàðõàí, óñàí
òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí, òàðèàí áðèãàäûí äàðãà, àâòîìàøèíû æîëîî÷,
öàõèëãààí ìàøèíààð õîíü õÿðãàã÷, çîõèîìîë õýýëò¿¿ëãèéí òåõíèê÷ çýðýã
õºäºº àæ àõóéí ÿíç á¿ðèéí ìýðãýæëýýð ìÿíãààä õ¿í òºãñãºí ãàðãàæýý. ̺í
1956 îíû ýöñýýð õºäºº àæ àõóéí òåõíèêèéí ìýðãýæèëòýí íàðûã áýëòãýõ
êóðñ áàéãóóëàãäàâ.
1956 îíû çóí á¿õ íýãäëèéí áðèãàäûí äàðãà íàðûí êóðñèéã àéìãèéí
òºâä õèéæ, àæ àõóéã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð øèíý ìýäëýã îëãîñíîîñ ãàäíà
õºäºº àæ àõóéí íýãäýë, ñòàíö, ñàíãèéí àæ àõóéí óäèðäàõ àæèëòàí îëîí
çóóí õ¿í ÇÕÓ-ä î÷èæ, Áóðèàä, Àëòàéí õÿçãààð, ×èòà ìóæèéí õàìòðàëóóäòàé
òàíèëöæýý. ÇÕÓ-ä äàäëàãààð ÿâñàí àæèëòíóóäûã ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî õ¿ëýýí àâ÷ óóëçààä
õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîëäîî
¿éëäâýðëýëèéí áðèãàäóóäûã áýõæ¿¿ëýõ, àæëûí íîðì, ¿íýä ººð÷ëºëò
îðóóëàõ, íýãäýëä ºâñ õàäàõ, òàðèà õóðààõ, íîîñ õÿðãàõ, ìàë õýýëò¿¿ëãèéí
çýðýã õºäºº àæ àõóéí êàìïàíèò àæëûí ¿åýð àæèëëàõ õ¿÷íýýð òóñëàõ
õºäºë㺺íèéã ºðí¿¿ëýõ, òýðã¿¿íèé íýãäë¿¿ä õîöðîãäîæ áàéãàà íýãäë¿¿äýä
òóðøëàãàà íýâòð¿¿ëýõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã ñóðãàõ çýðýã îëîí ÷óõàë àðãà
õýìæýýí¿¿äèéã àâàõààð çààæýý. Íàìààñ õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéã
áýõæ¿¿ëýõ òàëààð àâñàí àðãà õýìæýý áîëîí íàìûí óðèàëãàä çîðèãæñîí
îëîí çóóí õ¿í õºäºº àæ àõóéí íýãäýëä íàìûí èëãýýëòýýð àæèëëàõ áîëîâ.
1954-1957 îíä íàì, óëñûí èäýâõòýí ìýäëýã òóðøëàãàòàé 300 ãàðóé
áîëîâñîí õ¿÷èí íýãäëèéí äàðãà, áðèãàäûí äàðãà, íÿãòëàíãààð íýãäýëä î÷èæ
àæèëëàæýý.
1958 îíû ýõýýð íèéò àðäûí àæ àõóéòíû ãóðâàíû íýãýýñ èë¿¿ íü
õºäºº àæ àõóéí íýãäýëä ýëññýí áàéâ. 1958 îíû III ñàðä õóðàëäñàí íàìûí
XIII èõ õóðàë, õºäºº àæ àõóéã ñîöèàëèñò ¸ñîî𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõ ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí óðüä÷èëñàí íºõöºë íýãýíò õàíãàãäñàí ãýñýí ä¿ãíýëò
õèéñýí áàéíà. Èõ õóðëààñ “…îéðûí ãóðâàí æèëä àðäûí àæ àõóéòíû
èõýíõèéã ñàéí äóðûí çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õîðøîîëîí íýãòãýõ íü ç¿éòýé”1
ãýñýí çààëò ãàðãàæýý.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð íàìûí XIII èõ õóðëûí
øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ àæèëä îðñîí áàéíà.
ÕÀÀÍ-èéí íèéãìèéí àæ àõóéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 1957-1958 îíä
ìàë àæ àõóéí ¿íäñýí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áýëòãýëèéí áà õóäàëäàí àâàõ
¿íèéã äàõèí íýìýãä¿¿ëýâ. Óëñààñ ÌÀÀÌÑ-ûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí
õºðºí㺠ãàðãàñíû äýýð ÕÀÀÍ-èéí äàðãà íàðûí öàëèíã íýìæ, ÕÀÀÍ-èéí
áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ, íýãäëèéí õ¿í ìàë ýìíýëãèéí ¿éë÷èëãýýã
ñàéæðóóëàõ ÿâäàëä óëñààñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéã óëàì íýìýãä¿¿ëýâ. ÕÀÀÍ-ä
óëñààñ ¿ç¿¿ëýõ ìºíãºí çýýë òàñðàëòã¿é ºñºæ 1955 îíä 3893,8 ìÿíãà, 1956
îíä 8095,2 ìÿíãà, 1957îíä 7210,2 ìÿíãà, 1958 îíä 13233,7 ìÿíãà, 1959 îíä
14948,8 ìÿíãàí òºãðºãò õ¿ð÷ýý.2
ÕÀÀÍ-èéí ãèø¿¿ä ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàð áîëîí óëñûí
áýëòãýëèéí òàëààð ÿíç á¿ðèéí áîäèò õºíãºëºëò ¿çýõ áîëîâ. պ人 àæ
àõóéí íýãäýë, óëñàä íèéë¿¿ëýõ ìàõ, íîîñ, ñ¿¿íèé îíîãäîë ¿¿ðãýý äàâóóëæ,
èë¿¿ ìàõ, íîîñ ñ¿¿ óëñàä íèéë¿¿ëáýë òóøààñàí á¿õ ç¿éëèéí áýëòãýëèéí
¿íèéí äýýð 15-80 õóâèéí íýìýãäýë øàãíàë îëãîõ áîëîâ. ºâñ õàäàõ ìîðèí

1
ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðàë, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäûí òîãòîîë øèéäâýð. III õýñýã. ÓÁ., 1963.
òàë-73.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 40 æèëä. ÓÁ., 1961. òàë-74.

273
ñòàíö ã¿éöýòã¿¿ëñýí àæëûí õºëñºíä íýãäëýýñ òºëºõ ìàõ, ñ¿¿, íîîñûã
íýãäëýýñ óëñàä àëáàí æóðìààð íèéë¿¿ëýõ îíîãäëûí ã¿éöýòãýëä îðóóëæ
áàéõ, øèíýýð áàéãóóëñàí íýãäëèéí óëñàä òóøààõ ìàõ, íîîñ, ñ¿¿íèé óëñûí
áýëòãýëèéí ¿íèéã 1958 îíîîñ ýõëýí ýõíèé æèëä íü 25 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ,
íîîñ, ñ¿¿ã îíîãäîë ¿¿ðãýýñýý èë¿¿ òóøààñàí íýãäýëä à÷ààíû àâòîìàøèí
¿íýýð íü îëãîõ, íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð íýãäýë áàéãóóëàãäààä
õàíãàéä 50 ºðõòýé, ãîâüä 30 ºðõòýé áîëñíîîñ íü õîéø 12 ñàðûí òóðø ººð
ãàçðààñ øèëæèí î÷ñîí àæèë÷èí àëáàí õààã÷ íýãäëèéí äàðãàä ñàð á¿ð 300
òºãðºã, íÿãòëàí áîäîõîä 250 òºãðºãèéã 1958 îíû 5-ð ñàðûí íýãíýýñ ýõëýí
óëñààñ îëãîæ áàéõ áîëæýý. ̺í òýðã¿¿íèé íýãäëèéí äàðãà, òýðã¿¿íèé
õ¿ì¿¿ñèéã øàãíàõ æóðìûã òîãòîîæýý1.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéã ñóóðüøèõàä íü óëñààñ òóñàëæ ñóðãóóëü,
ýìíýëýã, õàðèëöàà õîëáîî áàéãóóëæ ºãºõ, íýãäëèéí ¿éëäâýðëýëèéí áà
ãèø¿¿äèéí îðîí ñóóöíû áàðèëãà áàðèõàä íü ìºíãºí çýýë îëãîõ, áàðèëãûí
ìàòåðèàë, íýã çàãâàðûí áàéøèí õóäàëäàõ, áàðèëãûí çàðèì ìàòåðèàëûã ¿íý
òºëáºðã¿é àøèãëóóëàõ, áàðèëãûí ¿ëãýð÷èëñýí çóðàã òºñëèéã ¿íý òºëáºðã¿é
îëãîõ, ÌÀÀÌÑ-ààð äàìæóóëàí íýãäýëä ¿ç¿¿ëýõ òåõíèêèéí òóñëàìæèéã
ºðãºòãºõ, çàðèì ìàøèí áàãàæèéã õóäàëäàõ, ¿ðèéí çýýë îëãîõ, óëñûí õ¿÷ýýð
õóäàã ãàðãàæ, ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéõ áîëæýý2. Íàìûí XIII èõ
õóðëààñ àðäûí àæ àõóéòíûã õîðøîîëëîõ òóõàé äýâø¿¿ëñýí çààëòûã
óäèðäëàãà áîëãîæ, õîðøîîëîõ ÿâäëûã á¿õ íèéòèéí õºäºë㺺í áîëãîí
ºðí¿¿ëýõ òàëààð èõ àæèë çîõèîñíû ¿ð ä¿íä àðäûí àæ àõóéòíààñ íýãäýëä
ýëñýí îðîõ ÿâäàë á¿õ íèéòèéí øèíæòýé áîëîâ. 1958 îíû ýõýýð àðäûí àæ
àõóéòíû äýýä õýñýã íýãäýëä ýëñýõ íü èõ áîëñîí áàéíà. Àðäûí õóâèéí àæ
àõóéòíûã íýãäýëæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö íü èòãýë ç¿òãýë, ººäðºã ¿çýë, ãóòðàíãè
áàéäàë, äàðàìò øàõàëò, óõóóëãà, ÿòãàëãà, ñàéí äóðûí õ¿ñýë ñîíèðõîë,
çàõèðãààäàëò òóëãàëò õàðèëöàí ñ¿ëæèëäñýí íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óëñ òºð,
ñýòãýë ç¿éí íàðèéí òºâºãòýé íºõöºëä ÿâàãäæýý.
Õýðýâ 1957 îíä óëñûí õýìæýýãýýð 66,4 ìÿíãàí àðäûí àæ àõóéòàí
áóþó á¿õ àðäûí àæ àõóéòíû 34, 3 õóâü íü íýãäýëä îðñîí áîë 1958 îíä
àðäûí àæ àõóéòíû 145,9 ìÿíãàí ºðõ áóþó 75 õóâü íü íýãäýëä ýëññýí áàéâ3.
1959 îíû YI ñàðä Íàìûí Òºâ Õîðîî, ÑíÇ-èéí äààëãàâðààð ÕÀÀ-í
ÿàì, ÕÀÀÍ-èéí øèíý ¿ëãýð÷èëñýí ä¿ðìèéã òºñëèéã áîëîâñðóóëàâ. Óã
òºñëèéã 1959 îíû YI ñàðûí 25-íä Íàìûí Òºâ Õîðîî, ÑíÇ-ººð õýëýëöýæ
áàòàëñàí áºãººä ò¿¿ãýýð íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíä ¿ëäýõ ìàëûí òîîã
õàíãàéä 50, ãîâüä 75 òîëãîéãîîð òîãòîîâ. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí ÕÀÀÍ-èéí
á¿õ ãèø¿¿äýä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àæëûã ºðãºí çîõèîæ äàõèí
íèéãýì÷ëýëòèéã ñàéí äóðûí çàð÷ìûã õàòóó áàðèìòëàí ÿâóóëñàí þì. Ìàëûã
äàõèí íèéãýì÷ëýõòýé õîëáîãäîí óëñûí áýëòãýëèéí áà çýýë, àëáàí
òàòâàðûí äóòóóã õºíãºâ÷ëºõ áîëîâ. 1959 îíû IX ñàðûí 4-íä ÕÀÀÍ-èéí
ãèø¿¿äýýñ àâàõ ìàë àæ àõóéí àëáàí òàòâàðûã 30 õóâèàð õîðîãäóóëàõ òóõàé
Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ãàðàâ1.
ÕÀÀÍ-èéí ãèø¿¿äèéí àìèíû ìàëûã äàõèí íèéãýì÷ëýõ àæèë óëñ
äàÿàð 1959 îíû YII, YIII ñàðä áîãèíîõîí õóãàöààíä çîõèîí áàéãóóëàëòòàé
ÿâàãäàæ ¿íäñýíäýý äóóñæýý. Ýíý íü òºðººñ õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí
äîòîîä õýðýãò àíõíààñàà îðîëöîõ ýõëýëèéã òàâüæ ºã÷ýý.

1
Íàìûí àìüäðàë. 1958. ¹5. òàë-5.
2
̺í òýíä
3
ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. III áîòü. ÓÁ.,1969. òàë-603.
1
“¯íýí” 1959. IX. 4.

274
 Õîðøîîã çàõèðãààíû àðãààð áàéãóóëñíààð äàðààõ ¿ð äàãàâðóóäûã
áèé áîëãîñîí áàéíà.
-Ìàë÷äààñ ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã íü ñàëãàñíààð òýä ìàëàà
ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ, õºäºëìºðëºõ ñîíèðõîë ýðñ óíàâ. Ìàë÷èä íýãäýëä îðîõîîñ
óðüäàæ ìàëàà íÿäëàõ, çàðæ áîðëóóëàõ áîëñíîîñ ìàë ñ¿ðýã õîðîãäîâ.
-Íýãäýë íýðèéí äîð õóâèéí ºì÷ óëñ÷ëàãäñàíààð ìàë÷èí ºðõ ãýðòýý,
ººðòºº áóñ, õàðèí óëñàä õºëñººð àæèëëàã÷ áîëæýý.
-Ìàë àæ àõóéí àðãà òåõíîëîãèéã ýðñ ººð÷èëæ, ìàëûã òºðºë òºð뺺ð,
ýõ òºëººð ÿëãàí îëíîîð ñóóðèëàõ áîëñîí íü ºðõ ãýð, àéë ñààõàëòààð ìàë
ìàëëàõ óëàìæëàë á¿äãýðýõýä õ¿ðãýæýý.
Àðäûí àæ àõóéòíûã õºäºº àæ àõóéí íýãäýëä íèéòýýð íü îðóóëñíààð
õºäººä ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà ÿëëàà ãýæ ÌÀÕÍ ä¿ãíýýä
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ çîðèëò äýâø¿¿ëñýí
áàéíà. Ýíý íü ñîöèàëèñò õàðèëöàà ÿëñàí òóõàéä ýðòýäñýí ä¿ãíýëò áàéëàà.
Ǻâõºí ìàë õºðºí㺺 íèéãýì÷èëñíýýð õºäººä ñîöèàëèçì á¿ðýëäýí
òºëºâøèæ ÷àäàõã¿éã ò¿¿õ õàðóóëàâ.
1963 îíä YI ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºë “պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëò õºëñ
òºëºëòèéí ñèñòåìèéã ñàéæðóóëàõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàâ. Ýíý òîãòîîëîîð
õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí íýãæèéã áðèãàä, ñóóðü áîëãîí
çîõèîí áàéãóóëæ, õºäºëìºðèéí õºëñèéã õºäºëìºð ºäðººð áîäîæ ìºí㺺ð
òºëºõ áîëñîí áàéíà.
1967-1969 îíä պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí III, IY, Y èõ õóðëóóä áîëæ,
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ä¿ðýìä ººð÷ëºëò îðóóëæýý. 1967 îíä Íýãäëèéí
Õîëáîîíû Äýýä Ǻâëºëèéã áàéãóóëæ àéìàã á¿ðò ñàëáàð çºâëºëòýé áîëæýý.
Ýäãýýð àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íä íýãäýë íü õîðøîî íýðòýé áîëîâ÷
ºì÷èéí õàðèëöàà, ¿éëäâýðëýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õýëáýð, óäèðäëàãà,
õºëñ òºëºëò çýðãýýðýý óëñûí áàéãóóëëàãàòàé àäèë áîëñîí áàéíà.
Òýãøèòãýí õóâààðèëàõ, õºäºëìºðèéã áîäèòîéãîîð òîîöäîãã¿é ñèñòåìä
¿íäñýëñýí õºäºëìºðèéí õºëñ òºëºëò íü íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí õºäºëìºðèéí
èäýâõèéã áóóðóóëñàí þì.
Ìàë àæ àõóé ýðõëýõýýñ áýðõøýýñýí îëîí õ¿í õîò, ñóóðèí ãàçàðò
øèëæèâ. Ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýýð àæèëëàõ õ¿÷íèé íººö áàãàñàæ, ãîë
òºëºâ àõìàä íàñòàé õ¿ì¿¿ñ àæèëëàõ áîëæýý.
Àòàð ãàçàð ýçýìøèæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã
õºãæ¿¿ëñýí íü. 1950-èàä îíû ýöñýýð àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã
õîðøîîëñíîîð õºäºº íóòàãò íèéãýì-ýäèéí çàñàãò èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàðàâ.
պ人 àæ àõóéí õºãæèëä ãàðñàí ººð íýãýí ÷óõàë ººð÷ëºëò áîë ãàçàð
òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð äîðâèòîé àëõàì õèéñýí
ÿâäàë þì.
ÌÀÕÍ-èéí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1959 îíû II
ñàðä “Òóñ óëñûí ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæëûã 1959-1960 îíä ýðñ íýìýãä¿¿ëýõ
òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã òîãòîîëä ìàë àæ
àõóé, ãàçàð òàðèàëàíã õîñëîí õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìàë ñ¿ðãèéí òîîã ºñãºæ,
àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõýä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéãààã îíöëîí
òýìäýãëýæ, ýõ îðíûõîî ãóðèë áóäààíû õýðýãöýýã ººðèéí ¿éëäâýðëýëýýð
îéðûí æèëä á¿ðýí õàíãàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºí çààæýý.
1959 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû III á¿ãä õóðàë àòàð ãàçàð
ýçýìøèæ, òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã íýìýãä¿¿ëýí, òóñ îðíû ãóðèëûí
õýðýãöýýã äîòîîääîî õàíãàõ àñàð òîì çîðèëò äýâø¿¿ëýí òàâèâ. Ýë

275
øèéäâýðèéã òºâ îðîí íóòãèéí íàì, òºð, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä, íèéò
õºäºëìºð÷èä äýìæèæ, óã çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ ¿éëñýä èäýâõèéëýí
îðîëöæýý.
ßëàíãóÿà “Àòàð ãàçðûã ýçýìøèõ, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõýä
èäýâõòýé îðîëöîõ ÿâäàë áîë ìàíàé çàëóó÷óóäûí áààòàðëàã ¿éë ÿâäàë, íýð
òºðèéí õýðýã ìºí” ãýñýí á¿ãä õóðëûí óðèàã çàëóó÷óóä õàëóóíààð õ¿ëýýí
àâ÷, àòàð ãàçàð ýçýìøèõ àðèóí ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýõýýð îëîí çóóí õ¿í
ñàíàëàà ºãñºí áàéíà. Èíãýæ ÁÍÌÀÓ-ä àòàð ãàçàð ýçýìøèõ õºäºë㺺í
ºðíºæ, øèíýýð áàéãóóëàãäñàí Õýðëýí, Äàðõàí, Çýëòýð, Ýã¿¿ðèéí ñàíãèéí
àæ àõóéíóóäàä î÷èæ àæèëëàõààð 300 ãàðóé õ¿í àòàð ãàçàð ýçýìøèõ àÿíû
ýõíèé ýýëæèíä ÿâñàí þì.
1959-1961 îíä 300 ìÿíãàí ãà àòàð ãàçàð ýçýìøèõ çàìààð ¿ð òàðèàíû
¿éëäâýðëýëèéã ýðñ íýìýãä¿¿ëæ, ººðèéí îðíû õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëò
äýâø¿¿ëæýý. Ýë çîðèëòûã øèéäâýðëýõýä çîðèóëæ, ÇÕÓ-ààñ 1959 îíä 3000
àâòîìàøèí, 2500 òðàêòîð, 500 êîìáàéí, õºäºº àæ àõóéí áóñàä ìàøèí,
òåõíèêèéã ìàíàé óëñàä îëãîæýý. Ò¿¿í÷ëýí àòàð ãàçàð ýçýìøèõ àæèëä
òóñëàëöóóëàõààð Àëòàé, Ñèáèðü, Êàçàõñòàíû àòàðò òóðøëàãàæñàí 300
ãàðóé ìýðãýæèëòíèéã Ìîíãîëä èð¿¿ëæ àæèëëóóëñàí áàéíà.
Àòàð ãàçàð ýçýìøèõ àÿíûã 1959-1965 îíä õýä õýäýí ýýëæ áîëãîí
çîõèîí áàéãóóëæ ýíý àæëûã äàðààõ ¿íäñýí ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëæýý.
Íýãä¿ãýýðò, õóó÷èí ñàíãèéí àæ àõóéíóóä àòàð áà àòàðæñàí ãàçàð õàãàëæ,
òàðèõ òàëáàéãàà ºðãºòãºñºí áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, ¿ð òàðèàíû ÷èãëýëýýð õýä
õýäýí øèíý ñàíãèéí àæ àõóé áàéãóóëñàí áàéíà. Ãóðàâäóãààðò, ÕÀÀÍ-¿¿ä
ººðñäèéí õ¿÷ýýð áîëîí ÌÀÀÌÑ-ûí òóñëàìæààð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë
ýðõëýõ áîëñîí áàéíà. ĺðºâä¿ãýýðò, ÌÀÀÌÑ-óóä èõ òºëºâ ìàëûí
òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ ÷èãëýëýýð àòàð ýçýìøæýý. Óëñààñ ýäãýýð
¿íäñýí ÷èãëýëèéí äàãóó äîðâèòîé àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ðýýð
1960 îí ãýõýä óëñûí õýìæýýãýýð 260 ìÿíãàí ãà àòàð ãàçàð ýçýìøèæ
÷àäæýý1. Öààøèä øèíýýð àòàð ãàçàð ýçýìøèõ çàìààð òàðèàëàíãèéí
¿éëäâýðëýëèéã óëàì íýìýãä¿¿ëýõ áîäèò áîëîìæ áàéãààã àòàð ýçýìøèõ
àíõäóãààð àÿíû ¿ð ä¿í õàðóóëñàí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ 1961 îíä àòàð
ýçýìøèõ õî¸ð äàõü àÿíû çîõèîí áàéãóóëñàí þì. ¯¿íèé ¿ðýýð 1965 îíä ¿ð
òàðèàíû íèéò òàëáàé 1960 îíûõîîñ 81 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà 2.
×èíãýñíýýð ìàíàé óëñ îëîí ¿åèéí òóðø ãàçàð òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
ãîë òºëºâ ãàäààäààñ àâ÷ õýðýãëýã÷ îðîí áàéñíàà ¿éëäâýðëýí á¿òýýã÷ îðîí
áîëæ õóâèðàâ. Ãàçàð òàðèàëàí õºäºº àæ àõóéí áèå äààñàí òîì ñàëáàð
áîëîâ. Õàðèí ýíý ¿åä òàðèàëàõ òàëáàéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð ãàçàð
òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ãîëëîí àíõààðààä,
ýð÷èìæ¿¿ëýõ çàìààð áàãà òàëáàéãààñ èõ óðãàö àâàõ òàëààð òºäèéëºí ñàíàà
òàâüæ áàéñàíã¿é. ̺í õºðñíèé ýâäðýëòýé òýìöýõ àæëûã ¿íäñýíä íü
îðõèãäóóëæ áàéâ.
Àæ ¿éëäâýð, äýä á¿òöèéí ñàëáàðò ãàðñàí ººð÷ëºëò.
Óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ II òàâàí æèë, ãóðâàí æèë III
òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä àæ ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
òîìîîõîí àìæèëò îëæýý. II òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä õóó÷èí
¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã øèíý òåõíèê, òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð òîíîãëîæ
ºðãºòãºõ, çàðèì ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã øèíýýð áàéãóóëàõ àæèë õèéñýí

1
ÌÀÕÍ-ûí XY èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1966. òàë-41.
2
̺í òýíä. òàë-41.

276
áàéíà. Àæ ¿éëäâýðò îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò 1957 îíä 1952 îíûõîîñ 4
äàõèí ºñ÷ýý.
II òàâàí æèëä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð Íàëàéõûí èõ óóðõàéí
íýãä¿ãýýð ýýëæèéã áàðüæ, Óëààíáààòàðûí òºâ öàõèëãààí ñòàíö, ìàõ
êîìáèíàò, ìåáåëèéí ôàáðèê, òàëõíû çàâîäûã ºðãºòãºæýý. Øèíýýð
ñàâàíãèéí çàâîä, ×îéáàëñàí õîòûí í¿¿ðñíèé óóðõàé, øààçàí âààðíû
àðòåëü, ñ¿¿íèé ¿éëäâýð, ÷èõýð áîîâíû ôàáðèêèéã áàéãóóëæýý. Àéìãóóäàä
í¿¿ðñíèé æèæèã óóðõàé, òîîñãî, ÷¿äýíç, àëåáàñòðûí çàâîä çýðýã
¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã áàðüæ áàéãóóëæýý.
ÇÕÓ “Ñîâìîíãîëìåòàëë”-ûí ¿éëäâýðò îðóóëñàí ººðèéí õóâü
õºðºíãèéã õºíãºëºëòòýé ¿íýýð, “Ìîíãîë íåôòü” òðåñòèéí ¿éëäâýðò
îðóóëñàí õºðºíãèéã Ìîíãîëä ¿íý òºëáºðã¿é øèëæ¿¿ëýâ.
Àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé äóíäàæ ºñºëò 13,1 õóâü,
õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ 40,6 õóâèàð1 íýìýãäýæ II òàâàí æèëèéí òºëºâëºãºº
óëñûí õýìæýýãýýð àæ ¿éëäâýðèéí òàëààð äàâæ áèåëýãäæýý. Àæ ¿éëäâýðò
îðóóëñàí õºðºí㺠1957 îíû ýöýñò 1952 îíûõîîñ 3 äàõèí ºñ÷ýý2.
Àæ ¿éëäâýðèéí ¿íäñýí íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ í¿¿ðñ,
öàõèëãààí, øèð, ýñãèé, øåâðî, ñàâõèí ãóòàë, ãýðèéí ýñãèé, ºíãºò
òºìºðëºãèéí ¿éëäâýðèéí õ¿äýð, íåôòèéí ¿éëäâýðèéí äèçåëèéí ò¿ëø,
áåíçèí çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í òóñ òóñ ºñæýý.
II òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººã õîðøîîëëûí ¿éëäâýð 25,6 õóâèàð
äàâóóëàí áèåë¿¿ëæýý. Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðòåëóóäûí á¿òýýãäýõ¿¿í ÿíç
á¿ðèéí ãóòàë, òºìºð ýäëýë, áàðèëãûí ìàòåðèàë, ìîäîí ýäëýë òóñ òóñ
íýìýãäæýý. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé àæ ¿éëäâýð òóñ îðíû õºäºº àæ àõóé
àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 41 õóâèéã ãàðãàõ áîëñîí áàéíà. Àæ
¿éëäâýðèéí õºãæëèéã äàãàí ýíý ñàëáàðò àæèëëàã÷äûí òîî íýìýãäýâ. 1956
îíä òºìºð çàìä 3 ìÿíãààä, óóë óóðõàéí ñàëáàðò 21 ìÿíãà, áàðèëãà
íåôòèéí ¿éëäâýðò 300 îð÷èì çàëóó÷óóä øèëæèí àæèëëàæýý.
Òåõíèêèéí äóíä ìýðýãæèëòíèéã äîòîîääîî ñóðãóóëü êîìáèíàò,
ôàáðèê çàâîäûí ñóðãóóëü, òóñãàé ìýðãýæëèéí òåõíèêóì, ò¿ð êóðñ,
òåõíèêèéí äóãóéëàí, ¿éëäâýðèéí îðîéí ñóðãóóëü, äàãàëäàí ñóðãàõ çýðýã
îëîí ÿíçûí àðãà õýëáýðýýð áýëòãýõ áîëîâ.
Óóë óóðõàé, íåôòèéí ¿éëäâýð òºìºð çàì çýðýã øèíýýð áàéãóóëàãäñàí
¿éëäâýð¿¿äèéí äýðãýä ìýðãýæèëòýé àæèë÷èí áýëòãýõ ñóðãóóëü êîìáèíàò
áàéãóóëàãäàí àæèëëàâ. Àæ ¯éëäâýðèéí ßàì, պ人 Àæ Àõóéí ßàì, Òºìºð
çàìûí çàõèðãàà, Áàðèëãûí Åðºíõèé Õîðîîíû äýðãýä òóñãàé ìýðãýæëèéí
òåõíèêóì òóñ òóñ íýýãäýæ, øààðäëàãàòàé ìýðãýæèëòíèéã áýëòãýõ áîëîâ.
Ìºí ¿éëäâýðëýëèéí ÿâöàä ÇÕÓ-ûí áîëîí áóñàä ñîöèàëèñò îðíû èíæåíåð,
òåõíèê÷ íàðûã äàãàëäóóëàí ñóðãàäàã áîëîâ. 1954,1955 îíû õè÷ýýëèéí æèëä
3,6 ìÿíãàí çàëóó÷óóä òåõíèêèéí 170 ãàðóé äóãóéëàíä ñóðàëöàæ áàéæýý.
ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðîíä íèéò 1300 ãàðóé õ¿í, ÿâóóëæ
ñóðãàæýý1. ßíç á¿ðèéí õýëáýðýýð àæèë÷äûã áýëòãýñíýýð 1956 îíä óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðèéí àæèë÷äûí 62 õóâü, òºìºð çàì÷äûí 74 õóâü èíæåíåð-
òåõíèêèéí àæèëòàí, ìýðãýæèëòýí àæèë÷èä áîëîâ. 3 æèëèéí òºëºâëºãººíèé
æèë¿¿äýä àæ ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí òàëààð ÷àìã¿é àõèö ãàðñàí áàéíà. 1960
îíä àæ ¿éëäâýðò 1957 îíûõîîñ 2 äàõèí èõ õºðºí㺠îðóóëæ, àæ ¿éëäâýðèéí
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1940 îíû ¿ë õºäëºõ ¿íýýð 63 õóâèàð ºñ÷ýý.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé. 40 æèëä. Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. ÓÁ., 1961. òàë-35.
2
ÌÀÕÍ-ûí XIII èõ õóðëûí ìàòåðèàë. ÓÁ., 1958. òàë-95.
1
ÌÀÕÍ-ûí XIII èõ õóðëûí ìàòåðèàë. ÓÁ., 1958. òàë-72.

277
Ýíý õóãàöààíä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð æèëä 600 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ ãàðãàõ
Íàëàéõûí èõ óóðõàé, èë÷èò öàõèëãààí ñòàíöóóä, Óëààíáààòàð, Ñ¿õáààòàð,
Áóëãàí çýðýã ñóóðèí ãàçàðò ãóðèëûí ¿éëäâýð, ÁÍÑ×ÑÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð
íýõìýëèéí ôàáðèê, òîîñãîíû çàâîä, ÁÍÀÃÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð ã¿í
õýâëýëèéí ¿éëäâýð çýðýã 20 ãàðóé ãàçðûã øèíý÷ëýí òîíîãëîñîí áóþó
øèíýýð áàéãóóëñàí áàéíà. Ýíý ¿åèéí íýãýí ÷óõàë îëîëò áîë îð÷èí ¿åèéí
áàðèëãûí ¿éëäâýðëýëèéã ººðèéí îðîíä õºãæ¿¿ëýí, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí
¿éëäâýðèéã èõýä ºðãºòãºæýý. Ãåîëîãè, õàéãóóë øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð
ä¿íä í¿¿ðñ, ºíãºò ìåòàëë, òºìðèéí õ¿äýð, öåìåíòèéí ò¿¿õèé ýä, îðîí
íóòãèéí áàðèëãûí ìàòåðèàëûí îðä ãàçðûã íýýæ îëñîí áàéíà. Ãóðâàí æèëä
àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò 63,8 õóâü, ò¿¿íèé äîòîð óëñûí
¿éëäâýðèéíõ 67,8 õóâü, õîðøîîëëûíõ 47,6 õóâü áîëñîí áàéíà. ¯éëäâýðèéí
çàðèì ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í æèøýý íü ÷óëóóí í¿¿ðñ ãàðãàëò 52 õóâü,
öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 26 õóâü, íåôòü 27 õóâü, õàéëóóð æîíø ãàðãàëò 20
õóâü, òîîñãî ¿éëäâýðëýëò 88 õóâü, ãóòàë 18 õóâèàð2 òóñ òóñ ºññºí áàéâ. Àæ
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 17,9 õóâü áîëæýý.
1961 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XIY èõ õóðàë óëñ îðíûã
¿éëäâýðæ¿¿ëýõ øèíý øàò ýõýëñíèéã òýìäýãëýæ, ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé
¿éëäâýðèéã ò¿ð¿¿ë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöûã
ò¿ðãýòãýõ øèéäâýð ãàðãàæýý. Ýë øèéäâýð àìüäðàëä àìæèëòòàé õýðýãæèæ
ýõýëñýí áàéíà. Àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 1960 îíûõòîé
õàðüöóóëáàë 1965 îíä 1,6 äàõèí íýìýãäæýý. Ýíý õóãàöààíä í¿¿ðñíèé õýä
õýäýí óóðõàé, Òîëãîéò, Áàÿí-ªëãèéí öàõèëãààí ñòàíö, Óëààíáààòàðûí
áàéøèí ¿éëäâýðëýõ êîìáèíàò, Äàðõàí õîòûí áàðèëãûí ìàòåðèàëûí
¿éëäâýð¿¿ä, Òîñîíöýíãýëèéí ìîä áîëîâñðóóëàõ êîìáèíàò, Èõ õàéðõàíû
ãÿíò áîëäûí óóðõàé, øåâðåòèéí çàâîä, Ñ¿õáààòàð, ªíäºðõààí, ̺ðºí,
Õàðèõîðèíû ãóðèëûí ¿éëäâýð, Óëààíáààòàðûí òàëõûí çàâîä, õ¿¿õäèéí
õóâöàñíû ¿éëäâýð çýðýã àæ ¿éëäâýðèéí 90 ãàðóé øèíý ãàçàð, öåõ áàéãóóëæ
àøèãëàëòàä îðóóëæýý. ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðíû òóñëàìæòàéãààð
Äàðõàíû àæ ¿éëäâýðèéí öîãöîëáîðûí ýõ ñóóðèéã òàâüæýý. Èéíõ¿¿ 1960-ààä
îíû ýõýíä óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ àñóóäëûã øèíý øàòàíä ãàðãàí òàâüñàí
áîëîâ÷ óëñ îðíû óäèðäëàãà õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéã ãîëëîí õºãæ¿¿ëýõ
÷èã áàðüæ, õ¿íä ¿éëäâýð, ÿëàíãóÿà ìàøèíû áîëîí õèìèéí ¿éëäâýð¿¿äèéã
çààâàë õºãæ¿¿ëýõ àëáàã¿é, òýðõ¿¿ õýðýãöýýã ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóäûí
òóñëàìæààð íºõºæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéñàí íü óëñ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí
öààøäûí õºãæèëä èõýýõýí ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä óëñ îðíû äýä á¿òöèéí õºãæèëä ìýäýãäýõ¿éö àìæèëò
îëîâ. II òàâàí æèëä àâòî ìàøèí, òºìºð çàì, àãààðûí áîëîí óñàí çàìûí
òýýâýð óëàì ºðãºæèâ. ÇÕÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð Óëààíáààòàð Çàìûí-¯¿äèéí
700 êì òºìºð çàì 1956 îíû I ñàðä àøèãëàëòàä îðæ, 12 àéìàãò àâòî áààç
øèíýýð áàéãóóëàãäàæ àâòî ìàøèíû òîî íýìýãäýâ.
1954 îíä Óëààíáààòàð, Ñàéíøàíä äàõü ººðèéí ìýäëèéí íèñýõ
îíãîöíû áóóäëóóä, òýäãýýðèéí òºõººðºìæ õýðýãñëèéã ÈË-14, ÌÈ-5 íèñýõ
îíãîöíû õàìò øèëæ¿¿ëýí ºãñíººð ìàíàéä èðãýíèé àãààðûí òýýâýð ¿¿ñ÷ áèé
áîëîâ. 1956 îíîîñ íèéñëýë Óëààíáààòàð, àéìãóóäûí õîîðîíä èðãýíèé
àãààðûí øóãàì íýýãäýæ, øóóäàí, çîð÷èã÷äûã òýýâýðëýõ áîëîâ. Öààøäàà
ñóì íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóé, õîò ñóóðèíû àãààðûí õàðèëöàà íýýãäýâ. Òóñ
óëñûí àãààðûí òýýâýð îëîí óëñûí øóãàìä øóóäàí çîð÷èã÷ òýýâýðëýõ

2
̺í òýíä òàë-42.

278
áîëîâ. Òàâàí æèëä íèéò òýýâðèéí ýðãýëòèéí õýìæýý 14 äàõèí ºñºæ çîð÷èã÷
òýýâýðëýëò 2,5 äàõèí íýìýãäæýý.
1953-1957 îíä 3 ìÿíãàí íîìåðòîé õî¸ð òåëåôîí ñòàíö àøèãëàëòàä
îðæ, á¿õ àéìãèéí òåëåôîí ñòàíöûí òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷èëýí çàñàæ,
17 ñóì íýãäýë ñàíãèéí àæ àõóéã àéìãèéí òºâòýé òåëåôîí óòñààð õîëáîæýý.

Íèéñëýë Óëàíáààòàð õîò Ìîñêâà çýðýã äýëõèéí òîì õîòóóäòàé

òåëåôîí õàðèëöààòàé áîëæ, äîòîîääîî àéìàã, ñóì, ñàíãèéí àæ àõóéí øóóä
óòñàí õàðèëöààòàé áîëîâ. ̺í õóãàöààíä ñóì ñàíãèéí àæ àõóé, ºâñ õàäàõ
ìîðèí ñòàíö, ÌÀÀÌÑ, ñ¿¿ òîñíû çàâîä ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷òàé áîëæýý.
Òºëºâëºãººò ãóðâàí æèëä àâòîìàøèí, òºìºð çàì, óñàí çàìûí àãààðûí
òýýâýð ºñ÷, íèéò òýýâýð òºëºâëºãººò çîðèëòîî á¿ðýí áèåë¿¿ëæýý.
Õàðèëöàà õîëáîî ãóðâàí æèëèéí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëæ, ÌÀÀÌÑ-ûí 78
õóâü, ÕÀÀÍ-èéí 65 õóâü íü àéìãèéíõàà òºâòýé ðàäèî, òåëåôîí
õàðèëöààòàé áîëñîí áàéíà. Àâòî òýýâðèéí õýìæýý 1957-1960 îíä 3 äàõèí,
õ¿í òýýâýðëýëò 1,5 äàõèí ºñæýý. Ǻâëºëòèéí òóñëàìæààð èðãýíèé àãààðûí
òýýâðèéí áààç áýõæèâ. Óëààíáààòàð, Ìîñêâà, Áýýæèíã õîëáîñîí òåëåôîíû
îëîí ñóâàãò øóóä õîëáîñîí øóãàì òàâèâ. 1960 îíä ÇÕÓ-ûí òåõíèêèéí
òóñëàëöààòàéãààð ðàäèî íýâòð¿¿ëãèéí ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé ñòàíöûã
Õîíõîðò áàéãóóëæýý.
Ãàäààä õóäàëäàà ºðãºæèæ, 8 óëñòàé õóäàëäàà õèéõ áîëæýý. ̺í
õóãàöààíä ýêñïîðò 26,5 õóâü, èìïîðò 40 õóâèàð ºñæýý. Ãàäààäààñ àâàõ
ç¿éëèéí äîòîð ìàøèí òåõíèê òîíîãëîëûí ç¿éë èõýýõýí íýìýãäæýý.

279
 YI á¿ëýã. ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëò,
¿ð äàãàâàð (1965-1980-ààä îí)

§ 1. ÌÀÕÍ-ààñ òóñ îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ àñóóäëûã

îíîëûí òàëààð áîëîâñðóóëàõ îðîëäëîãî

280
 ÌÀÕÍ-ûí äºðºâ äýõ ïðîãðàìì, ò¿¿íèé àãóóëãà. 1961 îíä
õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XIY èõ õóðàë òóñ óëñàä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ
õºãæëèéí øèíý ¿å ýõýëñíèéã çàðëàí òóíõàãëàñíûã ºìíº òýìäýãëýñýí áèëýý.
Òóñ õóðëààñ ýíý ò¿¿õýí ÷óõàë ¿åèéí àãóóëãà, çîðèëòûã òîäîðõîéëñîí íàìûí
IY ïðîãðàìì áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýë ºãñºí þì. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä
õóðàë (1962) øèíý ïðîãðàììûã áîëîâñðóóëàõàä äýëõèé äàõèíä ãàðñàí
ººð÷ëºëòèéã òóñãàí, ÁÍÌÀÓ-ûí äº÷èí æèëèéí îëîëò àìæèëòûã îíîëûí
¿¿äíýýñ íýãòãýí ä¿ãíýæ, íàìûí ñòðàòåãèéí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõ ÿâäëûã
èø ¿íäýñ áîëãîõ íü ç¿éòýé ãýæ òýìäýãëýæýý. ¯¿íèé äàãóó íàìûí ïðîãðàìì
áîëîâñðóóëàõ êîìèññ àæèëëàæ, óã ïðîãðàììûí òºñëèéã áýëýí áîëãîæ,
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû IX á¿ãä õóðëààð (1966 îíû YI ñàð) õýëýëöýí
ñàéøààãààä, óã òºñëèéã íàìûí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãûí õóðëààð
õýëýëö¿¿ëæ, õºäºëìºð÷äèéí ñàíàëûã õ¿ëýýí àâàõûí òóëä õýâëýëä íèéòëýõ
íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí áàéíà. Ïðîãðàììûí òºñëèéã àéìàã, õîòûí íàìûí 21
õîðîîíû õóðàë, àíõàí øàòíû 1333 áàéãóóëëàãûí õóðëààð õýëýëöýæ, 41737
ãèø¿¿ä, îðëîã÷èä îðîëöîæ, 7009 õ¿í ñàíàë ãàðãàñàí áàéíà.
Ïðîãðàììûí òºñëèéã õýëýëöýõ ÿâöàä íàìûí áàéãóóëëàãà, ãèø¿¿ä,
õºäºëìºð÷人ñ óã áàðèìò áè÷ãèéí ¿íäñýí àãóóëãûí òàëààð çàð÷ìûí ººð
áàéð ñóóðü èëýðõèéëýýã¿é, õàðèí ìàíàé îðíû õºãæëèéí ¿å øàòûã èë¿¿
ã¿íçãèé òàéëáàðëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí çàðèì ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ
àñóóäëûã òîäðóóëàõ, íýð òîìú¸î, ¿ã íàéðóóëãûã çàñàæ ñàéæðóóëàõ ñàíàë
ãàðãàñíûã ¸ñîîð áîëãîæýý.
Íàìûí XY èõ õóðàë, 1966 ÌÀÕÍ-ûí äºðºâäýõ Ïðîãðàììûí òºñëèéã
õýëýëöýí áàòàëñàí áàéíà. Ïðîãðàììä þóíû ºìíº, ÌÀÕÍ àíõ
áàéãóóëàãäñàí öàãààñ õîéø ãóðâàí óäààãèéí ïðîãðàìì áàòàëæ, àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëæ èðñýí ò¿¿õ ¿éë ÿâöûã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëûí ¿¿äíýýñ
íýãòãýí ä¿ãíýæýý. ßëàíãóÿà ôîðìàöûí îíîëûí ¿¿äíýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí
êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàì, ò¿¿íèé ò¿¿õýí òóðøëàãûí àñóóäàëä èõýýõýí
àíõààðàë òºâëºð¿¿ëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, "èìïåðèàëèçì áîëîí
ôåîäàëèçìûí ýñðýã øèéäâýðòýé òýìöýõã¿éãýýð, ôåîäàëèçì, êàïèòàëèçìûã
ýñýðã¿¿öñýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ã¿í èõ ººð÷ëºëò õèéëã¿éãýýð
ôåîäàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèí äýâøèõ íºõöëèéã õàíãàæ áîëîõã¿é.
Òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ, ãàäààäûí øóíàõàé êàïèòàëûã ò¿ëõýí
çàéëóóëàõ, îð÷èí ¿åèéí àæ ¿éëäâýð, òýýâðèéã áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ
çýðãýýð óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí áèåý äààñàí áàéäëûã õàíãàõ, ò¿¿í÷ëýí
òºðæ áàéãàà êàïèòàëèñò ýòãýýäèéã õÿçãààðëàæ øàõàí çàéëóóëàõ, àæèë÷èí
àíãè, àðäûí ñýõýýòíèéã áèé áîëãîõ, ñî¸ëûí õóâüñãàë õèéõ çýðýã íü
êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí çàìûí ÷óõàë ç¿é òîãòîë ìºí”1 ãýæ Ïðîãðàììä
çààâ. Àñóóäëûã èíãýæ òàâüñíû ó÷èð áîë òóñ óëñ õºãæëèéí øèíý çààãò
õ¿ðñíèéã òîäîðõîéëîõ, óëñ îðíûõîî çàìíàñàí êàïèòàëèñò áèø õºãæëèéí
çàì ãýã÷èéã æàì ¸ñíû îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí èòãýæ, ç¿òãýæ
èðñýíòýé õîëáîîòîé áàéëàà.
Íàìûí Ïðîãðàììä ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åä òàâèõ
¿íäñýí çîðèëòûã “îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøèëòèéí
îëîëòûã ¿íäýñ áîëãîæ, ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã á¿õèé ë
òàëààð õºãæ¿¿ëýõ, òóñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õ¿÷ ÷àäàë, ñîöèàëèñò ñî¸ëûã
ò¿ðãýí õóðäàöòàé ºðí¿¿ëýõ, íèéãìèéí ñîöèàëèñò õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, óëìààð àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûí áàéäàë, ñî¸ëûí õýìæýýã

1
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí Ïðîãðàìì, ä¿ðýì. ÓÁ., 1980. òàë-87-88.

281
öààøèä äýýøë¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí”2 ãýæ òîäîðõîéëæýý. Èéíõ¿¿ óã Ïðîãðàììä
òóñ óëñàä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åèéí ãîë àãóóëãûã ñîöèàëèçìûí
ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ, íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ, øèíý õ¿íèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ÿâäàë ãýæ ¿çæýý.
Íàìûí XY èõ õóðëààñ èéíõ¿¿ ìàíàé îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ
äóóñãàõ çîðèëò äýâø¿¿ëñýí íàìûí Ïðîãðàìì áàòàëñàí íü ÇÕÓÊÍ-ûí XXII
èõ õóðëààñ (1961) áàòàëñàí íàìûí ïðîãðàììä Ǻâëºëò îðîíä
êîììóíèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ, óëìààð íèéò ñîöèàëèñò
îðíóóä êîììóíèçìä íýãýí îéðîëöîî õóãàöààíä óðãàí îðîõ ¿çýë ñàíàà
äýâø¿¿ëñýí, ò¿¿í÷ëýí çºâëºëòèéí óäèðäàã÷ Í.Ñ. Õðóùåâ ÀÍÓ-ûã õºãæëèéí
òàëààð 15-20 æèëèéí äîòîð ã¿éöýæ ò¿ð¿¿ëýõ äýâð¿¿í ¿çýë áîäîë
áàðèìòëàõ áîëñîí çýðýã ãàäààä îð÷èí, íºëººëºëòýé øóóä õîëáîîòîé
áàéëàà.
Íàìûí Ïðîãðàììä äýâø¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí çîðèëò íü óëñ
îðíîî öààøèä ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã
ìåõàíèêæóóëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðûí òåõíèê õàíãàìæèéã
äýýøë¿¿ëýõ çýðãýýð ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õàìãèéí àøèãòàé
öîãöîëáîð á¿õèé áààç áàéãóóëæ äóóñãàõ, ýíý ¿íäñýí äýýð ÁÍÌÀÓ-ûã îéðûí
èðýýä¿éä àæ ¿éëäâýðèéí îëçâîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûí çºâ á¿òýöòýé
ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí ãîë ãîë ñàëáàðûã ç¿é çîõèñòîé õîñîëñîí àæ
¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîõîä îðøèæ áàéâ. Ýë çîðèëò íü
¿éëäâýðæ¿¿ëýëò áîë ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ óðüäà÷ íºõöºë õýìýýõ ìàðêñèñò
¿çýëä òóëãóóðëàñàí õýðýã þì.
Ïðîãðàììä òóñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã òàñðàëòã¿é õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëòûã íèéãìèéí õàðèëöààã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ àñóóäàëòàé õîëáîí òàâüñàí
áàéíà. ¯éëäâýðëýëèéí õýðýãñëèéã ºì÷ëºõ, íèéãìèéí ºì÷èéã ºñãºí
áýõæ¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã õýëáýðýëòã¿é
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õîò, õºäºº, îþóíû áà áèåèéí õºäºëìºðèéí ÿëãààã
ààæìààð àðèëãàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çààëòûã Ïðîãðàììä òóñãàæýý.
Íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä àðäûí òºðèéí ðîëèéã
õýëáýðýëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ, ò¿¿íèé çîõèîí áàéãóóëàëò, ñî¸ë õ¿ì¿¿æëèéí
¿¿ðãèéí õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëýõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí òºëºâëºãººíèé øèíæëýõ
óõààíû ¿íäñèéã ñàéæðóóëàõ, àæ ¿éëäâýð áîëîí ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðò àæ àõóéí òîîöîîã íýâòð¿¿ëýõ çýðýã òîäîðõîé çààëò ºã÷ýý.
Ïðîãðàììä àðäûí áîëîâñðîë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë
óðëàã, óòãà çîõèîëûã õºãæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí ìàòåðèàëëàã áààçûã
áýõæ¿¿ëýõ, ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ, õºäºëìºð÷äèéí åðºíõèé
áîëîâñðîë, ñî¸ë òåõíèêèéí õýìæýýã äýýøë¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðñàí
áàéíà.
Õºäºëìºð÷äèéí êîììóíèñò õ¿ì¿¿æëèéã õ¿÷òýé áîëãîõ, ñîöèàëèñò
óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõ, óëñ òºð, õºäºëìºðèéí èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõ, õºäºëìºð
íèéãìèéí ºì÷èä ñîöèàëèñò ¸ñîîð õàíääàã áîëãîõ, çîõèîí áàéãóóëàëò,
ñàõèëãà áàòàä ñóðãàõ, çàëóó ¿åèéã àðä ò¿ìýí, àõìàä ¿åèéí øèëäýã
óëàìæëàëààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àñóóäàëòàé õîëáîí äýýøë¿¿ëýõ çîðèëò
äýâø¿¿ëæýý. ̺í ñîöèàëèçìä õàðø ¿çýë, õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàð, àõóéä ¿ëäñýí
¿õøèðñýí ¿çëèéí ýñðýã òýìöýõýä íàì ãîë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëíý õýìýýí
¿çæýý.

2
̺í òýíä. òàë-91.

282
 Ïðîãðàììä òóñ óëñûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõäîî
øèíý íèéãýì áàéãóóëàõ ýíõ òàéâàí íºõöëèéã õàíãàõ, äýëõèéí ñîöèàëèñò
ñèñòåìèéí îðíóóäûí õàìòûí àæèëëàãààã áýõæ¿¿ëýõ, õºðºíãºòºí îðíóóäûí
àæèë÷èí àíãèéí õóâüñãàëò òýìöýë, óëñ ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé
õºäºë㺺íèéã äýìæèõ, îð÷èí ¿åèéí á¿õ õóâüñãàëò õ¿÷èéã íÿãòðóóëàõ, á¿õ
íèéòèéí ýíõ òàéâàí, óëñ ò¿ìíèé àþóëã¿é áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ çýðýã ãîë ãîë
àñóóäëûã õàìðóóëæýý. ÁÍÌÀÓ ñîöèàëèñò îðíóóä ÿëàíãóÿà ÇÕÓ-òàé
òîãòîîñîí íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààãàà õºãæ¿¿ëýõ, îëîí óëñûí
êîììóíèñò õºäºë㺺íèé ýâ íýãäëèéã áýõæ¿¿ëýõ, äýëõèéí õàðãèñ õ¿÷íèé
ýñðýã, ýíõ òàéâàí, àðä÷èëàë, ñîöèàëèçìûí òºëºº øèéäâýðòýé òýìöýõýý
ïðîãðàììäàà èëýðõèéëæýý. ÌÀÕÍ-ûí äºðºâäýõ Ïðîãðàìì áîë Ìîíãîë
îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûã òîäîðõîéëæ, óëñ îðíûõîî
èðýýä¿éã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿çýë ñàíààíû ¿¿äíýýñ ººäðºãººð òºñººëæ
áàéñàí òóõàéí öàã ¿åèéí ãîë òóëãàð áàðèìò áè÷èã áàéëàà.
Ïðîãðàììûí ¿çýë ñàíààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ îðîëäëîãî.
Íàìûí îíîëûí ñýòãýëãýýíèé òºâä óã ïðîãðàììûí îíîëûí
¿íäýñëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ àñóóäàë îðøèæ áàéâ. Èéì ó÷ðààñ ÌÀÕÍ-ûí
XYI-XIX èõ õóðëóóä ýíý òàëàà𠺺ðèéí ãýñýí îíîëûí øèíæòýé çàðèì
ä¿ãíýëò õèéõèéã ÷àðìàéæ áàéëàà. ßëàíãóÿà “ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ”
ÿìàð, ÿìàð øàòóóäûã äàìæèæ õýäèé ¿åèéã õàìðàõ âý? õýìýýõ àñóóäëààð
ýðäýìòýä ñóäëàà÷èä ººð ººðèéí ñàíàëûã äýâø¿¿ëæ, òýðõ¿¿ ¿çýë ñàíàà
íàìûí èõ õóðëûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òîäîðõîé õýìæýýãýýð òóñãàãäàæ áàéñàí
þì.
ÌÀÕÍ-ûí XYI èõ õóðàë (1971) “Ìàíàé îðîí ñîöèàëèçìûã á¿ðýí
áàéãóóëæ äóóñãàõàä õºãæëèéí á¿õýë á¿òýí ò¿¿õýí çóðâàñ ¿å, ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí õýä õýäýí øàòûã äàìæèõ áîëíî. Ýíý çàìûí àíõíû øàò ÁÍÌÀÓ-ûã
îéðûí èðýýä¿éä àæ ¿éëäâýðèéí îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûã ç¿é
çîõèñòîé õîñîëñîí àæ ¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîõ çîðèëòûã
øèéäâýðëýõ ÿâäàë þì. Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÁÍÌÀÓ õºãæëèéíõºº
òîäîðõîé çààãò õ¿ð÷, óëìààð ñîöèàëèñò íèéãìèéí õºãæèíã¿é
¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæ, õ¿÷èéã áèé áîëãîí, óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
ºíäºð äýâøëèéã ºðí¿¿ëýõ øèíý ¿å ýõëýõ þì”1 ãýæ ¿çæýý. Ýíý çààëò íü
íýãä¿ãýýðò, òóñ óëñàä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ íü óðò óäààí õóãàöàà
øààðäàãäàõ íàðèéí íèéëìýë ¿éë ÿâö áºãººä äîòðîî õýä õýäýí øàòûã
äàìæèí ºíãºðºõ áîëíî. Õî¸ðäóãààðò, ýë ¿éë ÿâöûí ýõíèé øàò íü
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûã
øèéäâýðëýí, àæ ¿éëäâýð-õºäºº àæ àõóéí îðîí áîëãîõ ÿâäàë þì.
Ãóðàâäóãààðò, äàðààãèéí øàòàíä õºãæèíã¿é ñîöèàëèçìûí ýäèéí çàñãèéí
ñòðàòåãèéã øóóä õýðýãæ¿¿ëýí, öààøäàà ò¿¿íèéã á¿õ òàëààð òºãºëäºðæ¿¿ëýõ
ÿâäàë ìºí ãýñýí ¿íäñýí àãóóëãûã ººðòºº áàãòààæ áàéâ. Èíãýæ òîìú¸îëîõ
áîëñîí íü ÇÑÁÍÕÓ, Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóä õºãæèíã¿é ñîöèàëèçìûí
¿çýë áàðèìòëàëûã áîëîâñðóóëæ, èä ñóðòàë÷èëæ áàéñíû òóñãàë áàéëàà.
Ýíý ¿åèéí îíîëûí ñýòãýëãýý, ¿éëäëýã òóñ îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ
äóóñãàõ äîòîîä, ãàäààä îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëºº, ¿éë÷ëýë, õàðèëöàà
õàìààðëûã ñóäëàõàä ÷èãëýæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ
õóðàë (1976): “Ñîöèàëèñò íèéãìèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ íýã ãîë òóëãóóð
àñóóäàë áîë ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñûã òóéëûí ºðãºí õ¿ðýýíä õýâø¿¿ëýí
òîãòîîõ ÿâäàë ìºí”1 ãýæ çààãààä ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñ áîë õ¿ì¿¿ñ
1
ÌÀÕÍ-ûí XYI èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1971. òàë-78-79.
1
ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1976. òàë-93.

283
õàìòðàí àæ òºðºõèéí äýýä õýëáýð áºãººä õ¿ì¿¿ñèéí õºäºëìºð, íèéãýì-óëñ
òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà, îþóí ñàíàà, ãýð á¿ë, àõóé, ÷ºëººò öàã çýðýã
àìüäðàëûí á¿õ ñàëáàð äàõü òýäíèé õîîðîíäûí õàðèëöààã õàìàðäàã ºðãºí
öàð õ¿ðýýòýé àñóóäàë ãýæ ¿çæýý.
Ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñíû ÷óõàë øèíæ íü: íèéãìèéí òºëºº
õºäºëìºðëºõ ÿâäàë õ¿í á¿ðèéí àìèí ÷óõàë õýðýãöýý áîëñîí áàéõ,
õºäºëìºð÷èí á¿ð óëñ îðíû íèéãýì-óëñ òºðèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ,
íèéãìèéí áîëîí õºäºëìºðèéí ñàõèëãà áàòûã óõàìñàðòàé ñàõèõ, ñîöèàëèñò
ýõ îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä õóâü íýìýð îðóóëæ íèéãìèéí ºìíº ºíäºð
õàðèóöëàãàòàé áàéõ, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìûí çàð÷èì, ÇÕÓ áîëîí àõ ä¿¿ áóñàä îðîíòîé òîãòîîñîí
íàéðàìäàëä ÷èí ¿íýí÷ áàéõ, ¿íäñýðõýõ ¿çýë, Ǻâëºëòèéí ýñðýã ¿çýëòýé
øèéäâýðòýé òýìöýã÷ áàéõ, õàìòà÷ ¿çýëòýé, íºõºðñºã ¸ñîîð õàðèëöàí
òóñëàëöäàã áàéõ ÿâäàë ìºí ãýæ èõ õóðëûí áàðèìò áè÷èãò çààæýý. Øèíý
íèéãýì áàéãóóëàëòûí ÿâöàä ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä á¿õ
òàëààð óëàì á¿ð îéðòîí íÿãòðàõ ò¿¿õýí øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéãààã
íàìûí XYII èõ õóðàë òýìäýãëýýä, Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ, ñîöèàëèñò áóñàä
îðîíòîé ÁÍÌÀÓ á¿õ òàëààð îéðòîí íÿãòðàõ ÿâäàë ìàíàé îðíû õºãæëèéí
áîäèò ç¿é òîãòîë”2 áîëîõûã òîäîðõîéëæýý. Ìàíàé îðíû õóâüä õºãæëèéí
òºâøèí㺺ð ñîöèàëèñò îðíóóäòàé îéðòîõ, óëìààð æèãäðýõ íü, íýãä, ÁÍÌÀÓ
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûí
ñóóðü, äàëàéö, õî¸ðò, íèéãìèéí õàðèëöààíû òºãºëäºðæèëò, õ¿í àðäûí
áîëîâñðîëûí õýìæýý, ãóðàâò, àðä ò¿ìíèé ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëûí ºñºëò,
ñî¸ëûí ò¿âøèí çýðýã þì. Îéðòîí íÿãòðàõ íü óðò óäààí õàðèëöààã õàìðàõ,
îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººë뺺ñ øàëòãààëàõ àìàðã¿é ¿éë ÿâö áàéñíûã
ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëûí ºðíºëò õàðóóëñàí áèëýý.
Íàìûí XYII èõ õóðàë óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãûã
òºãºëäºðæ¿¿ëýõ àñóóäàëä îíöãîé àíõààðàë òàâüñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí
¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæèë, áàéðøëûí 10-15 æèëèéí åðºíõèé ñõåì çîõèîõ,
òºëºâëºãººíèé á¿õ ¿ç¿¿ëýëòèéã õîîðîíä íü íÿãò óÿëäóóëàõ, ò¿¿íèéã
ÇÑÁÍÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðíóóäûí òºëºâëºãººòýé çîõèöóóëàõ, òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò óäèðäëàãûã îðîí íóòãèéí ñàíàà÷èëãà, õºäºëìºðèéí õàìò îëíû
á¿òýýë÷ èäýâõòýé ñàéòàð õîñëóóëàõ, õºäºëìºðëºñíèé õýðýýð õºëñ îëãîõ,
çàð÷ìûí óðàìøóóëàõ ðîëèéã õ¿÷òýé áîëãîõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûã
óäèðäàõ óäèðäëàãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöèéã öààøèä ñàéæðóóëàõ,
¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàõàä õºäºëìºð÷äèéã ºðãºíººð îðîëöóóëàõ çîðèëòûã
èõ õóðàë äýâø¿¿ëæýý. Ýíý íü íàì, òºðººñ íèéãìèéã øèíæëýõ óõààíû
¿íäýñòýé óäèðäàõ îíîë-àðãà ç¿éí ¿íäñèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ øèíý îðîëäëîãî
áàéñàí þì.
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðàë (1981) “Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæ¿¿ëýëò íü
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ áîäèò ç¿é òîãòëûí íýã
ìºí”1 õýìýýí ¿çæýý. Ýíýõ¿¿ ä¿ãíýëò ãàðàõ áîëñîí íü òóõàéí ¿åèéí
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ïðàêòèêààñ ¿¿äýí ãàðñàí çàéëøã¿é ¿çýãäýë áàéâ.
Ó÷èð íü ¿éëäâýðæ¿¿ëýëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÿâäàë áîë “àæ ¿éëäâýð áàãà
õºãæñºí îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òºâøèíã ºíäºð õºãæëèéã
ñîöèàëèñò îðíóóäûí ò¿âøèíä ààæìààð îéðòóóëàí æèãäð¿¿ëýõ íýí ÷óõàë
óãòâàð íºõöºë áîëîõ íü òîäîðõîé áàéâ. Èéì ó÷ðààñ èõ õóðàë á¿òýö,
áàéðøèë, íèéãìèéí ¿ð äàãàâðààðàà óðüä ºìíº õºíäºæ áàéãààã¿é ºðãºí öàð
2
ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1976. òàë-85.
1
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1981. òàë-57.

284
õ¿ðýýãýýð óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ àñóóäëûã äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Òóõàéëáàë, õ¿íä àæ ¿éëäâýð, ò¿¿íèé äîòîð ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé,
ìåòàëë áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûã ¿ð àøèãòàé õºãæ¿¿ëýõ, ìàøèíû áîëîí
õèìèéí àæ ¿éëäâýðèéí çàðèì òºðëèéí ¿éëäâýðëýëèéã áèé áîëãîæ, õºíãºí
õ¿íñíèé àæ ¿éëäâýðèéã õºäºº àæ àõóéí ò¿¿õèé ýäèéã á¿ðýí áîëîâñðóóëäàã
ñàëáàð áîëãîõ, ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéí íººö á¿õèé îðä ãàçðûã ºðãºí àøèãëàõûí
õàìò øèíý îðä ãàçðûã àæ àõóéí ýðãýëòýä íýìæ îðóóëàõûã ÷óõàë÷ëàí çààâ.
Òóñ îðíû õýòèéí òºëºâ ñàéòàé ðàéîíä ¿éëäâýðëýëèéí øèíý áàðèëãà
áàéãóóëàìæ, àæ ¿éëäâýðèéí òºâ, õºäºº àæ àõóé-àæ ¿éëäâýðèéí öîãöîëáîð
áàéãóóëàõ ¿íäñýí äýýð óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûí áîëîí íóòàã-
äýâñãýðèéí á¿òöèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ¿éëäâýðëýëèéí áà íèéãýì-àõóéí
äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé ãýæ èõ õóðàë ¿çñýí þì.
ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðàë (1986) ”òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã
ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÿâäëûã ÷èã áàðèìæàà áîëãîæ áàéíà. ¯¿íèé ¿íäýñ ñóóðü òóñ
îðíû õºãæëèéí ÿâöààð òàâèãäàæ áàéãàà þì”2 ãýæ çààñàí áàéíà. Íàìûí
ñ¿¿ë÷èéí õî¸ð èõ õóðëààñ äýâø¿¿ëñýí ºðãºí äàëàéöòàé çîðèëò íü îð÷èí
¿åèéí òåõíèê äýýð ¿íäýñëýí ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèéã ÷àíàðûí õóâüä ººð÷ëºõ,
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õóâüñãàëûí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí îëîëòûã ýäèéí
çàñãèéí õºãæèëä ÷àäàìãàé àøèãëàí, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèê, òºõººðºìæèéã
¿íäñýýð íü øèíý÷èëæ, ñàëáàð òóñ á¿ðèéã á¿õýë á¿òýí ìàøèíû íýãäìýë
ñèñòåìä ñóóðèëóóëàõ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã á¿õ òàëààð ýð÷èìæ¿¿ëýõ
ÿâäëûã ººðòºº àãóóëæ áàéñàí þì. Èéíõ¿¿ ÌÀÕÍ-ààñ òóñ îðîíä ñîöèàëèçì
áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëòûã îíîëûí òàëààð ¿íäýñëýõ ãýñýí óäàà äàðààãèéí
îðîëäëîãî íü ÇÑÁÍÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áóñàä îðîíä õºãæèíã¿é
ñîöèàëèçìûí òóõàé îíîë, ¿çýë áàðèìòëàë ãàçàð àâ÷ áàéñíû íºëºº, òóñãàë
áàéâ. Ãýõäýý óëñ îðíû õýòèéí òºëºâèéã òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýãäñýí îíîëûí
ñýòãýëãýý ò¿¿õýí öàã ¿åèéí ýðõýýð èéì ë öàð õ¿ðýýíä ýðãýëäýæ áàéëàà.

§ 2. Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ

¿éë ÿâö, ìóõàðäàë

Àæ ¿éëäâýð, äýä á¿òöèéí õºãæèë. Àëèâàà íèéãìèéí ìàòåðèàë

òåõíèêèéí áààç íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàë, óëñ îðíû ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýë, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷èí, òýäãýýðèéí õýð õýìæýý, òºâøèí, á¿òýö,
÷àíàðààð òîäîðõîéëîãääîã. Ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã
ºðãºí óòãààð íü óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿õ ñàëáàðóóäàä áàéãóóëñàí ìàøèíò
òîì ¿éëäâýðëýë õýìýýí ìàðêñèçì ¿çäýã. Èéì ó÷ðààñ ÁÍÌÀÓ-ä
ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõûí òóëä óëñ îðíîî
¿éëäâýðæ¿¿ëýõ ÷èã øóãàìûã íàì, òºðººñ äýâø¿¿ëæ áàéñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí.
¯éëäâýðæ¿¿ëýëò íü õýìæýý, äàëàéö, öàð õ¿ðýýãýýðýý çºâõºí àæ
¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã õàðóóëñàí
îéëãîëò áèø, áàðèëãà, òýýâýð, õîëáîî, õºäºº àæ àõóé çýðýã ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýëèéí á¿õèé ë ñàëáàðûã õàìàðñàí íýëýýä ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò
áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí õàìòûí
àøèãòàé öîãöîëáîð áààçûã áàéãóóëàõ ¿éë ÿâöûã äàí ãàíö àæ ¿éëäâýðèéí
ñàëáàðûí õºãæ뺺ð øèéäâýðëýõã¿é, õàðèí ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðèéí á¿õ
ñàëáàðûã ¿éëäâýðæ¿¿ëñíýýð õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî ãýæ ¿çñýí þì.

2
ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí., ÓÁ., 1986. òàë-36-37.

285
 Ýðõ áàðèã÷--ÌÀÕÍ óäàà äàðààãèéí èõ õóðàë, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
á¿ãä õóðëààðàà ¿éëäâýðëýëèéí òåõíèêèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ìàøèí, òîíîã
òºõººðºìæèéí àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðãàëòûã
íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ÷àíàð, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ òóõàé
àñóóäàë õýëýëöýæ, òîäîðõîé øèéäâýð ãàðãàæ áàéñàí íü óëñ îðíûã
¿éëäâýðæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èã øóãàì áîëæ áàéâ. Óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýõäýý
þóíû ºìíº, ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðèéã ò¿ð¿¿ë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî
áàðüñàí þì. IY òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä (1966-1970) óëñûí
á¿õ öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé 80 ãàðóé õóâèéã äàíãààðàà ãàðãàäàã òºâèéí
ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéã òóñ îðíû õ¿í àìûí ãóðàâíû íýã íü îðøèí ñóóäàã
íóòàã äýâñãýðò áàéãóóëñàí þì. 1976 îíä òóñ óëñûí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìèéã
ÇÕÓ-ûí Äîðíîä Ñèáèðèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìòýé õîëáîæ, ýð÷èì õ¿÷íèé
õàíãàìæèéã èõýýõýí ñàéæðóóëàâ. Óëìààð Óëààíáààòàðûí I, III öàõèëãààí
ñòàíöûã ºðãºòãºí, Áàÿí-ªëãèé, ×îéáàëñàí õîòîä äóëààíû ýð÷èì õ¿÷íèé
òºâ¿¿äèéã áàðüæ áàéãóóëæýý.
YI, YII òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä ìàíàé óëñûí õàìãèéí
èõ õ¿÷ ÷àäàëòàé Óëààíáààòàðûí IY öàõèëãààí ñòàíöûã áàðüæ, àøèãëàëòàä
îðóóëàâ. Ò¿¿í÷ëýí Óëààíáààòàð-Äàðõàíû 220 êâò-ûí áîëîí Áóëãàí,
Õàðõîðèí, Áàãàíóóð, ×îéð, Áîð-ªíäºðèéí 110 êâò-ûí öàõèëãààí äàìæóóëàõ
øóãàìûã áàðüæ, õºäºº îðîí íóòàã, àéìãèéí òºâä 30-40 ìÿíãàí êâò íèéëáýð
÷àäàë á¿õèé äèçåëèéí ñòàíöóóäûã ñóóðèëóóëàí ºðãºòãºæ, ýð÷èì õ¿÷íèé
õàíãàìæèéã èõýýõýí äýýøë¿¿ëñýí áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýð õºãæèõèéí
õàìò ò¿ëø, äóëààíû ¿éëäâýðëýë íýìýãäæýý. Íàëàéõûí óóðõàéã øèíýòãýõ,
Øàðûí ãîë áîëîí áóñàä óóðõàéí ãàðãàõ í¿¿ðñíèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõèéí
çýðýãöýý Áàãàíóóðûí í¿¿ðñíèé óóðõàéí òîìîîõîí öîãöîëáîðûã àøèãëàëòàä
îðóóëñàí þì. ̺í Àäóóí÷óëóóí, ªâäºã õóäàã, Òàâàí òîëãîé çýðýã í¿¿ðñíèé
îðä ãàçðóóäûã íýýæ àøèãëàæ ýõýëæýý.
Ãåîëîãè õàéãóóëûí àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëñýí íü óóë óóðõàéí
¿éëäâýð¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõýä õ¿÷èðõýã ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëýâ. ÇÕÓ-ûí
òóñëàìæòàéãààð ãåîëîãè õàéãóóëûí àæëûã õèéæ áàéãààä, 1976 îíîîñ
Ìîíãîëä îëîí óëñûí ãåîëîãèéí ýêñïåäèö àæèëëàõ áîëñîí þì. ¯¿íèé ¿ð
ä¿íä øèíý øèíý îðä ãàçðûã íýýæ àøèãëàñíààð àæ ¿éëäâýðèéí òîìîîõîí
öîãöîëáîð, õîò ñóóðèíãóóä ñ¿íäýðëýí áîñîõ áîëîâ. Äàðõàíû àæ
¿éëäâýðèéí öîãöîëáîðûã áàðüæ äóóñãàæýý. Òóñ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí õî¸ð
äàõü òîì òºâ áîëñîí ýíý öîãöîëáîð äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö, ºíäºð
õ¿÷äýëèéí öàõèëãààí äàìæóóëàõ øóãàì, í¿¿ðñíèé èë óóðõàé, áàðèëãûí
ìàòåðèàëûí ¿éëäâýð, îðîí ñóóö, ñî¸ë-àõóé, ¿éë÷èëãýýíèé çýðýã áàðèëãà
áàéãóóëàìæààñ á¿ðäýæ áàéâ. ×îéáàëñàí õîòîä ò¿ëø, ýð÷èì õ¿÷, áàðèëãà,
õºíãºí, õ¿íñíèé çýðýã ¿éëäâýð, ñî¸ë, àõóé ¿éë÷èëãýýíèé áàðèëãà
áàéãóóëàìæ áàðüñíû ¿ð ä¿íä òóñ îðíû äîðíîä õýñýãò àæ ¿éëäâýðèéí øèíý
òºâ áèé áîëîâ.
Çýñ ìîëèáäåíû õ¿äýð áàÿæóóëàõ “Ýðäýíýò” êîìáèíàòûã 1973-1981
îíä á¿ðýí àøèãëàëòàä îðóóëæýý. ×èíãýñíýýð Ýðäýíýò õýìýýõ òîìîîõîí õîò
ñ¿íäýðëýí áîñîâ. “Ýðäýíýò” êîìáèíàò çýñ ìîëèáäåíû äýëõèéí àðâàí òîì
¿éëäâýðèéí íýãýíä ç¿é ¸ñîîð îðæ, ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ãóðàâíû íýãèéã ãàðãàæ áàéëàà. ̺í Áîð-ªíäºð, Õºòºëèéí àæ ¿éëäâýðèéí
øèíý òºâ¿¿ä áèé áîëîâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí íóòàã äýýð ýðäñèéí áàÿëàã, çàðèì ºíãºò, õîâîð ìåòàëëûí
îðäûã õàéí èëð¿¿ëæ îëáîðëîõ, ãÿíò áîëä, öàãààí òóãàëãà, õàéëóóð æîíøíû
¿éëäâýðëýëèéí òåõíèêèéí áààçûã áýõæ¿¿ëæ, õ¿÷ ÷àäëûã ºðãºòãºí,

286
îëáîðëîëòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõýä ìîíãîë-çºâëºëòèéí õàìòàðñàí
“Ìîíãîëñîâöâåòìåò” íýãäëèéã áàéãóóëàí àæèëëóóëñàí ÿâäàë èõýýõýí à÷
õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ìºí “Ìîíãîëáîëãàðìåòàëë”,
“Ìîíãîë÷åõîñëîâàêìåòàëë” õàìòûí ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ
áàéñàí áèëýý.
Áàðèëãûí ¿éëäâýðëýë ò¿ðãýí õóðäàöòàé õºãæèæ, Äàðõàí õîòîä
öåìåíò öàãààí òîîñãîíû ¿éëäâýð, áàéøèí ¿éëäâýðëýõ êîìáèíàò,
Óëààíáààòàðò õºíãºí áåòîíû çàâîä, áàéøèí ¿éëäâýðëýõ êîìáèíàò, ìîä
áîëîâñðóóëàõ êîìáèíàò, èõýíõ àéìàãò òîîñãîíû ¿éëäâýð áàðüæ
áàéãóóëæýý. Áàðèëãûí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõýä ÇÕÓ ãîëëîí òóñàëæ
áàéâ. Õºíãºí õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð òîìîîõîí àõèö ãàðàâ.
Äàëààä îíä ÁÍÁÀÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð Äàðõàíä íýõèé, íýõèé ýäëýëèéí
¿éëäâýð, ÁÍÓÀÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð Óëààíáààòàðò áèîêîìáèíàò, î¸äëûí
¿éëäâýð áàðüæýý. ÁÍÀÃÓ-ûí òóñëàìæòàéãààð Óëààíáààòàðò õèâñíèé
¿éëäâýð, ìàõ êîíñåðâûí êîìáèíàòûí çàðèì öåõ áàðüæ, øààçàíãèéí
¿éëäâýðèéã ºðãºòãºñºí áàéíà. ÁÍÏÀÓ Óëààíáààòàðò õàëèìàí öàâóóíû
¿éëäâýð, ÁÍÑÐÓ Óëààíáààòàðò ìåáåëü-êàðòîíû ¿éëäâýð áàðèõ, ÁÍÑ×ÑÓ
Óëààíáààòàðò ãóòàë, òîì øèð, õðîì øåâðåòèéí ¿éëäâýðèéã ºðãºòãºí
øèíý÷ëýõýä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýâ. Ìàíàé îðíû äýä á¿òöèéí õºãæèëä ÷ ÷àìã¿é
àõèö ãàð÷ýý. Á¿õ òºðëèéí òýýâðèéí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áýõæèí, à÷àà
ýðãýëò íýìýãäëýý. Àâòî òýýâðèéí òåõíèê õýðýãñëèéí ïàðêèéã äýñ äàðààòàé
øèíý÷ëýõ, òåõíèêèéí çàñâàð ¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàâ.
Òºìºð çàìûí óðò íýìýãäëýý. Ñàëõèò-Ýðäýíýòèéí òºìºð çàì, Ìààíüò-
Áàãàíóóðûí òºìºð çàìûí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã áàðüæ àøèãëàëòàíä
îðóóëàâ. Àãààðûí òýýâðèéã õºãæ¿¿ëñíýýð 1990 îí ãýõýä íèéò ñóìûí 60
ãàðóé õóâü àéìãèéíõàà òºâòýé àãààðûí õàðèëöààòàé áîëñîí þì.
Óëñ îðíû õîëáîîíû íýãäñýí ñèñòåì áàéãóóëàõ èõ àæèë ºðíºæýý. Ýíý
ÿâöàä òåëåôîí-òåëåãðàôûí øóãàìûí óðò, òåëåôîí ñòàíöûí áàãòààìæ
íýìýãäýâ. պ人 àæ àõóéí íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí áðèãàä, òàñãèéí
õîëáîîã ºðãºòãºõ àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà. ÇÕÓ-ààñ ðàäèî íýâòð¿¿ëãèéí
ñòàíöóóä áîëîí Óëààíáààòàðûã Àëòàé, Ýðäýíýò õîòòîé õîëáîñîí ðàäèî
ðåëåéíèé øóãàìûã áàðüæ áàéãóóëàí ìàíàé óëñàä áýëýã áîëãîí õ¿ëýýëãýæ
ºã÷ýý. 1968 îíîîñ ýõëýí àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé, òýýâðèéí õýä õýäýí
ãàçðûã ñîíãîí òºëºâëºëò, ýäèéí çàñãèéí óðàìøóóëëûí øèíý ñèñòåìèéã
òóðøèõ àæèë õèéñýí áàéíà. Óã ñèñòåìèéã òóðøñàí ¿éëäâýð, àæ àõóéí
ãàçðóóä 1969 îíä 20 ñàÿ òºãðºãèéí íýìýãäýë îðëîãûã òºëºâëºãººíººñ
äàâóóëæ, àøèãòàé àæèëëàñàí íü íèéò ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûã øèíý ñèñòåìä
îðóóëàõ ¿¿ä õààëãûã íýýâ. ªã¿¿ëýí áóé æèë¿¿äýä ñîöèàëèñò õºäºëìºðèéí
òºëºº õºäºë㺺í, øèíý ñàíàà÷èëãà, îíîâ÷òîé ñàíàë, òýðã¿¿í òóðøëàãà
íýâòð¿¿ëýõ õºäºë㺺íèéã ãàçàð ñàéã¿é ºðí¿¿ëæ, ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëñíýýð îëîí àðâàí ñàÿ òºãðºãèéí íýìýãäýë õóðèìòëàë áèé áîëãîæ
áàéñàí þì. Òýäãýýðèéí äîòîð îð÷èí ¿åèéí ýêñêàâàòîðûí õ¿÷ ÷àäëûã á¿ðýí
ýçýìøèæ, óäèðäñàí áðèãàäûíõàà àâàðãà àìæèëòûã áàéíãûí áîëãîñîí
Øàðûí ãîëûí óóðõàéí ýêñêàâàòîð÷èí ×.Öýðýíäîðæ, ñîöèàëèñò óðàëäààíä
õóâèéí áîëîí õàìòûí òîîöîîòîé ¿¿ðýã àâàõ øèíý õýëáýðèéã àíõ ñàíàà÷ëàí
íýâòð¿¿ëæ, õºäºëìºðèéí ãàðàìãàé àìæèëò ãàðãàñàí Óëààíáààòàð õîòûí
íîîñíû ¿éëäâýðèéí íýãäëèéí íýõìýëèéí ¿éëäâýðèéí íýõìýë÷èí
Á.ÿíæèíëõàì, àæ àõóéí òîîöîî íýâòð¿¿ëýõ çàìààð áàðèëãûã àøèãëàëòàä
ºãºõ õóãàöààã áîãèíîñãîí, ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëñýí
Óëààíáààòàð õîòûí áàðèëãûí íýãäñýí áðèãàäûí õàìò îëîí, á¿òýýãäýõ¿¿íèé

287
÷àíàðò õàðèëöàí õÿíàëò òàâèõ àðãûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýí, ÷àíàðûí
óäèðäëàãûí ñèñòåìèéã á¿ðýëä¿¿ëýí áîëîñðîíãóé áîëãîõîä ÷óõàë õóâü
íýìýð îðóóëñàí Àðüñ øèðíèé ¿éëäâýðèéí íýãäëèéí ñàâõèí ýäëýëèéí
¿éëäâýðèéí Ä.Äîðæñîðîã àõëàã÷òàé ÷àíàðûí áðèãàäûí õàìò îëíû
òóðøëàãà ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéëàà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý ºñºæ, ÷àíàð
÷àíñàà íü ñàéæèð÷ýý. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä ìîíãîëûí 纺ëºí ñàâõèí
ýäëýë, íîîëóóðàí ýäëýë, õèâñ çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãè
îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí òºâøèíä õ¿ð÷ýý. Òóñ óëñûí ¿íäýñíèé îðëîãûí
ñàëáàðûí á¿òöèéã àâ÷ ¿çâýë, 1960 îíä àæ ¿éëäâýð 14,6 õóâü áàéñàí áîë
1990 îí ãýõýä 40 øàõàì õóâüä õ¿ð÷ýý.
Óëñ îðíû àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä ÝÇÕÒÇ-
èéí ãèø¿¿í îðíóóä, ò¿¿íèé äîòîð ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð áàéãóóëñàí
¿éëäâýð¿¿ä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. 1988 îíû áàéäëààð ýð÷èì õ¿÷íèé
¿éëäâýðëýëä ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð áàðüñàí ¿éëäâýð 95 õóâèéã, ò¿ëøíèé
¿éëäâýðëýëä 84,5 õóâèéã, ÁÍÑ×ÑÓ àðüñ øèð, ãóòëûí ¿éëäâýðò 55,7 õóâèéã
ãàðãàæ áàéâ. Ìºí ¿¿íòýé ìàíàé óëñûí õóäàëäààíû ýðãýëòýä 1988 îíû
áàéäëààð ñîöèàëèñò îðíóóä 96,6 õóâü ò¿¿íèé äîòîð ÇÕÓ 81,8 õóâü, õàðèí
õºãæèíã¿é êàïèòàëèñò îðíóóä äºíãºæ, 3,3 õóâèéã ýçýëæ áàéâ1. Ýíý á¿õíýýñ
¿çýõýä, òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã óëàì á¿ð íýã îðíû òóõàéëáàë, ÇÕÓ-ûí øóóä
õàðààò áîëñîîð áàéâ. Óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí õ¿÷
õºðºí㺠çàðñàí áîëîâ÷ ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ õºäººãèéí
íèéãìèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº õàíãàëòã¿é, òóñ õî¸ð
ñàëáàðûí óÿëäàà õîëáîî ºðººñãºë øèíæòýé áîëñîí áàéâ.
պ人 àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî, ¿ð ä¿í. Íàìûí IY Ïðîãðàìì
áàòàëñíààñ õîéø 20 ãàðóé æèëèéí äîòîð õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð ÷óõàë àëõàì
õèéâ. Ýë àñóóäàë ÿìàãò ÌÀÕÍ-ûí èõ õóðëóóäûí àíõààðëûí òºâä áàéñàí
þì. Õ¿íñ, պ人 àæ àõóéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû á¿ãä õóðëóóäààð õýëýëöýí øèéäâýð ãàðãàæ áàéâ. Òóõàéáàë,
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëààð ÕÀÀÍ-èéí çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ
ç¿éí ¿íäñèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, (1967), ìàëûã äóëààí õàøàà ñàðàâ÷ààð
õàíãàõ, òýæýýë áýëòãýõ (1968), ìàë àæ àõóéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ (1971), õºäººãèéí
áàðèëãûí àæëûã ñàéæðóóëàõ (1973), ìàõíû íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõ (1976),
àòàð ãàçàð ýçýìøèæ, òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºõ õºäºº àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõ õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ (1985), õºäºº àæ
àõóéí óäèðäëàãûí ýäèéí çàñãèéí àðãûã íýâòð¿¿ëýõ (1987, 1988) çýðýã
àñóóäëûã èõ òºëºâ òóñãàéëàí àâ÷ õýëýëöýí øèéäâýð ãàðãàæ áàéâ.
×èíãýõäýý íýãä¿ãýýðò, óëñ îðíû õ¿íñíèé áîëîí õºäºº àæ àõóéí ò¿¿õèé
ýäèéí íàéäâàðòàé õàíãàìæèéã áèé áîëãîõ, õî¸ðäóãààðò, õîò, õºäººãèéí
ìàòåðèàëëàã áîëîí ñî¸ë, àõóéí íºõöëèéã ààæìààð îéðòóóëàõ áîäëîãî
áàðüæ áàéâ. ¯¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõýä
çîðèóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã òºëºâëºãººò òàâàí æèë òóòàìä íýìýãä¿¿ëæ
áàéëàà. Ãàíö æèøýý äóðäàõàä, 1971-1980 îíä ýíý ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä
ºìíºõ àðâàí æèëèéíõýýñ õî¸ð äàõèí èõ õºðºí㺠çàðöóóëñàí áàéíà 2.
Äàðààãèéí òàâàí æèë¿¿äýä õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí áààçûã

1
Õîðüäóãààð çóóíû Ìîíãîë. ÓÁ., 1995. òàë-185.

288
áýõæ¿¿ëýõýä îðóóëàõ õºðºí㺠îðóóëàëòûã 30 øàõàì õóâèàð íýìýãä¿¿ëæ
áàéâ.
Õºðºí㺠îðóóëàëò íýìýãäýæ áàéñíû ¿ðýýð õºäºº àæ àõóéí
ìàòåðèàëëàã áààç áýõæèæ áàéâ. Óëñûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã ìàëûí
òýæýýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, áýë÷ýýðèéã óñæóóëàõ, ìàëûí õàøàà ñàðàâ÷
áàðèõ, ìàë ýìíýëãèéí àëáûã õºãæ¿¿ëýõ, øèíý àæ àõóé áàéãóóëàõ, õºäºº àæ
àõóéí ¿éëäâýðèéí ãàçðûí òåõíèêèéí õàíãàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ çýðýãò
çîðèóëæ áàéñàí þì.
Ìàëûí òýæýýë áýëòãýõýä óëñààñ èõýýõýí àíõààð÷, òýæýýëèéí 10
ãàðóé àæ àõóé, ò¿¿í÷ëýí áàãñàðìàë òýæýýëèéí ¿éëäâýð, òýæýýëèéí àãóóëàõ,
õàäëàíãèéí ìåõàíèêæñàí áðèãàäûã õýðýãöýýòýé ãàçàð íü ÑÀÀ, íýãäýë
òýæýýëèéí àæ àõóéíóóä íýã áà îëîí íàñò óðãàìàë òàðèàëæ áàãñàðìàë,
õîëèìîã òýæýýë áýëòãýæ áàéëàà. 1987 îí ãýõýä 1236 ìÿíãàí òîíí
áàéãàëèéí õàäëàí, 1145,8 ìÿíãàí òîíí òýæýýëèéí íýãæòýé òýíöýõ òýæýýë
áýëòãýñýí áàéíà. Èíãýñíýýð óëñûí õýìæýýãýýð ìàëûí òýæýýë áýëòãýõ,
¿éëäâýðëýõ, õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ, àøèãëàõ á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîî áèé
áîëîâ. Ìàëûã óñààð õàíãàõûí òóëä óëñààñ èõýýõýí õºðºí㺠çàðöóóëæ,
àéìàã á¿ðò óñíû àæ àõóéí õàéãóóë øèíæèëãýý áàðèëãà óãñðàëòûí ãàçàð
áàéãóóëæ, òýäãýýðèéã îð÷èí ¿åèéí òåõíèêýýð òîíîãëîí àæèëëóóëñíààð
1960-1970-ààä îíóóäàä áýë÷ýýðèéí óñæóóëàëò ýðñ íýìýãäñýí áàéíà.
Òýæýýëèéí íººö áàãàòàé áàðóóí áîëîí ãîâèéí àéìãóóäàä òîì, æèæèã
èíæåíåðèéí ìàÿãèéí õýäýí àðâàí óñëàõ ñèñòåìèéã áàéãóóëæýý. Îëîí àðâàí
óóðõàéí áà ºðºìäìºë õóäàã ãàðãàâ. ¯¿íèé ¿ðýýð 1980-ààä ýöñýýð íèéò
áýë÷ýýðèéí òàëáàéí 60 ãàðóé õóâü íü óñæóóëàãäæýý.
Ìàëûã äóëààí õàøàà ñàðàâ÷ààð õàíãàõ òàëààð íýëýýä àðãà õýìæýý
àâ÷ýý. ¯¿íèé ¿ðýýð 1980-ààä îíû ýöýñò 31,6 ñàÿ ìàë áàãòàõ õàøààòàé
áîëñíû äîòîð á¿õ áîã ìàëûã 1,1 ýýëæèéí õàøàà, ñàðàâ÷òàé áîëãîæ ÷àäñàí
þì. Ìàëûã ýì÷ëýõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð äýñ äàðààòàé
àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Þóíû ºìíº, íýãäýë ñàíãèéí àæ àõóé á¿ðò ìàëûí èõ
ýì÷èéí ñàëáàð, áðèãàä á¿ðò áàãà ýì÷èéí ñàëáàð, ìºí ëàáîðàòîðèóä 70
ãàðóé íýð òºðëèéí ýì òàðèà, áýëäìýë ¿éëäâýðëýæ, ººðèéí îðíû õýðýãöýýã
õàíãàõ õ¿÷ ÷àäàëòàé áèîêîìáèíàò, ýì÷èëãýý òýæýýëèéí 500 ãàðóé öýãèéã
áèé áîëãîæ, ìàë ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãûí íýãäñýí ñèñòåì òîãòñîí áàéíà.
¯¿íèé ¿ðýýð ìàë ñ¿ðýã ýð¿¿ëæèâ. Èéíõ¿¿ ìàë àæ àõóéí òàëààð îëîí ÷óõàë
àðãà õýìæýý àâñàí áîëîâ÷, õàðèí ìàëûí òîî òîëãîé ýíý õóãàöààíä
¿íäñýíäýý íýã õýìæýýíä áàéâ. 1960 îíä òóñ óëñûí á¿õ ìàëûí òîî 23 ñàÿ
áàéñàí áîë 1988 îíä 23,1 ñàÿ áîëæýý. Ýíý íü ãàäààäàä èõ õýìæýýíèé ìàë,
ìàõ áýëòãýí ãàðãàæ áàéñàí, íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí àìèíä ¿ëäýõ ìàëûí òîîíä
õàòóó õÿçãààðëàëò òîãòîîæ, õîðøîîëëûí ºì÷ õ¿íèéññýí, áýë÷ýýðèéí ìàë
àæ àõóéã ýðõëýí õºòëºõ àðãà, òåõíîëîãè àëäàãäñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé
áàéâ. Åð íü óëñ îðíû àìèí ÷óõàë ñàëáàð ìàë àæ àõóé óëñ àðäûí àæ àõóéí
áóñàä ñàëáàðûí õàâñàðãà òºäèé áîëæ, õºãæèë íü çîãñîíãè áàéäàëä îðñîí
áàéíà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä îð÷èí ¿åèéí òåõíèê, òîíîã òºõººðºì溺ð
òîíîãëîãäñîí øèíý àæ àõóé áàéãóóëàõ, õºäºº àæ àõóé ¿éëäâýðëýëèéí
òåõíèê õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí îëîëò
íýâòð¿¿ëýõ òàëààð îëîí òàëûí àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ǻâõºí Y, YI,YII òàâàí
æèëèéí òºëºâëºãººíèé æèë¿¿äýä ãýõýä ë Îðõîíòóóë, Íîìãîí, Íàéðàìäàë,

2
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1981. òàë-41.

289
×àíäãàí çýðýã àòðûí ñàíãèéí àæ àõóé, Àòàð, ͺõºðëºë, Ñàíñàð, Áàÿííóóð
çýðýã òýæýýëèéí àæ àõóé, Õàëõ ãîë, Ò¿ìýíöîãòûí ìàõíû ¿õðèéí,
ªíäºðõààí, Ýðýýíöàâ, Áàéäðàãèéí íàðèéí, íàðèéâòàð, øèð¿¿âòýð íîîñò
õîíèíû, Ñ¿ìáýðèéí êàðàêóëü õîíèíû ¿ðæëèéí òºðºëæñºí ñàíãèéí àæ àõóé,
òóñ á¿ð 400 ¿íýý á¿õèé ñààëèéí ìåõàíèêæñàí 10 ãàðóé ôåðìèéã áàðüæ
áàéãóóëàâ.
պ人 àæ àõóéã ìåõàíèêæóóëàõ, öàõèëãààíæóóëàõ, òàëààð
ìýäýãäýõ¿éö àõèö ãàðàâ. ßëàíãóÿà ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí
ìåõàíèêæèëòûí ò¿âøèí ýðñ íýìýãäýâ. Ñàíãèéí àæ àõóé, íýãäýëä õºðñ
ýëäýíø¿¿ëýõ, ¿ð òàðèà òàðèõ, õóðààõ àæëûã á¿ðýí ìåõàíèêæóóëàâ. 1988
îíû áàéäëààð ÑÀÀ-íóóäàä òºìñ òàðèõ àæëûí ìåõàíèêæèëòûí ò¿âøèí ñóë
äîðîé, óðüäûí àäèë ãàð àæèëëàãààòàé õýâýýð áàéâ. Óëñûí òàðèà, íîãîîíû
ãîë ãàçðóóä òºâèéí ýð÷èì õ¿÷íèé ñèñòåìä õîëáîãäîæ, ñóì-íýãäýë, ñàíãèéí
àæ àõóéí òºâ, ò¿¿íèé òàñàã ººðòºº äèçåëü ñòàíöòàé áîëñîí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí ÕÀÀÍ-èéí çàðèì áðèãàäûí òºâ äèçåëü ñòàíöòàé áîëæýý. պ人
àæ àõóéí ñàëáàð äàõü àæëûí ãîë íî¸í íóðóóã íóãàëäàã áàéãóóëëàãà áîëîõ
õºäºº àæ àõóéí íýã íýãäýëä 1986 îíû áàéäëààð äóíäæààð 4881,8 ìÿíãàí
òºãðºã, 432 ìÿíãàí ãà õºäºº àæ àõóéí ýäýëáýð ãàçàð, 12 ñàÿ ãàðóé òºãðºãèéí
¿íäñýí õºðºíãº, íèéãìèéí 60,9 ìÿíãàí ìàë, 44 òðàêòîð (15 ìîðèíû õ¿÷èíä
øèëæ¿¿ëñíýýð), 14 àâòîìàøèí íîãäîæ áàéâ. ÕÀÀÍ-èéã ýäèéí çàñãèéí
òàëààð áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð íýãäýëä õºíãºëºëòòýé çýýë îëãîí, ìàë ñ¿ðýã,
óðãàöûã óëñûí äààòãàëòàé áîëãîæ, òýðã¿¿íèé àæèëòàé ÕÀÀÍ-èéã óëñûí
øàãíàëààð øàãíàæ áàéõ æóðàì òîãòîîæýý. 1970 îíîîñ ÕÀÀÍ, ÑÀÀ-í
ìàë÷äààñ òºë áîéæóóëàëò, òàðãà õ¿÷, íîîñ, íîîëóóð, ñààëèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð
æèë á¿ð øàëãàðóóëàí òýäýíä ñóì, àéìàã, óëñûí àâàðãà ìàë÷èí öîë îëãîõ
áîëæýý. Ãýâ÷ ÕÀÀÍ-¿¿äèéã õºãæ¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ íýðèéäëýýð òîäîðõîé
áîäëîãîã¿é, íàðèéí òîîöîîã¿é ¿ëýìæõýí õºðºíãèéã óëñûí ñàíãààñ îðóóëæ,
ãàðñàí àëäàãäëûã òóõàé á¿ðä íü íºõºæ áàéñàí áîëîâ÷, ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé òóõàéä òóóøòàé ºñºæ ÷àäààã¿é áàéíà. Ìàë ñ¿ðãèéí
çîõèñòîé á¿òýö àëäàãäàæ, íºõºí ¿éëäâýðëýëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. 1990
îíû áàéäëààð ÕÀÀ-í 255 íýãäëèéí 105 íü ºðºíä áàðèãäñàí, òýäíèé 60
øàõàì õóâü îéðûí æèë¿¿äýä ºðíººñ ãàðàõ áîëîìæã¿é áîëñîí áàéâ1.
Õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí àðä÷èëàë íîöòîé çºð÷èãäºæ, õºäºº àæ
àõóéí íýãäë¿¿äèéã ÿàì, ãàçðóóäààð äàìæóóëàí óëñ÷ëàí óäèðäàõ áîëñíîîñ
ìàë ñ¿ðãèéã ¿íýí õýðýãòýý ìàë÷èí-ýçíýýñ íü õºíäèéð¿¿ëýõýä õ¿ðãýæýý.
պ人 àæ àõóéí ñàëáàð äàõü àæ àõóéí íºãºº íýã áàéãóóëëàãà áîëîõ ìàë àæ
àõóé, ãàçàð òàðèàëàíãèéí íýã ñàíãèéí àæ àõóéä 49 ñàÿ òºãðºãèéí ¿íäñýí
õºðºíãº, 16,2 ìÿíãàí ãà òàëáàé, 97 òðàêòîð (15 ìîðèíû õ¿÷èíä
øèëæ¿¿ëñíýýð) 37 êîìáàéí, 42 àâòîìàøèí áîëîí áóñàä îëîí òåõíèê
íîãäîæ áàéâ. Çàðèì ÑÀÀ-ã òîäîðõîé ÷èãëýëýýð òºðºëæ¿¿ëæ, øèíæëýõ
óõààí-òåõíèêèéí îëîëò íýâòð¿¿ëñíýýð õºäºº àæ àõóé-àæ ¿éëäâýðèéí
öîãöîëáîð áîëîí õºãæèõ òºëâèéã îëæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Óëààíáààòàðò
øèëýí õ¿ëýìæ á¿õèé õ¿íñíèé íîãîîíû àæ àõóé áàðüæ, Áîðíóóðûí ñàíãèéí
àæ àõóéã òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, ñ¿¿íèé ÷èãëýëýýð ºðãºòãºí òîõèæóóëæýý. ̺í
Îðõîí-Øàðûí ãîëä æèìñ, íîãîîíû öîãöîëáîð àæ àõóéã áàéãóóëñàí áàéíà.
Åð íü ºã¿¿ëýí áóé ¿åä ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëä òîìîîõîí àõèö
äýâøèë ãàðñàí þì. Àòàð ãàçàð ýçýìøèæ ýõýëñíýýñ õîéø 1990 îíûã õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä òóñ óëñûí òàðèàëàíãèéí òàëáàé àðàâ äàõèí íýìýãäýæ 1,3 ñàÿ ãà-

1
ÌÀÕÍ-ûí îíö èõ õóðàë.ÓÁ., 1999. òàë-10.

290
ä õ¿ð÷ýý. Õóðààí àâñàí óðãàö 10,3 äàõèí ºñºæ, òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë
õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 30 ãàðóé õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áàéíà.
Ǻâõºí 1989 îíä 840 øàõàì ìÿíãàí ãà-ä òàðèàëàëò õèéæ 839,1 ìÿíãàí òîíí
¿ð òàðèà, 215 ìÿíãàí òîíí òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî õóðààí àâñàí áàéíà2.
1960-ààä îíû äóíä ¿åýñ 70-ààä îíû äóíä õ¿ðòýë òàëáàéã
íýìýãä¿¿ëýëã¿éãýýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÷èã
áîäëîãî áàðüñàí þì. Õàðèí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû XI á¿ãä õóðàë (1976):
“Àòàð ãàçàð ýçýìøèæ, òàðèàëàíãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé”
àñóóäëûã àâ÷ õýëýëöýí, 230 ìÿíãàí ãà àòàð ãàçàð ýçýìøèõ çîðèëò
äýâø¿¿ëñýí þì. Ýíý çîðèëòûã äàâóóëàí 279 ìÿíãàí ãà àòàð ãàçàð øèíýýð
ýçýìøèæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéã ¿ëýìæ íýìýãä¿¿ëæýý. Ãàçàð
òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëñíýýð õºäºº íóòãèéí ä¿ð òºðõ, àðä îëîí, ñî¸ë, àæ
áàéäëûí òºâøèíä òîìîîõîí àõèö ãàðàâ. պ人 íóòàãò ¿éëäâýðëýë, îðîí
ñóóö, àõóéí ñî¸ëûí èæ á¿ðýí áàéãóóëàìæ á¿õèé ñàíãèéí àæ àõóé,
òýæýýëèéí àæ àõóé, ò¿¿íèé ¿éëäâýðëýëèéí íýãæ¿¿ä òîõèëîã ñóóðèíãóóä áèé
áîëæ òàðèàëàí÷èä, ìåõàíèêæóóëàëò õýìýýõ ìýðãýæèëòýé àæèë÷äûí á¿õýë
á¿òýí á¿ëýã á¿ðýëäýí áèé áîëæ, íèéò õ¿í àìûí íèéãìèéí á¿òöýä òîìîîõîí
ººð÷ëºëò ãàðñàí þì.
Ãýâ÷ àòàð ýçýìøèõ àæëûã õýò õàâòãàéðóóëæ, òàðèàëàí ýðõëýõ
áîëîìæã¿é ãàçðûã õ¿ðòýë òîîöîî ñóäàëãààã¿éãýýð õàãàëæ ñ¿éòãýí,
àòàðøóóëæ îðõèõ, õºðñíèé ýâäðýëýýñ ¿ë õàìãààëàõ, àòàð õàãàëàõ àæëûã
òóéëûí çîðèëãî áîëãîæ äýýðýýñ òºëºâëºãºº ºã÷ çàõèðãààíû àðãààð øàõàõ
çýðãýýð ñºðºã ¿çýãäýë ãàð÷ áàéëàà.
պ人 àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã íýâòð¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ìàë àæ àõóé, óðãàìàë ãàçàð òàðèàëàí, áýë÷ýýð-òýæýýëèéí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä, îðîí íóòàãò ¿éëäâýðëýë-òóðøëàãûí ñòàíöóóä
áàéãóóëñíû ¿ð ä¿íã äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýä ºã¿¿ëýõ áîëíî.
Á¿õýëä íü ä¿ãíýæ ¿çâýë, 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí òýíöâýð àëäàãäàæ, õºãæëèéí õóðäàö ñààð÷, óëñ àðäûí àæ
àõóéí ¿ð àøãèéí òºâøèí òºäèéëºí äýýøèëæ ÷àäàõàà áîëüæýý.
̺íãºíèé ýðãýëò óäààøðàí, õàíø áóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëæ, òºñâèéí
àëäàãäàë 20 ãàðóé õóâüä õ¿ð÷, óëñ îðíû ºð çýýëèéí õýìæýý ýðñ íýìýãäýâ.
Óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéí õ¿ðñýí òºâøèí, ò¿¿íèé á¿òýö, íü
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ áîëîìæ, øààðäëàãûã õàíãàæ
÷àäàõã¿é íü òîäîðõîé áîëæýý. ¯éëäâýðëýëèéí äýä ñàëáàðóóäûí õºãæèëä
çàðèì àõèö áàéñàí áîëîâ÷, òýäãýýðèéí õîîðîíäûí ø¿òýëöýý, áèå áèåý
õàðèëöàí íºõºæ, òýòãýí äýìæèõ ÷àäâàð ñóë, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí
öîãöîëáîð øèíæ àëäàãäñàí áàéíà. ͺ㺺 òàëààð òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí
ñàëáàðóóä öººí õýäýí îðîí, ÿëàíãóÿà ÇÕÓ-ààñ õýò õàìààðàëòàé áîëñîí
áàéâ. ÁÍÌÀÓ-ûã ýäèéí çàñãèéí õàðààò áîëãîñîí ÇÕÓ ººðºº äýëõèéí
õºãæèíã¿é îðíóóäààñ õºãæ뺺ð õîöîðñîí áàéâ. Óëñ îðíûã ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ
áîäëîãî îíîâ÷òîé áóñ áàéñíààñ öººí òîîíû õýäýí ¿éëäâýðëýã÷èéí îíö ýðõ
äàðõ áèé áîëæ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëñîí
ºðñºë人í õóìèãäàí, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä çîãñîíãè áàéäàë ¿¿ñýõýä øóóä
íºëººëæýý.
1960 îíîîñ õîéøèõ õóãàöààíä 1 òºãðºãíèé ¿íäýñíèé îðëîãî
¿éëäâýðëýõýä ãàðàõ ìàòåðèàëëàã çàðäàë 1,7 äàõèí ºñºæ, ôîíä ºãºìæ 3
äàõèí áóóð÷ýý1. Èéíõ¿¿ òóñ óëñûí ýäèéí çàñàã, äýëõèé äàõèíû øèíæëýõ
2
Íÿìûí Æàãâàðàë. ÓÁ., 2000. òàë-109.
1
ÌÀÕÍ-ûí Îíö èõ õóðàë. ÓÁ., 1990. òàë-10.

291
óõààí, òåõíîëîãèéí îëîëòûã äàâ äàðóé òóñãàæ àâàõ ÷àäâàðã¿é õºø¿¿í
áàéäàëä îðæ, åðºíõèé人 ò¿¿õèé ýäèéí ÷èãëýëòýé áîëñíîîð ºñºëòºä íü
ýð÷èìã¿é àðãà çîíõèëîõ áîëñîí áèëýý.

§ 2 Íèéãìèéí õàðèëöàà: õóâüñàë, ººð÷ëºëò

Ñîöèàëèçìûí íºõöºë äýõ íèéãìèéí õàìãààëàë, íèéãìèéí

áàòàëãàà Òóñ îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åä íàì, òºðººñ “õ¿í áîë
íèéãìèéí õàðèëöààíû öîãö” ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿íäýñ áîëãîæ,
íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéâ.
Ýíý ¿åä ýðõ áàðèã÷-ÌÀÕÍ-ûí õèéãýýä òºðèéí íèéãìèéí áîäëîãî íü
¿éëäâýðëýëèéí õ¿ðýýíä: àæèëòàí á¿ðèéã àæëààð õàíãàõ, ò¿¿íèéã íýãäñýí
òºëºâëºãººãººð äýýðýýñ íü çîõèöóóëàõ, õóâààðèëàëòûí õ¿ðýýíä:
õºäºëìºðèéí õºëñèéã òýãøèòãýí õóâààðèëàõ, áàãà öàëèíòàé àæèëòàí àëáàí
õààã÷äûí öàëèíã äýñ äàðààòàéãààð íýìýãä¿¿ëýõ, õýðýãëýýíèé õ¿ðýýíä: õ¿í
àìûã ¿íý òºëáºðã¿é ñóðãàõ, ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ íèéòëýã ýðõýýð õàíãàõ,
ò¿¿í÷ëýí àìàð÷ ñóâèëóóëàõ , îðîí ñóóöààð õàíãàõ ãýõ ìýòèéí íèéãìèéí
òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ìåõàíèçìààð äàìæèí õýðýãæèæ áàéëàà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä íèéãìèéí õàðèëöààíû öîãö - õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä,
àþóëã¿é áàéäàëä òºðèéí ç¿ãýýñ èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéâ. Õ¿íèé
õºãæëèéí ýðõýì ÷óõàë, ¿íäñýí íºõöºë áîëñîí õ¿í àðäûíõàà ýð¿¿ë ìýíäèéã
ñàõèí õàìãààëàõûí òóëä òºð, çàñãààñ ýìíýëýãèéí ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý
òºëáºðã¿é øèíæèéã õýâýýð íü õàäãàëàõ, ñóì á¿ðèéã õ¿íèé èõ ýì÷èéí
ñàëáàðòàé áîëãîõ, ýìíýëýãèéí îðíû òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ýìèéí õàíãàìæèéã
ñàéæðóóëàõ, ýìíýëãèéí áàéãóóëëàãóóäûã ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íýýð
õàíãàæ áýõæ¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí
äóíäàæ íàñëàëò íýìýãäýæ, ýõ íÿëõñûí ýíäýãäýë, íàñ áàðàëò áóóð÷ýý. 1960-
ààä îíîîñ ýõèéí òºðºëò ýðñ íýìýãäýæ, òºðºëòèéí åðºíõèé èòãýëö¿¿ð 1963
îíä 39.3 áàéñàí áîë 1973 îíä 40.2 áîëæ îðãèë ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéñàí áà
1980-ààä îíîîñ ýíý ¿ç¿¿ëýëò áàãà çýðýã áóóð÷, 1983 îíä 35.7, 1990 îíä 33.2
áîëñîí áàéíà.1 Õàðèí íàñ áàðàëòûí åðºíõèé èòãýëö¿¿ð áàéíãà áóóð÷
èðñýí þì. 1969-1974 îíóóäàä ýë ¿ç¿¿ëýëò 12.3 áàéñàí áîë 1984-1989
îíóóäàä 9.8 áîëæ, 1000 àìüä òºðºëòºíä îíîãäîõ íÿëõñûí ýíäýãäýë ìºí
õóãàöààíä 71.9-63.2 áîëîí áóóð÷ýý.2
Ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû
ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ íü òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëò áàéæ, ýìíýëãèéí
áîëîí ýì õàíãàìæèéí ñàëáàðò òºðèéí ºì÷èéí òîãòîëöîî á¿ðýí íî¸ðõîæ
áàéëàà. Ãýâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð í¿ñýð, ¿ðýëãýí á¿òýöòýé, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ áîëîí ýì÷èëãýýíèé àæèë ýðõýëäýã áàéãóóëëàãóóä íü òóñ òóñäàà
áèåý äààñàí çýðýã á¿òöèéí øèíæòýé äóòàãäàë äîãîëäîë áèé áîëæ, ýð¿¿ë
ìýíäèéí ñàíõ¿¿æèëòýä äààòãàëûí õèéãýýä èðãýäèéí øóóä òºëáºðèéã
õàâñàðãà áîëãîí àøèãëàõ áóþó îãò àøèãëàõã¿é áàéõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíä àíõààðàë áàãà òàâüæ áàéñàí áàéíà.
Òýð ÷ áàéòóãàé ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí àæëûí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòýä
ýìíýëýãò õýâòýæ ýì÷ë¿¿ëýãñäèéí îð õîíîã, ýìèéí áîðëóóëàëò çýðýã
îéëãîìæã¿é ç¿éë¿¿äèéã ãîë áîëãîí àâ÷ áàéñàí íü õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýý
1
Ìîíãîë óëñûí XXI çóóí òîãòâîðòîé õºãæëèéí õºòºëáºð. ÓÁ.,1999. òàë-256
2
̺í òýíä. ò. 259

292
õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäëûã áóóðóóëàõ, ºâ÷òíèéã “îëøðóóëàõ”-ä õ¿ðãýñýí
þì.
Àðä ò¿ìíèé àìüæèðãààíû ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëûí õ¿ðýýíä
õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî, òýòãýâýð òýòãýìæ, öàëèí õºëñèéã íýìýãä¿¿ëýõ,
õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé óëñàä õóäàëäààëàõ ¿íèéã òîäîðõîé ¿å
øàòòàéãààð íýìýõ, æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà òàâààðûí ¿íèéã
òîãòâîðòîé áàéëãàæ, óëìààð õÿìäðóóëàõ, ºðãºí õýðýãöýýíèé áàðàà
òàâààðûí ¿éëäâýðëýë, ýêñïîðòûí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çýðãèéã îíöëîí
àíõààð÷ áàéëàà.
Y òàâàí æèëä (1971-1976) 300 õ¿ðòýëõ òºãðºãèéí öàëèíòàé àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûã, äàðààõ òàâàí æèëä 500 õ¿ðòýë òºãðºãèéí öàëèíòàéã àøèã
îðëîãûí òàòâàðààñ á¿ðìºñºí ÷ºëººëæ, 501-ýýñ äýýø öàëèíòàé àëáàí
õààã÷äààñ àâàõ òàòâàðûã 30 õóâèàð áóóðóóëæýý1. ¯¿íèé ¿ðýýð àæèë÷èí
àëáàí õààã÷äûí 60 ãàðóé õóâü íü àøãèéí òàòâàð òºëºõººñ ÷ºëººëºãäñºí
áàéíà.
Y òàâàí æèëä õ¿í àìä íîãäîõ îðëîãî 17 õóâü2, YI òàâàí æèëä
àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí ñàðûí äóíäàæ öàëèí 4 õóâü, õºäºº àæ àõóéí
íýãäëèéí ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí àæ àõóéãààñ îëñîí æèëèéí äóíäàæ îðëîãî
13 õóâü, 1981-1985 îíóóäàä õ¿í àìûí ìºíãºí îðëîãî 32 ãàðóé õóâèàð ºññºí
áàéíà.3
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû IY á¿ãä õóðàë (1963) “Àæèë÷èí àëáàí
õààã÷äûí àøèã îðëîãûí òàòâàðûã õîðîãäóóëàõ áà áàãà öàëèíòàé
àæèëòíóóäûí öàëèíã íýìýãä¿¿ëýõ òóõàé” Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ñàíàëûã
õýëýëöýí, ýíý ÷èãëýëýýð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõààð øèéäâýðëýæýý.
Ýíý ¿íäñýí äýýð 1963-1965 îíóóäàä áàãà öàëèíòàé àæèëòàí íàðûí öàëèí
õºëñèéã äóíäæààð Óëààíáààòàðò 14-15 õóâü, àéìãèéí òºâ òºâëºðñºí ãàçàðò
18-19 õóâü, ñóìäàä 21-22 õóâü òóñ òóñ íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. IY òàâàí æèëä
àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí äóíäàæ öàëèí 8 õóâèàð, Y òàâàí æèëä ¿éëäâýð
áàðèëãà, ãåîëîãè, óñíû àæ àõóéí àæèë÷äûí òàðèôò öàëèíãèéí õýìæýýã
äóíäæààð 8,2 õóâü, ñóìäûí áàãà öàëèíòàé çàðèì àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí
öàëèíã 16 õóâü òóñ òóñ íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. Òýð÷ëýí óëñ àðäûí àæ àõóéí
õýä õýäýí ñàëáàðûí ìàñòåðóóäûí áîëîí õóäàëäàà áýëòãýë, õºäºº àæ
àõóéí ãàçðóóäûí çàðèì àæèëòíû öàëèíã íýìæýý. YI òàâàí æèë áóþó 1976-
1980 îíóóäàä àéìàã, ñóìäûí çàðèì àæèëòíû àëáàí òóøààëûí öàëèíã 7.2-
10.3 õóâü, ýìíýëãèéí ñóâèëàã÷äûí öàëèíã 8-16 õóâü íýìýãä¿¿ëæýý.
1981-1985 îíóóäàä àéìàã, õîòûí ÀÄÕ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû
àæèë÷èí àëáàí õààã÷èä, äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö, öàõèëãààí, äóëààíû
øóãàì ñ¿ëæýýíèé èíæåíåð, òåõíèêèéí àæèëòíû áîëîí åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí äóíä àíãèéí áàãø íàðûí öàëèí, ãàäààäàä
ñóðàëöàã÷äûí ñòèïåíäèéã íýìýãä¿¿ëæýý. Çàðèì ìýðãýæëèéí ñàëáàðò
àæèëëàãñäàä ¿ç¿¿ëýõ õºíãºëºëòèéí õ¿ðýýã ºðãºòãºí, ìýðãýæëèéí äàãóó
òàñðàëòã¿é àæèëëàñàí áàðèëãà÷äàä öàëèíãèéí íýìýãäýë îëãîæ, çàðèì
õºíãºëºëò, ïèîíåðèéí çóñëàíãèéí áàãø, ýì÷ íàðò õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ
áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí 0-1 íàñòàé õ¿¿õäýä îëãîõ ýìèéã ¿íý òºëáºðã¿é áîëãîæ,
ýìíýëýãò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëýã÷äèéí ýìèéí çàðäëûí íîðìûã íýìýãä¿¿ëñýí àæ.

1
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XYIII èõ õóðàë. ÓÁ., 1981, òàë-43
2
Þ.Öýäýíáàë. Èëòãýë, ¿ã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã, èëãýýëò.VI áîòü. ÓÁ., 1982, òàë- 48
3
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XYIII èõ õóðàë. ÓÁ., 1981, òàë-43.

293
Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä 1981-1985 îíóóäàä õ¿í àìûí ìºíãºí
îðëîãî 26.5 õóâü ºñ÷, 980 ãàðóé ñàÿ òºãðºãººð íýìýãäñýí áàéíà.
Öàëèíãèéí á¿òöýä ãàðñàí íýãýí ººð÷ëºëò áîë 1976 îíä Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëèéí òîãòîîëîîð ºíäºð ìýäëýã, ìýðãýæèëòýé, àæëûí àðâèí
òóðøëàãàòàé, õàðèóöóóëñàí àæèë ¿¿ðãèéã ÷àíàð ñàéòàé áèåë¿¿ëäýã,
àæèëäàà èäýâõ ñàíàà÷èëãàòàé àæèëòàí ìýðýãæèëòýíä àëáàí òóøààëûí
òîãòîîãäñîí òàðèôò öàëèí äýýð íü íýìæ îëãîõ õóâèéí öàëèí ãýäýã
õýëáýðèéã áèé áîëãîñíû ñàöóó Õºäºëìºð, öàëèí, õºëñíèé óëñûí õîðîîíû
òîãòîîëîîð óäèðäàõ, èíæåíåð òåõíèêèéí àæèëòàí, àëáàí õààã÷äûí
õºäºëìºðèéí õºëñèéã îëãîõäîî òýäíèé õóâèéí àæèë õýðýã÷ ÷àíàð,
ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæëûí õýìæýý, íàðèéí òºâºãòýé áàéäëûã õàðãàëçàí
öàëèíã ÿëãàâàðòàé îëãîõ çîðèëãîîð èíòåðâàëüòàé öàëèíã õýðýãëýõ æóðàì
òîãòîîñîí áàéíà. Ýíý íü öàëèíã òýãøèòãýí õóâààðèëàõ õàíäëàãààñ ãàðàõ
ãýñýí çîðèëãûã àãóóëæ áàéñàí áèëýý. 1977 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
çºâëºë àéìàã, ñóìäûí áàãà öàëèíòàé çàðèì àæèëòíû àëáàí òóøààëûí
ñàðûí öàëèíãèéí õýìæýýã òîãòîîñîí òîãòîîë ãàðãàæ, öàëèíãèéí òýðõ¿¿
õýìæýýã àéìãèéí òºâ áà òîìîîõîí ñóóðèí ãàçàðò 220, ñóìàíä 200 òºãðºã
áàéõààð òîãòîîæýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû òîãòîîëîîð
1958 îíä ªìíºãîâü, Ãîâü-Àëòàé, Äîðíîãîâü, Äóíäãîâü àéìãèéí á¿õ ñóìä,
Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿíãîë, Øèíýæèíñò, Áàÿíöàãààí ñóìäàä àæèëëàæ
áóé õ¿í ìàëûí èõ áàãà ýì÷, çîî-òåõíèê÷, áàãø íàðò ”Îðîí íóòãèéí öàëèí”
õýìýýí íýðëýãäñýí ¿íäñýí öàëèí äýýð ãîâèéí ñóìäàä àæèëëàñíû
íýìýãäëèéã 1958 îíû YII ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí öàëèíãèéí 15 õóâèàð îëãîæ
áàéõààð òîãòîîñîí æóðàìä 1978 îíä ººð÷ëºëò îðóóëæ, Äîðíîãîâü àéìãèéí
òºâ áîëîí òóñ àéìãèéí Ñ¿ìáýð, Àéðàã, Ýðäýíý ñóìàíä àæèëëàæ áàéãàà
äýýðõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã íýìæ õàìðóóëàõààð áîëñîí áàéíà.
Õàðèí YII òàâàí æèëä àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí ñàðûí äóíäàæ öàëèí
4.6% ºñ÷ýý. Èéíõ¿¿ àìüæèðãààíû ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ áîëñîí öàëèí õºëñèéã
íýìýãä¿¿ëýõ ÷èã øóãàìûã áàðüæ áàéñàí àâ÷, ýíý íü õýñýã÷èëñýí òºäèéã¿é
òýãøèòãýõ õàíäëàãûã áàðèìòàëñàí øèíæòýé áàéâ.
Òºðººñ õ¿í àìûí áîäèò îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ íýãýí ýõ ñóðâàëæèéã
æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà ã¿éëãýýíèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ, ¿íèéã
òîãòâîðòîé áàéëãàõ, óëìààð õÿìäðóóëàõ ÿâäàë õýìýýí ¿çýæ áàéëàà. 1970
îíä õ¿í àì òóòàìä õóäàëäñàí áàðààíû õýìæýý 1965 îíûõîîñ èõýýõýí
íýìýãäñýíèé äîòîð ìàõ, ñ¿¿, òàëõ ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã ºðãºí
õýðýãëýýíèé ç¿éëñèéí ¿éëäâýðëýë 6,5-14,8 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà1. Y
òàâàí æèëä æèæèãëýí õóäàëäààëàõ áàðàà ã¿éëãýý 32 õóâü, YI òàâàí æèëä 30
ãàðóé õóâü2, YII òàâàí æèëä 24 õóâü3 òóñ òóñ ºññºí áàéíà. Èíãýñíýýð 1924
îíä æèëèéí òóðø õóäàëäàæ áàéñàí áàðààã çºâõºí íýã ºäðèéí äîòîð, õàðèí
1940 îíû òóðøèä õóäàëäñàíòàé òýíöýõ áàðààã 15 õîíîãò õóäàëäààëàõ òèéì
òºâøèíä õ¿ð÷ýý.
1976-1979 îíóóäàä õºâºí öààñàí äààâóó, çóðãèéí àïïàðàò, çóðàãò
ðàäèî, ýõ îðíû ¿éëäâýðèéí ãóòàë, 1980 îíû II ñàðààñ õýä õýäýí áàðààíû
æèæèãëýí õóäàëäààëàõ ¿íèéã 24,8-80 õóâü, òýð÷ëýí 100 ãàðóé íýð òºðëèéí
ýìèéí ¿íèéã äóíäæààð 38 õóâü, ñóðãóóëèéí ñóðàõ áè÷ãèéí ¿íèéã 20 õóâü,
çàðèì òºðëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òàðèôûã 15-37 õóâü õÿìäðóóëñàí áàéíà.
1
Þ.Öýäýíáàë. Èëòãýë, ¿ã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. ÓÁ.,1976, òàë-242.
2
Ìîíãîë Àðäûí Õóüñãàëò Íàìûí XYIII èõ õóðàë. ÓÁ., 1981, òàë-43.
3
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XIX èõ õóðàë. ÓÁ., 1986, òàë-33.

294
Èíãýñíýýð õ¿í àìûí áîäèò îðëîãî 36 ñàÿ òºãðºãººð íýìýãäýâ.4 Ò¿¿í÷ëýí
çàðèì òºðëèéí ýìèéí æèæèãëýí õóäàëäààëàõ ¿íèéã õÿìäðóóëæýý.
1979 îíû I ñàðûí 1-íýýñ ýõëýí íèéò õºäºëìºð÷äèéã á¿õ òºðëèéí
ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷èéí äîëãèîí àøèãëàëòûí õóðààìæààñ ÷ºëººëñºí áàéíà.
պ人 àæ àõóéí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð
ìàë÷èä, õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷
èðëýý. 1959 îíîîñ ýõëýí òàâèãäñàí ýíý àñóóäëûí õ¿ðýýíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
õîðîîíû IX á¿ãä õóðàë (1971) óëñàä íèéë¿¿ëýõ õºäºº àæ àõóéí ãîë ãîë íýð
òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõ áóþó äàâóóëàí
áèåë¿¿ëýõýä 50 õ¿ðòýëõ õóâèéí óðàìøóóëëûí ¿íèéã áèé áîëãîñîí àãààä
1977 îíä çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿íä ãîâèéí áîëîí ºíäºð óóëûí á¿ñèéí íýìýãäýë
òîãòîîñîí áàéíà. 1976-1980 îíóóäàä ÿìààíû ìàõíû áýëòãýëèéí ¿íèéã 17.8
õóâü, áýëòãýëèéí àäóóíûõûã 30 õóâü, ÿìààíû íîîëóóðûí ¿íèéã 100 õóâü,
òýìýýíèé íîîñíûõûã 54,9 õóâü, õóðãàíû íîîñíûõûã 3,3 äàõèí òóñ òóñ
íýìñýí àæ. Òýð÷ëýí 1986 îíîîñ ýõëýí ìàë àæ àõóéí çàðèì íýð òºðëèéí
òóõàéëáàë õîíèíû á¿õ òºðëèéí íîîñíû ¿íèéã ÿëãàâàðòàé òîãòîîõ ¿íäñýí
äýýð äóíäæààð 80 õóâü, á¿ä¿¿í, á¿ä¿¿âòýð íîîñò õîíèíû àðüñ, ÿìààíû
àðüñíû áýëòãýëèéí ¿íèéã àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëòûí òºâøèíã
õàðãàëçàí äóíäæààð 100 õóâü, ¿õýð, õîíü, ÿìàà (àìüäûí æèí) àäóóíû
áýëòãýëèéí ¿íèéã 20 õóâü òóñ òóñ íýìæýý. Èíãýñíýýð õºäººãèéí
õºäºëìºð÷äèéí ìºíãºí îðëîãî 130-140 ñàÿ òºãðºãººð íýìýãäýõ òîîöîî
ãàðñàí áàéíà.
Óëñûí íèéãýì õàíãàìæèéí àæëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ¿¿äíýýñ ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë “Óëñûí íèéãýì õàíãàìæèéí
àæëûã òºâëºð¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ òóõàé” 1974 îíä òîãòîîë ãàðãàæ,
íèéãýì õàíãàìæèéí òàëààð ÿâóóëàõ òºðèéí áîäëîãûã óëñûí õýìæýýíä
ýðõëýí óäèðäàõ ¿¿ðýã á¿õèé Óëñûí íèéãýì õàíãàìæèéí ãàçðûã áàéãóóëàí,
ò¿¿íèéã Õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé õîðîîíä õàðúÿàëóóëæýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ìàíàé óëñûí õ¿í àì íü ºíäºð íàñòàí, òàõèð äóòóó
áîëîãñîä, òýæýýã÷ýý àëäàã÷èä, öýðãèéí àëáàí õààã÷èä, îëîí õ¿¿õýä
òºð¿¿ëæ ºñãºñºí ýõ÷¿¿ä, àðäûí õóâüñãàëûí ïàðòèçàí, õóâüñãàëò òýìöëèéí
àõìàä ç¿òãýëòýí, óëñûí áîëîí õºäºëìºðèéí áààòàð, ãàâüÿàò àëäàð öîëòîí
çýðýã òóñãàé òýòãýâýð àâàã÷èä, îþóòàí ñóðàã÷èä, àñïèðàíò, óëñûí
áýëòãýëèéí ìàë òóóã÷èä ãýñýí 10 ãàðóé òºð뺺ð óëñûí òýòãýâýðò õàìðàãäàæ
áàéëàà.
1966-1970 îíä ºíäºð íàñòàíä îëãîõ óëñûí òýòãýâðèéí õýìæýý
äóíäæààð 20 õóâü ºñºæ, òýòãýâðèéí äîîä õýìæýýã ñàðä 150 òºãðºã õ¿ðòýë
íýìýãä¿¿ëæ1, íýãäëèéí ãèø¿¿äýä òýòãýâýð îëãîõ ñèñòåì áèé áîëæ, óëìààð
äàðààõ òàâàí æèëä íýãäýë÷äèéí òýòãýâðèéí äîîä õýìæýýã 33 õóâèàð
íýìýãä¿¿ëæýý.
պ人 àæ àõóéí íýãäëèéí ãèø¿¿äèéã óëñûí òýòãýâðèéí ñèñòåìä
õàìðóóëæ, ò¿¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷ èðëýý.
1975 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë “Íèéãýì õàíãàìæèéí
òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ, ºíäºð íàñíû
òýòãýâýðò ãàð÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí òýòãýâðýý òîãòîîëãîõîä øààðäàãäàõ
ìàòåðèàëûã àæèëëàæ áàéñàí ãàçàð, áàéãóóëëàãà íü á¿ðä¿¿ëýí ºãºõ, çàðèì
àæëûí îðîí òîîíä ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã àëü áîëîõ
ºðãºí àâ÷ àæèëëóóëàõ ÿâäëûã æóðàì áîëãîí òîãòîîõîîð çààñàí áàéíà.
4
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XYIII èõ õóðàë. ÓÁ., 1981, òàë-43.
1
Þ.Öýäýíáàë. Èëòãýë, ¿ã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã. ÓÁ., 1976, òàë-242.

295
 Õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýýã ñàéæðóóëàõ òàëààð áàéíãà àíõààð÷
òîäîðõîé ¿å øàòòàé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ èðñíèé íýãýí
æèøýý íü ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Õ á¿ãä õóðëààð (1985)”պ人 àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõ õ¿í àìûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëòîò Ïðîãðàìì”-
ûã áàòëàí ãàðãàñàí ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ Ïðîãðàìì íü óëñ îðíû ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõ, ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ,
óëìààð õºäºëìºð÷äèéí àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ.
Òóñ óëñûí íèéãýì õàíãàìæèéí íýã õóðö àñóóäàë áîë àðä èðãýäèéã
îð÷èí ¿åèéí îðîí ñóóöààð õàíãàõ ÿâäàë õýìýýí òºð çàñãààñ ¿çýæ, ýíý
àñóóäëûã øèéäýõèéí òºëºº ÷àðìàéæ áàéëàà. 1961-1970 îíä 9,8 ìÿíãàí
àéëûí îðîí ñóóö áàðüæ, 50 ãàðóé ìÿíãàí õ¿íèé îðîí ñóóöíû íºõöëèéã
ñàéæðóóëñàí áîë 1971-1975 îíä 420 ìÿíãàí õàâòãàé äºðâºëæèí ìåòð
ñóóöíû òàëáàé á¿õèé, 1976-1980 îíä ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðûã
îðîëöóóëàí 740 ìÿíãàí àì ìåòð òàëáàé á¿õèé áóþó ºìíºõ õî¸ð òàâàí
æèëòýé òýíöýõ¿éö õýìæýýíèé1, 1981-1985 îíä 870 îð÷èì ìÿíãàí õàâòãàé
äºðâºëæèí ìåòð òàëáàé á¿õèé îðîí ñóóöûã àøèãëàëòàä îðóóëæ, 140 ìÿíãàí
õ¿íèé îðîí ñóóöíû íºõöëèéã ñàéæðóóëñàí áàéíà2. Èéíõ¿¿ 1971-1985
îíóóäàä íèéòäýý 2030 àì ìåòð òàëáàé á¿õèé îðîí ñóóöûã áàðüæ
àøèãëàëòàä îðóóëñàí áàéíà.
Õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýã ºðãºòãºí ¿ð ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëýõ, àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé àëáûã çîõèîí áàéãóóëàëòûí òàëààð
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿¿äíýýñ Íèéòèéí Àæ Àõóé ¯éë÷èëãýýíèé ßàìûã 1971
îíä áàéãóóëàâ.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1974 îíä õ¿í àìûí àõóé
¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëààð òóñãàéëñàí òîãòîîë ãàðãàæ, “Àõóéí
¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð ÿâóóëàõ ¿íäñýí áààç áîëãîæ,
¿éë÷èëãýýíèé êîìáèíàò òºðºëæñºí çàñâàðûí ãàçðûã àéìãèéí òºâä, õàðüÿà
ñàëáàð òàñãèéã íü ñóìäàä áàéãóóëæ, ñàíãèéí àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí
áðèãàä, òàñàã ñóóðèí ãàçàðò õ¿ëýýí àâàõ, îëãîõ öýã áèé áîëãîõûí õàìò
ÿâóóëûí ¿éë÷èëãýýã ãàðãàõ çàìààð õºäººãèéí õ¿í àìä ¿éë÷èëãýýã
îéðòóóëàí çîõèîí áàéãóóëàõûí”3 ÷óõëûã çààñàí áàéíà. ̺í 1976 îíä ýíý
ñàëáàðûí ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ¿éë÷èëãýýíèé öýã ñàëáàðûã
îëøðóóëàí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íýýð õàíãàõ, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð ¿ð
ºãººæèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýñýí îëîí àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Àõóéí
¿éë÷èëãýýã àéìãèéí òºâººñ ãàðãàæ, ìàë÷äûí ñóóðüò õ¿ðãýæ õ¿í àìä
îéðòóóëàõàä äýýðõ òîãòîîë øèéäâýðèéí äàãóó àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà
õýìæýýí¿¿ä çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºãñºí þì.
պ人ãèéí õ¿í àìä àõóéí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ íýãýí àðãà íü ÿâóóëûí
¿éë÷èëãýý áàéâ. 1980-ààä îíû äóíä ¿å ãýõýä Õºâñãºë, Õýíòèé, Äóíäãîâü,
Çàâõàí, Äîðíîãîâü, Àðõàíãàé çýðýã àéìàãò àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ÿâóóëûí
àâòîêîìáèíàò 7 àæèëëàæ, ýíýõ¿¿ ¿éë÷èëãýýíä 300 ãàðóé àâòîìàøèí
õàìðàãäàæ áàéëàà.
Àõóéí ¿éë÷èëãýýíä íýãýíò áèé áîëñîí ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýíèé
÷àäàâõèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàæ, òåõíîëîãèéí ãîðèì æóðìûã ÷àíä
ñàõèõã¿é, çàðäëûã õÿìäðóóëàõ, ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ ýõ ñóðâàëæóóäûã
íýýí àøèãëàæ ÷àäàõã¿é, ýíý ñàëáàðò õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëò
õàíãàëòã¿é, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, ñî¸ëûí òºâøèí
1
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XYIII èõ õóðàë. ÓÁ., 1981, ò. 43.
2
ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðàë, Íàìûí íèéãìèéí áîäëîãûí àñóóäëóóä, ÓÁ., 1986, òàë-17.
3
̯Ý-èéí àæèëòíû ëàâëàõ, IY áîòü, ÓÁ., 1977, òàë-497.

296
çàõèàëàã÷èéí øààðäëàãà, õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõã¿é áàéõ çýðýã
äóòàãäëóóä áàéñàí þì.
Õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí àñóóäàë íèéãìèéí ¿íýëýìæèéí íýãýí ÷óõàë
ç¿éë áîëñîí þì.
Õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí òºâøèíã àâ÷ ¿çâýë 1963 îíä 71,5
õóâü, 1969 îíä 82 õóâü, 1979 îíä 93,3 õóâü, 1989 îíä 97 õóâü íü áè÷èãòýí
áîëæ, 1969-1989 îíóóäàä áè÷èã ¿ñýã ìýäýã÷èéí òîî 15 õóâèàð ºññºí áàéíà.1
1989 îíûã 1963 îíòîé õàðüöóóëáàë äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîî 8,5
äàõèí ºñºæ, 7,9 õóâèéã (ýíý ¿ç¿¿ëýëò 1963 îíä 4,77 áàéâ), òóñãàé äóíä
áîëîâñðîëòîé íü 7,75 äàõèí ºñºæ, 8,91 õóâü íü áîëñîí (ýíý ¿ç¿¿ëýëò 1969
îíä 5,45 áàéâ) áà áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîî 2,7 äàõèí ºñ÷, íèéò
áîëîâñðîëòîé õ¿íèé 34,56 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí áàéíà.
Ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã ñóðãóóëèàð á¿ðýí õàìðàí ñóðãàõ, óëìààð
òýäíèéã á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò äýâø¿¿ëýí òàâüæ, ýíý
¿¿äíýýñ íàéì, àðâàí æèëèéí ñóðãóóëèóäûí òîîã îëøðóóëàõ áîäëîãî
ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä 1980-ààä îíû äóíä ¿å ãýõýä íèéò ñóìäûí 90 ãàðóé õóâü
íü ýíý øàòíû áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãóóëèóäòàé áîëæýý. 1985 îíû áàéäëààð
ìàíàé îðíû 30 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä ¿íäñýíäýý íàéìäóãààð àíãèàñ
äýýø áîëîâñðîëòîé áîëñîí áàéíà2.
Õýäèéãýýð áîëîâñðîëûí ñàëáàðò èõýýõýí áîëîìæ ÷àäàâõèéã
õóðèìòëóóëæ, ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí òýð äóíäàà çàëóó÷óóäàä îð÷èí öàãèéí
ýðäýì áîëîâñðîë, òºðºë á¿ðèéí øèíæëýõ óõààíû ºðãºí ìýäëýã îëãîæ èðñýí
÷ ìàíàé îðíû áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî õýðýã äýýðýý áîñîî ÷èãëýëýýð
äàãíàí á¿ðýëäýí òîãòñîí, ìàðêñèñò îíîëä òóëãóóðëàñàí çºâëºëòæñºí
áîëîâñðîëûí õóóëáàð áàéñàí þì.
Íèéãìèéí á¿òýö. Ýíý ¿åä “àæèë÷èí àíãè- õîðøîîëëîñîí àðä –
õºäºëìºðèéí ñýõýýòíèé” ãýñýí ãóðàìñàí á¿òýö á¿õèé íèéãýì îðøèí
òîãòíîæ, ýíý íü öààøäàà íèéãýì ñîöèàëü á¿òöèéíõýý õóâüä íèéãýì àíãèéí
íýã òºðºëä øèëæèõ õàíäëàãà çîíõèëíî ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë íî¸ðõîæ
áàéâ.
Ýíý ¿åä íèéãìèéí á¿òöèéí àñóóäëûã èõ òºëºâ íèéãýì àíãèéí òàëààñ
íü àâ÷ ¿çäýã óëàìæëàë íýãýíò òîãòñîí áàéñàí áºãººä õºãæëèéí ýíý øàòàíä
àæèë÷èí àíãèéã õàìãèéí òýðã¿¿íèé õóâüñãàë÷ àíãè õýìýýí áóñäààñ
ÿëãàðóóëàí îíöëîí ¿çýæ áàéëàà.
Òóñ îðîíä ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ ÿâöàä
òîìîîõîí ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóä îëíîîð áàéãóóëàãäñàíààð ò¿¿íä
àæèëëàãñàä, àæèë÷èí àíãèéí òîî ºñºí íýìýãäëýý.
Àæèë÷èí àíãèéí íºõâºð õ¿÷èíä ººð÷ëºëò ãàðàâ. ªìíºõ ¿åä èõ òºëºâ
ìàë÷èí àðäûí äóíäààñ àæèë÷èí àíãèéí ýãíýý íºõºí ñýëáýãääýã áàéñàí áîë
1960-ààä îíîîñ õîðøîîëñîí àðä àæèë÷èí àíãèéí ãîë íºõâºð õ¿÷èí íü áîëæ
èðñíèé ñàöóó áóñàä àíãè á¿ëãýýñ íèéãìèéí ÿìàð íýãýí èíñòèòóòèéã äàìæèí
øóóä áèø çàìààð àæèë÷èí àíãèéí ýãíýýíä îðäîã áîëîâ. 1960-ààä îíä
ìàíàé óëñàä òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí àãààä
1980-ààä îí ãýõýä 40 ãàðóé ÒÌÑ 100 ãàðóé ìýðãýæëýýð æèë òóòàì 10000
îð÷èì ìýðãýæèëòýé àæèë÷èí áýëòãýí ãàðãàæ áàéëàà. Òýð÷ëýí àæèë÷èí
àíãèéí íºõâºð õ¿÷íèé òóõàéä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºã÷èä, ¿å
çàëãàìæèëñàí óëàìæëàëò ¿å çýðýã øèíý øèíý ýõ ñóðâàëæóóä áèé áîëñîí
þì.
1
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994. ò. 218.
2
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XIX èõ õóðàë. ÓÁ., 1986, ò. 34.

297
 Àæèë÷èí àíãèéí ìýðãýæèë áîëîâñðîë äýýøèëæ, íàñ çàëóóæèí,
òýäíèé ýðõýëäýã õºäºëìºðò ãàð õºäºëìºðèéí õóâèéí æèí áóóðàõ çýðýã
÷àíàðûí ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéëàà.
Àæèë÷èí àíãèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí íýã ãîë îòðÿä íü àæ ¿éëäâýðèéí
àæèë÷èä áàéñàí þì. 1969 îíä àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò íèéò àæèë
ýðõëýã÷äèéí 11,6 õóâü áóþó 52602 õ¿í àæèëëàæ áàéñàí áîë 1989 îíû
áàéäëààð 116089 õ¿í àæèëëàõ áîëæ, ýë ñàëáàðò àæèëëàãñäûí òîî õî¸ð
äàõèí íýìýãäñýí áàéíà1.
Èõ áàðèëãûí õºãæëèéí ÿâöàä 1960-ààä îíû ýõýýð áàðèëãûí àæèë÷èä
ãýñýí àæèë÷èí àíãèéí íýãýí îòðÿä øèíýýð áèé áîëñîí þì.
Òýð÷ëýí íèéãýì-àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé áîëîí õºäººãèéí àæèë÷èä ãýñýí
á¿ëã¿¿ä ¿¿ñ÷ áèé áîëîí íèéãýìä òîäîðõîé áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëñîí áàéíà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åèéí íèéãìèéí ñîöèàëü á¿òöèéí íýã ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í
õýñýã íü õîðøîîëñîí àðä àíãè áàéâ. Àðäûí àæ àõóéòíûã íèéòýýð íü
íýãäýëæèõ õºäºë㺺íä õàìðàí çîõèîí áàéãóóëñíààð ýë õýñãèéí äîòîðõ
íèéãìèéí ÿëãàà àðèëæ, òýãøèòãýõ õàíäëàãà çîíõèëîõ áîëëîî. 1980-ààä
îíû äóíä ¿å ãýõýä òýä íèéãìèéí ¿íäýñíèé îðëîãûí òàâíû õî¸ð ãàðóé õóâèéã
¿éëäâýðëýæ áàéñàí àæ. Àæèë ýðõýëäýã õ¿í àìûí äîòîð õºäºº àæ àõóéä
àæèëëàãñàä çîíõèëîõ áàéð ñóóðü ýçýëäýã õàíäëàãà ýíý ¿åèéí òóðøèä
õàäãàëàãäàæ áàéëàà. 1969 îíä àæèë ýðõýëäýã õ¿í àìûí 53,06 õóâü íü ýíý
ñàëáàðò àæèëëàæ áàéñàí áîë 1989 îí ãýõýä 30,3 õóâü áîëñîí 2 áîëîâ÷
õàìãèéí îëîí àæèëëàãñàäòàé ñàëáàð õýâýýð áàéâ. Õàðèí ýçëýõ õóâèéí æèí
áóóðñàí íü óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðóóä, ò¿¿íèé äîòîð àæ ¿éëäâýð ,
áàðèëãà çýðýãò àæèëëàãñäûí òîî ýðñ ºññºíòýé õîëáîîòîé.
1965-1990 ¿åä õîðøîîëñîí àðä àíãèéí ìýðãýæèë, áîëîâñðîë, õ¿í àì
ç¿éí á¿òöýä ¿ëýìæ ººð÷ëºëò ãàðëàà. Ìàë÷äûí ìýðãýøèë íàðèéñ÷ òàâàí
õîøóó ìàëûí òºð뺺ð áîëîí íàñ õ¿éñ, àøèã øèì, ¿¿ëäýð óãñààãààð íü
òºðºëæ¿¿ëýí ìàëëàæ, ò¿¿íäýý ãàðøèí ìýðãýæèæ áàéëàà. Òýäíèé
áîëîâñðîëûí òºâøèí äýýøèëæ 1980-ààä îíû äóíä ¿å ãýõýä ìàë÷äûí
äóíäàæ íü áàãà áîëîâñðîëòîé, çàëóó ìàë÷èä á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé
áîëñîí áàéëàà. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºã÷èä ÌÕÇÝ-èéí
èëãýýëòýýð ìàë àæ àõóéä ãàð÷ àæèëëàõ áîëñîí íü ìàë÷äûí çàëóó õàëààã
áýëòãýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Ìàë÷äûí àìüäðàë ñóóðèí
áàéäàëä øèëæèõ õàíäëàãàòàé áîëæ, õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòûí
óëàìæëàëò õîò àéëûí õýëáý𠺺ð÷ëºãäºí ò¿¿íèé îðûã ñóóðü, áðèãàä, ºðãºí
àéëñàëò çàëãàí àâëàà.
Ìàë÷äûí íèéãýì õ¿í àì ç¿éí á¿òöýä õºäººíººñ õîò ñóóðèí ãàçàðò
øèëæèõ õºäºë㺺í íýìýãäýæ, ìàë÷äûí íàñíû äóíäàæ íü 40 áîëæ, àõìàä
òóðøëàãàòàé ìàë÷äûí íýëýýä õýñýã íü òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ð÷, ìàë÷äûí
íºõâºð õ¿÷, çàëóó õàëààã áýëòãýõ àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ áàéâ.
Õîðøîîëñîí àðä àíãèéí ¿íäñýí öºì áîëñîí íýãäýë÷ ìàë÷äûí ñàöóó
õºäºëìºðèéí øèíý õóâààðü áèé áîëñîíòîé óÿëäàí íýãäýë÷-
ìåõàíèêæóóëàã÷, íýãäýë÷-òàðèàëàí÷èä ãýñýí àæèë ìýðãýæëèéí øèíý
á¿ëýãëýë¿¿ä 1960-ààä îíîîñ ¿¿ñýí á¿ðýëäýâ.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åèéí ìîíãîëûí íèéãýìä ¿ëýìæ íºëºº á¿õèé äàâõðàà
áîë ñýõýýòýí áàéëàà. Ìîíãîëûí ñýõýýòíèé íýã ãîë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîë
á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí áàãø íàð àãààä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí
òîî áàéíãà ºñºí íýìýãäýæ áàéëàà. Òóõàéëáàë: 1969 îíä 21,7 ìÿíãà, 1979
1
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994, òàë-201-202.
2
̺í òýíä. òàë-201-202.

298
îíä 43,1 ìÿíãà, 1989 îíä 69,4 ìÿíãàí õ¿í áîëîâñðîëûí ñàëáàðò àæèëëàæ
áàéñàí àãààä òýäãýýðèéí äèéëýíõ õóâü íü áàãø íàð þì1.
Òîîíû õóâüä áàãø íàðûí äàðààãààð ýì÷ íàð îðæ áàéñàí àãààä
ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áîëîí áèåèéí òàìèðûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí òîî
1969-1989 îíä 20,3 ìÿíãààñ 47,6 ìÿíãà áîëæ2, 2,3 äàõèí ºññºí áàéíà.
Òýð÷ëýí ñýõýýòíèé áóñàä á¿ëã¿¿äèéí õ¿ðýýíä ÷ ýíý õàíäëàãà íýãýí àäèë
áàéñàí þì.
Ýë ¿åèéí ñýõýýòí¿¿ä íü ýõ îðíû á¿òýýí áàéãóóëàëò õºãæèë äýâøèëä
áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëæ èðñíèéã ò¿¿õ ãýð÷èëíý. Ãýâ÷ ººðèéí îðíû
¿íäýñíèé ñýõýýòíèé îþóíû ÷àäàâõèéã äóòóó ¿íýëýõ, ãàäààäûí ÿëàíãóÿà
Ǻâëºëòèéí õ¿ì¿¿ñèéã èë¿¿ ñàéíä ¿çýõ, ñýõýýòíèé á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã õààí
áîîõ, òýäíèéã äàí ãàíö ìàðêñèñò ¿çýë îíîëûã èòãýë ¿íýìøèë, ïðàêòèê ¿éë
àæèëëàãààíûõàà óäèðäëàãà, õýì õýìæýý áîëãîõûã ãîë çîðèëãî áîëãîí
òàâèõ çýðýã áàéäëóóä áèé áîëñîí þì.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéí á¿òöèéã îð÷èí ¿åèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä
¿ëýìæ äýëãýðñýí õ¿í àìûã àíãè, äàâõàðãà áîëãîí õóâààõäàà “îðëîãî”,
“áàÿëàã” ãýõ îéëãîëòóóäûã åðºíõèé æèøãýýð àâ÷ ¿çâýë õ¿í àìûí äîòîðõ
ÿëãàðàë òºäèéëºí òîä áèø áàéëàà.
Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí ìàíàé íèéãìèéí á¿òöýä çàëóó÷óóäûí á¿ëýã
íýëýýä îíöëîã áàéð ñóóðèéã ýçýëæ áàéñàí þì. Õ¿í àìûí ýíý á¿ëýã òîîíû
õóâüä Ìîíãîëûí íèéãýìä õàìãèéí èõ íü áàéñàí àãààä çàëóó÷óóäûí òàëààð
íàì, òºðººñ òóõàéëñàí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýýð èðñýí áàéíà.
Ìîíãîëûí çàëóó÷óóäûã íýãòãýñýí ¿íäñýí áàéãóóëëàãà íü ÌÕÇÝ áàéñàí
áºãººä óã áàéãóóëëàãûí çîðèëòûã ýðõ áàðèã÷ íàì “Çàëóó÷óóäûã
êîììóíèçìûí ¿çýë ñàíàà, êîììóíèñò ¸ñ ñóðòàõóóí, çàí ñóðòëûí çàð÷ìààð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæëûã õàðèóöàõ ¸ñòîé”1 ãýæ òîäîðõîéëæ èðñýí þì.
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðëûí (1981) çàëóó÷óóäûí õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã á¿õ
àðä ò¿ìíèé ¿éë õýðýã áîëãîí äýâø¿¿ëýí òàâüæ, ýíý ñàëáàðò õèéõ àæëûí
¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Õ¿í àìûí 1969,1989 îíû òîîëëîãîîð ìàíàé íèéò õ¿í àìûí 50,1
õóâèéã ýçýëæ áàéñàí ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäàëä íàì, çàñãààñ èõýýõýí
àíõààðàë òàâüæ èðñýí áèëýý. Òóõàéí ¿åä ÌÀÕÍ, çàñãààñ ýìýãòýé÷¿¿äèéã
ñîöèàëèñò á¿òýýí áàéãóóëàëòàä èäýâõòýé îðîëöóóëàõ á¿õèé ë íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ, òýäíèé ýðõ àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
õºäºëìºðèéã õàìãààëæ, ÷ºëººò öàãèéã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð àíõààðàë
ñàíàà÷èëãà òàâèí àæèëëàæ áàéëàà.
1966 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî íàì, óëñ îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéã äýâø¿¿ëýí àæèëëóóëàõ òóõàé àñóóäëààð òîãòîîë
ãàðãàæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéã àæèëëóóëàõ àëáàí òóøààëûí æàãñààëòûã áàòàëæýý.
Ýõ÷¿¿äýä õ¿¿õäýý òºð¿¿ëýõèéí ºìíºõ áîëîí äàðààõ 45, 56
õîíîãóóäàä á¿òýí öàëèíòàé ÷ºëºº îëãîäîã áàéñàí áà 1977 îíû VII ñàðûí 1-
ýýñ õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí ýõýä íÿðàé õ¿¿õäýý 6 ñàðòàé áîëòîë íü àñðàõàä
çîðèóëæ, íèéãìèéí äààòãàëä õàìðàãääàã ýõ÷¿¿äýä ñàð òóòàì 120, ýíý
äààòãàëä õàìðàãäààã¿é áîë 40 òºãðºãèéí òýòãýìæ óëñààñ îëãîæ áàéõ
áîëæýý.
Õ¿í àìûí á¿òöýä òîîíû õóâüä õàðüöàíãóé öººí õýñãèéã àõìàä ¿å
ýçýëæ áàéâ. ÌÀÕÍ-ûí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî 1969 îíä òîãòîîë ãàðãàæ,
1
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994. ò. 201-202.
2
̺í òýíä
1
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò íàìûí ïðîãðàìì, ÓÁ., 1966, òàë-73-74.

299
Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä ç¿òãýëòíèé õîðîîã áàéãóóëàí ò¿¿íèé ä¿ðìèéã
áàòëàí ãàðãàæýý. Óã õîðîîíû ãîë çîðèëãî íü õºäºëìºð÷äèéã àõìàä ¿åèéí
áààòàðëàã òýìöëèéí óëàìæëàëààð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò àõìàä
õ¿ì¿¿ñèéã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé òàòàí îðîëöóóëàõûí ñàöóó òýäíèé
íèéãìèéí õàìãààëëûí àñóóäëûã õàðèóöàõ ÿâäàë áàéëàà.
Õ¿í àìûí óãñààòíû á¿ðýëäýõ¿¿íèéã àâ÷ ¿çâýë äèéëýíõ îëîíõèéã
ìîíãîë ¿íäýñòýí ýçýëæ áàéãàà àãààä òýä 1969 îíä õ¿í àìûí 78,5 õóâü, 1989
îíä 81,0 õóâü áîëæ áàéâ. Õàñàã ¿íäýñòýí 1969 îíä 5,4 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí
áîë, 1989 îíä 6,1 õóâü áîëæýý. Èéíõ¿¿ ýíý õî¸ð á¿ëãèéí òîî ºññººð áàéñàí
áàéíà2. Õàðèí óãñààòíû áóñàä á¿ëã¿¿äèéí ýçëýõ õóâü áóóðàõ õàíäëàãà
àæèãëàãäñàí áàéíà3.
Íèéãìèéí õàðèëöààíû íýã òàë áîë ºì÷èéí õàðèëöàà þì. Ýíý ¿åä
ºì÷èéí ýðõèéã çºâõºí íèéãìèéí îëîí àðâàí ñóáúåêòýä õóâààí çàõèðóóëæ,
íýã ¸ñíû “õ¿íèéñãýë” ¿¿ñãýæ áàéñàí íü ºì÷èéã ¿ðýí òàðàí õèéõ, àøèãëàí
øàìøèãäóóëàõ, ºñãºí àðâèæóóëàõ ñîíèðõëûã áóóðóóëàõ çýðãýýð ýäèéí
çàñãèéí õºãæèëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí àæ. ªíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åä
àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí òîî áàðèìòààð óëñûí õèéãýýä õîðøîîëëûí
õýâøëèéí ¿éëäâýð äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 95 îð÷èì õóâèéã
¿éëäâýðëýæ áàéëàà.
Óëñûí áà íýãäýë õîðøîîëëûí ºì÷èéã íèéò íèéãìèéí õýìæýýíèé
íýãäìýë, íýã òîãòîëöîî õýìýýí ýíý ñèñòåìä óëñûí ºì÷ òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé
ãýæ ¿çýæ, 1972 îíä ¿éëäâýðëýëèéí õîðøîîëëûã òàòàí áóóëãàæ, òýäãýýðèéí
ºì÷ õºðºíãèéã óëñûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëñýí áàéíà.
Íýãäýë íèéãìèéí ºì÷èä òºðèéí ç¿ãýýñ îðîëöîõ îðîëöîî óëàì á¿ð
õ¿÷òýé áîëæ, ÕÀÀÍ-èéí ¿éëäâýðëýæ áàéñàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí óëñûí
áýëòãýëèéí íýãäñýí ñèñòåì òîãòîîí, íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð óëñ
ººðºº òîãòîîñîí õàòóó ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ áîëñîí íü õîðøîîëëûí ºì÷ íü
óëñæñàí øèíæòýé áîëæ áàéãààãèéí íýã èëðýë áàéëàà. ¯¿íèéã ºì÷èéí ýíý
õî¸ð õýëáýð îéðòîõ ç¿é òîãòëûí ¿íäñýí äýýð íýãäýë õîðøîîëëûí ºì÷ íü
òîäîðõîé õàìò îëíû ºì÷èéí ºâºðìºö øèíæ¿¿äýý ààæìààð ãýýæ, àðä
ò¿ìíèé ºì÷ áîëîí õóâèðàõ áºãººä ýíý íü íèéò àðä ò¿ìíèé ºì÷èéí
òýðã¿¿ëýã÷ õèéãýýä õºòëºã÷ íºëººíèé ¿íäñýí äýýð ÿâàãäàõ ó÷èðòàé ãýñýí
¿çýë áàðèìòëàë íî¸ðõîæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé àæýý.
Íèéãìèéí õàðèëöààíû íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí õîò, õºäººãèéí
õàðèëöàà íü ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîãòîé õºãæèæ áàéëàà. ªã¿¿ëýí áóé
¿åä ìàíàé îðîíä õîòæèõ ¿éë ÿâö ¿ëýìæ èäýâõòýé ÿâàãäàæ áàéñàí þì. Õîò
ñóóðèíä òîîëîãäîõ ãàçðûí òîî ºñ÷ èðñíèé óëìààñ õîò ãýñýí îéëãîëòûã
òîäðóóëàõ øààðäëàãà áèé áîëñíûã õàðãàëçàí, 1961 îíû VI ñàðûí 20-íä
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí çàðëèã ãàð÷, àíõ óäàà õîò ãýñýí
îéëãîëòûí òóõàé òîäîðõîéëîëò ºãñºí àãààä ò¿¿íèéã 1972 îíä ÀÈÕ-ûí
çàðëèãàà𠺺ð÷ëºí çàñàã çàõèðãàà ¿éëäâýð àæ àõóéí íýãæ ãàçðóóäòàé, 6000
–ààñ äîîøã¿é áàéíãûí îðøèí ñóóã÷èäòàé, õ¿í àìûí îëîíõ íü õºäºº àæ
àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðò àæèëëàäàã òºâëºðñºí ñóóðèíã õîò ãýæ øèíý÷ëýí
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
1960-ààä îíîîñ Äàðõàí, Ýðäýíýò, Áàãàíóóð çýðýã ¿éëäâýðèéí øèíý
òºâ-õîòóóä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ, àéìãèéí òºâ¿¿ä ºðãºæèí õºãæ뺺. Íýã
òàëààð õîòæèõ ¿éë ÿâö ýð÷èìæèæ áàéñàí, íºãºº òàëààð ìîíãîë îðîíä
2
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994, òàë-37-38.
3
̺í òýíä

300
ñóóðüøèõ õàíäëàãà èõýýõýí íºëººòýé áîëæ, ñóóðüøìàë èðãýíøëèéã èë¿¿ä
¿çýõ áîäðîë áèé áîëñîíòîé õîëáîîòîéãîîð íèéò õ¿í àìûí äîòîð õîòûí õ¿í
àìûí ýçëýõ õóâèéí æèí ºñ÷ èðñýí áàéíà.
Òýð÷ëýí õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ õºäººãèéí
õºäºëìºð÷äèéí ñî¸ë àõóéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ íü õîò, õºäººãèéí ÿëãààã
àðèëãàõ íýã ¿íäñýí íºõöºë õýìýýí ¿çýæ áàéñàí áèëýý.
Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí íèéãìèéí õàðèëöààíû íýãýí çàíãèëãàà àñóóäàë
íü ýðõýëæ áóé õºäºëìºðèéí àãóóëãà øèíæ ÷àíàð, áîëîâñðîëûí òºâøèí,
áîäèò îðëîãî, ò¿¿íèé ýõ ñóðâàëæ, õýìæýý, ñîöèàëü ¿íýëýìæ, õýðýãöýý
ñîíèðõîë çýðýãò èëýð÷ áóé áèåèéí áà îþóíû õºäºëìºðèéí ÿëãààã àðèëãàõ
ÿâäàë áàéñàí þì. Ýë ÷èãëýëýýð íàì, òºðººñ áàðèìòàëæ áàéñàí ãîë
áîäëîãî áîë áèåèéí õºäºëìºðèéã îþóíæóóëæ, îþóíû áà áèåèéí
õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºòãºõ,
õºäºëìºðèéã ìåõàíèêæóóëàõ, àâòîìàòæóóëàõ ÿâäàë áàéëàà.
Õ¿í àì ç¿éí õèéãýýä ñîöèàëèñò áèå õ¿íèé íèéãýìøèë.
Ìîíãîë óëñ íü õ¿í àìûí ºñºëò õàðüöàíãóé ºíäºð áîëîâ÷ öººí õ¿í
àìòàé, õîò ñóóðèí ãàçàðò õ¿í àì íü òºâëºðñºí, õ¿í àìûí íÿãòðàë áàãà,
íàñíû á¿òýö çàëóó, í¿¿äëèéí áîëîí ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë õîñëîí õºãæèæ
áàéãàà îðîí áèëýý.
1963 îíû I ñàðûí 5-íä ÿâàãäñàí õ¿í àìûí òîîëëîãûí ä¿íãýýð ìàíàé
óëñ 1017,1 ìÿíãàí õ¿í àìòàé1 (4,20) áàéñàí áîë 1979 îíä 1595,0 ìÿíãà
áîëæ2, õàðèí 1989 îíä ÿâàãäñàí õ¿í àìûí òîîëëîãîîð ìàíàé íèéò õ¿í
àìûí òîî 2044,0 ìÿíãàä õ¿ð÷ýý3. Õàðèí õ¿í àìûí äóíäàæ ºñºëò 1960-1970
îíä 2,8 õóâü áàéñàí áîë 1970-1980 îíä ìàíàé îðíû õóâüä ÕÕ çóóíû õóâüä
õàìãèéí ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò áóþó 2,9 õóâüä õ¿ð÷ áàéñíàà 1980-1990 îíóóäàä
áóóð÷ äóíäæààð 2,5 õóâü áîëñîí áàéíà4. Õ¿í àìûí ýíýõ¿¿ ºñºëò íü
àìüæèðãààíû òºâøíèé ºñºëò, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàõèí õàìãààëàõ
òàëààð íàì, òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿í áàéâ.
Õ¿í àìûí ýíýõ¿¿ ºñºëò íü ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí á¿òöýä èõýýõýí
íºëºº ¿ç¿¿ëæ, øèíý øèíý øèíæ ÷àíàðóóäûã òºð¿¿ëñýí áàéíà. Þóíû ºìíº
õ¿í àì çàëóóæñàí áàéíà. 1963 îíû áàéäëààð íèéò õ¿í àìûí 63,3 õóâü íü 15
õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õä¿¿ä áàéñàí áîë ýíý òîî 1989 îíä 77,6 õóâü áîëæ, 11,3
õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà5.
¯¿íèé íºãºº òàëä 35-ààñ äýýø íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí õ¿í àìûí á¿òöýä
ýçëýõ õóâü áóóð÷ èðñýí áàéíà. Äóðäñàí õóãàöààíä 35-60 õ¿ðòýëõ íàñíû
õ¿ì¿¿ñèéí õ¿í àìûí á¿òöýä ýçëýõ õóâü 23,8-ààñ 16,5, 60-ààñ äýýø íàñíûõ
9,8-ààñ 5,8 õóâü áîëîí áóóð÷ýý. Õºäºëìºðèéí íàñíû áóþó 15-64 íàñíû
õ¿íèé ýçëýõ õóâü 1956 îíîîñ ýõëýí áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéñàí áîë 1980-
ààä îíîîñ íýìýãäýõ øèíæ àæèãëàãäàæ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý íü 1960, 1970-
ààä îíóóäàä òºðñºí õ¿¿õä¿¿ä õºäºëìºðèéí íàñíû çýðýãëýëä øèëæèí îðæ
èðñýíòýé õîëáîîòîé àâ÷, õ¿í àì ýð¿¿ëæèí, äóíäàæ íàñëàëò óðòàññàí çýðýã
õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí íºëººëëèéã òîîöîõã¿é áàéæ áîëîõã¿é þì. 1969-1989 îíä
õºäºëìºðèéí íàñíû õ¿í àì íèéò õ¿í àìûí 49,6-54,1 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí
áàéíà.

1
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994, òàë-20.
2
̺í òýíä
3
̺í òýíä
4
̺í òýíä

301
 Õ¿í àìûí õ¿éñíèé õàðüöàà ìàíàé îðîíä 1969-1989 îíóóäàä
õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áóþó ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü
49,9:50,1 áàéæ1, õ¿í àìûí äåìîãðàôè à÷ààëàë 99,8-99,7 õóâü áàéãàà íü
õ¿éñíèé òýíöâýðã¿é áàéäëààñ ¿¿äýí ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàð áýðõøýýëýýñ
àíãèä áàéõ àÿòàé áîëîìæèéã ìîíãîëûí íèéãýìä îëãîæ áàéëàà.
Ìàíàé îðíû õ¿í àìûí òºðºëòèéí òºâøèí 1960-ààä îíîîñ ýðñ
íýìýãäýæ 1970-1980 îíóóäàä õàìãèéí ºíäºð òºâøèíä2 (2,9 õóâü) õ¿ð÷,
1980-ààä îíîîñ íýìýãäýõ ¿éë ÿâö íü çîãñîõ õàíäëàãàòàé áîëñíûã ºìíºõ
ç¿éëä òýìäýãëýñýí áèëýý.
Ýíý ¿åä õ¿í àìûí áàéðøèë, øèëæèõ õºäºë㺺í äýõ óëàìæëàëò
õàíäëàãàä èõýýõýí ººð÷ëºëò ãàðëàà. Õîò ñóóðèí ãàçðûí õ¿í àìûí òîî
ºññººð áàéâ. 1969 îíä íèéò õ¿í àìûí 44 õóâü íü õîòûí, 56 õóâü íü
õºäººãèéí õ¿í àì áàéñàí áîë 1989 îíä 57 õóâü íü õîòûí, 43 õóâü íü
õºäººãèéí õ¿í àì áîëñîí áàéíà3.
Õîòûí õ¿í àìûí ºñºëòèéã èõ òºëºâ ìåõàíèê ºñºëò á¿ðä¿¿ëæ áàéëàà.
Èéìýýñ ñîöèàëèçìûí ¿åä õºäººíººñ õîòîä øèëæèõ ÿâäëûã àëü áîëîõîîð
õÿçãààðëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. Òóõàéëáàë “Èðãýäèéí øèëæèí ñóóõ,
ò¿ð ÿâàõ æóðìûã ñàéæðóóëæ, ÷àíä ñàõèóëàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” ÌÀÕÍ-
ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë õàìòàðñàí òîãòîîëûã 1978
îíä ãàðãàæ, ýíý àñóóäëààðõ æóðìûã øèíý÷ëýí áàòëàõûí ñàöóó àæèë
ìýðãýæëèéí õóâüä õîòîä çààâàë èð¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é õ¿ì¿¿ñ áîëîí îðîí
íóòàãò øààðäëàãàòàé áàéãàà ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èíã õ¿íäýòãýõ
øàëòãààíã¿éãýýð Óëààíáààòàð, Äàðõàí, Ýðäýíýò õîòîä øèëæ¿¿ëýí
àæèëëóóëàõûã çîãñîîõîîð æóðàìëàñàí áàéíà. Õ¿í àìûí ºñºëòòýé
õîëáîîòîéãîîð ò¿¿íèé íÿãòøèë íýìýãäýæ, 1980-ààä îíä íýã õàâòãàé
äºðâºëæèí êì ãàçàð íóòàãò 1,1 õ¿í îíîãäîõ áîëñîí áîëîâ÷, ìàíàé îðîí õ¿í
àìûí õàìãèéí ñèéðýã ñóóðüøèëòàé îðíû íýã õýâýýð áàéëàà.
Ýíý ¿åèéí ìîíãîë õ¿íèé õºãæëèéí àñóóäàë íü ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö
îíöëîãèéã èëýðõèéëæ áàéñàí íü þóíû ºìíº òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí
¿íýëýìæèéí àãóóëãààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéëàà.
Ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä ¿íäñýíäýý óëñûí õèéãýýä óëñæñàí
õîðøîîëëûí ºì÷èéã ø¿òýí àìüäðàõ, ºì÷èéí ýðõ ÷ºëººã ¿ã¿éñãýñýí,
òºâëºðñºí òºëºâëºãººãººð á¿õíèéã øèéäýõ ãýñýí õèéãýýä íèéãìèéí
á¿òýýñýí áàÿëãèéã òýãøèòãýí õóâààðèëàõ íèéãìèéí ¿íýëýìæ ¿éë÷èëæ
áàéëàà.
1978 îíä ÌÀÕÍ-ûí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî “Õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí
íèéãìèéí àæ àõóéã öààøèä áýõæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîë
ãàðãàæ, “Õ¿í á¿ð áàãà áàë÷ðààñàà ýõëýí àæ àõóé÷, àðâè÷ õÿìãà÷, ñîöèàëèñò
ºì÷èéí ýñ øèðõýã á¿ðèéã àëõàì òóòàìäàà í¿äëýí õàìãààëàã÷ õºäºëìºðèéã
áèøðýí ø¿òýã÷ áàéõ ¸ñòîé” ãýñýí ëîîçîíã äýâø¿¿ëñýí þì. ̺í îíû I¯
ñàðûí 19-íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Þ.Öýäýíáàë àéìàã, õîòûí ÀÄÕ-ûí ã¿éöýòãýõ çàõèðãààíû äàðãà íàðòàé
óóëçàæ õýëñýí ¿ãýíäýý ñîöèàëèçì òàõèí ø¿òýõ þìã¿éãýýð õºãæèæ ÷àäàõã¿é,
õ¿í á¿õíèé àðèóí ø¿òýýí áîëñîí ç¿éë áàéõ ¸ñòîé ãýæ òîäîðõîéëîîä òýð íü
“Õèð áóðòàã º÷¿¿õýí ÷ õ¿ðãýõã¿é íàíäèãíàí õàéðëàæ, òàõèí ø¿òýæ áàéõ ç¿éë
ìààíü íýãä¿ãýýðò íèéãìèéí ºì÷, õî¸ðäóãààðò ñîöèàëèñò ºì÷èéã öîãöëîí

1
̺í òýíä. òàë-29.
2
Ìîíãîë óëñ XXI çóóíä: Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî, ÓÁ.,1997, òàë-17.
3
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994, òàë-21.

302
á¿ðä¿¿ëýã÷ ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí àðèóí öàãààí õºäºëìºð ìºí” õýìýýñýí ¿ã
ñîöèàëèçìûí ¿åèéí õ¿íèé ¿íýëýìæèéí ãîë íóðóóã òîäîðõîéëæ áàéñàí þì.
Óëñ òºðèéí õóâüä ºã¿¿ëýí áóé ¿åèéí íèéãìèéí ¿íýëýìæèéí àãóóëãà
íü õóóëèéí áóñ íàì, òºðèéí òîãòîîë øèéäâýðèéã äýýäëýí, ò¿¿íä
çàõèðàãäàõ, íýã íàìûí ººðººð õýëáýë ÌÀÕÍ-ûí ¿çýë ñóðòëûã ¿íýíèé äýýä
áîëãîí, íàì òºâò óëñ òºðèéí ñèñòåìä ø¿òýí àìüäðàõ áàéäàë á¿õèé
òîãòîëöîî áàéñàí þì.
ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿í áàéõ íü íýã ¸ñîíäîî ìýðãýæèë áîëîâñðîëîî
äýýøë¿¿ëýõ, àëáàí òóøààë àõèõ, ãàâüÿà øàãíàë õ¿ðòýõ ãîë õºø¿¿ðýã
õýìýýí ¿çýõ ¿çýë äýëãýð÷, èéì áàéäëààð ÷ àñóóäàëä õàíäàæ áàéëàà.
Òóõàéëáàë 1985 îíû áàéäëààð õºäºëìºðèéí áààòàð öîë õ¿ðòýãñäèéí 90
ãàðóé õóâü íü ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿ä áàéñàí íýãýí áàðèìòûã ýíä ºã¿¿ëæ áîëîõ
þì.
Íèéãìèéí ñîöèàëü õ¿ðýýíèé ¿íýëýìæ íü íèéãìèéí ç¿é ¸ñíû
ÿëãàðëûã ¿ë õ¿ëýýí çºâøººð÷, õàòóó øàòàëñàí çîõèîìîë á¿òöèéí
õàìààðëûã ø¿òýæ, àæèë÷èí, ìàë÷èí, àðä, ÿäóó ãàðàë, íèéãìèéí áàéäëûã
ýðõýìëýõ, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñíû áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë, òýæýýëãýõ,
áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýý ¿ëýìæ äýëãýðñýí çýðãýýð èëýð÷ áàéëàà.
Ǻâõºí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ¿çëèéã ýðõýìëýí äýýäýëæ, ¿ã õýëýõ
õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëººã ¸ñ òºäèé òóíõàãëàí, ¿çýë ñóðòëûí ìîíèçìûí
õ¿ðýýãýýð õÿçãààðëàñàí, ñýòãýëãýýíèé ÿâöóó äîãìàòèçì çýðãýýð îþóí
ñàíààíû õ¿ðýýí äýõ íèéãìèéí ¿íýëýìæèéí àãóóëãà èëýð÷ áàéâ.
Òýð÷ëýí ñîöèàëèñò áèå õ¿íèé ¿íýëýìæèéí àãóóëãà íü ÇÕÓ áîëîí àõ
ä¿¿ ñîöèàëèñò îðíóóäûí íàéðàìäàë õàìòûí àæèëëàãààíä ÷èí ¿íýí÷,
ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëü÷ áàéõàä ÷èãëýãäýæ áàéñàí þì.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéí õýì õýìæýýíèé ¿íäñýí øèíæ¿¿äèé㠺㿿ëýí
áóé ¿åä ýðõ áàðèã÷ íàìûí áàðèìò áè÷ã¿¿äýä òîäîðõîéëîí çààæ áàéâ.
Ýäãýýðèéí äîòîð ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàìì, óäàà äàðààãèéí èõ õóðëóóäûí
øèéäâýð îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäýã. 1976 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Õ¯II èõ
õóðàë ñîöèàëèñò íèéãìèéã öààøèä õºãæ¿¿ëýõ íýã ãîë òóëãóóð àñóóäàë áîë
ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñûã òóéëûí ºðãºí õ¿ðýýíä õýâø¿¿ëýí òîãòîîõ ÿâäàë
õýìýýí ¿çýæ, ò¿¿íèé ãîë øèíæ¿¿äèéã òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ ¿çýë
áàðèìòëàë íü ñîöèàëèñò áèå õ¿íèé íèéãýìøèõ ¿éë ÿâöûí õýì õýìæýý
áîëîí ìºðäºãäºæ áàéñàí þì.
Ñîöèàëèñò íèéãìèéí õýì õýìæýýã ñàõèóëàõ, õàìãààëàõ ¿¿ðýã á¿õèé
íèéãìèéí äýìæëýã, äóðã¿éöýë íü àëáàí áà àëáàí ¸ñíû áóñ ãýñýí
õýëáýð¿¿äýýð òóñ á¿ðäýý èëýð÷ áàéëàà.
Òóõàéí ¿åä òàâèãäàæ áàéñàí íèéãìèéí õýì õýìæýýã ¿ëãýð æèøýý÷ýýð
áèåë¿¿ëñýí áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñò çîðèóëæ áóé àëáàí ¸ñíû òàëàðõàë íü
çàñàã òºðººñ óëñûí àëäàð öîë, îäîí ìåäàëèàð øàãíàõ, íàìûí áîëîí îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãûí øàãíàë óðàìøóóëàë çýðãýýð èëýðõèéëýãääýã ¸ñ
òîãòñîí áàéëàà.
Íèéãìèéí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä àâ÷ áóé àðãà õýìæýýã
èëýðõèéëñýí íèéãìèéí àëáàí ¸ñíû äóðã¿éöëèéã õóóëü õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãûí áîëîí íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà ººðèéí ä¿ðýì æóðìûí
äàãóó àâ÷ áàéãàà àðãà õýìæýýí¿¿ä ãýñýí ìåõàíèçìààð äàìæèí õýðýãæèæ
áàéâ.
Õ¿íèé íèéãýìøëèéí àíõäàã÷ ýõ ñóðâàëæ áîëñîí ãýð á¿ëèéã
áýõæ¿¿ëýõ òàëààð íàì, òºðººñ èõýýõýí àíõààð÷, èðãýäèéíõýý ãýðëýëòèéã
àëáàí ¸ñíû áîëãîí õóóëü÷èëæ, ò¿¿íèéã òóñãàé áàéãóóëëàãà áîëîõ Èðãýäèéí

303
á¿ðòãýë ìýäýýëëèéí ãàçàð õàðèóöàí çîõèöóóëæ èðëýý. Òýð÷ëýí ãýð á¿ë
áîëîõ ¿éë àæèëëàãààã ¸ñ òºðòýé ¸ñ÷ëîõ ¿éëèéã òºðººñ äýìæèæ, 1960-ààä
îíä ãýðëýõ ¸ñëîëûí îðäîíã Óëààíáààòàð õîòíîî áàéãóóëñàí àæ. Ìàíàé
óëñûí ºðõ ãýðèéí îíöëîã íü ºíºð á¿ëèéí ýçëýõ õóâèéí æèí õàðüöàíãóé èõ,
ãýðëýëò ºíäºð, öóöëàëò áàãà, õàðüöàíãóé ýðò ãýðëýäýã, àéë ºðõèéí èõýíõ
õýñýã íü õîòîä àìüäàðäàã çýðãýýð èëýð÷ áàéëàà.
Ìàíàé îðíû õóâüä äóíäæààð 1989 îíû áàéäëààð ýðýãòýé÷¿¿ä 24.23
íàñàíäàà, ýìýãòýé÷¿¿ä 19.65 íàñàíäàà ãýðëýäýã áàéñàí1 áºãººä õºäººä
ãýðëýõ íàñíû äóíäàæ õàðüöàíãóé çàëóó áàéñàí þì.
1970 îíä ãýðëýëòèéí èòãýëö¿¿ð 6.2 áàéñàí áîë 1989 îíä 14.8
áîëæýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä òºðèéí ýðõèéã áàðüæ áàéñàí ÌÀÕÍ “Õ¿ì¿¿ñèéí
õºäºëìºð àõóéí íºõöºë, îþóí ñàíààíû õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí
íèéãìèéí íýã ÷ àñóóäàë íàì, çàñãèéí àíõààðëûí ãàäíà ¿ëäýõ ¸ñã¿é”2 ãýñýí
÷èã øóãàìûã áàðèìòëàí íèéãìèéí áîäëîãîî õýðýãæ¿¿ëæ áàãàã¿é ¿ð ä¿íä
õ¿ð÷ áàéñàí àâ÷ áàñõ¿¿ äóòàãäàë äîãîëäëîîñ àíãèä áàéñàíã¿é.

§ 3. Óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ò¿¿õèéí

çàíãèëàà àñóóäëóóä

Íèéãìèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû ºðíºë, õºãæèë.

1960-ààä îíû äóíä ¿åä Ìîíãîëä òºðèéí çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé
àðãà õýðýãñëýýðýý àâòîðèòàð äýãëýì òîãòñîí áèëýý. Ò¿¿í÷ëýí ýë äýãëýìä
òîõèðñîí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òºëºâøñºí áàéíà. Ýíý íü íèéãýìä
ã¿éöýòãýõ ººðèéí ãýñýí ¿¿ðýã, á¿ðäýë õýñã¿¿ä ñîöèàëèñò òºð, ÌÀÕÍ, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä, óëñ òºðèéí õàðèëöàà õýì õýìæýý /ýðõ ç¿é, óëñ òºð,
¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý, óëñ òºðèéí ñî¸ë ã .ì/ çýðãèéã àãóóëæ, òýäãýýðýýð
òîäîðõîéëîãäîõ áîëñîí áàéíà. Òîäðóóëæ õýëáýë, Ìîíãîëûí íèéãìèéí
òóõàéí öàãèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîî íü çàñãèéí ýðõ ìýäëýý àøèãëàí,
íèéãìèéí äîòî𠺺ðèéí á¿ðýëä¿¿ëñýí ¿íýò ç¿éëèéã áàéðøóóëàõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çàìààð áýõæèí òºëºâøèæ áàéëàà.
Ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû öºì íü ÌÀÕÍ áîëæ
áàéâ. Ýíýõ¿¿ òîãòîëöîî íü ìàðêñèñò-ëåíèíèñò íîìëîëîîñ óëáààòàé.
Ìàðêñèçìûã ¿íäýñëýã÷äèéí îíîë, íîìëîëîîð áîë ñîöèàëèçìààñ êîììóíèçì
õ¿ðòýëõ öàã õóãàöààíû ýë õýð÷èìä àæèë÷èí àíãèéí ìàíëàé áîëñîí
êîììóíèñò íàì íèéãìèéã á¿õýëä íü óäèðäàí æîëîîäîõ ¸ñòîé áºãººä ýíýõ¿¿
¿éë ÿâöàä òºð íü çºâõºí õýðýãñýë áîëîí àøèãëàãäàíà. 1960-ààä îíîîñ
ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí õàðèëöàà íü ýë íîìëîëîîð ºðíºí õýðýãæèõ
áîëñîí þì.
ÌÀÕÍ ìîíãîëûí íèéãìèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû öºì áîëæ áàòòàé
òºëºâøñºí áîëîí ¿çýë ñàíàà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òýö, àðãà áàðèëààðàà
êîììóíèñò áàéð ñóóðèíàà ýðãýëòã¿é øèëæñýí ¿éë ÿâö 1960-ààä îíä íýãýí
öàã õóãàöààíä äàâõöñàí õýìýýí õýëæ áîëíî. ÌÀÕÍ êîììóíèñò íàìûí áàéð
ñóóðèíàà øèëæñýí íü ÇÕÓÊÍ-ààñ òóñ íàìûã êîììóíèñò÷èëàõ òàëààð
ÿâóóëñàí áîäëîãîòîé ç¿é ¸ñîîð õîëáîîòîé þì. Ǻâëºëòèéí òàë òóñ íàìûã
“êîììóíèñò íàì áîëãîí õóâèðãàõ” óëñ òºð, ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëèéã ìîíãîëûí
íèéãìèéí óóð àìüñãàëä ààæèì ààæìààð îðóóëæ ºãñºí áàéíà. ÌÀÕÍ-ûí XIY
èõ õóðàëä /1961/ îðîëöñîí ÇÕÓÊÍ-ûí òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Ì.Ñóñëîâ
1
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àì, ÓÁ., 1994, òàë-181.
2
Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí XIX èõ õóðàë, ÓÁ., 1986, òàë-50.

304
ÌÀÕÍ-ûí ãèø¿¿äèéã àíõ óäàà “êîììóíèñòóóä” ãýæ íýðëýñýí áàéíà. Õàðèí
1965 îíû IY ñàðä ÇÕÓ-ä ÁÍÌÀÓ-ûí íàì, çàñãèéí òºëººëºã÷èä àéë÷ëàõ ¿åýð
áàðüñàí çîîã äýýð Ë.Áðåæíåâ Þ.Öýäýíáàëûã îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺íèé íýðò ç¿òãýëòýí õýìýýí ºðãºìæèëñºí àæ.
1966 îíä ÌÀÕÍ-ûí XY èõ õóðëààð áàòàëñàí Íàìûí IY ïðîãðàììûí
òºñëèéã íàìûí ãèø¿¿äýýð õýëýëö¿¿ëýõ ¿åýð òóñ íàìûã “êîììóíèñò íàì” ãýæ
íýðëýõ ñàíàë ãàðñàí áîëîâ÷, èõ õóðàë õ¿ëýýæ àâààã¿é áèëýý. Ãýõäýý íàìûí
áàðèìò áè÷èãò ººðñäèé㺺 “ìîíãîëûí êîììóíèñòóóä” ãýæ íýðëýñýí áàéíà.
ÌÀÕÍ îíîë-¿éë àæèëëàãààíûõàà ãîë õºòºëáºðèéã ìàðêñèçì-
ëåíèíèçì õýìýýí íóòòàé çàðëàí òóíõàãëàæ, ò¿¿íèéã íèéãìèéí îþóí
ñàíààíû öîðûí ãàíö ¿íäýñ õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Ѻõººí ãàðòààæ ¿çâýýñ,
ìàðêñèçì-ëåíèíèçì õýìýýõ òîìú¸îëëûã Ê.Ìàðêñ, Â.È. Ëåíèí íà𠺺ðñ人
ãàðãààã¿é, õàðèí È.Â. Ñòàëèí ¿¿òãýñýí áºãººä ýíý íü ¿íýí ÷àíàðòàà
ñòàëèíèçìûí ¿çýë ñàíààíû õàëõàâ÷ëàãäñàí òîìú¸îëîë áîëæ, íèéò
ñîöèàëèñò îðíóóäàä ¿éë÷èëæ áàéñàí þì. Èéìýýñ ñòàëèíèçìààñ ÿëèã¿é
ººðººð ñýòãýõ ãýñýí õýíáóãàé ÷ õàðø, òýðñë¿¿ ¿çýëòýí íýð ç¿¿æ, “¿éë òàì”–
àà ýäýëæ áàéñàí áèëýý.
Àâòîðèòàð äýãëýìèéí ¿åä ÌÀÕÍ íèéãìèéí õàìãèéí õàòóó çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé õ¿÷ áîëîí òºëºâøñºí áàéíà. 1966-1990 îíä íàìûí 5
óäààãèéí èõ õóðàë áîëæ, òóñ õóðàë á¿ð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû òàéëàí èëòãýë,
ýýëæèò òàâàí æèëèéí òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí ÷èãëýë, óäèðäàõ áàéãóóëëàãûã
ñîíãîõ ãóðâàí ¿íäñýí àñóóäëûã õýëýëöýæ áàéâ. Íàìûí èõ õóðàë íü óëñ
îðíû àìüäðàëûí òóëãàìäñàí çîðèëòûã òîäîðõîéëæ, óã àñóóäàëä îëîí
ò¿ìíèé õ¿÷ àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëæ áàéñàí áèëýý.
Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë òàéëàíãèéí õóãàöààíä 8-11 óäàà
áîëæ, èõ õóðëûí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõýä ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëýõ óëñ òºð, íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë àñóóäëûã õýëýëöýæ, øèéäâýð ãàðãàäàã áàéâ. Íàìûí
èõ, Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýã÷ ¿íäñýí íýãæ íü
íàìûí àíõàí øàòíû áàéãóóëëàãóóä áîëæ áàéæýý. 1990 îí ãýõýä íàìûí
àíõàí øàòíû 3125 áàéãóóëëàãà ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéñàí áºãººä íàìûí
íèéò ãèø¿¿äèéí òîî 94 ìÿíãà ãàðóéä õ¿ð÷ýý.
Íàìûí àíõàí øàòíû áàéãóóëëàãûí óëñûí áîëîí á¿ñèéí çºâëºãººí
õèéæ, íàìûí áàéãóóëëàãûí äàé÷èí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ íýðèéí äîð çàñàã
çàõèðãàà, àæ àõóéí àæèëä øóóä õóòãàëäàí îðîëöîõ áîëæýý.
Íàìûí ýãíýýíä àæèë÷èí ãèø¿¿äèéí òîî áàéíãà íýìýãäýæ áàéñàí íü
¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóä îëíîîð áàéãóóëàãäàæ, àæèë÷èí àíãèéí íàì
áîëãîõ ãýæ çîõèîìëîîð îðîëäîæ, ñýõýýòýí çýðýã íèéãìèéí äàâõðààíû
òºëººëºã÷äèéã íàìä ýëñ¿¿ëýõýä õÿçãààðëàë òîãòîîæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé
áàéëàà.
Íàìûí áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãî íü ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èí
áýëòãýõ, ìýäëýã, ìýðãýøëèéã íü äýýøë¿¿ëýõ, äàâòàí ñóðãàõàä ÷èãëýæ áàéâ.
Íàìûí Òºâ Õîðîî ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷èíòýé àæèëëàõ (1968, 1975),
óäèðäàõ àæèëòíû ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ (1977 îí), íàìûí äýýä ñóðãóóëèàð
íàì, óëñûí óäèðäàõ àæèëòàí áýëòãýõ àæëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ (1979 îí)
çýðýã àñóóäëààð óäàà äàðààëàí òîãòîîë ãàðãàæ, àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëñýí
áàéíà. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ÿâöàä îðîñ õýëèéã áîëîâñîí õ¿÷íèéã øèëæ
ñîíãîõ íýã ãîë øàëãóóð áîëãîñíîîð îíîë-ïðàêòèêèéí ìýäëýã íèìãýí, çîõèîí
áàéãóóëàõ àâüÿàñ ÷àäâàð ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ óäèðäàõ àæèëä äýâøèõ áîëñîí íü
óäèðäëàãûí ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã ñóëðóóëàõàä õ¿ðãýâ.

305
 1983-1984 îíä íàìûí äýýä óäèðäëàãàä ÷ õýä õýäýí ýýäðýý
áóäëèàíòàé ¿éë ÿâäàë áîëîâ. 1984 îíû I ñàðä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ
òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿í, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð
àæèëëàæ áàéãààä ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàð÷ õýäõýí ñàð áîëæ áàéñàí
Ñ.Æàëàí-Ààæàâûã Ö.Ëîîõóóç, Á.Íÿìáóó, Á.Ñóðìààæàâ íàðûí “íàìûí ýñðýã”
á¿ëýã ãýã÷èä (1964 îí) èäýâõòýé îðîëöñîí ãýæ Íàìûí Òºâ Õîðîîíû
äýðãýäýõ Íàìûí õÿíàí øàëãàõ õîðîîíû õóðëààð õýëýëöýýä “Ñ.Æàëàí-
Ààæàâûí íàìûí ýñðýã ÿâóóëãûí òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæ, ò¿¿íèéã íóòàã çààí
ñóóëãàñàí áàéíà. Ýíý íü Ñ.Æàëàí-Ààæàâ “íàìûí ýñðýã á¿ëýã” ãýã÷èä
îðîëöñîíäîî áèø, õàðèí íàìûí äýýä óäèðäëàãûí äóðààð àâèðëàõ, íàìûí
¸ñ ç¿éã óìàðòàõ, òºðèéí õóóëü, ä¿ðìèéã íîöòîé çºð÷èõ ÿâäëûã òàñëàí
çîãñîîõ ÷èãëýë, õàíäëàãà á¿õèé ñàíàà ãàðãàæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì.
1984 îíû YIII ñàðûí 23-íä áîëñîí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû YIII á¿ãä
õóðàë áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààñ áîëæ, àæèëëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí
Þ.Öýäýíáàëûã ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí
¿¿ðýãò àæèë, Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿íýýñ ÷ºëººëæýý. Ò¿¿íä àñàð èõ
ýðõ ìýäýë òºâëºð÷, îëîí ò¿ìíèé äîòîð “äàðàíãóéëàõ” íýð õ¿íä îëñîí
ó÷ðààñ íàì, òºðèéí äýýä àëáàíààñ ÷ºëººëºõ人 òóí áîëãîîìæ, ñýðýìæòýé
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, çºâëºëòèéí òàëûí äýìæëýã àâ÷ áàéæ õýðýãæ¿¿ëñýí
áàéíà.
Íàìûí àìüäðàëûí õýì õýìæýý àëäàãäàæ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí äîòîîä õýðýãò øóóä îðîëöîõ, ýðõ õýìæýýã íü îðëîí ýäëýõ,
õóóëü, àëèâàà õÿíàëòûí ãàäíà ¿ëäýõ áîëñíîîð óëñ òºðèéí øèíæýý àëäàæ,
äîòîîääîî õ¿íä ñóðòàëä ñóóðèëñàí í¿ñýð á¿òöèéã áèé áîëãîõ çàìä îðñîí
áàéíà. 1980-ààä îíû äóíäààñ ÌÀÕÍ-ûí äîòîð íèéãýì áîëîí íàìä ¿¿ññýí
íºõöºë áàéäëûã ìýäýð÷, ººðèéã íü ÷, íèéãìèéã íü ÷ øèíý÷ëýõ, ººð÷ëºí
áàéãóóëàõ õ¿÷ ààæèì áîëîâ÷ õóðèìòëàãäàæ, íàì á¿õýëäýý õºäºë㺺íä îðæ
ýõýëæýý. Íàìûí òºâ õýâëýë “¯íýí” ñîíèí øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòèéí ñàëõèéã
õàãàëàõàä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Y á¿ãä
õóðàë (1988) óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýõ çàðèì ñàíàà äýâø¿¿ëñýí
áîëîâ÷, ò¿¿íèéã øóóðõàé õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð óäààøðàëòàé õàíäñàí áèëýý.
Àâòîðèòàð äýãëýìèéí ¿åä òºð, ò¿¿íèé ìåõàíèçì íü íèéãìèéí óëñ
òºðèéí òîãòîëöîîíû öºì áîëîõ æàì ¸ñ íýãýíò àëäàãäàæ, õàðèí ÌÀÕÍ-ûí
áîëîâñðóóëñàí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ ãîë õýðýãñýë, íýã
¸ñíû “çýâñýã” áîëîí õóâèðñàí áàéíà.
1966-1990 îíû õîîðîíä ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëü 7
óäàà ÿâàãäæýý. Ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûí òóõàé èõ ÿðüæ áàéñàí áîëîâ÷,
äåïóòàòààð íýð äýâø¿¿ëýõäýý òóõàéí òîéðãèéí ñîíãîã÷äûí ñàíàëûã ¿ë
õàðãàëçàí, äýýðýýñ íýð òóëãàæ ºãºõ, ÿàì, ãàçðûí ñàéä, äàðãà íàðûã àëáà
þì øèã çààâàë äåïóòàòààð äýâø¿¿ëýõ, íýð äýâøèã÷òýé õèéõ óóëçàëòûã
íàìûí áàéãóóëëàãààñ óðüä÷èëàí äýãëýæ, õýëáýð òºäèé áîëãîæ áàéñàí
çýðãýýñ “òîìèëîëò”-ûí áîëîí “àëáàí òóøààëûí” äåïóòàò á¿õ øàòíû õóðàëä
èëò çîíõèëæ, ¸ñ òºäèé àðä÷èëàë ãàçàð àâ÷ áàéñàí þì. Îëîí óäààãèéí
ñîíãóóëèéí ä¿íãýýñ ¿çýõýä, ñîíãîã÷äûí 99,90 õóâèàñ ñîíãóóëüä îðîëöîæ,
99,98 õóâèàñ äýýø íü íýð äýâøèã÷äèéí òºëºº ñàíàëàà ºãäºã áàéæýý.
Äóðäàí áóé õóãàöààíä ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàí 30 ãàðóé óäàà
÷óóëñàí áàéíà. Ýäãýýð ÷óóëãàíààð Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí
øèéäâýð, òóñãàé óäèðäàìæààð ÷èãëýë ºãñºí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäàë,
óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òàâàí æèëèéí áîëîí íýã æèëèéí
òºëºâëºãºº, æèë á¿ðèéí óëñûí òºñºâ áàòëàõ, çàðèì õóóëü áàòëàõ ººðèéí

306
îíöãîé ýðõèéí àñóóäàë õýëýëöýæ øèéäâýð ãàðãàæ áàéâ. ÀÈÕ-ûí ÷óóëãàíû
÷ºëºº öàãò ò¿¿íèé ñîíãîñîí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä òºðèéí ýðõ
áàðèõ áàéíãûí äýýä áàéãóóëëàãûí á¿ðýí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ, çàðèì ¿åä
õóóëü áîëîí õóóëü÷èëñàí àêòóóä áàòëàí ýðõýý õýòð¿¿ëæ áàéñàí íü
÷óõàìäàà õóóëü òîãòîîõ àæëûã õýëáýðäýõýä õ¿ðãýí, ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí
õóóëèéã çºð÷èæ áàéñàí õýðýã áàéëàà.
Òîäðóóëæ õýëáýë, ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ íü á¿õ øàòíû ÀÄÕ-ûí ñèñòåìèéã
òîëãîéëæ, óëñ îðíûã òºðèéí ç¿ãýýñ óäèðäàõ á¿ðýí ýðõèéã ÌÀÕÍ-ûí
óäèðäëàãàí äîð õýðýãæ¿¿ëæ, òºðèéí áóñàä äýýä, òºâ áàéãóóëëàãûã øóóä
áàéãóóëàí, ¿éë àæèëëàãààã íü õÿíàí óäèðäàæ, ¯íäñýí õóóëü, áóñàä
õóóëèóäûã áàòëàõ ýðõ ýäýëæ áàéâ.
ÀÈÕ-ä Ìàíäàòûí êîìèññîîñ ãàäíà òºëºâëºãºº òºñâèéí, õóóëèéí
òºñºë áîëîâñðóóëàõ áà ¿íäýñíèé àñóóäëûí, õºäºº àæ àõóéí, àæ
¿éëäâýðèéí, ñî¸ë, ãýãýýðýë, ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõûí áîëîí çàëóó÷óóäûí
àñóóäàë ýðõëýõ çýðýã 10 ãàðóé áàéíãûí êîìèññ àæèëëàæ áàéñàí þì.
ÁÍÌÀÓ-ûí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî íü äýýä, òºâ,
îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà ãýñýí ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðäýæ áàéâ. Òóñ óëñûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºë íü òºðèéí ã¿éöýòãýí çàõèðàõ äýýä áàéãóóëëàãà, òºðèéí
ÿàìä, ñàëáàð õîîðîíäûí óäèðäëàãûã õýðýãæ¿¿ëýã÷ óëñûí õîðîîä áîëîí
òóñãàé ãàçàð íü òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áîëæ áàéñàí þì.
Àéìàã, õîò, ñóì, õîðîî, ðàéîí, îðîí íóòãèéí õîòûí ÀÄÕ íü îðîí
íóòãèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãà áîëæ áàéâ. Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí
ºñºëò, õºãæëèéã õàðãàëçàí, 1965 îíä õîðîîäûã òàòàí áóóëãàæ,
ðàéîí÷èëñíîîð íèéñëýë õîòîä Ñ¿õáààòàð, Íàéðàìäàë, Îêòÿáðü, Àæèë÷íû
ãýñýí äºðâºí ðàéîí áèé áîëñîí íü ýíý ¿åèéí òºðèéí îðîí íóòãèéí
áàéãóóëëàãûí á¿òöýä ãàðñàí øèíý ººð÷ëºëò þì. Ò¿¿í÷ëýí õîò íü
õàðüÿàëàëûí õóâüä óëñûí, îðîí íóòãèéí ãýñýí õî¸ð çýðýãëýëòýéãýýð îðøèí
òîãòíîõ áîëîâ.
Ýíý ¿åä Óëààíáààòàð õîòûí ðàéîíû ø¿¿õ, àðäûí àðìèéí ø¿¿õ,
õÿçãààðûí áà äîòîîäûí öýðãèéí òóñãàé ø¿¿õ, òºìºð çàìûí ø¿¿õ
áàéãóóëñàí çýðýã íü ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä ãàðñàí ãîë ººð÷ëºëò áàéâ.
1966-1990 îíû ¿åèéí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîîíû îíöëîã áîë òóñ óëñàä
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä “öýâýð ñîöèàëèñò
àãóóëãà”-òàé õóóëèóä áàòëàí ãàðãàæ áàéñàíä îðøèíî. Ýíý ¿åä ÁÍÌÀÓ-ûí
“Èðãýíèé áàéöààí øèéòãýõ õóóëü”(1967), “Ãàçàð ýäýëáýðèéí òóõàé
õóóëü”(1971), “Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü”(1971), “Àí àãíóóðûí òóõàé
õóóëü”(1971), “Õºäºëìºðèéí õóóëü”, “Ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí òóõàé õóóëü”
(1976), “Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü” (1977), “Îðîí íóòãèéí õóðëûí
òóõàé õóóëü” (1978), “Äåïóòàòûí òóõàé õóóëü”(1978) çýðãèéã áàòàëæ, çàðèì
õóóëèóäàä ººð÷ëºëò îðóóëæýý. Õýä¿é òèéì áîëîâ÷, ýäãýýð õóóëèóä íü
òóõàéí öàãèéí ñîöèàëèñò íèéãìèéí îëîí òàëò õàðèëöààíû õýì õýìæýýã
çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéëàà.
Óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû íýã ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã-îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóä ýðõ áàðèã÷ íàìûí óäèðäëàãûí äîð ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ
¿éëñýä õóâü íýìýð îðóóëàõ ÷èãëýëýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéâ.
Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýë íü ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàõ, íèéãýì-
ñî¸ë, àæ àõóé-óëñ òºðèéí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä õºäºëìºð÷äèéí õàìò
îëíûã èäýâõæ¿¿ëýõýä ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Ýíý ¿åä ̯Ý-ä
õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõ îëãîæýý. Òóñ óëñûí õºäºëìºðèéí ãýðýý, íèéãìèéí
äààòãàëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ¯Ý-èéí îðîëöîîã õóóëü÷ëàí òîãòîîñîí

307
íü ¯Ý-¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààíû æàì ¸ñíû ÷èã áàðèìæààã àëäàãäóóëæ, îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðãèéã òºðæñºí àãóóëãàòàé áîëãîñîí þì.
Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò Çàëóó÷óóäûí Ýâëýë íü ìàë àæ àõóéí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð õóäàã ãàðãàõ, ìàëûí õàøàà,
ñàðàâ÷ áàðèõ, àòàð ãàçàð ýçýìøèõ, øèíý õîò, àæ ¿éëäâýð áàðüæ áàéãóóëàõ
çýðýãò ýâëýëèéí èëãýýëò áîëîí ãàâøãàé õºäºëìºðèéí îòðÿä õýëáýðýýð
çàëóó÷óóäûí õ¿÷èéã òºâëºð¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõàä ãîë ¿éë àæèëëàãààãàà
÷èãë¿¿ëæ áàéâ. ̺í çàëóó÷óóäûí äóíä çîõèîõ óëñ òºð, ñî¸ë, õ¿ì¿¿æëèéí
àæëûã óëñûí ºìíº õàðèóöàí íýëýýä ç¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëæ
áàéëàà. ̺í ÌÕÇÝ õóóëü ñàíàà÷ëàõ ýðõòýé áàéâ. Èéìýýñ ÷ ÌÕÇÝ-èéã
ÌÀÕÍ-ûí äàé÷èí òóñëàã÷, áýëòãýë õ¿÷èí õýìýýí íýðèéäýæ áàéñàí áèëýý.
Ãýâ÷ ýâëýëèéí á¿õ øàòíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä õýëáýðäýõ,
çàãâàðäàõ, ëîîçîãíîõ, ñ¿ðæèãíýõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ áàéñàí áèëýý.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä ýìýãòýé÷¿¿ä, ýõ íÿëõñûí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ, òýäíèé àõóé, ñî¸ëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ, èðãýíèéõýý
ýðõ, ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõýä íü á¿õ òàëààð òóñëàõàä àíõààð÷ áàéâ. Òýð ¿åèéí
Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäëûí íèéãýìëýã çýðýã íèéãýìëýã¿¿ä, ýíõ
òàéâàí, ýâ ñàíààíû íýãäëèéí áàéãóóëëàãóóä, Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä
ç¿òãýëòíèé õîðîî, Óëñûã áàòëàí õàìãààëàõàä òóñëàõ íèéãýìëýã, Ýðäýì
äýëãýð¿¿ëýõ íèéãýìëýã, Óëààí çàãàëìàéí ÿéöýòãýõ õîðîî çýðýã îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä ýðõ áàðèã÷ íàìûí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä õºäºëìºð÷äèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõðààã òóñ òóñûí øóãàìààð
îðîëöóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéñàí þì.
Íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãûí äîòîîä àðä÷èëëûã çºð÷èí, äîòîîä õýðýãò
õóòãàëäàí îðîëöîõ, óäèðäëàãûã íü ñîíãîí òîìèëîõ, áîëîâñîí õ¿÷íèéã
áàéðøóóëàõ àæëûã íàìûí áàéãóóëëàãóóä øóóä ãàðäàí õèéæ áàéñàí çýðýã
íü òýäãýýð áàéãóóëëàãóóä æàì ¸ñíû ãîëüäðîëîîðîî õºãæèõºä íîöòîé ñààä
ó÷ðóóëæ áàéæýý.
Îíîë-ñýòãýëãýýíèé ãàæóóäàë, íèéãìèéã ¿çýë ñóðòàëæóóëàõ ¿éë
ÿâö Äóðäàí áóé ¿åèéí ìîíãîëûí íèéãìèéí óõààíû ñýòãýëãýý íü ÁÍÌÀÓ-ûí
êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí ò¿¿õýí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ, òóñ óëñûí
ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿å øàò, õýòèéí òºëâèéã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò àðãà
ç¿éí ¿¿äíýýñ “îíîëûí õóâüä õýëáýðæ¿¿ëýí” òîäîðõîéëîõîä ÷èãëýæ áàéâ.
×èíãýõäýý ñîöèàëèçìûí òóõàé îíîëûí ñòàëèí÷ëàãäñàí õóâèëáàðò èë¿¿
àâòàãäàæ, àñóóäàëä àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ ÿâäëûã óðüäàë
áîëãîæ áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ ÌÀÕÍ-ûí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò øèíæ ÷àíàð,
ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ çàìûí ò¿¿õýí òóðøëàãûã íýãòãýí ä¿ãíýõ
÷èãëýëýýð Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí çîõèîã÷äûí õàìòûí á¿òýýë, ìºí ýðäýìòýä,
ñóäëàà÷äûí îëîí àðâàí íýãýí ñýäýâò çîõèîë, ºã¿¿ëë¿¿ä íèéòëýãäýæ
áàéñíûã ýë áîòèéí óäèðòãàëä ºã¿¿ëñýí áîëîé. Ýíý á¿õíèé îíîëûí ¿íäýñ íü
õîöðîãäñîí îðíóóä êàïèòàëèçìûã àëãàñàæ áîëîõ òóõàé ¿çýë ñàíàà áîëæ
áàéâ.
Óëìààð Þ.Öýäýíáàëûã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîë÷ õýìýýí ºðãºìæèëæ,
ò¿¿íèé “Ôåîäàëèçìààñ-ñîöèàëèçìä” (1961), “Õóâüñãàëò íàì áà íèéãìèéí
ººð÷ëºí áàéãóóëàëò” (1966), “Èõ Îêòÿáðü áà Äîðíî äàõèíû àðä ò¿ìýí”
(1967), “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé øàëãàðñàí ìàíëàé”(1971), “Íàðèéí
ýýäðýýòýé çîðèëò, òýìöëèéí òóðøëàãà”(1981) çýðý㠺㿿ëýëä äýâø¿¿ëñýí
îíîëûí àñóóäëóóä ãýã÷èéã ñóðãàëò, ñóäàëãààíä äýâýðãýæ áàéâ. Ýäãýýð
ºã¿¿ëë¿¿äýä Îðîñûí àæèë÷èí àíãè, Ìîíãîëûí ìàë÷äûí õîîðîíä
áàéãóóëñàí àíãèéí ºâºðìºö õîëáîî, 1921 îíû õóâüñãàëûí øèíæ ÷àíàð,

308
õºäºëãºã÷ õ¿÷, 1940-ººä îí ãýõýä àðä÷èëñàí õóâüñãàë ñîöèàëèñò õóâüñãàëä
øèëæñýí, Ìîíãîëûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæëèéí çàìûí îëîí óëñûí à÷
õîëáîãäîë, ÌÀÕÍ ¿¿ññýí öàãààñàà ýõëýí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò øèíæòýé
áàéñàí, Ìîíãîëûí ìàë÷èä øèíæëýõ óõààíû ñîöèàëèçìûí îíîëûã õ¿ëýýí
àâñàí îíöëîã, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿å øàò õýòèéí òºëºâ çýðýã
àñóóäëààð îíîëûí øèíæòýé ä¿ãíýëò ºãñºí õýìýýí ¿çäýã áàéâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ íàìûí ïðîãðàììûí çîðèëò,
ò¿¿íèéã îíîëûí õóâüä ¿íäýñëýõ ãýæ îðîëäîõ áîëñîí íü þóíû ºìíº, ÇÕÓ 10-
20 æèëèéí äîòîð ÀÍÓ-ûã ã¿éöýæ ò¿ð¿¿ëæ, óëìààð êîììóíèçìä õ¿ðýõ,
ñîöèàëèñò îðíóóä íýãýí îéðîëöîî õóãàöààíä êîììóíèçìä óðãàí îðîõ òóõàé
Í.Ñ.Õðóùåâèéí òººðºãäºë, ýë ñàíààðõëàà ÇÕÓÊÍ-ûí XXII èõ õóðëààð
(1961) îíîëûí õ¿ðýýíä ¿íäýñëýí äýâø¿¿ëýõèéã îðîëäñîíòîé þóíû ºìíº
õîëáîîòîé áàéñàí þì.
Í.Ñ.Õðóùåâèéí êîììóíèçìä õ¿ðýõ ñóáúåêòèâ ìºðººäëèéí òàð
óäàëã¿é òàíèãäàæ, èõ ã¿ðíèé çàëóóð äýýð ò¿¿íèé îðîíä ñóóñàí Ë.È.Áðåæíåâ
êîììóíèçìààñ õàâüã¿é äàðóóõàí “õºãæèíã¿é ñîöèàëèçì” õýìýýõ òîìú¸îëîë
ãàðãàæ èðæ, Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóä õºãæëèéí ýíý øàòàíä ÿâæ
áàéãààãàà òóíõàãëàõ áîëîâ. Õàðèí ìîíãîë÷óóä áèä "ñîöèàëèçì áàéãóóëæ
äóóñãàõ ¿å"-äýý ÿâæ áàéãààãàà ÌÀÕÍ-ûí óäàà äàðààãèéí èõ õóðëààð
òýìäýãëýæ, "ñîöèàëèñò àæ òºðºõ ¸ñûã õýâø¿¿ëýí òîãòîîõ íü íàìûí
áàéãóóëëàãûí íýí ÷óõàë çîðèëò ìºí"1, “ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðîíòîé
ÁÍÌÀÓ á¿õ òàëààð îéðòîí íÿãòðàõ ÿâäàë ìàíàé îðíû õºãæëèéí áîäèò ç¿é
òîãòîë ìºí”2, “Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæ¿¿ëýëò íü ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-
òåõíèêèéí áààç áàéãóóëàõ áîäèò ç¿é òîãòëûí íýã ìºí”3, “Òóñ óëñûí ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ ÷èã áàðèìæàà”4 çýðýã àñóóäëûã îíîëûí
òàëààð ¿íäýñëýõèéã ýðìýëçýæ áàéëàà.
Îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä òóñ óëñûí ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ¿å
øàò, ò¿¿íèé øàëãóóðûã îíîëûí òàëààð ä¿ãíýõ ãýæ îðîëäîæ, òóñ îðîíä
ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åèéã XXI çóóíû ýõýýð áàðèìæààëæ áàéâ.
Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñàã÷ ýðäýìòýä 1976-1990 îíóóäàä ººðèéí îðíû
áàéãàëü, ýäèéí çàñãèéí íººöèéã ñóäëàõ ¿íäñýí äýýð ÁÍÌÀÓ-ûí ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷íèé 2000 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí åðºíõèé ñõåì (40 áîòü), Øèíæëýõ óõààí
òåõíèêèéí äýâøëèéí 2005 îíû ïðîãðàìì (28 áîòü) áîëîâñðóóëñàí íü äýýð
äóðäñàí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí àãóóëãûã îíîë-ïðàêòèêèéí òàëààð
òîäîðõîéëîõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéâ.
Íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàëûí ¿íäýñ íü öîðûí ãàíö ¿íýí çºâ
ñóðãààë ìàðêñèçì-ëåíèíèçì õýìýýí ñóðòàëäàæ, á¿õíèéã ¿çýë ñóðòàëæóóëæ
áàéñíû óëìààñ ÌÀÕÍ-ûí ¿çýë ñóðòëûã öýâýð àðèóí áàéëãàõ, êîììóíèçìûí
ýñðýã ¿çýë, ¿íäñýðõýõ ÿâäëûí ýñðýã òóóøòàé òýìöýõèéã óõóóëæ, ñýíõð¿¿ëæ
áàéñàí þì. ×èíãýýä óëñ òºðèéí ñîíîð ñýðýìæòýé áàéõûã á¿õ íèéòýýñ
øàõàæ øààðäàæ áàéâ.
Óëñ òºðèéí ñîíîð ñýðýìæ ãýã÷ íü òóõàéí îðøèí òîãòíîæ áàéñàí
íèéãýìäýý çàðèì íýã ýåðýã ¿ð ä¿í ºã÷ áàéñàí áîëîâ÷, ñîöèàëèñò áóñ
åðòºíöèéí îðíóóä, òýäíèé èðãýäèéã á¿õýëä íü äàéñàãíàæ õÿëàéí ¿çýõ,
íèéãìèéí äîòîð áèå áèåäýý ¿ë èòãýõ áàéäàë, õàðäëàãà, ñýðäëýã áèé áîëãîõ,
íýã íü íºãººãººñºº ºº ñýâ ýðæ, íàìûí áîëîí õóóëü õÿíàëò, àþóëààñ

1
ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí.ÓÁ., 1976. òàë-83.
2
̺í òýíä òàë-85.
3
ÌÀÕÍ-ûí XYIII èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1981. òàë-57.
4
ÌÀÕÍ-ûí XIX èõ õóðàë. Äýëãýðýíã¿é òàéëàí. ÓÁ., 1986. òàë-36.

309
õàìãààëàõ áàéãóóëëàãàä ìàòàæ, ¿çýë ñóðòëûí äàðàìòàíä îðóóëàõ, èéì
áàéäëûã ÿìàãò äýýðýýñ ñàéøààí ººãø¿¿ëæ áàéñàí íü íèéãìèéí óóð
àìüñãàëûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Åð íü ýðõ áàðèã÷ íàì
íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàëûã á¿õýëä íü õÿíàí öàãäàæ, ¿çýë ñóðòëûí
õàòóó õÿíàëò òàâüæ áàéñàí þì. ßëàíãóÿà õýâëýë ìýäýýëýë, ñî¸ë, óðëàã,
óòãà çîõèîë, íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû àëèâàà àñóóäàëä àíãè÷, íàì÷ áàéð
ñóóðü áàðèìòëàõûã øààðäàæ, ¿çýë ñóðòàëäàà ¿ë òîõèðñîí ãýñýí á¿õíèéã
çàñàæ çàëðóóëæ, “àëäàà” ãàðãàñàí óðàí á¿òýýë÷, ýðäýìòýí ñóäëàà÷äàä
õàòóó øèéòãýë íîãäóóëæ áàéñàí áèëýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, “Ìîíãîëûí
óð÷óóäûí ýâëýëèéí õîðîîíû àæëûí òóõàé” (1969)òîãòîîë ãàðãàæ,
“…ñ¿¿ëèéí 2-3 æèëä ìàíàé çàðèì çóðàà÷ ¿çýë ñóðòàëã¿é á¿òýýë ãàðãàõ,
õºðºíãºòíèé óðëàãèéí õýëáýðäýõ àðãà áàðèëûã äóóðàéñàí õèéñâýð çóðàã
çóðñàí íü óðàí á¿òýýëèéí çàðèì àæèëòàí õàðø ¿çýë ñóðòëûí íºëººíä ÿìàð
íýã õýìæýýãýýð àâòàãäñàíûã ãýð÷ëýõ áàðèìò ìºí”1 ãýæ òýìäýãëýýä, çóðàà÷
Î.Öýâýãæàâ, Ï.Áàëäàíäîðæ, Ã.Äóíá¿ðýý, Ã.Ñîîñîé íàðûã áóðóóøààæ àðãà
õýìæýý àâñàí áàéíà. ¯íýí õýðýãòýý òýä óðàí á¿òýýëäýý øèíèéã ýðýëõèéëæ,
ìîäåðíèñò ÷èãëýëèéã òóðøèí ¿çýæ áàéñàí þì.
1970 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Îðîñ-
Ìîíãîë òîëèéí õàâñðàëòûí òóõàé” õýëýëöýæ, “ìÿíãàí æèëèéí õàðüöóóëñàí
õóàíëè”-ä Â.È.Ëåíèí, YIII Áîãä Æèáçóíäàìáà íàðûí òºðñíèéã íýã çèíäààíä
äàðààëóóëàí áè÷èõ çýðãýýð àíãè÷ áàéð ñóóðü, óëñ òºðèéí ñîíîð ñýðýìæ
àëäñàí, øàøíû ¿íäñýðõýõ ¿çýë á¿õèé çàðèì áàðèìò ñýëò îðóóëñàí ãýõ
ìýòýýð çýìëýí áóðóóøààæ, õóäàëäàãäñàí öººí òîîíû òîëèéã õóðààí àâ÷,
íîìûí õóäàëäààíä áàéãàà òîëèéí õàâñðàëòûã ñàëãàí àâ÷ óñòãàñàí áàéíà.
Ãýòýë òîëèéí ýë õàâñðàëò íü ñàéõü ýðäýìòíèé íºð èõ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í,
àðä îëîíä ò¿¿õèéí áîëîâñðîë, ìýäëýã îëãîæ, ¿íäýñíèé óõàìñðûã
òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé òóóðâèë áàéñàí áºë㺺.
Ýíý ¿åä “ïðîëåòàðèéí èíòåðíàöèîíàëèçì”, “ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçì” ãýã÷èéí òóãèéí äîð ¿íäýñíèé ãýñýí áîëãîíûã ýëäâýýð
õîðãîì÷èëæ ¿íäñýðõýõ, íóòãàðõàõ áîëîí çºâëºëòèéí ýñðýã ¿çýëòýí áîëãîí
åã¿¿òãýæ áàéñàí þì. 1976 îíä Íàìûí Òºâ Õîðîî “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí”,
“Óëààíáààòàðûí ìýäýý” ñîíèíä íèéòýëñýí, ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëñýí “õàðø
¿çýë á¿õèé íàéðóóëëûí òóõàé õýëýëöýæ, Ã.Æàìúÿí, Ã.Äóãàð, Æ.Äàøäîíäîã,
Ö.Øèéðýâ, ª.Öýäýíäîðæ, Æ.Áàðàìñàé çýðýã 20-èîä ñýòã¿¿ë÷äèéã
Ǻâëºëòèéí ýñðýã ¿çýëòýí áîëãîí àðãà õýìæýý àâñàí áàéíà. Ãýòýë ýíý íü
çºâëºëòèéí ñîãòóó îôèöåðóóäûí õºëºãëºñºí àâòî ìàøèí ìîíãîë àæèë÷äûí
àâòîáóñûã äàéð÷, îëîí õ¿íèé àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëàõàä Ñîäíîìæàìö
õýìýýõ çàëóó áóñäàäàà òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéãààä ººðºº áààòàðëàãààð àìü
íàñàà àëäñàíûã ñýòã¿¿ë÷ Ã.Æàìúÿí ”Àìèàðàà àâàðñàí àìü”, “Äóóñààã¿é
õºðºã”, “Ãàâúÿà” íàéðóóëàë áè÷èæ õýâëýë, ðàäèîãîîð àëäàðøóóëñàí íü
Ǻâëºëòèéí ýñðýã øóóãèàí äýãäýýñýí îíö íîöòîé óëñ òºðèéí õýðýã áîëîí
õóâèðñàí áèëýý.
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, “Ìîíãîëûí áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí ýâëýëèéí
òºâ çºâëºëèéí óäèðäëàãûí íàì÷ áóñ õàðèóöëàãàã¿é àæèëëàãààíû òóõàé”
(1978 îí) òîãòîîë ãàðãàæ, òàìèð÷èä, äàñãàëæóóëàã÷äûã ïðîëåòàðèéí
èíòåðíàöèîíàëèçìä, óëñ ò¿ìíèé íàéðàìäàëä õÿçãààðã¿é ¿íýí÷ áàéõ ¿çëýýð
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèë, íàìûí áîäëîãîä õàðø ¿çýëòýé òýìöëèéã îðõèãäóóëñàí
ãýæ ¿çýæ, Ø.Ìàãâàí, Ä.Öýðýíäàø íàðûã ¿¿ðýãò àæëààñ íü õàëæ àðãà õýìæýý

1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1951-1970). III äýâòýð. ÓÁ., 1970. òàë-373.

310
àâ÷ýý. Ãýòýë ýíý íü îëîí óëñûí òýìöýýíä ÇÕÓ çýðýã ñîöèàëèñò îðíûõîí
Ìîíãîëûí òàìèð÷äûã õàâ÷èæ, áóðóó ø¿¿ñíèéã ýñýðã¿¿öñýí çàðèì
äàñãàëæóóëàã÷äûí ¿ã ÿðèàã ìóøãèí ãóéâóóëæ, ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìä õàðø ¿çýãäýëä õàòóó õàíäàæ, íèéãìèéã õýò ¿çýë
ñóðòàëæóóëæ áàéñíûã àøèãëàí áèå áèåý ¿ë ÿëèõ ç¿éëýýð áóðóóòãàí ìàòàõ,
¿íäñýðõýæ, íóòãàðõñàí õýðýã õýìýýí áóðóóòãàí äºâèéëãºñºí ¿éëäýë, ¿¿íèé
óëìààñ ¿íäýñíèé áºõèéí öîëûã àéìàã, ñóìààð íü íýðëýí äóóäàõûã õ¿ðòýë
õîðèãëîñîí íýí õà÷èðõìààð ÿâäàë ïðàêòèê òîãòîæ áàéâ.
Èíòåðíàöèîíàëèçìûí äàëáààí äîð ¿íäýñòýí ÿñòíû õýâ çàíøèë,
ºâºðìºö îíöëîãèéã ÷ ¿ã¿éñãýæ áàéâ. Íàìûí Òºâ Õîðîî “Èíòåðíàöèîíàë÷
õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã õ¿÷òýé áîëãîõ òóõàé”(1978)òîãòîîëäîî: “Áàÿí-ªëãèé
àéìàãò çàðèì õ¿í, ò¿¿íèé äîòîð óäèðäàõ çàðèì àæèëòàí ÷ îðîí íóòãèéí
ÿâöóó, îòîã îìãèéí ¿çýëä àâòàõ, ò¿¿íèé èëðýëòýé òýìöýõèéí îðîíä
ýâëýðýíã¿é õàíäàõ, èíòåðíàöèîíàë÷ õ¿ì¿¿æëèéí à÷ õîëáîãäëûã äóòóó
¿íýëýõ íîöòîé äóòàãäàë ãàðãàæ” áàéãààã òýìäýãëýýä, õ¿ì¿¿ñèéí àõóé,
óõàìñàðò ¿ëäýæ õîöîðñîí õóó÷èí íèéãìèéí ÿâöóó îòîã îìãèéí ¿çýë íü
ÌÀÕÍ-ûí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò óëñ òºðèéí áîäëîãî, èíòåðíàöèîíàë÷
õ¿ì¿¿æèëä õàðø áºãººä ¿íäñýðõýõ ¿çýë, õ¿ðãýõ àþóëòàéã àíõààð÷, ò¿¿íèé
àëèâàà èëðýë, õîöðîãäîë çàí çàíøèëòàé øèéäâýðòýé òýìöýë ÿâóóëàõûã
çààæýý.
1980 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî “ÁÍÌÀÓ-ûí
ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã”, “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí ñóðàõ áè÷èã”-èéã çîõèîñîí
ýðäýìòýí Ã.Ñ¿õáààòàð, Ë.Æàìñðàí íàðûã Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã
áýëòãýõäýý “ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí ýõ çîõèîëîîñ îðóóëàëã¿é”, õÿòàä ýõ
ñóðâàëæèéã ãîë÷èëæ, àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðü, óëñ òºðèéí ñîíîð ñýðýìæ
àëäñàí õýìýýí áóðóóòãàí àðãà õýìæýý àâ÷, ñóäàëãààíû àæëààñ íü
õºíäèéð¿¿ëæ, àëáà àìüäðàëààð íü õîõèðîîæ áàéâ.
Îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéí çàé çàâñàð “¿ë ãàðãàõ”-ûí ¿¿äíýýñ ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò ¿çýë, îíîëûã õýâëýë, ìýäýýëýë, ñóðòàë-óõóóëãûí á¿õ õýðýãñëýýð
ñóðòàë÷èëæ áàéâ. Íàìûí óëñ òºðèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã (1967, 1971,
1984) óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ìàðêñèñò ôèëîñîôè, óëñ òºðèéí ýäèéí
çàñãèéí óõààí, øèíæëýõ óõààíû êîììóíèçìûí îíîë, êîììóíèñò
õ¿ì¿¿æëèéí îíîë, ÌÀÕÍ, ÇÕÓÊÍ-ûí ò¿¿õ çýðãèéã ñóäëóóëæ, ìàë÷äûí,
¿éëäâýð÷íèé, çàëóó÷óóäûí ýâëýëèéí õýìýýõ íýðèéí äîð á¿õ íèéòèéã ýë
ñèñòåìä õàìðóóëæ ñóðãàõ áîëæýý. Óëñ òºðèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåì íü
àíõàí, äóíä øàò, îíîëûí ñåìèíàðûí õýëáýðòýé áàéñàí þì. ̺í
Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò, Äàðõàí õîòîä ìàðêñèçì-ëåíèíèçìèéí îðîéí èõ
ñóðãóóëèéã õè÷ýýëë¿¿ëæ, 1971 îíîîñ “Óëñ òºðèéí ñóðãóóëü” ãàðûí àâëàãà-
ñýòã¿¿ëèéã ãàðãàõ áîëîâ.
Íàìààñ õºäºëìºð÷äèéí ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ýäèéí çàñãèéí
áîëîâñðîëä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ, õýä õýäýí óäàà òîãòîîë (1974, 1980)
ãàðãàí, 1975 îíîîñ “Ýäèéí çàñàã”ñîíèíã õýâë¿¿ëýõ áîëæýý.
ÌÀÕÍ ìàë÷äûí äóíä çîõèîõ óõóóëãà ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéã ñóóðèéí
õ¿ì¿¿æëèéí àæèë, ñóóðèéí ñóðãóóëü, àìàí óõóóëãà, áðèãàäûí ºäºðëºãèéí
õýëáýðýýð ÿâóóëæ, õîò ñóóðèí ãàçàð ëåêöèéí ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã, óëñ òºðèéí
ìýäýýëëèéã ãîëëîæ áàéâ.
Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, óðëàã, óòãà çîõèîëûí á¿òýýë
òóóðâèã÷èä íàìûí ¿çýë ñóðòëûí õÿíàëòûí ø¿¿ëò¿¿ðýýð îðæ áàéæ ñàÿ ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ, á¿òýýë òóóðâèëàà íèéòýä òîëèëóóëæ áàéëàà.

311
 Ãàäààä óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà. Íèéò ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí
õýìæýýíä ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû ãîë çîðèëò áîë
ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ ýíõ òàéâàí íºõöëèéã õàíãàõ ÿâäàë õýìýýí ¿çýæ áàéâ.
Ãýõäýý ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýë íü îëîí
óëñûí áîëîí äîòîîäûí èõýýõýí çºð÷èë, òºâºãòýé íºõöºëä õýðýãæèæ
áàéëàà. ÁÍÌÀÓ òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò óëñûí õóâüä áèå äààñàí
ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíà ãýõ áîëîâ÷, ¿íýí õýðýãòýý áóñàä ñîöèàëèñò
îðíóóäûí íýãýí àäèë ÇÕÓ-ûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãûí åðºíõèé ÷èã
øóãàìûã àÿëäàí äàãàëäàõààñ ººð àðãà áàéñàíã¿é.
ÇÕÓÊÍ-ûí ïðîãðàììä (1961 îí) ìàíàé ýðèí ¿åèéí àãóóëãà áîë
êàïèòàëèçìààñ ñîöèàëèçìä øèëæèõ ÿâäàë õýìýýãýýä îð÷èí ¿åèéã ýñðýã
òýñðýã õî¸ð ñèñòåìèéí òýìöëèéí ¿å, ñîöèàëèñò áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ
÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ¿å, èìïåðèàëèçì ñ¿éð÷, êîëîíèéí ñèñòåì óñòàõ ¿å,
øèíý øèíý óëñ ò¿ìýí ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûí çàìä øèëæèõ ¿å,
ñîöèàëèçì, êîììóíèçì äàÿí äýëõèéä ÿëàí ìàíäàõ ¿å ãýæ òîäîðõîéëñîí
þì.
Âüåòíàìûí äàéíä á¿òýëã¿éòñýí áîëîí “êîììóíèçìûã òîãòîîí áàðèõ”
áîäëîãîòîé óÿëäàí, îëîí óëñûí òàâöàí äýýð ÀÍÓ-ûí áàéð ñóóðü çàðèì
òàëààð ñóëàðñàí ÿâäàë, ò¿¿í÷ëýí ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí öýðýã ñòðàòåãèéí òýíöâýðò
áàéäàë íü ñîöèàëèñò, êàïèòàëèñò õî¸ð ñèñòåìèéí óëñóóä ãàäààä áîäëîãîî
óëàì èë¿¿ ¿çýë ñóðòàëæóóëàõàä õ¿ðãýæýý.
Ìàðãààíòàé àñóóäëûã ýíõ òàéâàí çàìààð øèéäâýðëýõ òóõàé
Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãûí ìýäýãäýë íü ºðíºäòýé ñºðãºëäºõ, èõ ã¿ðí¿¿äèéí
ñàíààðõàë, ýðõ àøèã øóóä ìºðãºëäºõ çàì óðóó ò¿ëõñýí áàéíà.
1960-àä îíû äóíä ¿åýñ 1970-ààä îíû ýõ õ¿ðòýë îëîí óëñûí áàéäàë
èõýýõýí õóðöàäæýý. Àìåðèê, Âüåòíàìûí äàéí, 1967 îíû Îéðõè Äîðíîäûí
õÿìðàëààñ áîëæ, ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí õàðèëöàà òóí òºâºãòýé áàéäàëä îðñîí
áàéíà.
ÇÕÓ-ûí èõ ã¿ðíèé ñàíààðõàë 1968 îíû YIII ñàðä õóðö òîä èëýð÷ýý.
1968 îíû YIII ñàðûí 20-21-íä øèëæèõ øºíº Âàðøàâûí ãýðýýíèé òàâàí
îðíû öýðýã (ÇÕÓ, Áîëãàð, Àðä÷èëñàí Ãåðìàí, Óíãàð, Ïîëüø)
×åõîñëîâàêèéí õèë ð¿¿ íýâòðýí îðñîí áàéíà. ÇÕÓ-ûí àëáàí ¸ñíû
ìýäýãäýëä: ¿¿ñýí áèé áîëñîí àþóëûí óëìààñ ×åõîñëîâàêèéí íàì, òºðèéí
óäèðäàã÷èä ÇÕÓ áîëîí áóñàä óëñóóäàä õàíäàí, çýâñýãò õ¿÷íèé
õîéøëóóëøã¿é òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õ¿ñýëò òàâüñíû äàãóó öýðãýý îðóóëàõ
áîëñíîî ìýäýãäýýä, ýíý íîöòîé áàéäàë íü ñîöèàëèçìä äàéñàãíàã÷ ãàäíû
õ¿÷íèé ÿâóóëãààð õèéæ áóé õóéâàëäààí, îðøèí áóé íèéãìèéí áàéãóóëàëä
õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿ õ¿÷íèé ç¿ãýýñ àþóë ó÷ðóóëñàí ¿éëäëýýñ ¿¿äýí áèé
áîëñîí þì ãýæ òýìäýãëýæýý. Òóõàéí ¿åä ýíý áàéð ñóóðèéã ÌÀÕÍ äýìæñýí
ìýäýãäýë ãàðãàæ áàéâ. ×åõîñëîâàêèéí ýñðýã ò¿ðýìãèéëýë ¿éëäñýíèé ÷óõàì
öààä ¿íýíõ¿¿ øàëòãààí íü Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãà ñîöèàëèñò õàìòûí
íºõºðëºëèéí îðíóóäûí íèéãýì-ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, áóñàä õ¿ðýýíä
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õèéæ, áèå äààõ ãýñýí ñàíààðõëûã òàñ öîõèõ
çîðèëãîòîé áàéñàí þì. Ýíý áîäëîãî íü ÇÕÓ-ààñ Õÿòàä, Àëáàíè, Þãîñëàâ,
ÁÍÀÑÀÓ, Ðóìûí çýðýã îðíóóäûã õºíäèéð¿¿ëýõ, òîäîðõîé çàé áàðèõàä
õ¿ðãýñýí áèëýý. Ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí õÿìðàëûí èëðýë íü ÇÕÓ,
Õÿòàäûí õèë äýýð ãàðñàí çýâñýãò ìºðãºë人í (1969), ÿâààíäàà “Ýâ
ñàíààíû íýãäýë” õýìýýõ õàðààò áóñ ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë áàéãóóëàõàä
õ¿ðãýñýí Ïîëüøèä áîëñîí á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí àæèë÷äûí ¿éìýýí (1970)
áàéëàà.

312
 1960-ààä îíû ñ¿¿ë÷ 1970-ààä îíû ýõýýð îëîí óëñûí õàðèëöààíä
çàð÷ìûí ÿëãàà îðøèæ áàéñàí áîëîâ÷, ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóä áîëîí
ºðíºäèéí îðíóóäûí õîîðîíä ñºðãºëäººíººñ íàìæìàë áàéäàëä øèëæèõ ¿éë
ÿâö ºðíºñºí þì. Ýíý íü:
-ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí öýðýã-ñòðàòåãèéí òýíöâýðò áàéäëûí îëîëò, õ¿÷ýýð
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîäèò áîëîìæã¿é áîëñíîîð,
-ÇÕÓ, ÀÍÓ áîëîí òýäíèé õîëáîîòíóóä çýâñýãëýëýýð õººöºëäºí,
çýâñãèéí õýò èõ òºâëºðºë áóé áîëñíîîð,
-“Êîììóíèçìûã õàçààðëàí áàðèõ” áîäëîãî, Âüåòíàìûí äàéí
á¿òýëã¿éòýæ, ÀÍÓ-ûí äýëõèéã íî¸ðõîõ ãýñýí èõ ã¿ðíèé ñàíààðõàë õÿìðàëä
îðñíîîð,
-ÇÕÓ-ààñ Õÿòàä, Àëáàíè, Þãîñëàâ, ÁÍÀÑÀÓ, Ðóìûí çýðýã îðíóóäòàé
òîãòîîñîí õàðèëöààíä àí öàâ ¿¿ñ÷, òýäíèé õîîðîíä çàé áàðèõ áîëñíîîð,
-Öºìèéí äàéíû ñ¿éðëèéí àþóëòàéã óëñ ò¿ìýí, òýäãýýðèéí çàñãèéí
ãàçðóóä îéëãîí óõàìñàðëàõ áîëñíîîð,
-Äýëõèé äàõèíä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí õºäºë㺺í ãàçàð àâñíààð òóñ
òóñ òîäîðõîéëîãäîæ áàéâ.
Îëîí óëñûí áàéäàë 纺ëºð÷, óëñ îðíóóäûí îéðòîõ áîëñíû
èëýðõèéëýë íü õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé õýä õýäýí áàãö ãýðýý,
õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ÿâäàë, óëñ ã¿ðí¿¿äèéí óäèðäàã÷äûí äýýä
õýìæýýíèé óóëçàëòóóä, óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöààã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òóõàé
ñàíàëóóä, ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà, ñî¸ëûí áîëîí áóñàä õàðèëöààíû õºãæèë
çýðýã áîëæ áàéâ.
1969 îíä Âàðøàâûí ãýðýýíèé îðíóóä Åâðîïûí àþóëã¿é áàéäàë,
õàìòûí àæèëëàãààíû àñóóäëààð çºâëºãººí õèéõ ñàíàë äýâø¿¿ëñýí þì.
1970 îíû YIII ñàðä áîëñîí äàéíû äàðààõ õèë õÿçãààð, õ¿÷ ¿ë õýðýãëýõ òóõàé
õýëýëöýýðò ÇÕÓ, ÕÁÍÃÓ ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. 1970 îíû XII ñàðä ÕÁÍÃÓ,
Ïîëüø, 1973 îíä ÕÁÍÃÓ, ÁÍÑ×ÀÓ òèéì ìàÿãèéí õýëýëöýýðò áàñ ãàðûí ¿ñýã
çóðæýý. 1972 îíä ÕÁÍÃÓ, ÁÍÀÃÓ õàðèëöàí áèå áèåíýý õ¿ëýýí çºâøººðºâ.
1971 îíû IX ñàðä Áàðóóí Áåðëèíèé àñóóäëààð ÀÍÓ, ÇÕÓ, Àíãëè, Ôðàíö
õýëýëöýýð õèéæ ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. 1971 îíä ÇÕÓÊÍ-ûí XXIY èõ õóðàë ýíõ
òàéâíûã áàòàòãàõ, óëñ ã¿ðí¿¿äèéí ýíõèéí õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ
òàëààð òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí “Ýíõ òàéâíû
ïðîãðàìì”-ûã áàòàëæýý. Ýíý ïðîãðàìì äýëõèé íèéòèéí ºðãºí äýìæëýãèéã
õ¿ëýýñýí þì. 1972 îíû òàâäóãààð ñàðä ÀÍÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ð.Íèêñîí
Ìîñêâàä àíõ óäàà àéë÷èëæ, ïóóæèíãèéí ýñðýã õàìãààëàõ ñèñòåìèéã
õÿçãààðëàõ òóõàé ãýðýý, ñòðàòåãèéí äàâøèëòûí çýâñãèéã õÿçãààðëàõ òóõàé
ò¿ð õýëýëöýýð, ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí õàðèëöààíû ¿íäñèéí òóõàé õýëýëöýýðò òóñ òóñ
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. ̺í 1973 îíä öºìèéí äàéíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òóõàé õýëýëöýýð, 1974 îíä ãàçàð äîð öºìèéí òóðøèëò õèéõèéã õÿçãààðëàõ
òóõàé ãýðýýíä òóñ òóñ ãàðûí ¿ñýã çóðæ, 1975 îíû çóí Àìåðèêèéí “Àïîëëîí”,
Ǻâëºëòèéí “Ñîþç” õºëã¿¿ä ñàíñðûí õàìòàðñàí íèñëýã õèéñýí áèëýý.
Õýëýëöýí òîõèðñîí àñóóäëóóä ¿ð ºãººæºº ºãñíèé íîòîëãîî áîë 1971-1976
îíä ÇÕÓ, ÀÍÓ-ûí áàðààíû ýðãýëò 8 äàõèí íýìýãäñýí ÿâäàë þì.
Ýíõ òàéâíûã áàòàòãàõ òàëààð õèéñýí òîì àëõàì áîë Åâðîïûí ÇÇ óëñ,
ò¿¿í÷ëýí ÀÍÓ, Êàíàä îðîëöñîí àþóëã¿é áàéäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû íèéò
Åâðîïûí çºâëºãººíèéã õèéñýí ÿâäàë áàéëàà. 1975 îíû YIII ñàðä
Õåëüñèíêèä Åâðîïûí àþóëã¿é áàéäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû òºãñãºëèéí
áàðèìò áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü äýýðõ çºâëºãººíèé ãîë ¿ð ä¿í áàéâ.

313
 Ãýâ÷ îëîí óëñûí íàìæìàë áàéäàë óäààí ¿ðãýëæèëæ ÷àäààã¿é þì.
1970-ààä îíû øóâòàðãààð îëîí óëñûí õàðèëöàà äàõèí õóðöäàæ ýõýëæýý.
¯¿íèé ãîë øàëòãààí íü þóíû ºìíº, ÀÍÓ, ÇÕÓ-ûí óäèðäëàãûí äýëõèéä
æàíæëàõ ãýñýí ñàíààðõàëòàé õîëáîîòîé áàéâ. Ǻâëºëò íèéãìèéí
òîãòîëöîîíû óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë íü óëñ îðíû óäèðäëàãûã
äýâøèëò àðãà õýìæýý àâàõ, ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí òàâöàí äýýð òèéì ÷èãëýë
áàðèìòëàõàä ò¿ëõñýí áàéíà.
1977 îíû II õàãàñààñ öºìèéí çýâñãèéí øèíý òºðºë-óñ òºðºã÷èéí
áºìáºãèéí àþóëûã çàéëóóëàõ àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàâ. ÇÕÓ, ñîöèàëèñò
îðíóóä óñ òºðºã÷èéí áºìáºã á¿òýýõ ÀÍÓ-ûí òºëºâëºãººã õýðýãñýõèéí ýñðýã
øèéäâýðòýé òýìöæýý. ¯¿íèé ¿ðýýð 1978 îíû IY ñàðûí 8-íä ÀÍÓ-ûí
åðºíõèéëºã÷ Äæ. Êàðòåð óñ òºðºã÷èéí áºìáºã ¿éëäâýðëýõ øèéäâýðýý
õîéøëóóëñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ÇÕÓ áîëîí ºðíºäèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà
õ¿íäýðñýí íü 1979 îíîîñ ÁÍÀÃÓ, ×åõîñëîâàêèéí íóòàãò Ǻâëºëòèéí äóíä
òóñãàëûí öºìèéí ïóóæèí áàéðëóóëñàí, 1979 îíû XII ñàðä Àôãàíèñòàíä
çºâëºëòèéí öýðýã îðñîí, 1979 îíîîñ Áàðóóí Åâðîïä àìåðèê äóíä òóñãàëûí
öºìèéí ïóóæèí áàéðëóóëñàíòàé òóñ òóñ õîëáîîòîé áàéëàà.
1980-ààä îí áîë õ¿í òºðºëõòºí ººð õîîðîíäîî îéðòîí, îéëãîëöîæ,
óõààðàë, ñýõýýðýë õºãëºñºí æèë¿¿ä áàéëàà. Èõ ã¿ðí¿¿äèéí ãàäààä
áîäëîãîä øèíý ñýòãýëãýý äàâàìãàéëæ, “õ¿éòýí äàéí”-û ¿å ºíãºð÷,
ñºðãºëäºõ ÿâäàë íàìæèæ ýõýëæýý. ÇÕÓ 1986 îíû I ñàðä ¿é îëíîîð õºíººõ
çýâñãèéã ¿å øàòòàéãààð óñòãàõ ºðãºí õ¿ðýýòýé öîãöîëáîð àðãà õýìæýý
ñàíàë áîëãîâ. Ýë ïðîãðàììä 2000 îíû íààíà õ¿í òºðºëõòíèéã öºìèéí
àþóëààñ àíãèæðóóëæ, á¿õ íèéòèéí àäèë òýãø àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì. ÇÕÓÊÍ-ûí XXYII èõ õóðàë(1986) “Îëîí
óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí á¿õ òàëûã õàìàðñàí ñèñòåì áèé áîëãîõ ¿íäñ¿¿ä”-
èéã äýëõèéí óëñ ò¿ìíèé àíõààðàëä òîëèëóóëñàí áàéíà.
1989 îíû XII ñàðä Àôãàíèñòàíààñ Ǻâëºëòèéí öýðýã ãàð÷, ÁÍÕÀÓ-
òàé õàðèëöààãàà ààæìààð õýâèéí áîëãîæ áàéâ. Ýíý á¿õýí íü îëîí óëñûí
òóëãàìäñàí áîëîí çýâñýã õóðààõ, òèâ, á¿ñ íóòàã, ãëîáàëü øèíæòýé
àñóóäëààð ÇÕÓ, ÀÍÓ, ªðíºä Åâðîïûí îðíóóä áàéð ñóóðü îéðòîõ, õàðèëöàí
îéëãîëöîõ, íºëººëºõ, íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Çýâñýã õóðààõ àñóóäëààð
òîìîîõîí àëõìóóä õèéæýý. ßðèà, õýëýëöýý îëîí óëñûí õàðèëöààíû
çîíõèëîõ õýëáýð áîëîâ. Îëîí óëñûí õàðèëöàà ýð¿¿ëæèæ ýõëýâ. ÇÕÓ
çýâñýãò õ¿÷íýý öººëæ, àëñûí áîëîí îéðûí òóñãàëòàé öºìèéí çýâñãýý
õîðîãäóóëàõ áîëæ, ×åõîñëîâàê, Óíãàð, Ìîíãîëîîñ öýðãýý ãàðãàñàí áàéíà.
Îëîí óëñûí õàðèëöààã ¿çýë ñóðòàëæóóëàõ ÿâäàë èëààðøèæ ýõýëæýý.
Îëîí óëñûí áàéäëûí èéì íºõöºëä ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä áîäëîãî íü
þóíû ºìíº ÇÕÓ, ñîöèàëèñò îðíóóäòàé íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààã
ºðãºæ¿¿ëýõ, íèéãìèéí ººð ººð áàéãóóëàë á¿õèé óëñóóäòàé ýíõ òàéâíààð
çýðýãöýí îðøèõ çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õýâèéí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîõ, äàéíû
ãîëîìòûã óñòãàõ, öºìèéí áà õèìè, áàêòåðèîëîãèéí çýâñãèéã õóðààæ, äýëõèé
äàõèíû ò¿ãø¿¿ðòýé áàéäëûã íàìæààõàä ÷èãëýãäýæ áàéëàà.
Òóñ óëñ, þóíû ºìíº óìàðä èõ õºðø-ÇÕÓ-òàé íàéðàìäàë, õàìòûí
àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõ òàëààð á¿õèé ë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Ýíý
¿åèéí õàìòûí àæèëëàãàà íü 1966 îíä áàéãóóëñàí “ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
õîîðîíä íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû áîëîí õàðèëöàí òóñëàõ òóõàé”
ãýðýýíèé çààëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä îðøèæ áàéâ.

314
 Ýíý ãýðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð õî¸ð îðíû õàìòûí àæèëëàãààíû
àñóóäëûã “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí á¿õ òàëûí õàìòûí àæèëëàãààã öààøèä
ºðãºæ¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýë” (1976) “ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí
ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààã 2000 îí õ¿ðòýë
õºãæ¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû ïðîãðàìì”(1985) çýðýã áàðèìò áè÷ã¿¿äýä óëàì
íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çñýí þì.
1976 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðàë ÁÍÌÀÓ-ûã ýäèéí çàñàã,
óëñ òºð, ñî¸ë, ¿çýë ñóðòëûí òàëààð ñîöèàëèñò îðíóóä, þóíû ºìíº ÇÕÓ-òàé
á¿õèé ë àðãààð îéðòîí íÿãòðóóëàõ çîðèëò äýâø¿¿ëýâ.
Õî¸ð îðíû íàì, òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í íàð õàðèëöàí äýýä õýìæýýíèé
àéë÷ëàë, óóëçàëò õèéæ áàéñàí íü óëñ òºðèéí õàðèëöààíû ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò
þì. Òóõàéëáàë, Ǻâëºëòèéí óäèðäëàãûí íýãä¿ãýýð õ¿í Ë.È.Áðåæíåâ õî¸ð
óäàà (1966), (1974) òóñ óëñàä àéë÷èëñàí íü õî¸ð îðíû õàðèëöààíû ò¿¿õýíä
óðüä ºìíº áàéãààã¿é óëñ òºðèéí òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí íàì, òºðèéí òýðã¿¿í íàð ÇÕÓ-ä óäàà äàðàà àéë÷èëæ, õî¸ð îðíû
õàìòûí àæèëëàãààíû òóëãàìäñàí çîðèëòûã øèéäâýðëýæ áàéâ.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí õàìòûí àæèëëàãàà íü óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí
çàñàã, îþóíû àìüäðàëûí á¿õ òàëûí öîãöîëáîð øèíæòýé áàéõûí õàìò íàì,
óëñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí õýëõýý õîëáîîã á¿õýëä íü õàìðàí ºðãºæèæ
áàéâ. Ýíý á¿õýí íü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò ÁÍÌÀÓ-ûã óëàì á¿ð
ÇÑÁÍÕÓ-ûí õàðààò áîëãîñîîð áàéëàà.
Åð íü ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿í îðíóóä
ÝÇÕÒÇ-èéí õ¿ðýýíä õàìòûí ¿éë àæèëëàãààãàà ºðí¿¿ëýõ áîëñîí þì.
ÝÇÕÒÇ-èéí XXY ÷óóëãàíààð (1970) “ÝÇÕÒÇ-èéí ãèø¿¿í îðíóóäûí õàìòûí
àæèëëàãààã ã¿íçãèéð¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ñîöèàëèñò ýäèéí çàñãèéí
èíòåãðàöûã õºãæ¿¿ëýõ öîãöîëáîð ïðîãðàìì”-ûã áàòàëæýý. Ýíý ïðîãðàììä
ÁÍÌÀÓ-ûí òàëààð òóñãàé àðãà õýìæýý àâàõààð çààñàí áàéíà. ¯¿íèé äàãóó
ìàíàé óëñ ñîöèàëèñò îðíóóäòàé îëîí òàëûí èíòåãðàöûí àðãà õýìæýýã
óÿëäóóëàí çîõèöóóëñàí òºëºâëºãºº çîõèîí õýðýãæ¿¿ëýõ, çýýë òóñëàìæààð
áîëîí õîðøèæ áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðûã áàðüæ
áàéãóóëàõ àðãà õýìæýý àâñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí áîëíî. 1971-1986 îíä òóñ óëñ
ÁÍÊÓ, ÁÍÓÀÓ, ÕÁÍÑÞÓ, ÁÍÁÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÑÐÓ, ÁÍÑ×ÑÓ, ÁÍÑÂÓ,
ÁÍÀËÀÓ-ûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä áîëîí çàñãèéí òýðã¿¿í íàðûí
õýìæýýíä õàðèëöàí àéë÷ëàë, óóëçàëò, ãýðýý, õýëýëöýý õèéæýý. Ýäãýýð
îðíóóäòàé çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí êîìèññ áàéãóóëàí àæèëëàæ, óäàà
äàðààãèéí õóðàëäààíààð õàìòûí àæèëàãààíûõàà òóëãàìäñàí àñóóäëûã
øèéäâýðëýæ, ýýëæèò çîðèëãîî òîäîðõîéëæ áàéâ.
Äóðäàí áóé ¿åä ñîöèàëèñò îðíóóäûí èõ çîíõèòîé íü ýäèéí çàñàã,
ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí òàëààð õàìòðàí àæèëëàõ óðò õóãàöààíû
Ïðîãðàììä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Ýäãýýð îðîíòîé íèéãìèéí àìüäðàëûí
á¿õ ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàñíààð îëîí àðâàí ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçàð,
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã á¿òýýí áîñãîæ, Ìîíãîë îðíû í¿¿ð öàðàé óëàì á¿ð
ººð÷ëºãäñºí þì. Ãýâ÷ òóñ óëñ ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí õºãæëèéí ãîë
ãîë ¿ç¿¿ëýëòýýðýý (¿íäýñíèé îðëîãî, õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéí ºñºëò)
äýëõèéí õºãæèíã¿é îðíóóäààñ ¿ëýìæ äîîãóóð áàéëàà. Ýíý íü ÁÍÌÀÓ-ûã
ýäèéí çàñãèéí ¿íýìëýõ¿é õàðààò áàéäàëä îðóóëñàí ÇÕÓ ººðºº äýëõèéí
õºãæèíã¿é îðíóóäààñ õîë õîöîð÷ áàéñàíä îðøèíî.
1965-1985 îíä Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöàà íýí òºâºãòýé áàéäàëä
îðæýý. Ýíý íü ÇÕÓÊÍ, ÕÊÍ-ûí õîîðîíä îíîë, ¿çýë ñóðòëûí íîöòîé
çºðºëäººí ¿¿ñýõýä ÌÀÕÍ Çºâëºëòèéí òàëä íýã òàëûã õýò áàðèìòëàí,

315
ºìíºä õºðøººñºº èëò õºíäèéðºõ áîëñîí, ò¿¿í÷ëýí ÁÍÕÀÓ-ä "ñî¸ë
õóâüñãàë" ãýã÷ ºðíºæ, Ìîíãîëûí ýñðýã çàðèì òàëààð äàéñàãíàñàí øèíæòýé
ºäººí õàòãàëãà, ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé áàéâ.
ªìíºä õºðøòýé õàðèëöàà èëò õ¿éòýðñíýýñ áîëæ, 1966 îíû ÁÍÌÀÓ,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíû ãýðýýíèé äàãóó óëñ îðíûõîî
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð çºâëºëòèéí öýðãèéã Ìîíãîëä îðóóëæýý.
Ýë ¿éë ÿâäàë îëîí óëñûí õóðöàäìàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, Ìîíãîë,
Õÿòàäûí õàðèëöààã õýâèéí áîëãîõîä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Òóõàéëáàë,
ÁÍÌÀÓ, ÁÍÕÀÓ-ûí õîîðîíä áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí õýðýãæèëò
òàñàëäàæ, õàìòûí á¿òýýí áàéãóóëàëò, õÿòàäûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ
äýìæëýã çîãñ÷ýý. Óëìààð ÁÍÕÀÓ òóñ óëñûã ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàâ÷èí
áîîõ çàìä øèëæèâ. Àæèë÷äàà ýã¿¿ëýí òàòàæ, òºìºð çàì, àãààðûí òýýâðèéí
õàðèëöààã õÿçãààðëàæ, õóäàëäààíû òºëáºð òîîöîîã õàòóó âàëþòàä
øèëæ¿¿ëýâ. Ãýõäýý õî¸ð îðíû õàðèëöàà õàðààõàí òàñàëäààã¿é áºãººä
ýë÷èí ñàéäûí ÿàì, äèïëîìàò øóãàìààð ¿ðãýëæèëñýýð áàéëàà. Õàðèí 1980-
ààä îíîîñ õî¸ð òàëûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ðýýð õî¸ð óëñûí õàðèëöààíä
çàðèì íààøòàé ýõëýë, õàíäëàãóóä ãàð÷ ýõýëñýí þì. Òóõàéëáàë, õèëèéí
øóãàìûã õàìòðàí øàëãàæ, ïðîòîêîëä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ, öàã óóðûí ìýäýý
ñîëèëöîõ, òåëåôîí õàðèëöààã õýâèéí õàíãàõ, òºìºð çàìûí òýýâðèéã
çîõèöóóëàõ, õàðèëöàí áàðàà íèéë¿¿ëýõ òàëààð õýëýëöýý õèéõ áîëæýý. Ýíý
íü Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöàà ýð¿¿ëæèõ, õýâèéí áîëîõ íºõöëèéã
á¿ðýëä¿¿ëñýí þì.
Ýðõ áàðèã÷ ÌÀÕÍ Ìîñêâàä áîëñîí îëîí óëñûí êîììóíèñò, àæèë÷íû
íàìûí òºëººëºã÷äèéí çºâëºãººíä îðîëöîæ, 1966 îíä ÌÀÕÍ äýëõèéí
êîììóíèñò, àæèë÷íû 45 íàìòàé õàðèëöààòàé áàéñàí áîë 1986 îíä 120-èîä
êîììóíèñò àæèë÷èí, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí, ñîöèàëèñò, ñîöèàë-äåìîêðàò
íàìòàé õàðèëöààòàé áîëæýý1. Ýíý ¿åä ÁÍÌÀÓ íèéãìèéí ººð áàéãóóëàëòàé
îðíóóäòàé ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ, òýäãýýð óëñóóäòàé õýâèéí
õàðèëöàà òîãòîîõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. 1965-1990 îí õ¿ðòýë õóãàöààíä
Àâñòðè, Èõ Áðèòàíè, ÕÁÍÃÓ, Ïîðòóãàëü, Èñïàíè, Ôèíëÿíä, Ôðàíö, ßïîí,
ÀÍÓ çýðýã 30 øàõàì ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäòàé õýâèéí õàðèëöàà òîãòîîæ,
õóäàëäàà-ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ ýõëýë òàâèãäñàí
áàéíà. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ, ßïîí óëñòàé õýâèéí õàðèëöàà òîãòîîõ òàëààð
íýëýýä õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàñàí áèëýý. ÀÍÓ-òàé äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ òàëààð 1960, 1970-ààä îíû îíä õýä õýäýí îðîëäëîãî õèéñýí
áîëîâ÷, îëîí óëñûí õàðèëöààã ¿çýë ñóðòàëæóóëæ áàéñíû óëìààñ
òàñàëäæýý. ×èíãýýä òóñ óëñ ÀÍÓ-òàé 1987 îí õ¿ðãýæ, äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîñîí áàéíà.
1960-ààä îíû ýõíýýñ Ìîíãîë, ßïîíû õîîðîíä äèïëîìàò õàðèëöàà
òîãòîîõ õýëýëöýý ýõýëñýí áîëîâ÷, õî¸ð òàë äàéíû òºëáºðèéí àñóóäëààð
òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿éí óëìààñ õîéøèëñîîð áàéâ. Ãýâ÷ õî¸ð îðíû õàìòûí
÷àðìàéëòûí ¿ðýýð 1972 îíû II ñàðûí 24-íä Ìîíãîë, ßïîíû õîîðîíä
äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîñîí þì.
1977 îíä Ìîíãîë, ßïîíû õîîðîíä ýäèéí çàñãèéí òàëààð õàìòðàí
àæèëëàõ õýëýëöýýð áàéãóóëæ, ÿïîíû òàë 5 ìëä èåí áóþó òýð ¿åèéí
õàíøààð 17 ñàÿ àì äîëëàðûí áóöàëòã¿é õºðºí㺠îëãîõ áîëñíîîð àñóóäàë
øèéäýãäæýý. Óã õºðºí㺺ð ÿìààíû íîîëóóð, òýìýýíèé íîîñ áîëîâñðóóëàõ,
“Ãîâü” êîìáèíàòûã áàéãóóëæ 1981 îíä àøèãëàëòàä îðóóëñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí

1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýí çàìíàë. ÓÁ., 1995. òàë-160.

316
1990 îíûã õ¿ðòýë ïàðëàìåíò, çàñãèéí ãàçàð, ýðõ áàðèã÷ íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä õýëõýý õîëáîî òîãòîîæ, õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí õàìòûí àæèëëàãàà õºãæèõ ýõëýë òàâèãäæýý.
Ãýâ÷ ýíý ¿åä ÁÍÌÀÓ-ààñ äýýðõ îðíóóäòàé òîãòîîñîí õàðèëöàà íü
íèéãìèéí áàéãóóëàë, ¿çýë ñóðòëûí ÿëãààíû óëìààñ ò¿¿õýí õÿçãààðëàãäìàë
øèíæòýé áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ Àçè, Àôðèêèéí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã
äýìæèæ òýäýíä ýä ìàòåðèàëûí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,
øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîñîí îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ áàéâ.
Ýíý á¿õíèé ¿ðýýð 1990 îí ãýõýä òóñ óëñ 100 ãàðóé îðîíòîé äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîæ, 30 ãàðóé îðîíòîé õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí òàëààð
õàìòðàí àæèëëàõ áîëæýý.
ÁÍÌÀÓ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà áîëîí îëîí óëñûí áóñàä
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëñîí áàéíà. 1970-
1980-ààä îíä ìàíàé óëñ îëîí óëñûí 60 ãàðóé õýëýëöýýðò îðîëöîæ, 1978
îíä ͯÁ-ûí òóñãàé ÷óóëãàí ÁÍÌÀÓ-ûí ñàíàà÷èëãààð çýâñýã õóðààõàä òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëýõ îëîí óëñûí äîëîî õîíîãèéã æèë á¿ð ÿâóóëæ áàéõààð
òîãòîîæ, Åðºíõèé Àññàìáëåéí XXIX ÷óóëãàí (1984) òóñ óëñûí ñàíàëààð
“Óëñ ò¿ìýí ýíõ òàéâíààð îðøèõ ýðõèéí òóõàé òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí
áèëýý.
Ìàíàé óëñ ͯÁ-ûí çàðèì õîðîî, êîìèññ, òºðºëæñºí áàéãóóëëàãà,
ÿëàíãóÿà Àçè, Àëñ Äîðíîäûí ýäèéí çàñãèéí êîìèññ, Äýëõèéí ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõ, ÞÍÅÑÊÎ çýðýã îëîí óëñûí òºâ áà á¿ñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéâ. Ãýâ÷ ͯÁ-ûí õàðüÿà îëîí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä èäýâõ ñàíàà÷èëãàòàé îðîëöîæ, õàìòðàí àæèëëàõ, òóñëàìæ
äýìæëýã àâàõ áîëîìæ àëäàæ áàéëàà.
ÁÍÌÀÓ Àìåðèêèéí ýñðýã, ýõ îðíîî íýãòãýõèéí òºëºº Âüåòíàìûí àðä
ò¿ìíèé ÿâóóëñàí øóäàðãà òýìöýëä ýä ìàòåðèàëûí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû
äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ìºí òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ò¿ìíèé ýñðýã äàéí÷ õàðãèñ
õ¿÷íèé ºä¿¿ëñýí ò¿ðýìãèé ÿâóóëãûã òóõàé á¿ð íü èë÷ëýí íÿöààõ áàéð ñóóðü
áàðèìòàëæ áàéëàà. Òóñ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, áàñ äýëõèé äàõèíä
íàìæìàë áàéäàë áèé áîëãîõ, äàéíû ãîëîìòûã óñòãàõ, öºìèéí áîëîí õèìè,
áàêòåðèîëîãèéí çýâñãèéã õóðààõ çýðýãò ÷èãëýãäýæ áàéâ. Òóñ óëñ äýëõèé
äàõèíû áîëîí òèâ, á¿õ íóòãèéí àþóëã¿é áàéäàë, óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààã
ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé ñàíàë äýâø¿¿ëæ áàéëàà. 1981 îíä
õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XYII èõ õóðëààñ “Àçè, Íîìõîí äàëàéí óëñóóäûí
õîîðîíä õàðèëöàí ¿ë äîâòëîõ, õ¿÷ ¿ë õýðýãëýõ êîíâåíö áàéãóóëàõ” ñàíàëûã
äýâø¿¿ëæ, 50 ãàðóé óëñ îðíû òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í íàðò èëãýýëò ÿâóóëñíûã
èõýíõ îðíóóä òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷ýý. Èéíõ¿¿ ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöàà
ºðãºæèæ, îëîí óëñûí íýð õ¿íä ºñ÷ áàéñàí íü ìàðãàøã¿é òîìõîí îëîëò þì.
Ãýõäýý òóñ îðíû îëîí óëñûí õàðèëöàà íü ñîöèàëèçìûí ò¿øèã òóëãóóð áîëæ
áàéñàí ÇÑÁÍÕÓ-ûí ãàäààäûí áîäëîãûí ÷èã øóãàì, òîéðîãò ýðãýëäýæ,
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéíõýý õ¿ðýýíä óëàì á¿ð ÿâöóóðñààð áàéñàí áèëýý.
Òºãñãºëä íü ä¿ãíýõýä, 1965-ààñ 1980-ààä îíä ÁÍÌÀÓ íèéãìèéí
áàéãóóëëûí õóâüä ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ çîðèëò òàâüæ, ò¿¿íèéãýý
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéñàí, óëñ òºðèéí äýãëýìèéí òóõàéä
àâòîðèòàðèçì õóâààðüã¿é íî¸ðõñîí îðîí áîëîí õóâèð÷ýý. 1960-ààä îíû
äóíä ¿åýñ ìîíãîëûí íèéãýìä õ¿÷ýý àâñàí àâòîðèòàð äýãëýì 1980-ààä îí
ãýõýä íèéãýì-óëñ òºðèéí ººðèéí ãýñýí òîäîðõîé ¿íäýñ, àãóóëãà, õýëáýðòýé
áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, ò¿¿íèé òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäýñ íü òºâëºðëèéã

317
õýòð¿¿ëýí ¿íýìëýõ¿é áàéäëààð òàâüæ áàéñàí ÿâäàë þì. Ýíý äýãëýìèéí
íèéãìèéí ¿íäýñ íü àðä ò¿ìýíä ¿ë èòãýí, àðä÷èëñàí àðãàä áîëãîîìæëîí
õàíäàæ áàéñàíä îðøèíî. Èéì ó÷ðààñ óã äýãëýìèéí íèéãìèéí áààç íü àðä
ò¿ìýí ÷ áèø, íàìûí îëîí ò¿ìýí ÷ áèø, õàðèí Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ìýäëèéí
àæèëòíóóäûí ýðõ äàðõòàé äýýä õýñýã áîëæ áàéâ.
Îíîë-¿çýë ñóðòëûí ¿íäýñ íü ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, ãýõäýý àíãè, àíãèéí
òýìöýë, ïðîëåòàðèéí äèêòàòóð, ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí íèéòëýã ç¿é
òîãòîë, äýëõèéí õóâüñãàë, îëîí óëñûí êîììóíèñò õºäºë㺺íèé æàíæèí
øóãàì, õî¸ð åðòºíöèéí ¿çýë ñóðòëûí òýìöýë çýðýã óõàãäàõóóíûã òóéë÷ëàí
äîãìàòèêààð òàéëáàðëàæ õýðýãëýæ èðñýí ÿâäàë þì.
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð íü õàìòûí óäèðäëàãûã ¸ñ òºäèé
õýðýãëýæ, õýðýã äýýðýý íýã õ¿íèé òóøààë øèéäâýðèéã áóðõàí÷ëàí ø¿òýæ, ¿ã
äóóã¿é áèåë¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéâ.
Àæëûí àðãà áàðèëûí ñîíãîäîã øèíæ íü çàõèðàí òóøààõ õ¿íä ñóðòàëò
¸ñ áàéâ. Ýíý äýãëýìèéã áàòàòãàõ ìàòåðèàëëàã íºõöºë íü Íàìûí Òºâ
Õîðîîíû ìýäëèéí àæèëòíû îíöãîé ýðõ äàðõòàé äýýä õýñãèéã ìàòåðèàëëàã
òàëààð íóóöëàí äàëäëàõ çàìààð èë¿¿ óðàìøóóëæ èðñýí ÿâäàë þì. Ýíý
äýãëýìèéã áýõæ¿¿ëýõýä íºëººëñºí îëîí óëñûí õ¿÷èðõýã õ¿÷èí ç¿éë
áàéñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éí õýðýã þì. Òóõàéëáàë, ñòàëèíèçìûí îëîí óëñûí
íºëºº, ñîöèàëèçìûí òóðøëàãûã äàí ãàíö ÇÑÁÍÕÓ-ûí òóðøëàãààð õýìæèæ,
òàéð÷ îãòîëæ áàéñàí, äîãìàòèê á¿ä¿¿â÷ëýë, îëîí óëñûí êîììóíèñò
õºäºë㺺í, ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí øàëãàðñàí ìàíëàé õ¿÷íèé òóõàé íèéòýä
òàðõñàí ñýäýâ íü Ìîíãîë äàõü àâòîðèòàð äýãëýìèéã òýòãýí äýìæèõ îëîí
óëñûí øèíæòýé õºðñ áîëæ ºñ÷ áàéñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ äýãëýì íü ºíãºí
äýýðýý áàò áýõ øèíæòýé õàðàãäàæ áàéñàí áîëîâ÷, óã ¿íäýñ íü ààæìààð
ãàíõàí ñóëàðñààð áàéâ. ¯¿íèé öààä ãàäààä øàëòãààí íü 1980-ààä îíä
ñîöèàëèçì íèéãìèéí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîîíû õóâüä äýëõèéí ñèñòåìèéí
òóõàéä ìóõàðäàëä îðæ ýõýëñýí ÿâäàë áèëýý.

YII á¿ëýã. Ìîíãîëûí ñî¸ëûí õºãæèëò

§1.Ìîíãîëä øèíý ñî¸ë á¿ðýëäýí òîãòñîí íü

Áîëîâñðîëûí õºãæèëò: Ìîíãîë îðîíä 1921 îíä ÿëñàí ¿íäýñíèé

àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä ñî¸ë, áîëîâñðîëûí õºãæëèéí öîî øèíý ¿å

318
ýõýëñýí þì. Ìîíãîëûí ñî¸ë, áîëîâñðîëûí õºãæèë, ÿëàíãóÿà õ¿í àìûí
ñî¸ëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë òºðèéí áîäëîãûí õýìæýýíä òàâèãäàõ
áîëñíîîð ñî¸ëûí õºãæëèéí õóðäàö ò¿ðãýññýí áèëýý.
Õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã, áîëîâñðîëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõýä
îíöãîé àíõààðàë òàâüæýý. 1924 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðàë “àðä
ò¿ìíèé èõ òºëºâ íü áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é òóë ¿¿íýýñ óðàãø íàñàíä õ¿ðñýí
àëèâàà õ¿ì¿¿ñèéã áè÷ãèéí ýðäýìä áîëîâñðóóëàõûã õè÷ýýëãýâýýñ óëñ
òºðèéí äàâøèõ çàìä èõ òóñòàé”1 õýìýýí öîõîí òýìäýãëýæ áàéâ. Íàñàíä
õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëûã ãýðèéí ñóðãàëò, á¿ëãýì, ò¿ð
ñóðãóóëü çýðýã õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà. Áè÷èã ìýäýõ õ¿íýýð
áàã, ñóìûí çàëóóñò áè÷èã ¿ñýã çààí ñóðãàõ ãýðèéí ñóðãàëòûí óëàìæëàëò
àðãûã ºðãºí õýðýãëýâ. Íàì, ýâëýë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä,
öýðãèéí àíãèóäûí àëáàí õààã÷äûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ á¿ëãýì, àæèëëóóëæ
áàéâ. 1926 îíîîñ áàãà ñóðãóóëèéã ò¿øèãë¿¿ëýí íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã áè÷èã
¿ñýãò ñóðãàõ ò¿ð ñóðãóóëü áàéãóóëàí õè÷ýýëë¿¿ëýõ áîëæýý. Áè÷èã ¿ñãèéí
ñóðãóóëü, á¿ëãýì, äóãóéëàí íü äîëîî õîíîãò 2-3 óäàà õè÷ýýëëýæ, ìîíãîë
áè÷ãèéã 4 ñàðûí õóãàöààíä ñóðãàõ áºãººä ñóðàëöàãñäûã çºâõºí óíøèæ
áè÷äýã òºäèéã¿é çàõèäàë áè÷èõ, òýìäýãëýë õºòëºõ, òîîíû äºðâºí ¿éëäëèéã
áîäîõ ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëäýã áàéâ.
1934 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðàë áè÷èãòýí õ¿í á¿ð “áè÷èã
¿ñýã ¿ë ìýäýõ õ¿ì¿¿ñèéã ñóðãàãòóí” ãýñýí óðèà äýâø¿¿ëæýý1 . Áè÷èã ¿ñãèéí
áàãø íàðûã áýëòãýõ àæëûã ºðãºòãºõ, àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äàà áè÷èã ¿ñýãò
ñóðãàõ òàëààðõ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ,
öàãààí òîëãîé, áóñàä ãàðûí àâëàãûã áîëîâñðóóëæ õýâëýõ çýðýã àðãà õýìæýý
àâñíû ä¿íä õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ àæèëä
àõèö ãàð÷ ýõýëæýý. Ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëüä õàìðàí ñóðãàõ çîðèëòûã ýð÷èìòýé õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæýý. 1921 îíû
YIII ñàðûí 25-íû ºäðèéí Çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð áàãà ñóðãóóëèéí ä¿ðýì,
äóíä ñóðãóóëüä äýâøèí îðîõ ä¿ðìèéã áàòàëæ, áàãà ñóðãóóëèéã 3 æèë, äóíä
ñóðãóóëèéã 5 æèëèéí õóãàöààòàé òîãòîîæýý. 1921 îíû XI ñàðûí 2-íä
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä àíõíû áàãà ñóðãóóëèéã íýýâ. 1922 îíîîñ ýõëýí àéìãèéí
òºâ, òîìîîõîí ñóóðèí ãàçàð, çàðèì õîøóóíä áàãà ñóðãóóëü áàéãóóëæ
ýõýëæýý. 1923 îíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä íýýãäñýí àíõíû á¿ðýí áóñ äóíä
ñóðãóóëüä Íèéñëýë Õ¿ðýý, Íàéìàà õîòûí áàãà ñóðãóóëèàñ 40 ñóðàã÷ ñîíãîí
ýëñ¿¿ëæ, ìîíãîë õýë áè÷èã, òîî, õýìæèõ¿éí óõààí, ôèçèê, õèìè, ò¿¿õ,
ãàçàðç¿é çýðýã õè÷ýýë çààæ áàéæýý. Áàãà, äóíä ñóðãóóëèóäàä õè÷ýýëýýñ
ãàäíà õè÷ýýëèéí áóñ öàãààð çîõèîõ õ¿ì¿¿æëèéí àæèë ¿¿ñýæ õºãææýý.
Ãýâ÷ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëò õ¿ì¿¿æëèéí àæèëä
èõýýõýí áýðõøýýë òîõèîëäîæ áàéæýý. Áàãø íàðûí ìýäëýã, çààõ àðãà ç¿éí
òºâøèí äóòàãäàëòàéí óëìààñ ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã á¿ðýí
áàðèìòàëäàãã¿é ÿâäàë íýëýýä ãàð÷ áàéâ. Àðäóóä ¿ð õ¿¿õäýý ñóðãóóëüä
îðóóëàõã¿é áàéõ, ñóðãóóëèàñ îðãóóëæ, ãýðòýý àâàà÷èõ çýðýã áýðõøýýë èõ
ãàð÷ áàéâ. Ñóðãóóëèéí à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ àæëûã
ýð÷èìòýé çîõèîæ áàéñíû ¿ð ä¿íä, àðä îëíû äóíä åðºíõèé áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëèéí íýð õ¿íä äýýøèëæ áàéñàí ó÷èð ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéã àëáàí
æóðìààð ÿâóóëæ áàéñíûã 1937 îíîîñ çîãñîîæýý.
Ãýãýýðëèéí ÿàìíààñ 1936 îíä áàòàëñàí çààâðûí äàãóó ñàéí äóðûí
ñóðãóóëèóäûã æèë á¿ðèéí Y ñàðûí 1-íýýñ X ñàðûí 1 õ¿ðòýë àæèëëóóëæ,
1
ÌÀÍ-ûí ãóðàâäóãààð èõ õóðàë. ÓÁ., 1966, ò-154.
1
ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðëûí èëòãýë, òîãòîîë. ÓÁ., 1934. Òàë-50.

319
òýäãýýðò 8-15 íàñíû õ¿¿õäèéã õàìðàí ñóðãàõ áîëæýý. Ñàéí äóðûí ñóðãóóëü
íü õ¿¿õäèéã óíøèæ áè÷äýã áîëãîõ çîðèëãîòîé áàéñàí þì. Ýíý á¿õíèé ¿ð
ä¿íä 1941 îíû áàéäëààð ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéí 20 ãàðóé õóâèéã
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä õàìðàí ñóðàëöóóëàõ áîëæýý. Áàãà, á¿ðýí
áóñ äóíä, á¿ðýí äóíä ñóðãóóëèàñ á¿ðäñýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí
òîãòîëöîî áèé áîëîâ.
Óëñ îðíû àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãàä øààðäàãäàæ áàéñàí
ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áýëòãýõýä òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóä ìàø
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý.
Íàì, óëñûí òºâ ñóðãóóëü íàì, òºðèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ
àæèëòíûã, Áàãø íàðûã áýëòãýõ ñóðãóóëü áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã,
Ñàíõ¿¿ãèéí òåõíèêóì íÿãòëàí áîäîã÷äûã, Õóäàëäààíû òåõíèêóì ò¿¿õèé ýä,
àíãèéí ¿ñíèé áîëîí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí àæèëòíûã, պ人 àæ àõóéí
òåõíèêóì ìàëûí áàãà ýì÷, çîîòåõíèê÷äèéã, Õ¿í ýìíýëãèéí òåõíèêóì áàãà
ýì÷, ýõ áàðèã÷, ýì íàéðóóëàã÷äûã òóñ òóñ áýëòãýæ áàéëàà. ¯¿íèé õàìò äýýä,
òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòíèéã ãàäààä îðíóóäàä ñóðãàí áýëòãýõ
áîëæýý. Ãîë òºëºâ òåõíèêèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ çîðèëãîîð
õîðèîä îíû ýöýñò Ãåðìàí, Ôðàíöàä îõèä, õºâã¿¿äèéã èëãýýí ñóðàëöóóëæ
áàéâ. ¯íäýñíèé ìýðãýæèëòíèéã ÇÕÓ-ûí äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëèóäààð áýëòãýõýä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ áàéæýý. Ìîñêâà,
Ëåíèíãðàä, Ýðõ¿¿, Óëààí-¯ä çýðýã õîòûí äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëèóäàä ìîíãîëûí îëîí çóóí îõèä, õºâã¿¿ä ñóðàëöàæ òºãñæýý. ÇÕÓ-ûí
äýýä ñóðãóóëèóäàä äýâøèí ñóðàëöàãñäûã áýëòãýõýä Óëààí-¯ä õîò äàõü
Ìîíãîëðàáôàê ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.
Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ñýõýýòíèé äàâõðàà øèíýýð á¿ðýëäýí áèé áîëñîí
þì. Èíãýõäýý äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèàð ìýðãýæèëòýí
áýëòãýõèéí çýðýãöýý ò¿øìýä, öýðãèéí äàðãà íàð, ëàì íàðûí çàðèì
òºëººëºã÷èä çýðýã ºìíºõ ¿åèéí ñýõýýòíèéã òºð çàñãèéí ¿éë õýðýãò òàòàí
àøèãëàõ, àðä îëíû äóíäààñ áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã óëñ,
îëîí íèéò, àæ àõóé, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãàä óäèðäàõ áîëîí áóñàä àëáàí
òóøààëä òîìèëîí àæèëëóóëàõ çýðýã àðãà çàìûã àøèãëàæýý.
Ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí 1921 îíû XI
ñàðûí 9-íèé ºäðèéí õóðàëäààíààð øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã
òóñãàéëàí õýëýëöýæ, óëìààð ýðäýì ñóäëàëûí àæëûã ýðõëýõ òºâ
áàéãóóëëàãà-Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã áàéãóóëæýý. Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí
äóðñãàëò ç¿éëèéã ñóðâàëæëàí öóãëóóëàõ, õàäãàëæ õàìãààëàõàä ýë õ¿ðýýëýí
ãîë àíõààðàë õàíäóóëàõûí õàìò ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæëûã ¿¿ñãýí
ÿâóóëæ áàéâ. Çàâà Äàìäèíû çîõèîñîí “Àëòàí äýâòýð”, Õ.Ìàãñàðæàâûí
“Ìîíãîë óëñûí øèíý ãàðñàí ò¿¿õ” çýðýã ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû á¿òýýë íü
õîðèîä îíû ¿åèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä ãàðñàí òîì àìæèëò áîëîâ.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí õîðèîä îíû ýõíýýñ ÇÕÓ-ûí Øèíæëýõ
Óõààíû Àêàäåìèòàé àæèë õýðãèéí íÿãò õýëõýý õîëáîî òîãòîîñîí áàéíà.
ÇÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð 1925 îíä Ìîíãîëûí êîìèññûã áàéãóóëæ, àðõåîëîãè,
óãñààòíû ç¿é, õýë øèíæëýë, ãàçàð ç¿é, õºðñ ñóäëàë, ãåîëîãè, ãåîõèìèéí
ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãààã Ìîíãîëûí íóòàã äýâñýðò ÿâóóëæ ýõýëæýý. ÇÕÓ-
ûí ØÓÀ-èéí Ìîíãîëûí ýêñïåäèöèéí õ¿ðýýíä îëîí òîîíû øèíæèëãýýíèé
àíãè àæèëëàæ, Ìîíãîë îðíû àøèãò ìàëòìàë, ¿íýò ÷óëóóëãèéã òîäîðõîéëîõ,
øóâóóä, àãíóóðûí õºõòºí àìüòàä, óðãàìëûí àéìàã, ðàøààí óñûã ñóäëàõ
àæèë õèéæ, ìîíãîëûí àìüòíû àéìãèéí ãàçàð ç¿éí ìóæëàëûã òîãòîîñîí
áàéíà.

320
 Ï.Ê. Êîçëîâûí óäèðäñàí øèíæèëãýýíèé àíãè 1924- 1926 îíä
àðõåîëîãè, óðãàìàë, àìüòàí, ÷óëóóëãèéí àðâèí öóãëóóëãà õèéñýí áºãººä
Íî¸í óóëûí õàâüä Õ¿íí¿ãèéí ¿åèéí òîìîîõîí áóëøèéã ìàëòàí øèíæèëæ ,
Òºâ Àçèä õî¸ð ìÿíãàí æèëèéí ºìíº îðøèí ñóóã÷äûí ñî¸ë èðãýíøëèéã
íîòëîõ àðõåîëîãèéí ÷óõàë íýýëò õèéæýý.
1929 îíû X ñàðûí 5-íä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí,
ÇÑÁÍÕÓ-ûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õîîðîíä Ìîíãîë îðíûã ñóäëàõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé õàìòûí àæèëëàãààíû òàâàí æèëèéí õóãàöààòàé
õýëýëöýýð áàéãóóëæýý. Óã õýëýëöýýð ¸ñîîð Ìîíãîë îðíû íóòàã äýâñãýðò
øèíæèëãýýíèé àíãèóäûã àæèëëóóëàõààð òîõèðîëöñîí áàéíà.
1930 îíû II ñàðûí 5-íä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíã Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýí áîëãîí ººð÷èëæýý. Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí íü äóóí óõààíû
òàñàã, ò¿¿õ, ãàçàð ç¿éí òàñàã, ãýðýë çóðãèéí ëàáîðàòîðè, íîìûí ñàí çýðýã
çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãæ¿¿äèéã öààøèä áýõæ¿¿ëýõèéí õàìò ãàçàð
òàðèàëàíãèéí òàñàã, ãåîëîãèéí òàñàã çýðãèéã áàéãóóëæýý.
Ýë õ¿ðýýëýí Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿é, àìüòàí, óðãàìàë, Ìîíãîëûí
ò¿¿õ, õýë, óðàí çîõèîëûí õºãæëèéí àñóóäëûã ñóäëàõ òàëààð ãó÷ààä îíä
áàãàã¿é ç¿éë õèéæýý. Ìîíãîë îðíû ãîâü, õàíãàé, òàë íóòàãò ôèçèê ãàçàðç¿éí
ñóäàëãààã ãîëëîí õèéæ, Ìîíãîë îðíû ãàçðûí çóðãèéã õýâëýí ãàðãàæýý.
Ìîíãîë îðíû óðãàìëûí íýð òºðëèéã á¿ðòãýõ, óðãàìëûí òàðõàëòûí àíõíû
çóðàã çîõèîõ, ãîâèéí õºðñíèé øèíæèéã òîäîðõîéëîõ, ìàëûí òýæýýëèéí
óðãàìàë, õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ áîëîí ¿ð òàðèàíû àæ àõóé áàéãóóëàõ
áîëîìæèéã ñóäëàõ, ìàë ìàëëàãààíû øèëäýã àðãà òóðøëàãûã äýëãýð¿¿ëýõ,
áýë÷ýýðèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõ àðãà çàìûí òàëààð ñóäàëãààíû àæèë
ÿâóóëæ áàéëàà.
Ãó÷ààä îíû ¿åèéí Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä õýë øèíæëýë,
ò¿¿õèéí ñóäàëãàà íýëýýä äîðâèòîé áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéâ. Íýð òîìú¸îíû
òîëü çîõèîõ, àìàí çîõèîëûí õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóëàõ àæëûã
¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí õàìò ìîíãîë õýëíèé òàéëáàð òîëü çîõèîõîä ãîë àíõààðàë
õàíäóóëàí àæèëëàæ: áàéâ. 1937 îíä Ñ.Øàãæèéí “Ìîíãîë ¿ñãèéí ä¿ðìèéí
òîëü áè÷èã” õýìýýõ òîìîîõîí á¿òýýë íèéòëýãäýâ. ¯¿íèé õàìò Õ.×îéáàëñàí,
Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàðûí “Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñ÷
áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ”, À.Àìàðûí “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” Ë.Äýíäýâèéí
“Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” çîõèîëóóä õýâëýãäýí ãàðàâ.
Øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýí ò¿¿õèéí óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí
÷èãëýëèéã òîäîðõîéëñîí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëæýý.
¯¿íèé ¿ð ä¿íä ò¿¿õèéí ñàëáàð äàõü ñóäàëãààíû àæëûã ÷èãëýñýí
çîðèëãîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàõ áîëæýý. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí òàëààð
ãàäààäûí ñóäëàà÷äûí áè÷ñýí òîìîîõîí çîõèîëûã ìîíãîë õýëýýð îð÷óóëàõ
àæèë ºðãºæèæ, ìàíæààñ ìîíãîëûã ýçýðõñýí ¿åèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òóõàé
áàðèìòûí ýìõòãýëèéã áîëîâñðóóëæ íèéòë¿¿ëýâ. 1937 îíä
Ëóâñàíäàíçàíãèéí “Àëòàí òîâ÷” õýìýýõ ñóðâàëæèéã õýâëýí ãàðãàñàí íü ò¿¿õ
ñóäëàëûí àæëûí ÷óõàë îëîëò áîëñîí þì.
Ǻâëºëòèéí àêàäåìè÷ Â.À. Êîìàðîâ, Á.ß. Âëàäèìèðöîâ áîëîí áóñàä
ýðäýìòäèéí óäèðäñàí ãåîëîãè, õºðñ óðãàìàë ñóäëàë, õýë øèíæëýë,
àðõåîëîãè, óãñààòíû ç¿éí øèíæèëãýýíèé àíãèóäûí àæëûí ¿ð ä¿íä Ìîíãîë
îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã, ò¿¿õ ñî¸ëûã ñóäàëñàí îëîí òîîíû á¿òýýë
òóóðâèæýý. Ýíý íü Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä èõýýõýí íºëºº
¿ç¿¿ëñýí áàéíà.

321
 Óðàí ñàéõíû ñî¸ë . Õîðü, ãó÷ààä îíû óðàí ñàéõíû ñî¸ëä óòãà
çîõèîë òýðã¿¿ëýõ áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéâ. 1929 îíû ýõýýð áàéãóóëàãäñàí
óðàí çîõèîë÷äûí á¿ëãýì, óðàí á¿òýýë÷äèéí õ¿÷èéã íýãòãýõ, òýäíèé óð
÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæýý. Øèíý áîäèò áàéäëûã ãîî
ñàéõíû ¿¿äíýýñ òàíèí ìýäýæ, óðàí ñàéõíû òóðøëàãûã áèé áîëãîõ ¿éëñèéã
Ä.Íàöàãäîðæ, Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Ñ.Áóÿííýìýõ íàð ìàíëàéëæ, ÿðóó íàéðàã,
õ¿¿ðíýë çîõèîë, æ¿æãèéí çîõèîëûí ãóðâàí ¿íäñýí òºðëèéã òºëºâøèõºä
îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý.1
Òóõàéí ¿åèéí ÿðóó íàéðàãò óëñ òºð, èðãýíèé óòãà óÿíãà çîíõèëæ áàéâ.
ßðóó íàéðãèéí îðãèë áîëñîí Ä.Íàöàãäîðæèéí “Ìèíèé íóòàã” áîëîí áóñàä
ø¿ëã¿¿ä, Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Áóóðàë ýýæèé ìèíü”, “Çóãààöàõààð ìîðäñîí
íü” íàéðàãëàë, Ñ.Áóÿííýìýõèéí “Ìîíãîë èíòåðíàöèîíàë”, Ã.Ñýð-Îäûí
“ĺìºí”, Í.Íàâààí-Þíäýíãèéí “Áàÿí Ìîíãîë”, “¯õýð÷èí õ¿¿” çýðýã ø¿ëãèéí
á¿òýýëèéã îíöëîí äóðñàõ ¸ñòîé. Õ¿¿ðíýë çîõèîëä íàéðóóëàë, ºã¿¿ëëýã
ãîëëîæ, øèíý àìüäðàë, õóâüñãàëààð òºðºãñäèéã ìàãòàí äóóëæ áàéâ.
Ä.Íàöàãäîðæ “Õóó÷èí õ¿¿” “Öàãààí ñàð áà õàð íóëèìñ”, “Ëàìáóãàéí íóëèìñ”,
“Øóâóóí ñààðàë” áîëîí áóñàä ºã¿¿ëëýãýý òóóðâèñàí þì. Ä.Öýâýãìèäèéí
“Õîíü÷èí Íàéäàí”, “Áîëä, Ñàìáóó õî¸ð” çýðý㠺㿿ëëýã ãàð÷ýý. Óðàí
çîõèîë÷èä õ¿¿ðíýë çîõèîëûí òîì õýëáýðèéã ýçýìøèõ àëõàì õèéæ áàéâ.
Øèíý ¿åèéí óðàí çîõèîëûí àíõíû “Ãîëîãäñîí õ¿¿õýí” íýðòýé òóóæèéã
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí çîõèîâ. Æ¿æãèéí çîõèîëûí òºðºë ç¿éë øèíýýð õºãæèæ
Ä.Íàöàãäîðæ, Ñ.Áóÿííýìýõ, Ø.Àþóø, Ä.Íàìäàã íàðûí çîõèîëîîð òåàòðûí
óðûí ñàí áàÿæèæ áàéâ.
Íèéñëýë Õ¿ðýýíä 1922 îíä óðàí ñàéõíû á¿ëãýì áàéãóóëàãäàæ,
Ñ.Áóÿííýìýõèéí “Îéðõ öàãèéí òîâ÷ ò¿¿õ” æ¿æãèéã íàéðóóëàí òîãëîñíîîð
ìýðãýæëèéí òåàòðûí óðëàãèéí ýõëýë òàâèãäæýý. 1929 îíîîñ óðàí ñàéõíû
ò¿ð ñóðãóóëèéã À.Åôðåìîâûí óäèðäëàãààð õè÷ýýëë¿¿ëæ, ìýðãýæëèéí
æ¿æèã÷äèéã áýëòãýñíèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîëûí òåàòðûí óðëàãò
Ê.Ñòàíèñëàâñêèéí ñèñòåì íýâòýð÷ýý. 1931 îíä Àðäûí öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýíã
Óëñûí òºâ òåàòð áîëãîí ºðãºòãºæýý. Òºâ òåàòð 1933 îíä Ñ.Áóÿííýìýõèéí
“Õàðàíõóé çàñàã” æ¿æãèéã íàéðóóëàí òàâüæ óëìààð Ìîñêâà õîòîä áîëñîí
òåàòðûí îëîí óëñûí òýìöýýíä óã æ¿æèã õî¸ðäóãààð áàéðàíä øàëãàð÷ýý.
1932 îíä Öýðãèéí òºâ êëóáèéí äýðãýä öýðãèéí òåàòð, 1934 îíä Áàãø
íàðûí ñî¸ëûí îðäíû äýðãýä çàëóó÷óóäûí òåàòð áàéãóóëàãäàæ, òýäãýýðò
äðàìûí áîëîí äóóëàëò æ¿æãèéí á¿òýýë¿¿äèéã òîãëîæ áàéâ. Òåàòðûí
óðëàãèéí õºãæèëä ãàðñàí òîì àõèö áîë Ä.Íàöàãäîðæèéí “Ó÷èðòàé ãóðâàí
òîëãîé” æ¿æãèéã Ä.Íàìäàãèéí íàéðóóëãààð 1934 îíä òºâ òåàòðûí òàéçíàà
òîãëîñîí ÿâäàë áàéâ. Òºâ òåàòðò Øè. Àþóøèéí “ßã àðâàí íàéì”, “Õàòàí
Äîëãîð, õàðö Äàìäèí”, Ä.Íàìäàãèéí “Òýìöýë”, “Øèíý çàì”, “Ñ¿ðýã ÷îíî”
çýðýã æ¿æãèéã òîãëîõ áîëæýý.
Õºãæìèéí óðëàãèéí òºðºë ç¿éëèéí äîòðîîñ íèéòèéí äóóíû óðëàã
ãîëëîõ áàéð ñóóðüòàé õºãæèâ. Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí õºãæìèéí óðëàãèéí
õºãæèëä Ì.Äóãàðæàâ ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæýý. Òýðýýð “Æàâõëàíò
ñ¿ðýã”, “Èäýð æèí÷èí”, “Áàÿí Ìîíãîë”, “¯õýð÷èí õ¿¿”, “Òàâàí ýðäýíý” çýðýã
äóóíû á¿òýýë¿¿äýý òóóðâèõäàà àðäûí àÿëãà õýìíýë, ýãøèãëýãýýñ îð÷èí
öàãò íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýë õèéæ, øèíý ¿åèéí çîõèîëûí äóóíû ýõëýëèéã
òàâüæýý. Ì.Äóãàðæàâ ìîíãîë óðòûí äóóíû îëîí óðñãàëûã ÷àäàìãàé
ýçýìøäýã áàéñíû õóâüä òýäãýýðèéã íýã öîãö ñîíãîìîë äýã æàÿãò îðóóëñàí

1
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. Óðëàõóéí àéìàã. ÓÁ., 1999. òàë-82.

322
þì1. Õóóð÷ ª.Ëóâñàí “Àðäûí öýðãèéí àðèóí æàãñààë”, “Àãààðààð íèñäýã
àýðîïëàí”, “Àíãèð øàð”, “Îëîí æèë” çýðýã äóóíû á¿òýýë¿¿ä òóóðâèæ, ¿ëãýð
òóóëüñèéí àÿ, äóóëàí õºãæèìäºõ äýã ìàÿãèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæýý.
Õºãæìèéí óðëàãèéí íýã òºðºë äóóëàëò æ¿æèã, õºãæèìò äðàì õºãæèæ
ýõëýâ. Ìîíãîë àðäûí õàðèëöàà äóóíû óëàìæëàë íü õºãæìèéí òåàòðûí
á¿òýýë øèíýýð ¿¿ñýæ õºãæèõ ñóóðü áîëñîí áèëýý. Ñ.Áóÿííýìýõèéí
“Õàðàíõóé çàñàã” æ¿æèãò íýãýí àÿàð õàðèëöàí äóóëäàã õàðèëöàà äóóíû
çàãâàðûã çàäàëæ, àðäûí óðò, áîãèíî íýëýýä äóóíû àÿëãóóã àøèãëàí
ä¿ð¿¿äèéí çàí áàéäëûã àÿëãóóíû òºðõººð èëýðõèéëýõ àðãûã õýðýãëýæýý.
Ä.Íàöàãäîðæèéí “Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” æ¿æèãò àðäûí 10 ãàðóé äóóíû
àÿûã àøèãëàí, ¿íäýñíèé õºãæìèéí öººõ¿¿ë õºãæèìäºõººð íàéðóóëàí
áîëîâñðóóëæ, ä¿ð¿¿äèéí ÿëãàðàìæèéã ëàâøðóóëæýý. Ýíý íü Ìîíãîëûí
õºãæìèéí óðëàãò ºðíºäèéí óðàí ñàéõíû ñýòãýëãýýíèé íºëºº íýâòýð÷
ýõýëñíèéã ãýð÷èëæ áàéâ2.
Ãó÷ààä îíä àðäûí õºãæìèéí çýìñãýýñ ãàäíà åâðîï õºãæìèéí çýìñãèéã
øèíýýð ýçýìøèæ ýõýëæýý. Öýðãèéí ¿ëýýâýð íàéðàë õºãæèì áèé áîëæýý.
Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí òºðºë ç¿éëýýñ çóðààñàí çóðàã ãîë÷ëîí õºãæñºíèé
äîòîð çóðàãò õóóäàñ, ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí ÷èìýãëýë çóðàã çîíõèëæ áàéâ.
Òýäãýýðèéí àãóóëãà íü õóâüñãàëûí îëîëòûã îëîí íèéòýä òàíèóëæ, òýäíèé
á¿òýýë÷ èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéâ. Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí õºãæèëä
Á.Øàðàâ, Ñî¸ëòîé íàðûí á¿òýýë¿¿ä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëýâ. Øèíý ¿åèéí
óðàí çóðàã, óðàí áàðèìëûí àíõíû á¿òýýë¿¿ä ãó÷ààä îíû ýöýñò ãàð÷
ýõýëæýý. Òåàòðûí òàéç ÷èìýãëýëèéí óðëàã øèíýýð ¿¿ñýæ õºãæèâ. Óðàí
çóðàãò òîñîí áóäàã, çóðààñàí çóðàãò óñàí áóäàã, áàðèìàëä ãºëòãºíº
õýðýãëýõ çýðýã øèíý àðãà áàðèë íýâòýð÷ áàéâ. Àðäûí óëàìæëàëò ãàð óðëàë
ýð÷èìòýé õºãæèæ, àðüñ øèð, ìîä òºìºð, àëò ìºíãº, áºñ äààâóó, øàâàð
÷óëóóãààð òºðºë á¿ðèéí ýäëýë ÷èìýãëýë õèéæ, îëîí íèéòèéí õýðýãöýýã
õàíãàæ áàéâ.
1935 îíä “Ìîíãîë êèíî” ¿éëäâýð áàéãóóëàãäñàí íü êèíîíû óðàí
á¿òýýë÷äèéã áèé áîëãîõ, áàðèìòàò áîëîí óðàí ñàéõíû êèíî á¿òýýë òóóðâèõ
áîëîìæèéã íýýæ ºã÷ýý. “Ìîíãîë êèíî” ¿éëäâýðèéí àíõíû á¿òýýë íü 1936
îíä Óëààíáààòàð õîòîä Ìàéí íýãíèé áàÿðûã òýìäýãëýñýí òóõàé áàðèìòàò
êèíî áàéâ. 1936-1940 îíä “Áàÿð íààäìûí àæèëëàãàà”, “θäëûí àðòåëü”,
“Ǻâëºëòèéí öèðêèéí æ¿æèã÷äèéí òîãëîëò” çýðýã öàã ¿åèéí ¿éë ÿâäëûí
ìýäýýëëèéí øèíæòýé áàðèìòàò êèíîíóóä ãàð÷ýý. ¯¿íèé õàìò óõóóëãà
íèéòëýëèéí “ªâñ õàäàõ ìîðèí ñòàíö”, “Íîîñûã õýðõýí àøèãëàõ âý?”,
“Àíãèéí ¿ñ” çýðýã õýä õýäýí êèíî á¿òýýë áèé áîëñîí áºãººä òýäãýýð íü ¿éë
õºäëºë, ºã¿¿ëýìæèéã óðàí ñàéõíû àðãààð èëýðõèéëýõèéã ýðìýëçñíýýðýý
êèíî ìýäýýíýýñ óðàãø àõèñàí þì. Ýäãýýðýýñ íàéðóóëãà, óðàí ñàéõíû õóâüä
ñîíèðõîëòîé áîëñîí á¿òýýë íü Ì.Áîëäûí “Àíõíû õè÷ýýë” êèíî áàéâ.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí êèíîíû óðàí á¿òýýë÷èä õàìòðàí 1936 îíä “Ìîíãîë
õ¿¿” óðàí ñàéõíû êèíî á¿òýýæýý.
¯íäýñíèé áîëîí äýëõèéí ñî¸ëûí ºâ: îëîëò, áýðõøýýë
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãîë íü ñóäàëãààíû
àæëûã ºðí¿¿ëýõèéí õàìò Ìîíãîë ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéã
ñóðâàëæëàí öóãëóóëæ, õàäãàëæ õàìãààëàõàä ÷èãëýãäýæ áàéæýý. Ìîíãîëûí
ò¿¿õ ñî¸ëä õîëáîãäîõ ìîíãîë, ìàíæ, ò¿âýä, õÿòàä áîëîí áóñàä õýë äýýðõ
íîì, ñóäàð, ãàð áè÷ìýë¿¿ä, òóõàéëáàë, Äàíæóóðûí 226 áîòü, Ãàíæóóðûí
1
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. ÓÁ., 1999. 220.
2
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. ÓÁ., 1999. òàë-220-221.

323
108 áîòü çýðýã ¿íý öýíýòýé õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëñàí áàéíà. 1924 îí
áîëîõîä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíä ìîíãîë õýëíèé íîì ñóäàð 600, ò¿âýä
íîì 250, ìàíæ, õÿòàä, ÿïîí õýëíèé íîì äýâòýð 1400 ãàðóéã öóãëóóëààä
áàéæýý1. ¯¿íèé õàìò ãàäààä îðíóóäàä áàéãàà Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí
äóðñãàëò ç¿éëñèéã ñóðâàëæëàõ, ñóäëàõ àæèë õèéæ áàéâ. Ñóäàð áè÷ãèéí
õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí òóõàé õÿòàä, ìàíæ, ò¿âýä,
îðîñ, àíãëè, ôðàíö õýë äýýð õýâëýãäñýí íîì äýâòðèéã ìîíãîë õýëíýý
îð÷óóëàõ òàëààð íºð èõ àæèë õèéæ áàéëàà.
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí 1924 îíä Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí
äóðñãàëò ç¿éëèéã õàìãààëàõ òóõàé ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàí “Ìîíãîë óëñûí
õÿçãààð äîòîð áóé á¿õ õóó÷èí äóðñãàë áîëîõ ç¿éë öºì Ìîíãîë óëñûí
ººðèéí õºðºí㺠ìºí” ãýæ òóíõàãëàæýý. 1927 îíä Õ¿ðýý ñàéä, Èõ øàâü áîëîí
Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Ñàéí íî¸í õàí çýðýã àéìàã, õîøóóäûí äàíñ õàðààã
òºâëºðñºí õàäãàëàëòàä òàòàí àâ÷ óëñûí àðõèâûí ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâüæýý.
Ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîë, õºãæìèéí á¿òýýëèéã ñóðâàëæëàõ, ñóäëàõ àæèë
õèéæ áàéâ.
Äýëõèéí ñîíãîäîã áîëîí Îðîñ, Ǻâëºëòèéí óðàí çîõèîë, óðëàãèéí
á¿òýýëòýé àðä îëíûã òàíèëöóóëàõ, ýçýìø¿¿ëýõ òàëààð ¿ð á¿òýýëòýé àæèë
õèéãäýæ áàéâ. Ä.Äåôîãèéí “Ðîáèíçîí Êðóçî”, Æ.Ñâèôòèéí “Ãóëëèâåðèéí
àÿëàí ÿâñàí ò¿¿õ”, Æ.Âåðíèé “Àðâàí òàâàí íàñò êàïèòàí”, Ó. Æåìñèéí
“¯¿ëýí áîð”, Ý.Ïîãèéí “Àëòàí öîõ” Ñ.Òîìïñîíû “×èí çîðèãò áààòàðëàã áèåò
àäãóóñàí àìüòíû ¿ëãýð” çýðýã çîõèîëûã îð÷óóëàí íèéòýëæýý.
Õîðü, ãó÷ààä îíû îð÷óóëãûí óðàí çîõèîëûí äîòîð Îðîñ, Ǻâëºëòèéí
çîõèîë÷äûí á¿òýýë ãîë áàéð ýçýëæ áàéâ. À.Ñ. Ïóøêèí, Ì.Ëåðìîíòîâ,
À.Ëåáåäåâ-Êóìà÷, Ë.Òîëñòîé, Ì.Ãîðüêèé, Ä.Ôóðìàíîâ, Ê.×óêîâñêèé,
Ë.Ïàíòåëååâ, Ñ.Çëîáèí, Ø.Ðîçåíôåëüä íàðûí á¿òýýë¿¿ä óíøèã÷äûí
õ¿ðòýýë áîëñîí þì.
Äýëõèéí òåàòðûí óðëàãèéí çàðèì ñîíãîäîã á¿òýýë òóõàéëáàë,
Ê.Ãîëüäîíèé “Õî¸ð ýçíèé ãàíö çàðö”, Æ.Ìîëüåðèéí “Ñêàïåíèé äàìøèãëàë”
çýðýã æ¿æãèéã Òºâ òåàòðûí òàéçàí äýýð ãó÷ààä îíä òîãëîæýý. Õîðü, ãó÷ààä
îíä Ìîíãîëûí òåàòð, êëóáò ãîë òºëºâ çºâëºëòèéí êèíî ãàð÷ áàéâ. “Õóÿãò
õºëºã îíãîö Ïîòåìêèí”, “×àïàåâ”, “Ýõ”, “Ìàêñèìûí òóõàé ãóðâàë”, “Áàëòèéí
äåïóòàò”, “Áèä Êðîíøòàäíààñ” çýðýã çºâëºëòèéí êèíî á¿òýýë¿¿äòýé
ìîíãîëûí ¿çýã÷èä òàíèëöñàí þì. Ýíý á¿õíèé ¿ðýýð ºðíºäèéí ñî¸ë, ò¿¿íèé
äîòîð îðîñ, çºâëºëòèéí ñî¸ëûí íºëºº Ìîíãîë îðîíä ýð÷èìòýé íýâòýð÷
ýõýëæýý.
Õîðèîä îíû ýöýñ ãó÷ààä îíû ýõýí ¿åä áóþó Êîìèíòåðíîîñ Ìîíãîë
îðîíä ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ òóðøèëò õèéæ áàéñàí æèë¿¿äýä óëñ òºð,
íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä íîöòîé çàâõðàë ãàðñàí òºäèéã¿é ñî¸ëûí
ñàëáàðò ãàæóóäàë ãàðñàí áèëýý. Ñ¿ì õèéäèéí õóðàë íîìûí àæèëëàãààã
õîðèãëîí, èðãýäèéí ø¿òýí áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã õààí áîîãäóóëæ, ¿íäýñíèé
ñî¸ëûí ºâèéã ôåîäàëûí ñî¸ë õýìýýí ¿ã¿éñãýæ, õóó÷èí ñýõýýòíèéã á¿õýëä
íü ôåîäàëûí ç¿òãýëòýí, áàðóóí ýòãýýä õýìýýí õàâ÷èí ãàäóóðõàæ áàéâ.
Ñîíèí õýâëýëä “Õóâüñãàëûí óðàí çîõèîë íü áàÿ÷óóäûí ñî¸ëûã
ýñýðã¿¿öìîé”, “Õóâüñãàëò ñî¸ë áîë ôåîäàë ëóãàà òýìöýõ çýâñýã” ãýñýí ¿çýë
ñàíààã ºðãºí ñóðòàë÷èëæ áàéâ. Õýò õóâüñãàë÷èðõàõ èéì áàéð ñóóðèéã 1932
îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðàë, Óëñûí Áàãà õóðëààñ
áóðóóøààæ çîãñîîñîí þì.

1
Óëñûí Èõ õóðëûí ñîíèí. ÓÁ., 1924, òàë-93.

324
 1934 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí IX èõ õóðëûí øèéäâýðèéí äýýð øèíý
ýðãýëòèéí æèë¿¿äýä ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã îëîí ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëãîõ
òàëààð òîìîîõîí àëõàì õèéñýí áèëýý. Ãýâ÷ ãó÷ààä îíû ýöýñò Ìîíãîëä
áîëñîí óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò íü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îëîí ¿åèéí
òóðøèä á¿òýýñýí ñî¸ëûí ºâèéã ýâäýí ñ¿éòãýõ òºäèéã¿é á¿ðýëäýí õºãæèæ
áàéñàí øèíý ñî¸ëûí îëîëòûã áóñíèóëàõàä õ¿ðãýæýý. Øàøèíòàé òýìöýõ
íýðýýð îëîí ìÿíãàí ëàì íàðûã óëñ òºðèéí õèëñ õýðãýýð õýëìýãä¿¿ëæ áàéâ.
Ýíý íü áîë ìàðêñèñò ò¿¿õ÷äèéí áè÷èæ áàéñàí÷ëàí “ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí
àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí” õýðýã áóñ áàéñàí áºãººä õàðèí óëàìæëàëò ñî¸ëä
òóëãóóðëàæ, ñî¸ëûí øèíý÷ëýëò õèéõ çîðèëòîîñ óõàð÷ íÿöñàíûã íîòîëñîí
ç¿éë áîëñîí áèëýý.
“Àðäûí äàéñíóóäûí” íîì á¿òýýëèéã “ø¿¿ðäýí á¿ðòãýæ õóðààí àâàõ
áà öààøèä õýðýãëýãäýõ óëñ òºðèéí íîì äýâòýð çîõèîõ” àæëûã õàðèóöñàí
òºâ êîìèññûã 1937 îíû ýöñýýð áàéãóóëàâ1. Ýíýõ¿¿ òºâ êîìèññûí
øéèäâýðýýð ÿàì òóñãàé ãàçàð, íàì, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäàä ñàëáàð
êîìèññóóä áàéãóóëæ õîðü ãó÷ààä îíä õýâëýãäñýí á¿õ íîì, òîâõèìîë,
ñýòã¿¿ëèéí á¿ðòãýëèéã íýã á¿ð÷ëýí ãàðãóóëæ õÿíàõ àæèë õèéæýý. Òºâ
êîìèññûí õóðëààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó “àðäûí äàéñàí” íýð àâ÷, óëñ
òºðèéí õèëñ õýðãýýð áàðèâ÷ëàãäàæ øèéòãýãäñýí óäèðäàõ àæèëòàí, öýðãèéí
ç¿òãýëòýí, ýðäýìòýä, çîõèîë÷äûí áè÷ñýí á¿òýýëèéã øóóä øàòààí óñòãàõ,
ýìõýòãýë, ñýòã¿¿ëèéí äîòðîîñ õàé÷ëàí àâàõ, õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí íîì,
òîâõèìîë, ñóðàõ áè÷èã, ñýòã¿¿ëèéã íîìûí ñàí, óíøëàãûí ãàçàð, íîìûí
äýëã¿¿ð, ñóðãóóëü, àëáàí áàéãóóëëàãà, àéë ãýðýýñ õóðààí àâ÷ óñòãàõ çýðýã
àæèë õèéæýý. Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýëèéí àãóóëãûã õÿíàæ, õýâëýí
íèéòëýõ, òàéç äýëãýöíýý ãàðãàõ ýñýõ àñóóäëûã Äîòîîä ßâäëûí ßàì
øèéäâýðëýõ áîëñîí áàéíà.
Òåàòð, õºãæèì, êèíî óðëàãèéí çàðèì á¿òýýëèéã óñòãàõ áóþó õîðèãëîõ
àðãà õýìæýýã áàñ àâ÷ýý. Ñ.Áóÿííýìýõ, Ì.ßäàìñ¿ðýí, Øè. Àþóø, Ñ.Ñàíæèä
íàðûí æ¿æãèéã òåàòð, êëóáèéí òàéçíàà òîãëîõûã õîðèãëîæ, õ¿÷èíã¿éä
òîîöæýý. 1935,1936 îíä õýâëýãäñýí àðäûí óðò, áîãèíî äóóíû ýìõòãýëèéã
õÿíàõ òóñãàé êîìèññûí øèéäâýðèéí äàãóó ôåîäàëûí ¸ñò áàéäëûã õ¿ñ÷
ìºðººäñºí, ìàãòàæ ñàéøààñàí óòãàòàé õýìýýí çàðèì óðò, áîãèíî äóóíû
çàðèì áàäàã, ¿ãèéã çàñâàðëàæ õýðýãëýõýýð áîëæýý. ÇÕÓ-ä ìàíàé óðàí
á¿òýýë÷äèéí áè÷¿¿ëæ ¿éëäâýðë¿¿ëñýí ïÿíçûã óã êîìèññ õÿíàæ ¿çýýä
“Ýñýðã¿¿” íàð îðîëöñîí ïÿíçûã õýðýãëýõ, õóäàëäààëàõûã õîðèãëîæ,
òýäãýýðèéã õàãà÷èí óñòãàæýý. Îëîí áàðèìòàò êèíîã “ýñýðã¿¿” íàðûí ä¿ðñ
îðñîí õýìýýí óñòãàñàí áàéíà. 1940 îíû ýöñýýð ãàðãàñàí àêòààñ ¿çýõýä
íåãàòèâ, ïîçèòèâ íèéëñýí á¿ãä 91,2 ìÿíãàí ìåòð êèíî çóðãèéí õàëüñûã
óñòãàæýý.
Õ¿í àìä ñî¸ëûí îëîëòûã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëñýí íü Õ¿í àìûí
áîëîâñðîëûí òºâøíèé äýýøëýëò íü òýäíèé ñî¸ëûí ºñºëòèéí ¿íäñýí
íºõöºë áîëæ áàéâ. Ñî¸ë, ãýãýýðëèéí áîëîí õýâëýë ìýäýýëëèéí
áàéãóóëëàãà îëøèð÷, íîì õýâëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèæ áàéñàí íü àðä
îëíû åðºíõèé ñî¸ëûí òºâøíèé äýýøëýëòýä íýí ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì.
Îëîí ò¿ìíèéã ýðäýì ñî¸ëä áîëîâñðóóëàõ ãàçàð öýíãýëäýõ õ¿ðýýëýí
áóþó êëóáûã õîò, õºäººä áàéãóóëàõàä òóõàéí ¿åä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ
áàéâ. 1927 îíä óëñûí õýìæýýíä 100 îð÷èì êëóá óëààí áóëàí àæèëëàõ
áîëæýý.

1
ÌÀÕÍ-ûí òºâ àðõèâ. Ô-4, Ä-6, õí-8, òàë-35-37.

325
 Ìàë÷äûí äóíä ñî¸ëûí àæèë çîõèîõ çîðèëãîîð 1925 îíä ãýãýýðëèéí
ãýðèéã áàéãóóëñàí áºãººä ò¿¿íèéã óäàëã¿é óëààí ãýð õýìýýí íýðëýõ áîëæýý.
Êëóá, óëààí áóëàíãóóä íü îëîí ò¿ìýíä òºð çàñãèéí áîäëîãî, øèéäâýð,
õóóëü, ä¿ðìèéã ñóðòàë÷ëàõ, àðä îëíûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ, óðàí ñàéõàí÷äûí
êîíöåðò òîãëîëò õèéõýä àæëûíõàà ãîëûã ÷èãë¿¿ëæ áàéâ1.
Óëààíáààòàð õîòîä 1929 îíä ìîíãîë, îðîñ àæèë÷íû êëóáèéã ºðãºòãºí
Ëåíèíèé íýðýìæèò êëóá, 1932 îíä Öýðãèéí òºâ êëóá, 1934 îíä
Àìãàëàíáààòàðûí ¿ëãýð æèøýý êëóá, 1936 îíä Áàãø íàðûí ñî¸ëûí îðäîí
áàéãóóëæýý. պ人 îðîí íóòàã äàõü êëóá, óëààí áóëàíãèéí òîî ÷ íýìýãäýæ
áàéâ. Êëóá, óëààí áóëàí, óëààí ãýð¿¿ä àðä îëíûã õàìàðñàí îëîí òºðëèéí
àæèë çîõèîæ áàéëàà. Ǻâõºí 1937 îíä àéìãóóäûí 11 êëóáýýñ ýðõëýí àðäûí
õóðàë 1000 óäàà õèéëãýæ, 81 ìÿíãàí õ¿íä íàì, çàñãèéí øèéäâýð, õóóëü
ä¿ðýì òàíèóëæ, 367 óäàà æèæèã ¿çýãäýë òîãëîæ 49,6 ìÿíãàí õ¿íèéã õàìàð÷
áàéæýý2.
Òºâ, õºäººãèéí êëóá, óëààí áóëàíãèéí äýðãýä óíøëàãûí ãàçàð
áàéãóóëæ, àðä îëîíä íîì õýâëýëýýð ¿éë÷ëýõ àæëûã õèéæ áàéâ. Ñóäàð
áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä íîìûí ñàí áàéãóóëæ óëìààð óëñûí íîìûí
ñàí áîëãîí ºðãºòãºæýý. Óëñûí íîìûí ñàíãèéí óíøèã÷èä 1931 îíä 517
áàéñàí áîë 1941 îíä 1932 áîëæ ºñæýý1. Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éë,
¿íäýñíèé õóâöàñ, áàéãàëèéí áàÿëãèéí äýýæýýñ á¿ðäñýí ìóçåéã 1924 îíä
Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí äýðãýä áàéãóóëæ, óëìààð 1931 îíû äóíä ¿å
õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ 1931 îíû YII ñàðûí 11-íä óã ìóçåéã íýýæýý. Ìóçåé
¿çýã÷èä æèë òóòàì íýìýãäýæ èðæýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä íîì õýâëýëèéí àæèë ºðãºææýý. Ãó÷ààä îíä õýâëýõ
¿éëäâýðèéí òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷èëæýý. Õýâëýõ ¿éëäâýð 1921
îíä 1000 äàðàëò õóóäàñ õýâëýæ áàéñàí áîë 1936 îíä 12 ñàÿ áîëæ ºñæýý.
Ýíý á¿õíèé ä¿íä íîì òîâõèìîë, ñîíèí ñýòã¿¿ë, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãûã
õýâëýí íèéòýëæ, óíøèã÷äûí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ òàëààð óðàãø òîì
àëõàì õèéæýý. Ãó÷ààä îíû ýöýñò 5 ñîíèí, 7 ñýòã¿¿ë íèéòäýý 90 ìÿíãàí õóâü
õýâëýãäýæ, àðâàí õ¿í òóòàìä íýã õýâëýë îíîãäîõ áîëæýý2.
Õýâëýë ìýäýýëëèéí øèíý õýðýãñýë-ðàäèî áèé áîëñîí íü õ¿í àìûí
ñî¸ëûí ºñºëòºä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ. ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð 1931
îíä Óëààíáààòàð õîòîä áàãà õ¿÷íèé ðàäèî çàíãèëàà áàéãóóëæ, Y ñàðûí 1-
íä Ëåíèí êëóá çýðýã ãóðâàí ãàçàðò ðàäèî òàâüæ, ðàäèî íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëæ
ýõýëæýý. 1933 îíû ýöýñò ÁÍÌÀÓ, ÇÑÁÍÕÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä
áàéãóóëñàí Ìîíãîë óëñûã ðàäèîæóóëàõ òóõàé ãýðýýíèé äàãóó Óëààíáààòàð
õîò áîëîí 13 àéìãèéí òºâ, 20 îð÷èì ñóóðèí ãàçàðò áàãà õ¿÷íèé ðàäèî ñòàíö
áàéãóóëæ ðàäèî öýãèéí òîîã 1100-ä õ¿ðãýæýý. 1934 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-
íýýñ áàéíãûí ðàäèî ºðãºí íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ áîëîâ. Ìîíãîëûí ðàäèî
çºâõºí 1937 îíä óëñ òºð, øèíæëýõ óõààíû ñýäâýýð 727 óäàà íýâòð¿¿ëýã
õèéæ, óðàí á¿òýýë÷äèéí 712 öàãèéí òîãëîëòûã íýâòð¿¿ëæýý. 1938 îíû
áàéäëààð Óëààíáààòàðò 1747, íèéò àéìãóóäàä 703, íèéòäýý 2450 ðàäèî öýã
àæèëëàõ áîëñîí áàéíà.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ºðãºí õ¿ðýýòýé
àæèë çîõèîæ áàéâ. 1928 îíä ýì÷ëýí ñóâèëàõ ãàçðûí áàðèëãûã àøèãëàëòàä
îðóóëæ, óëìààð òºâ ýìíýëýã áîëãîí ºðãºòãºæýý. 1940 îíû áàéäëààð 20

1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. ÓÁ., 1981, òàë-136.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. ÓÁ., 1981, òàë-141.
1
Øèíæëýõ óõààí. Ñýòã¿¿ë. 1946. ¹12-13. Òàë-8.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. ÓÁ., 1981, òàë-163.

326
ìÿíãàí õ¿íä íýã èõ ýì÷ îíîãäîõ áîëæýý. Õîðèîä îíîîñ öýðãèéí àíãèóä,
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäàä áèåèéí òàìèðûí á¿ëãýì äóãóéëàí
¿¿ñýæ õºãææýý. Áèåèéí òàìèðûí ¿ç¿¿ëýõ òîãëîëò, íèéòèéí óðàí õºäºë㺺íò
ãèìíàñòèê, øàòàð, äààì, áóóäëàãà, ìîðèí öýðãèéí ñóðãóóëü çýðýã áèåèéí
òàìèð, ñïîðòûí øèíý òºðë¿¿ä ¿¿ñ÷ýý. Ãàð áºìáºã, öàíà, òýø¿¿ð, äóãóéí
ñïîðò ñîíèðõîã÷äûí òîî èõýýõýí ºñæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí àõóéí ñî¸ëä èõýýõýí ºð÷ëºëò ãàð÷ áàéâ. Óëàìæëàëò
îðîí ñóóö ìîíãîë ãýðèéí ìîäûã áóäàæ ãî¸õ áîëñíîîñ ãàäíà õºøèã, ìîäîí
øàë, õààëãà, äîòóóð ãàäóóð öàãààí äààâóó á¿ðýýñ õýðýãëýõ áîëîâ. Ãýðò
òºìºð çóóõ, òºìºð îð íýâòýð÷ ýõëýâ. Õ¿ì¿¿ñèéí õóâöñàí äàõü çýðýã äýâèéí
ÿëãàà àðèëæ, øèíý÷ëýãäýâ. Ìîíãîë äýýëèéí ìàÿã ñàéæèð÷, çàõ õàíöóé,
ñóãà, òàøàà íü íàðèéñàæ, õîòûíõîí áîëîí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ îëîí ýìæýýðòýé
ìóõàð õàíöóéòàé äýýë ãîëëîí ºìñºõ áîëîâ. Õ¿¿õýí õ¿íèé åðäèéí äýýëèéã
ýìýãòýé÷¿¿ä íèéòýýð õýðýãëýõ áîëîâ. Óëààíáààòàð õîò áîëîí àéìãèéí
òºâèéí îðøèí ñóóã÷èä ÿëàíãóÿà ãó÷ààä îíä åâðîï ìàÿãèéí õóâöàñ ºìñºæ
ýäëýõ ÿâäàë ýëáýãøèâ. Õ¿ì¿¿ñèéí õîîë óíäíû á¿òýö, ÷àíàðò áàñ íýëýýä
ººð÷ëºëò ãàðàâ. Óëàìæëàëò õîîë áîëîõ ìàõ, öàãààí èäýý, ãóðèë áóäààíààñ
ãàäíà õ¿íñíèé íîãîî õýðýãëýõ áîëîâ. Íèéòèéí õîîëíû ãàçðóóä áèé áîëæ,
äîðíî äàõèíû áîëîí åâðîï õîîëîîð õ¿ì¿¿ñèéã ¿éë÷èëæ áàéñàí íü
ìîíãîë÷óóäûí õîîëíû òºðºë, õîîëëîõ ãîðèì æóðàìä õóâüñàë ãàðàõàä
íºëººëæýý. Õóäàëäàà, òýýâðèéí ¿éë÷èëãýý ààæìààð ñàéæèð÷ áàéâ.
Õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ñî¸ëä ÷ ººð÷ëºëò ãàð÷ ýõýëæýý. Óðüä
ìîíãîë õ¿í ãàð áàðèõûã õóäàëäàà íàéìààíû ¿íý õàÿëöàõ äîõèî, àëãà
òàøèõûã õººõ, òîíèëãîõ, äóóäàõ äîõèî áîëãîí îéëãîæ áàéñàí áîë øèíý ¿åä
ãàð áàðèõ íü ìýíäëýõ, àëãà òàøèõ íü òàëàðõàë èëýðõèéëýõ äîõèîíû óòãààð
õýðýãëýõ áîëæýý1. ¯¿íèé õàìò óëñ òºð, àæ áàéäëûí øèíý ¸ñ çàíøèë
á¿ðýëäýí áèé áîëæ áàéâ. Ôåîäàëûí àëáàí ¸ñëîë õàëàãäàæ, ¿íäýñíèé áàÿð
íààäàì, Îêòÿáðèéí áîëîí Ìàéí íýãíèé áàÿð, øèíý æèëèéí áàÿð, Ìàðòûí
íàéìàí çýðýã òºð, îëîí íèéòèéí áàÿð ¸ñëîë á¿ðýëäýí òîãòæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä, õîðü, ãó÷ààä îíä íèéãìèéí îþóí ñàíààíû
àìüäðàëä äýâøèëòòýé îëîí ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. Óëñ òºðèéí äàâõàðãûí ç¿ãýýñ
¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë ñàíààã òóóøòàé áàðèìòàëæ áàéñàí ¿å¿äýä
ñî¸ëûí øèíý÷ëýë íü óëàìæëàëä áàòòàé òóëãóóðëàæ áàéñàí áºãººä ýíý
õèðýýð ñî¸ëûí õºãæèë äýâøèí äýýøèëæ èðæýý. Õàðèí Ìîíãîëä ñîöèàëèçì
áàéãóóëàõ Êîìèíòåðíû îðîëäëîãî, øàðûí øàøíû ýñðýã òýìöýë, óëñ òºðèéí
õýëìýãä¿¿ëýëò çýðýã íü íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàëûí òºëºâøèëä
àñàð èõ ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ãýâ÷ õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøèí ºðíºí
äýýøèëæ áàéñàí íü õîðü, ãó÷ààä îíû ¿åèéí ñî¸ëûí õºãæëèéí ãîë îëîëò
áàéëàà.
ĺ÷, òàâèàä îí áîë Ìîíãîëûí ñî¸ëûí èðì¿¿í õºãæëèéí ¿å áàéâ.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ¿åèéí íºõöºë áàéäàë íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàã,
ñî¸ëûí õºãæèëä òààã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéñàí áîëîâ÷ äàéíû äàðààõ ¿åä
ÿëàíãóÿà òàâèàä îíä ýäèéí çàñàãò àõèö ãàðàõûí õàìò ñî¸ëûí õºãæèë ÷
ºðíºí äýýøèëæýý.
Ñî¸ëûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûí áýõæèëò Ìàíàé îðíû á¿õ
ñóìä áàãà ñóðãóóëüòàé áîëñîí àâ÷ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë çîðèëò õýâýýð áàéâ. 1944 îíû
áàéäëààð ìàíàé îðîíä 304 ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéñíààñ 209 íü ñóðãóóëèéí

1 ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. ÓÁ., 1981. òàë-324.

327
áàðèëãàòàé, 95 íü ãýðò õè÷ýýëëýæ áàéâ1. 1941 îíä á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü 2,
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëü 13 áàéñàí áîë 1948 îíä á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü 6,
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëèéí òîî 31 áîëæ íýìýãäæýý. 1948-1952 îíû
õóãàöààíä á¿õ àéìãèéí òºâä á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü áàéãóóëæýý. ̺í ýíý
õóãàöààíä øèíýýð áàãà ñóðãóóëü 67, á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëü 15-ûã
áàéãóóëæýý. Ñóðãóóëèéí áàðèëãûã øèíýýð áàðèõ, çàñâàðëàõ, ¿ç¿¿ëýí
òàíèóëàõ ç¿éëýýð õàíãàõ, ñóðàõ áè÷èã õýâëýõýä çîðèóëñàí óëñûí òºñâèéí
õºðºí㺠íýìýãäñýíèé ¿ðýýð 1952-1957 îíû õóãàöààíä áàãà ñóðãóóëü 37,
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëü 37, á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü 15-ûã øèíýýð íýìæ
áàéãóóëñàí áàéíà. 1957-1960 îíû õóãàöààíä 109 ñóðãóóëèéí áàðèëãà
áàðüæýý.
Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäûí ñóðàã÷äûí íèéòèéí áàéð áàðèõ
òàëààð èõýýõýí àõèö ãàð÷ýý. 1944 îíä á¿õ ñóðàã÷äûí 15,1 õóâü íèéòèéí
áàéðàíä ñóóæ áàéñàí áîë 1948 îíä 39 õóâü áîëæ ºñ÷ýý2. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1960 îíä ãàðãàñàí “Åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí íèéòèéí áàéðàíä ñóóõ õ¿¿õäèéí ìàòåðèàëëàã
õàíãàìæèéí òóõàé” òîãòîîë ¸ñîîð íèéòèéí áàéðàíä õ¿¿õäýý ñóóëãàäàã
íýãäëèéí ãèø¿¿ä, àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûã õ¿¿õäèéíõýý õîîëîíä çîðèóëàí
ìàõ, ìºí㺠íèéë¿¿ëäýã ¿¿ðãýýñ á¿ðýí ÷ºëººëæ, íèéòèéí áàéðàíä ñóóõ
ñóðàã÷äûí á¿õ çàðäëûã óëñààñ õàíãàæ áàéõ áîëæýý3.
Äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóäûã øèíýýð áàéãóóëàõ,
ìàòåðèàëëàã áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé àìæèëò îëîâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí ìàòåðèàëëàã
áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð íýëýýä àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Øèíæëýõ óõààíû
õ¿ðýýëýíãèéí êàáèíåò, ëàáîðàòîðèéã áýõæ¿¿ëýâ. Òàâèàä îíû ýöñýýð Õ¿ðýë
òîãîîòîä îäîí îðíû ñòàíö áàéãóóëàâ. Ò¿¿í÷ëýí Øààìàð, Õîâäûí Áóëãàíä
æèìñ, æèìñãýíèéí òóðøëàãà ñòàíö, Õàëõ ãîëä ¿ð òàðèà, òåõíèêèéí óðãàìàë
òàðèàëàõ òóðøëàãà ñòàíöûã áàéãóóëæýý. Ýíý á¿õýí íü ñóäàëãàà,
øèíæèëãýýíèé àæëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëæýý.
Ñî¸ë ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãóóä, ÿëàíãóÿà êëóá, óëààí áóëàí, êèíî
öýãèéí òîîã îëøðóóëàõàä òºðººñ îíöãîé àíõààðàë òàâüæýý. Õýðýâ 1941 îíä
16 êëóá àæèëëàæ áàéñàí áîë 1960 îíä 86 áîëæ ºñæýý1.
1945 îíû äóíäóóð ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíîîñ
á¿õ ñóìäàä óëààí áóëàí áàéãóóëàõ øèéäâýð ãàðãàæ, “á¿õ õºäºëìºð÷äèéí
ñî¸ë áîëîâñðîëûí òºâ íü áàéõ ¸ñòîé”2 ãýæ ¿çæýý. 1945 îíû ýöýñ áîëîõîä
á¿õ ñóìäàä óëààí áóëàí áàéãóóëàõ çîðèëòûã ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýæýý.
Õýðýâ 1941 îíä òóñ îðîíä 140 óëààí áóëàí àæèëëàæ áàéñàí áîë 1945 îíä
303, 1960 îíä óëààí áóëàíãèéí òîî 545 áîëæ ºñæýý.
Óëñûí íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí øèíý áàðèëãà 1951 îíä àøèãëàëòàä
îðñîí íü õ¿í àìä íîìûí ñàíãààð ¿éë÷ëýõ àæëûã ºðãºòãºõºä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Àéìàã, õîòîä íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí òîî ààæìààð
íýìýãäýæ áàéâ. Õýðýâ 1941 îíä òóñ óëñàä íèéòäýý 18 íîìûí ñàí àæèëëàæ
áàéñàí áîë 1960 îíä 33 áîëæ ºñæýý3. Äóðäñàí õóãàöààíä íèéò íîìûí

1
Ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ. Ô-6, ò-2, õí-721, òàë-306.
2
̺í òýíä. ô-6, ò-2, õí-865, òàë-122.
3
Ñî¸ë-ãýãýýðëèéí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí òàëààð õîëáîãäîõ çàðëèã, òîãòîîë, çààâðóóäûí
ñèñòåì÷èëñýí ýìõòãýë. ÓÁ., 1962, òàë-88-91.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàã. (Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë) ÓÁ., 1976, òàë-97.
2
“Íàìûí áàéãóóëàëò”, Ñýòã¿¿ë. 1945. ¹7. òàë-64-65.
3
ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàã. (Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë) ÓÁ., 1976, òàë-97.

328
ñàíãèéí íîìûí ôîíä 3,1 äàõèí ºñºæ, 806,2 ìÿíãàí áîòü íîìä õ¿ð÷ýý.
¯¿íèé õàìò èõ äýýä ñóðãóóëü, òåõíèêóìûí äýðãýäýõ íîìûí ñàíãóóäûí
ìàòåðèàëëàã áààç áýõæèæ áàéâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä êèíî öýãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð íýëýýä àõèö
îëîâ. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºë 1947 îíä “Í¿¿äëèéí êèíîíû
òýýâýðëýëòèéã ñàéæðóóëàõ òóõàé” òîãòîîë ãàðãàæýý. Ýäãýýð òîãòîîëûí
çààëòûí äàãóó í¿¿äëèéí êèíî öýãèéã óíàëãà òýýâðýýð õàíãàõ, àëñàëñàí
õîëûí ñóìäàä êèíî ãàðãàõ àæëûã ºðãºòãºõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Õýðýâ 1950 îíä òóñ îðîíä í¿¿äëèéí êèíî öýã 44 àæèëëàæ áàéñàí áîë
1960 îíä 329 áîëæ ºñæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ñóì á¿ðèéã í¿¿äëèéí êèíî öýãýýð
õàíãàæ, õºäººãèéí õ¿í àì, ÿëàíãóÿà ìàë÷äûã êèíî óðëàãààð ¿éë÷ëýõ
ÿâäëûã ¿ëýìæ ºðãºòãºæýý.
ĺ÷, òàâèàä îíä ìóçåéí õºãæèëä ÷óõàë ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. ĺ÷ººä îíû
ýöñýýñ àéìàã á¿ðò îðîí íóòàã ñóäëàõ êàáèíåò áàéãóóëæ ýõýëæýý. 1946 îíä
Ä.Ñ¿õáààòàðûí ìóçåé, 1953 îíä Õ.×îéáàëñàíãèéí ìóçåéã áàéãóóëæ, óëìààð
òýäãýýðèéã íýãòãýí Ñ¿õáààòàð-×îéáàëñàíãèéí îðäîí ìóçåé áîëãîæýý. 1956
îíä Óëñûí òºâ ìóçåéã íýýñýí íü ìóçåéí õºãæèëä ãàðñàí ÷óõàë îëîëò áîëîâ.
Õ¿í àìûí äóíä çîõèîõ ñî¸ë-õ¿ì¿¿æëèéí àæëûã ºðãºòãºõºä Ìîíãîëûí
ðàäèî èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. 1948 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðàë
óëñ îðíûã ðàäèîæóóëàõ íü “ìàíàé óëñûí äîòîð ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë
äýýð àâàãäàõ ìàø ÷óõàë àðãà õýìæýýíèé íýã ìºí”1 ãýæ îíöëîí òýìäýãëýæýý.
1948-1952 îíû õóãàöààíä èõýíõ ñóìäûã ðàäèî õ¿ëýýí àâàã÷òàé áîëãîæýý.
1960 îíû IY ñàðä ÇÕÓ-ûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí
òóñëàìæòàéãààð èõ õ¿÷íèé òºâ ðàäèî ñòàíöûã Óëààíáààòàð õîòîä
áàéãóóëñàí íü òóñ îðíûã ðàäèîæóóëàëòàä îíöãîé ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëñîí
þì. Ìîíãîëûí ðàäèî òàâèàä îíû äóíä ¿åä õîíîãò 16 öàãèéí íýâòð¿¿ëýã
õèéæ áàéñàí áîë 1960 îíîîñ 2 ïðîãðàììààð á¿ãä 21 öàãèéí íýâòð¿¿ëýã
ÿâóóëàõ áîëæýý.
Óëñ îðíûã ðàäèîæóóëàõ òàëààð àâñàí ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð
ä¿íä 1960 îíûã 1952 îíòîé õàðüöóóëáàë ðàäèî ñòàíöûí òîî 2,7 äàõèí,
ðàäèî óçåëèéí òîî 2,1 äàõèí ºñæýý. Õýðýâ 1952 îíä ðàäèî öýãèéí òîî 9,1
ìÿíãà, õ¿ëýýí àâàã÷èéí òîî 313 áàéñàí áîë 1960 îíä ðàäèî öýã 33,7 ìÿíãà,
õ¿ëýýí àâàã÷ 19 ìÿíãà áîëæ ºñ÷ýý2.
Íîì õýâëýëèéí àæèë ºðãºæñºí íü õ¿í àìûí åðºíõèé áîëîâñðîë,
ñî¸ëûí òºâøíèé äýýøëýëòýä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ¿ç¿¿ëæ áàéâ. ĺ÷ººä
îíä íèéò àéìàãò ñîíèíû õýâëýõ ¿éëäâýðèéã áàéãóóëæýý. 1951-1952 îíä
Óëñûí õýâëýõ ¿éëäâýðèéã ºðãºòãºæ, ºðºõ, õýâëýõ òàñãóóäûã øèíý áàðèëãàä
øèëæ¿¿ëýí áàéðëóóëæýý. Öààñûã õýâëýõ ìàøèíä àâòîìàòààð îðóóëàã÷,
¿ñýã ºðºõ ëèíîòèï çýðýã øèíý òåõíèê íýâòð¿¿ëæ ¿éëäâýðèéí õ¿÷èí ÷àäëûã
íýìýãä¿¿ëæýý. 1960 îíä ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òåõíèê òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí
ã¿í õýâëýëèéí ¿éëäâýð àøèãëàëòàä îðæýý. Òàâèàä îíä õýâëýëèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë, õýìæýý èõýýõýí íýìýãäæýý. Õýðýâ 1953 îíä 117
íýð òºðëèéí íîìûã 1,389, 0 õýâëýëèéí õóóäñààð õýâëýæ áàéñàí áîë 1960
îíä 406 íýð òºðëèéí íîìûã 4477,0 õýâëýëèéí õóóäñààð õýâëýõ áîëæýý.
ĺ÷ººä îíû ýõíèé õàãàñò ìàíàé îðîíä “¯íýí”, “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí”,
“Óëààí-Îä”, “Ïèîíåðèéí ¿íýí”, “Ýõ îðíû ìàíàà” 5 ñîíèí, “Íàìûí
áàéãóóëëàãà”, “Õóâüñãàëò çàëóó÷óóäûí ¿íýí”, “Øèíæëýõ óõààí”, “Ñàéí
äóðûí óðàí ñàéõàí÷äàä òóñëàìæ”, “Áàãø íàðò òóñëàìæ”, “Öîã”, “Ïèîíåð”,
1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1967, II äýâòýð.òàë-207.
2
“Õîëáîîíû ìýäýýëýë”. Ñýòã¿¿ë. ÓÁ., 1970, ¹3.

329
“Çàñãèéí ãàçðûí ìýäýý”, “ªâðèéí äýâòýð”, “Öýðãèéí áîäëîãî”, “Ìàòàð” çýðýã
11 ñýòã¿¿ë õýâëýãäýí óíøèã÷ îëîíä õ¿ð÷ áàéæýý. 1947 îíä ̯Ý-èéí õýâëýë
“Õºäºëìºð” ñîíèí áèé áîëæ, 1955 îíîîñ äîëîî õîíîãò 5 óäàà íýã õýâëýëèéí
õóóäñààð ãàðàõ áîëæýý. Òàâèàä îíä òîãòìîë õýâëýë íýð òºðºë, òîî
õýìæýýíèé õóâüä èõýýõýí íýìýãäæýý.
1955 îíîîñ Ìîíãîëûí çîõèîë÷äûí õîðîîíû õýâëýë “Óòãà çîõèîë”,
“Óëààíáààòàðûí ìýäýý”, “Íàéðàìäëûí çàì” ñîíèí, “Ýäèéí çàñãèéí ñýòã¿¿ë”
,“Óðëàã, ñî¸ë, ãýãýýðëèéí àæèëòàí íàðò òóñëàìæ”, “պ人 àæ àõóé” ñîíèí,
ñýòã¿¿ë 1958 îíîîñ “Ýð¿¿ë ìýíä”, 1960 îíîîñ “Áàðèëãà÷èí” ñýòã¿¿ë ãàðàõ
áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ñýòã¿¿ë¿¿äèéã íýãòãýõ çàìààð “Ýðõ, ýäèéí çàñàã”, “Ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷”, “Íàìûí àìüäðàë” ñýòã¿¿ë¿¿ä áèé áîëæýý. Õýâëýë, ðàäèîã
äîòîîä, ãàäààäûí ìýäýýëëýýð õàíãàõ òºâ ãàçàð “Ìîíãîëûí öàõèëãààí
ìýäýýíèé àãåíòëàã”-èéã 1958 îíä áàéãóóëæýý. Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä
ñî¸ëûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààç áýõæèæ èðñýí íü õ¿í àìûí åðºíõèé
áîëîâñðîë, ñî¸ëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, øèíæëýõ
óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ, îëîí ò¿ìíèé óõàìñàðò ÷àíàð,
íèéãýì-ñî¸ëûí èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë óðüäà÷ íºõöºë áîëñîí áàéíà.
Îëîí ò¿ìíèé åðºíõèé áîëîâñðîëûí òºâøíèé äýýøëýëò, ĺ÷ººä îíû
ýõýýð êèðèëë ¿ñãèéã ¿íäýñ áîëãîñîí ìîíãîëûí øèíý ¿ñýã áè÷ãèéã õýðýãëýõ
áîëîâ. Ñóì á¿ðèéã áè÷èã ¿ñãèéí îðîí òîîíû áàãøòàé áîëãîæ, ¿éëäâýð, àæ
àõóé, àëáàí ãàçðóóä ò¿ð ñóðãóóëü, á¿ëãýì, äóãóéëàí áàéãóóëæ, ººðñäèéí
àæèëëàãñäûã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéâ. 1950 îíû
áàéäëààð 7 íàñíààñ äýýø á¿õ õ¿í àìûí 62 ãàðóé õóâü íü áè÷èã ìýäýã÷èä
áîëæýý1. 1950 îíû YII ñàðûí 1-íèé ºäðººñ ýõëýí óëñûí õýìæýýíä á¿õ
àëáàí õýðãèéã øèíý áè÷ãýýð õºòëºí ÿâóóëæ ýõýëæýý.
Îëîí ò¿ìíèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ ¿éë àæèëëàãààã ºðãºòãºõ, áàãà
ìýäýã÷äèéí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéã áàòæóóëàõ òàëààð èäýâõòýé àæèë
çîõèîñíû ¿ð ä¿íä 1956 îí áîëîõîä òóñ óëñûí 13-45 íàñíû õ¿í àìûí 90,5
õóâü íü áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãòýé áîëñîí áàéíà2. Èéíõ¿¿ îëîí ò¿ìíèé áè÷èã
¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæýý.
ÌÀÕÍ-ûí XI èõ õóðàë: “…á¿õ íèéòýýð çààâàë ñóðãàõ çàð÷ìûã
òîãòîîæ, õºäººä äºðºâä¿ãýýð àíãè áà õîòîä äîëîîí æèëèéí áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ íü”1 áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ ÷óõàë çîðèëò ãýæ ¿çñýí þì. Ñóðãóóëèéí
òîî îëøèðñíû ¿ð ä¿íä 1952 îíûã 1948 îíòîé õàðüöóóëáàë áàãà àíãè
òºãñºã÷äèéí òîî 2,6 äàõèí, YIII àíãèä äýâøèí ñóðàëöàãñäûí òîî 2,5 äàõèí
íýìýãäæýý2. Áàã, õîðèíû àéë ºðõ á¿ðèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöâàë çîõèõ 8-12
íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéí á¿ðòãýëèéã ãàðãàõ, ñóðãóóëüä ýëññýí ýñýõ áîëîí
ñóðàëöàæ áóé áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ, õ¿¿õäèéã öàã òóõàéä íü ñóðãóóëüä
îðóóëààã¿é áóþó çàâñàðäóóëñàí ãýì áóðóóòàé õ¿ì¿¿ñò çàõèðãààíû øèéòãýë
îíîãäóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâñíû ¿ð ä¿íä 1957 îíû áàéäëààð 8-12
íàñíû õ¿¿õäèéí 97,7 õóâèéã ñóðãóóëüä õàìðóóëæ, ñóðãóóëèéí íàñíû
õ¿¿õäèéã íèéòýýð íü àíõàí øàòíû áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò õýðýãææýý.
ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1958 îíä ãàðãàñàí “Àéìãèéí òºâ,
õîòóóäûí ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã çààâàë 7 æèëèéí áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ òóõàé” òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã 1958 îíû IX ñàðààñ ýõëýí
Óëààíáààòàð õîò, àéìãèéí òºâä æóðàìëàí ÿâóóëæ ýõýëæýý. 1960 îíûã 1957

1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ., 1986, òàë-27.
2
̺í òýíä òàë-28.
1
ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. (1940-1960). ÓÁ., 1967. Òàë-186.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ., 1986, òàë-32.

330
îíòîé õàðüöóóëàõàä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí òîî 13
õóâèàð ºññºíèé äîòîð IY, YIII, X àíãè òºãñºã÷äèéí òîî èõýýõýí íýìýãäæýý 3.
Õîò, àéìãèéí òºâèéí õ¿¿õä¿¿äèéã íèéòýýð íü á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ òàëààð ÷óõàë àìæèëò îëæ ýõýëæýý. ĺ÷ººä îíä áàãà ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷äûã ñóðàõ áè÷ãýýð õàíãàõ çîðèëòûã ¿íäñýíä íü øèéäâýðëýñýí þì.
ĺ÷, òàâèàä îíû çààãò äóíä ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä çîðèóëñàí ñóðàõ áè÷ãèéã
øèíýýð çîõèîõ, çºâëºëòèéí ñóðàõ áè÷ãèéã îð÷óóëàí õýâëýõ òàëààð ÷óõàë
àìæèëò îëñîí íü ñóðàã÷äûí ñóðëàãûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõýä ÷óõàë ò¿ëõýö
¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ñóðàã÷äàä õºäºëìºðèéí äàäëàãà, ÷àäâàð îëãîõîä
÷èãëýãäñýí ººð÷ëºëòèéã åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí
ïðîãðàìì, òºëºâëºãººíä îðóóëæýý. 1959 îíîîñ ýõëýí ìºðäñºí ñóðãàëòûí
òºëºâëºãºº ¸ñîîð I-IY àíãèä ãàð õºäºëìºðèéí õè÷ýýë, Y-YII àíãèä äàðõàí,
ìóæààíû õè÷ýýë, YIII-X àíãèä àãðîòåõíèê, çîîòåõíèê, ìàøèí ñóäëàë,
öàõèëãààí òåõíèêèéí õè÷ýýë ¿çýõ áîëæýý. Ñóðãóóëèóäûí äýðãýä õ¿íñíèé
íîãîî òàðèàëàõ òóðøëàãûí òàëáàé áîëîí õºäºëìºð-àìðàëòûí çóñëàí
áàéãóóëàõ, ñóðàã÷äûã çóíû áàðèëãà, õºäºº àæ àõóéí ¿éëäâýðëýë äýýð
àæèëëóóëàõ çýðãýýð ñóðàã÷äûã íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºðò îðîëöóóëàõ
ÿâäàë á¿õ ñóðãóóëèéã õàìàðñàí íèéòëýã øèíæòýé ¿çýãäýë áîëæ ýõýëæýý.
Èéíõ¿¿ 1950-èàä îí áîë åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã ïîëèòåõíèê
ñóðãàëòàä øèëæ¿¿ëýõ, ñóðàã÷äàä õºäºëìºðèéí äàäëàãà ÷àäâàð îëãîõ
õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà çàìûã õàéæ îëîõ íýã ¸ñíû ýðýë õàéãóóë,
òóðøèëòûí ¿å áàéâ.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ºã¿¿ëýí áóé ¿åä ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã
íèéòýýð íü àíõàí øàòíû áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ, õîò,
àéìãèéí òºâèéí õ¿¿õäèéã á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò,
àìæèëòòàé áèåëæ ýõëýí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóä õè÷ýýëèéí
òîãòâîðòîé òºëºâëºãºº, ïðîãðàììòàé áîëæ, ñóðàõ áè÷èã, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ
ç¿éëýýð õàíãàãäàí, ñóðãàëòûã àìüäðàë, ïðàêòèêòàé õîëáîõ òàëààð ýõíèé
÷óõàë àëõàì õèéãäñýí áàéíà.
Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí Óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñàã
ò¿ðãýí õóðäàöòàé õºãæèõ áîëñîí íü ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûã ýð÷èìòýé
õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã õóðöààð äýâø¿¿ëýí òàâüñàí þì. Òóñ îðîíä äýýä
áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí àíõíû àðãà õýìæýý áîë 1940 îíä
Óëààíáààòàð õîòûí áàãøèéí ñóðãóóëèéí äýðãýä äóíä ñóðãóóëèéí áàãø
áýëòãýõ õî¸ð æèëèéí õóãàöààòàé ôàêóëüòåò áàéãóóëñàí áà 1941 îíä íàì,
óëñûí òºâ ñóðãóóëèéã Íàìûí øèíý õ¿÷íèé äýýä ñóðãóóëü áîëãîí ººð÷ëºí
áàéãóóëæ, á¿ðýí áóñ äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ áîëñîí ÿâäàë
áàéâ. Íàìûí øèíý õ¿÷íèé äýýä ñóðãóóëü Íàì, óëñ, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àæèëòàí áîëîí õóóëü÷, ñýòã¿¿ë÷ íàðûã áýëòãýæ
áàéñàí þì. Ýíý ñóðãóóëü 1953 îíîîñ ýõëýí òºãñºã÷äºäºº á¿ðýí äýýä
áîëîâñðîëûí äèïëîì îëãîõ áîëñîí áèëýý.
1942 îíû X ñàðûí 5-íä Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéã çîî-ìàë
ýìíýëýã, õ¿í ýìíýëýã, áàãø íàðûí 3 ñàëáàð, 90 ãàðóé îþóòàíòàé íýýæ, 1946
îíä àíõíû òºãñºëòºº õèéæýý. ÌÓÈÑ áîãèíî õóãàöààíä çîõèîí áàéãóóëàëò,
ìàòåðèàëëàã áààçûí òàëààð áýõæýæýý. 1957 îíû áàéäëààð ÌÓÈÑ-ä ò¿¿õ,
ýäèéí çàñàã, ìîíãîë õýë óðàí çîõèîë, ãàäààä õýëíèé ñàëáàð á¿õèé
Íèéãìèéí óõààíû ôàêóëüòåò, ìàë ýìíýëýã, çîîòåõíèê, àãðîíîìèéí ñàëáàð
á¿õèé պ人 àæ àõóéí ôàêóëüòåò, ìàòåìàòèê, ôèçèê, õèìè, áèîëîãè, ãàçàð

3
̺í òýíä. òàë 36.

331
ç¿éí ñàëáàð á¿õèé Áàéãàëèéí óõààíû ôàêóëüòåò, íàðèéí òºðºë á¿ðèéí
ìýðãýæëèéí ýì÷ áýëòãýõ Àíàãààõ óõààíû ôàêóëüòåò, 39 òýíõèì, 2500 ãàðóé
îþóòàíòàé áîëñîí áàéâ. ÌÓÈÑ óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðò
øààðäëàãàòàé òºðºë á¿ðèéí ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ ãîë óóðõàé áîëæ
õóâèð÷ýý.
Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí õºãæèëä ãàðñàí ÷óõàë îëîëò áîë
òºðºëæñºí äýýä ñóðãóóëèóä áàéãóóëàãäñàí ÿâäàë áàéâ. 1951 îíä
áàéãóóëàãäñàí Óëñûí Áàãøèéí Äýýä ñóðãóóëüä ôèçèê-ìàòåìàòèê, ìîíãîë
õýë-óðàí çîõèîë, ò¿¿õ-ãàçàðç¿é, õèìè-áèîëîãèéí õîñ ìýðãýæèë á¿õèé á¿ðýí
áóñ äýýä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ áîëñîí áºãººä 1957 îíîîñ òóñ
ñóðãóóëü á¿ðýí äýýä áîëîâñðîëòîé áàãø íàð áýëòãýõ áîëæýý. ÌÓÈÑ-èéí
պ人 àæ àõóéí ôàêóëüòåòèéí ¿íäñýí äýýð ìàë ýìíýëýã, çîîòåõíèê,
àãðîíîìèéí ãóðâàí ôàêóëüòåòòàé, ìýðãýæëèéí 10 òýíõèìòýé պ人 Àæ
Àõóéí Äýýä ñóðãóóëèéã 1958 îíä áàéãóóëæýý. Òàâèàä îíû ýöýñò
áàéãóóëàãäñàí Ñàíõ¿¿ á¿ðòãýëèéí îðîéí äýýä ñóðãóóëü, Ýäèéí çàñãèéí
äýýä ñóðãóóëèàð ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã áýëòãýõ áîëñîí
þì. Èéíõ¿¿ òàâèàä îíä äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òîãòæýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóä öààøèä
ºðãºæèâ. Òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé áàãø íàðûã ×îéáàëñàí, Öýöýðëýã
õîòûí áàãøèéí ñóðãóóëèóä, õóóëü÷äûã Õóóëü öààçíû äóíä ñóðãóóëü/1950/,
òºìºð çàìûí òåõíèê÷äèéã Òºìºð çàìûí òåõíèêóì /1952/ ¿éëäâýð, áàðèëãà,
òýýâýð, õîëáîîíû ìýðãýæèëòíèéã Ïîëèòåõíèêóì /1958/, áàðèëãûí
òåõíèêóì/1960/ òóñ òóñ áýëòãýæ áàéâ. Òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèóä
òàâèàä îíû ýõíýýñ á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéã ýëñ¿¿ëýí
òýäýíä á¿ðýí äóíä áîëîâñðîë, òóñãàé ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñèñòåìä
øèëæñýí íü òóñãàé äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãàä ãàðñàí ÷àíàðûí òîìîîõîí
àõèö áîëñîí þì.
Òàâèàä îíä ãàäààä îðíóóäûí äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäàä
õºâã¿¿ä, îõèäûã èëãýýí ñóðàëöóóëàõ ÿâäàë ýðñ ºñæýý. Íèéãýì, áàéãàëèéí
óõààí, ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí áîëîí èíæåíåð-òåõíèêèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã
ãîëëîí áýëòãýæ áàéâ. 1941-1960 îíû õîîðîíä çºâõºí ÇÕÓ-ûí äýýä, òóñãàé
ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèàð 2,2 ìÿíãà ãàðóé ìýðãýæèëòýí áýëòãýñýí
áàéíà1.
Èéíõ¿¿ äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä ºðãºæñºíººð óëñ àðäûí
àæ àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðûã øààðäëàãàòàé ìýðãýæèëòíýýð õàíãàõ òàëààð
øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëîâ. Äýýä, òóñãàé ìýðãæýëèéí ñóðãóóëèéí
ñóðàã÷äûí òîî 1940 îíä 1,5 ìÿíãà áàéñàí áîë 1960 îíä 15,7 ìÿíãà áîëæ
íýìýãäæýý2. 1962 îíû áàéäëààð ìàíàé îðîíä äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ
11,3 ìÿíãà, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ 14,7 ìÿíãà
áîëæýý3. Ñýõýýòíèé ¿íäñýí îòðÿäóóä òîîíû õóâüä ýðñ ºñºæ, òýäãýýðèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íä ÷óõàë ººð÷ëºëò ãàðñàí áºãººä óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
õºãæèëä ñýõýýòíèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºðíºí äýýøèëæýý.
Ãýâ÷ ñýõýýòíèé ºñºëò, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíä áàãàã¿é ñààä
áýðõøýýë òóëãàð÷ áàéâ. Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã ò¿ðãýí õóðäàöòàé
õºãæ¿¿ëæ, õ¿í àìûí àìüäðàëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ, íèéãìèéí óëñ òºðèéí
ñèñòåìä øèíý÷ëýë õèéæ, ñîíãóóëèéã ¸ñ òºäèé ÿâóóëäàã ïðàêòèêèéã çîãñîîõ,
òºðèéí äýýä óäèðäàã÷äûã íèéò èðãýäýýð øóóä ñîíãóóëàõ, ÿàì, àëáàí

1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ, 1986, òàë-57.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 1971 îíä. ÓÁ. 1971, òàë-132.
3
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ, 1986, òàë-58.

332
ãàçðûí îðîí òîîã öîìõîòãîõ, ñî¸ëûí ºâèéã ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ, äýâøèëò çàí
çàíøëûã óëàìæëàí áàòàòãàõ, õ¿íä ñóðòëûã àðèëãàõ, øóäàðãà ¸ñ, èë òîä
áàéäëûã õºãæ¿¿ëýõ, ÇÕÓ, ñîöèàëèñò áóñàä îðîíòîé ýðõ òýãø õàðèëöààã
õºãæ¿¿ëýõ õºðºíãºòºí îðíóóäòàé õóäàëäààíû õàðèëöàà òîãòîîõ, ò¿¿õèé
ýäèéí ãàäààä õóäàëäààíû ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã îëîí ÷óõàë ñàíàëûã
òóõàéí ¿åä ñýõýýòí¿¿äýýñ ãàðãàæ áàéñàí áîëîâ÷ “ñýõýýòíèé òººðºãäºë”
õýìýýí óäèðäëàãûí õ¿ðýýíèé ç¿ãýýñ ¿çýæ, äýýðõ ñàíàë áîäëûã “¿íäýñã¿é
áýðòýã÷èí ¿ã ÿðèà”, “áóðóó òàøàà ñàíàë”, “¿íäýñíèé ¿çëèéí äàéðàëò”,
“íàìûí áîäëîãîä õàðø” ãýæ ä¿ãíýæýý. Ýíý íü çàõèðàí òóøààõ õ¿íä ñóðòëûí
òîãòîëöîîã áàòàòãàæ, ñýõýýòíèé óðìûã õóãàëàí òýäíèé á¿òýýë÷ èäýâõ
ñàíàà÷èëãûã ñóëðóóëàõàä õ¿ðãýæýý.
Øèíæëýõ óõààí ĺ÷, òàâèàä îí áîë Ìîíãîëûí íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíä òîäîðõîé àìæèëò ãàðñàí îí æèë¿¿ä áàéâ. Õýë øèíæëýëèéí
ýðäýìòýä íóòãèéí àÿëãóó, àðäûí ÿðèàíû õýë, ìîíãîë õýëíèé ¿ãñèéí ñàí,
õýë ç¿éí óõààíû ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð íýëýýä àæèë õèéâ. Ø.Ëóâñàíâàíäàí
“Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë”, Á.Ðèí÷åí “Ìîíãîë õýëíèé á¿ðýí ç¿é” çýðýã
ñóóðü á¿òýýë¿¿ä òóóðâèâ. Àðäûí àìàí çîõèîëûã ñóäëàõ àæèë ã¿íçãèéðýõèéí
õàìò óðàí çîõèîë ñóäëàëä òîì àõèö ãàð÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Ìîíãîëûí óðàí
çîõèîëûí òîéì”, “Ãýñýðèéí òóóæèéí ò¿¿õýí ¿íäýñ” á¿òýýë íèéòë¿¿ëæýý.
Ìîíãîë–Ǻâëºëòèéí ò¿¿õ÷èä Ìîíãîë îðíû íýí ýðòíýýñ ÕÕ çóóíû äóíä ¿å
õ¿ðòýëõ ò¿¿õýí õºãæëèéã ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãèéí ¿¿äíýýñ òîéìëîí
õàðóóëñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ” çîõèîëûã 1954 îíä òóóðâèæýý. Ýíýõ¿¿ çîõèîë
Ìîíãîëûí ò¿¿õ ñóäëàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
Ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñ, Ìîíãîë, Îðîñûí õàðèëöàà,
àðäûí õºäºë㺺í, 1921 îíû àðäûí õóâüñãàë, Ìîíãîëûí àæèë÷èí àíãèéí
¿¿ñýë, ñýõýýòíèé õºãæëèéí ò¿¿õèéí àñóóäëààð íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíû
àæèë õèéæ ýõýëæýý.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí Ñ.Â.Êèñåëåâèéí óäèðäñàí Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí
àðõåîëîãè, ýòíîãðàôèéí ýêñïåäèö 1948-1949 îíä Ìîíãîë îðîíä àæèëëàæ,
Ìîíãîë îðîíä ýðò öàãò õîò ¿¿ñýæ, õºãæèæ áàéñíûã áàòàëæýý. Àðõåîëîãè÷
Õ.Ïýðëýý “Õÿòàí íàð òýäíèé ìîíãîë÷óóäòàé õîëáîãäñîí íü”, Ö.Äîðæñ¿ðýí
“Óìàðä Õ¿íí¿” çýðýã äîðâèëîã á¿òýýë¿¿ä òóóðâèæýý.
Ýäèéí çàñãèéí óõààíä ñàëáàðûí ýäèéí çàñãèéí øèíæèëãýýíèé àæèë
ãîë áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëæ, õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºãæèë, ò¿¿íèé
íèéãìèéí àæ àõóéí òàâààðëàã ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ àñóóäàë, óëñ àðäûí àæ
àõóéí òºëºâëºëò, îð÷èí ¿åèéí òýýâýð, õóäàëäààíû õºãæèë, ñîöèàëèñò
ºì÷èéí ¿¿ñýë õºãæèë, àðäûí àæ àõóéòíû áàéäàë çýðýã òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí îíîë, ïðàêòèêèéí àñóóäëûã ñóäàëñàí á¿òýýë¿¿ä
ãàð÷ýý.
Èéíõ¿¿ òàâèàä îíû ýöýñ áîëîõîä Ìîíãîëûí íèéãìèéí øèíæëýõ
óõààíä ñóäàëãààíû ìàðêñèñò-ëåíèíèñò àðãà ç¿é á¿ðýëäýí òîãòñîí áàéíà.
Íèéãìèéí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí ò¿ãýýìýë ç¿é òîãòëûí
õ¿ðýýíä íàì, àíãè÷ çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ ñóäëàí øèíæëýõ àëáàí ¸ñíû ¿çýë
ñóðòàë, óëñ òºðèéí áîäëîãûã Ìîíãîëûí íèéãýì ñóäëàã÷èä áàðèìòëàõ
áîëæýý.
ĺ÷, òàâèàä îíû Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí íýã îíöëîã íü
áàéãàëèéí óõààíû ñóäàëãààíû àæèë ºðãºæñºíä îðøèæ áàéâ. Øèíæëýõ
óõààíû õ¿ðýýëýí ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-òàé õàìòðàí õºäºº àæ àõóé, ãåîëîãè,
ïàëåîíòîëîãè, àðõåîëîãèéí ýêñïåäèöèéã Ìîíãîëûí íóòàãò àæèëëóóëàõààð
õýëýëöýí òîõèð÷ýý.

333
 Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí öîãöîëáîð ýêñïåäèöè 1947-1952 îíä óñíû
õàéãóóë, áîòàíèê-òýæýýë, ìàë àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí õýìýýõ äºðâºí ¿íäñýí
îòðÿäààð àæèëëàñàí áºãººä 1950-1951 îíä óðãàìàë ñóäëàëûí îòðÿä, 1950
îíä îé ñóäëàëûí îòðÿä àæèëëàæýý. Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéí öîãöîëáîð
ýêñïåäèöèéí ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîëûí õºäºº àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ,
òóõàéëáàë, ìàëûí àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëæ, òàâààðëàã ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëýõ, ãàçàð òàðèàëàíã õºãæ¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã
áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
Ìîíãîë, Ǻâëºëòèéí ñóäëàà÷èä ãåîëîãèéí ñàëáàðò ¿ð á¿òýýëòýé
õàìòðàí àæèëëàæ, äº÷, òàâèàä îíä Ìîíãîëûí íóòàãò ãåîëîãèéí ºðãºí
ñóäàëãàà ÿâóóëæýý. Äîðíîòûí ãåîëîãè õàéãóóëûí ýêñïåäèöè ìîëèáäåí,
âîëüôðàì, öàãààí òóãàëãà, òºìðèéí õ¿äýð, õ¿ðýí í¿¿ðñíèé îðä,
ïîëèìåòàëëûí õ¿äýð, áàéãàëèéí äàâñíû îðä çýðýã òºðºë á¿ðèéí àøèãò
ìàëòìàëûí îðä îëíûã íýýí èëð¿¿ëæýý. Ýäãýýð îðä ãàçðûã ò¿øèãëýæ
Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ¿éëäâýðèéí ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäñàí áèëýý.
Äîðíîäûí ãåîëîãè õàéãóóëûí ýêñïåäèöèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ðýýð
Ìîíãîë îðíû ãåîëîãèéí òóõàé ìýäëýã óëàì óðàãøèëæýý. Ìîíãîëûí
ãåîëîãèéí àíõíû çóðãèéã 1957 îíä çîõèîæýý. Ïàëåîíòîëîãèéí ýêñïåäèöè
1946-1949 îíä àæèëëàæ, àâàðãà ã¿ðâýëèéí á¿òýí àðàã ÿñûã èëð¿¿ëýí
îëæýý.
1957 îíä Ãîâü-Àëòàéä áîëñîí ãàçàð õºäëºëòèéã ñóäëàõ Ìîíãîë,
Ǻâëºëòèéí õàìòàðñàí ýêñïåäèöè 1958 îíä áàéãóóëàãäàæ, ãàçàð õºäëºëèéí
òºâèéí íóòàã äýâñãýðèéí çóðãèéã ¿éëäýæ ãàçàð õºäëºëòèéã òýìäýãëýõ
ñòàíöûã Óëààíáààòàð, Ãîâü-Àëòàé àéìàãò áàéãóóëæ, Ìîíãîë îðíû ãàçàð
õºäëºëòèéí ìóæëàëûí çóðãèéã çîõèîæýý.
Òóõàéí ¿åä ìàë àæ àõóéí òàëààð ÿâóóëæ áàéñàí ñóäàëãààíû àæëûí
ãîë íü ìîíãîë ìàëûí áèîëîãèéí îíöëîãèéã ñóäëàõ, ¿¿ëäýð óãñààã
ñàéæðóóëàõ, àøèã øèìèéã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîãòîîõîä ÷èãëýãäýæ
áàéâ. Ò.Àþóðçàíûí óäèðäëàãûí äîð ÿâóóëñàí òóðøèëò ñóäàëãààíû àæëûí
¿ð ä¿íä ìàõ íîîñíû ÷èãëýëèéí “Îðõîí” õîíèíû øèíý ¿¿ëäðèéã áèé áîëãîâ.
Ìýðãýæèëòí¿¿ä ìàë õîðîãäëûí øàëòãààíûã òîãòîîõ, ìàëûí áðóöåëëåç
ºâ÷èí, ÿìààíû óóøèãíû õàëäâàðò õàòãàëãààã àíàãààõ àðãà çàìûã ñóäëàõûí
õàìò ìàëûí ýëäýâ òºðëèéí õàëäâàðòàé áîëîí õàëäâàðã¿é ºâ÷íèéã
îíîøëîõ, òýäãýýðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷ëýõ òàëààð íýëýýä àæèë
õèéæýý.
Ìàëûí òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ, áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìëûí
íàéðëàãûã ñóäëàõ, áýë÷ýýðèéã áîðäîõ, óñëàõ àðãààð ºâñíèé ãàðöûã
äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéâ.
Ìýðãýæèëòí¿¿ä õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ, æèìñãýíý òàðüæ óðãóóëàõ,
óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ñóäàëãàà, òóðøèëòûí àæèë ÿâóóëæ áàéâ.
Ñóäëàà÷èä áèîëîãèéí íººöèéã óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõàä
÷èãëýãäñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, Áóéð íóóð
áîëîí áóñàä ãîë ìºðíèé çàãàñíû íººöèéã òîäîðõîéëæ, óëìààð Áóéðò
çàãàñíû ¿éëäâýð áàéãóóëæýý. Ãàçàðç¿éí òàëààðõ ñóäàëãààíû àæèë
ºðãºæèæ, Ìîíãîë îðíû ãåîãðàôèéí àòëàñ, ôèçèê-ãàçàðç¿éí çóðàã, çàñàã
çàõèðãààíû çóðãèéã çîõèîæýý.
Ñóäëàà÷èä óëñ àðäûí àæ àõóéä àøèãëàõ çîðèëãîîð çàðèì íóóðûí
äàâñ, õóæðûí õèìèéí íàéðëàãûã òîãòîîõ, ø¿äýíçíèé ¿éëäâýðèéí
òåõíîëîãèéã ñóäàëæ, ãàäààäààñ àâäàã ìàòåðèàëûã äîòîîäûí ìàòåðèàëààð
îðëóóëàõ çýðýã àæèë õèéæ áàéâ.

334
 Ìîíãîëûí ýðäýìòýä 1956 îíîîñ Äóáíà äàõü öºìèéí ôèçèêèéí
íýãäñýí èíñòèòóòèéí àæèëä îðîëöîõ áîëîâ. Òàâèàä îíû ýöñýýñ îäîí îðîí
ñóäëàõ ñòàíöûã Õ¿ðýë òîãòîîòîä áàéãóóëæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí áàÿëàã, ò¿¿õ,
ñî¸ëûã ñóäëàõ àæèëä èõýýõýí àõèö ãàð÷ýý. Õýäèéãýýð óëñ îðíû ýäèéí
çàñãèéí áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí áîëîâ÷ ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãà, áîëîâñîí õ¿÷íèé çîõèõ ÷àäàâõè áèé áîëæ, øèíæëýõ óõààíû
òýðã¿¿ëýõ ãîë ñàëáàðóóä òºëºâøèæ ýõýëñýí áàéíà.
Óðàí ñàéõíû ñî¸ëûí öààøäûí õºãæèëò, Îð÷èí ¿åèéí óðàí
çîõèîëûí á¿õèé ë òºðºë ç¿éë òºëºâøèæ áàéñàíä ºã¿¿ëýí áóé ¿åèéí óðàí
çîõèîëûí îíöëîã øèíæ îðøèæ áàéâ. ßðóó íàéðãèéí á¿òýýë¿¿äýä óëñ òºð-
èðãýíèé óÿíãà äàâàìãàéëàõ áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéñíààñ ãàäíà óòãà óÿíãûí
ÿðóó íàéðàã àìæèëòòàé õºãææýý. ßðóó íàéðãèéí á¿òýýë¿¿ä íü ýõ îðîí,
õ¿ì¿¿ñ, á¿òýýí áàéãóóëàõ õºäºëìºðèéã ä¿ðñëýí õàðóóëàõàä ãîëëîí
÷èãëýãäýæ áàéâ.
ĺ÷, òàâèàä îíä ¿ðãýëæèëñýí ¿ãèéí çîõèîëûí õºãæèëä èõýýõýí àõèö
ãàðàâ. ªã¿¿ëýë, íàéðóóëàë òîîíû õóâüä îëøèðñîí òºäèéã¿é òºðºë ç¿éëèéí
õóâüä áàÿæèæ, àãóóëãà ÷àíàð íü äýýøèëæýý.
ĺ÷ òàâèàä îíä òóóæèéí òºðºë ñýäýâ àãóóëãûí õóâüä áàÿæèæ,
áè÷ëýãèéí àðãà áàðèë ñàéæèð÷ýý. Ë.Áàäàð÷, Ë.Âàíãàí, Ö.Ãàéòàâ,
Ö.Äàìäèíñ¿ðýí, Ñ.Äàøäîîðîâ, ×.Ëõàìñ¿ðýí, ×.Ëîäîéäàìáà, Á.Ðèí÷åí,
Ä.Ñýíãýý, Ä.Öýâýãìèä, Ñ.Óäâàë, Ö.Óëàìáàÿð, Ä.Òàðâàà, ×.×èìèä, Ñ.Ýðäýíý
íàðûí çîõèîëóóä óíøèã÷ îëíû òàëàðõëûã õ¿ëýýæ áàéâ. Òàâèàä îíä õýä
õýäýí ðîìàí áèé áîëñîí íü óðàí çîõèîëûí õºãæëèéí òîì îëîëò áîëñîí þì.
Á.Ðåí÷èíãèéí “¯¿ðèéí òóÿà” õýìýýõ ãóðâàí äýâòýð ðîìàíààð Ìîíãîëûí
øèíý ¿åèéí ðîìàíû áàò áýõ ñóóðü òàâèãäæýý1. ×.Ëîäîéäàìáûí “Àëòàéä”,
Ä.Íàìäàãèéí “Öàã òºðèéí ¿éìýýí”, Ë.Ò¿äýâèéí “Óóëûí ¿åð” ðîìàíóóä
ìîíãîëûí ¿ãèéí óðëàã õºãæëèéí ºíäºð òºâøèíä õ¿ðñíèéã èëòãýí õàðóóëñàí
þì. Ðîìàíû îëîíõ íü ò¿¿õ-õóâüñãàëûí ñýäýâòýé áàéëàà. Òýäãýýð ðîìàíä
ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýë, øèíý õóó÷íû çºð÷ëèéã
ãîë òºëºâ õàðóóëæ áàéâ.
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû æèë¿¿äýä òåàòðûí òàéçíàà ò¿¿õèéí
ñýäýâòýé îëîí á¿òýýë ãàðñàí áîë äº÷ººä îíû ýöýñ, ÿëàíãóÿà òàâèàä îíä
îð÷èí ¿åèéí ñýäýâòýé á¿òýýë¿¿ä òåàòðûí ¿çâýðò çîíõèëîõ áàéð ñóóðü ýçëýõ
áîëîâ. Ìîíãîëûí òåàòðûí óðëàãò ãàðñàí øèíý ¿çýãäýë áîë ×.Îéäîâûí
çîõèîëîîð íàéðóóëñàí “Äàëàí õóäàë÷” æ¿æèã áàéâ. Æ¿æèã÷íèé óðëàãèéí
¿íäýñíèé äýã ñóðãóóëèéã òºëºâø¿¿ëýõýä Ö.Öýãìèä, Í.Öýãìèä,
Ä.È÷èíõîðëîî, Õàíäñ¿ðýí, Ã.Ãîìáîñ¿ðýí, ¨.Øàðàâäîî, Ä.Öýðýíäóëàì,
×.Äîëãîðñ¿ðýí, À.Öýðýíäýíäýâ, ×.Öýâýýí íàð ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæýý.
Õ¿¿õäèéí òºâ òåàòð áîëîí Õ¿¿õýëäýéí òåàòð áàéãóóëàãäñàí
àíõíûõàà æèë¿¿äýä ººðèéí òàéçíàà ãîë òºëºâ îð÷óóëãûí æ¿æèã òàâüæ
áàñéàí áîë òàâèàä îíû äóíä ¿åýñ ìîíãîëûí æ¿æãèéí çîõèîë÷äûí
á¿òýýëèéã òîãëîõ áîëæýý. Àéìãóóäûí õºãæèìò-äðàìûí òåàòðûí óðûí ñàí
èõýâ÷ëýí Óëñûí òºâ òåàòðò òîãëîæ áàéñàí æ¿æã¿¿äýýñ á¿ðäýæ áàéâ.
ĺ÷, òàâèàä îíû õºãæìèéí óðëàãò äóóíû óðàí á¿òýýë ÷óõàë áàéðòàé
õýâýýð áàéâ.
Òàâèàä îíîîñ öººõ¿¿ë õºãæìèéí óðàí á¿òýýë õºãæèæ ýõýëñíèéã
Á.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “Õýíòèéí ºíäºð óóëàíä” õèéëèéí ãîöëîë, Æ.×óëóóíû

1
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Ãóòãààð áîòü. Óðëàõóéí àéìàã. ÓÁ., 1999, òàë-88.

335
“Ìîíãîë àðäûí õî¸ð äóóíû ñýäýâò õóâèëáàð”, Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà,
Ã.Öýðýíäîðæ íàðûí òºãºëäºð õóóðò çîðèóëñàí á¿òýýë¿¿ä íîòîëñîí þì.
¯ëýýâýð íàéðàë õºãæèìä çîðèóëñàí Ã.Áèðâàà, Ã.Öýðýíäîðæ, Í.Öýðýíïèë
íàðûí ñþèò, ìàðøèéí á¿òýýë¿¿ä áèé áîëîâ.
Á.Äàìäèíñ¿ðýí, Á.Ñìèðíîâ íàðûí “Ó÷èðòàé ãóðâàí òîëãîé” äóóðèàñ
ãàðààãàà ýõýëñýí äóóðèéí á¿òýýëèéã ìîíãîëûí õºãæìèéí çîõèîë÷èä
òóóðâèñàí íü õºãæìèéí óðëàãò ãàðñàí øèíý ¿çýãäýë áîëîâ. Á.Äàìäèíñ¿ðýí
1952 îíä “Æàðãàëûí çàì”, Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà 1956 îíä “¯íýí” äóóðèéã
á¿òýýæýý. Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà 1959 îíä “Ãàíõóÿã” á¿æãèéí æ¿æãèéí õºãæìèéã
òóóðâèæýý.
Õºãæìèéí óðëàãèéí õºãæèëä ãàðñàí òîì îëîëò áîë ñèìôîíè
õºãæìèéí á¿òýýë áèé áîëñîí ÿâäàë þì. Ö.Íàìñðàéæàâ “Õóâüñãàëò
áààòàðëàã ìàðø” /1950/, Ñ.Ãîí÷èãñóìëàà “Íàìûí òóõàé óäèðòãàë-
íàéðàãëàë” /1952/, Ë.̺ðäîðæ “Îêòÿáðèéí òóÿà” /1957/ çýðýã ñèìôîíè
õºãæìèéí áàãàâòàð á¿òýýë¿¿ä òóóðâèæýý. Ë.̺ðäîðæ 1955 îíä ìîíãîëûí
ñèìôîíè õºãæìèéí àíõíû á¿òýýë “Ìèíèé ýõ îðîí” íýãä¿ãýýð ñèìôîíèî
òóóðâèâ.
Óëñûí öèðêèéí õºãæìèéí õàìòëàã 1940 îíä áàéãóóëàãäñàíààð ýñòðàä
õºãæìèéí óðëàã õºãæèæ ýõëýâ. Óëñûí ýñòðàä êîíöåðòûí òîâ÷îîíû äýðãýä
1948 îíä æàç õºãæèì áàéãóóëàãäæýý. Öèðêèéí äàãøàà, øèé ÿíçíû áîëîí
“Ýëäýâ-Î÷èð” êèíî òåàòðûí äàãøàà õºãæìèéí õàìòëàãóóä îðîñ áîëîí ºðíº
äàõèíû îð÷èí ¿åèéí æàçûí óëàìæëàëò á¿òýýëèéã õºãæèìäºæ áàéñíààñ
ãàäíà ìîíãîë àðäûí äóóíû íàéðóóëãà, çîõèîëûí æèæèã àÿçààð óðûí ñàíãàà
áàÿæóóëæ áàéâ.
Ìîíãîëûí êèíîíû óðàí á¿òýýë÷èä çºâëºëòèéí ìýðãýæèë íýãòí¿¿äòýé
õàìòðàí äº÷ººä îíä “Ñ¿õáààòàð”, “Öîãò òàéæ” óðàí ñàéõíû òîìîîõîí êèíî
á¿òýýâ.
Á.Ðèí÷åí, Þ.Òàðè÷ íàðûí çîõèîëîîð á¿òýýñýí “Öîãò òàéæ” êèíî ÕÕ
çóóíû Ìîíãîëûí êèíî óðëàãèéí øèëäýã á¿òýýëèéí íýã áîëñîí þì.
Êèíîíû óðàí á¿òýýë÷èä áàðèìòàò êèíî á¿òýýõ òàëààð èõýýõýí
òóðøëàãà õóðèìòëóóëæýý. ¯¿íèé õàìò òàâèàä îíîîñ áèå äààæ óðàí ñàéõíû
êèíî òóóðâèõ áîëîâ. ¯¿íä “Ãýì íü óðäàà”, “Ìàíàé àÿëãóó”, “Áèäýíä þó ñààä
áîëæ áàéíà”, “Ìîðüòîé ÷ áîëîîñîé”, “Ãóðâàí íàéç” çýðýã á¿òýýëèéã äóðäàæ
áîëîõ áºãººä ÿëàíãóÿà Ñ.Ãýíäýíãèéí íàéðóóëñàí “Ñýðýëò” /1957/,
Ä.Æèãæèäèéí íàéðóóëñàí “Àðäûí ýë÷” /1959/ êèíîíóóä óðàí ñàéõíû õóâüä
òîäîðõîé àìæèëòàä õ¿ðñýí þì.
ĺ÷, òàâèàä îíû ¿åèéí ä¿ðñëýõ óðëàãèéí òºðºë ç¿éëèéí äîòîð óðàí
çóðàã, ÿëàíãóÿà òîñîí áóäãèéí çóðàã çîíõèëîõ áàéðòàé áàéâ. ¯¿íä
Î.Öýâýãæàâûí “Àçàðãàíû íîöîëäîîí”, Ã.Îäîíãèéí “Àæëûí äàðàà”,
Í.Ö¿ëòýìèéí “Òàëûí àéë”, Ë.Ãàâààãèéí “Àëòàéí óóëñ”, À.Ñýíãýöîõèîãèéí
“Òºðèéí òàìãà øèëæèâ”, ¯.ßäàìñ¿ðýíãèéí “ªâãºí õóóð÷” çýðýã á¿òýýëèéã
äóðäàæ áîëíî. Óðàí áàðèìàë àìæèëòòàé õºãæèæ ýõýëñíèé òîä æèøýý íü
Ä.×îéìáîëûí á¿òýýñýí Ä.Ñ¿õáààòàðûí ìîðü óíàñàí ñ¿ðëýã õºøºº þì.
¯¿íèé õàìò Í.Æàìáàà, À.Äàâààöýðýí, Ä.Äàíäèéìàà “Ýìíýã ñàðëàã”,
Ñ.Äàìäèíæàâ íàð óðàí áàðèìëûí á¿òýýë òóóðâèæ áàéâ. Òåàòðûí òàéç
÷èìýãëýëèéí óðëàãèéí ñàëáàðò Ë.Ãàâàà, Ö.Äîðæïàëàì, Ë.Íàìõàéöýðýí
íàðûí á¿òýýë ãîëëîõ áàéð ñóóðüòàé áàéâ. Çóðàãò õóóäàñ, øîã çóðãèéí
á¿òýýë îëøðîâ. Çóðàà÷ óð÷óóä ñîíãîäîã çîõèîìæèéã ýçýìøèæ, áîäèò îðîí
çàéí àëñëàë, ãýðýë ñ¿¿äðèéã àøèãëàõ ÿâäàë ã¿íçãèéð÷ýý. Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí

336
á¿òýýëèéí ñýäýâ áàÿæèæ, õºäºëìºðèéí õ¿íèé ä¿ðèéã õàðóóëñàí á¿òýýë
ãîëëîõ áîëæýý.
Ìîíãîëûí öèðêèéí íýýëò 1941 îíû çóí áîëæ, Ìîíãîëûí óðëàãèéí íýã
øèíý òºðºë ¿¿ñæýý. Óëñûí öèðê 1941-1945 îíä 18 èæ á¿ðýí õºòºëáºð, 174
øèíý ¿ç¿¿ëáýð áýëòãýæ, 7 ìÿíãà ãàðóé óäàà òîãëîëò õèéæýý1. Òàâèàä îíä
öèðêèéí óðëàã àãààðûí ãèìíàñòèê, íèñýëòòýé áîëîí òýìýýí äýýðõ àêðîáàò,
õ¿íä æèíãèéí æîíãë¸ð, òóëàõ òýíöâýð, èëáý, àëèàëàë, óðàí íóãàðàëò çýðýã
îëîí òºðºë ç¿éëýýð áàÿæèâ. Ïàíòîìèì áóþó öèðê÷èëñýí æ¿æèã òàâèàä îíä
áèå äààñàí òºðºë áîëæýý. ÇÕÓ-ä äýëãýðñýí “çºð÷èëã¿éí îíîë” 1940-ººä
îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò ìîíãîëûí óòãà çîõèîë, óðëàãò èõýýõýí ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëñýí þì. Íýëýýä á¿òýýëèéí áààòðóóä íü ººð õîîðîíäîî èæèë òºñòýé,
ãàãöõ¿¿ íýð ìýðãýæëýýðýý ÿëãàãäàõààð áîëæ, “çºð÷èëã¿éí îíîëûí” æîðîîð
á¿òýýãäñýí ä¿ð íü õýçýý ÷ àëäàà ãàðãàäàãã¿é, ñàéí ñàéõàí ç¿ñ öàðàéòàé,
óðèà ëîîçîí ìýòýýð ÿðüäàã, èäýæ óóõ, õàéðëàõ äóðëàõ íü õ¿ðòýë “òóñãàé
çàãâàðûí” äàãóó ÿâàãääàã áºãººä ýñðýã òàëûí áààòðûí áàéð ñóóðèéã
ãîë÷ëîí áàÿíû ä¿ð, ýñâýë á¿ñýý äîîãóóð òàòàæ, ýíãýðýý ÿðñàí ïàíç÷íû ä¿ð
ýçëýõ áîëæýý1.
Óëñ òºðèéí áýëýí ëîîçîíã çîõèîëûí ìàÿãòàé áîëãîõ, áîäèò áàéäëûã
ãî¸æ ÷èìýí çàãâàð÷èëñàí ä¿ð á¿òýýõ, óðàí á¿òýýëèéí ýðõ ÷ºëººã
çàõèðãààíû àðãààð ÷èãë¿¿ëýõ ÿâäàë äº÷ººä îíä èõýýõýí ãàçàð àâ÷ áàéâ.
Õîîñîí ìàãòààë, ãî¸ ¿ãèéí öóãëóóëãà áîëñîí á¿òýýë èõýä äýëãýðýâ. Íýã
õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë ã¿íçãèéðñíýýð òºð, çàñãèéí íýð õ¿íä óäèðäàã÷èéí
íýð õ¿íäýýð ñîëèãäîæ, óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèé îëîëò àìæèëòûã çºâõºí íýã
õ¿íòýé õîëáîí ä¿ãíýõ áîëñîí íü óòãà çîõèîëûí õºãæèëä ñºðºã íºëººòýé
áàéâ. Íýã õ¿íèéã ø¿òýæ ìàãòàí äóóëñàí äóó ø¿ëýã îëøèð÷ýý.
Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí ãîë çàð÷èì, øàëãóóð íü ñîöèàëèñò
ðåàëèçìèéí àðãà õýìýýí òóíõàãëàæ áàéâ. Ìàðêñèçì-ëåíèíèçì, ñîöèàëèñò
ðåàëèçìûí àðãàä õàðø ãýñýí á¿õýíä ÌÀÕÍ-ûí Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî òîãòîîë
ãàðãàí íÿöààëò ºã÷,¿íäýñíèé ¿çýë, õºðºíãºòíèé íàöèîíàëèçìûí èëðýë ãýæ
¿çýæ áàéñíûã ºìíºõ á¿ëýã, ç¿éë¿¿äýä ºã¿¿ëñýí áºë㺺.
Êëóá, óëààí, íîìûí ñàí, êèíî öýãèéí òîîã îëøðóóëñàíààð òýäãýýðèéí
¿éë àæèëëàãààíû ¿ð íºëºº èõýýõýí äýýøèëæýý. Êëóá, óëààí áóëàíãóóä íü
ñýõýýòýí, èäýâõòýí íàðûíõàà õ¿÷èíä òóëãóóðëàí ëåêö, ÿðèà õèéõ, õàíûí
ñîíèí ãàðãàõ, òºðºë á¿ðèéí á¿ëãýì àæèëëóóëàõ, ¿äýøëýã óóëçàëò çîõèîõ,
êèíî ãàðãàõ çýðýã àæèë çîõèîæ áàéâ. Ñóìûí óëààí áóëàí, êëóá íü òóõàéí
íóòàã îðíû õ¿í àìûí ñî¸ë ãýãýýðëèéí òºâ áîëæ áàéëàà.
Êëóá, óëààí áóëàíãóóä ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûí õ¿÷ýýð êîíöåðò
áýëòãýæ òîãëîõ, æ¿æèã íàéðóóëàí òîãëîõ ÿâäàë ºðãºæèæ áàéâ.
Íîìûí ñàíãóóä îëøèð÷, ìàòåðèàëëàã áààç íü áýõæèõèéí õàìò õ¿í
àìä ¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé öàð õ¿ðýý ºðãºæèâ. Øèíý íîìûí áóëàí,
ñýäýâ÷èëñýí ¿çýñãýëýí áàéãóóëàõ, ñîíèðõîëòîé íîìûí òóõàé òîéì÷èëñîí
ÿðèà õèéõ, ¿éëäâýð, àæ àõóé, àëáàí ãàçðûí àæèëëàãñäûã óðüæ íîì
óíøóóëàõ, óíøèã÷äûí áàãà õóðàë õèéõ, ÷àíãà óíøëàãà çîõèîõ, óðàí
çîõèîëûí ºäºðëºã, ¿äýøëýã ÿâóóëàõ àæëûã íîìûí ñàíãóóä çîõèîí áàéãóóëæ
áàéñàí áºãººä í¿¿äëèéí íîìûí ñàí àæèëëóóëæ ìàë÷äûã íîìûí ñàíãèéí
¿éë÷èëãýýãýýð õàìðàõ òàëààð èõýýõýí àæèë õèéæ áàéâ.
Ñóóðèí áîëîí í¿¿äëèéí êèíî öýãèéã îëøðóóëñíààð õ¿í àìûã êèíî
óðëàãààð ¿éë÷ëýõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàð÷ýý. Õýðýâ 1950 îíä íýã õ¿í
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ., 1986, òàë-227
1
Ë.Ò¿äýâ. ÌÀÕÍ-ààñ óòãà çîõèîëûí òóõàéä ÿâóóëñàí áîäëîãî. ÓÁ., 1971. òàë-155-156.

337
æèëä äóíäæààð íýã êèíî ¿çýæ áàéñàí áîë 1960 îíä 5 óäàà êèíî ¿çýõ
áîëæýý2. Ìîíãîë îðíû êèíî òåàòð, êëóá, óëààí áóëàíä äº÷, òàâèàä îíä ãàð÷
áàéñàí á¿õ êèíîíû èõýíõ õóâèéã çºâëºëòèéí êèíî ýçýëæ áàéâ. Ǻâõºí 1956
îíä Ìîíãîë îðîíä çºâëºëòèéí 412 íýð òºðëèéí êèíî ãàðñíûã äàâõàðäñàí
òîîãîîð 2 ñàÿ øàõàì õ¿í ¿çýæ ñîíèðõæýý1. Õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøíèé
äýýøëýëòýä ðàäèî, òîãòìîë õýâëýëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºñºâ. Ðàäèî
íýâòð¿¿ëãèéí ïðîãðàììûí àãóóëãà, á¿òýö ñàéæèð÷, ðàäèî õóðàë, äóãóé
øèðýýíèé ÿðèà çýðýã õàìò îëíû õ¿÷ýýð áýëòãýñýí øèíý õýëáýðèéí
íýâòð¿¿ëýã îëøèð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí õ¿¿õýä çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí íýâòð¿¿ëýã
áîëîí ýì÷èéí çºâëºãºº, ýöýã ýõ÷¿¿äýä ºãºõ ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ çºâëºìæ,
áèåèéí òàìèð, ñïîðò çýðýã òóñãàé íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ áîëîâ. Ìýäýýëëèéí
áîëîí ãýãýýðýë, øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí ñýäýâò íýâòð¿¿ëýã òîãòìîë
ÿâàãäàæ áàéâ. Ðàäèî ñîíñîã÷èä ìîíãîë àðäûí äóó õºãæèì, ìîíãîëûí
õºãæìèéí çîõèîë÷äûí á¿òýýëýýñ ãàäíà ãàäààä îðíóóäûí äóó õºãæèì
äýëõèéí ñîíãîäîã õºãæìèéí á¿òýýëòýé áàéíãà òàíèëöàõ áîëîâ.
1960 îíû áàéäëààð òóñ îðîíä 30 ñîíèí, 20 ñýòã¿¿ë ãàðàõ áîëæ,
òýäãýýðèéí õýâëýãäýõ õóâü ºñºæ, ãóðâàí õ¿í òóòàìä 2 òîãòìîë õýâëýë
íîãäîõ áîëîâ. Ñîíèí, ñýòã¿¿ëèéã çàõèàëæ óíøèæ àøèãëàõ ÿâäàë ºñæýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä íèéãýì-óëñ òºð, áàéãàëèéí áîëîí õºäºº àæ àõóéí óõààíûã
ñóðòàë÷èëñàí íîì õýâëýë ºðãºæèæýý. 1941-1960 îíû õîîðîíä õýâëýãäñýí
íîì õýâëýëèéí äîòîð ñóðàõ áè÷èã ÷óõàë áàéð ýçýëæ áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà
óðàí çîõèîëûí á¿òýýëèéã õýâëýõ àæèë ýðñ ºðãºæñºí þì.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, òýäýíä ýìíýëãèéí òóñëàìæèéã
îéðòóóëàõ òàëààð èõýýõýí àìæèëòàä õ¿ðýâ. Òàâèàä îíä àéìàã á¿ðèéã
íýãäñýí ýìíýëýãòýé áîëãîõûí õàìò Óëààíáààòàð õîòîä õ¿¿õäèéí,
õàëäâàðòûí, ñ¿ðüåýãèéí çýðýã òóñãàé ýìíýëã¿¿äèéã áàéãóóëæýý. Òàâèàä
îíû ýöýñò íèéò ñóìûí äºðâºíèé íýã íü èõ ýì÷èéí ñàëáàðòàé áîëæýý. ÇÕÓ-
ûí ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí òàâèàä îíä óäàà äàðàà
ÿâóóëñàí ýìíýëãèéí ýêñïåäèöèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí äóíä
òàðõñàí íèéãìèéí õàëäâàðò ºâ÷íèéã óñòãàñàí þì. 1960 îíû áàéäëààð 10
ìÿíãàí õ¿íä îíîãäîõ ýìíýëãèéí îð 81, èõ ýì÷ 9,7 áîëæ ºñ÷ýý3. Ýð¿¿ëèéã
õàìãààëàõûí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿í àì ýð¿¿ëæèæ, 1940 îíû áàéäëààð 1000
õ¿í òóòàìä òºðºëò 26,1, íàñ áàðàëò 21,8, öýâýð ºñºëò 4,3 áàéñàí áîë 1960
îíä òºðºëò 43,2, íàñ áàðàëò 10,5, öýâýð ºñºëò 32,7 áîëñîí áàéíà 2.
Áèåèéí òàìèðûí õºäºë㺺í õ¿í àìûí ºðãºí äàâõàðãûã õàìàð÷ ýõëýâ.
“Õºäºëìºð, áàòëàí õàìãààëàõàä áýëõýí” òýìäãèéí íîðìûã áèåë¿¿ëýõèéí
òºëºº õºäºëãººí ºðíºæ áàéâ. Ãàð áºìáºã, õºë áºìáºã, õºíãºí àòëåòèê,
ãèìíàñòèê, äóãóé, öàíà òýø¿¿ð, õ¿íäèéã ºðãºëò, áóóäëàãà, øàòàð,
ìîòîöèêëûí çýðýã ñïîðòûí òºðë¿¿ä ãîëëîí õºãæèæ, áèåèéí òàìèð, ñïîðòûí
òºðºëæñºí ñåêö, äóãóéëàíãóóä îëøèð÷ýý.
Àõóéí ñî¸ëûí òºâøèí äýýøèëæ, õ¿í àìûí îðîí ñóóöíû íºõöºë
ñàéæèð÷ áàéâ. Õýðýâ 1945 îíä îðîí ñóóö, íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé
áàðèëãà áàéãóóëàëòàä îðóóëñàí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý 2,2 ñàÿ òºãðºã
áàéñàí áîë 1960 îíä 99,6 ñàÿ òºãðºã áîëæ ºñæýý1. Àíõäóãààð òàâàí æèëä 30
ìÿíãàí êâ. ìåòð îðîí ñóóö áàðèãäàæ áàéñàí áîë çºâõºí 1958-1960 îíä 300

2
ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàã. (Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë) ÓÁ., 1976. òàë-100.
1
Ìîíãîëüñêèå íîâîñòè. 1957. ¹17.
3
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 1984 îíä . ÓÁ., 1985.
2
Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ 40æèëä. ÓÁ., 1965. òàë-41.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí àìüäðàëûí ò¿âøèí. ÓÁ., 1984. òàë-137.

338
ìÿíãàí êâ. ìåòð àøèãòàé òàëáàé á¿õèé îðîí ñóóö, ñî¸ë àõóéí áàðèëãà
àøèãëàëòàä îðóóëæýý2.
Ýíý ¿åä ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò ñóóö ãýðèéã ¿éëäâýðëýëèéí
àðãààð õèéõ ÿâäàë ºðãºæèâ. Õýðýâ 1940 îíä 135,9 ìÿíãàí ìåòð ãýðèéí
ýñãèéí ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë 1960 îíä 387,1 ìÿíãàí ìåòð áîëæ
íýìýãäæýý. Ãýðèéí ìîäíû ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý æèë èðýõ òóòàì ºñæýý.
Ãýðèéã ãàäóóð, äîòóóð á¿ðýýñòýé, õàãàñ á¿òýí øàë, ìîäîí õààëãàòàéãààð
õýðýãëýõ áîëîâ. Ãýðò òºìºð çóóõ, ÿíäàí áîëîí òºìºð îð, î¸äëûí ìàøèí,
õ¿ëýýí àâàã÷, öàõèëãààí õýðýãñýë íýâòýð÷ýý. Òàâèàä îíû ýöýñ æàðààä îíû
ýõýíä óëñ îðîí äàÿàð ÿâóóëñàí ñî¸ëûí äîâòîëãîîí íü ñî¸ë÷, áîëîâñîí
áàéäëûã õ¿ì¿¿ñèéí àæ òºðºõ¿éä íýâòð¿¿ëýõýä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
Õ¿í àìûí õýðýãöýýã àëü áîëîõ ä¿¿ðýí õàíãàõ çîðèëãîîð æèæèãëýí
õóäàëäààëàõ áàðààíû íýð òºðºë, õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ, ãóðèë áóäàà, íîãîîí
öàé, ä¿íñýí òàìõè, ¸îòîí, õºâºí äààâóó, òîðãî çýðýã äàâûí ºìíº õýðýãëýõ
áàðààãààð õàíãàõ ÿâäàë ºñæýý. Õ¿íñíèé íîãîî, ãàõàé, øóâóóíû ìàõûã
õ¿íñýíä õýðýãëýõ ÿâäàë íýìýãäýâ. Òºâ, ñóóðèí ãàçàðò îðøèí ñóóã÷äûí äóíä
åâðîï õóâöàñ ºìñºæ ýäëýõ ÿâäàë ¿ëýìæ äýëãýð÷ýý.
Õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøèí ºðíºí äýýøèëæ, ñî¸ëûí îëîëòûã æèðèéí
õ¿ðòýã÷ òºäèéã¿é ò¿¿íèéã á¿òýýí áàéãóóëàã÷èä áîëîí õóâèð÷ áàéâ. ¯¿íèéã
ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû õºäºë㺺í ãýð÷ëýí õàðóóëæ áàéâ.
Ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû õºäºë㺺íèé ºðíºëòºä 1945, 1946, 1951,
1956 îíä çîõèîãäñîí óëñûí õýìæýýíèé ¿çëýã ÷óõàë ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæýý. Õýðýâ
1946 îíä áîëñîí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûí óëñûí ¿çëýãò 4,4 ìÿíãàí
óðàí ñàéõàí÷ îðîëöñîí áîë 1956 îíä áîëñîí óëñûí ¿çëýãò 10 ìÿíãà ãàðóé
óðàí ñàéõàí÷èä îðîëöæýý1. Ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíà÷äûí ýãíýýã ºðãºòãºõºä
1947-1949 îí, 1953-1954 îíä àéìàã, õîòûí õýìæýýíä áîëñîí óðàí
ñàéõàí÷äûí ¿çëýã, àðäûí äóó÷äûí óðàëäààí (1947), åðººë÷, ìàãòààë÷
íàðûí óëñûí óðàëäààí (1948), Ìîíãîëûí çàëóó÷óóä, îþóòíû àíõäóãààð èõ
íààäàì (1959) èõýýõýí ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæýý. Ñóìäûí ñî¸ë, óðëàãèéí 3 õîíîãèéã
àéìãèéí òºâä, àéìãèéí ñî¸ë, óðëàãèéí 7, 10 õîíîãèéí àæëûã íèéñëýëä
çîõèîæ áàéñàí íü àéìàã, ñóìäûí êëóá, óëààí áóëàíãèéí äýðãýäýõ óðàí
ñàéõàí÷äûí á¿ëãýì, äóãóéëàíãèéí ¿éë àæèëëàãààã òîãòìîëæóóëàõàä òóñ
áîëñîí áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ìýðãýæèë, áîëîâñðîë, íàñ, íèéãìèéí áàéäàë,
ñî¸ëûí òºâøíººðºº õàðèëöàí àäèëã¿é õ¿ì¿¿ñèéã íýãòãýñýí ñàéí äóðûí
óðàí ñàéõíû õºäºë㺺í óëàì á¿ð îëîí íèéòèéã õàìàðñàí øèíæòýé áîëæ
èðæýý. Æàðààä îíîîñ ìîíãîëûí ñî¸ë ýð÷èìòýé õºãæëèéí ¿åäýý øèëæèí
îðæýý. Ýíý ¿åèéí ñî¸ëûí õºãæèë íü ñîöèàëèçìûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí
áààçûã áàéãóóëæ äóóñãàõ, íèéãìèéí õàðèëöààã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ,
õºäºëìºð÷äèéí êîììóíèñò õ¿ì¿¿æëèéã õ¿÷òýé áîëãîõ òàëààð óëñ òºðèéí
äàâõàðãààñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöòàé ñàëøã¿é
õîëáîîòîé áàéâ. Õýäèéãýýð áýðõøýýë, äîãîëäîë áàãàã¿é áàéñàí àâ÷
ñî¸ëûí ñàëáàðò ¿ñðýíã¿é äýâøèë ãàð÷, ÿëàíãóÿà õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøèí
ýðñ äýýøèëñýí áàéíà.

§ 2. Ñîöèàëèñò ñî¸ëûí öààøäûí õºãæëèéí ÿâö, ¿ð ä¿í

2
ÌÀÕÍ-ûí XIY èõ õóðàë. ÓÁ., 1961. òàë-45.
1
ÁÍÌÀÓ-ûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. ÓÁ., 1986, òàë-239.

339
 Ñî¸ëûí ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûí áýõæèëò
Ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã íèéòýýð íü á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãóóëèóäûí áàðèëãûã áàðèõ,
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâñíû ä¿íä 1980 îíûã 1960
îíòîé õàðüöóóëàõàä íèéò ñóðãóóëèéí òîî 1,4 äàõèí íýìýãäñýíèé äîòîð
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëèéí òîî 5,4 äàõèí, á¿ðýí äóíä ñóðãóóëèéí òîî 2,6
äàõèí íýìýãäæýý. Õýðýâ 1960 îíä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí 25
õóâèéã á¿ðýí áà á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëü ýçýëæ áàéñàí áîë 1980 îíä òýð íü
80 õóâü áîëæ ºñæýý. 1980 îíû áàéäëààð á¿õ ñóìäûí 99 õóâü íü á¿ðýí áà
á¿ðýí áóñ äóíä ñóðãóóëèéí áàðèëãàòàé áîëñîí áàéâ. Ñóðàã÷äûí äîòóóð
áàéðûã áàðèõ àæëûã ºðãºòãºñíººð 1975 îíä äîòóóð áàéðàíä ñóóõ
øààðäëàãàòàé õ¿¿õäèéí 50 øàõàì õóâü, 1980 îíä 60 õóâèéã äîòóóð áàéðààð
õàíãàæýý.
Äýýä, òóñãàé äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòýí, ìýðãýæèëòýé àæèëëàõ
õ¿÷èí áýëòãýõ íü áàñ òóõàéí ñóðãóóëèéí áàðèëãûã øèíýýð áàðèõ, ºðãºòãºõ
¿éë ÿâöòàé øóóä õîëáîîòîé áàéâ. 1985 îíû áàéäëààð òåõíèê ìýðãýæëèéí
40 ñóðãóóëü àæèëëàõ áîëñíû äîòîð 21 ñóðãóóëèéí áàðèëãûã ÇÕÓ-ûí
òóñëàìæòàéãààð áàðüñàí áàéíà. Øèíý áàðèëãà áàðüæ àøèãëàëòàä îðóóëàõ
çàìààð ÌÓÈÑ-èéã ºðãºòãºæ, Àíàãààõ Óõààíû Äýýä ñóðãóóëèéí øèíý
áàðèëãûã áàðüæýý.
Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí
áàðèëãûã Îðîñ õýëíèé äýýä ñóðãóóëüä, òºðèéí çàõèðãààíû òºâ
áàéãóóëëàãóóä áàéðëàæ áàéñàí áàéøèíã Ñî¸ë óðëàãèéí äýýä ñóðãóóëüä
øèëæ¿¿ëýâ. Èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä øèíýýð îëîí ëàáîðàòîðè, êàáèíåò
áàéãóóëàâ. ¯¿íèé õàìò îþóòíû äîòóóð áàéð áàðèõ àæèë ºðãºææýý. Òóñãàé
äóíä ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí ºðãºíººð áýëòãýõ øààðäëàãàòàé
õîëáîãäîí òåõíèêóìóóäûí õè÷ýýëèéí áàéðûã îëíîîð íü áàðüæ áàéãóóëæýý.
Ñî¸ë óðëàãèéí áàéãóóëëàãóóäûã ºðãºæ¿¿ëýõ, òýäãýýðèéí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí àæèë çîõèîâ. Æàðààä
îíîîñ èõýíõ àéìãèéí ñî¸ëûí îðäíûã õºãæèìò-äðàìûí òåàòð áóþó àðäûí
äóó á¿æãèéí ÷óóëãà áîëãîí ºðãºòãºâ. Õýðýâ 1960 îíä 9 òåàòð áàéñàí áîë
1985 îíä 21 áîëæ íýìýãäæýý1. 1971 îíä Óëñûí öèðêèéí øèíý áàðèëãûã
áàðüæ àøèãëàëòàä îðóóëàâ. Êîíöåðòûí áàéãóóëëàãóóä ºðãºæèæ, Óëñûí
ôèëàðìîíè áàéãóóëàãäàâ.
Êèíîíû áàéãóóëëàãûí ìàòåðèàëëàã áààç èõýýõýí áýõæèâ. 1978 îíä
“Ìîíãîëêèíî” ¿éëäâýðèéã ºðãºòãºæ, øèíý òåõíèêýýð òºõººðºìæèëñíèé ¿ð
ä¿íä ¿éëäâýðèéí õ¿÷ ÷àäàë 1961 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2,5 äàõèí íýìýãäýæ,
óðàí ñàéõíû êèíî á¿òýýõ, îð÷óóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæèâ. Æàðààä îíû
äóíä ¿åýñ ºðãºí äýëãýöèéí êèíî íýâòýð÷, 1970 îí áîëîõîä á¿õ àéìãèéí
òºâèéí êèíî òåàòðóóä ºðãºí äýëãýöèéí êèíî ãàðãàõ òåõíèê õýðýãñëýýð
õàíãàãäæýý. 1985 îíûã 1960 îíòîé õàðüöóóëáàë êèíî òåàòðûí òîî 4,2 äàõèí
ºñæýý. Óëààíáààòàð õîò áîëîí àéìãóóäûí òºâä ºðãºí äýëãýöýò êèíî
òåàòðûí òîõèëîã áàðèëãà áàðüæ àøèãëàëòàä îðóóëæýý. 1985 îíû áàéäëààð
ìàíàé îðîíä 27 êèíî òåàòð àæèëëàõ áîëîâ. Í¿¿äëèéí êèíî öýãèéã
îëøðóóëñíààð á¿õ ñóìûí òºâ 1-2 êèíî öýãòýé áîëîâ. Àéìãóóäûí êèíî
çóðãèéí ôîíä èõýýõýí ºðãºæñºí íü õ¿í àìûí êèíîãîîð ¿éë÷ëýõ àæëûã
ñàéæðóóëàõ ÷óõàë íºõöºë áîëñîí áàéíà.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-167.

340
 1960-ààä îíû ýõíýýñ íîìûí ñàí, óíøëàãûí ãàçðûã îëøðóóëàõ òàëààð
÷óõàë àðãà õýìæýý àâ÷ýý. ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ 1962 îíä
ãàðãàñàí “Íîìûí ñàíãèéí àæëûí áàéäàë áà öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé” òîãòîîëä òóñ îðíû õ¿í àìûí îëîíõ íü íîìûí ñàíãèéí õ¿ðýýíýýñ
ãàäíà áàéãààã òýìäýãëýæ íîìûí ñàí, óíøëàãûí ãàçðûã îëøðóóëæ, ò¿¿íèé
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëò äýâø¿¿ëæýý. 1961-1965 îíû
õóãàöààíä íèéòäýý 546,3 ìÿíãàí áîòü íîìòîé ñóì-íýãäëèéí 268 íîìûí ñàí,
62,3 ìÿíãàí áîòü íîì á¿õèé ñàíãèéí àæ àõóéí 24 íîìûí ñàíã øèíýýð
áàéãóóëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä 1960 îíä 28 ìÿíãàí õ¿íä 1 íîìûí ñàí îíîãäîæ
áàéñàí áîë 1965 îíä 2,3 ìÿíãàí õ¿íä 1 íîìûí ñàí îíîãäîõ áîëñîí áàéíà.
Íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí òîîã îëøðóóëàõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã
áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã öààøèä àâñíààð õýä õýäýí àéìãèéí òºâä 80-100
ìÿíãàí íîìûí õàäãàëàìæ á¿õèé íîìûí ñàíãèéí øèíý áàðèëãûã áàðüæ
àøèãëàëòàä îðóóëàõûí õàìò ñóìûí òºâä íîìûí ñàíãèéí áàðèëãà áàðèõ
àæèë ºðãºææýý. ¯¿íèé ¿ðýýð 1985 îíä íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí òîî 933
áîëæ ºñæýý. 1965 îíä íèéò íîìûí ñàí 2,4 ñàÿ áîòü íîìòîé áàéñàí áîë 1985
îíä 13,4 ñàÿ áîëæ íýìýãäæýý1. Íîìûí ñàíãèéí òîî íýìýãäñýí íü íîìûí
ñàíãèéí ¿éë÷èëãýýíèé íÿãòðàë, õ¿ðòýýìæèéã ºðãºòãºõ, õ¿í àìûí ñî¸ëûí
¿éë÷èëãýýã ñàéæðóóëàõ ÷óõàë íºõöºë áîëæýý.
Ñî¸ëûí îðäîí, êëóá, óëààí áóëàíãèéí òîîã îëøðóóëàõ, òýäãýýðèéí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð òîäîðõîé àìæèëò îëîâ. Æàðààä
îíû ýõýýð àéìãèéí òºâèéí áà àæèë÷äûí êëóáóóäûã ñî¸ëûí îðäîí áîëãîí
ºðãºòãºæýý. 1961-1965 îíä 260 ñóìûí òºâèéí óëààí áóëàíã êëóá áîëãîí
ºðãºòãºõ, øèíýýð êëóáûí áàðèëãà áàðèõ, êëóá á¿ðèéã òåõíèê, òîíîã
òºõººðºì溺ð õàíãàõ àðãà õýìæýý àâñíû ä¿íä ñóì á¿ðèéã êëóáòýé áîëãîõ
çîðèëòûã øèéäâýðëýæýý. ¯¿íèé õàìò óëààí áóëàí áàðèõ àæèë èõýýõýí
ºðãºæèæ, çºâõºí 1961-1965 îíä 783 óëààí áóëàíã øèíýýð áàðüñíààð
íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí áðèãàä, òàñãèéí òºâèéã óëààí áóëàíòàé áîëãîõ
çîðèëòûã ¿íäñýíä íü õýðýãæ¿¿ëæýý. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä 2,8
ìÿíãàí õ¿íä íýã ñî¸ëûí îðäîí áóþó êëóá, 810 õ¿íä íýã óëààí áóëàí
îíîãäîõ áîëîâ. Ñî¸ëûí îðäîí, êëóá, óëààí áóëàíã öààøèä îëøðóóëàõ,
ìàòåðèàëëàã áààçûã íü áýõæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâñíû ä¿íä 1985 îí
áîëîõîä òóñ óëñàä 449 êëóá, ñî¸ëûí îðäîí, 1262 óëààí áóëàí àæèëëàõ
áîëæýý2.
Ìóçåéí øèíý áàðèëãà áàðèõ àæèë ºðãºæèâ. 1971 îíä Óëààíáààòàð
õîòîä Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ìóçåé õýìýýõ ò¿¿õèéí òîìîîõîí ìóçåéã
àøèãëàëòàä îðóóëæýý. ¯¿íèé õàìò ò¿¿íèé ñàëáàð ìóçåéí áàðèëãûã
Àëòàíáóëàãò áàðüæ íýýæýý. Õóó÷èí áàðèëãûã ìóçåéí çîðèóëàëòòàé áîëãîí
çàñâàðëàõ çàìààð Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ìóçåéã 1966 îíä, Óëààíáààòàð õîòûí
ò¿¿õ, øèíý÷ëýí áàéãóóëàëòûí ìóçåéã 1970 îíä, Ã.Ê. Æóêîâûí ìóçåéã 1979
îíä òóñ òóñ áàéãóóëæýý. ̺í Ä.Íàöàãäîðæèéí îðäîí ìóçåé, Äàðõàí õîòîä
“Íàéðàìäàë” ìóçåé áàéãóóëàãäæýý. 1983 îíä Ýðäýíýò õîòûí ò¿¿õèéí ìóçåé,
1984 îíä Äîðíîä àéìãèéí Ñ¿ìáýð ñóìàíä Õàëõûí ãîëûí ÿëàëòûí ò¿¿õèéí
ìóçåéã ñ¿ðëýã òîì õºøºº äóðñãàëûí öîãöîëáîðûí õàìò àøèãëàëòàä
îðóóëæýý.1980 îíä Â.È.Ëåíèíèé ìóçåéã òóñãàéëàí áàéãóóëæýý. Ýíý ìóçåé
¿ç¿¿ëëýã çîõèîí áàéãóóëàëò, óðàí ñàéõíû áîëîí ãýðýë ÷èìýãëýëèéí õóâüä
îð÷èí ¿åèéí òºâøèíä áàðèãäñàí þì.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-167.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986. òàë-167.

341
 Îðîí íóòãèéí ìóçåé, êàáèíåòûã îëøðóóëàõ, ò¿¿íèé çîõèîí
áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõàä 1965 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíîîñ ãàðãàñàí
“Ìóçåé, êàáèíåòûí àæëûí áàéäàë áà ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé” òîãòîîë ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæýý. Æàðààä îíû ýöýñ äàëààä
îíû ýõýýð øèíý áàðèëãà áàðüæ, çîõèõ òîíîã òºõººðºì溺ð õàíãàí
¿çìýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã øèíý÷èëñíèé ¿íäñýí äýýð àéìãóóäûí îðîí
íóòàã ñóäëàõ êàáèíåòûã ìóçåé áîëãîí ºðãºòãºõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæýý.
Æàðààä îíû ýöñýýð ñóì, íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí òºâä îðîí íóòàã ñóäëàõ
êàáèíåò áàéãóóëàõ àæèë ºðíºæýý.
Ìóçåéí òîî îëøèð÷, íèéò ¿çìýðèéí ñàí àðâèæèæ, òýäãýýðèéã íèéòýä
äýëãýí ¿ç¿¿ëýõ àæèë ºðãºæèõèéí õèðýýð ìóçåéí ¿çìýðèéã õàäãàëæ
õàìãààëàõ, ñýëáýí çàñâàðëàõ õýðýãöýý øààðäëàãà ºñæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäîí
1988 îíä Ìóçåéí ¿çìýð ñýðãýýí çàñâàðëàõ óðëàíã áàéãóóëæýý.
Èéíõ¿¿ ò¿¿õèéí, áàéãàëèéí, øàøíû, óðëàãèéí, öýðãèéí, ò¿¿õýí áèå
õ¿ì¿¿ñèéí çýðýã ìóçåéí á¿õ òºðëèéã áàãòààñàí ìóçåéí á¿õýë á¿òýí
òîãòîëöîî áèé áîëæ, îëîí ò¿ìýíä øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã äýëãýð¿¿ëýõ, ãîî
ç¿é, óðàí ñàéõíû õ¿ì¿¿æèë òºëºâø¿¿ëýõýä äºõºì ¿ç¿¿ëýõ øèíæëýõ óõààí-
ñî¸ëûí ÷óõàë ñàëáàð áîëîí õºãææýý.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õºãæèëä
òîìîîõîí àõèö ãàðàâ. 1963 îíä 8 ºðõèéí äóíä íýã ðàäèî öýã îíîãäîæ
áàéñàí áîë 1980 îíû áàéäëààð íèéò ºðõèéí 90 ãàðóé õóâü íü ðàäèî
íýâòð¿¿ëýã õ¿ëýýí àâ÷ ñîíñîõ áîëîâ. 1976-1985 îíä Óëààíáààòàð-Àëòàé-
ªëãèé, Óëààíáààòàð-×îéáàëñàí õîòûí ÷èãëýëýýð ðàäèî ðåëåéí øóãàì,
îëîí õîòîä ðàäèî íýâòð¿¿ëýõ èõ õ¿÷íèé ñòàíöûã ÇÕÓ áýëýã áîëãîí áàðüæ
áàéãóóëñíû ¿ðýýð ìàíàé îðíû íèéò íóòàã äýâñãýðèéã ñàéí ÷àíàðûí ðàäèî
ñîíñãîëîîð õàíãàõ òºâºãòýé àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí þì.
ÇÕÓ-ûí òóñëàìæààð 1967 îíä Óëààíáààòàðò òåëåâèçèéí òºâèéã
àøèãëàëòàä îðóóëæ, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã ÿâóóëàõ áîëñîí íü ìàíàé îðíû
ñî¸ëûí àìüäðàëä ãàðñàí òîì ¿éë ÿâäàë áîëñîí þì. “Îðáèò” ñòàíö, “Ýêðàí-
×Ì” òåëåâèçèéí ñòàíöóóäûã áàéãóóëñíû ä¿íä 1985 îíû áàéäëààð õ¿í àìûí
60 îð÷èì õóâü íü òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã ¿çýõ áîëæýý. Õ¿ì¿¿ñèéí òîãòìîë
õýâëýë çàõèàëàõ ÿâäàë ºñºæ, 1960 îíä 1 ºðõºä 1-2 õýâëýí îíîãäîæ áàéñàí
áîë 1985 îíä 4-5 áîëæýý. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé îðíû íýã õ¿í, íýã
ºðõºä íîãäîõ õýâëýìýë ìàòåðèàë, íýâòð¿¿ëýã, íèéòëýëèéí òîî õýìæýý
õàðüöàíãóé õàíãàëòòàé òºâøèíä õ¿ð÷ýý. Õýâëýë, ðàäèî, òåëåâèç
õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé ºäºð òóòìûí õýðýãöýý, òýäíèé ñî¸ëûí òºâøèíã
äýýøë¿¿ëýõ ¿ð íºëººòýé õýðýãñýë áîëæýý.
Õýâëýëèéí ¿éëäâýðèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ºðãºòãºõ, øèíý òåõíèêýýð õàíãàõ
òàëààð íýëýýä àõèö ãàðàâ. 1985 îíûã 1960 îíòîé õàðüöóóëàõàä õýâëýëèéí
¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýý 5,4 äàõèí ºñæýý. Õýðýâ 1960 îíä òºâ,
îðîí íóòãèéí õýâëýëèéí ¿éëäâýð¿¿ä 115,2 ñàÿ õýâëýëèéí äàðàëò õóóäàñ
íîì õýâëýë ¿éëäâýðëýæ áàéñàí áîë 1986 îíä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 453 ñàÿä
õ¿ð÷ýý. Ìàíàé èðãýä 1980 îíä 69,3 ñàÿ òºãðºãèéí íîì òîâõèìîë õóäàëäàí
àâ÷ áàéñàí áîë 1985 îíä 99,8 ñàÿ òºãðºãò õ¿ð÷ ºñæýý1. Èéíõ¿¿ íîì õýâëýë
íü õ¿í àìûí á¿õ äàâõàðãûí îþóíû õýðýãöýýò ç¿éë áîëæýý.
Õ¿í àìûí áîëîâñðîëûí òºâøíèé äýýøëýëò,
Ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã íèéòýýð íü á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé
áîëãîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä áàãà àíãè òºãñºã÷äèéã íèéòýýð íü
1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-196.

342
äóíä àíãèä äýâø¿¿ëýí ñóðãàõ, óëìààð òýäíèéã çîõèõ õóãàöààíä íü YIII àíãè
òºãñäºã áîëãîõîä ãîë àíõààðàë òàâüæýý. 1971 îíû áàéäëààð ñóðãóóëèéí 8-
16 íàñíû á¿õ õ¿¿õäèéí 89,9 õóâèéã, 1976 îíä 95,9 õóâèéã ñóðãóóëüä
õàìðóóëàí ñóðãàõ áîëîâ.
Àíõ I àíãèä ýëññýí ñóðàã÷äûí 80 îð÷èì õóâü íü çîõèõ õóãàöààíäàà
YIII àíãè òºãñºõ áîëîâ. Èéíõ¿¿ ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã íèéòýýð á¿ðýí
áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò õýðýãæèæ áèåëæýý.
¯¿íèé õàìò åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí àãóóëãàä
øèíý÷ëýëò õèéæýý. Ýíý íü ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí íýëýýä õýñýã íü óëñ àðäûí
àæ àõóéä øóóä øèëæèí àæèëëàõ áîëñîíòîé õîëáîãäîí ñóðãàëòûã àìüäðàë,
¿éëäâýðëýëòýé íÿãò õîëáîõ ÿâäàë ÷óõàë çîðèëò áîëñîíòîé õîëáîîòîé áàéâ.
“Ñóðãóóëü àìüäðàëûí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ, àðäûí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã
öààøèä áýõæ¿¿ëýõ òóõàé” (1963) õóóëèéí çààëòûí äàãóó åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí á¿òöýä ººð÷ëºëò îðóóëæ, á¿ðýí áóñ äóíä
áîëîâñðîëûã 8 æèëèéí õóãàöààíä îëãîõ áîëîâ. Èíãýñíýýð YIII àíãè
òºãñºã÷èä õºäºëìºðèéí òîäîðõîé äàäëàãà ýçýìøèæ óëñ àðäûí àæ àõóéí
ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýëèéí õºäºëìºðò øèëæèí àæèëëàõ ÿâäàë
õÿëáàð áîëæýý.
Ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº ¸ñîîð äóíä ñóðãóóëüä ãàð õºäºëìºð, äàðõàí,
ìóæààí, ãýð àõóé, õºäºº àæ àõóéí ¿íäýñ, ìàøèí ñóäëàë, öàõèëãààí òåõíèê,
íèéãìèéí òóñòàé õºäºëìºð çýðýã õè÷ýýëèéã øèíýýð ¿çýõ áîëæýý. Ôèçèê,
õèìè, áèîëîãè áîëîí áóñàä õè÷ýýëèéí ëàáîðàòîðè, ïðàêòèêèéí õè÷ýýëèéí
öàãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëæýý. Òóðøëàãûí òàëáàé, õºäºëìºð àìðàëòûí çóñëàí
áàéãóóëàõ õºäºë㺺í ñóðãóóëèóäàä ºðíºæ ýõýëæýý. Íèéãìèéí óõààíû
õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ñàéæðóóëæ, äóíä ñóðãóóëüä ¿çýõ ýðòíèé áà äóíäàä
çóóíû ò¿¿õèéí õè÷ýýëèéí öàãèéã õîðîãäóóëæ, øèíý, íýí øèíý ¿åèéí ò¿¿õèéã
ñóäëàõ öàãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýí, á¿ðýí äóíä ñóðãóóëèéí òºãñºõ àíãèä
íèéãýì ñóäëàëûí õè÷ýýëèéã øèíýýð íýìýí îðóóëæýý. Æàðààä îíä äóíä
ñóðãóóëèéí àõëàõ àíãèä ¿éëäâýðëýë ñóðãàëòûã õýñýã õóãàöààíä òóðøèëòûí
æóðìààð ÿâóóëæýý.
1972-1976 îíä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí øèíý
ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýâ. Áàãà àíãèéí ñóðãàëòûã 3 æèëä
áàãòààí ÿâóóëàõ áîëæ, äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûã ã¿íçãèéð¿¿ëýâ. Õýðýâ
óðüä ºìíº áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëãî íü ãîë òºëºâ õóðèìòëàãäñàí ìýäëýãèéã
ñóðàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéñàí áîë ñóðãàëòûí øèíý ñèñòåìä
øèëæñýíýýð õ¿¿õäèéí á¿òýýë÷ ñýòãýõ¿é, àâúÿàñ áèëãèéã õºãæ¿¿ëýõýä
ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí àãóóëãà ÷èãëýõ áîëñîí áàéíà1.
Àõëàõ àíãèóäàä ñîíãîí ñóðàëöàõ õè÷ýýë îðóóëæ, çàðèì ñóðãóóëüä
ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòòàé àíãèóä áîëîí ºäºð ºíæ¿¿ëýõ á¿ëãèéã áèé
áîëãîæýý. Õîò, õºäººãèéí ñóðãóóëèóäàä õºäºëìºðèéí ºðãºòãºñºí ñóðãàëò
ÿâóóëàõ áîëîâ.
Èéíõ¿¿ åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóä ñóðãàëòûí øèíý ñèñòåìä
øèëæñýí íü ñóðãàëò-õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí àãóóëãûã íèéãìèéí õºãæèë,
øèíæëýõ óõààí-òåõíèêèéí äýâøëèéí øààðäëàãûí äàãóó áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëîâ.
ÁÍÌÀÓ-ûí àðäûí áîëîâñðîëûí ä¿ðìèéã áàòàëæýý. Àðäûí Èõ
Õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó 1983, 1984, 1985 îíóóäûã ñóðàã÷äûí æèë áîëãîí
çàðëàñàí áºãººä ýíý ¿åýð çîõèîñîí àæèë íü ñóðàã÷äûí ñóðëàãà-õ¿ì¿¿æëèéã
1
×.Äàøäàâàà. ÁÍÌÀÓ äàõü ñî¸ëûí õóâüñãàë: ò¿¿õýí òóðøëàãà, îð÷èí ¿åèéí àñóóäàë. ÓÁ.,
1989. òàë-53.

343
öààøèä ñàéæðóóëàõ íºõöëèéã á¿ðýëä¿¿ëýõ, ýäãýýð çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
ñóðãóóëü, áàãø, ýöýã ýõ, óëñ, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð àæ àõóéí
ãàçðûí õàìòûí àæèëëàãààã íÿãòðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí þì. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîî “Ñóðãóóëèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òóõàé” ñýäâèéã 1986
îíä áàòàëñàí áºãººä ò¿¿íèé ãîë àãóóëãà íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí áîëîí
ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûã àìüäðàë ¿éëäâýðëýëòýé íÿãò õîëáîõ,
ñóðàëöàã÷äàä øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí ã¿í áàò ìýäëýã, àæèë ìýðãýæëèéí
áàðèìæàà îëãîõ, õºäºëìºðèéí áîëîí ¿çýë ñàíàà-¸ñ ñóðòàõóóíû
õ¿ì¿¿æëèéã äýýøë¿¿ëýõ, õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã àìüäðàë, õºäºëìºðò ýðòíýýñ
÷èãëýñýí çîðèëãîòîé áýëòãýõýä îðøèæ áàéâ.
Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí
ýð÷èìòýé àðãà õýìæýý àâ÷ýý. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîî, ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí
Ǻâëºëººñ 1966 îíä ãàðãàñàí “Õºäºëìºð÷äèéí áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ
àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîëûí äàãóó íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí åðºíõèé
áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã áè÷ãèéí äóãóéëàí áà ñóóðèéí ñóðãóóëü, ò¿ð,
óëèðàë, îðîéí /ýýëæèéí/ ñóðãóóëü, ý÷íýý ñóðãàëò çýðýã õýëáýðýýð çîõèîí
áàéãóóëàõ áîëæýý.
պ人ãèéí íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àì, ÿëàíãóÿà íýãäýë÷-ìàë÷äàä àíõàí
øàòíû áîëîâñðîë îëãîõ ò¿ð ñóðãóóëü, á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîë îëãîõ
óëèðëûí ñóðãóóëèéã öîî øèíýýð áèé áîëãîâ. Ò¿ð ñóðãóóëü áîë 17 äîëîî
õîíîã , óëèðëûí ñóðãóóëü íü 20 äîëîî õîíîã ñóì-íýãäýë, ñàíãèéí àæ àõóéí
òºâèéí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéã ò¿øèãëýí õè÷ýýëëýõýýð çîõèîí áàéãóóëæýý.
Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í àìûí åðºíõèé áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ õýðýãò îðîéí
ñóðãóóëèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºñºâ. 1966-1971 îíû õîîðîíä 442 îðîéí
ñóðãóóëüä 40 ìÿíãà ãàðóé õ¿í ñóðàëöæýý. ¯¿íèé õàìò ýýëæèéí ñóðãóóëü
øèíýýð áàéãóóëàãäæýý. Ýðõýëæ áóé àæëûí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí îðîéí
(ýýëæèò) áîëîí óëèðëûí ñóðãóóëüä òîãòìîë õè÷ýýëëýõ áîëîìæã¿é õ¿ì¿¿ñò
äóíä áîëîâñðîë îëãîõ ý÷íýý ñóðãàëòûí õýëáýðèéã áóé áîëãîæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéã íèéòýýð íü
á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëòûã øèéäâýðëýæ, óëìààð á¿ðýí
äóíä áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí, ò¿¿í÷ëýí
íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí íýãäñýí ñèñòåì
á¿ðýëäýí õºãæñºíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé îðíû íèéò õ¿í àìûí åðºíõèé
áîëîâñðîëûí òºâøèí ºðíºí äýýøëýâ. Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã íèéòýýð íü àíõàí
øàòíû áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëò õýðýãæèæ, òýäýíä á¿ðýí áóñ áà á¿ðýí
äóíä áîëîâñðîë îëãîõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàð÷ýý. 1963 îíû áàéäëààð óëñ
àðäûí àæ àõóéí íèéò àæèëëàãñäûí äîòîð á¿ðýí áóñ áà á¿ðýí äóíä
áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ äºíãºæ 8 õóâü áàéñàí áîë 1985 îíä 55 õóâü áîëæ
ºñæýý.
Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí õºãæèëò, Ìýðãýæèëòýé àæèë÷èä
áýëòãýõýä ÷èãëýãäñýí òåõíèê ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñèñòåì ¿¿ññýí íü
ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí õºãæèëä ãàðñàí òîì ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
1964 îíä Óëààíáààòàð õîòîä áàðèëãûí àíõíû òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü
(ÒÌÑ) áàéãóóëàãäæýý. 1966 îíä 8 ÒÌÑ àæèëëàæ áàéñàí áîë 1985 îíä 40
áîëæ ºñæýý1. ÒÌÑ-èéí ñóðãàëò íü ¿éëäâýðëýëèéí äàäëàãà, îíîë, åðºíõèé
áîëîâñðîëûí õè÷ýýëýýñ á¿ðäýæ áàéâ. ÒÌÑ-ä ýëñýã÷äèéí ñóóö, õîîë,
õóâöàñ, õè÷ýýëèéí áà àðèóí öýâðèéí õýðýãëýë, ñî¸ë-¿éë÷èëãýý, ¿çâýðèéí
çàðäëûã ñóðàëöàõ á¿õ õóãàöààíä íü óëñààñ õàíãàæ, ¿éëäâýðëýëèéí

1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ, 1986. òàë-161.

344
äàäëàãûí ¿åýð õèéñýí àæëûí õºëñíèé çîõèõ õóâèéã ñóðàã÷äàä øàãíàë
áîëãîí îëãîõ áîëæýý.
Òåõíèê ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä íü õºäºº àæ àõóéí, àæ ¿éëäâýðèéí,
áàðèëãûí, õóäàëäàà ¿éë÷èëãýýíèé, òýýâðèéí, õîëáîîíû çýðýã óëñ àðäûí àæ
àõóéí ãîë ãîë ñàëáàðààð òºðºëæèæ, 100 ãàðóé ìýðãýæëýýð ìýðãýøèëòýé
àæèë÷èä áýëòãýõ áîëîâ.
ÒÌÑ-ààð 1966-1986 îíû õóãàöààíä 160,0 ìÿíãà îð÷èì ìýðãýæèëòýé
àæèë÷èä áýëòãýæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà 1964-1984 îíä ÇÕÓ-ûí ÒÌÑ-èéã 17 ìÿíàã
ãàðóé ìîíãîë îõèä, õºâã¿¿ä òºãñæýý.
Òåõíèê-ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë õºãæñºíººð óëñ àðäûí àæ àõóéí íèéò
ñàëáàðò àæèëëàãñäûí ñî¸ë-òåõíèêèéí òºâøèí äýýøëýâ. 1984 îíû
áàéäëààð óëñ àðäûí àæ àõóéä àæèëëàæ áàéñàí 16-34 íàñíû àæèë÷äûí 66,5
õóâü íü òåõíèê-ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéã òºãñºã÷èä áîëñîí áàéâ2.
¯¿íèé õàìò àæèë÷äûã ¿éëäâýðëýëýýñ õºíäèéð¿¿ëýõã¿éãýýð
ìýðãýæëèéã íü äýýøë¿¿ëýõýä ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí äýðãýäýõ òºðºë
á¿ðèéí êóðñ, äóãóéëàí àæèë÷äûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ 3 æèëèéí ñóðãóóëü
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã áàéâ.
Äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèéã îëøðóóëàõ, òýäãýýðèéã
ºðãºòãºæ òîìñãîõ òàëààð ÷óõàë àðãà õýìæýý àâàâ. պ人 Àæ Àõóéí Äýýä
ñóðãóóëü, Óëñûí Áàãøèéí Äýýä ñóðãóóëèéã áýõæ¿¿ëýõèéí õàìò ÌÓÈÑ-èéí
äýðãýä 1969 îíä Ïîëèòåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëü, 1979 îíä Õîâäûí áàãøèéí
äýýä ñóðãóóëèéã áàéãóóëæýý. 1982 îíä òýäãýýðèéã áèå äààñàí äýýä
ñóðãóóëèóä áîëãîæýý. 1985 îíûã 1960 îíòîé õàðüöóóëáàë òóñãàé
ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëèéí òîî áàðàã 2 äàõèí íýìýãäýæ, 1986 îíû
áàéäëààð 28 òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëü àæèëëàæ áàéâ.
Äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëü ºðãºæñºíèé ¿ð ä¿íä îþóòàí,
ñóðàã÷äûí òîî èõýýõýí ºñºâ. Õýðýâ 1960 îíä òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä
ñóðãóóëüä 8,8 ìÿíãàí õ¿í ñóðàëöàæ áàéñàí áîë 1985 îíä 23,0 ìÿíãà áîëæ
íýìýãäæýý. Äýýä ñóðãóóëèóäàä 1960 îíä 6,9 ìÿíãàí îþóòàí ñóðàëöàæ
áàéñàí áîë 1985 îíä 24,6 ìÿíãà áîëæ 3,5 äàõèí ºñæýý1. Äýýä, òóñãàé
ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîë ýð÷èìòýé õºãæñºíèé ¿ð ä¿íä óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðò øààðäëàãàòàé ìýðãýæèëòíèé 80 ãàðóé õóâèéã ýõ
îðîíäîî áýëòãýõ áîëîâ. 1986 îíû áàéäëààð óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà òàâàí õ¿í òóòìûí íýã íü äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí
äóíä áîëîâñðîëòîé áîëñîí áàéâ. Èéíõ¿¿ óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûí
ñàëáàðò øààðäëàãàòàé áîëîâñîí õ¿÷íèé õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëòûã
¿íäñýíä íü øèéäâýðëýæ ÷àäæýý.
Äýýä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã ÇÕÓ-ûí çîõèõ äýýä
ñóðãóóëèóäòàé èæèë òºñòýé áîëãîí ººð÷èëñºí íü ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëò-
õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. 1976-
1977 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí òóñãàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä
ñóðãàëòûí øèíý õºòºëáºðººð õè÷ýýëëýõ áîëîâ. Ýíý õºòºëáºðººð åðºíõèé
áà ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí õàðüöààã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîæýý. Äýýä, òóñãàé
ìýðãýæëèéí äóíä áîëîâñðîëòîé ìýðãýæèëòíèéã 3-5 æèë òóòàì
àòòåñòàò÷èëàõ æóðìûã 1976 îíîîñ ìºðäºæ ýõýëæýý.
Èõ, äýýä, òóñãàé ìýðãýæëèéí äóíä ñóðãóóëü ºðãºæèí áýõæèæ, ñóðãàëò
õ¿ì¿¿æëèéí àæëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëæ èðñýí íü óëñ àðäûí àæ àõóé,

2
“¯íýí” 1984. 10.24.
1
̺í òýíä. òàë-162.

345
ñî¸ëûí ñàëáàðûã øààðäëàãàòàé ìýðãýæèëòíýýð õàíãàõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.
Øèíæëýõ óõààíû õºãæèëò Æàðààä îíîîñ Ìîíãîëûí øèíæëýõ
óõààíû õºãæëèéí øèíý ¿å ýõëýâ. Øèíæëýõ óõààí, äýýä áîëîâñðîëûí
õ¿ðýýëýíãèéí ñóóðü äýýð 1961 îíä Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè
áàéãóóëàãäàâ. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìèéí õàðüÿàíä ñóóðü ñóäàëãààíû
õ¿ðýýëýíã¿¿äèéã áàéãóóëæ áýõæ¿¿ëýâ. Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè íèéãýì,
áàéãàëèéí óõààíû ¿íäñýí àñóóäëààð ÿâóóëæ áàéãàà ñóóðü ñóäàëãààíû
àæëûã çîõèîí áàéãóóëàí óäèðäàõ øèíæëýõ óõààíû ãîë òºâ áîëæ õóâèðàâ.
Òºðèéí ÿàìä, òóñãàé ãàçðóóäûí äýðãýä ñàëáàðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áóé áîëæ õºãæñºí íü øèíæëýõ óõààí,
¿éëäâýðëýëèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëæ, øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí äýâøëèéí ¿ð
ä¿íã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëñîí þì. Íàÿàä îíû ýöýñò
ñàëáàðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé 30 ãàðóé áàéãóóëëàãóóä àæèëëàæ áàéâ.
¯¿íèé õàìò èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí
ñàëáàðààð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé ºðãºí õ¿ðýýòýé àæèë ÿâóóëàõ áîëîâ.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã
áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí óäèðäëàãà,
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð 1966 îíä ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä
íàðûí Ǻâëºëèéí äýðãýä Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí õîðîîã òóñãàéëàí
áàéãóóëæýý.
Øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýõ
òàëààð òºð çàñãààñ òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàâ. 1980 îíûã 1965 îíòîé
õàðüöóóëáàë ØÓÀ-ä àæèëëàãñäûí òîî 6 äàõèí íýìýãäæýý. 1985 îíûã 1970
îíòîé õàðüöóóëáàë äîêòîðûí çýðýãòýé ìýðãýæèëòíèé òîî 17 äàõèí, äýä
äîêòîðûí òîî 3,6 äàõèí íýìýãäæýý1.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä òóñ îðîíä ñóóðü áà õàâñàðãà ñóäàëãàà ÿâóóëàõ
ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãîë áàéãóóëëàãóóä çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä
òºëºâøèæ, òýäãýýðèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷èí á¿ðýëäýí
òîãòîõ ¿éë ÿâö íàÿàä îíû ýõýí ¿å áîëîõîä ¿íäñýíäýý øóâòàð÷ýý. ¯¿íèé ¿ð
ä¿íä óëñ îðíû øèíæëýõ óõààíû ÷àäàâõè ºñºæ îíîëûí áîëîí ïðàêòèêèéí à÷
õîëáîãäîëòîé àñóóäëûã áîëîâñðóóëæ øèéäâýðëýõ òàëààð òîäîðõîé àìæèëò
îëæýý.
Ìàëûí ¿¿ëäðèéã ñàéæðóóëàõ, àøèã øèìèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ, ìàëûí
òýæýýëèéí áààçûã áýõæ¿¿ëýõ, ìàëûí ýëäýâ ºâ÷èíòýé òýìöýõ çýðýã çàíãèëàà
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí ñóäàëãààíû èõýýõýí àæèë õèéæýý.
Íàðèéí íîîñò õîíèíû “Õàíãàé” ¿¿ëäðèéí õýñýã, íîîëóóðûí ÷èãëýëèéí “Ãîâü
ãóðâàí ñàéõàí” ÿìààíû ¿¿ëäýð, ìàõíû ÷èãëýëèéí “Ñýëýíãý” ¿¿ëäðèéí ¿õýð,
ìàõ, íîîñíû ÷èãëýëèéí íàðèéâòàð íîîñò “Å𺺔 ¿¿ëäðèéí õîíèíû õýñýã,
ìàõ-ººõ-òîñíû ÷èãëýëèéí “Òîðãóóä” ¿¿ëäðèéí õýñãèéí óóöàí ñ¿¿ëò õîíü
çýðýã àðâèí àøèã øèìòýé ìàëûí øèíý ¿¿ëäðèéã áóé áîëãîñîí þì.
Àäóóíû ÿì îíîøëîõ øèíý àðãûã ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëýõ,
áýë÷ýýðèéí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ, ìàëûí
óñàëãààíû ãîðèì, õýìæýýã óëèðëûí áàéäëààð ÿëãàí òîãòîîõ, õàäëàí
áýë÷ýýðèéí çóðãèéã çîõèîõ çýðýã ñóäàëãààíû ºðãºí õ¿ðýýòýé àæèë õèéæýý.
Ìàëûí øèíý ¿¿ëäýð áóé áîëãîõ, ìàëûí àøèã øèìèéã äýýøë¿¿ëýõýä
÷èãëýñýí äýýðõ ñóäàëãààíû àæèë íü òóñ îðíû õºíãºí áà õ¿íñíèé
1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-54.

346
¿éëäâýðèéí çàðèì ñàëáàðûã ÷àíàð ñàéòàé ò¿¿õèé ýäýýð õàíãàõ àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ÷óõàë íºõöºë áîëñîí áàéíà.
պ人 àæ àõóéí òàðèìëûí óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé
íîãîîíû ºíäºð óðãàöòàé, øèíý ñîðòûã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí ñóäàëãàà
òóðøèëòûí àæèë ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áàéâ. 1963 îíä ºíäºð óðãàöòàé, ãàíä
òýñâýðòýé ”Îðõîí” ¿¿ëäðèéí óëààí áóóäàéã ãàðãàæ àâ÷ýý. Ñóäàëãààíû
àæëûí ¿ð ä¿íä ¿ð òàðèàíû òàëáàéí èõýíõ õóâüä íóòàãøñàí ñîðòûí ¿ðýýð
òàðèàëäàã áîëîâ. Ýðò óðãàöûí òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû ñîðò äàâóó óðãàö ºã÷
áàéãààã òîãòîîõûí õàìò õ¿íñíèé íîãîî òàðèàëàõ çàðèì øèíý òåõíîëîãèéã
ïðàêòèêò íýâòð¿¿ëýõ àæèë õèéæ áàéâ. Ìîíãîë îðíû õºðñíèé îíöëîã
øèíæèéã òîãòîîæ, õºðñèéã ýëýãäëýýñ õàìãààëàõ, òàðèàëàíãèéí õîã
óðãàìëûí áèîëîãèéã ñóäàëæ, òàðõöûã òîãòîîõ, óðãàìëûí ºâ÷èí áîëîí
õîðòîí øàâüæèéí õîð õºíººëòýé òýìöýõ, ìèêðîýëåìåíòèéã ãàçàð
òàðèàëàíä àøèãëàõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ çýðýã ñóäàëãààíû íýëýýä
àæèë õèéãäæýý.
Îëáîðëîõ, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòòîé
õîëáîãäîí áàéãàëèéí áàÿëàã, ýðäýñ ò¿¿õèé ýä, ò¿ëøíèé íººöèéã
èëð¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ñóäàëãààíû àæèë ã¿íçãèéð÷ýý. Ãåîëîãèéí ñàëáàð
äàõü ñóäàëãààíû àæèë íü òóñ îðíû ãàçàð íóòãèéí ãåîëîãèéí ç¿é òîãòîö,
õºãæëèéí ò¿¿õ, àøèãò ìàëòìàëûí áàéðøèëò çýðýã îíîë ïðàêòèêèéí ÷óõàë
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýãäæýý. Ãåîëîãèéí òºðºëæñºí ñóäàëãààíû
ÿâöàä çýñ, ôîñôîðèò, í¿¿ðñíèé îðä ãàçðûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, òºìºð
âîëüôðîì, õðîì, ìàðãàíö, õºíãºí öàãààí, ãÿíò, õàéëóóð æîíø, í¿¿ðñíèé
îðäûã îëíîîð íýýñýí íü ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéí íººöèéã èõýýõýí íýìýãä¿¿ëæ,
õ¿íä àæ ¿éëäâýð, ò¿¿íèé äîòîð ò¿ëø ýð÷èì õ¿÷, óóë óóðõàé, ìåòàëë
áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðûã ¿¿ñãýæ õºãæ¿¿ëýõ áîëîëöîîã áèé áîëãîæýý. Ýíý
á¿õíèé ¿ð ä¿íä Äàðõàí-Ýðäýíýò, Óëààíáààòàð-Áàãàíóóð, Äîðíîäûí
¿éëäâýðëýëèéí çàíãèëàà ¿¿ñýí õºãæèæ, äýëõèéí òîìîîõîí ¿éëäâýðèéí
íýãýíä îðîõ Ýðäýíýòèéí óóëûí áàÿæóóëàõ êîìáèíàòûã áàðüæ áàéãóóëàí
òºñëèéí õ¿÷ ÷àäëûã ýçýìøæýý.
Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí áàÿëãèéã õàéí îëæ àøèãëàõ çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä 1969 îíîîñ ýõëýí àæèëëàñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí áèîëîãèéí
õàìòàðñàí èæ á¿ðýí ýêñïåäèöè ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. Ýíýõ¿¿ ýêñïåäèöè íü
Ìîíãîë îðíû àìüòàí, óðãàìëûí áàÿëãèéã ñóäëàõ, óëñ àðäûí àæ àõóéä
àøèãëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõàä ãîë àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëæ èðæýý.
Áèîëîãè÷èä Õýíòèé, Õàíãàé, Àëòàéí óóëàðõàã ìóæèéí àìüòíû àéìãèéí
áèîýêîëîãè, ç¿éëèéí á¿ðäýë, íººöèéã ñóäëàõ òàëààð ºðãºí àæèë õèéñíèé
¿ðýýð òýäãýýðèéã ¿ð ºãººæòýé àøèãëàõ øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëèéã
áîëîâñðóóëæýý. ¯¿íèé õàìò Ìîíãîë îðíû îéí íººö, ãîë õýâ øèíæ,
àíãèëëûã áîëîâñðóóëæ, áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýõ ÷àäàìæèéã øèíæèëæýý.
Õºíãºí, õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ýð÷èìòýé õºãæèëòýé õîëáîãäîí óðãàìëûí
ãàðàëòàé áîëîí áàéãàëèéí ýðäýñ ò¿¿õèé ýäèéã ñóäàëæ ¿éëäâýðëýëä
íýâòð¿¿ëýí àøèãëàõàä ñóäëàà÷èä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæýý.
1970-1980-ààä îíä ñàëáàðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿ä äýõ
òåõíèê-ýäèéí çàñãèéí ÷èãëýëòýé õàâñðàãà ñóäàëãààíû àæèë íýëýýä
ºðãºæèâ. Òóõàéëáàë, í¿¿ðñíèé çàðèì îðäûí ôèçèê-òåõíèê, óóë óóðõàé-
òåõíîëîãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ, áàðèëãûí
ìàòåðèàëûí çàðèì òºðëèéã ¿éëäâýðëýõ òåõíîëîãèéã áîëîâñðóóëàõ çýðýã
àæèë õèéæýý.

347
 Ãåîôèçèê÷èä ãàçàð õºäëºëèéí ìóæëàëûí çóðàã çîõèîæ, ýäèéí
çàñãèéí ãîë á¿ñ¿¿äèéí ãàçàð õºäëºëòèéí çóðãèéã íàðèéâ÷ëàí ãàðãàæýý.
¯¿íèé õàìò Ìîíãîë îðíû õýâèéí áîëîí ãàæ ñîðîíçîí îðíû çóðãèéã
çîõèîñîí íü èðãýíèé àãààðûí òýýâýð áîëîí ãåîëîãè õàéãóóëûí àæèëä
àøèãëàãäàõ áîëæýý.
Ìîíãîëûí ýðäýìòýä “Èíòåðêîñìîñ” ïðîãðàììûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä
èäýâõòýé îðîëöîæ, ñàíñðûí øèíæèëãýý ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã óëñ àðäûí àæ
àõóéí ïðàêòèêò õýðýãëýõ ÿâäàë ºðãºæèâ. Ǻâëºëò-Ìîíãîëûí ñàíñðûí
õàìòàðñàí íèñëýãèéí ¿åä ôèçèê, òåõíèê, òåõíîëîãè, ãåîëîãè, ýìíýëýã-
áèîëîãèéí òóðøèëòûã àìæèëòòàé ã¿éöýòãýæýý.
Ò¿¿õ, õýë çîõèîë, ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäàëãààíû
àæèë èõýýõýí ºðãºæèâ. 1969 îíîîñ ýõëýí àæèëëàñàí Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí
ò¿¿õ-ñî¸ëûí õàìòàðñàí ýêñïåäèöèéí ¿éë àæèëëàãàà íü Ìîíãîëûí ýðòíèé
ò¿¿õèéí ¿íäñýí àñóóäëóóä, òóõàéëáàë, ïàëåîëèò, ìåçîëèò, íåîëèò, õ¿ðýë,
òºìðèéí ò¿ð¿¿ ¿åèéí ò¿¿õèéã òîäðóóëàõàä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë ¿ç¿¿ëýâ.
Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñóóäûí ò¿¿õ, Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäñàí,
ôåîäàëûí Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàìæ, ìàíæèéí
êîëîíè÷ëîëûã ýñýðã¿¿öñýí ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òýìöýë, Ìîíãîëûí ò¿¿õ
áè÷ëýã, ìîíãîë÷óóäûí íèéãýì-óëñ òºð, ã¿í óõààíû ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí
àñóóäëûã ñóäàëñàí á¿òýýë¿¿ä ãàðàâ.¯¿íèé õàìò 1921 îíû õóâüñãàë,
íèéãýì-àíãèéí á¿òöýä ãàðñàí ººð÷ëºëò, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèë,
ñî¸ëûí ò¿¿õèéã íýãòãýí ä¿ãíýñýí îëîí á¿òýýë íèéòëýãäæýý. Ñóäëàà÷èä
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí á¿õèé ë ¿åèéã õàìàðñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ” ãóðâàí áîòü
çîõèîë “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ”-èéã 1960-ààä îí òóóðâèñàí íü ìîíãîëûí
íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû õºãæèëä ãàðñàí òîìîîõîí àìæèëò áîëñîí þì.
Óëñ îðíûã àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýõ, õºäºº-àæ àõóéí õºãæëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ
çîðèëòòîé õîëáîãäîí ýäèéí çàñãèéí óõààíû õºãæèë ò¿ðãýñýâ. ßëàíãóÿà
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, óëñ àðäûí àæ àõóéí
òºëºâëºëòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õºäºëìºðèéí íººöèéã ¿ð àøèãòàé
àøèãëàõ çýðýã àñóóäëûã ñóäëàõàä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ èðæýý.
Õýë çîõèîë ñóäëàà÷èä ìîíãîë õýëíèé ç¿é, ¿ãñèéí ñàí, íóòãèéí
àÿëãóóã ñóäëàõ òàëààð íýëýýä àæèë õèéâ. ¯ñãèéí ä¿ðìèéí òîëü, ìîíãîë
õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü çýðãèéã íèéòýëæ, ìîíãîë àðäûí àìàí çîõèîë,
óòãà çîõèîëûí ò¿¿õèéã ñóäëàõ òàëààð ÷óõàë àëõàì õèéæ, “Ìîíãîë óðàí
çîõèîëûí òîéì” ãóðâàí áîòü çîõèîë òóóðâèæýý. Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîë-ò¿âýä,
ìîíãîë-ýíýòõýãèéí óðàí çîõèîëûí õàðèëöàà õîëáîîíû àñóóäëûã ñóäàëñàí
á¿òýýë¿¿ä íèéòëýãäæýý.
Íýã íàìûí ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí áîäëîãî íî¸ðõîæ, îëîí óðãàëü÷
¿çýë õààëòòàé áàéñàí íü íèéãìèéí óõààíû õºãæèëä èõýýõýí ñºðºã íºëºº
¿ç¿¿ëæýý. Àìüäðàëààð äýâøèí ãàð÷ áàéãàà àñóóäàëä íèéãìèéí óõààíû
ñóäàëãààã ÷èãë¿¿ëæ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã ïðàêòèêòàé õîëáîõ òóõàé
èõ ÿðüæ áàéñàí áîëîâ÷ íèéãìèéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí ãîë çàíãèëàà îëîí
÷óõàë àñóóäëûã íàðèéâ÷ëàí áîëîâñðóóëàõ àæèë õîéøëîãäñîîð èðæýý.
Äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä 1960 îíîîñ 1990 îí õ¿ðòýëõ ¿åèéí
Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû õºãæèë íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé
áàéãóóëëàãóóäûí ºðãºæèëò, ìàòåðèàë-òåõíèêèéí áààçûí áýõæèëò, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé áîëîâñîí õ¿÷íèé ºñºëò áîëîí óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí õºãæèëä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ñóóðü áà õàâñàðãà ñóäàëãààíû
àæëûí õýìæýý èõýýõýí ºðãºæèæ, øèíæëýõ óõààíû îëîëòûã ¿éëäâýðëýëä
çîõèñòîé àøèãëàõ òàëààð àõèö ãàðñíààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéâ. Ìîíãîëûí

348
øèíæëýõ óõààí íü óëñ îðíû íèéãýì, ýäèéí çàñàã ñî¸ëûí õºãæëèéí ÷óõàë
õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áîëæ õóâèð÷ýý.
Óðàí ñàéõíû ñî¸ëûí õºãæèëò Óðëàã, óòãà çîõèîë, øèíý øèíý
òºðºë ç¿éëýýð áàÿæèí, óðàí á¿òýýë÷äèéí óð ÷àäâàð äýýøèëñýí íü æàðààñ
åðýýä îí õ¿ðòýëõ ¿åä ãàðñàí ãîë îëîëò áàéâ. ßðóó íàéðàã, õ¿¿ðíýëèéí
áîëîí æ¿æãèéí çîõèîëûí õºãæèëä òîì àõèö ãàð÷ýý. Ï.Áàäàð÷, Ò.Ãàëñàí,
Î.Äàøáàëáàð, Ñ.Äàøäîîðîâ, Ç.Äîðæ, Á.Ëõàãâàñ¿ðýí, Ä.Íÿìàà,
Õ.Íÿìñ¿ðýí, Ä.Ï¿ðýâäîðæ, Ø.Ñ¿ðýíæàâ, Ä.Öîîäîë, Ì.Öýäýíäîðæ,
Ä.Óðèàíõàé, Ð.×îéíîì, Á.ßâóóõóëàí íàðûí ø¿ëýã íàéðàãëàëûí á¿òýýë¿¿ä
íü áàéãàëü, íèéãýì, õ¿íèé ãîî ñàéõàí, õ¿íèé ñýòãýë îþóíû ýð÷ äàëàéöûã
óðàí ä¿ðñëýëýýð èëýðõèéëýõ òàëààð òîì àëõàì áîëñîí þì.
×.Ëîäîéäàìáûí “Òóíãàëàã Òàìèð”, Ñ.Äàøäîîðîâûí “Ãîâèéí ºíäºð”,
Æ.Ï¿ðýâèéí ”Àÿíãà”, Ñ.Óäâàëûí “Èõ õóâü çàÿà”, Ä.Ìààìûí “Ãàçàð øîðîî”,
Ø.Íàöàãäîðæèéí “Ìàíäóõàé öýöýí” ðîìàíóóä áîëîí Í.Áàíçðàã÷,
Ä.Áàòáàÿð, Æ.Áÿìáàà, Ä.Ãàðìàà, Ã.Íÿìàà, Á.Äîãìèä, Ä.Íîðîâ, Ñ.Ï¿ðýâ,
Ä.Òºðáàò, Ñ.Ýðäýíý íàðûí òóóæ, ðîìàí íü õ¿¿ðíýë çîõèîëûí õºãæèëä
ãàðñàí îëîëòûã èëýðõèéëæ áàéâ. Õ¿¿ðíýë çîõèîëûí ãîë õýëáýð òóóëüñèéí
øèíæòýé áîëæ ÿðóó íàéðàãò èðãýíèé áîëîí áîäîë ýðãýö¿¿ëëèéí óÿíãàëàã
àÿñ çîíõèëæ, òàéç äýëãýöèéí çîõèîëä õ¿ì¿¿ñèéí çàí ñóðòàõóóíû çàíãèëàà
àñóóäëûã ä¿ðñëýí õàðóóëàõ áîëñîí íü ýíý ¿åèéí óòãà çîõèîëûí ãîë îíöëîã
áàéâ1.
×.Ëîäîéäàìáûí “Ãàðûí òàâàí õóðóó”, Ä.Íàìäàãèéí “Øèíý áàéøèíä”,
“Ýýäðýý” ×.×èìèäèéí “Àðûí àëáàíûõàí” çýðýã æ¿æã¿¿ä òåàòðûí óðëàãèéí
õºãæèë ºíäºð òºâøèíä õ¿ðñíèéã èëýðõèéëýí õàðóóëæ áàéâ. Òåàòðûí
íàéðóóëãà ç¿éí óðëàã òºëºâøèæ, Á.̺íõäîðæ, Ä.Äîðæñàìáóó, È.Íÿìãàâàà
çýðýã óðëàõ ýðäìèéí ºâºðìºö ä¿ð òºðõ á¿õèé íàéðóóëàã÷èä òîäðîí ãàðàâ.
Ìîíãîëûí êèíî óðëàãò óðàí ñàéõàí, áàðèìòàò áîëîí õ¿¿õýëäýéí
êèíîíû òºðºë ç¿éë æèãäðýõèéí õàìò òåëåâèçèéí, ò¿¿í÷ëýí ä¿ðñ áè÷ëýãèéí
áèå äààñàí êèíî á¿òýýë õºãæèæ ýõýëæýý. Ìîíãîëûí êèíî óðëàãèéí õºãæèëä
Æ.Æèãæèä, Æ.Áóíòàð, Á.Ñóìõ¿¿, Ã.Æèãæèäñ¿ðýí, Ð.Äîðæïàëàì, Õ.Äàìäèí,
Á.Íàãíàéäîðæ, Í.Íÿìäàâàà, Á.Æàìñðàí, Ö.Íàâààí, Î.Óðòíàñàí, Ã.Öýðýí,
Ë.Øàðàâäîðæ, Ï.Öîãçîë çýðýã óðàí á¿òýýë÷èä òîìîîõîí õóâü íýìýð
îðóóëñàí þì. Êèíî íàéðóóëàã÷, çóðàãëàà÷, çóðàà÷, èíæåíåð, òåõíèêèéí
àæèëòàí çýðýã êèíîíû íàðèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýñíèé ¿ð ä¿íä
êèíîíû óðàí ñàéõíû òºâøèí, óðàí á¿òýýë÷äèéí óð ÷àäâàð ýðñ äýýøèëñýí
þì.
Õºãæìèéí óðëàã òîì àõèö ãàð÷ ýõýëñíèéã Á.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí
“Òýìöýë”, ”Àìàðñàíàà” äóóðü, “Øóóðãà”, “Íóóðûí äîìîã” á¿æãèéí æ¿æèã,
Ë.̺ðäîðæèéí “Õî¸ðäóãààð ñèìôîíè”, “Ýõ îðîí” ìàãòóó,
Ñ.Ãîí÷èãñóìëààãèéí “Õîøóó íààäàì” á¿æãèéí æ¿æèã, Ö.Íàìñðàéæàâûí
“Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí” ÿðóó íàéðàãëàë, “Áàÿðûí æàâõàà” óäèðòãàë,
Ä.Ëóâñàíøàðàâûí “Õàí á¿ðãýä”, “Øèâýý Õèàãò” äóóðü, Ý.×îéäîãèéí
“̺íõèéí íàéðàãëàë” á¿æãèéí æ¿æèã çýðýã õºãæìèéí òîì õýìæýýíèé
á¿òýýë¿¿ä èëòãýí õàðóóëñàí þì. Ý.×îéäîãèéí á¿òýýë¿¿ä íü ¿íäýñíèé
õºãæìèéí ñýòãýëãýýíèé óëàìæëàëä òóëãóóðëàñíààðàà îíöëîã áîëñîí þì.
1970-ààä îíä ãàðñàí Ñ.Ãîí÷èãñóìëààãèéí Õî¸ðäóãààð ñèìôîíè,
Ë.̺ðäîðæèéí Ãóðàâäóãààð ñèìôîíè, Æ.×óëóóíû “Óðàí Õàñ”, á¿æãèéí
æ¿æèã, Ö.Íàìñðàéæàâûí “Õóâäàé èøèãíèé ïàÿí” ÿðóó ºã¿¿ëýìæ çýðýã íü

1
Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õ. ãóòãààð áîòü. Óðëàõóéí àéìàã. ÓÁ., 1999. òàë-89.

349
îð÷èí ¿åèéí õºãæìèéí áè÷ëýãèéí àðãà áàðèë ìîíãîëûí õºãæìèéí óðëàãò
íýâòýðñíèéã õàðóóëñàí þì. Ã.Öýíääîî, Ã.Áèðâàà, Ä.Ìÿàñ¿ðýí, Õ.Äî¸ääîðæ,
Ñ.Öîîäîë, ×.×èìèääîðæ çýðýã õºãæìèéí îëîí çîõîë÷ äàí õºãæìèéí áîëîí
íèéòèéí äóóíû á¿òýýë òóóðâèñàí þì. Ç.Õàíãàë “×àâõäàñò õºãæìèéí äºðâºë”
á¿òýýëäýý ¿íäýñíèé õºãæìèéí õýðýãë¿¿ðèéã çîõèîëûí äîòîîä ýä ýñ áîëãîæ
÷àäñàíààðàà ìîíãîëûí õºãæìèéí óðëàãò øèíý õàíäëàãûã áóé áîëãîæýý. ÕÕ
çóóíû õºãæìèéí øèëäýã îëîëòûã ýçýìøèõ, ¿íäýñíèé õºãæìèéí ã¿í óõààí,
ñýòãýëãýýíä ò¿øèãëýõ çàìààð ºðíº, äîðíûí õºãæìèéí ñýòãýëãýýã íýã öîãö
áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí á¿òýýë¿¿ä áèé áîëñîí íü õºãæìèéí óðëàãò ãàðñàí
øèíý ¿çýãäýë áàéâ. Í.Æàíöàííîðîâ, Á.Øàðàâ, Ö.Íàöàãäîðæ,
Õ.Áèëýãæàðãàë, Ã.Ï¿ðýâäîðæ, Â.Áîðîëäîé, ×.×èíçîðèã íàðûí õºãæìèéí
á¿òýýë¿¿ä ¿¿íèéã íîòëîí õàðóóëñàí þì. Ýñòðàä õºãæìèéí óðëàãèéí
õºãæèëä “Áàÿí ìîíãîë” æààç õºãæìèéí ÷óóëãà”, “Ñî¸ë ýðäýíý” õàìòëàã
÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëæýý.
Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿õèé ë òºðºë ç¿éë õºãæèæ óðàí çóðàã, çóðààñàí
çóðàã, óðàí áàðèìàë, ãî¸ë ÷èìýãëýëèéí óðëàãò òîì àõèö ãàð÷ýý.
Ä.Àìãàëàí, Ã.Áàÿð, Äî.Áîëä, Á.Ãîìáîñ¿ðýí, À.ÿðñýä, Ï.Áàëäàíäîðæ,
Ã.Äóíá¿ðýý, Ì.Á¿òýìæ, Ñ.Íàöàãäîðæ, Î.Íÿìñ¿ðýí, Â.Îäãèéâ, ¨.ªëçèéõóòàã,
Í.Ñàí÷èð, Ò.Ñîîñîé, À.Ñýíãýöîõèî, Ì.Öýìáýëäîðæ, Á.×îãñîì, Ö.Ýíõæèí,
ß.¯ðæíýý íàðûí á¿òýýë ¿çýã÷äèéí òàëàðõëûã õ¿ëýýñýí þì.
Óðàí áàðèìàë øèíý òºðºë ç¿éëýýð áàÿæèæ, Ìîíãîë óëñûí áààòðóóä,
óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí áàðèìàë õºøºº, öýöýðëýãò õ¿ðýýëýíãèéí
÷èìýãëýëèéí áàðèìàë áîëîí Õàëõ ãîëûí òóëàëäààí, ìîíãîë, çºâëºëòèéí
äàé÷äàä çîðèóëñàí ñ¿ðëýã õºøºº äóðñãàëûí öîãöîëáîðûã á¿òýýæýý.
1971 îíä Óëñûí öèðêèéí øèíý áàðèìëãà àøèãëàëòàä îðñîí íü
öèðêèéí óðëàãèéí õºãæèë, óðàí á¿òýýë÷äèéí óð ÷àäâàðûí ºñºëòºä îíöãîé
íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Óëàìæëàëò òºðºë ç¿éë¿¿ä öààøèä õºãæèõèéí õàìò
øèíý øèíý òºðºë ç¿éë¿¿ä áèé áîëæýý. Î.Öýðýíäóëàìûí “Òóëàõ òýíöâýð”,
Ä.ßãààíöýöýã íàðûí “¯¿ðèéí öîëìîí” õýìýýõ àãààðûí íèñëýã çýðýã øèëäýã
îëîí á¿òýýë ãàðàâ. Á.Íîðîâñàìáóó çýðýã ãàðàìãàé óðàí íóãàðàà÷èä îëíîîð
òºðæ, óðàí íóãàðàëò öèðêèéí áèå äààñàí óðëàã áîëîí õºãæèæ äýëõèéí
öèðêèéí óðëàãò îðóóëñàí òîì õóâü íýìýð áîëæýý.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ºã¿¿ëýí áóé ¿åä óòãà çîõèîë, óðëàã ìýðãýæëèéí
òºâøèíä íýãýíò õ¿ð÷ òýäãýýðèéí ¿íäñýí òºðºë ç¿éë¿¿ä òºëºâøæýý.
Ñîöèàëèñò ðåàëèçì ìîíãîëûí óðàí á¿òýýë÷äèéí á¿òýýë òóóðâèëûí ãîë
àðãà áîëæ óðàí á¿òýýë÷èä íàì÷ àðäà÷ çàð÷ìûã ¿éë àæèëëàãààíäàà
ìºðäëºã áîëãîæ áàéâ.
Õ¿í àìûí óëñ òºðèéí õ¿ì¿¿æèë, ñî¸ëûí äýýøëýëò
Íàìûí ãèø¿¿ä, îëîí ò¿ìíèé óëñ òºðèéí õ¿ì¿¿æèëä íàìûí óëñ
òºðèéí ñóðãóóëèéí ã¿éöýòãýñíèéã ºìíºõ á¿ëýãò ºã¿¿ëñýí. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ
Õîðîîíîîñ 1974 îíä ãàðãàñàí “Õºäºëìºð÷äèéí ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîë
ìýäëýãèéí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîëûí çààëòûí
äàãóó ýäèéí çàñãèéí ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ áîëñíîîð ýäèéí çàñãèéí
ñóðãàëòàä æèë á¿ð 100 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í õàìðàãäàõ áîëæýý.
Òºðèéí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà, íèéãìèéí õºãæëèéí
çàíãèëàà àñóóäëûã îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ øèíæëýõ óõààí,
òåõíèê, ñî¸ëûí îëîëòûã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõýä íàì, îëîí íèéòèéí
áàéãóóëëàãóóä ò¿¿íèé äîòîð ýðäýì äýëãýð¿¿ëýõ íèéãýìëýãèéí øóãàìààð
çîõèîæ áàéñàí ëåêöèéí ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã òóñ äºõºì áîëæ áàéâ. Æèë òóòàì

350
õîò, õºäººä 5 ìÿíãà ãàðóé ëåêòîð 28 ìÿíãàí óäàà ëåêö óíøèæ äàâõàðäñàí
òîîãîîð 3,8 ñàÿ õ¿íèéã õàìàð÷ áàéâ1.
Íèéãìèéí õºãæëèéí çàíãèëàà àñóóäëûã ñóðòàë÷ëàõ, îëîí ò¿ìíèé
á¿òýýë÷ èäýâõèéã äýýøë¿¿ëýõýä óõóóëãûí àæèë ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ.
Óõóóëàã÷äûí ¿éë àæèëëàãàà íü ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøèã, á¿òýýãäýõ¿¿íèé
÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ, ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàëûí íººöèéã îëæ èëð¿¿ëýõ
àðâèëàí õýìíýõ ìàøèí òîíîã òºõººðºìæèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ, óëñ îðíû
ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õºãæèë, îëîí óëñûí áàéäàë, ýíõ òàéâíû òºëººõ
òýìöëèéí òóõàé àñóóäëûã îëîí ò¿ìýíä òàéëáàðëàí òàíèóëàõàä ÷èãëýãäýæ
áàéâ. Óõóóëãûí õàìòëàã áîëîí ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû òºâ áàéãóóëàõ,
óõóóëãà ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðýí áðèãàä ãàðãàõ, áàéíãûí àæèëëàãààòàé
óõóóëàõ áàéð, óõóóëãûí íýýëòòýé òàëáàé àæèëëóóëàõ çýðýã øèíý àðãà
õýëáýð áèé áîëñîí íü óõóóëãà îëîí ò¿ìíèé àæëûí ¿ð ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëýõýä òóñ äºõºì áîëæ áàéâ.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä óëñ òºð-îëîí ò¿ìíèé àæèë ¿ð íºëººòýé îëîí øèíý
õýëáýðýýð áàÿæèæ áàéâ. Àðä ò¿ìíèé õóâüñãàëò äàé÷èí àëäðûí ºëãèé
íóòãààð çàëóó÷óóäûí òîéðîí àÿëàë õèéõ, ÷óóëãà óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëàõ
çýðýã àæèë òîãòìîë ÿâàãäàæ áàéâ. Àðäûí õóâüñãàëûí ïàðòèçàí, õóâüñãàëò
òýìöëèéí àõìàä ç¿òãýëòýí àõìàä äàé÷èä, õºäºëìºðèéí àëäàðòàí áîëîí
çàëóó÷óóäûí óóëçàëò çîõèîõ àæèë ºðãºí äýëãýð÷ áàéâ. ÇÕÓ, ñîöèàëèñò
áóñàä îðíû àðä ò¿ìýíòýé áàò íàéðàìäàëòàé áàéõ ¿çýë ñàíààãààð õ¿í
àðäàà õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõýä òóõàéí ¿åä îíöãîé àíõààð÷ áàéâ.
Îëîí ò¿ìíèé õºäºëìºðèéí õ¿ì¿¿æëèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí îëîí
òºðëèéí àæèë çîõèîæ áàéâ. Õºäºëìºð ñî¸ëûí ÷óóëãà óóëçàëò õèéõ, àæèë
ìýðãýæëèéí óðàëäààí çîõèîõ, òýðã¿¿í òóðøëàãûí ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëü çîõèîí
áàéãóóëàõ, õºäºëìºðèéí òýðã¿¿íèé ñàé÷óóäûí àëäðûã òýìäýãëýõ àæèë
ºðãºææýý. Õàëàìæëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ õºäºë㺺í 1970 îíîîñ ºðíºñºí íü
çàëóó àæèë÷èä, ìàë÷äûã ìýðãýæèëäýý äóð ñîíèðõîëòîé áîëãîõ, àæèë
õºäºëìºðò á¿òýýë÷ õàíäàõ äàäëàãà ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ
áîëæ áàéâ.
Íèéãìèéí ãèø¿¿äýýñ õºäºëìºðò õàíäàõ ¿çýëä ãàð÷ áàéñàí
ººð÷ëºëòèéí òºâëºðñºí èëýðõèéëýë íü ñîöèàëèñò óðàëäààí áàéâ.
Òºëºâëºãººò çîðèëòûã á¿ðýí áèåë¿¿ëýõ, õóãàöààíààñ íü ºìíº
áèåë¿¿ëýõèéí òºëºº ñîöèàëèñò óðàëäààíä 1970 îíîîñ ýõëýí óëñ àðäûí àæ
àõóé, ñî¸ëûí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí 90 ãàðóé õóâü õàìðàãäàõ áîëæýý.
Òýðã¿¿í òóðøëàãà ýçýìøèõ, ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ,
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, øèíèéã ñàíàà÷ëàõ õºäºë㺺í íèéò
õºäºëìºð÷äèéã õàìðàâ.
Îëîí ò¿ìíèé äóíä çîõèîæ áàéãàà ¿çýë ñàíàà-óëñ òºðèéí õ¿ì¿¿æëèéí
àæëûí ¿ð ä¿í íü òýäíèé íèéãýì-óëñ òºðèéí èäýâõæèëòèéí äýýøëýëò,
íèéãýì-òºðèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîæ áàéâ.
Àðäûí äåïóòàòóóäûí õóðëûí á¿õ øàòíû äåïóòàòààð 16 ìÿíãà øàõàì õ¿í
ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéñíààñ ãàäíà ò¿¿íèé áàéíãûí êîìèññóóäàä 22 ìÿíãà
ãàðóé õ¿í àæèëëàæ áàéæýý1. ¯¿íýýñ ãàäíà îëîí ò¿ìíèé ñàéí äóðûí ¿¿ñãýë
ñàíàà÷ëàëûí áàéãóóëëàãàä 65,3 ìÿíãàí õ¿í ñîíãîãäîí àæèëëàæ áàéâ.
Òºðèéí õóóëü, óëñ àðäûí àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãººíèé òºñºë, óëñûí
õýìæýýíèé áîëîí îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé àñóóäëûã á¿õ íèéòýýð õýëýëöýõ
¿íäñýí äýýð òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îëîí ò¿ìýí îðîëöîæ áàéâ.
1
“¯íýí” 1982. 5.8.
1
“¯íýí” 1986. 6.20.

351
 Îëîí ò¿ìíýýñ òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîæ áàéñàí ÷óõàë
õýëáýðèéí íýã íü àðäûí õÿíàëò øàëãàëò áàéâ. Àðäûí õÿíàí øàëãàõ 4000
îð÷èì õîðîî, ãðóïï, ïîñòîä àæèë÷èí, ìàë÷èí, àëáàí õààã÷ 40 øàõàì
ìÿíãàí õ¿í ñîíãóóëü õ¿ëýýí àæèëëàæ áàéâ. Õàìòûí ãýðýý, àæèë÷äûí õóðàë
¿éëäâýðëýëèéí áàéíãûí çºâëºãººí, òýðã¿¿íèé ñàé÷óóäûí óëñûí çºâëºãººí
çýðýã íü íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëèéã óäèðäàõàä õºäºëìºð÷èí îëîí ò¿ìíèé
îðîëöîæ áàéãàà ¿ð ä¿íòýé õýëáýð¿¿ä áîëæ áàéâ.
Ñî¸ëûí îëîëòûã íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ ¿éë ÿâöûã
òºãºëäºðæ¿¿ëõýä óðàí ñàéõàí-¿çâýðèéí áà ñî¸ëûí áàéãóóëëàãóóäûí
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã äýýøëýâ. Óëñûí äóóðü á¿æãèéí àêàäåìèê òåàòð, Óëñûí
äðàìûí àêàäåìèê òåàòð, Óëñûí àðäûí äóó á¿æãèéí ÷óóëãà, Óëñûí öèðê
çýðýã ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãóóäûí òîãëîëò ºðãºí îëîí ò¿ìíèéã
õàìðàõ áîëîâ. Òºâèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ìýðãýæëèéí óðëàãèéí
áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýýëèéã õºäººãèéí õ¿í àìûí á¿òýýë áîëãîæ áàéñàí ãîë
õýëáýð íü óðëàãèéí áðèãàäûí ¿éë÷èëãýý áàéâ.
Öººõ¿¿ë õàìòëàã íü ìàë÷íû ñóóðü, îòðûí áýë÷ýýð, òàðèà íîãîîíû
òàëáàé, áàðèëãûí òàëáàé, ¿éëäâýðèéí õààíà ÷ òîãëîõîä õàìãèéí
òîõèðîìæòîé, óðëàãèéí øóóðõàé ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýð áîëñîí þì. Îðîí
íóòàãò óðëàãèéí áðèãàäûí ¿éë÷èëãýýã æóðàìòàé áîëãîõûí òóëä îðîí íóòàãò
àæèëëàõ óðëàãèéí áðèãàäûã 1969 îíîîñ ýõëýí íýãäñýí òºëºâëºãººíèé äàãóó
àæèëëóóëàõ áîëñîí íü ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãóóä íýã àéìàã,
ñóìäàä äàâõàðääàã áàéäëûã àðèëãàõ, ìýðãýæëèéí óðëàãèéí ¿éë÷èëãýýãýýð
õ¿í àìûí ºðãºí äàâðõàðãûã õàìðàõ áîëîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ
äºõºì ¿ç¿¿ëæýý.
Õ¿í àìûí ñî¸ë, ãîî ñàéõíû ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä êèíî óðëàã
÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Êèíî íààäàì áîëîí 3, 7, 10 õîíîãèéí àæèë
çîõèîõ êèíîíû óðàí á¿òýýë÷èä æ¿æèã÷èä, ¿çýã÷äèéí óóëçàëò õèéõ çýðýã
àæèë èõýä ºðãºææýý. Í¿¿äëèéí êèíîíû áàéãóóëëàãóóä áðèãàä, ñóóðèéí ºðõ
á¿ðýýð í¿¿äýëëýí àæèëëàõ òºâººñ àëñëàãäñàí àéë ºðõºä êèíîãîîð ¿éë÷ëýõ
àæëûã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä êèíî ¿çýã÷äèéí òîî èõýýõýí
ºñæýý. 1985 îíûã 1960 îíòîé õàðüöóóëáàë ìàíàé îðíû õ¿í àìûí òîî 2
äàõèí ºññºí áîëîâ÷ ýíý õóãàöàààíä êèíî ¿çýã÷äèéí òîî 4 äàõèí íýìýãäæýý.
1960 îíä íèéòäýý 4,7 ñàÿ õ¿í êèíî ¿çñýí áîë 1985 îíä 19,7 ñàÿ áîëæ
ºñæýý1. Õ¿í àìûí îþóí ñàíààíû àìüðàëä ìóçåéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã äýýøëýâ.
Ìóçåé ¿çýã÷äèéí òîî æèëýýñ æèëä íýìýãäæýý. Ò¿¿õò îé, òýìäýãëýëò
¿éë ÿâäëûã òîõèîëäóóëàí ñýäýâ÷èëñýí ¿çýñãýëýí áàéãóóëàõ, óðàí
á¿òýýë÷äèéí òàéëàí, ¿çýñãýëýí ãàðãàõ ÿâäàë óëàìæëàë áîëîâ.
Õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøíèé äýýøëýëòýä êëóáûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ºñºâ.
Íèéò õ¿í àìûí ãîî ç¿éí õýðýãöýýã õàíãàõ òàëààðõ ñóìûí êëóáûí ¿éë
àæèëëàãàà íü êëóáò êèíî ãàðãàõ, óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí òîãëîëò õèéõ,
ñóìûí ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûí êîíöåðò áýëòãýæ òîãëîõ, ¿äýøëýã
íèéòèéí á¿æèã çîõèîí áàéãóóëàõàä ¿íäñýíäýý ÷èãëýæ áàéâ.
Ñî¸ëûí îëîëòûã îëîí ò¿ìíèé õ¿ðòýýë áîëãîõ òàëààðõ ñî¸ë, óðëàãèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãàà ýð÷èìæñýíèé ¿ðýýð ¿çâýð ¿çýã÷äèéí òîî
èõýýõýí ºñæýý. Õýðýâ 1960 îíä 5,4 ñàÿ õ¿í ÿìàð íýã ¿çâýð ¿çñýí áîë 1985
îíä 28.6 ñàÿ áîëæ ¿çâýð ¿çýã÷äèéí òîî 5,3 äàõèí íýìýãäæýý1. ¯¿íèé ¿ð

1 ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-169.

1
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóé 65 æèëä. ÓÁ., 1986, òàë-169.

352
ä¿íä 1960 îíä íýã õ¿í æèëä äóíäæààð 5,7 óäàà ¿çâýð ¿çýæ áàéñàí áîë 1985
îíä 15,1 áîëæ ºññºí áàéíà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä õ¿í àìûí íîì õýâëýëèéí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõ
òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðàâ. Íîì ñóðòàë÷ëàõ àæëûí àðãà õýëáýð áàÿæèæ,
àëáàí áàéãóóëëàãà, õºäºëìºð÷人ñ íîìûí çàõèàëãà àâàõ, íîìûí ¿çýñãýëýí
õóäàëäàà, çàõ ãàðãàõ, íîìûí ãóðàâ, äîëîî õîíîãèéí àæèë çîõèîõ, íîìûí
áàÿð òýìäýãëýõ çýðýã àæëûí õýëáýð¿¿ä òºëºâøæýý. Çîõèîë÷, óíøèã÷èéí
óóëçàëò ¿äýøëýã õèéõ, çîõèîë÷èéí á¿òýýëýýð óíøèã÷äûí áàãà õóðàë çîõèîõ
àæèë òîãòìîëæèâ. Øèíýýð õýâëýãäýí ãàðàõ íîìûí ñýäýâ÷èëñýí
òºëºâëºãººíèé äàãóó óíøèã÷äûí çàõèàëãûã àâ÷ õóâààðèëàí ò¿ãýýõ æóðàì
òîãòæýý. Õ¿í àìûí ñî¸ëûí òºâøíèé äýýøëýëòýä íèéòèéí íîìûí ñàíãèéí
ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã äýýøèëæ, óíøèã÷äàä íîìîîð ¿éë÷ëýõ àðãà õýëáýð ºðãºæèâ.
Óíøèã÷äûã ãîë÷ëîí íîìûí ñàíãèéí óíøëàãûí òàíõèìààð ¿éë÷èëýõèéí õàìò
õ¿ì¿¿ñèéí àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé ãàçàðò íîìîîð ¿éë÷ëýõ, ¿éëäâýð àëáàí
ãàçàðò ñàëáàð óíøëàãûí ãàçàð íýýõ, 纺âðèéí áîëîí í¿¿äëèéí íîìûí ñàí
àæèëëóóëàõ, ãýðýýð íîì îëãîõ çýðãýýð ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýýã ºðãºòãºñíèé ¿ð
ä¿íä óíøèã÷äûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òàëààñ èë¿¿ õóâü íü àæèë÷èí, ìàë÷èí,
àëáàí õààã÷èä áîëñîí áàéíà.
ªã¿¿ëýí áóé ¿åä ðàäèî, òåëåâèç îëîí ò¿ìíèé ºäºð òóòìûí õýðýãöýý,
òýäíèé ñî¸ëûí òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ¿ð íºëººòýé õýðýãñýë áîëæ õóâèðñàí
þì. Îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë íü ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëèéã
“äàìæóóëàõ” òºäèéã¿é ººðèéí ºí㺠àÿñ á¿õèé ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëèéã
¿éëäâýðëýí á¿òýýæ, ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëäýã íèéãýì ñî¸ëûí èíñòèòóò áîëæ
õóâèð÷ýý.
Àðäûí óðàí á¿òýýëèéí õºãæèëò Êëóá, óëààí áóëàíãèéí
ìàòåðèàëëàã áààç ¿ëýìæ áýõæñýí íü ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû õºäºë㺺í
ýð÷èìòýé ºðíºõ ÷óõàë íºõöºë áîëæýý. 1966 îíû áàéäëààð óðàí ñàéõíû
òºðºë á¿ðèéí äóãóéëàíä 30 ãàðóé ìÿíãàí õ¿í òîãòìîë õè÷ýýëëýæ áàéâ.
Óëààíáààòàðò àéìãóóäûí ñî¸ë óðëàãèéí àðàâ õîíîãèéã, ñóóðü, ôåðìèéí
ñî¸ëûí ºäðèéã áðèãàäûí òºâä, áðèãàäûí òºâèéí óðëàãèéí ¿çëýãèéã ñóìûí
òºâä ñóì íýãäëèéí ñî¸ë óðëàãèéí 3 õîíîãèéã àéìãèéí òºâ ãýõ ìýòýýð øàò
äàðààëàí çîõèîõ áîëñîí íü ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí ýð÷èìòýé õºãæèæ
áàéñíû íîòîëãîî áàéâ. Æàðààä îíû ýõíýýñ àðäûí ñàéí äóðûí ÷óóëãà òåàòð
áàéãóóëàõ õºäºë㺺í ýð÷èìòýé ºðíºâ. 1968 îíû áàéäëààð ñàéí äóðûí 40
÷óóëãà, äðàìûí òåàòðò 2000 ãàðóé óðàí ñàéõàí÷ îðîëöîæ áàéæýý1.
Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéä çîðèóëàí 1971 îíä çîõèîí
áàéãóóëñàí á¿õ àðä ò¿ìíèé óðëàãèéí ¿çëýãò 160 ãàðóé ìÿíãàí àâüÿàñòàí
õàìðàãäñàí áºãººä õ¿¿õýëäýé, öèðê çýðýã àðäûí óðëàãèéí îëîí òºðºë ç¿éë
àìæèëòòàé õºãæèæ áàéãààã õàðóóëæýý. 1974 îíä óðàí ñàéõàí÷äûí ¿çëýãèéã
óðëàãèéí öººõ¿¿ë òºð뺺ð, 1975, 1977 îíä óðòûí äóó äóóëàà÷äûí
óðàëäààí, 1983 îíä àðäûí ÿçãóóð óðëàãèéí àíõäóãààð ¿çëýãèéã çîõèîæýý.
1986 îíä àðä ò¿ìíèé óðëàãèéí èõ íààäìûã ãóðâàí øàòòàéãààð çîõèîí
áàéãóóëæýý. Íàÿàä îíû äóíä ¿åèéí áàéäëààð ìàíàé îðíû 6 õ¿í òóòìûí íýã
íü ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû õºäºë㺺íä õàìðàãäàõ áîëæýý.
Ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû äýýä õýëáýð àðäûí òåàòð, ÷óóëãà îëøèð÷
1985 îíû áàéäëààð “àðäûí” äðàìûí òåàòð 21, ÷óóëãà 17, öèðê 2 àæèëëàõ
áîëæýý. Öîë ìàíäàòàà àâñàí áºãººä çîõèõ áàéðòàé, áàéíãûí
àæèëëàãààòàé àðäûí òåàòð, ÷óóëãà, öèðêèéã îðîí òîîíû íàéðóóëàã÷òàé

1
“¯íýí” 1969. 8.1.

353
áîëãîæ, îðëîãîîñ íü öàëèíæóóëàõ áîëñíîîñ ãàäíà ñàéí äóðûí óðàí ñàéõíû
àæèëä îëîí æèë èäýâõ ç¿òãýëòýé îðîëöîæ óðàí á¿òýýëèéí ºíäºð àìæèëò
ãàðãàñàí óðàí ñàéõàí÷äûã “Òýðã¿¿íèé óðàí ñàéõàí÷” öîë òýìäãýýð øàãíàõ
áîëîâ.
Àðäûí óðàí á¿òýýëèéí ñàëøã¿é õýñýã àðäûí ãàð óðëàëûí õºãæèë
õîöðîãäîíãóé áàéñíûã àíõààð÷, 1968 îíä Ñàéä íàðûí Ǻâëºëººñ ãàðãàñàí
“Àðäûí ãàð óðëàëûã õºãæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” òîãòîîëûí
äàãóó ãàð óðëàëûí óëàìæëàëò òºðëèéã õºãæ¿¿ëýõ, ãàð óðëàëûí çàðèì
òºð뺺ð óðàëäààí ÿâóóëæ àâúÿàñòíûã òîäðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ýý. 1971
îíû á¿õ àðä ò¿ìíèé óðëàãèéí ¿çëýãèéí ¿åýð áàéãóóëàãäñàí àðäûí ãàð
óðëàëûí ¿çýñãýëýíä 300 ãàðóé ñàéí äóðûí óð÷óóäûí 720 ãàðóé á¿òýýë
òàâèãäñàí áàéâ. Ñàéí äóðûí óð÷óóäûí á¿òýýëèéã òºðºë á¿ðèéí ¿çýñãýëýíä
òàâüæ ñóðòàë÷ëàõ, øàëãàðóóëàí ä¿ãíýõ àæèë ºðãºæèâ.
Îëîí ò¿ìíèé ñî¸ëûí òºâøíèé ºðíºëòèéí íýãýí èëðýë áîë óòãà
çîõèîëûí á¿òýýë òóóðâèõ õºäºë㺺í áàéâ. 1968 îíîîñ çàëóó çîõèîë÷äûí
á¿òýýëèéã “ßðãóé” íýðòýéãýýð õýâëýõ áîëîâ. Æàðààä îíû ýöñèéí áàéäëààð
óòãà çîõèîëûí íèéò äóãóéëàíä 600 øàõàì çàëóó àâüÿàñòàí õàìðàãäñàí
áàéâ. Çàëóó çîõèîë÷äûí ýãíýýã ºðãºòãºõ, óð ÷àäâàðûã íü äýýøë¿¿ëýõýä
çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí óëñûí çºâëºãººí ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéëàà.
Èéíõ¿¿ àðäûí óðàí á¿òýýë íü á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí ýð÷ äàëàéöòàé
õºäºë㺺í áîëæ õóâèð÷ýý. Ìàíàé îðíû íàéìàí õ¿í òóòìààñ íýã íü ñàéí
äóðûí óðàí ñàéõíû õºäºë㺺íä îðîëöîõ áîëîâ.
Àðäûí óðàí á¿òýýëèéí ºðíºëò íü ìýðãýæëèéí óðëàãèéí íýã ýõ
ñóðâàëæ áîëæ áàéâ. Óðëàãèéí ¿çëýã òýìöýýíýýñ øàëãàðñàí îëîí àðâàí
óðàí ñàéõàí÷èä õîò, õºäººãèéí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä øèëæèí àæèëëàæ
áàéæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí íü ìýðãýæëèéí óðëàã äóòìàã
õ¿ð÷ áàéãàà õºäºº îðîí íóòãèéí õ¿í àìä ñî¸ëûí îëîëòûã ò¿ãýýõýä ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéâ. Àðäûí óðàí á¿òýýë íü áèå õ¿íèé á¿òýýë÷ ¿éë
àæèëëàãààíû ÷àäàìæèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºäºëìºð÷äºä ¸ñ ñóðòàõóóí, ãîî
ñàéõíû ºíäºð ñî¸ëûã òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéëàà.
ªã¿¿ëæ áóé ¿åèéí íèéãýì-ñî¸ëûí õºãæëèéí ãîë çîðèëãî íü õ¿í àìä ñî¸ëûí
îëîëòûã õ¿ðòýýí ýçýìø¿¿ëýõýä òºäèéã¿é òýäíèé á¿òýýë÷ èäýâõèéã
ºðí¿¿ëýõ, îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã á¿òýýí òóóðâèõ ¿éë àæèëëàãààíä îëîí
ò¿ìíèéã øóóä îðîëöóóëàõàä îðøèæ áàéæýý. Ìîíãîëûí ñî¸ë íü õîîðîíäîî
õàðèëöàí íÿãò õîëáîî á¿õèé ÿçãóóðûí óëàìæëàëä îëäìîë, ¿¿ñìýë ñî¸ë
çýðýã ¿íäñýí ìàõáîäîîñ á¿ðäñýí îëîí ãèø¿¿íò íýãäìýë òîãòîëöîî áîëîí
õºãæèæ èðæýý. Îëäìîë óëàìæëàëò áîëîí ¿¿ñìýë ñî¸ë íü ìîíãîë÷óóäûí
ÿçãóóð ñî¸ëûã áàÿæóóëæ, àìüäðàõ ÷àäâàðûã íü äýýøë¿¿ëæ, îëîí ºí㺠àÿñ,
õýëáýð òºðõòýé áîëãîæýý. Ñî¸ëûí ýð÷èìòýé õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí
ñî¸ëûí òºâøèí ºðíºí äýýøèëñýí íü ìîíãîëûí íèéãìèéí õºãæèëä ãàðñàí
òîì îëîëò áàéâ. Ìîíãîë÷óóäûí áîëîâñðîë, ñî¸ë, àæ òºðºõ¿éí òºâøèí îëîí
óëñûí äóíäàæ õýìæýýíä õ¿ðñíèé à÷ààð Ìîíãîë îðîí äýëõèéí ñî¸ë
èðãýíøèëò óëñóóäûí òîîíä áàòòàé áàãòàí îðñîí áàéíà.

354
 YIII á¿ëýã. Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí øèíý ñîíãîëòûí îí æèë¿¿ä (1990-
2000)

§ 1. 1990-ýýä îíû àðä÷èëñàí ¿éë ÿâö, óëñ òºðèéí øèíý òîãòîëöîîíû

òºëºâøèë

Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèé ¿¿ñýë. XX çóóíû 90-ýýä îíû

ýõýýð äýëõèéí óëñ òºðèéí áàéäàëä îãöîì ººð÷ëºëò ãàð÷, ñîöèàëèñò
ñèñòåì, ñîöèàëèçì áîãèíî õóãàöààíä çàäðàí óíàñàí ÿâäàë íü Ìîíãîë îðíû
ãàäààä, äîòîîä íºõöºëä õ¿÷òýé íºëººëæ, õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é õ¿í òºðºëõòíèé
íèéòëýã ãîëäèðîëä íýãäýí íèéëýõ ýõëýëèéã òàâüæ ºãñºí þì. Ìîíãîë îðîíä
1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ºðíºñºí óëñ òºðèéí õóðö ¿éë ÿâöûã ìàíàé îðíû
áîëîí ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ñîíèðõîí ñóäàëæ, íÿãòëàí
áîëîâñðóóëñààð áàéíà.
1990 îíû ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë íü ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë þì óó,
ýñâýë Ìîíãîë îðíûã õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí íèéòëýã ãîëäèðîëä
îðóóëàõàä ÷èãëýñýí àðä÷èëñàí øèíý÷ëýëò þì óó ãýäýã òàëààð ýðäýìòýä
ñóäëàà÷èä ººð ººð áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ áàéíà. Ìàíàé çàðèì ñóäëàà÷èä,
óëñ òºð÷èä, ÿëàíãóÿà øèíý çàëóó óëñ òºð÷äèéí äîòîð ýíýõ¿¿ ò¿¿õýí ¿éë
ÿâöûã àðä÷èëñàí õóâüñãàë ìºí ãýæ ¿çýõ õàíäëàãà äàâàìãàéëñààð áàéíà.
̺í 1990 îíîîñ ºðíºñºí ¿éë ÿâöûã “íýã íèéãìèéí õàðèëöààã, øèíý
õàðèëöààãààð õàëàí ººð÷èëñºí, ýíý óòãààðàà ÷ Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä öîî
øèíý óë ìºð ãàðãàñàí, íèéãìèéí øèíý òóðøèëòûã õýðýãæ¿¿ëñýí”1 ãýæ ¿çäýã
áàéð ñóóðü ÷ áàñ áèé.
Ìîíãîë óëñ áîëîí äýëõèéí ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóä
ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûí òóõàé õýò ç¿¿íèé îíîë, ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí
áîäëîãûã óäèðäëàãà áîëãîí õºãæ¿¿ëæ áàéñàí íèéãìèéí òîãòîëöîîã ººð÷ëºõ,
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ îðîëäëîãî XX çóóíû ò¿¿õýíä öººí áèø òîõèîëäîæ
áàéâ. XX çóóíû äóíä ¿åýñ ñîöèàëèçìûí îíîë ïðàêòèêò íýã ã¿ðíèé, íýã õ¿íèé
íºëºº õ¿÷òýé áîëñíîîð Óíãàð, ×åõîñëîâàê, Ïîëüø çýðýã îðîíä
íèéãìèéíõýý òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òîäîðõîé îðîëäëîãóóä
õèéãäýæ ýõëýâ. Ñîöèàëèñò îðíóóäûí õàðèëöàà íîöòîé õÿìðàëä îðæ
áàéñíûã Ǻâëºëò, Õÿòàäûí ñºðãºë人íèé çýðýãöýýãýýð òàâèàä îíä Óíãàðò,
æàðààä îíä ×åõîñëîâàêò, 1970-ààä îíä Ïîëüøèéí äîòîîä õýðýãò
õºíäëºí㺺ñ îðîëöîí, òýäãýýðèéí çàðèìä öýðãèéí èíòåðâåíö õèéñýí ÿâäàë
òóñãààð òîãòíîëîî õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ, àõ ä¿¿ãèéí ¸ñîîð õàìòðàí àæèëëàæ,
õàðèëöàí òóñëàëöàõ çàð÷èì äýýð áýõæ¿¿ëýõ òóõàé òóíõàã íü áîäèò
àìüäðàë äýýð òýñ ººðººð õýðýãæèæ áàéñíûã õàðóóëñàí þì.
ÇÕÓ ñîöèàëèçìûí ¿íäñýí çàð÷ìààñàà óõàð÷ Êîìèíòåðí,
ñòàëèíèçìààñ ¿ð õºâðºëòýé íèéãìèéí òîãòîëöîîíû òàëààðõ õýò ç¿¿íèé
îíîë, óëñ òºðèéí áîäëîãûã áóñäàä òóëãàí õ¿ëýýëãýæ áàéñàí íü ñîöèàëèñò
îðíóóä òºäèéã¿é, ÇÕÓ-ûí ººðèéíõ íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õ¿ðýýíä
ñºð㺺ð íºëººëæ, ýöýñòýý çîãñîíãè áàéäàëä îðóóëñàí þì.
1
Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ, ÓÁ., 1999 îí; Ë.Áàò-Î÷èð, Ñ.Îòãîíæàðãàë “XX çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ
òºðèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö” ÓÁ., 1996; XX çóóíû Ìîíãîë.ÓÁ., 1995; Ä.Ãàíáàò “Àðä÷èëëûí òóõàé
îéëãîëò” “Øèíý òîëü”. 1998. ¹21, “Óëñ òºð” ñîíèí. 2000. XI ñàð. ¹07.

355
 ÇÕÓ äàõü ººðèéí áàéãóóëàëòûã ñàíàà÷ëàã÷äûí íýã Ì.Ãîðáà÷åâ
“ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò, øèíý ñýòãýëãýý” íîìäîî: “Áèä ñîöèàëèçìûã óëàì
ã¿íçãèéð¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéãàà áºãººä èéìýýñ ÷ àðä÷èëëûã óëàì
ºðãºòãºõèéã çîðüæ áàéíà. Ñîöèàëèñò íèéãýìä çîãñîíãè áàéäàë ¿¿ñýæ,
õóðèìòëàãäàæ ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì íèéãýì óëñ òºðèéí íîöòîé õÿìðàë ãàð÷
áîëîõ þì ãýäãèéã ò¿¿õýí òóðøëàãà õàðóóëàâ… Ñîöèàëèçì òºðºëõ
÷àíàðààðàà ýð÷ õ¿÷òýé íèéãýì áîëîõîîð õóâüñãàëò ººð÷ëºëò õèéõ
÷àäâàðòàé áàéäàã íü õàìãèéí ÷óõàë ç¿éë þì”1 õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéäàã. Ýíý
áîë ñîöèàëèçìûí ººðèéíõ íü ò¿¿õýí õ¿ðýýíä øèíý÷ëýõ ººð÷ëºëòèéí ýõýí
¿åèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí èëýðõèéëýë áàéëàà.
1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ áîëîîä èðýõýä ñîöèàëèñò, êàïèòàëèñò õî¸ð
ýñðýã ñèñòåìèéí ÿëàã÷, ÿëàãäàã÷èéã òîäðóóëàõ øààðäëàãàã¿éãýýð öàã
õóãàöàà ººðºº øèéäñýí þì. ÇÕÓ ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ººðºº ýõëýí
ñàíàà÷èëæ òàâüñàí ÿâäàë áóñàä ñîöèàëèñò îðíóóäàä /ç¿¿í Åâðîïûí/ õ¿ñýí
õ¿ëýýæ áàéñàí òààòàé ãàäààä íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºâ. 1989 îíä Ïîëüøèä
êîììóíèñò íàì ÿëàãäàë õ¿ëýýæ, ìºí îíä Óíãàðò êîììóíèñò íàì çàñãèéí
ýðõýí äýõ áàéð ñóóðèà àëäàæ, Ðóìûíä àðä ò¿ìýí, çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä
çýâñýãò ìºðãºë人í áîëæ, Áîëãàð, ×åõîñëîâàêò õ¿ðòýë êîììóíèñò íàì
çàñãèéí ýðõýý àëäàæ, 1990 îíû X ñàðä ýâëýðøã¿é ãýãäýæ áàéñàí õî¸ð
Ãåðìàí íýãäýæ, 1991 îí ãýõýä ÇÕÓ-ûí õóó÷èí áàéð ñóóðü ¿íäñýíäýý
àëäàãäàâ.
1980-ààä îí ãàðààä ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õ¿ðýýíä
ã¿íçãèé õÿìðàë ¿¿ññýí áàéëàà. Ìîíãîë óëñ äýëõèéí õºãæëèéí íèéòëýã
õàíäëàãààñ óëàì á¿ð õîöîð÷, Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé êîëîíè, ò¿¿íèé àëñ
áºãë¿¿ õÿçãààð íóòàã áîëñîíòîé íýãýí àäèëààð Ǻâëºëò ã¿ðíèé óëñ òºð,
ýäèéí çàñãèéí ñòðàòåãèéí õ¿÷òýé íºëººíä îðîîä áàéâ. Ñîöèàëèñò
îðíóóäòàé õàðèëöàõ áîëîí åð íü ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãî äýýð
óäèðäëàãà ºðººñãºë áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ áàéñàí íü òóñ óëñûí áèå
äààñàí áàéäàë áîëîí ¿íäýñíèé ýðõ àøèãò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Íýí
ÿëàíãóÿà, äàëààä îíîîñ ÇÕÓ-òàé “á¿õ òàëààð îéðòîí íÿãòðàõ” øóãàìûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâöàä òóñ îðíû ¿íäýñíèé ÷àäàâõèéã äàé÷ëàõûí îðîíä á¿õ
ç¿éë äýýð “Àõûí öàðàé õàðàõ” áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýý, òýæýýëãýõ õàíäëàãà
ãàçàð àâ÷ýý1. ªíãºðñºí çóóíû íàÿàä îíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä Ǻâëºëòººñ ãàäààäàä
àæèëëàæ áàéñàí á¿õ ìýðãýæèëòýí, àæèë÷äûí äºðâºíèé íýãòýé òýíöýõ
òîîíû õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëä ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéâ2.
1995 îíä “Àðäûí ýðõ” ñîíèíä 46 îðíûã ýäèéí çàñãèéí ãîë
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð áàéð ýçë¿¿ëýí õ¿ñíýãò ãàðãàñíààñ ¿çýõýä íýã õ¿íä îíîãäîõ
¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé íººö, àëòíààñ
áóñàä áýëòãýë íººö, íýã æèëèéí ýêñïîðòûí õýìæýý çýðãýýð Ìîíãîë óëñ
õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí áàéðàíä îðñîí áàéäàã. Ãýòýë Ìîíãîë óëñûí íàì,
òºðèéí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷ã¿¿äýä óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
¿ç¿¿ëýëò æèëýýñ æèëä ºñºí íýìýãäñýí òîî áàéõààñ áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëò
áàéäàãã¿é áàéâ.Òýð ¿åèéí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýãýýð íèéãìèéí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í 1965 îíä 1,2; 1975 îíä 2,3; 1980 îíä 3,0; ¿íäýñíèé îðëîãî
1965 îíä 1,1; 1975 îíä 1,8; 1980 îíä 2,4 äàõèí ºññºí áàéíà3. Ýäèéí çàñãèéí

1
Ãîðáà÷¸â. Ì.Ñ. ªºð÷ëºí áàéãóóëàëò øèíý ñýòãýëãýý.ÓÁ., 1988, òàë-39.
1
Á.Ëõàìñ¿ðýí. Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí, òºðèéí òóñãààð òîãòíîë,ÓÁ., 1995. òàë-110.
2
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí 60 æèëä (Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë) , ÓÁ., 1981, òàë-54.
3
ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí 60 æèëä (Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë) , ÓÁ., 1981, òàë-54.

356
õºãæëèéí õóðäàö ºññººð áàéñàí ýíý òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñàíààíààñàà
çîõèîñîí ç¿éë ãýæ õàðààõàí ¿çýæ áîëîõã¿é, áàéäàë ¿íýõýýð ë èéì áàéñàí.
Õàðèí öààäàõü ó÷èð øàëòãààíûã íàðèéâ÷ëàí ¿çâýë ÇÕÓ-ààñ ìàíàé îðíû
õóâüä ÿâóóëæ áàéñàí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîòîé õîëáîîòîé áàéâ. Ýäèéí
çàñãèéí ñàëáàð õîîðîíäûí òàéëàí áàëàíñûã 1967, 1979, 1990 îíîîð
õàðüöóóëàí ¿çýõýä ë Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àìüäðàëûí òºâøèí á¿õýëäýý
óíàæ áàéñàí ãýäýã ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéëàà. Óã øàëòãààí íü çàðäàë æèëýýñ
æèëä ºñºæ áàéõàä îðëîãî áóóðñààð áàéñàíòàé õîëáîîòîé. Ýíý ¿åä ÇÕÓ-ààñ
ìàíàé îðíû àâ÷ àøèãëàñàí çýýë 1990 îíû I ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 10
òýðáóì øàõàì ðóáëü áîëñîí ãýæ òîîöäîã. Íèéò çýýëä 1975 îíîîñ õîéø
àâñàí çýýë 80 ãàðóé õóâèéã ýçýëæ, ò¿¿íèé 1/3 îð÷èì õóâü íü ãàäààä
õóäàëäààíû áàðàà ã¿éëãýýíä çîðèóëàãäàæ áàéâ. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí çýýë
íü àæ ¿éëäâýðèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ, òóõàéëáàë, íýãýíò òºëºâëºãäºæ
áàéñàí õàð áà ºíãºò ìåòàëëóðã, õèìèéí ¿éëäâýðèéí ñóóðèéã òàâèõ çýðýãò
çîðèóëàãäñàíã¿é. ÁÍÌÀÓ-ûí óëñ àðäûí àæ àõóéí ñàëáàðûí áîëîí íóòàã
äýâñãýðèéí îíîâ÷òîé á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëýõ, äîòîîä íººö áîëîìæèéã äàé÷ëàõ
çîðèëò îðõèãäñîíû óëìààñ òóñ óëñ ºðãºòãºñºí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéã
¿íäýñíèé ÷àäàâõèàð ÿâóóëàõ áîëîìæ àëäàãäàæ, ýäèéí çàñãèéí õàðààò
áàéäàë íü ã¿íçãèéðñýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
õÿìðàëò áàéäàë íü 1980-ààä îíû ¿åä áèé áîëñîí õýò òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí õóóðàì÷ òàâààðûí àæ àõóéí òîîöîîíû óã ÷àíàð
áîëîõ óëñ àðäûí àæ àõóéí á¿òöèéí áîëîí ò¿¿íýýñ óðãàí ãàðñàí ìºíãº,
ñàíõ¿¿, çýýëèéí òýíöâýðò áóñ õàðüöàà, ºðòýé㺺ð õºãæèõ ¿çýë áàðèìòëàë,
áóðóó õýðýãæ¿¿ëñýí õóâèëáàð, ãàíö îðíîîñ õýò õàìààðàëò áàéäàëä
õ¿ðãýñýí áîäëîãî çýðýã íü Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéã ã¿í õÿìðàëä
îðóóëñàí áàéíà.
1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ 1990-ýýä îíû ýõýí áîëîõîä Ìîíãîëä íèéãýì-óëñ
òºð, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë áîäèòîé í¿¿ðëýæ èðñíýýð Ìîíãîë îðîíä
àðä÷èëñàí õºäºë㺺í ãàðàõ äîòîîä íºõöºë á¿ðýëäñýí þì. 1989 îíû ýöñýýð
ãóäàìæ òàëáàéä òóõàéí ¿åèéí çàñàã òºðèéí áîäëîãîòîé ¿ë íèéöýõ ¿çýë
ñàíàà á¿õèé óõóóëàõ õóóäàñ ìýð ñýð íààõ, ìîíãîë÷óóä áèä óëñ òºð, îþóí
ñàíààíû îëîí çóóí æèëèéí õ¿ëýýñýýñ àíãèæèð÷, ýðõ ÷ºëºº ñàéí ñàéõàí
àìüäðàë, øóäàðãà ¸ñíû òºëºº òýìöýëä øóëóóäàõ öàã áîëñíûã ñàíóóëàí
óðèàëæ áàéâ. ¯¿íèé öààíà ¿éë àæèëëàãààãàà äàëä õýëáýðýýð ÿâóóëäàã óëñ
òºðèéí á¿ëýãëýë¿¿ä áèé áîëæ ýõëýâ. Ìºí ¿éë àæèëëàãààãàà èë òîäîîð
ÿâóóëäàã óëñ òºðèéí á¿ëã¿¿ä [ýíý ¿åä “Öàãèéí òîëü” ñîíèí ãàðãàæ áàéñàí
ÓÁÄÑ-èéí îþóòíóóä, ̯Ý-èéí Ñî¸ëûí Òºâ Îðäíû óëñ òºð
ñîíèðõîã÷äûí “Îð÷ëîí” êëóá, óëñ òºðèéí “Øèíý ¿å” á¿ëãèéíõýí, “Åðòºíö”
ìàðãààíû êëóá, “Çàëóó ýäèéí çàñàã÷äûí êëóá”, “Äýâøèëòýò çàëóó÷óóäûí
ýâñýë” ãýõ ìýò] îëíîîð áàéãóóëàãäàæ îëîí ò¿ìíèé äóíä ÿëàíãóÿà
çàëóó÷óóäûí äîòîð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâ. Ýäãýýð êëóá,
á¿ëýãëýë¿¿äèéí íýëýýä íü õîæèì óëñ òºðèéí áèå äààñàí íàìûí íèéãìèéí
áààç áîëæ õóâèðñàí þì.
Ìîíãîë îðîíä áèé áîëîîä áàéñàí ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäëûí ¿åä
ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Y á¿ãä õóðàë [1988] õóðàëäàæ, íèéãìèéí
àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýã õàìàðñàí ººð÷ëºëò õèéõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîëîâ÷
àëãóóðëàæ áàéñàí íü óëñ òºðèéí óõàìñàð èäýâõ íü ºñºæ ÇÕÓ, áóñàä
ñîöèàëèñò îðîíä áîëæ áóé ¿éë ÿâöûã àëõàì á¿ðä óíøèæ ñîíñîæ, óëìààð
Ìîíãîë îðîíä íèéãýì-ýäèéí çàñàã, îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä ººð÷ëºí
áàéãóóëàëòûã ÿàðàâ÷èëæ áàéñàí îëîíõèä òààëàãäñàíã¿é. Ò¿¿ãýýð ÷

357
çîãññîíã¿é íèéãìèéí áóõèìäëûã äýâýðãýæ, ÿëàíãóÿà, çàëóó÷óóäûí äóíä
íýãäýõ ýâñýë áàéãóóëàõ õºäºë㺺í ýõëýõ ñóóðü íü áîëñîí áàéíà.
1989 îíû ýöñýýð ÌÕÇÝ-èéí ñàíàà÷èëãààð çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí II
çºâëºãººí áîëñîí íü ÷óõàìäàà Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õîëáîî ¿¿ñýí áèé
áîëîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. Óã çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä íýãýíò ýõëýýä
áàéãàà ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ, ò¿ðãýòãýõ çîðèëãîòîéãîîð
çàëóó óðàí á¿òýýë÷äèéí ýâñýë áàéãóóëàõ ñàíàà÷èëãà ãàðãàñàí áàéíà.
Óëñûí II çºâëºãººíèé äàðààõàí áóþó 1989 îíû XII ñàðûí 7-íû ºäºð
Õîâäûí áàãøèéí äýýä ñóðãóóëèéí õýñýã îþóòíû öóãëààí áîëæ, ò¿¿íèé
äàðààõàí 10-íû ºäºð ÌîÀÕ-íîîñ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ºäºð àíõíûõàà
öóãëààíûã õèéñýí íü Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèé ýõëýë áîëñîí
þì. Èéíõ¿¿ ÌîÀÕ áàéãóóëàãäñàíû äàðààãààð Àðä÷èëñàí ñîöèàëèñò
õºäºë㺺í (1990), Øèíý äýâøèëòýò õîëáîî (1990) çýðýã ýâñýë õîëáîîä
áàéãóóëàãäñàí íü àðä÷èëñàí õºäºë㺺í á¿õ îðîí äàÿàð ºðíºõ ¿íäñýí
íºõöëèéã á¿ðýëä¿¿ëæ ºãºâ.
1990 îíû àðä÷èëñàí õºäºë㺺íèé óäèðäàã÷äàä ýöñèéíõýý çîðèëãûã
òîâ òîäîðõîé òàâüæ, çîðèëãîäîî õ¿ðñýí òîõèîëäîëä Ìîíãîë îðíîî èéì
áàðèìæààëëààð èíãýæ àâ÷ ÿâíà ãýñýí õºòºëáºð, îíîëûí öýãöòýé
áàðèìòëàë ã¿éöýä òºëºâøººã¿é áàéñàí áºãººä ýíýõ¿¿ õºäºë㺺íä
îðîëöñîí ìÿíãà ìÿíãàí õ¿ì¿¿ñ áóõèìäàë, ñýòãýëèéí õººðºë人 àâòàãäàõ
ÿâäàë çîíõèëæ áàéâ. ÌîÀÕ-íîîñ ÀÈÕ-ûí XI äýõ óäààãèéí ñîíãóóëèéí YII
÷óóëãàí, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû YII á¿ãä õóðàëä ºðãºí áàðüñàí áè÷èãò
ÌÀÕÍ-ààñ äýâø¿¿ëñýí ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí ÷èã øóãàìûã á¿ðýí ä¿¿ðýí
äýìæèæ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä, îëîí íàìûí ñèñòåìèéã òîãòîîõ, õ¿íèé
ýðõèéã äýýäëýõ, ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûã æèíõýíý ïàðëàìåíò áîëãîí ººð÷ëºõ,
ñîíãóóëèéí ñèñòåìèéã øèíý÷èëæ, á¿õ íèéòèéí ñîíãóóëèéã õóãàöààíààñ íü
ºìíº 1990 îíû ýõíèé õàãàñò áàãòààí ÿâóóëàõ, Õ.×îéáàëñàí, Þ.Öýäýíáàë
áîëîí òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã äýâýðãýí ãààðóóëàãñäûã àðä ò¿ìíýýð ø¿¿í
õýëýëö¿¿ëýõ, ìºí ñîöèàëèñò çàõ çýýëèéí êîíöåïöèéã áîëîâñðóóëàí á¿õ
íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõ çýðýã øààðäëàãóóäûã òàâüæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ ºðãºí áàðèõ
áè÷ãýýñ ¿çâýë, ýðõ áàðèã÷ ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãàà, óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã
ø¿¿ìæèëñíýýð àñóóäëûã õÿçãààðëàñíààñ áèø ñîöèàëèçì, êîììóíèçìûã
ø¿¿ìæèëæ, õ¿÷ýýð òóëãàñàí íèéãìèéí õàðèëöààã õàëàõ õóâüñãàëò çîðèëò
õàðààõàí òàâèãäààã¿é áàéñàí íü òîäîðõîé áàéãàà þì. Ãýõäýý ýíýõ¿¿
øààðäëàãà íü àìüäðàëààñ óðãàí ãàðñàí ó÷èð àðä ò¿ìíèé äóíä îëîí æèë
íóóöààð ÿðèãäàæ, ø¿¿ìæëýãäýæ áóãøèæ áàéñíûõàà õóâüä îëîí ò¿ìíèé
äýìæëýãèéã òýð äàðóéäàà õ¿ëýýñýí áèëýý. Ò¿¿õýí ýãçýãòýé ýíý ¿åä ÌîÀÕ íü
ººðñäèéí òîîöîîëæ áàéãààã¿é àìæèëòàä õ¿ð÷, óëìààð òýðõ¿¿ õ¿÷ýýðýý
1990 îíû II ñàðûí 18-íä àíõäóãààð èõ õóðëàà õèéæ, ÌîÀÍ-ûã æèíõýíý
¸ñîîð áàéãóóëæ, ìºðèéí õºòºëáºðºº áàòàëñàí þì. ÌîÀÕ-íû ìºðèéí
õºòºëáºðò Ìîíãîë îðíîî õºãæ¿¿ëýõ, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, îþóí ñàíàà,
ñî¸ëûí ñàëáàðò îðøèí áóé äóòàãäëûã àðèëãàõ, àðä÷èëëûã áîäèò àìüäðàë
äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã çîðèëò òàâüñàí áàéíà. Óã õºòºëáºðò ñîöèàëèçìûã
óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, æèíõýíý ñîöèàëèçìûã óëñ îðîíäîî áàéãóóëàõ
çîðèëòûã äýâø¿¿ëæ áàéñàí íü ñîöèàëèçìûã ººðèéíõ íü ¿íäñýí äýýð
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ¿çýë áàðèìòëàëààñ õàëüæ ãàðààã¿éã õàðóóëæ áàéâ.
Òóõàéëáàë, óã õºòºëáºðò “Æèíõýíý ñîöèàëèçì áîë õºãæèíã¿é êàïèòàëèçìûã
áîäâîë õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ë èðãýíøèë, äýâøèë õºãæëèéí èë¿¿ ºíäºð ¿å
øàò ìºí ãýñýí îíîëûí ¿íäýñëýëèéã ÌîÀÕ áàðèìòàëæ áàéíà. Æèíõýíý

358
ñîöèàëèçìä õ¿ðýõèéí òóëä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ò¿¿õýí õºãæëèéí á¿õýë
á¿òýí çóðâàñ ¿åèéã òóóëàõ ó÷èðòàé þì”1 ãýæýý.
ÌîÀÕ ìºðèéíõºº õºòºëáºðò çîðèëòîî èéíõ¿¿ òîäîðõîéëñîíòîé
õîëáîîòîé æèíõýíý ¸ñíû ñîöèàëèçìûã áàéãóóëàõûí òóëä çàñàã, òºðèéã
ººð÷ëºõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ óã õóðëààñàà ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ, ÌÀÕÍ-ûí
Òºâ Õîðîîíä ºðãºí áàðèõ áè÷èã ¿éëäæýý. Óã áè÷èãò: Ýðõ áàðèã÷ Íàìûí Òºâ
Õîðîîíîîñ øóóä òîìèëîãäñîí àðä ò¿ìíèé èòãýë íàéäâàðûã áèåë¿¿ëæ
÷àäàõã¿éãýý íýãýíò õàðóóëñàí Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéã îãöðóóëæ, Àðäûí Èõ
Õóðëûã òàðààõ, çàñàã òºðèéí á¿õ ýðõèéã ãàðòàà àâ÷, àðä ò¿ìíèé ýðõ àøèãò
õàðø áîäëîãîî ìóéõðààð ¿ðãýëæë¿¿ëýí õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã
õàçààðëàí áàðüæ áàéãàà ºíººãèéí Íàìûí Òºâ Õîðîîã îãöðóóëæ, ò¿¿íèé
õýìæýýã¿é ýðõ ìýäëèéã õàëàõûã øààðäñàí íü àíõíû òîìîîõîí àëõàì
áàéñàí õèéãýýä àðä÷èëëûí áàðèìòëàëä ààæèì áîëîâ÷ ÷àíàðûí àõèö ãàðàõ
õàíäëàãà á¿õèé áàéâ. ¯¿íèé äàðààõàí Ìîíãîëûí Ñîöèàë-Äåìîêðàò Íàì
[1990 îíû III ñàðûí 2], Ìîíãîëûí Íîãîîí Íàì, [1990 îíû III ñàðûí 9]
áàéãóóëàãäñàí áºãººä öààøäàà ÷ îëîí øèíý íàìóóä áóé áîëîõ ¿éë ÿâö
¿ðãýëæèëæ, Ìîíãîëûí Øàøèíòíû Àðä÷èëñàí Íàì, Ìîíãîë Àðäûí Íàì,
Ìîíãîëûí Õºðºíãºòíèé Íàì, Ìîíãîëûí Ìàë÷èí Òàðèàëàí÷íû Íàì,
Ìîíãîëûí Õóâèéí ªì÷òíèé Íýãäñýí Íàì, Ìîíãîëûí Òóñãààð Òîãòíîëûí
Íàì, Ìîíãîëûí Ñýðãýí Ìàíäëûí Íàì çýðýã íàìóóä áèé áîëæ, óëñ òºðèéí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëñîí þì. Èíãýæ Ìîíãîë óëñàä îëîí íàìûí
òîãòîëöîîíû ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ óëñ òºðèéí ñóáúåêò¿¿ä áèé
áîëîâ.
Ìîíãîë îðîíä ºðíºñºí àðä÷èëñàí õºäºë㺺í óëàì ºðãºí äàëàéöòàé
áîëîõ òóñàì òýìöëèéí õýëáýð óëàì íàðèéñàæ, Ìîíãîë óëñûí 70 æèëèéí
ò¿¿õýíä àíõ óäàà òºðèéí îðäíû ºìíº àðä÷èëñàí õ¿÷í¿¿äýýñ óëñ òºðèéí
òýìöëèéí õóðö õýëáýð áîëîõ óëñ òºðèéí ºëñãºëºíã çàðëàâ. 1990 îíû III
ñàðä ÌÀÕÍ, òºðèéí òºëººëºã÷èä àðä÷èëñàí õ¿÷íèéõíèé õîîðîíä
õýëýëöýýð áîëæ, Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ñîíîðò õ¿ðãýõ óëñ òºðèéí òóíõàãëàë
ãàðãàâ. Óã òóíõàãëàëûí äàãóó ÌÀÕÍ-ûí YIII á¿ãä õóðàë õóðàëäàæ, (1990 îí)
Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî á¿ðýí á¿ðýëäýõ¿¿íýýðýý îãöîð÷, íàìûí óäèðäàí
÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéí òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí çààëòààñ òàòãàëçàõ øèéäâýð
ãàðãàâ. Ýíý óòãààðàà ÷ ÌÀÕÍ-ûí YIII á¿ãä õóðàë Ìîíãîë îðîíä àðä÷èëëûã
ò¿ðãýòãýõýä ÷óõàë àëõàì õèéâ. 1990 îíû Y äóãààð ñàðä ÀÈÕ-ûí IX ÷óóëãàí
áîëæ, òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí á¿òöèéã ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ
àñóóäàë õýëýëöýæ, á¿õ íèéòèéí àðä÷èëñàí ñîíãóóëü ÿâóóëàõ,
Åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààëûã áèé áîëãîõ, “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí òóõàé”
õóóëü áàòàëæ, íàìóóäûã á¿ðòãýõèéã çààæ ¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé
ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã áèé áîëãîæýý.
Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí øèíý÷ëýëòèéã çîðèãëîí óäèðäñàí óëñ
òºðèéí øèíý õ¿÷í¿¿ä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ¿éë ÿâöûã ýðãýëò áóöàëòã¿é
ò¿ðãýòãýæ, îëîí ò¿ìíèé óëñ òºðèéí èäýâõèéã ºðí¿¿ëæ, àðä÷èëëûí òºëºº
òýìöëèéíõýý õýëáýðèéã òàéâàí çàìààð ñîíãîæ, ýíýõ¿¿ çîðèëòîî áîäèò
àìüäðàë äýýð õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäñàí ÿâäàë íü øèíý õ¿÷í¿¿äèéí óëñ òºðä
îðóóëñàí àíõíû òîì õóâü íýìýð áàéâ. 1990 îíä Ìîíãîëä ãàðñàí àðä÷èëñàí
õºäºë㺺í íü ò¿¿õýí ç¿é òîãòëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë æèæèã áóóðàé îðíóóäûí
õóâüä äàâòàãäàõ ç¿é æàìòàé áàéäàã ãàäààä îð÷íû íºëººëºë õ¿÷òýé áàéñàí
þì. Ó÷èð íü Ìîíãîë óëñ á¿ðýëäýõ¿¿íä íü îðøèí áàéñàí ñîöèàëèñò ñèñòåì
1
Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õîëáîîíû ìºðèéí õºòºëáºð. Öîõèìîë ýõ,. òàë-3.

359
çàäðàí óíàæ, ñîöèàëèñò îðíóóä ººð ººðñäèéí ºâºðìºö õóâèëáàðààð õ¿í
òºðºëõòíèé õºãæëèéí íèéòëýã õàíäëàãàä íýãäýí îðæ, ýíý ¿éë ÿâö ýðãýëò
áóöàëòã¿é áîëñîí ÿâäàë íü Ìîíãîë îðíûã õ¿ññýí õ¿ñýýã¿é, õºãæëèéí
íèéòëýã õàíäëàãàä òàòàí îðóóëñàí þì.
XX çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýí õºãæèëä îëîí àðâàí
õóâüñãàëò òýñðýëò ãàð÷, õ¿íèé íèéãýì õºãæëèéíõºº òîäîðõîé ºíäºðëºãò
õ¿ðñíýýð õóâüñãàëò ýðèí ¿å äóóñàæ, õóâüñëûí ýðèí ¿åä îðñíûã ¿ã¿éñãýõ
¿íäýñëýë ¿ã¿é. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýí õóâüñãàëûí æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çâýë
1921 îíä íýãýíò õèé÷èõñýí õºðºíãºòíèé àðä÷èëñàí øèíæòýé õóâüñãàëûã
1990 îíä äàõèí äàâòàí õèéõ øààðäëàãà áàéõã¿é áàéâ.
Äýëõèé äýýð ñàÿõàí áîäèòîéãîîð òýìöýëäýæ áàéñàí êàïèòàëèñò,
ñîöèàëèñò õî¸ð ñèñòåìèéí àëü íü õ¿í òºðºëõòíèé õºãæèëä äààöòàé ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýñíèéã öàã õóãàöàà ººðºº ø¿¿æ ºãñºí þì. Õî¸ð ñèñòåìèéí ýöýñ
òºãñãºëã¿é ìýò ñàíàãäàæ áàéñàí ¿çýë ñóðòëûí òýìöýëä ñîöèàëèçì ñºõðºí
óíàñíààð íýã ãýð, íýã ¿çýë ñóðòàë ãýñýí øèíý çóóíû øèíý óóð àìüñãàë
íî¸ðõîõ áîëæ, ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãèéã ãîë áîëãîñîí õºðºíãºëºã
õàíäëàãàä óðãàí îðîõ ¿éë ÿâö ñîöèàëèñò îðíóóäûí õóâüä àðä÷èëñàí
øèíýòãýë øèíý÷ëýëòèéí çàìààð õýðýãæñýí þì.
Ìîíãîë îðíûã äýâøèë õºãæëèéí çàìä îðóóëñàí 1990 îíû àðä÷èëñàí
øèíý÷ëýëò íü Ìîíãîë äàõü ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ýðãýëò áóöàëòã¿é áîëãîæ,
Ìîíãîë îðíîî çîãñîíãè áàéäëààñ ãàðãàæ, àðä÷èëñàí íèéãýìä óðãàí îðîõ
ÿâöûã ò¿ðãýòãýñýí ÿëãóóñàí òîì àëõàì áàéñàí áºãººä XX çóóíû Ìîíãîëûí
ò¿¿õýí äýõ óëñ òºðèéí òîìîîõîí ¿éë ÿâö áîëîõ 1911-1912 îí, 1921 îíû ¿éë
ÿâäàëòàé ýí çýðýãöýõ¿éö ò¿¿õýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, òºðèéí áàéãóóëëûí á¿òöèéí ººð÷ëºëò,
òºëºâøèë. Ìîíãîë óëñàä õýðýãæèæ áóé àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí íýã ÷óõàë
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîë óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, òºðèéí áàéãóóëëûí
øèíý÷ëýë, àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûí ºðíºë, õºãæèë ìºí.
Òóñ óëñàä îëîí íàìûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýæ ýõýëñýí íü óëñ òºðèéí
ñèñòåìèéí ãîë îíöëîã áîëæ áàéâ. 1990 îíû Y ñàð ãýõýä Ìîíãîë óëñàä õóóëü
¸ñîîð á¿ðòãýãäñýí óëñ òºðèéí 6 íàì ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéëàà. Ýíý
áîë ÷óõàìäàà Ìîíãîëä îëîí íàìûí òîãòîëöîî àíõíûõàà øàòàíä áîëîâ÷
¿¿ñýí á¿ðýëäñýíèé èëýðõèéëýë áàéâ. Öààøäàà íèéãìèéí óëñ òºðèéí
àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã ñîíãîæ áàéãóóëàõ, ò¿¿íä ñîíãîã÷äûí òîäîðõîé
õýñãèéí èòãýë õ¿ëýýæ àæèëëàõ ÿâöàä óëñ òºðèéí øèíý íàìóóä, îëîí íàìûí
òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òºëºâøèõ ¿éë ÿâö ã¿íçãèéðýâ1.
Óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã ¿íäñýýð íü øèíý÷ëýõ àæèë ¯íäñýí õóóëèéã
øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ, øèíý ¯íäñýí õóóëèéã á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ
ÿâäàëòàé øóóä õîëáîîòîé áàéëàà. Ìîíãîë óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéã
áîëîâñðóóëàõ àæèë ¿íäñýíäýý 1990 îíä ýõýëñýí áºãººä ò¿¿íèéã
áîëîâñðóóëæ áàòëàõ ¿éë ÿâö 1992 îíû I ñàðûí 13-íûã õ¿ðòýë 2 æèë
¿ðãýëæèëñýí þì.
Íèéãìèéí àìüäðàëä ãàð÷ áóé ýíýõ¿¿ áîäèò ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí
1990 îíû Y ñàðä õóðàëäñàí ÀÈÕ-ûí 11 äýõ óäààãèéí IX ÷óóëãàíààð
ÁÍÌÀÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí íü Ìîíãîë
óëñàä 70 øàõàì æèë îðøèí òîãòíîñîí çàõèðàí òóøààõ, õ¿íä ñóðòàëò

1
Ä.Áîëä-Ýðäýíý. Ìîíãîë äàõü óëñ òºðèéí íàì, íàìûí ñèñòåì. ÓÁ., 2000, òàë-73, 109.

360
äýãëýìèéã õàëæ, àðä÷èëñàí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû àíõíû ¿íäýñ ñóóðèéã
òàâèõ ýðõ ç¿éí íºõöºë áîëñîí áèëýý2.
Óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû ýíý á¿òöýýð òºðèéí ýðõ áàðèõ
òºëººëºã÷äèéí äýýä áàéãóóëëàãà íü ÀÈÕ áàéâ. Àðäûí Èõ Õóðàë íü ÁÍÌÀÓ-
ûí èðãýäýýñ 5 æèëýýð ñîíãîãäñîí äåïóòàòóóäààñ á¿ðäýæ áàéñàí áºãººä
óëñûí ¯íäñýí õóóëü áàòëàõ, ò¿¿íä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ, Åðºíõèéëºã÷,
Äýä åðºíõèéëºã÷èéã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, Óëñûí Áàãà Õóðëûã ñîíãîõ,
á¿ðýëäýõ¿¿íä íü ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ¯íäñýí õóóëèéí õÿíàëòûí Ǻâëºëèéã
áàéãóóëàõ, á¿ðýëäýõ¿¿íä íü ººð÷ëºëò îðóóëàõ, Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàë
áîëãîñíîîð Åðºíõèé ñàéä, óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûã òîìèëîõ, ÷ºëººëºõ,
Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí äàðãûã ñîíãîõ, ÷ºëººëºõ, óëñûí íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ çýðýã îíö á¿ðýí ýðõèéã
ººðòºº õàäãàëàí øèéäâýðëýõ ýðõòýé áàéñíààñ ãàäíà òºðèéí äîòîîä,
ãàäààä áîäëîãûí ÿìàð÷ àñóóäëûã ñàíàà÷èëãààðàà õýëýëöýí øèéäâýðëýõ,
õóóëü, òîãòîîë ãàðãàõ ýðõòýé áàéâ. ÀÈÕ-ûí çîõèîí áàéãóóëàëò ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí õýëáýð íü ò¿¿íèé õóðàëäààí áàéëàà. 1990-1992 îíû
õîîðîíäîõ 2 æèëèéí õóãàöààíä õî¸ð óäàà õóðàëäñàí áºãººä ýõíèé
õóðàëäààíààðàà Óëñûí Áàãà Õóðëûã áàéãóóëæ, ÁÍÌÀÓ-ûí
Åðºíõèéëºã÷èéã ñîíãîæ, Åðºíõèé ñàéä, Åðºíõèé ïðîêóðîðûã òîìèëæ, Óëñûí
Äýýä ø¿¿õèéí äàðãûã ñîíãîñîí áèëýý. Õàðèí ýíý óäààä ¯íäñýí õóóëèéí
õÿíàëòûí çºâëºëèéã áàéãóóëààã¿é ¿ëäýýñýí áàéíà. Õî¸ðäóãààð
õóðàëäààíààðàà Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëü, ¯íäñýí õóóëèéí
õàâñðàëòûí òóõàé õóóëèéã áàòàëñàí íü ìàíàé óëñûí òºð ¸ñíû ò¿¿õýíä
îíöãîé ¿éë ÿâäàë áîëæ ¿ëäñýí þì.
Øèëæèëòèéí çóðâàñ ¿å äýõ Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãûí á¿òöýä ÁÍÌÀÓ-ûí Áàãà Õóðàë îíöãîé áàéð ýçýëæ áàéâ. ÓÁÕ
íü äàðãà, îðëîã÷ äàðãà, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, 50 ãèø¿¿íýýñ á¿ðäýõ áºãººä
òýäíèé äºðâºíèé ãóðàâ íü ÀÈÕ-ûí äåïóòàòóóäûí äîòðîîñ ñîíãîãäîæ
áàéëàà. ÓÁÕ-ûí äàðãà íü ÁÍÌÀÓ-ûí Äýä åðºíõèéëºã÷ íýãýí çýðýã áàéõààð
òîãòîîæýý. ÓÁÕ íü ìºí ÷àíàð, ¿éë àæèëëàãààíûõàà øèíæýýð õóóëü òîãòîîõ,
õÿíàí øàëãàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ á¿ðýí ýðõ á¿õèé òºðèéí ýðõ áàðèõ
áàéãóóëëàãà áàéñíûõàà õóâüä Ìîíãîë óëñàä ïàðëàìåíòàò ¸ñíû æèøèã
òîãòîîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ. ÓÁÕ àæèëëàõ õóãàöààíäàà Ìîíãîë Óëñàä
àðä÷èëñàí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéã
ëèáåðàëü÷èëæ, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
òàâüñàí îëîí àðâàí õóóëü áàòàëñíû çýðýãöýý Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí
õóóëèéã áîëîâñðóóëàí ÀÈÕ-ààð áàòëóóëæ, ìàíàé óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû
ººð÷ëºëòºä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý.
1990-1992 îíä àæèëëàñàí Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ áîë Ìîíãîë Óëñûí
óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, çàñàãëàëûí õàðèëöààíä ºâºðìºö ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
¯íäñýí õóóëèéí íýã èíñòèòóò áàéñàí þì. ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí õóóëüä
“Åðºíõèéëºã÷ áîë òºðèéí òýðã¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí òóñãààð òîãòíîë, ìîíãîëûí
àðä ò¿ìíèé ýâ íýãäëèéí áàòàëãàà ìºí”1 ãýæ çààæýý. Åðºíõèéëºã÷ººð 40 íàñ
õ¿ðñýí, ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë, ¸ñ çàíøëûã ñàéí ìýääýã, ñ¿¿ëèéí
5-ààñ äîîøã¿é æèë ýõ îðîíäîî áàéíãà îðøèí ñóóñàí òóñ óëñûí èðãýíèéã
ÀÈÕ-ààñ ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàõ çàìààð 5 æèëèéí õóãàöààãààð ñîíãîæ

2
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèóä, òýäãýýðò îðñîí íýìýëò ººð÷ëºëò¿¿ä. (1924-1992), ÓÁ.,
1998, òàë-68.
1
Æ:Áîëäáààòàð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí. Ìîíãîë Óëñûí òºð ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë. ÓÁ., 1997,
òàë-340.

361
áàéâ. 1990 îíä ÀÈÕ-ûí àíõäóãààð õóðàëäààíààð äåïóòàòóóäûí îëîíõèéí
ñàíàë àâñàí Ï.Î÷èðáàòûã óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷ººð ñîíãîâ.
Åðºíõèéëºã÷ õóóëüä çààñíû äàãóó á¿ðýí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ, óëñ òºðèéí
òîãòîëöîîíû àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâöàä çîõèõ õóâü íýìðýý
îðóóëñàí þì.
Òºðèéí ýðõ áàðèõ áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîíä àðä ò¿ìíèé ººðºº
óäèðäàõ ¸ñíû ãîë õýëáýð áîëñîí Àðäûí õóðëóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò ¿éë
àæèëëàãààã àðä÷èëàõ, ýðõ õýìæýýã íü ºðãºòãºõ, á¿ðýí ýðõèéã íü
õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð íýëýýä ººð÷ëºëò õèéæýý. Îðîí íóòãèéí õóðàëä ò¿¿íèé
áàéíãûí òàñðàëòã¿é àæèëëàãààã õàíãàõ çîðèëãîîð Òýðã¿¿ëýã÷èä áèé
áîëãîæ, òºñºâ çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõèéã íü ºðãºòãºí, òýäíèé áèå äààí
àæèëëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ ºã÷ýý. Àðäûí Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷èä áîëîí
ÿéöýòãýõ çàõèðãààíû àïïàðàòûí á¿òýö, àæèë ¿¿ðãèéí õóâààðèéã
øèíý÷èëæ, Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãûí àëáàí òóøààëûã íàìûí áàéãóóëëàãûí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä õàâñðóóëàõã¿é áîëãîñîí íü íàì, òºðèéí
áàéãóóëëàãûí ¿¿ðãèéã çààãëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ. Ñóì, õîðîîíû
Àðäûí Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãûí àëáàí òóøààë áèé áîëãîæ, ò¿¿íä
ÿéöýòãýõ çàõèðãààíû äàðãûí ¿¿ðãèéã õàâñðóóëàõààð øèéäâýðëýæýý.
ÿéöýòãýõ çàõèðãààíû óäèðäëàãûã ÕÀÀÍ-èéí áîëîí àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí
ýðõ áàðèã÷èä õàâñàð÷ áàéñíûã ººð÷èëæ, îðîí íóòàã äàõü òºð, àæ àõóéí
àæëûã çààãëàñàí áàéíà.
1990-1992 îíä àæèëëàñàí øèëæèëòèéí øèíæòýé òºðèéí
áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî íü2 Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëü áîëîí áóñàä
îëîí õóóëü òîãòîîìæèéã áàòàëæ, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã
òàâèâ. Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õóâüä òºðèéí ºì÷èéã çàäàëæ õóâü÷ëàõ,
ÕÀÀÍ-èéã òàðààæ, ãèø¿¿äèéã íü àðäûí àæ àõóéòàí áîëãîõ, õóäàëäàà,
¿éë÷èëãýýíèé íýãæ¿¿äýýñ ýõëýýä ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäûã õóâèéí
áîëîí õóâüöààò õýëáýðýýð õóâüä øèëæ¿¿ëýõ çýðãýýð ºì÷èéí îëîí õýëáýðò
ñóóðèëñàí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýõ àæëûã
ýõë¿¿ëýâ. Ãàäààä áîäëîãûí õóâüä ÇÕÓ (õóó÷èí íýðýýð)-ûã ò¿øèãëýñýí ãàíö
òóëãóóðò ÷èãëýëèéã õàëæ, ºðíºäèéí õºãæèëòýé îðíóóä, ÎÓÂÑ, Àçèéí
Õºãæëèéí áàíê çýðãèéã áàãòààñàí îëîí òóëãóóðò áîäëîãîä øèëæèõ ýõëýëèéã
òàâèâ. ¯¿ãýýðýý íèéãìèéí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã ýðãýëòã¿é ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
õýðýãò áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýâ.
Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ àæèëä
ÓÁÕ îíöãîé àíõààð÷ áàéñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàòààð
àõëóóëñàí ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí
áàéãóóëàõ êîìèññûí óäèðäëàãààð òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéí
áîëîâñðóóëñàí áà ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí ñàíàë áîëãîñîí õóâèëáàðóóä,
äýëõèéí àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí æèøèã, ãàäààä,
äîòîîäûí çºâëºõ, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñàíàë ä¿ãíýëò çýðãèéã õàðüöóóëàí
íÿãòàëñíû ¿íäñýí äýýð áîëîâñðóóëñàí òºñëèéã ÓÁÕ àðä ò¿ìíýýð
õýëýëö¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéã 7 ìÿíãà
ãàðóé áàéãóóëëàãà, õàìò îëîí õýëýëöýæ, ò¿¿íä 900 ìÿíãà ãàðóé õ¿í
îðîëöîæ, 200 ìÿíãà ãàðóé ñàíàë ãàð÷ýý. Òºñëèéã ÓÁÕ 2 óäàà õýëýëöýæ,
ÀÈÕ-ä îðóóëæýý. ÀÈÕ-ûí 12 äàõü óäààãèéí ñîíãóóëèéí II õóðàëäààí íèéò
76 õîíîã õóðàëäàæ, 1992 îíû I ñàðûí 13-íä áàòàëñàí áàéíà. Øèíý ¯íäñýí
õóóëüä óðüä íü ¿éë÷èëæ áàéñàí ¯íäñýí õóóëèéí íýìýëòèéí õóóëüä
2
Ã.×óëóóíáààòàð. “XX, XXI çóóíû çààã ¿åèéí Ìîíãîë äàõü èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë,
õºãæèë, ÓÁ., 1999, òàë-166.

362
òóñãàëàà îëñîí óëñ òºðèéí àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû òóëãóóð çàð÷ìóóäûã
óëàìæëàõûí çýðýãöýý îëîí øèíý ¿íäýñëýë¿¿äýýð ò¿¿íèéã áàÿæóóëæ,
Ìîíãîë Óëñàä íýã øàòòàé ïàðëàìåíò, Åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóò á¿õèé á¿ãä
íàéðàìäàõ çàñàãëàëûí àðä÷èëñàí õýëáýðèéã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí
þì. ¯íäñýí õóóëüä òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà-ÓÈÕ, çàñàãëàëûí
õàðèëöààíû áèå äààñàí ºâºðìºö èíñòèòóò-Åðºíõèéëºã÷èéí áîëîí òºðèéí
ýðõ ìýäëèéí áóñàä ñàëàà ìº÷èð, òóõàéëáàë, ã¿éöýòãýõ áîëîí ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí áàéãóóëëàãóóäûí á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èã
¿¿ðýã, á¿ðýí ýðõ, ýðõëýõ àæëûí õ¿ðýýã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëñîí áèëýý.
1992 îíû ñîíãóóëèàñ õîéø øèíý ¯íäñýí õóóëèéí äàãóó íýã øàòòàé
ïàðëàìåíò á¿õèé òºðèéí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí òºëºâøèæ
áàéíà. Ýíý õóãàöààíä ÓÈÕ-ûí áîëîí Åðºíõèéëºã÷èéí, ìºí îðîí íóòãèéí
àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí
ñîíãóóëèóä áîëæ, Ìîíãîë Óëñàä çàñàãëàëûí àðä÷èëñàí øèíý õàðèëöàà
ç¿ãøèð÷ ýõëýâ. 1992 îíîîñ õîéø àæèëëàñàí òºðèéí áàéãóóëëàãûí
àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãààíû àëü ÷ ¿åä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò
ýðãýëòã¿é ã¿íçãèéð÷, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òºëºâøèëä
àëõàì àëõìààð àõèö ãàð÷, íèéãìèéí ñîöèàëü õ¿ðýý, îþóíû àìüäðàëûí
ñàëáàð àðä÷èëñàí íèéãìèéí äýã æàÿãàà𠺺ð÷ëºãäºæ áàéíà.
1990-1992 îíû ñºðºã õ¿÷èí ïàðëàìåíòûí õ¿ðýýíä õ¿÷íèé õàðüöàíãóé
çîõèñòîé õàðüöààíä àæèëëàñàí áîë 1992-1996 îíä ýðõ áàðèã÷ áîëîí ñºðºã
õ¿÷íèé õàðüöàà ïàðëàìåíòûí äîòîð òýíöâýðã¿éòýæ, ñºðºã õ¿÷íèé ¿éë
àæèëëàãàà ò¿¿íèé ãàäíà õ¿ðýýíä ãîëëîí ÿâàãäàæ áàéâ. 1996 îíîîñ ÓÈÕ-ûí
ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýð ïàðëàìåíòàä ýðõ áàðèã÷ áîëîí öººíõèéí õàðüöàà
çîõèñòîé õýìæýýíä á¿ðýëäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí óðüä íü îëîí àðâàí
æèëèéí òóðø òàñðàëòã¿é ýðõ áàðèã÷ áàéñàí óëñ òºðèéí õ¿÷èí ñºðºã õ¿÷èí
áîëæ, õýçýý ÷ ýðõ áàðüæ áàéãààã¿é óëñ òºðèéí øèíý, çàëóó õ¿÷èí ýðõ
áàðèã÷ õ¿÷íèé áàéð ñóóðèíä ãàð÷ èðñýí íü ìàíàé àðä÷èëëûí ò¿¿õýí äýõ
öîî øèíý ¿çýãäýë ìºí. 1996 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð çàñãèéí ýðõ áàðüñàí
“Àðä÷èëñàí õîëáîî” ýâñýë Çàñãèéí ãàçðàà õýä õýäýí óäàà îãöðóóëñàí þì.
2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí äàðàà ÌÀÕÍ Çàñãèéí ãàçðàà á¿ðä¿¿ëæ,
õºòºëáºðºº ÓÈÕ-ààð áàòëóóëæ, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Íóòãèéí
ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëü áîëæ, ýðõ áàðèã÷èä á¿õ øàòíû
õóðàëä äèéëýíõ îëîíõèéí ñàíàë àâ÷ àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí
Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëóóäûã áàéãóóëæ, á¿õ øàòíû çàñàã äàðãà
íàðûã òîìèëîâ.
2000 îíû XII ñàðä óðüä ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòèéí
òàëààð Öýöèéí Èõ ñóóäëûí õóðàëäààíû øèéäâýð ãàð÷ ò¿¿íèéã ¯íäñýí
õóóëüä íèéöýýã¿é ãýæ ¿çýâ. Ýðõ áàðèã÷èä Öýöèéí øèéäâýðèéã ãàðñíû
äàðààõàí óðüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòèéã äàõèí ñàíàà÷èëæ, ÓÈÕ-ààð
õýëýëöýí áàòàëæ ìºðäñºí þì.
2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íãýýð Ìîíãîë Óëñûí óëñ òºðèéí
àìüäðàëä øèíý ¿éë ÿâö ºðíºëºº. ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä ýâñýë áîëæ îðîëöñîí
5 íàì íýãäýí Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí íàìûã áàéãóóëàâ. Óëñ òºðèéí
ò¿íøëýëèéí ãýðýý áàéãóóëæ, ñîíãóóëüä îðîëöñîí íàìóóäûí çàðèì íü
“Èðãýíèé çîðèã” íàìòàé íýãäýâ. 2001 îíä Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü
áîëæ,Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººð Íàöàãèéí Áàãàáàíäè äàõèí ñîíãîãäîâ.
Öàõèëãààí, äóëààíû ¿íý, òàòâàðûí õýìæýý íýìýãäñýíýýð ºðãºí
õýðýãëýýíèé áàðàà, íèéòëýã ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèô ºñºõ õàíäëàãà áèé
áîëîâ. Óëñ òºðèéí òîìèëãîî, áîëîâñîí õ¿÷íèé áîäëîãûí çàðèì àñóóäëààð

363
îëîí íèéòèéí äóíä ñýòãýë õàíàìæã¿é áàéäàë áèé áîëæ, ýðõ áàðèã÷ õ¿÷íèé
íýð õ¿íä áóóðàõ áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà.
“Ìÿíãàíû çàì”, “Ñàéí Çàñàãëàë” çýðýã ýðõ áàðèã÷äûí ñàíàà÷ëàí
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí òîìîîõîí òºñë¿¿ä îëîí íèéòèéí äýìæëýãèéã õ¿ëýýæ
áàéíà
Íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã òºðèéí óäèðäëàãàòàé çîõèñòîé
õîñëóóëàõ òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíàë áîë àðä÷èëëûí õºãæëèéí
÷óõàë îëîëò ìºí. Ýíý ¿çýë ñàíààíû äàãóó çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí
íýãæèéí óäèðäëàãûí á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëñýí íü ýíý ÷èãëýëä õèéñýí íýã
òîìîîõîí àëõàì ìºí áîëîâ÷ ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, àæëûí àðãà õýëáýð,
íýãæ¿¿äèéí ÷èã ¿¿ðãèéí óÿëäàà õîëáîî, õàðèëöàí ¿éë÷ëýõ ìåõàíèçì çýðýã
íü çîõèñòîé õýëáýðýýð ç¿ãøèð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà. 1996 îíû ñîíãóóëèàð
íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí á¿õ øàòàíä îëîíõè, öººíõèéí
õ¿÷íèé õàðüöàà áîëîìæèéí á¿òýöòýé á¿ðäñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Èéì íºõöºëä
àðä÷èëàë, õóóëü ç¿éí ºíäºð ñî¸ëòîé, óëñ òºðèéí óõààëàã áîäëîãî áàðüæ
àæèëëàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéâ. ªºðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëàãàä îëîíõè,
öººíõ àëü àëèíû àæèëëàõ àðä÷èëëûí ãîë çàð÷èì áîë òàëöàæ
ñºðãºëäºõ人 áèø, ãàãöõ¿¿ õàðèëöàí õÿíàëò òàâüæ, íýã íü íºãººãºº íºõºõ
çàìààð çºâøèëöºí àëèâàà ýýäðýýòýé àñóóäàëä öàã àëäàëã¿é îíîâ÷òîé
øèéäýëä õ¿ðäýã òèéì àðä÷èëñàí ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ íü ÷óõàë áîëæ
áàéëàà. Òýãâýë 2000 îíû ñîíãóóëèàð ýíý áàéäàë ººð÷ëºãäºæ ÌÀÕÍ
äàíãààðàà îëîíõèéã á¿ðä¿¿ëýõ áîëëîî. Ýíý íü ìºí ë àðä÷èëëûí ºâºðìºö
ìåõàíèçìûã øààðäàæ áàéíà.
Ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûí ãàæóóäñàí òîãòîëöîî íèéãìèéã àðä÷èëàõ
õóâüñãàëò ¿éë ÿâöûí øààðäëàãûã õàíãàæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ
ñîíãóóëèéí òîãòîëöîîã ººð÷èëæ, ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûã æèíõýíý óòãààð
õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë íèéãìèéí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí á¿ð ýõýí ¿åèéí ãîë
çîðèëò áîëîí äýâøèãäñýí áèëýý.
1990 îíä ÀÈÕ-ûí 11 äýõ óäààãèéí ñîíãóóëèéí YIII ÷óóëãàíààð
ÁÍÌÀÓ-ûí ÀÈÕ-ûí äåïóòàòóóäûí ñîíãóóëèéí õóóëèéã áàòàëæ, ò¿¿íä îð÷èí
¿åèéí àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ò¿ãýýìýë çàð÷ìóóäûã òóñãàñíû çýðýãöýý
Ìîíãîë îðîíä øèíýýð áèé áîëñîí îëîí íàìûí òîãòîëöîî, Ìîíãîëûí òºð ¸ñ,
òºðèéí áàéãóóëëûí óëàìæëàë, çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ºâºðìºö îíöëîã, äýëõèéí àðä÷èëñàí îðíóóäûí ñîíãóóëèéí
òîãòîëöîîíû íèéòëýã æèøèã çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí áàéíà. Ýíý õóóëèàð
áèé áîëãîñîí ñîíãóóëèéí òîãòîëöîî íü èðãýä á¿õ íèéòýýðýý, òýãø, øóóä
ñîíãîõ ýðõèéí ¿íäñýí äýýð ñàíàëàà íóóöààð ãàðãàõ ò¿ãýýìýë çàð÷ìûã
áàðèìòàëñíû çýðýãöýý àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýýð ÷ºëººò áàéäëààð ñîíãóóëü
ÿâóóëàõ øèíý æóðìûã òîãòîîñîí þì. ÀÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí òîéðãèéã çàñàã
çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ á¿ðýýð áàéãóóëñàí áºãººä òîéðãóóäàä íýð
äýâø¿¿ëýõ ñóáúåêòèéí õ¿ðýýã èõýýõýí ºðãºòãºñºí áàéíà. Ýíý æóðìûí äàãóó
íóòàã äýâñãýðèéí õàìò îëîí, ¿éëäâýðèéí ãàçàð, áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé ñàëáàð
íýãæèéí õºäºëìºðèéí õàìò îëîí, íàì, îëîí íèéòèéí àíõàí øàòíû
áàéãóóëëàãà, öýðãèéí àëáàí õààã÷äûí õóðàë äàíãààðàà áóþó õàìòðàí ÀÈÕ-
ûí äåïóòàòàä íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõòýéí äýýð õóâü õ¿í ººðèéíõºº íýðèéã
äýâø¿¿ëýõ ýðõýýð õàíãàãäæýý.
1990 îíû àíõíû àðä÷èëñàí ñîíãóóëü óëñ òºðèéí íàìóóäûí íýðýýð
ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ, ñàíàëûí ä¿íã ¿íäýñëýí ÓÁÕ-ûí ñóóäëûí òîîã
õóâààðèëæ, ìàíàé ñîíãóóëèéí ïðàêòèêò àíõ óäàà ñîíãóóëèéí õóâü òýíö¿¿ëýõ
òîãòîëöîîã õýðýãëýñýí þì. Ýíý ñîíãóóëü íü Ìîíãîë Óëñàä ñîíãóóëèéí

364
àðä÷èëëûã æèíõýíý óòãààð õºãæ¿¿ëýõ àíõíû òîìîîõîí àëõàì áîëæ, ìàíàé
óëñ òºðèéí ñîíãóóëèéí ïðàêòèêò îëîí ç¿éë äýýð öîî øèíý æèøèã òîãòîîæ
ºãñíèé çýðýãöýý ñóðãàìæ àâ÷ öààøèä çàëðóóëóóøòàé çàðèì ç¿éëèéã ÷ áàñ
òîäðóóëæ ºãñºí þì. Òóõàéëáàë, íýð äýâø¿¿ëýõ ñóáúåêò õýòýðõèé îëîí
áàéñíààñ íýã òîéðîãò õýò îëîí íýð äýâøèã÷ ºðñºëäºæ ñîíãîã÷äûã áîëîí
ñîíãóóëèéí àæëûã õ¿íäð¿¿ëæ áàéñàí, ñîíãóóëèéí òîéðãèéã çàñàã çàõèðãàà,
íóòàã äýâñãýðèéí íýãæýýð áàéãóóëñíààñ “æàëãà äîâ”-ûí ãýæ íýðëýãäýõ
äåïóòàòóóä ñîíãîãäñîí òàë áàéñàí áèëýý.
1992 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü Ìîíãîë óëñàä ñîíãóóëèéí àðä÷èëàë
õºãæèõºä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí óëñ òºðèéí òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë áîëñîí áèëýý.
Ýíý ñîíãóóëèéã ÿâóóëàõààð ÓÈÕ-ààñ áàòëàí ãàðãàñàí ñîíãóóëèéí õóóëü íü
ñîíãóóëèéí îëîíõèéã òºëººëºõ áóþó ìîæàðèòàð òîãòîëöîîã ¿íäýñ áîëãîæ
áîëîâñðóóëàãäñàí þì. Ýíý õóóëèàð Ìîíãîë Óëñûí ñîíãîã÷äûã çàñàã
çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí õóâààðüò õàðãàëçóóëàí òîìñãîñîí 26 òîéðîãò
õóâààæ, òîéðîã òóñ á¿ðä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé 2-4 ìàíäàò õóâààðèëæýý. ÓÈÕ-
ûí ãèø¿¿íä õóóëèéí äàãóó óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýí Ìîíãîë Óëñûí íóòàã
äýâñãýðèéí õýìæýýíä àëáàí ¸ñîîð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áóé óëñ
òºðèéí íàìóóä äàíãààðàà áîëîí ýâñýëä íýãäýæ íýð äýâø¿¿ëýõ ýðõòýé
áàéñíû çýðýãöýý õóóëüä çààñíû äàãóó 801-ýýñ äýýø ñîíãîã÷èéí äýìæëýãèéã
àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýñýí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áèå äààí íýðýý äýâø¿¿ëýõ
áîëîìæòîé áàéâ. Ýíý ñîíãóóëüä óëñ òºðèéí íàì, ýâñëèéí íèéò 10
ñóáúåêòýýñ íýð äýâø¿¿ëýí îðîëöñîí áàéíà.
1992 îíû ñîíãóóëèàð ñîíãîã÷äûí 56,9 õóâü íü ÌÀÕÍ-ààñ íýð
äýâøèã÷äèéã äýìæèæ, 40 îð÷èì õóâü íü óëñ òºðèéí áóñàä õ¿÷íýýñ íýð
äýâøèã÷äèéã äýìæñýí ä¿í ãàðñàí áàéíà. Ñîíãóóëèéí õóóëü, æóðìûí äàãóó
ÓÈÕ-ûí 76 ñóóäëûã íýð äýâø¿¿ëæ ñîíãóóëüä îðîëöñîí ñóáúåêò¿¿äýä
õóâààðèëàõàä ÌÀÕÍ 71 ñóóäàë, óëñ òºðèéí áóñàä õ¿÷í¿¿ä 4 ñóóäàë, áèå
äààñàí íýð äýâøèã÷ 1 ñóóäàë òóñ òóñ àâñàí áèëýý. Ñîíãóóëèéí èéì ¿ð
ä¿íãýýñ áîëæ ñîíãîã÷äûí ñàíàë ÓÈÕ-ûí ñóóäàëä áîäèò òºëººë뺺 îëîîã¿é
òóõàé íýã õýñýã ìàðãààí ºðíºñºí áîëîâ÷ óäàëã¿é íàìäñàí þì. Ñîíãóóëèéã
äîòîîä ãàäààäûí àæèãëàã÷èä õóóëèéí äàãóó øóäàðãà ÿâàãäñàí ãýæ ä¿ãíýñýí
áºãººä ýíý ñîíãóóëèéí ÿâö, ¿ð ä¿íãýýð ñîíãîã÷èä ÷, ñîíãóóëüä îðîëöñîí óëñ
òºðèéí õ¿÷í¿¿ä ÷ ñîíãóóëèéí àðä÷èëàëä ñóðàëöàæ òóðøëàãàæñàí áèëýý.
1996 îíä Óëñûí Èõ Õóðëûí òóõàé ñîíãóóëèéí õóóëèéã ÓÈÕ áàòëàí
ãàðãàâ. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, óëñ òºð÷èä ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàð äýâø¿¿ëæ
íóõàöòàé õýëýëöñýíèé ýöýñò ñîíãóóëèéã ìºí ë 76 òîéðîã á¿õèé íýã
ìàíäàòòàé ìîæàðèòàð áóþó îëîíõèéí õóâèëáàðààð ÿâóóëàõ ¿çýë
áàðèìòëàë á¿õèé õóóëü áàòëàâ. Ãýõäýý ñîíãîã÷äûí òîäîðõîé õýìæýýíèé
òºëººëëèéã õàíãàõ øààðäëàãûã ¿íäýñëýí ñîíãîãäîã÷ íü òóõàéí òîéðãèéí
ñîíãîã÷äûí 25 õóâèéí ñàíàë àâàõààð áîñãî òàâüñàí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý
àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí íèéòëýã áîëîí òóñãàé çàð÷ìóóäûã îëîí óëñûí
æèøèã, ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí òîìú¸îëæýý.
1996 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä õóóëèéí äàãóó çîõèõ áîëçîë õàíãàñàí
óëñ òºðèéí íàì ýâñëèéí 7 ñóáúåêò /̯ÀÍ, ÌÑÄÍ-ûí àðä÷èëñàí õîëáîî
ýâñýë, ÌÀÑÌÍ, ÌÀÍÍ-ûí àðä÷èëñàí òºð ýâñýë, ÌÀÕÍ, ÌÓÍ (ê)Í, ÌÕÕÍ,
̯ÝÍÍ, ÌÀæÍ/ 35 áèå äààñàí íýð äýâøèã÷èä îðîëöîæ, ñîíãóóëèéí 76
òîéðîãò ºðñºëäºâ. Ñîíãóóëèéí 76 òîéðîãò íèéò 302 õ¿í íýð äýâøñýíèé 267
íü óëñ òºðèéí 7 íàì ýâñëýýñ, áóñàä íü áèå äààñàí íýð äýâøèã÷ áàéâ.
“Àðä÷èëñàí õîëáîî” ýâñýë áîëîí ÌÀÕÍ á¿õ òîéðîãò íýð äýâø¿¿ëñýí áîë

365
ÌÀÑÌÍ, ÌÀÍÍ-ûí “Àðä÷èëñàí òºð” ýâñëýýñ 42, ̯ÝÍÍ-ààñ 35, ÌÕÍ-ààñ
24, ÌÓÍ (ê)Í-ààñ 17, ÌÀæÍ-ààñ íýð äýâø¿¿ëæýý.
Ñîíãóóëü õóóëèéí äàãóó ÿâàãäàæ, ò¿¿íä ìàíàé íèéò ñîíãîã÷äûí 92,15
áóþó 984675 ñîíãîã÷ ñàíàë ºã÷ îðîëöñîí íü àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ¿åèéí
õàíãàëòòàé ¿ç¿¿ëýëò áàéâ. Ìàíàé èðãýä ñîíãóóëüä èéì ºíäºð èäýâõæèëòýé
îðîëöîæ áàéãàà ÿâäàë áîë íýã òàëààñ, ñîíãîã÷äûí óëñ òºðèéí èäýâõ,
àðä÷èëëûí ñî¸ë ìóóã¿é áàéãààã, íºãºº òàëààñ, íóòãèéí óäèðäëàãûí
áàéãóóëëàãóóä èðãýäèéí ºäºð òóòìûí àìüäðàëä îéð áàéæ, òýäíèé ýðõ
àøãèéã øóóä õºíäñºí îëîí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéäãèéí èëýðõèéëýë
ìºí. Ñîíãîã÷äûí ñàíàëûí ¿ð ä¿íãýýð ÓÈÕ-ûí 76 ñóóäëûí 50-èéã íü
“Àðä÷èëñàí õîëáîî” ýâñýë, 25-èéã íü ÌÀÕÍ, 1 ñóóäëûã ÌÓÍÍ àâñàí áàéíà.
ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí ãèø¿¿äèéí 48 íü áóþó 63,1 õóâü íü ñîíãîã÷äûí 50-èàñ
äýýø õóâèéí ñàíàë àâñàí áàéíà. Ñîíãîãäñîí ãèø¿¿äèéã óëñ òºðèéí íàìûí
õàðüÿàëëààð íü àâ÷ ¿çâýë ̯ÀÍ 35, ÌÀÕÍ 25, ÌÑÄÍ 15, ÌÓÍÍ 1 ñóóäàë
àâ÷ýý. Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí ñîíãóóëèéã äîòîîä, ãàäààäûí îëîí àðâàí
àæèãëàã÷èä á¿õ øàòàíä íü àæèãëàæ òýäãýýðèéí äèéëýíõ îëîíõè íü
ñîíãóóëèéã øóäàðãà, àðä÷èëñàí çàð÷ìûí ¿íäñýí äýýð õóóëèéí äàãóó
ÿâàãäàæ, Ìîíãîë äàõü ñîíãóóëèéí àðä÷èëñàí õºãæëèéã áîäèòîé õàðóóëæ
ºã뺺 ãýæ ä¿ãíýñýí þì.
Èéíõ¿¿ ÓÈÕ-ûí 3 óäààãèéí ñîíãóóëü íü Ìîíãîë óëñàä ñîíãóóëèéí
àðä÷èëàë õºãæèõ ÷óõàë ñóðãóóëü, ñîíãóóëèéí àðä÷èëàë õºãæèæ áàéãààãèéí
áîäèò èëðýë áîëñîí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý 1992, 1996, 2000 îíû îðîí íóòãèéí
ñîíãóóëü, 1993, 1997, 2001 îíû Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèóä
áîëîí ÓÈÕ-ûí õýä õýäýí òîéðîãò ÿâàãäñàí íºõºí ñîíãóóëèóä íü ñîíãóóëèéí
àðä÷èëëûí õºãæëèéã áàòàòãàõ ÷èãëýëýýð ò¿¿íèé õºãæèëä ÷óõàë íºëºº
¿ç¿¿ëñíèéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. ßëàíãóÿà àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí
ÈÒÕ-ûí ñîíãóóëü íü Ìîíãîë Óëñàä íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñûã õºãæ¿¿ëýõ,
ò¿¿íèéã òºðèéí òºâëºðñºí óäèðäëàãàòàé õîëáîõîä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
áºãººä ýíý óòãààðàà ñîíãóóëèéí àðä÷èëëûí õºãæèëä ÷ áàãàã¿é íºëºº
¿ç¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëü ñîíãóóëèéí õóóëèíä ººð÷ëºëò
îðóóëàëã¿éãýýð õóó÷èí õóóëèéí äàãóó ÿâàãäàâ. Ñîíãóóëüä îðîëöñîí 16
ñóáúåêòýýñ ÌÀÕÍ-72, ̯ÀÍ-1, Èðãýíèé çîðèã íàì-1, ÌÀØÑÍ-1, áèå äààñàí
íýð äýâøèã÷1 ñóóäàë àâàâ. Ñîíãóóëèéí ¿ð ä¿íã óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿ä,
ýðäýìòýä ÿíç á¿ðýýð òàéëáàðëàæ áàéëàà. ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèéí äàðàà 2000
îíû íàìàð íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûí ñîíãóóëü áîëæ ýðõ
áàðèã÷ íàì ÿëàëò áàéãóóëàâ.
Èéíõ¿¿ 1990-ýýä îíîîñ õîéø ìàíàé îðîíä ÿâàãäñàí õýä õýäýí
óäààãèéí àðä÷èëñàí ñîíãóóëèéí ÿâöàä ñîíãóóëèéí àðä÷èëàë õºãæèæ,
ñîíãîã÷èä òºð, çàñãèéí òºâ áîëîí îðîí íóòãèéí àëü ÷ ñîíãóóëüä àðä÷èëñàí
çàð÷èì, õóóëü ¸ñûã ÷àíä áàðèìòëàí îðîëöîõ òóðøëàãàä ñóðàëöñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñàä ºðíºñºí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí õàìãèéí òîìîîõîí
îëîëòûí íýã áîë õýâëýë, ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº ºðãºæèí õºãæèõ íºõöëèéã
á¿ðä¿¿ëæ, ò¿¿íèéã çîõèõ òºâøèíä õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëæ ÷àäñàí ÿâäàë
ìºí.
1990 îíû àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòººñ ºìíº Ìîíãîë Óëñàä íýã íàìûí óëñ
òºðèéí áîäëîãî, ¿çýë ñóðòëûã äàãíàí ñóðòàë÷èëäàã òºð çàñãèéí ìýäëèéí
ðàäèî, òåëåâèç, íàìûí “¯íýí”, “Çàëóó÷óóäûí ¿íýí”, “Õºäºëìºð”, “Óëààí-Îä”
çýðýã òîîòîé õýäýí ñîíèí, “Íàìûí àìüäðàë”, “Çàëóó ¿å”, “Ìîíãîëûí
ýìýãòýé÷¿¿ä” çýðýã öººí òîîíû ñýòã¿¿ë, îëîí íèéòèéí áîëîí ìýðãýæëèéí

366
áàéãóóëëàãóóäûí çàðèì ñîíèí ñýòã¿¿ë¿¿äèéã áàãòààñàí îëîí íèéòèéí
ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ÷ºëººò áóñ òîãòîëöîî íî¸ðõîæ áàéñàí áèëýý.
Òýäãýýðèéí ìýäýýëýë íü ãîë òºëºâ íàì, çàñãèéí áîäëîãî øèéäâýðèéã ¿íýí
çºâ, ¿ð ä¿íòýé áàéãàà ìýòýýð íèéòýä îéëãóóëàõ, ìàðêñèçì-ëåíèíèçì,
ÌÀÕÍ-ûí ¿çýë ñóðòëûã îëîí ò¿ìýíä ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ¿íäñýí àãóóëãàòàé
áàéñàí ó÷ðààñ èðãýäýä ìýäýýëëýýð ¿éë÷ëýõ ãîë ¿¿ðãýý øààðäëàãûí
òºâøèíä õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéñàí þì. Èðãýäèéí ìýäýýëýë îëæ àâàõ,
àøèãëàõ, äàìæóóëàõ ýðõ ÷ºëºº ¿çýë ñóðòëûí òîäîðõîé õýìæ¿¿ðýýð
õÿçãààðëàãäàæ áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ 1990-ýýä îíä áèé áîëñîí óëñ òºðèéí
øèíý õ¿÷í¿¿äèéí óëñ òºðèéí òýìöë¿¿äèéí íýã ãîë øààðäëàãà íü ¿ã õýëýõ,
ýâëýëäýí íýãäýõ, õýâëýí íèéòëýõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë çàð÷ìóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ÷ºëººò áàéäëûã
õàíãàõàä ÷èãëýñýí øààðäëàãà áàéâ. ¯¿íèéã òóõàéí ¿åèéí ýðõ áàðèã÷ óëñ
òºðèéí íàì, òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ øóóä äýìæèí õ¿ëýýæ àâààã¿é
áîëîâ÷ ýñýðã¿¿öýí íÿöààõ áîëîìæã¿é áîëñîí áèëýý.
1990 îíû àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûí ºðíºëòººð “Àðä÷èëàë”, “¯ã”, “XX
çóóí” çýðýã àíõíû òºð çàñãèéí õàðüÿàëàëûí áèø ñîíèí, “Øèíý òîëü” çýðýã
çàðèì ñýòã¿¿ë¿¿ä íèéòëýãäýí ãàð÷, îëîí ò¿ìýíä òºð çàñãèéí áîäëîãûã
äàãíàí ñóðòàë÷ëàõ áèø, õàðèí àìüäðàëûí ¿íýí áîäèòîé ìýäýýëëèéã
õ¿ðãýæ ýõýëñýí áèëýý.
Ýäãýýð ñîíèí õýâëýë¿¿ä àíõàíäàà àëáàí ¸ñíû çºâøººðºëã¿éãýýð
ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ öààøäàà òýäãýýðèéã óëñûí á¿ðòãýëä àëáàí ¸ñîîð
á¿ðòãýæ, îëîí íèéòýä ìýäýýëëýýð ¿éë÷ëýõ ýðõèéã íü õóóëü ¸ñîîð
áàòàëãààæóóëæ ºãñíººð ÷ºëººò õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë îëíîîð ¿¿ñýí
áàéãóóëàãäàæ èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîâ. Òýäíèé îëîí ò¿ìýíä
ò¿ãýýñýí ìýäýýëëèéí ¿ð ä¿íãýýð íèéãýìä áîëæ áóé ¿çýãäýë ¿éë ÿâöûí
òàëààð õ¿ì¿¿ñ ¿íýí áîäèòîé îéëãîëòòîé áîëæ õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëººãºº
õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàí áèëýý.
1992 îíû ¯íäñýí õóóëüä èðãýäèéí õýâëýí íèéòëýõ ýðõ ÷ºëººã
õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí áîëîâ÷ ò¿¿íèéã áîäèòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõèéí
òóëä õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé àñóóäëûã òîéðñîí îëîí òàëûí
õàðèëöààã çîõèöóóëñàí áèå äààñàí õóóëü çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëñîí
þì.
Îëîí æèë ìàðãàæ ìýòãýëöýí õýëýëöýõ ÿâöàä õýä õýäýí
õóâèëáàðòàéãààð áîëîâñðîãäñîí õýâëýë, ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé õóóëü
äºíãºæ 1999 îíä áàòëàãäñàí áèëýý. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ õóóëü íü òóíõàãëàëûí
øèíæòýé áóþó õýâëýë, ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ¿íäñýí çàð÷ìûã òóñãàñàí
öººí çààëò á¿õèé òîâ÷õîí õóóëü ãàðñàí ó÷ðààñ íèéãìèéí îþóíû àìüäðàëä
¿ëýìæ õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí
¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíèé íàðèéí òºâºãòýé õàðèëöààã íèéòýä íü õàìðàí
çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí ýíý õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð
ãàðàõ ¸ñòîé øèéäâýð¿¿ä óäààøèð÷, ãàðñàí çàðèì íü áîäèò àìüäðàë äýýð
îíîâ÷òîé õýëáýðýýð ýöýñëýí øèéäýãäýõã¿é ñóíæèðñààð áàéãààãààñ õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ýðõ ÷ºëººíèé ýðõ ç¿éí îð÷èí ã¿éöýä á¿ðýëäýí áèé
áîëæ ÷àäààã¿é õýâýýð áàéíà.
1990 îíîîñ ºìíº ìàíàé íèéãìèéí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí õ¿ðýýíä
õýëáýðèéí õóâüä áîë Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé Ýâëýë, Ìîíãîëûí Õóâüñãàëò
Çàëóó÷óóäûí Ýâëýë, Ìîíãîëûí Óëààí Çàãàëìàéí Íèéãýìëýã çýðýã îëîí
íèéòèéí áàéãóóëëàãóóä àæèëëàæ áàéâ. Ãýõäýý ýäãýýð íü õýðýã äýýðýý ýðõ
áàðèã÷ íàìûí óëñ òºðèéí áîäëîãî, ¿çýë ñóðòëûã õàìãààëàí, òýäíèé

367
óäèðäàìæ ÷èãëýë, íºëººëëèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéñàí
ó÷ðààñ ñîíãîäîã óòãààð áîë òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéæ ÷àäààã¿é áèëýý.
Íýã íàì òºâòýé óëñ òºðèéí òîãòîëöîî çàäàð÷, íèéãýìä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò
õýðýãæèõ ÿâöàä äýýð äóðäñàí áàéãóóëëàãóóä áèå äààñàí áàéäëààð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæîîð õàíãàãäñàíû çýðýãöýý öîî øèíýýð òºðèéí
áóñ áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí õºãæèâ.
1992 îíû øèíý ¯íäñýí õóóëüä èðãýäèéí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõèéã
“èðãýä íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àøèã ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûí ¿¿äíýýñ ñàéí
äóðààðàà ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõòýé” õýìýýí áàòàëãààæóóëæ ºãñºí íü Ìîíãîë
Óëñàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàæ, îëîí òàëûí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí åðºíõèé ¿íäýñ áîëñîí þì. Íèéãìèéí
àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ ¿íäñýí äýýð ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ
õóâèéí ýðõ àøèã, õýðýãöýý ñîíèðõîë, èòãýë ¿íýìøëýý äàãàæ ÷ºëººòýé ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàí èäýâõòýé àìüäðàõ áîëîìæèéã íü õÿçãààðëàæ áàéñàí
óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí áîëîí ýðõ ç¿éí õààëò õÿçãààðëàëòóóä ñóëàð÷ óëìààð
áàðàã ¿éë÷ëýõýý áîëüñîí íü íèéãýìä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä îëíîîð áèé
áîëîõ óëñ òºð îþóí ñàíààíû òààòàé íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãºâ. 1992 îí
ãýõýä Õóóëü ç¿éí ÿàìàíä àëáàí ¸ñîîð á¿ðòã¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
ýðõ á¿õèé 7 òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäàí àæèëëàõ áîëîâ. ¯¿íýýñ
õîéø àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ýð÷èìòýé ºðíºëòèéã äàãàëäàæ èðãýäèéí
èäýâõòýé, á¿òýýë÷ àìüäðàõ ñîíèðõîë äýýøèëæ, áîëîëöîî íºõöºë
ºðãºæñºíººð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ¿¿ñýí áàéãóóëàãäàõ ¿éë ÿâö
ýð÷èìòýé ºðíºñºí þì.
1997 îíû I ñàðä “Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí
õóóëèéã ÓÈÕ áàòëàí ãàðãàâ. Õóóëü áàòëàõûí ºìíºõºí áóþó 1996 îíû
ýöñýýð óëñûí õýìæýýãýýð ÿâóóëñàí òîî á¿ðòãýëýýñ ¿çýõýä ìàíàé óëñàä 770
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäààä áàéâ. Ýíý õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
àæëûí õ¿ðýýíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã øèíý÷ëýí á¿ðòãýõ àæèë çîõèîí
áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý àæèë 1998 îíû II ñàðûí äóíäóóð äóóñãàâàð
áîëñîí þì. Ãýòýë ýíý á¿ðòãýëèéí ä¿íãýýñ ¿çýõýä äýýð äóðäñàí 870 ãàðóé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãààñ 280 íü áóþó äºíãºæ 32,8 õóâü íü øèíý÷èëñýí
á¿ðòãýëä õàìðàãäàæ ¿ëäñýí 600 øàõàì áàéãóóëëàãûí “õóó÷èí á¿ðòãýë”-èéã
Õóóëü ç¿éí ÿàìíààñ õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí øèéäâýð ãàð÷ýý. ¯¿íýýñ õîéøèõ
õóãàöààíä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä äàõèí áàéãóóëàãäàæ á¿ðòãýõ àæèë
¿ðãýëæèëæ,2001 îíû I ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 1770 ãàðóé òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà àëáàí ¸ñíû óëñûí á¿ðòãýëòýé, ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ
ýäýëæ áàéãàà ìýäýý ãàðñàí1 áàéíà.
ªíººäºð Ìîíãîë Óëñàä òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä
õóóëèàð áîëîí áóñàä àðãà õýëáýðýýð òºðèéí ç¿ãýýñ õÿíàæ õÿçãààðëàñàí
ç¿éë ¿íäñýíäýý áàéõã¿é þì. Ãàãöõ¿¿ ººðñäèéí ä¿ðýì æóðìûíõàà äàãóó
òîãòîîñîí çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÷èãëýëèéí õ¿ðýýíä àøãèéí òºëºº
áóñ çàð÷ìààð àæèëëàõ ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì ë ¿éë÷èëæ
áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä àæèëëàæ áàéãàà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí íýã
îíöëîã áîë òýä åðºíõèé人 õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ, ÿäóóðàë,
àæèëã¿éäýë çýðýã íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäëèéã àðèëãàõ, õ¿ì¿¿íëèã ýíýðýíã¿é
¿éëñèéã íèéãýìä äýëãýð¿¿ëýõ çýðýã çîðèëãîòîé áàéãàà ÿâäàë ìºí.

1
.XXI çóóíû áîñãîí äýýðõ Ìîíãîë Óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãóóä, ÓÁ.,
2000, òàë-32

368
Îäîîãèéí áàéäëààð ìàíàé îðîíä àæèëëàæ áóé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûã
á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýë:
Õ¿ì¿¿íëèã ýíýðýíã¿é ¿éëñèéã äýëãýð¿¿ëýõ, áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ çîðèëãî á¿õèé áàéãóóëëàãóóä;
Õ¿íèé ýðõ, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñûã õàìãààëàí õºãæ¿¿ëýõ,
íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëýã äàâõðààíû ºâºðìºö àøèã ñîíèðõëûã
òºðèéí áîäëîãîä òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé
áàéãóóëëàãóóä;
Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä çýðýã õ¿í àìûí ÿíç á¿ðèéí
á¿ëãèéí ºâºðìºö õýðýãöýý ñîíèðõîë, ¿çýë áîäëûã õàìãààëàí
õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàéãóóëëàãóó;
Íóòàã óñàà õºãæ¿¿ëýõ, íýã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéã òîäîðõîé çîðèëãîòîé
õàìòûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ çîðèëãî á¿õèé
íóòãèéí çºâëºë¿¿ä;
Íèéãìèéí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí õ¿ðýýíä àæèëëàãñäûí
ìýðãýæèë, ñîíèðõëûã õàðãàëçàí òýäýíä ¿éë÷ëýõ çîðèëãî á¿õèé
ìýðãýæëèéí õîëáîîä;
Áîëîâñðîë, ñî¸ë óðëàã, øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ìýäýýëýë
òåõíîëîãè çýðýã îð÷èí ¿åèéí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýã îëîí ò¿ìýíä
õ¿ðãýõ çîðèëãî á¿õèé òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóä;
Àðä÷èëàë, øóäàðãà ¸ñ, ýðõ ÷ºëºº, ýíýðýíã¿é ¿çýë çýðýã íèéãýì
õ¿ì¿¿íëèãèéí ¿íýò ç¿éëñèéã ºðãºí îëîí ò¿ìýíä ò¿ãýýí
äýëãýð¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé áàéãóóëëàãóóä ãýõ ìýòýýð àíãèëàí
¿çýæ áîëîõîîð áàéíà.
ßíç á¿ðèéí çîðèëãî ÷èãëýëýýð îëîí òàëòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ
áóé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü àæèë òºð뺺 óÿëäóóëàí çîõèöóóëæ, íýã íü
íºãººãºº äýìæèõ ÷èãëýëýýð èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ÷àäâàë
íèéãìèéí àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã ýð÷èìòýé ºðí¿¿ëýõýä èõýýõýí ¿íýòýé õóâü
íýìýð îðóóëàõ íü òîäîðõîé þì.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñàä óëñ òºðèéí òîãòîëöîî, òºðèéí
áàéãóóëëûí òºëºâøèë, õºãæèë øèíý çóóíû áîñãîí äýýð îð÷èí ¿åèéí
àðä÷èëñàí íèéãìèéí øèíæ òºðèéã íýãýíò îëæ, öààøèä öýãöðýí
òºëºâøèõ áàòòàé ¿íäýñ ñóóðü òàâèãäàâ.

§ 2. Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýí íü

Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ººð÷ëºëò, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû

á¿ðäýë, òºëºâøèë Ìîíãîë Óëñàä õýðýãæñýí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí
ÿâöàä îëîí æèëýýð òºëºâøèí òîãòñîí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã
õàëæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ íü ìîíãîëûí àðä
ò¿ìíèé íýí õàðèóöëàãàòàé ñîíãîëò áàéëàà. Ñîíãîëòûí àãóóëãà íü çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä îãöîì áºãººä øóóä øèëæèõ, ýñâýë
ààæèì áºãººä ¿å øàòòàéãààð øèëæèõ ãýñýí õî¸ð õóâèëáàðûí àëü íýãèéã
øèéäýõýä îðøèæ áàéâ.
Øèëæèëòèéí ýõýí ¿åèéí òºðèéí áîäëîãî, çàñãèéí ãàçðûí
õºòºëáºðèéí çàõ çýýëä øèëæèõ çàð÷èì, çîðèëò, àðãà õýìæýýíèé åðºíõèé
¿íäýñ íü “Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõòýé õîëáîãäñîí çàðèì
àñóóäëààð ÌÀÕÍ-ûí áàðèìòëàõ áàéð ñóóðü” õýìýýõ áàðèìò áè÷èã áîëñîí
áºãººä õàðèí ºì÷ õóâü÷ëàõ àðãà çàìûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí ãîë

369
¿íäýñ íü Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Äýâøëèéí Íàìûí ¿çýë áàðèìòëàë áîëñîí
ãýæ ¿çýæ áîëíî. ¯¿íèé çýðýãöýý çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ
öîãöîëáîð ¿éë ÿâöûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òýð ¿åèéí óëñ òºðèéí íàìóóäûí ¿çýë
áàðèìòëàë, äîòîîä, ãàäààäûí ýðäýìòýí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ñóäàëãàà,
ä¿ãíýëò ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é.
Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõýä Îëîí
óëñûí âàëþòûí ñàí, Äýëõèéí áîëîí Àçèéí õºãæëèéí áàíê, Äýëõèéí
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà çýðýã îëîí óëñûí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã,
õóäàëäààíû áàéãóóëëàãóóä, Ìîíãîëûã äýìæèí òóñëàã÷ áîëîí õàíäèâëàã÷
îðíóóäûí çºâëºìæ, òóñëàëöàà äýìæëýã èõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíä øèëæèõ
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõäýý óëñ îðíûõîî õºãæëèéí ºâºðìºö
îíöëîã, òóõàéí öàã ¿åèéí ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë áàéäëààñ ¿íäýñëýí äýýð
äóðäñàí õî¸ð àðãà çàìûí õîñîëìîë áóþó äóíäûí õóâèëáàðûã ñîíãîñîí þì.
1990-ýýä îíîîñ õîéø ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàãò á¿òöèéí ã¿íçãèé
ººð÷ëºëò ãàð÷, îëîí õýâ øèíæèò õîñîëìîë ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà çàõ
çýýëèéí íèéòëýã æèøãèéí äàãóó á¿ðýëäýí òºëºâøèæ áàéíà. Òºâëºðñºí
òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øèëæèëò ººð
õîîðîíäîî íÿãò óÿëäàà á¿õèé õýä õýäýí áàãö ººð÷ëºëòèéã øààðäñàí þì.
Ìîíãîë Óëñ áàãà áèø õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã äàâæ øèëæèëòèéí ¿åèéí ýíý
¿íäñýí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áèëýý. ¯¿íä:
¯íý, âàëþòûí õàíøèéã ÷ºëººëºõ, òºðèéí ìºíãºíèé áîäëîãûã
ººð÷ëºõ çýðýã ýäèéí çàñãèéí òóëãóóð õàðèëöààã çàõ çýýëèéí ÷ºëººò
ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ, ¿éëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäûí áèå äààñàí ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàõ, ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîî, çîõèöóóëàëòûã
áàãàñãàõ çýðýã çîðèëò øèëæèëòèéí ¿åä øèéäâýðëýõ ¿íäñýí àñóóäàë áîëæ
áàéâ.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààã õàëæ, çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñàãò øèëæèõ àíõíû òîìîîõîí çîðèëò íü ¿íý, âàëþòûí õàíøèéã
÷ºëººëºõ çàìààð ýäèéí çàñãèéã òºðººñ õàòóó æóðàìëàí çîõèöóóëàõûã
áàãàñãàõ ÿâäàë áàéâ. Ýíý àðãà õýìæýýã øóóä, îãöîì õýðýãæ¿¿ëýõ íü ýäèéí
çàñàãò öî÷èðäîë áèé áîëãîæ, õ¿í àìûí õýðýãëýýíä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ áîëîõ
áàéëàà. Ýíý áàéäëûã õàðãàëçàí çàñãèéí ãàçðààñ ¿íý, õàíø ÷ºëººëºõ àðãà
õýìæýýã òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð àíõààðàë áîëãîîìæòîé õýðýãæ¿¿ëñýí þì.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1991 îíû I ñàðä “Ýäèéí çàñãèéã çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòàä øèëæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” 20-ð òîãòîîëûã
ãàðãàæ, ìºíãºíèé ìàñøòàáûã ººð÷èëæ, öàëèí õºëñ, òýòãýâýð òýòãýìæ,
òýòãýëýã áîëîí õ¿í àìä óëñààñ ¿ç¿¿ëäýã áóñàä òºðëèéí ìºíãºí îðëîãûã 2
äàõèí íýìýãä¿¿ëæ, á¿õ íýð òºðëèéí áàðààíû æèæèãëýí õóäàëäààëàõ ¿íý,
¿éë÷èëãýýíèé òàðèôûã ìºí 2 äàõèí ºñãºõººð øèéäâýðëýñýí íü çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä øèëæèõ àíõíû òîìîîõîí àëõàì áàéëàà. Õ¿í àìûí íýëýýä
õýñýã íü ýäèéí çàñãèéí èéì ººð÷ëºëòºä ñýòãýë ç¿é, áèçíåñèéí àðãà óõààíû
õóâüä òºäèéëºí áýëýí áèø áàéñíû çýðýãöýý óã ººð÷ëºëòèéí ýäèéí çàñãèéí
óòãà ó÷ðûã ã¿éöýä îéëãîæ ÷àäàõã¿é áàéñàí ó÷ðààñ íýëýýä öî÷èðäîæ, ýõýí
¿åäýý ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ýñýðã¿¿öýæ áàéâ.
Çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèõ ýõýí ¿åä ãàð÷ áîëîõ õ¿íäðýë,
áýðõøýýë, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí òóõàéí ¿åèéí íºõöºë
áàéäëûã õàðãàëçàí ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèé Ẻíèé ¿íý, òàðèôûí äýýä
õÿçãààðûã òîãòîîæ, ìºí óëñààñ ¿íý òàðèôûã íü òîãòîîæ áàéõ èìïîðòûí
áîëîí ýõ îðíû ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýë, ò¿¿õèé ýä, õ¿íñíèé áà àæ

370
¿éëäâýðèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé æàãñààëòûã ãàðãàæ áàòàëñàí áàéíà.
¯¿ãýýð íèéòäýý 70 ãàðóé íýð òºðëèéí áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé
Ẻíèé áà æèæèãëýíãèéí ¿íèéã óëñààñ òîãòîîæ, 50 îð÷èì íýð òºðëèéí
áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèôûí ººð÷ëºëòèéí äýýä
õÿçãààðûã çààæ ºãºâ. Èíãýñíýýð áóñàä áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë,
¿éë÷èëãýýíèé ¿íý òàðèô òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð, çàõ çýýëèéí çàð÷ìûí
äàãóó ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýýñ õàìààð÷ ÷ºëººòýé õýëáýëçýæ áàéõ áîëîâ.
Èéíõ¿¿ 1990-ýýä îíîîñ ¿íý õàíø ÷ºëººëºõ, àæ àõóéí íýãæ, áèçíåñèéí
áàéãóóëëàãûí áèå äààñàí ÷ºëººò ¿éë àæèëëàãààã äýìæèí
áàòàëãààæóóëàõàä ÷èãëýñýí ººð÷ëºëòèéã ÿëãàâàðòàé çàð÷èì áàðèìòëàí
øàò äàðààëàí õèéñíèé ¿ð ä¿íä õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð äàõü
òºðèéí îðîëöîî, çîõèöóóëàëò ¿ëýìæ áàãàñàâ.
Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü íýã õýñýãòýý øèëæèëòèéí ýõýí ¿åèéí áîäèò
áàéäëûã òóñãàæ, àðä èðãýä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò ñóðàëöàõàä òóñ äýì
áîëæ áàéñàí õýäèé ÷ ¿íý, òàðèôûã íü òºðººñ õÿçãààðëàí áàðüæ áàéñàí
áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýíèé õîìñäëûã óëàì èõýñãýæ, êàðòûí
ñèñòåì õýðýãëýõýýñ àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðãýí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíû öààøäûí òºëºâøèëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëñîí áèëýý.
Ýíäýýñ ¿íý, õàíøèéã ÷ºëººëºõ ¿éë ÿâöûã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîäèò
øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéâ. 1993 îíû íàìðààñ Ï.Æàñðàéí òýðã¿¿ëñýí
Çàñãèéí ãàçàð õ¿íñíèé áàðààíû êàðòûí ñèñòåìèéã õàëæ, æèæèãëýí
õóäàëäààíû õ¿ðýýíä ÷ºëººò ¿íèéí òîãòîëöîî ºðãºæèí õºãæñºí áèëýý. ̺í
1993 îíû Y ñàðä âàëþòûí õàíøèéã ÷ºëººëºõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí
øèéäâýð ãàð÷, ìºíãºíèé çàõ çýýë äýýðõ ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðüöàà
âàëþòûí áîäèò õàíøèéã òîäîðõîéëîõ áîëîâ.
Çàñãèéí ãàçðûí ýíýõ¿¿ õàðèëöàí óÿëäààòàé õî¸ð àðãà õýìæýý íü çàõ
çýýëèéí õàðèëöààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, íèéãìèéí ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà
àðèëæààã èäýâõèæ¿¿ëýõýä ¿íý, âàëþòûí ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã õ¿÷òýé áîëãîõ
à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñàí þì.
Ýíý ººð÷ëºëòèéí äàðàà öàõèëãààí, äóëààíû ýð÷èì õ¿÷, íåôòü
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý áóþó áóñàä á¿õ áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íýä
íºëººëä㺺𺺠ñóóðü ¿íý ãýæ íýðøñýí ¿íý òºðèéí õÿíàëòàä õýâýýð ¿ëäñýí
áèëýý. Ñóóðü ¿íèéã òºðèéí õÿíàëòàä óäààí õóãàöààãààð áàðüñíààñ ò¿ëø
ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë, íåôòü á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóäàëäààíû ñàëáàðûí ¿ð
àøèã áóóð÷, óëñààñ òàòààñ, äýìæëýã àâàõ íü íýìýãäýæ èðýâ. Èéì ó÷èð 1996
îíû IX ñàðààñ Ì.Ýíõñàéõàíû òîëãîéëñîí Çàñãèéí ãàçàð ñóóðü ¿íý ÷ºëººëºõ
øèéäâýð ãàðãàñàí áºãººä èíãýñíýýð ìàíàé óëñûí ¿íèéí òîãòîëöîî
¿íäñýíäýý ÷ºëººòýé áîëñîí áèëýý.
Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä ¿íý, âàëþòûí õàíø ÷ºëººëºãäºæ, öààøèä
õàðüöàíãóé òîãòâîðæèõ òºëºâòýé áàéãàà íü çàõ çýýëèéí õàðèëöààã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.
¯éëäâýðëýëèéí ãîë õýðýãñýë, ¿íäñýí õºðºí㺠á¿õýëäýý òºðèéí áóþó
òºðæñºí õîðøîîëëûí áàéãóóëëàãûí ºì÷èä áàéãàà íºõöºëä õóâèéí ºì÷èéí
ýðõèéã õàìãààëàí áàòàëãààæóóëàõ, òºðèéí ºì÷èéã øààðäëàãàòàé
õýìæýýãýýð õóâü÷ëàõ ÿâäàë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ
¿íäñýí çîðèëòûí íýã áàéâ.
1991 îíû Y ñàðä ÁÍÌÀÓ-ûí ºì÷ õóâü÷ëàõ õóóëèéã ÓÁÕ—ààñ áàòëàí
ãàðãàñàí íü ýíý àæëûã áîäèòîé çîõèîí áàéãóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí
¿íäýñ áîëîâ. ªì÷ õóâü÷ëàëûí õóóëèéí äàãóó òºðèéí ºì÷èä áàéñàí íèéò
õºðºíãèéí 44 õóâü áóþó 1990 îíû ¿íýëãýýãýýð 22 òýðáóì òºãðºãèéí ºì÷

371
õºðºíãèéã ìàíàé óëñûí õàðúÿàò õ¿í á¿ðò îëãîñîí ýðõèéí áè÷ãýýð õóâü÷ëàõ
àæèë 1991 îíû II õàãàñò ýõýëñýí áèëýý. Õóâü÷ëàëûí àíõíû øàò 1994 îíû
ñ¿¿ë÷ýýð ¿íäñýíäýý äóóñ÷, àíõíû ¿íýëãýýãýýð 20 òýðáóì ãàðóé òºãðºãèéí
õºðºíãºòýé 4500 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèéã õóâü÷èëëàà. Áàãà õóâü÷ëàëä 5
òýðáóì òºãðºãèéí ºì÷ õàìðàãäàí 3300 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèéã õóâèéí
õýâøèëä øèëæ¿¿ëñýí áàéíà.
Ìàëûí 90 èë¿¿ õóâü íü ìàë÷äàä øèëææýý. Èõ õóâü÷ëàëààð õºäºº àæ
àõóéí íýãäë¿¿äèéã îðîëöóóëàí 14 òýðáóì òºãðºãèéí õºðºí㺠á¿õèé 1200
îð÷èì òîìîîõîí ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóäûã õóâü÷èëñàí áàéíà.
ªì÷ õóâü÷ëàëûí ýõíèé øàòíû çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä 1992 îíû
ýõýýð áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæ îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí
þì. Õºðºíãèéí áèðæýýð äàìæèí ¿íýò öààñíû àíõäàã÷ çàõ çýýë ¿éë÷èëæ,
241 óëñûí ¿éëäâýðèéí ãàçðûã á¿ðýí õóâü÷èëñàí áà 234 óëñûí ¿éëäâýðèéí
ãàçðûí õóâüöààíû çàðèì õýñãèéã õóâü÷ëàí àðèëæààëæýý1.
Õóâü÷ëàëûí àíõíû øàòàíä õºäººä ìàëûí áîëîí õîòîä ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýíèé æèæèã íýãæ¿¿äèéí õóâü÷ëàëûã õýðýãæ¿¿ëñýí íü áîäèò ¿ð
ä¿íãýý ºãñºí þì. Õàðèí ºì÷èéí Ẻãíºðºë, òºâëºðºë, ò¿¿íèé óäèðäëàãàä
òºðèéí ç¿ãýýñ íºëººëºõ çîõèñòîé õýëáýðèéã ã¿éöýä îëîîã¿éãýýñ
øàëòãààëàí òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí, ÿëàíãóÿà, áîëîâñðóóëàõ àæ
¿éëäâýð, ãàçàð òàðèàëàíãèéí õóâü÷ëàë áîäèòîé ¿ð ä¿í ºãñºíã¿é. Ýíý ÿâöàä
àëäàà ýíäýãäýë, õ¿íäðýë áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéñàí õýäèé ÷ ºì÷ õóâü÷ëàëûã
¿ðãýëæë¿¿ëýí äàðààãèéí øàòàíä øèëæèõ, øèíý ¿çýë, õºòºëáºðèéí äàãóó
õýðýãæ¿¿ëýõ áîäèò áîëîìæ á¿ðäñýí áèëýý.
1996 îíû Y ñàðä “Òºðèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ºì÷èéí òóõàé” õóóëü
áàòëàãäñàíààð ºì÷ õóâü÷ëàëûí øèíý ¿å øàò ýõýëñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
1996 îíû çóí ýìõëýí áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí øèíý Çàñãèéí
ãàçàð õóâèéí õýâøèë äàâàìãàéëñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ
ÿâäëûã ººðèéí ýðõýì çîðèëãî áîëãîí çàðëàæ, 1997 îíû çóí “Òºðèéí ºì÷èéã
1997-2000 îíä õóâü÷ëàõ õºòºëáºðèéã” áàòàëñàí þì.
Óã õºòºëáºðò 600 îð÷èì óëñûí æèæèã ¿éëäâýðèéí ãàçàð, òºðèéí
ºì÷èéí îðîëöîîòîé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã äóóäëàãà õóäàëäààãààð 250 ãàðóé
òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæèéã áèò¿¿ìæèëñýí äóóäëàãà õóäàëäààãààð
õóâü÷ëàõààð çààñàí þì. Õóâü÷ëàëûí øèíý õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã
1996 îíû YII ñàðä áàéãóóëàãäñàí Òºðèéí ºì÷èéí õîðîî óäèðäàí ÿâóóëæ
áàéíà.
1996 îíû íàìàð “Îðîí ñóóö õóâü÷ëàõ òóõàé õóóëü” ÓÈÕ-ààð
áàòëàãäàæ, 1999 îíû ýöñèéí áàéäëààð íèéò ñóóöíû 80 ãàðóé õóâü íü
õóâü÷ëàãäààä áàéíà.
ªì÷ õóâü÷ëàëûí äàðààãèéí øàò áîë ¿íý öýíýòýé áóþó òîìîîõîí àæ
àõóéí íýãæ¿¿äèéã õóâü÷ëàõ ÿâäàë þì. Ýíý òàëààð òºðèéí áîäëîãûí
õýìæýýíä øèéäâýðëýõ àñóóäàë áèé. “Ýðäýíýò” (Ó¯Ã,), “Ìîíãîëðîñöâåòìåò”
ÕÊ, “ÌÈÀÒ” (Ó¯Ã), Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê, “Ãîâü” (ÕÊ), “ÍÈÊ” (ÕÊ),
“Ìîíãîëûí öàõèëãààí õîëáîî (ÕÊ), Õàð òºìºðëºãèéí ¿éëäâýðëýë (Ó¯Ã),
òîìîîõîí öàõèëãààí ñòàíö, í¿¿ðñíèé óóðõàé ãýõ ìýò òºðèéí ºì÷èò áîëîí
òºðèéí ºì÷èéí îðîëöîîòîé àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã õóâü÷ëàõ àñóóäàë
òàâèãäàæ áàéíà. 1999 îíû X ñàðä ÓÈÕ “Òºðèéí ºì÷ººñ õóâü÷èëæ ¿ë áîëîõ
ýä õºðºíãèéí æàãñààëò”-ûã áàòàëñàí áºãººä ò¿¿íä äýýð äóðäñàí òîìîîõîí
àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îðñîí áàéíà. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàð äàõü õóâü÷ëàëûí

1
Ìîíãîë Óëñ XXI çóóíä. Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí øèíý áîäëîãî, ÓÁ., 1997, òàë-34-54.

372
òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çºâëºëººñ 1999 îíû YII
ñàðä çºâëºìæ ãàðãàñàí áèëýý. Ò¿¿íä öàõèëãààí ñòàíöóóäûí çàðèì õýñýã
áîëîí öàõèëãààí õóâààðèëàõ øóãàìûã õóóëèéí äàãóó õóâü÷ëàõ, õàðèí
öàõèëãààí äàìæóóëàõ øóãàìûã òºðèéí ºì÷èä ¿ëäýýõ òóõàé çààæýý.
Öààøèä íèéãìèéí ñàëáàðò õóâü÷ëàë ÿâóóëàõ àñóóäàë òàâèãäàæ
áàéãàà áºãººä çàðèì ýìíýëýã, ñóðãóóëèéã òóðøèëòûí æóðìààð õóâü÷ëàõ
àæèë ýõýëæýý.
Õóâü÷ëàë èéíõ¿¿ ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðò ºðãºí õ¿ðýýòýé ÿâàãäàæ áàéãàà
áîëîâ÷ îëîí íèéòèéí ç¿ãýýñ õóâü÷ëàëûí çàðèì òºðëèéã ø¿¿ìæëýõ, òýð ÷
áàéòóãàé ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë íýã áóñ óäàà ãàð÷ áàéâ. Öààøèä õóâü÷ëàëûã
îëîí ò¿ìíèé õÿíàëòûí äîð, øóäàðãà ºðñºë人íèé ¿íäñýí äýýð íýýëòòýé,
èë òîä, õóóëèéí äàãóó ÿâóóëàõ, çºâõºí õóâü÷ëàõûí òóëä õóâü÷ëàõ áèø,
õàðèí õóâü÷èëñíû äàðàà ¿ð àøèã, ÷àíàð äýýøëýõ íºõöëèéã õàíãàõûã
÷óõàë÷ëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åèéí áàíê, ñàíõ¿¿, òºñâèéí
òîãòîëöîîíû á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíä ýðñ øèíý÷ëýë õèéõ íü Ìîíãîë Óëñ çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõýä çàéëøã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ
òîìîîõîí áàãö ººð÷ëºëòèéí íýã áîëæ áàéâ.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ àíõíû áîäèò
àëõìóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä òºâëºðñºí òºëºâëºëòèéí ¿åèéí ãàíö óëñûí
áàíêíû òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí ìºíãºíèé áîäëîãî, çýýë, òºëáºð òîîöîî,
ãàäààä ã¿éëãýýã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿìàð ÷ áîëîëöîîã¿é áîëñîí þì. Àìüäðàëûí
ýíý áîäèò øààðäëàãààñ ¿íäýñëýí 1990 îíä Óëñûí áàíêíààñ Àðäûí,
Õºðºí㺠îðóóëàëò, òåõíîëîãè øèíý÷ëýëèéí, Õóäàëäàà, õºãæëèéí çýðýã
àðèëæààíû áàíêíóóä òàñðàí ãàð÷ áèå äààí àæèëëàæ ýõýëñíýýð ìàíàéä
áàíêíû õî¸ð øàòëàëò øèíý òîãòîëöîî áèé áîëîõ ýõëýë òàâèãäàâ.
Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí æèë¿¿äýä áàíêíû òàëààð õóóëü òîãòîîìæ
õî¸ð ÷ óäàà øèíý÷ëýãäñýí áºãººä ¿¿ãýýð áàðèìæààëàí çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä øèëæèõ ¿åèéí áàíêíû õºãæëèéã õî¸ð æèæèã ¿åä õóâààí ¿çýæ
áîëíî.
1991 îíû IY ñàðä áàòëàãäñàí ÁÍÌÀÓ-ûí áàíêíû õóóëüä òóñ óëñûí
áàíêíû òîãòîëöîî íü Òºâ áàíê, àðèëæààíû áàíêíààñ á¿ðäýíý ãýæ çààñíààð
õî¸ð øàòëàëò áàíêíû òîãòîëöîîíû õºãæëèéã õóóëèíäàà áàòàëãààæóóëñàí
áèëýý. Óã õóóëèàð òºâ áà àðèëæààíû áàíêíû ýðõ, ¿¿ðãèéã çààãëàæ
àðèëæààíû áàíê íü ºì÷ëºëèéí õóâüä òºðèéí áîëîí õóâèéí, áèé áîëîõ
õýëáýðýýðýý õóâü íèéë¿¿ëñýí, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé, ãàäààä
ýñâýë ãàäààäûí õºðºíãèéí îðîëöîîòîé áàéæ áîëîõûã òîäîðõîéëîâ. Õóóëü
ýðõ ç¿éí áîëîí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí îð÷èí á¿ðýëäýõèéí õýðýýð
àðèëæààíû áàíêóóä äàðààëàí áàéãóóëàãäàæ, 1992 îíû ýöýñò 11, 1996 îí
ãýõýä 13 áàíê àæèëëàæ áàéâ. Ãýâ÷ øèíý òóòàì á¿ðýëäýæ áàéñàí áàíêíû
òîãòîëöîîíä õýò õ¿íäðýë áèé áîëñîí. Çýýëèéã áàðüöàà, òîîöîî, õÿíàëò
ìóóòàé îëãîæ áàéñíààñ çýýë òºëºëò ñààòàõ áîëæ, çàðèì áàíêíû òºëáºðèéí
÷àäâàð äîðîéòîâ. Èéì øàëòãààíààð Ñýëýíãý, Õîðøîî áàíêóóäûã íèéë¿¿ëæ,
“Òºâ Àçè” áàíêûã äàìïóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàâ.
1996 îíû YIII ñàðä Òºâ áàíêíû òóõàé áîëîí Áàíêíû õóóëèéã òóñ òóñ
áàòàëæ, áàíêíû øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýâ. Ýäãýýð
õóóëèéí ¿çýë ñàíààíû äàãóó àðèëæààíû áàíêóóäûí ººðèéí õºðºíãèéí
õ¿ðýëöýý, òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð, çýýëèéí òºâëºðëèéí ýðñäýë,
ãàäààä âàëþòûí ýðñäýë çýðýã ãîë øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Òºâ áàíêíààñ
ìºðä¿¿ëýõ òàëààð îíöãîé àíõààðàõ áîëëîî. Áàíêíû òóõàé øèíý õóóëèóä

373
áàòëàãäñàíû äàðààõàí Çàñãèéí ãàçàð, ÓÈÕ-ûí îðîëöîîòîéãîîð Àðä,
Äààòãàë áàíêóóäûã òàòàí áóóëãàæ, îðîíä íü òºðèéí ºì÷èéí Ñýðãýýí
áîñãîëòûí áà Õàäãàëàìæèéí áàíêóóäûã áàéãóóëàâ. Èéíõ¿¿ òºëáºðèéí
÷àäâàðã¿é áîëñîí õî¸ð áàíêèéã òàòàí áóóëãàõûí çýðýãöýý øèíýýð õî¸ð
áàíê, Áàíêíû ºð áàðàãäóóëàõ àëáà áàéãóóëàõàä Çàñãèéí ãàçðààñ íèéòäýý
37 òýðáóì òºãðºãèéí çýýëëýã ãàðãàæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý áóñàä áàíêóóäûã
ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, øèëæèæ èðñýí áà çàõèðãààäàëòûí ãýãäýõ çýýëèéã íºõºõ çýðýã
çàðäëóóäûã íýìáýë áàíêíû á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí íèéò ºðòºã çàðäàë çºâõºí
íýã æèëä 64,4 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà.
ÓÈÕ-ààñ Ñýðãýýí áîñãîëòûí áàíêèéã ýã¿¿ëýí áàéãóóëæ, ¿éë
àæèëëàãààã íü òîãòâîðæóóëæ ñàéæðóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áîëîâ÷ ýíý
øèéäâýð áèåëñýíã¿é. Òóñ áàíêíû òºëáºðèéí ÷àäâàð æèëèéí äîòîð ýðñ
ìóóäæýý. Ò¿¿í÷ëýí ÕÎÒØ áàíê, պ人 àæ àõóéí áàíêóóä ÷ äàìïóóðàõàä
õ¿ðýâ.
Ìàíàé óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîíä óëñûí òºñºâ ãîë áàéð ýçýëäýã
áºãººä øèíý÷ëýëèéí æèë¿¿äýä ò¿¿íèé îðëîãî, çàðëàãûí á¿òýö èõýýõýí
ººð÷ëºãäºæ èðëýý. Ýíý íü þóíû ºìíº òàòâàðûí òîãòîëöîîíä õèéãäñýí
ººð÷ëºëò¿¿äòýé õîëáîîòîé áàéëàà.
1992-1993 îíä ÓÈÕ òàòâàðûí áàãö õóóëèéã áàòàëñàí íü òàòâàðûí
øèíý÷ëýëèéí ýõëýë áîëñîí þì. Óã áàãöàä Òàòâàðûí åðºíõèé õóóëü,
Õóäàëäààíû àëáàí òàòâàðûí õóóëü, Õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õóóëü, Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü, Àâòî
òýýâðèéí áîëîí ººðºº ÿâàã÷ õýðýãñëèéí àëáàí òàòâàðûí õóóëü, îðëîãûã íü
òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý, õóâèàðàà ýðõëýã÷
èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí õóóëü, Áóóíû àëáàí òàòâàðûí òóõàé
õóóëü îðñîí þì.
Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë áîëîí áîäëîãî
çîõèöóóëàëòòàé õîëáîîòîéãîîð äýýðõ õóóëèóäàä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ,
øèíýýð õóóëü áàòëàõ çýðãýýð òàòâàðûí áàãö õóóëü ººð÷ëºãäñººð áàéíà.
Òóõàéëáàë, 1995 îíä Àâòîáåíçèí, äèçåëèéí ò¿ëøíèé àëáàí òàòâàðûí
õóóëü, 1996, 1998 îíä çàðèì áàðààíä ýêñïîðòûí ãààëèéí òàòâàðûí õýìæýý
òîãòîîõ òóõàé çýðýã õóóëèóä øèíýýð áàòëàãäàâ.
Ýä¿ãýý ìàíàé óëñûí òàòâàðûí òîãòîëöîî íü àëáàí òàòâàð, õóðààìæ,
òºëáºð ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðäýõ áîëîâ.
Îäîîãèéí áàéäëààð ìàíàé óëñûí òºñâèéí òàòâàðûí îðëîãûí õýñýã
íü àðàâ îð÷èì íýð òºðëèéí òàòâàð, äîëîîí òºëáºð, õóðààìæààñ á¿ðäýæ
áàéíà. Òýãýõäýý òºñâèéí îðëîãî íü òàòâàðûí îðëîãîîñ ãàäíà òàòâàðûí áóñ
îðëîãî, õºðºíãèéí îðëîãî, òóñëàìæèéí îðëîãîîñ áàñ á¿ðääýã áèëýý.
Òàòâàðûí áóñ îðëîãî òºðèéí ºì÷èéí õóâüöààíû íîãäîë àøèã, õ¿¿,
ò¿ðýýñèéí áîëîí òºñºâò áàéãóóëëàãûí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãî
çýðãýýñ á¿ðääýã. Õºðºíãèéí îðëîãûí ãîë íü òºðèéí ºì÷èéã õóâü÷èëñíààñ
îðîõ îðëîãîîñ îðæ áàéíà. Òºñâèéí óðñãàë îðëîãûí 77,8 õóâèéã òàòâàðûí
îðëîãî ýçëýõ áîëîâ. Óðñãàë îðëîãîä òàòâàðûí îðëîãûí ýçëýõ õóâü
ººð÷ëºã人ã¿é ÷ òàòâàðûí òºðëèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýíä èõýýõýí ººð÷ëºëò
ãàð÷ýý. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàð, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë çýðýã
òàòâàðûí òºðë¿¿äèéí ýçëýõ õóâü õýìæýý ºñºæ, îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí
õóâü áóóð÷ýý. Áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàðò íýìýãäñýí ºðòãèéí òàòâàð
îíöãîé àëáàí òàòâàð çîíõèëæ áàéíà.
ªì÷ õóâü÷ëàë ýð÷èìæñýíèé ä¿íä õºðºíãèéí îðëîãî èõýýõýí
íýìýãäýâ. Ãýâ÷ ýíý íü áàéíãà îðæ áàéõ îðëîãî áèø þì. Öààøäàà ¿íý

374
öýíýòýé îáúåêòóóäûã õóâü÷èëáàë ò¿¿íèé ä¿íä õºðºíãèéí îðëîãî íýìýãäýõ
áîëîâ÷ ýíý ýõ ñóðâàëæ õÿçãààðëàãäàõ áîëíî.
2000 îíû ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëèàð áàéãóóëàãäñàí Çàñãèéí ãàçðûí
õºòºëáºðò òºñâèéí îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðèéã íýìýãä¿¿ëæ, õ¿í àìûí íèéãìèéí
õàìãààëëûã ñàéæðóóëàõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëýõ àæèë ýõëýýä
áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéí ¿ð ä¿í íü áîäèò ýäèéí çàñãèéí
ñåêòîðûí ººð÷ëºëò, õºãæëèéí áàéäëààð èëýðäýã áèëýý. Ìàíàé îðíû õóâüä
àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð áîäèò ñåêòîðò ãîëëîõ áàéð ñóóðü
ýçýëäýã. 1990 îíîîñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë æèë á¿ð èíôëÿöè èõ, áàãà õýìæýýãýýð
ºñºëòòýé áàéñàí ó÷èð àæ ¿éëäâýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýìæýýã îíû ¿íýýð
èëýðõèéëýí ¿ç¿¿ëýõ íü áîäèò ºñºëò þì óó, áóóðàëòûã õàðóóëæ ÷àäàõã¿é
þì. Èéì íºõöºëä àæ ¿éëäâýðèéí çàðèì ãîë íýð òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
áèåò ººð÷ëºëò ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã.
ªºð÷ëºëòèéí æèë¿¿äýä äóëààíû ýð÷èì õ¿÷, çýñ, ìîëèáäåíèé
áàÿæìàë, ñàìíàñàí íîîëóóð, àðõè, äàðñ çýðýã öººí íýð òºðëèéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë 1989 îíîîñ õîéø õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé
áàéñàí áóþó çàðèì íü ºñºæ èðñýí áàéíà. Õàðèí áàðèëãûí ìàòåðèàë, õºäºº
àæ àõóéí ò¿¿õèé ýä áîëîâñðóóëàõ, î¸äîë, õýâëýë, õ¿íñíèé çýðýã ìàíàé
óëñûí àæ ¿éëäâýðèéí ÷óõàë ñàëáàðóóäàä ¿éëäâýðëýë îëîí äàõèí áóóð÷,
óíàëòàä îðæýý. Íýõìýë, î¸äîë, àðüñ øèð, ãóòàë, õýâëýë, õ¿íñíèé
ñàëáàðóóäûí àæ ¿éëäâýðèéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íä ýçëýõ õóâü ¿ëýìæ áóóð÷,
õàðèí ìåòàëëûí õ¿äýð îëáîðëîëòûí ýçëýõ õóâü ºññºí áàéíà.
Ìàíàé óëñàä ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð õîíü, ÿìààíû àðüñ, ¿õýð àäóóíû
øèðèéã äîòîîääîî á¿ðýí áîëîâñðóóëàõ õ¿÷èí ÷àäàë áèé. Ãýâ÷ îäîîãèéí
áàéäëààð ñóóðèëàãäñàí õ¿÷èí ÷àäëûí äºíãºæ 10 îð÷èì õóâèéã ë àøèãëàæ
áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä, ìàíàé óëñûí áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýðèéí
¿éëäâýðëýëèéã øèíý òåõíèê, òåõíîëîãè, ìåíåæìåíò, òºðèéí çîõèöóóëàëò
÷ºëººò ºðñºë人íèé ¿íäñýí äýýð ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõ áîäèò øààðäëàãà
òóëãàð÷ áàéíà. Àìüäðàëûí ýíý áîäèò õýðýãöýýã òºðèéí áîäëîãîä òóñãàæ
øèéäâýðëýõ àñóóäàë 2000 îíû ñîíãóóëèàð áèé áîëñîí òºð, çàñãèéí
àíõààðëûí òºâä áàéíà.
Áîëîâñðóóëàõ àæ ¿éëäâýðèéã ñýðãýýõ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã
ò¿ðãýòãýõ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë ìºí áèëýý. պ人 àæ àõóéí ñàëáàðààñ ìàë àæ
àõóé õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé, òîîíû õóâüä ºñºëòòýé áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿íèé
¿ð àøèã, ÷àíàð, íàéäâàðòàé áàéäàë õàíãàëòã¿é, çàðèì òàëààð áóóðàõ ÷
õàíäëàãàòàé áîëîâ.
Ìàëûí òîî òîëãîé ºññºí íü íèéò ìàëûí 95 ãàðóé õóâü íü õóâüä
øèëæñýí, ìàëûã ýêñïîðòîä îëíîîð ãàðãàõàà áîëüñîí, öàã àãààð ñ¿¿ëèéí
æèë¿¿äýä õàðüöàíãóé ãàéã¿é áàéãàà çýðýã øàëòãààíòàé õîëáîîòîé. Ìàëûã
ìàë÷äàä øèëæ¿¿ëñíýýð ýíý ñàëáàðûã çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõ
áîäèò àëõàì õèéãäýâ. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä ìàëûí òîî, òîëãîé ºñºæ, ìàë÷äûí
íýëýýä õýñãèéíõ íü àìüäðàë ñàéæèðñàí áîëîâ÷ ìàë÷äûí íèéãìèéí àñóóäàë
áàãàã¿é õóðèìòëàãäàâ. Ýä¿ãýý íèéò ìàë÷èí ºðõèéí 80 îð÷èì õóâèéã 200
õ¿ðýõã¿é ìàëòàé, ¿¿íèé äîòîð 100 õ¿ðòýë ìàëòàé ºðõ 67 õóâèéã ýçýëæ
áàéíà.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûí ººð÷ëºëò õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé õýäèé
÷ òîäîðõîé àõèöòàéãààð ºðíºæ áàéíà. ßëàíãóÿà 1998 îíä “Íîãîîí õóâüñãàë”
¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø òºìñ, õ¿íñíèé íîãîîíû
óðãàö íýìýãäýæ áàéíà.

375
 1990-ýýä îíû ýõíýýñ íèéò ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéðñýíòýé
õîëáîîòîéãîîð ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ àõóéíóóä ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëä îðîâ.
¯¿íèé óëìààñ óðãàö íýìýãä¿¿ëýõ ýð÷èìæñýí òåõíîëîãèéí àðãóóäûã
õýðýãëýõ íü áàãàñàâ. Óðèíøèéí áîëîâñðóóëàëò õèéõ, ãåðáèöèä õýðýãëýõ,
áîðäîõ çýðýã ¿éë àæèëëàãàà ñàíõ¿¿, ò¿ëø, øàòàõóóíû õîìñäëîîñ áîëæ
¿ëýìæ ñààðñàí, òåõíèê õóó÷èð÷ õîöðîãäæýý. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí àæ
àõóéíóóäûí îäîîãèéí õýðýãëýæ áóé ìàøèí òåõíèêèéí 90 ãàðóé õóâèéã 1990
îíîîñ ºìíº àâñàí áàéíà. Ýíý ñàëáàðûí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæèéã
øèíý÷ëýõ àæèëä õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íäðýëýýñ áîëæ áýðõøýýë ó÷èðñààð
áàéíà.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí òåõíèêèéã øèíý÷èëæ, õºðñ õàìãààëàõ îð÷èí
¿åèéí òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, ýð÷èìæñýí òåõíîëîãèéí àðãóóäûã á¿ðýí
õýðýãëýõ, ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ,
äîòîîäûí ¿éëäâýðëýëèéã õàìãààëàõ çýðýã îëîí òàëò àðãà õýìæýýã òºðèéí
íýãäñýí áîäëîãîîð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñåêòîðò ãàðñàí ººð÷ëºëò óëñ îðíû ÄÍÁ-èé
ºñºëòºä øóóä íºëººëäºã áèëýý. 1998 îíû áàéäëààð 1 õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã
àì. äîëëàðò øèëæ¿¿ëáýë 433 àì. äîëëàð áîëæ áàéíà. 1990 îíûõîîñ ýíý
¿ç¿¿ëýëò 20 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäààñ ìàë àæ
àõóé, óóë óóðõàé, õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàð õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé
õºãæèæ áàéãàà áºãººä òýäãýýðèéí ºñºëòººð ñ¿¿ëèéí 3 æèëä ÄÍÁ-èé
ºñºëòèéã õàíãàæ áàéíà. 1997 îíîîñ äýëõèéí çàõ çýýë äýýð ìàíàé óëñûí
ýêñïîðòûí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ çýñ, àëò, ÿìààíû íîîëóóðûí ¿íý óíàñààð
áàéãàà íü ìàíàé ýäèéí çàñàãò õ¿íä áýðõøýýë ó÷ðóóëñàí áèëýý. Ñ¿¿ëèéí 5-
6 æèëèéí áàéäëààñ ¿çýõýä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé æèëèéí äóíäàæ ºñºëò
åð人 2 õóâü áàéæýý. Äýýð õýëñýí÷ëýí 1989 îíîîñ õîéø 1998 îí õ¿ðòýë íýã
õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ 20-22 õóâü áóóðñàí1. Õýðýâ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èé
æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 2,0 õóâüòàé áàéõ þì áîë ìàíàé óëñ 2010 îíä 1989
îíûõîî òºâøèíä ýðãýæ î÷èõ þì. Èéìä 2000 îíîîñ ýõëýí ÄÍÁ-èé ºñºëòèéã
5-ààñ äîîøã¿é, 2005 îíîîñ 7 õóâüä õ¿ðãýõ çîðèëòûã òàâüæ, ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Øèíý çàñãèéí ãàçðûí õºòºëáºð
¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýëä ýíý àñóóäàë òîäîðõîé áàéäëààð
òóñãàãäæýý1.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿íäýñ, õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü õóâèéí ºì÷
áà ÷ºëººò ºðñºë人í áèëýý. Èéìä òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ
çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèõ øèëæèëòèéí íýã ãîë çîðèëãî íü óëñûí
ºì÷èéí äàíãààð íî¸ðõëûã õàëæ, õóâèéí ºì÷èéã äýëãýð¿¿ëýõ, ýíý ¿íäñýí
äýýð ºì÷èéí ÿíç á¿ðèéí õýëáýðò òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéã á¿ðä¿¿ëýõ
ÿâäàë áàéâ.
1991-2000 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ÿâàãäñàí ºì÷ õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä
ìàë àæ àõóé, ãàçàð òàðèàëàí, õºíãºí áà õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, õóäàëäàà,
¿éë÷èëãýý, áàðèëãà, áàðèëãûí ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë, àâòî òýýâýð, àÿëàë
æóóë÷ëàëûí ñàëáàðóóäàä ¿íäñýíäýý õóâèéí õýâøèëä øèëæýýä áàéíà.
Ýäãýýðèéí çýðýãöýý áàíê, íåôòü á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ, óóë óóðõàé
(àëò, í¿¿ðñ, îëáîðëîëò), àãààðûí òýýâýð çýðýã õºðºí㺠èõ øààðäàãäàõ
ñàëáàðóóäàä ÷ õóâèéí õýâøèë íýâòýð÷, ºðãºæñººð áàéíà.

1
Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë. 1988, ÓÁ., 1999, òàë-54-56.
1
Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã 2001 îíä õºãæ¿¿ëýõ ¯íäñýí ÷èãëýëèéí òóõàéä. ÓÁ.,
2000, òàë-4-7.

376
 Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä óóë óóðõàéí ñàëáàðò àëò îëáîðëîëò ¿ëýìæ
íýìýãäñýí òóõàé äýýð ¿ç¿¿ëñýí. Ýä¿ãýý óëñûí õýìæýýíä 140 ãàðóé àæ àõóéí
íýãæ, àëò îëáîðëîõ ëèöåíç àâñíààð 90 ãàðóé àæ àõóéí íýãæ àëò îëáîðëîæ
áàéíà. Òýäãýýðèéí 90 ãàðóé õóâü íü õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä þì.
Õóâèéí õýâøèë íèéãìèéí õ¿ðýýíèé ñàëáàðóóäàä ÷ ºðãºæèõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. 1999 îíû áàéäëààð ìàíàé óëñàä ýð¿¿ë ìýíäèéí
áàéãóóëëàãà 2430 îð÷èì áàéñíààñ 480 îð÷èì íü õóâèéí õýâøëèéíõ áàéâ.
1998 îíä ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü 142 àæèëëàæ áàéñíû 75 íü áóþó 53 õóâü íü
õóâèéíõ áàéñàí áºãººä òýäãýýðò íèéò îþóòíû 24,5 õóâü ñóðàëöàæ áàéâ.
Ýä¿ãýý ìàíàé óëñàä õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè,
õóâüöààò êîìïàíè, íºõºðëºë, õîðøîî, õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé,
ìàë÷äûí ºðõèéí ìàë àæ àõóé, èðãýäèéí õóâèéí æèæèã ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýý, õóäàëäàà, àðèëæàà (àæ àõóéí íýãæèéí ÿìàð íýã á¿ðòãýëã¿é)
ãýñýí õóâèéí õýâøëèéí ¿íäñýí õýëáýð¿¿ä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Õóâèéí àæ àõóéí ýäãýýð õýëáýð¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà íü “Êîìïàíèéí
òóõàé”, “Õîðøîîíû òóõàé” çýðýã õóóëèóäààð çîõèöóóëàãäàæ áàéãàà áèëýý.
Ìîíãîë óëñ 1990 îíîîñ íýýëòòýé ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëæ
èðñíèé ä¿íä ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä èõ ººð÷ëºëò ãàðëàà. Õýðýâ
1990 îíä ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû 90 ãàðóé õóâü íü õóó÷èí ÇÕÓ
áîëîí ñîöèàëèñò ãýæ íýðëýãäýæ áàéñàí îðíóóäàä íîãäîæ áàéñàí áîë 1997
îíû ¿íèéí ä¿íãýýð ìàíàé óëñûí ýêñïîðòîä ÁÍÕÀÓ 30,0, Øâåéöàð 21,4,
ÎÕÓ 12,1, ÁÍÑÓ 9,7, ÀÍÓ 8,0, Àíëè, ßïîí òóñ á¿ð 3,8 õóâèéã òóñ òóñ çýëæýý.
Èìïîðòîä ÎÕÓ 30,6, ÁÍÕÀÓ 13,3, ßïîí 11,7, ÁÍÑÓ 7,5, ÀÍÓ 6,9, ÕÁÍÃÓ 5,0
õóâèéã ýçëýõ áîëîâ1.
1990 îí õ¿ðòýë ÇÕÓ, ÝÇÕÒÇ-èéí îðíóóäààñ çýýë, òóñëàìæ àâ÷ áàéñàí
áîë 1990-ýýä îíû ýõýýð ìàíàé óëñ ÎÓÂÑ, Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí
áàíêèíä ãèø¿¿íýýð ýëñýæ, òýäãýýðýýñ áîëîí ßïîí, ÕÁÍÃÓ, ÀÍÓ çýðýã ºíäºð
õºãæèëòýé óëñ îðíóóäààñ õºíãºëºëòòýé çýýë, áóöàëòã¿é òóñëàìæ àâàõ
áîëîâ. 1990 îíîîñ 1999 îí õ¿ðòýëõ õóãàöààíä 60 ãàðóé îðíû 1200 îð÷èì
õàìòàðñàí áóþó äàãíàñàí êîìïàíè Ìîíãîëä á¿ðòã¿¿ëýí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ, ä¿ðìèéí ñàíäàà íèéò 260 ñàÿ àì äîëëàðûí õºðºí㺠îðóóëààä
áàéíà.
Ìàíàé óëñ äàõü ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí íèéò õýìæýý íü 1999
îíä ¯ÍÁ-èé 6 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Ãýòýë ýíý ¿ç¿¿ëýëò ÁÍÕÀÓ-ä 30,
Êèðãèçýä 80, Àçèä äóíäæààð 15 õóâü áàéäàã àæýý. Ìàíàé óëñ ÎÓÂÑ,
Äýëõèéí áàíê, Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà çýðýã îëîí óëñûí
õóäàëäàà ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîæ
áàéíà. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéí òóëä
1999 îíû IX ñàðä Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð «íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý» áèé
áîëãîõîîð øèéäâýðëýëýý. Îäîî øèíý íºõöºë, áàéäàëòàé óÿëäóóëàí
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õóóëèéã øèíý÷ëýõ àñóóäàë ÷ òàâèãäàæ
áàéíà.
Èéíõ¿¿ Ìîíãîë óëñàä ñ¿¿ëèéí10 æèëä õýðýãæ¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí
øèíýòãýëèéí áîäëîãûí ¿ð ä¿íä ºíººäºð òóñ óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí
õàðèëöààíû íèéòëýã æèøèã, õàíäëàãààð õºãæèõ áîäèò áîëîìæ á¿ðäýýä
áàéíà.
Íèéãýì, îþóí ñàíààíû ººð÷ëºëò, øèíý èðãýíøëèéí á¿ðäýë,
òºëºâøèë. Ñ¿¿ëèéí 10 æèë Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, îþóí ñàíààíû
1
XXI çóóíû áîñãîí äýýðõ Ìîíãîë Óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãóóä. ÓÁ.,
2000, òàë-65.

377
àìüäðàëä ãàðñàí îëîí òàëò ººð÷ëºëò íü óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
ººð÷ëºëò¿¿äòýé íÿãò óÿëäàæ, Ìîíãîëä øèíý èðãýíøëèéí ººðèéí ãýñýí ºíãº
òºëâèéã áèé áîëãîñîí þì.
Íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñûã óëñ îðíû õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷èì áîëãîæ
íèéãýì, îþóí ñàíààíû ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëñýí íü ÷óõàìäàà èðãýäèéã
íèéãìèéí àíãè á¿ëã¿¿äýýð ÿëãàâàðëàí õóâààæ, ººð ººð áîäëîãî ÿâóóëæ
áàéñàí õóó÷èí òîãòîëöîîã õàëæ Ìîíãîë óëñûí èðãýí á¿ðä íèéãìèéí àäèë
òýãø îð÷èí, óëñ òºð, ñýòãýë ç¿éí óóð àìüñãàë á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ çàìààð õ¿í
àìûí íèéãìèéí õºãæëèéã õàíãàõ íü àðä÷èëñàí ¸ñíû õºãæëèéí òóëãóóð ¿çýë
ñàíàà áàéâ.
Ýíý õóãàöààíä óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí á¿òýö, ñóóðü õàðèëöààíä
ãàðñàí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàí íèéãýìä ÿëãàðëûí ¿éë ÿâö ýð÷èìæèæ,
íèéãìèéí á¿òöýä ¿íäñýí ººð÷ëºëò ãàðàâ. Íèéãìèéí á¿ëã¿¿äèéí õàðèëöàí
øèëæèõ õºäºë㺺í ÷ èõýýõýí ýð÷èìòýé ºðíºâ. Ýíý á¿õíèé áîäèò ¿ð ä¿í
áîëæ ìàíàé íèéãìèéí èðãýä ýä áàÿëàã, îðëîãûí õýìæýý, ýðõ ìýäýë, íýð
õ¿íä, òàíèë ò¿íøèéí õ¿ðýý çýðýã óðüä íü ò¿ãýýìýë áàéãààã¿é
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýý𠺺ð õîîðîíäîî ÿëãàà á¿õèé íèéãìèéí á¿ëýã äàâõðàà ¿¿ñýæ
áàéíà. Íèéãìèéí ÿëãàðëûí ÿâöààð òºðºí ãàð÷ áóé òºðèéí áîëîí óëñ òºðèéí
äýýä óäèðäëàãûí õýñýã, òºðèéí óäèðäëàãûí àïïàðàòûí øàòàëñàí äàâõðàà,
àæ àõóé áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà, ¿éëäâýð, õóäàëäààíû ýçýä, ¿éëäâýð àæ
àõóéí ãàçðûí àëáàí õààã÷-ìýðãýæèëòí¿¿ä, ºì÷èéí á¿õ õýâøëèéí àæèë÷èí,
ìàë÷èí, æèæèã ¿éëäâýðëýã÷èä, õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èä, íàéìàà÷èä,
÷åíæ¿¿ä, òýòãýëýã, òýòãýâýð àâàã÷èä, àæèëã¿é÷¿¿ä çýðãèéã íèéãìèéí
äàâõðààæèëòûí æàì ¸ñíû á¿ðäýë õýñýã ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Íèéãìèéí ýðñ ººð÷ëºëòèéí ¿åä ò¿¿íèéã äàãàæ «èäýâõæäýã»
ñ¿¿äýðòýé ¿çýãäë¿¿ä ÿìàð ÷ óëñ îðîíä òîõèîëääîã áèëýý. Ìîíãîë óëñàä
õýðýãæñýí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ¿éë ÿâö ÷ ¿¿íýýñ àíãèä áàéñàíã¿é. Òèéì
ç¿éë áîëîõ íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé á¿òýö, õàðüÿàëàëã¿é
àðõàã àðõè÷èä, òýí¿¿ë÷èä, áèåý ¿íýëýã÷èä, ãýìò õýðýã, çàëü ëóéâðûí àðãààð
àìüäðàãñäûí õýñýã ÷ ìàíàé íèéãýìä öººí áèø áèé áîëñîí þì. Ýð¿¿ë
ìýíäèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òºð, õóâü
õ¿í, óëìààð õºëñëºí àæèëëóóëàã÷ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õóóëèéí
äàãóó çîõèõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîõ áîëîâ. Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûã çàõ çýýëèéí
íºõöºëä íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõ çàðèì àæèë õèéãäñýíýýð õóâèéí õýâøëèéí
îðîëöîî íýìýãäýæ ýíý ñàëáàðò õóâü÷ëàëûã ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæ íýýãäëýý. ªðõèéí ýì÷èéí ¿éë÷èëãýý, òºâ ñóóðèíä òºëºâøèæ áàéíà.
Ìîíãîëûí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààí, ðàøààí ñóâèëëûí ÷èãëýëýýð õèéãäýõ
ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé àæèë èäýâõæèæ, îëíû òàëàðõàë õ¿ëýýñýí áºãººä,
ò¿¿íèé îëîëòûã ýìíýëýã ¿éë÷èëãýýíä íýâòð¿¿ëýõ ñàíàà÷èëãà ºðíºæ áàéíà.
Ãýâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ýì÷èëãýý îíîøèëãîîíû ñòàíäàðò, òîíîã
òºõººðºìæèéí øèíý÷ëýëò óäààí, õºäººãèéí õ¿í àìä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí
åðºíõèé áîëîí íàðèéí ìýðãýæëèéí òóñëàìæ õàíãàëòã¿é, ìàë÷äûí áàãà
íàñíû õ¿¿õäèéã óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàðèëãàä òîãòìîë õàìðóóëæ ÷àäàõã¿é
áàéãàà çýðýã îëîí àñóóäàë øèéäâýðýý õ¿ëýýñýýð áàéíà.
Íèéãìèéí îþóíû àìüäðàëûí õ¿ðýýíä õèéãäñýí ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí
àãóóëãà íü îëîí ýøò ¿çëèéã õóóëü÷ëàí áàòàòãàæ, íèéãìèéí îþóíû àìüäðàë,
èðãýäèéí ñýòãýí òóóðâèõ ýðõ ÷ºëººã óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí öàãäàëò
õÿíàëòààñ õàðààò áóñ áîëãîñîí íü áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò
ýðãýëò õèéæ, çàõ çýýëèéí ¿åèéí íèéãìèéí ýðýëò øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí
øèíý÷ëýõ ñóóðü áîëîìæèéã íýýñýí ÿâäàë áàéâ. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä

378
áîëîâñðîëûí ñàëáàðò òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷, áîëîâñðîë, øèíæëýõ
óõààí, òåõíîëîãèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä,
òóëãóóð õóóëèóä áàòëàãäñàíû ¿ðýýð ºíººäºð ýäãýýð ñàëáàðò äîðâèòîé
ººð÷ëºëò õýðýãæ¿¿ëýõ óëñ òºð, ýðõ ç¿éí ¿íäýñ òàâèãäàâ.
Ìîíãîë Óëñûí 15-ààñ äýýø íàñíû õ¿í àìûí 96,5 õóâü íü áè÷èã ¿ñýãò
òàéëàãäñàí áàéãàà íü õýäèéãýýð «Äàÿí äýëõèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí
õºòºëáºðò» äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîîñ ºíäºð áàéãàà áîëîâ÷ ýíý íü ãàíöààðàà
õ¿íèé îþóíû õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò áîëæ ÷àäàõã¿é þì. ͯÁ-ûí Õºãæëèéí
õºòºëáºðèéí ãàçðààñ Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñýýð òîîöîõîä 175 îðíîîñ
Ìîíãîë óëñ 101 ä¿ãýýðò îðæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýä õîîðîíäûí áîëîí õ¿í áà òºð, íèéãìèéí õîîðîíä
îþóíû ñî¸ëûã á¿òýýæ õýðýãëýõ ÿâöàä ¿¿ñäýã îëîí òàëò õàðèëöààíû ýðõ
÷ºëºº, ÷ºëººò áàéäëûã õóóëü÷ëàí áàòàòãàñíààð òýðõ¿¿ õàðèëöààíû
áèåæèæ çîõèîí áàéãóóëàãäñàí õýëáýð áîëîõ øèíæëýõ óõààí, ñî¸ë óðëàã,
øàøíû áîëîí óõàìñðûí áóñàä õ¿ðýýíä ýðñ øèíý÷ëýë õèéõ õóóëü ç¿éí
¿íäýñ á¿ðýëäñýí áèëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éë, øèíæëýõ óõààí,
îþóíû ºâ ñàí òºðèéí õàìãààëàëòàä õºãæèõ òóõàé ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë
ñàíààã óäèðäëàãà áîëãîí øèíý÷ëýëèéí æèë¿¿äýä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà
õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñíèé óëàìæëàë, çàí çàíøèë, ò¿¿õ, ñî¸ëûí áîëîí
óëàìæëàëò øèíæëýõ óõààíû ºâ ñàí ñýðãýæ ò¿¿íèéã ºñâºð çàëóó ¿åä
ºâë¿¿ëýõ çîðèëãîîð á¿õ øàòíû ñóðãàëòûí àãóóëãàä òóñãàõ, ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé àæëûã íü òºñëèéí áîëîí áóñàä õýëáýðýýð óðàìøóóëàõ,
ñîíãîäîã áà ÿçãóóð, àðäûí áà ¿íäýñíèé óðëàãèéã çîõèñòîé õîñëîí õºãæ¿¿ëýõ
çýðýã îþóíû ñî¸ëûí àìüä ñîíèðõîëòîé, á¿òýýë÷ õºãæëèéí ýõëýë òàâèãäàí
ã¿íçãèéð÷ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéã ýð÷èìòýé õºãæ¿¿ëýõ òºðèéí áîäëîãûí
õ¿ðýýíä õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éë, îþóíû á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý öýíèéã áîäèòîéãîîð
¿íýëýõ íèéãìèéí ¿íýëýìæ ñýðãýõ õàíäëàãàòàé áîëæ èðýâ.
ªºð÷ëºëòèéí æèë¿¿äýä õýðýãæñýí áîäèò ¿éë ÿâöûã íèéãýì, îþóíû
àìüäðàëûí ¿íäñýí ñàëáàð á¿ðýýð òîäðóóëæ ¿çâýë øèíý çóóíû áîñãîí äýýð
Ìîíãîë Óëñàä òºëºâøèæ áóé èðãýíøëèéí ä¿ð òºðõ íýëýýä òîäîðõîé áîëíî.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàð áîë íèéãìèéí îþóíû àìüäðàë, óëñ ¿íäýñíèé
èðãýíøëèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò, íèéãìèéí õºãæëèéí øèéäâýðëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë
áîëæ áàéäàã. Ìàíàé îðíû õóâüä ýíý ñàëáàðûí ººð÷ëºëò õàìãèéí ýð÷èìòýé
áºãººä ¿ëýìæ íàðèéí òºâºãòýé ºðíºâ.
Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã íèéãìèéí ñàëáàðóóäûí äîòðîîñ õàìãèéí
õóðäàí ººð÷ëºí øèíý÷ëýõ, þóíû ºìíº íýã íàìûí òîãòîëöîîíû ¿åýñ
óëàìæèëñàí ¿çýë ñóðòàëæñàí, áàãø òºâòýé ñóðãàëòûã äýëõèé íèéòèéí
õàíäëàãàä íèéöñýí, ÷ºëººòýé, ñóðàëöàã÷ òºâòýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé
ãýäýãò øèíý÷ëýëèéí ýõýí ¿åèéí á¿õ óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿ä, òºð çàñãèéí
áîäëîãûí õýìæýýíä ñàíàë íýãòýé áàéâ. Òèéìýýñ ¿çýë áîäëîî ÷ºëººòýé
èëýðõèéëýõ ýðõ ÷ºëººòýé áîëñîí áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä áîëîí
áóñàä ñýõýýòí¿¿ä áîëîâñðîëûã øèíý÷ëýõ ñàíàà÷èëãà, òóðøèëòóóä õèéæ
ýõýëñýí íü òýäãýýð íýãäñýí, çîðèëãîò áîäëîãîä ÷èãë¿¿ëýõ øààðäëàãûã áèé
áîëãîâ. ¯¿íèé òóëä þóíû ºìíº áîëîâñðîëûí ýðõ ç¿éí îð÷íûã øèíý÷ëýõ
õýðýãòýé áàéëàà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí øèíý÷èëñýí ýðõ ç¿éí ýõèéã 1991
îíä áàòëàãäñàí «ÁÍÌÀÓ-ûí Áîëîâñðîëûí õóóëü» òàâüñàí þì. Ýíý õóóëèàð
òºðèéí áîëîâñðîëûí áîäëîãûí çàð÷ìóóäûã:
-áîëîâñðîë íü òºðèéí èâýýë, õÿíàëòàä áàéõ;

379
 -èðãýäèéã ñóð÷ áîëîâñðîõîä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ,
-èðãýäýä ñóóðü áîëîâñðîë çààâàë ýçýìø¿¿ëýõ;
-òºðèéí ñóðãóóëèàð àíõàí øàòíû áîëîí ñóóðü, äóíä áîëîâñðîëûã
òºëáºðã¿é îëãîõ;
-áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ àðãà, õýëáýð, çîõèîí áàéãóóëàëò îëîí
õýëáýðòýé, ÷ºëººòýé, íýýëòòýé áàéõ;
-èðãýä ýõ õýëýýðýý ñóð÷ áîëîâñðîõ íºõöëèéã õàíãàõ ÿâäàë áîëíî ãýæ
òîäîðõîéëñîí áèëýý.
ªºð÷ëºëòèéí æèë¿¿äýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò áèé áîëñîí íýã øèíý
¿çýãäýë áîë ìýðãýæëèéí õóâèéí ñóðãóóëèóä áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí ÿâäàë
áºãººä 1992 îíä àíõíû 9 õóâèéí ñóðãóóëü óëñûí á¿ðòãýë àâñàí áîë 1994 îí
ãýõýä 3,5 äàõèí ºñºæ, 31 áîëñîí áàéëàà. Èéìýýñ õóâèéí ñóðãóóëèóäàä
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ, ñóðãàëòûí àãóóëãàä
íü òºðèéí õÿíàëò òàâèõ õýðýãöýý áèé áîëîâ. Ýíý á¿õýí íü áîëîâñðîëûí ýðõ
ç¿éí àêòóóäûã øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé áîëãîñîí òóë ÓÈÕ 1995 îíä
«Òºðººñ áîëîâñðîëûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî»-ûã áàòëàí ãàðãàæ,
«Áîëîâñðîëûí õóóëü»-èéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûã äàãàëäàõ õóóëèóäûí
õàìò áàòàëæýý. ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë ñàíàà áîëîí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí
æèë¿¿äýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ãàðñàí øèíý ¿çýãäë¿¿äèéã òóñãàí 1998 îíä
ÓÈÕ-ààñ Áîëîâñðîëûí òóõàé áàãö õóóëèéã áàòëàí ãàðãàæ ìºðä¿¿ëñýí íü
ýíý ñàëáàðûí ººð÷ëºëòèéã îëîí óëñûí íèéòëýã æèøèã, õºãæèëòýé
îðíóóäûí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí ã¿íçãèéð¿¿ëýõ
áîëîìæèéã óëàì á¿ð ºðãºòãºæ ºãºâ.
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ áîëîâñðîëûí òàëààð òàâüñàí çîðèëòîî
õýðýãæ¿¿ëýõýä õàíäèâëàã÷ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, óëñ îðíóóä ã¿í
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà þì. Ýäãýýðýýñ íýëýýä äîðâèòîé íü Ìîíãîë óëñûí
Çàñãèéí ãàçàð, Àçèéí õºãæëèéí áàíê (ÀÕÁ) õî¸ðûí õîîðîíä 1997-2002 îíä
õýðýãæ¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîîíä õ¿ðñýí «Áîëîâñðîëûí õºãæëèéí õºòºëáºð»
þì. Ýíý õºíãºëºëòòýé çýýëèéí ¿íäñýí çîðèëãî íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã
òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíû ýðýëò
õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýí ººð÷ëºõºä îðøèõ áºãººä áîëîâñðîëûí
ñàëáàðûí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, àæèëëàã÷äûí îðîí òîî, òºñºâ,
çàðäëûí çàðöóóëàëòûã îíîâ÷òîé áîëãîõ, áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí
õóâü÷ëàë, áîëîâñðîëûí õóâèéí ñåêòîðûã äýìæèõ, åðºíõèé áîëîâñðîëûí
áîëîí ìýðãýæëèéí àíõàí, äýýä øàòíû áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëæ, õîîðîíäûíõ íü óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, áîëîâñðîëûí òºâ,
îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ àðãà
õýìæýýí¿¿ä òóñãàãäàí õýðýãæèæ áàéíà.
Á¿õ øàòíû ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí àãóóëãàä íýãäñýí ñòàíäàðò áèé
áîëãîõ àæèë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìòýé õèéãäýæ áàéíà.
Îëîí õýâøëèéí ñóðãóóëèóä áèé áîëæ, çàõ çýýëèéí íèéòëýã æèøèã,
çàð÷ìûí äàãóó ºðñºëäºõ áîëîìæ á¿ðäñýí áîëîâ÷ ñóðãàëòûí ÷àíàð, ¿ð
àøãèéã æèãä ñàéí áàéëãàõ øààðäëàãûí óëìààñ áîëîâñðîëûí õÿíàëòûã
ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ áîëîâñðîëûí õÿíàëòûí àëáà áèé áîëãîí àæèëëóóëàâ.
Èõ ñóðãóóëü, êîëëåæóóäûã ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îðóóëæ, ñóðãàëò ÿâóóëàõ
øààðäëàãà õàíãàæ áóé ýñýõýä õºíäëºíãèéí ýêñïåðòèéí ä¿ãíýëò ãàðãóóëæ
áàéãàà íü ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéíà.
Èõ ñóðãóóëèóäàä øèíý õóóëèéí äàãóó áàêàëàâð, ìàãèñòð, äîêòîðûí
øàòàëñàí ñóðãàëò ÿâóóëäàã áîëîâ.

380
 Ñóðãóóëü çàâñàðäñàí õ¿¿õäýä áîëîâñðîë îëãîõ çîðèëãîîð çàéíû
ñóðãàëòûí òºñëèéã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà.
Íèéãìèéí îþóíû àìüäðàëûí ººð÷ëºëòèéí õ¿ðýýíä øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãèéí ñàëáàð îíöãîé áàéð ýçýëæ èðýâ. Øèíæëýõ óõààí áîë íèéãìèéí
ñàëáàðóóä äîòðîî õàìãèéí êîíñåðâàòèâ òºðõòýé ó÷ðààñ ººð÷ëºëò,
øèíý÷ëýë íü åð íü íýëýýä óäààí ÿâàãääàã. ¯¿íèé ó÷èð íü æèíõýíý øèíæëýõ
óõààí ººðºº àëèâ ¿çýãäýëä áàðèìò ñýëòýä òóëãóóðëàñàí îëîí óðãàë÷ ¿çëýýñ
õàíääàã äîòîîä àðä÷èëëààð íü òàéëáàðëàãäàíà. Òèéìýýñ ÷ ìàíàéä
øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí øèíý÷ëýë, ººð÷ëºëòèéã ýõëýõäýý øèíæëýõ
óõààí, øèíæëýí ñóäëàà÷äûã ¿çýë ñóðòëûí õ¿ëýýñíýýñ ãàðãàõ, ñóäàëãààíäàà
áîëîí îëîí óëñûí õàðüöààíäàà á¿ðýí ÷ºëººòýé áîëãîõîä ãîëëîí àíõààð÷,
á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéã õàðçíàõ ÷èãëýë áàðüñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Ìîíãîë Óëñûí øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéã
õºãæ¿¿ëýõ ñòðàòåãèéí ÷èãëýë, òºðèéí áîäëîãûí ¿íäýñ, ýðõ ç¿éí ñóóðü
çàð÷ìóóä íýãýíò òîäîðõîéëîãäîâ. Ýíý õóãàöààíä «Øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî», «Øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãèéí òóõàé õóóëü», «Òåõíîëîãè äàìæóóëàõ òóõàé õóóëü» «ØÓÀ-èéí
ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëü», «Ïàòåíòûí òóõàé õóóëü», «Çîõèîã÷èéí
ýðõèéí òóõàé õóóëü, «Îþóíû ºì÷èéí òóõàé õóóëü» çýðýã çàõ çýýëèéí
íºõöºëä øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà, øèíæèëãýý ñóäàëãààíû ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áèé áîëîâ.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû
ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà, ñóðãàëò,
òóðøèëòûí àæëóóäûã ìàíàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä äàíãààðàà
áîëîí ãàäààä îðíóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí õóóëüä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí
ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëòýä çîðèóëàí áàòëàãäñàí óëñûí òºñâèéí õºðºí㺠íü
äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé 1,5 õóâèàñ áàãàã¿é áàéõààð õóóëü÷ëàí
áàòàëãààæóóëæ ºãºâ. Ãýâ÷ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäàë,
øèëæèëòèéí ¿åèéí ñàíõ¿¿ãèéí áîäèò áýðõøýýëýýñ øàëòãààëæ îäîîãèéí
áàéäëààð ýíý õóâü õýìæýýíýýñ èõýýõýí äîîãóóð áàéãàà þì. Ñàíõ¿¿ãèéí èéì
õ¿íäðýë íü áèäíèéã ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíû îðëîãîîð áîëîí ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëò, õàìòàðñàí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ çýðãýýð õºðºíãèéí ýõ
¿¿ñâýð á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëä èäýâõòýé àæèëëàõûã øààðäàæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëæ
óëñ îðíû ýäèéí çàñàã íèéãìèéí õºãæèëä íýí øààðäëàãàòàé ÷èãëýëýýð
óëñûí çàõèàëãàòàé òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ, àæ àõóéí
áà áèçíåñèéí áàéãóóëëàãàòàé ãýðýý, çàõèàëãûí ¿íäñýí äýýð òºñºë
õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìàíàé øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì áîëîí õýâøèæ áàéíà.
Øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðûí á¿òöèéí äîðâèòîé ººð÷ëºëòèéí ýõëýëèéã
1997 îíä ØÓÀ-èéí áîëîí ñàëáàðûí 100 ãàðóé ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õ¿ðýýëýí, òºâ¿¿äèéã 22 õ¿ðýýëýí, 8 ñóäàëãàà-òóðøèëò-¿éëäâýðëýë-
áèçíåñèéí êîðïîðàöèóä áîëãîí íýãòãýæ çîõèîí áàéãóóëñàí ÿâäàë ìºí1.
Á¿òöèéí ýíý ººð÷ëºëò íü øèíý íºõöºëä àæèëëàõ ØÓÀ-èéí á¿òöèéí
¿íäýñ áîëñîí õýäèé ÷ öààøèä íèéãìèéí áîäèò çàõèàëãààð çàðèì õ¿ðýýëýí
1
Øèíæëýõ óõààíû òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë, Äóãààð 31., 1997 îí.

381
íýìæ áàéãóóëàõ øààðäëàãà ãàðñàí þì. Îäîî ØÓÀ-èéí 30 ãàðóé õ¿ðýýëýí,
êîðïîðàöèä 2000 ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ñóäàëãàà, øèíæèëãýý,
òóðøèëò, çîõèîí á¿òýýõ àæèë õèéæ áàéíà.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð áîë ìàíàéä õàìãèéí áîëîìæèéí
õºãæñºí ìàòåðèàëëàã áààç, áîëîâñîí õ¿÷íèé íººöòýéãýýð çàõ çýýëèéí
õàðèëöààòàé çîëãîñîí þì. Èéì ó÷ðààñ óã ñàëáàðûí ººð÷ëºëò íü àæèë
¿éë÷èëãýýíèé çàð÷èì, çîõèîí áàéãóóëàëòûí õ¿ðýýíä ãîëëîæ ýõýëñýí ãýæ
¿çýæ áîëíî.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðûí ººð÷ëºëòèéí ¿íäñýí çàð÷èì íü 1993 îíä
ÓÈÕ-ààñ áàòàëñàí “Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí òóõàé Ìîíãîë óëñûí
õóóëü”-ä òóñãàëàà îëñîí þì. Ýíý õóóëèéí çàð÷ìûí ¿çýë ñàíàà íü ýð¿¿ë
ìýíäèéí äààòãàëûí øèíý òîãòîëöîîíû ¿íäñèéã òàâüñàí ÿâäàë áàéâ. Ýð¿¿ë
ìýíäèéí äààòãàëä õ¿í àìàà àëü áîëîõ á¿ðýí õàìðóóëàõ ¿¿äíýýñ òýãøèòãýõ
çàð÷èìä ¿íäýñëýñýí àëáàí æóðìûí õýëáýðòýéãýýð, àæèëëàã÷ áîëîí îëãîã÷
õóðààìæèéã òýãø õóâààí õàðèóöàõ, õ¿¿õýä ºíäºð íàñòàí çýðýã íèéãìèéí
ýìçýã äàâõðààíû äààòãàëûí õóðààìæèéã òºð õàðèóöàõààð áîëîâñðóóëñàí
íü óã äààòãàëûã íýâòð¿¿ëæ ýõýëñýí 1994 îíäîî õ¿í àìûíõàà 92,45%-ûã
äààòãàëä õàìðóóëàõ áîëîëöîî îëãîæýý.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýã äàí ãàíö òºð íóðóóíäàà ¿¿ð÷ áàéñàí
õóó÷èí òîãòîëöîî ººð÷ëºãäºæ, ýíý ñàëáàðò õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî ýðñ
íýìýãäñýí íü øèëæèëòèéí íýí ÷óõàë îëîëò áàéâ.
Øèíý ¯íäñýí õóóëü, Èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëèàð
áàòàëãààæñàí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñàíõ¿¿æèëòèéí îëîí õýâ
øèíæèò ìåõàíèçì íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä çàõ çýýëèéí îð÷èíä
çîõèöñîí áîäëîãî, á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéõ ¿íäñèéã òàâüñàí áºãººä óëñûí
ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëèéã ò¿ëõ¿¿
îðóóëàâ.
ªíãºðñºí 10 æèëä ãàðñàí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé íýãýí ýåðýã ººð÷ëºëò áîë íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí
òàëààðõ õ¿í àìûí ìýäëýãèéí òºâøèí ýðñ ñàéæèðñàí ÿâäàë áîëíî.
Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàí áýõæ¿¿ëýõ òàëààð àâ÷
õýðýãæ¿¿ëñýí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ìàíàé óëñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ººð÷ëºëòèéí æèë¿¿äýä ¿íäñýíäýý ñàéæèðñàí áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðñàí öîî
øèíý ¿çýãäëèéí íýã áîë íèéãìèéí õàìãààëëûí øèíý ìàÿãèéí òîãòîëöîî
á¿ðýëäýí áèé áîëñîí ÿâäàë ìºí.
Íèéãìèéí äààòãàëûí øèíý òîãòîëöîîíû ¿íäñèéã Óëñûí Áàãà
Õóðëààð áàòàëñàí ÁÍÌÀÓ-ûí òýòãýâðèéí õóóëü, òýòãýìæèéí õóóëü,
íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýëèéí òóõàé õóóëèóä òàâüæ ºãñºí þì. Ýäãýýð
õóóëèéí äàãóó õýðýãæ¿¿ëñýí ººð÷ëºëòèéí òóðøëàãà, áóñàä îëîí òàëûí
òîîöîî ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð 1995 îíä íèéãìèéí äààòãàëûí áàãö
õóóëèóäûã ÓÈÕ áàòëàí ãàðãàâ. Ýíý õóóëèéí äàãóó íèéãìèéí õàìãààëàë íü
èðãýí áîëîí òºð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ çîõèõ æóðìûí äàãóó òºëñºí
òóñãàé øèìòãýëýýð íèéãìèéí äààòãàëûí ñàí á¿ðä¿¿ëæ, äààòãóóëàã÷ ºíäºð
íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàõ, ºâ÷ëºõ, àæèëã¿é áîëîõîä ººðò íü,
òýð÷ëýí äààòãóóëàã÷ íàñ áàðàõàä ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õ¿ì¿¿ñò õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí òýòãýâýð, òýòãýìæ, òºëáºð ºãºõ àãóóëãà á¿õèé íèéãýì-
ýäèéí çàñãèéí àðãà õýìæýý ãýæ òîäîðõîéëîãäîõ áîëæ, òýòãýâðèéí,
òýòãýìæèéí, ýð¿¿ë ìýíäèéí, ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí
ºâ÷íèé, àæèëã¿éäëèéí ãýñýí 5 òºðëèéí äààòãàëààñ á¿ðäýõ áîëîâ.

382
 1991 îíû òýòãýâðèéí õóóëèàð òóñãàé íºõö뺺ð ýðò òýòãýâýðò ãàðñàí
õ¿ì¿¿ñ 1994 îíû õóóëèàð òýòãýâýðã¿é áîëñîí, 1995 îíîîñ ºìíº òýòãýâýð
òîãòîîëãîñîí èðãýäèéí òýòãýâðèéí õýìæýý íü 1995 îíîîñ õîéø òýòãýâýð
òîãòîîëãîñîí èæèë àæèë, àëáàí òóøààëûí õ¿ì¿¿ñèéíõýýñ îëîí äàõèí áàãà
áàéñàí òóë òýòãýâðèéí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñò íºõºí îëãîâîð îëãîõ, 1995
îíû I ñàðûí 1-íýýñ ºìíº òîãòîîãäñîí òýòãýâðèéã àìüæèðãààíû ºðòãèéí
ººð÷ëºëò, øèíýýð ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðàõ õ¿ì¿¿ñèéí òýòãýâðèéí
õýìæýýòýé óÿëäóóëàí íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã Òºñâèéí õóóëüä æèë á¿ð
òóñãàõ çàìààð 1997 îíä áàãòààí õýðýãæ¿¿ëýõýýð ÓÈÕ-ààñ òîãòîîñîí þì.
Ýíý ìýòýýð íèéãìèéí äààòãàëûí øèíý õóóëèóäûã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ
ÿâöàä øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé îëîí øèíý àñóóäëóóä ãàð÷ èðæ áàéãàà
òóë óäàà äàðàà íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëñààð áàéíà. ͺõºí îëãîâîð àâ÷
áàéãàà èðãýäèéí íºõºí îëãîâðûí õýìæýýã òýòãýâýðò ãàðòàëõ õóãàöààíä íü
àìüæèðãààíû äîîä òºâøèíãèéí õýìæýý, òýäíèé áîäèò îðëîãî, íèéãìèéí
äààòãàëûí áîëîí õàëàìæèéí òýòãýâýð, òýòãýìæèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëàí
æèë á¿ð øèíý÷ëýí òîãòîîæ áàéõ, 1995 îíîîñ ºìíº òýòãýâýð òîãòîîëãîñîí
õ¿ì¿¿ñèéí òýòãýâðèéí çºðººã á¿ðýí àðèëãàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä 1999 îí õ¿ð÷
áàéæ ë øèéäýãäýâ. Òýòãýâðèéí äààòãàëûí ºíººãèéí òîãòîëöîîã õàãàñ
õóðèìòëàëûí òîãòîëöîîíä ààæìààð øèëæ¿¿ëýõ çîðèëãîòîé 2021 îí
õ¿ðòëýõ õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã 1999 îíä ÓÈÕ áàòàëëàà.
Ýíý ¿íäñýí ÷èãëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ýõíèé àëõàì áîëãîí «Òýòãýâðèéí
äààòãàëûí øèìòãýëèéí íýðèéí äàíñíû òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëü»-èéã
áàòàëñàí áºãººä íýðèéí äàíñûã íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí íºõöºë, æóðìûí äàãóó òýòãýâðèéí äààòãàëä õàìðàãäñàí,
1960 îíû I ñàðûí 1-íèé ºäºð áà ò¿¿íýýñ õîéø òºðñºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí,
òóñ óëñàä áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí áîëîí õàðüÿàëàëã¿é õ¿íä
íýýõýýð òîãòîîâ.
Ýíý á¿õíèé ¿ð ä¿íä Ìîíãîë Óëñàä ººðèéí îðíû ºâºðìºö íºõöºë
áàéäàë, îð÷èí ¿åèéí îëîí óëñûí æèøèã õàíäëàãàä íèéöñýí íèéãìèéí
äààòãàëûí òîãòîëöîî á¿ðýëäýí áèé áîëîâ.
Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õýðýãæñýí ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Ìîíãîëûí íèéãìèéí
àìüäðàëä áèé áîëñîí ýìçýã àñóóäëûí íýã áîë àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë õýìýýõ
íèéãìèéí ¿çýãäýë áàéâ.
Òºâëºðñºí òºëºâëºëòèéí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî,
õºäºëìºðèéí õàðèëöàà îãöîì çàäàð÷, íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí
òîãòîëöîî ººð÷ëºãäñºí, ºì÷ õóâü÷ëàëûã îãöîì áºãººä óðüä÷èëñàí òîîöîî
ñóäàëãàà áàãàòàéãààð òºð, îëîí íèéòèéí õÿíàëò ñóëòàé õèéñýí, õ¿í àìûí
äèéëýíõè íü çàõ çýýëä îãöîì øèëæèõýä áýëòãýãäýýã¿é áàéñàí çýðãèéí
óëìààñ øèëæèëòèéí çóðâàñ ¿åä àæèëã¿éäýë íýìýãäýæ, ÿäóóðàë èõýññýí
þì.
1994 îí ãýõýä ìàíàé óëñûí íèéò õ¿í àìûí 26% áóþó 587000 õ¿í
òóõàéí ¿åä Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä
òºâøíººñ äîîãóóð àìüäàð÷ áàéñàí òóë Çàñãèéí ãàçðààñ «ßäóóðëûã
áóóðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð» (ßÁ¯Õ)-èéã áàòëàí ãàðãàæ, õýðýãæ¿¿ëæ
ýõýëñýí áàéíà. Õºòºëáºðò õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ, íèéãìèéí ÿäóó
èðãýäèéí íèéãìèéí õàëàìæ, àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíèé ñ¿ëæýý áóé áîëãîí
áýõæ¿¿ëýõ çîðèëòûã ãîë áîëãîñîí áàéíà.
Ýíý çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð 1996 îíä «Ìîíãîë Óëñûí
òºðººñ õ¿í àìûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî», 1998 îíä õ¿í àìûí
àìüæèðãààíû äîîä òºâøèí, õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé òóõàé

383
õóóëü, 1999 îíä õºäºëìºðèéí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí õóóëèóäûã áàòëàí
ìºðä¿¿ëýâ.
Ìîíãîëä àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò õýðýãæñýí ñ¿¿ëèéí 10 æèëèéí
òîìîîõîí îëîëòûí íýã áîë èðãýäèéí îþóíû ýðõ ÷ºëºº á¿õ òàëààð
áàòàëãààæèí ÷ºëººòýé ñýòãýí áîäîæ, òóóðâèí á¿òýýõ áîëîìæ á¿ðäñýí
ÿâäàë ìºí.
Ìýäýýëýë àâàõ áîëîëöîî ÷ àñàð èõ ºðãºæèâ. Ýðõ áàðèã÷ õ¿÷íèé
õàòóó õÿíàëòûí äîð ãàðäàã áàéñàí öººõºí ñîíèí ñýòã¿¿ëèéí îðîíä õýäýí
çóóãààð òîîëîãäîõ ÷ºëººò ñîíèí, ñýòã¿¿ëòýé áîëëîî. Ðàäèî, òåëåâèçèéí
÷ºëººò ñóâãóóä áèé áîëæ, òýäãýýðýýñ îëæ àâàõ ìýäýýëýë àñàð íýìýãäñýíèé
çýðýãöýý ñ¿¿ëèéí 5-6 æèëä èíòåðíåò ºðãºí íýâòýð÷ äýëõèéí àëü ÷ ºíöºã
áóëàíòàé ÷ºëººòýé õàðüöàõ áîëëîî.
Ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðûã çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõ ¿éë
ÿâö íýëýýä õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé ó÷èðñàí áîëîâ÷ ìàíàé íèéãìèéí
õàðèëöààíû åðºíõèé ÷èã õàíäëàãûí äàãóó õýðýãæèæ áàéíà.
Ñî¸ëûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, ñî¸ëûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëèóä áàòëàãäàí ãàð÷ ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàð çàõ çýýëèéí íºõöºëä
õºãæèõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäýâ.
Øèëæèëòèéí ýõýí ¿åä ¿çýë ñóðòëûí õ¿÷òýé íºëººíä, òºðèéí õàðàà
õÿíàëòàä áàéñàí ñî¸ë óðëàãèéí ñàëáàðûíõàíä ñýòãýëãýý, óðàí á¿òýýëèéí
ýðõ ÷ºëºº íýýãäñýí íü àíõíû òîì îëîëò áàéëàà.
Ìýðãýæëèéí óðëàã, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãóóä á¿òýýë÷ ýðýë õàéãóóë
õèéæ, ¿éë àæèëëàãààãàà çàõ çýýëèéí øèíý íºõöºëä íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºõ
òàëààð òîäîðõîé àëõìóóä õèéãäýæ áàéíà. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
õýëáýðýýð óðëàã, ñî¸ëûí îëîí àðâàí áàéãóóëëàãóóä áèé áîëæ ¿íäýñíèé
áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä èäýâõòýé àæèëëàõ áîëîâ.
Ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðûã îëîí ÷èãëýëýýð ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí
õ¿÷èí áýëòãýõ áèå äààñàí òºâ áîëñîí Ñî¸ë Óðëàãèéí Èõ Ñóðãóóëü
áàéãóóëàãäàæ 10 æèëèéí òóðø óðëàã, ñî¸ëûí îëîí çóóí ìýðãýæèëòíèéã
áýëòãýí ãàðãàâ. Ýíý ñàëáàðûí ìåíåæìåíòèéí õóâü÷ëàëûí àíõíû
òóðøèëòûã Ìîíãîëûí õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí òåàòðò õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ò¿¿õ,
ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, ñýðãýýõ, ñóðòàë÷ëàõ òàëààð
òºðººñ îíöãîé àíõààð÷ ýíý ÷èãëýëýýð áèå äààñàí õóóëüòàé áîëëîî. Ýíý
ìýò÷èëýíãýýð ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðò áàãàã¿é ººð÷ëºëò õèéãäñýí áîëîâ÷
ýíý ñàëáàðò àíõààðàë òàòñàí öººíã¿é àñóóäàë õóðèìòëàãäààä áàéíà.
Ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðûí ñàíõ¿¿æèëò, ÿëàíãóÿà, ñîíãîäîã áîëîí
ìýðãýæëèéí óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíû ñàíõ¿¿æèëòèéí
ìåõàíèçìûã çîõèñòîé õýëáýðýýð áîëîâñðîíãóé áîëãîõ øààðäëàãà ãàð÷
áàéíà.
Óðëàã, ñî¸ëûí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí íèéãìèéí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ ÿâäàë õóðöààð òàâèãäàõ áîëîâ. Íèéò õ¿í àì, ÿëàíãóÿà
õºäººãèéí õºäºëìºð÷äèéí óðëàã, ñî¸ëûí ¿éë÷èëãýý ¿ëýìæõýí õîöðîãäîõ
áîëëîî. Ýíý ñàëáàðûí õóâü÷ëàëûí àñóóäàë àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ýäãýýð
àñóóäàëä òºð, çàñãèéí öýãöòýé áîäëîãî, çîõèîí áàéãóóëàëò, ñàíõ¿¿ãèéí
áîäèò äýìæëýã øààðäëàãàòàé áîëëîî.
Äýëõèéí îëîí èðãýíøëèéí ñ¿ëæýýí äýõ Ìîíãîë óëñûí
îðîëöîî, ãàäààä õàðèëöààíû õºãæèë. 1990-ýýä îíîîñ íèéãýìä ºðíºñºí
ýð÷èìòýé ººð÷ëºëò íü Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãî, ãàäààä
õàðèëöààíû ¿çýë áàðèìòëàë, ¿éë àæèëëàãààíû øèíæ ÷àíàðò ¿íäñýí ýðãýëò
ãàðàâ.

384
 Äýëõèé äàõèíû àðä ò¿ìýí, óëñ ã¿ðí¿¿äèéã ÇÕÓ òýðã¿¿òýé äýëõèéí
ñîöèàëèñò ñèñòåì, ÀÍÓ òýðã¿¿òýé èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä, õºãæèæ áàéãàà
áîëîí ñîöèàëèñò ÷èã áàðèìæàà á¿õèé óëñóóä ãýñýí óëñ òºðèéí àíãèëàëä
õóâààæ, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí õàòóó øàëãóóðààð ÿëãàâàðòàé áîäëîãî
ÿâóóëæ áàéñàí ãàäààä áîäëîãûí íîìëîë ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäºæ, äýëõèéí
óëñ îðíóóäòàé õàðèëöàí àøèãòàé õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ îëîí
òóëãóóðò èäýâõòýé ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäýñ òýðëýæ ýõëýâ.
Ìîíãîë óëñ çºâõºí ñîöèàëèñò ñèñòåìä íýýëòòýé áàéæ, äýëõèéí õàìòûí
íèéãýìëýãèéí áóñàä óëñ ò¿ìíèé õóâüä ¿íäñýíäýý õààëòòàé áàéñàí ãàäààä
õàðèëöààíû ò¿ãæèãäìýë áàéäëààñ àëõàì àëõìààð àíãèæðàõ áîëîâ.
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õàðèëöààíû óëñ òºðèéí îðîí çàé ýðñ
ººð÷ëºãäºâ. Äýëõèé äàõèíû óëñ îðíóóä íèéãìèéí áàéãóóëëààñàà ¿ë
õàìààðàí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ãóðàâ äàõü èõ äàâàëãààíû õ¿ðýýíä
òàòàãäàí îðëîî.
Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéí ¿åèéí Ìîíãîë òºðèéí ãàäààä áîäëîãûí
¿íäñýí òóëãóóð ¿çýë ñàíàà, ãîë çàð÷ìóóäûã «Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü»,
«Ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàë», «¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë
áàðèìòëàë» çýðýã òºðèéí áîäëîãûí òóëãóóð áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ýðõ ç¿éí
õóâüä òîäîðõîéëîí áàòàòãàâ.
Ìîíãîë Óëñ äýëõèéí îëîí èðãýíøëèéí øèíý ñ¿ëæýýíä òàòàãäàí îðæ,
îëîí óëñûí õàðèëöààíû èäýâõòýé ñóáúåêò áîëîâ.
Ãàäààä áîäëîãûí ñàëáàðò òîäîðõîé îëîëò, àõèö ãàð÷ áàéíà. Îäîî
ìàíàé îðîí äýëõèéí 139 óëñòàé äèïëîìàò õàðèëöààòàé áàéíà. Ìàíàéä
ºðíºñºí àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã äýìæèí òóñàëæ áàéãàà Ìîíãîëûã äýìæèã÷
õàíäèâëàã÷ îðíóóä, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí á¿ëýã áèé áîëëîî. 1997 îíä
Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íýýð ýëñýâ. Æèë á¿ð áîëäîã
ÀÑÅÀÍ-û á¿ñèéí ÷óóëãàä (ÀÐÔ-ä) Ìîíãîë Óëñ 1998 îíîîñ îðîëöäîã áîëîâ.
Øèëæèëòèéí ¿åä íýýëòòýé, îëîí òóëãóóðò ãàäààä áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëñíýýð õàíäèâëàã÷äûí àíõààðàë, òóñëàìæèéã Ìîíãîëä õàíäóóëàõ,
óëìààð òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ¿éë
ÿâö ýð÷èìæèõ ãàäààä òààòàé íºõöºë á¿ðäýâ. ̺í õî¸ð õºðøòýéãýý
òýíöâýðòýé õàðèëöàõ çàð÷èì áàðèìòàëñàí íü ºìíºä õºðøòýé õàðèëöààãàà
á¿ðýí õýâèéí áîëãîõ, óëìààð ºðãºæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéëàà.
ÀÍÓ, ßïîí, Ãåðìàí ºíäºð õºãæèëòýé óëñ îðîíòîé õàðèëöààãàà
ºðãºæ¿¿ëñíýýð Ìîíãîëä àðä÷èëàë áýõæèõ, ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë
óðàãøëàõ áîëîëöîî ºðãºæèæ, Ìîíãîë Óëñûí îëîí óëñûí íýð õ¿íä ºñºâ.
ªíºº ¿åä àëü ÷ óëñûí ãàäààä áîäëîãî, îëîí óëñûí õàðèëöààíû
àñóóäàë äýëõèé åðòºíöºä ãëîáàëü÷ëàëûí ¿éë ÿâö õ¿÷òýé ºðíºæ õàðèëöàí
õàìààðàë óëàì óëìààð íýìýãäýæ áóéòàé õîëáîîòîé áîëîâ. Äîòîîä
áîäëîãîä ãàäààä áóþó îëîí óëñûí õàðèëöààíû õ¿÷èí ç¿éëèéí, ¿¿íýýñ
óëáààëàí äîòîîäîä ¿¿ññýí áýðõøýýëèéã øèéäâýðëýõýä ãàäààä áîäëîãûí
¿ç¿¿ëýõ íºëºº óëàì á¿ð íýìýãäëýý1.
Ìîíãîë Óëñ ÎÕÓ-òàé îëîí æèëèéí ò¿¿õýí óëàìæëàë á¿õèé õàìòûí
àæèëëàãààãàà ºðãºæ¿¿ëýõýä èõ àíõààð÷, 1993 îíä áàéãóóëàãäñàí Ìîíãîë
Óëñ, ÎÕÓ-ûí íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé Ãýðýýãýýð õî¸ð
îðíû øèíý ¿åèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüñàí áèëýý. Õàìòûí
àæèëëàãààíû á¿õ ÷èãëýëä õîëáîãäîõ àñóóäëààð õî¸ð óëñûí óäèðäëàãà
ºíäºð äýýä õýìæýýíä òîãòìîë ÿðèà õýëýëöýý ÿâóóëæ èðýâ. 1999 îíû õóâüä
1
XXI çóóíû áîñãîí äýýð Ìîíãîë Óëñûí øèíý÷ëýë, öààøäûí õºãæëèéí õàíäëàãóóä. ÓÁ.,
2000, òàë-104.

385
õî¸ð îðíû Åðºíõèéëºã÷ íàð àæëûí óóëçàëò õèéæ, Ãàäààä õàðèëöààíû ñàéä
íàð õàðèëöàí àéë÷ëàâ. Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñàã, øèíæëýõ
óõààí òåõíèêèéí õàìòàðñàí êîìèññûí ýýëæèò óóëçàëò Ìîñêâà õîòíîî áîëæ
õàìòûí àæèëëàãààíû îëîí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýâ. Ìàíàé õî¸ð îðíû
àæ àõóéí ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãàà ºíãºðñºí
õóãàöààíä ýð÷èìòýé õºãæèæ õî¸ð òàëûí ÿàì, ãàçðûí õàìòûí àæèëëàãàà
ºðãºæèí Çàñãèéí ãàçàð áîëîí ÿàì, òóñãàé ãàçðóóäûí õîîðîíä 100 øàõàì
õýëýëöýýð, Ïðîòîêîë, òºëºâëºãºº áàéãóóëàãäàí õýðýãæèæ áàéíà1.
Ìîíãîë Óëñ, Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí õàðèëöààíû ºíººãèéí õ¿ðñýí
òºâøèíã óëàì áàòàòãàæ, XXI çóóíä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí øèíý ¿íäýñ
áîëñîí «Íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû òóõàé Ãýðýý» íü Ìîíãîë,
Îðîñûí õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì, ÷èãëýë¿¿äèéã
òîäîðõîéëñîí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìò áè÷èã áîëîâ.
ÎÕÓ, ÿëàíãóÿà, õèë çàëãàà ìóæ õÿçãààðòàé õ¿ì¿¿íëýãèéí áîëîí ñî¸ë,
øèíæëýõ óõààí, õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ,
õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëàí àæèëëàõ, ÎÕÓ-ä òºëºõ ºðèéí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ, áàéãàëèéí õèé, íåôòü äàìæóóëàõ õîîëîé, öàõèëãààí
äàìæóóëàõ øóãàì òàâèõ çýðýã õî¸ð õºðøòýé áîëîí áóñàä óëñóóäòàé
õàìòðàí ÿâóóëàõ ýäèéí çàñãèéí òîìîîõîí òºñë¿¿äýä èäýâõòýé îðîëöîõ
çýðýã çîðèëòûã îéðûí æèë¿¿äýä õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðäýâ.
Àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëñýí ñ¿¿ëèéí 10 æèëä Ìîíãîë
Õÿòàäûí õàðèëöàà ¿ëýìæ ºðãºæèâ. 1998 îíä Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷
ÁÍÕÀÓ-ä 1999 îíä ÁÍÕÀÓ-ûí äàðãà Ìîíãîë óëñàä àéë÷èëñàí íü õî¸ð îðíû
äýýä óäèðäëàãûí óóëçàëò, ÿðèà õýëýëöýýíèé äàâòàìæèéã õàäãàëàõ
õàðèëöàí îéëãîëöîë, èòãýëöëèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
áîëîâ. 1989 îíîîñ õîéø õî¸ð òàëûí õàìòûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ðýýð
õàðèëöàà á¿ðýí õýâèéí áîëæ, ýä¿ãýý õàðèëöàí, õàìòûí àæèëëàãàà óëñ òºð,
õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, òåõíèê áîëîâñðîë,
õ¿ì¿¿íëýãèéí çýðýã ñàëáàðûã õàìàð÷ àìæèëòòàé õºãæèæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ, ÁÍÕÀÓ-ûí Íàéðñàã õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû
òóõàé Ãýðýýã 1994 îíä øèíý÷ëýí áàéãóóëñàí áºãººä ò¿¿íä øèíý íºõöºëä
Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöààíû çàð÷èì, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ,
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë¿¿äèéã óëñ òºð, ýðõ ç¿éí
õóâüä áàòàëãààæóóëàâ.
Õî¸ð óëñûí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãûí õàðèëöàà ñ¿¿ëèéí
10 æèëä óëàì ºðãºæèâ. Ïàðëàìåíò, Çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãóóäûí
õîîðîíä òºëººëºã÷èä, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ çàìààð áèå áèåèéí àæèë
òºðºëòýé òàíèëöàæ, õàðèëöàí òóðøëàãà ñóäëàõ çýðãýýð èäýâõòýé õàìòðàí
àæèëëàñàí íü óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ ÷èã øóãàìûã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýâ.
Õî¸ð îðíû óëñ òºðèéí õàðèëöààíû õ¿ðñýí ºíäºð òºâøèíã õóäàëäàà,
ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààãààð óëàì áàòàëãààæóóëæ èðýâ.
Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õàðèëöààíû õî¸ð äàõü òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîë
ÀÍÓ, ßïîí çýðýã òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíóóäòàé á¿õ òàëûí ýðõ òýãø
õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàë ìºí. ÀÍÓ-òàé 1987 îíä äèïëîìàò
õàðèëöàà òîãòîîñíîîñ õîéø õî¸ð òàëûí õàðèëöàà èäýâõòýé õºãæèæ èðñýí
áºãººä ìàíàé àðä÷èëàë, øèíý÷ëýëèéí ¿éë ÿâö áàòæèí ã¿íçãèéðýõèéí
õýðýýð Ìîíãîë Óëñûã äýìæñýí ÀÍÓ-ûí áàéð ñóóðü ìºí áàòæèí èäýâõæèæ,
õî¸ð îðíû õàðèëöàà ò¿ðãýí ºðãºæèí òýëæ, óëñ òºðèéí ÿðèà õýëýëöýýíèé
òºâøèí ºíäºð øàòàíä õ¿ðëýý.

386
 Õî¸ð òàëûí òºð, çàñãèéí ºíäºð õýìæýýíèé õàðèëöàí àéë÷ëàëûí
ÿâöàä òàëóóä õýä õýäýí ÷óõàë ãýðýý õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü
Ìîíãîë, Àìåðèêèéí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ áýõæ¿¿ëýõýä
÷óõàë àëõàì áîëñîí áèëýý. ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë, ÀÍÓ-ûí õîîðîíä
ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí-òåõíèê, êîíñóë, õóäàëäàà çýðýã ñàëáàðûã
õàìàðñàí 18 ñóóðü ãýðýý, õýëýëöýýð áàéãóóëàãäàæ õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîîä
áàéíà.
ªíãºðñºí õóãàöààíä Ìîíãîë, ÀÍÓ-ûí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä
áàéãóóëëàãóóä õî¸ð îðíû õàðèëöààíû òàëààð ÷óõàë áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàòëàí
ãàðãàñàí íü õàðèëöààã óëàì áàòæóóëñàí óëñ òºðèéí àãóóëãà, à÷
õîëáîãäîëòîé ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.
1991 îíîîñ ýõëýí ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññ Ìîíãîëûí àðä÷èëàë, ÷ºëººò
ñîíãóóëü, çàõ çýýëèéí øèëæèëòèéã äýìæñýí òîãòîîëûã óäàà äàðàà ãàðãàñàí
íü ÀÍÓ Ìîíãîë óëñûã äýìæèæ áàéãààã îëîí íèéòýä õèéãýýä äýëõèé äàõèíä
íîòîëñîí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé øèéäâýð¿¿ä áàéëàà. Òóõàéëáàë, àíõ
ìàíàé àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòºä áàÿð õ¿ðãýæ, òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõèéã
çàñãèéí ãàçàðòàà óðèàëñàí òîãòîîëûã ÀÍÓ-ûí Êîíãðåññûí Һ뺺ëºã÷äèéí
òàíõèì 1991 îíû III ñàðä, Ñåíàò ìºí îíû YII ñàðä òóñ òóñ áàòàëæ, óëìààð
«…Ìîíãîë óëñ, ò¿¿íèé àðä ò¿ìýíä ýäèéí çàñàã, òåõíèêèéí á¿õèé ë
øààðäëàãàòàé òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã» Çàñãèéí ãàçàðòàà óðèàëñàí íýìýëòèéã
îðóóëæ, õî¸ð òàíõèìûí õàìòàðñàí òîãòîîë áîëãîæ 1991 îíû X ñàðä
ýöýñëýí áàòëàí ãàðãàæ áàéâ. Õàìãèéí ñ¿¿ëä 1998 îíû IY ñàðûí 3-íä ÀÍÓ-
ûí Ñåíàò, Һ뺺ëºã÷äèéí òàíõèìûí õàìòàðñàí òîãòîîë áàòëàãäàæ,
çàñãèéí ãàçàðòàà õàíäàæ Ìîíãîëä õî¸ð áîëîí îëîí òàëûí õ¿ðýýíä òóñëàìæ
äýìæëýã öààøèä ÷ ¿ç¿¿ëýõ, àìåðèêèéí õºðºí㺠îðóóëàã÷äààñ Ìîíãîëä
õºðºí㺠îðóóëæ õàìòðàí àæèëëàõûã òóñ òóñ óðèàëñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ ÀÍÓ-òàé õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ òàëààð 1998
îíû YII ñàðûí 31-íä òîãòîîë áàòàëæ, õî¸ð îðíû õîîðîíä «Íàéðñàã
õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààíû öààøäûí õºãæëèéã õàíãàõàä á¿õ òàëûí
õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàæ àæèëëàõ»-ûã Çàñãèéí ãàçàðò äààëãàñàí áàéíà.
ÀÍÓ-ûí Ýðõ ÷ºëººã äýìæèõ ñàí, Îëîí óëñûí öýðãèéí ñóðãàëòûí ñàí
(ÌÇÒ) çýðýã øèíýýð ¿¿ññýí àðä÷èëñàí óëñóóäàä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæèéí
õºòºëáºð¿¿ääýý Ìîíãîë óëñûã õàìðóóëñààð èðëýý.
Äýëõèéí óëñ òºðèéí áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã
á¿õèé ÀÍÓ-òàé ìàíàé îðíû õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ áàéãàà íü Àìåðèê
òèâ òºäèéã¿é äýëõèéí èðãýíøëèéí øèíý ñ¿ëæýýíä Ìîíãîë óëñ èäýâõòýé
îðîëöîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéãààãààðàà ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
ßïîí Óëñòàé èæ á¿ðýí ò¿íøëýëèéí õýìæýýíä õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëýõ
òóõàé Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäñýí çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãî ÷èãëýæ èðýâ.
ßïîí óëñûí çàñãèéí ãàçàð Äýëõèéí áàíêòàé õàìòðàí Ìîíãîëä
õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí óóëçàëòûã Òîêèî õîòíîî 6 óäàà, Óëààíáààòàðò 1,
Ïàðèñò 1 óäàà çîõèîí áàéãóóëàâ. Ìàíàé óëñûí ãàäààäûí íèéò çýýë
òóñëàìæèéí ãóðàâíû õî¸ð õóâèéã ßïîí Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ îëãîæ
áàéãàà áºãººä ìàíàé ãîë õàíäèâëàã÷ îðîí þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ßïîí,
Ìîíãîëûí õàìòûí àæèëëàãàà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òºðèéí áà òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãûí øóãàìààð ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû á¿õ ñàëáàðò
èäýâõòýé õºãæèæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ßïîí Óëñ Ìîíãîë Àçè òèâèéí á¿ñ íóòãèéí
èðãýíøëèéí ñ¿ëæýýíä èäýâõòýé îðîëöóóëàõ ãîë ò¿íø áîëîâ.

387
 ÕÁÍÃÓ äýëõèéí óëñ òºðèéí áîäëîãî, ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
òîäîðõîé õýìæýýíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òîìîîõîí îðíû õóâüä Ìîíãîëä ºðíºñºí
àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã õî¸ð òàëûí õàðèëöààíä òºäèéã¿é îëîí óëñûí
òºâøèíä ýõíýýñ íü òóóøòàé äýìæèæ ìàíàéä á¿õ òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ
èðýâ. ¯¿íèé íýã èëðýë íü õî¸ð òàëûí õàðèëöàí õèéñýí àéë÷ëàëóóä áîëíî.
1990 îíîîñ õîéø ÕÁÍÃÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ ç¿ãýýñ ìàíàéä ¿ç¿¿ëñýí çýýë,
òóñëàìæèéí õýìæýý 270 ñàÿ äîé÷ ìàðê õ¿ðýýä áàéíà. ÕÁÍÃÓ ìàíàé óëñûã
çºâõºí õî¸ð òàëûí õ¿ðýýíä òºäèéã¿é îëîí òàëûí õàðèëöààíä, òóõàéëáàë,
Åâðîïûí Õîëáîî, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, Îëîí óëñûí âàëþò,
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áîëîí Ìîíãîëä õàíäèâëàã÷ îðíóóä, “Èõ äîëîî”-èéí
õ¿ðýýíä äýìæèæ, òýäíýýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé òºñë¿¿äýä èäýâõòýé îðîëöîõ ÷èã
áàðüæ áàéíà.
1995 îíä Åðºíõèéëºã÷ Ï.Î÷èðáàòûí ÕÁÍÃÓ-ä õèéñýí àéë÷ëàëûí
¿åýð Ìîíãîë, Ãåðìàíû õàðèëöààíû ¿íäñèéí òóõàé Òóíõàãëàëä õî¸ð òàë
ãàðûí ¿ñýã çóðñàí íü õî¸ð îðíû õàðèëöààã á¿õ ñàëáàðò óðò õóãàöààíä,
òîãòâîðòîé õºãæ¿¿ëýõ ñóóðü áîëñîí þì.
ÕÁÍÃÓ íü ìàíàé îíû Åâðîïûí á¿ñ íóòãèéí èðãýíøëèéí ñ¿ëæýýíä
èäýâõòýé îðîëöîõîä ÷óõàë äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ áóé ãîë ò¿íø, îðîí áîëîîä
áàéãàà áèëýý.
Àçèéí á¿ñ íóòàãò ýð÷èìòýé õºãæñºí Ñîëîíãîñ óëñòàé ìàíàé óëñûí
íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãàà ñ¿¿ëèéí 10 æèëä ¿ëýìæ ºðãºæèæ, Ìîíãîë
Óëñûí õºãæèëä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ.
Õî¸ð îðíû õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæèæ,
õóäàëäààíû íèéò ýðãýëò æèë á¿ð ºñºí íýìýãäýæ 1998 îíä 66,3 ñàÿ àì.
äîëëàðò õ¿ð÷, ªìíºä Ñîëîíãîñûí 20 ñàÿ àì. äîëëàðûí õºðºíãº
îðóóëàëòòàé 120 àæ àõóéí íýãæ Ìîíãîëä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà
áèëýý. Ìîíãîëûí èðãýä Ñîëîíãîñ óëñàä ãýðýýãýýð àæèë ýðõëýõ ÿâäàë õî¸ð
òàëûí òîõèðîëöîîíû ¿íäñýí äýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéíà. Èéíõ¿¿ Àçèä
ßïîíû çýðýãöýý 2 äàõü òîìîîõîí ò¿íøòýé áîëñîí íü ýíý á¿ñ íóòàãò Ìîíãîë
Óëñûí áàéð ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãûí ãóðàâäàõü ÷èãëýë áîë Àçèéí á¿ñ
íóòàãò áàéð ñóóðèà áàòàòãàæ, ýíý á¿ñ íóòãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
èíòåãðàöèä îíîâ÷òîé îðîëöîõ ÿâäàë ìºí. Ýíý çîðèëòûí õ¿ðýýíä Àçè,
Íîìõîí äàëàéí ÷èãëýë, ò¿¿íèé äîòîð ÇÕÀ, Òºâ Àçèéí ÷èãëýëä ò¿ëõ¿¿
àíõààð÷ áàéíà. Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñ íóòàã íü Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä
áîäëîãîä øèíý áºãººä ÷óõàë ÷èãëýë áîëëîî.
ͯÁ áîëîí ò¿¿íèé ñèñòåìèéí áàéãóóëëàãóóäòàé õàðèëöàõ ÿâäàë
ìàíàé ãàäààä áîäëîãûí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýëèéí íýã þì.
Ìîíãîë Óëñûí ͯÁ, îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààíä èäýâõòýé îðîëöîõ ÷èã øóãàì áàðèìòàëæ áàéãàà áºãººä óëñ
îðíûõîî òóñãààð òîãòíîë á¿ðýí ýðõò áàéäëûã íàéäâàðòàé õàíãàõ, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàë, îëîí óëñûí áàéð ñóóðèéã óëñ òºðèéí àðãààð áýõæ¿¿ëýõ,
òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ ãàäààä òààòàé íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëòûí
õ¿ðýýíä ͯÁ-ûí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì, ñàíõ¿¿, øèíæëýõ óõààí,
òåõíîëîãè, ýðõ ç¿é, ìýäýýëýë çýðýã ñàëáàðûí áîëîìæèéã àëü áîëîõ ¿ð
íºëººòýé àøèãëàõ, õàìòûí àæèëëàãàà ºðãºæ¿¿ëýí áýõæ¿¿ëýõèéã çîðüæ
áàéíà. ͯÁ-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí 53 äóãààð ÷óóëãàíä «Ìîíãîë Óëñûí
îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, öºìèéí çýâñýãã¿é ñòàòóñ»-ûí òóõàé òîãòîîëûã
ñàíàà÷ëàí îðóóëæ áàòëóóëñàí íü ìàíàé óëñûí àþóëã¿é áàéäëûí áàòàëãààã
áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí íýã ÷óõàë àðãà õýìæýý áîëîâ.

388
 Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ͯÁ-ààñ ÿâóóëæ áóé ¿éë
àæèëëàãààíä Ìîíãîë Óëñ èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà. 1999 îíû áàéäëààð
ìàíàé óëñ ýë ñàëáàðò îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, õàíäèâëàã÷ îðíóóäûí
òóñëàìæ, äýìæëýãòýéãýýð íèéò 10 ãàðóé òºñºë, ¿íäýñíèé õºòºëáºðèéã
õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ýäãýýðèéí òîîíä Ìîíãîë Óëñûí XXI çóóíû òîãòâîðòîé
õºãæëèéí õºòºëáºð, Òºðººñ ýêîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî, Á¿õ
íèéòýä ýêîëîãèéí áîëîâñðîë îëãîõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Áèîëîãèéí òºðºë
ç¿éëèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Ìîíãîë óëñûí
öºëæèëòòýé òýìöýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð, Áàéãàëü îð÷íû óäèðäëàãûí
÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òºñºë, Áàéãàëèéí ãàìøãèéí àþóëûã áóóðóóëàõ
¿íäýñíèé õºòºëáºð çýðýã áàéãàëü îð÷íû òàëààðõ áîäëîãûã øèíý÷ëýí
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òîìîîõîí õºòºëáºð, òºñë¿¿ä îðæ áàéãàà þì. Èéì
÷èãëýëýýð Ìîíãîë óëñ íü ͯÁ-ûí Õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû õºòºëáºð, ͯÁ-
ûí Õºãæëèéí õºòºëáºð, Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãà çýðýã îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäòàé èäýâõòýé õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. ßëàíãóÿà, 1992 îíä
Áðàçèëèéí Ðèî äå Æàíåðèî õîòíîî áîëñîí ͯÁ-ûí «Áàéãàëü îð÷èí áà
õºãæèë» áàãà õóðëààñ õîéø áàéãàëü îð÷íû ñàëáàð äàõü îëîí óëñûí
õàìòûí àæèëëàãààãàà èäýâõòýé ºðãºæ¿¿ëæ ýõýëñýí þì. Ìàíàé óëñ áàéãàëü
îð÷íûã õàìãààëàõ àñóóäëààðõ îëîí óëñûí õýä õýäýí ãýðýý, êîíâåíöèä,
òóõàéëáàë Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õàìãààëàõ òóõàé Êîíâåíö, óóð
àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé Êîíâåíö, Çýðëýã àí àìüòàí áà óðãàìëûí
àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé
Êîíâåíö, Ãàí öºëæèëòºä õ¿÷òýé íýðâýãäýæ áàéãàà îðíóóäûí, ÿëàíãóÿà
Àôðèêèéí öºëæèëòòýé òýìöýõ òóõàé Êîíâåíö, Îçîíû äàâõàðãûã õàìãààëàõ
òóõàé Âåíèéí Êîíâåíö, Îçîíû ¿å äàâõàðãûí çàëäàã áîäèñûí òóõàé
Ìîíðåàëûí Ïðîòîêîë (1995), àþóëòàé õîã õàÿãäëûã õèë äàìæóóëàí
òýýâýðëýõ, çàéëóóëàõàä õÿíàëò òàâèõ òóõàé Áàçåëèéí Êîíâåíö (1996),
Îëîí óëñûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óñ, íàìãàðõàã ãàçàð, ÿëàíãóÿà óñíû øóâóóä
îëíîîð àìüäàðäàã îð÷íû òóõàé Êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí áàéíà. ͯÁ-ààñ
áàòàëæ ãàðãàñàí îëîí óëñûí ãîë ÷óõàë ãýðýý êîíâåíöèä íýãäýæ îðñíîîð
ìàíàé óëñ òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ íóòãèéí õàìòûí
àæèëëàãààíä îðîëöîõîîñ ãàäíà òóõàéí ãýðýý êîíâåíöèéí õ¿ðýýíä òóñëàìæ
àâàõ áîëîìæòîé áîëîâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ͯÁ-ûí ñèñòåìèéí áóñàä
áàéãóóëëàãàòàé ìàíàé óëñ èäýâõòýé õàìòðàí àæèëëàæ, òîäîðõîé
òºñë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñàä íèéãìèéí íýã òîãòîëöîî
íºãººãººð ñîëèãäîõ ¿éë ÿâö ºðíºñºí ñ¿¿ëèéí 10 æèëä îëîí òóëãóóðò,
íýýëòòýé, èäýâõòýé ãàäààä áîäëîãî ÿâóóëñíû ¿ðýýð ìàíàé îðîí îëîí óëñûí
õàìòûí íèéãýìëýãò áàéð ñóóðèà áîäèòîé ýçýëæ, äýëõèéí áîëîí á¿ñ íóòãèéí
èðãýíøëèéí ñ¿ëæýýíä èäýâõòýé îðîëöäîã áèå äààñàí ñóáúåêò áîëæ ÷àäàâ.

¯ÍÄÑÝÍ ÝÕ ÑÓÐÂÀËÆ ÁÀ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÑÓÓÐÜ Á¯ÒÝÝËÈÉÍ

ÆÀÃÑÀÀËÒ

Íýã. Ñóðâàëæ áè÷èã.

389
1. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ ô.1.õí. 23,29
ô.6. õí. 31,72
ôà.1.õí. 1, 5, 8
ôà.2. õí. 71
ôà. 3. õí. 23
ôà. 6. õí. 511
ôà. 9. õí. 133, 3992
ôì. 1. õí. 372
ôì. 9. õí. 40, 3987,3992, 3997,
4009,4081,4089, 4117, 4118,
4123,4131, 4136

2. ÌÀÕÍ-ûí òºâ àðõèâ ô.1ä.1. õí. 23, 99

ô.1.ä. 3. õí. 209.
ô.4. ä.1. õí. 21, 301, 359
ô.4. ä. 2. õí. 405
ô.4. ä. 3. õí. 99, 176, 186, ,
367,
ô. 4. ä. 4. õí. 166, 185
ô. 4. ä. 6. õí. 7, 451
ô. 4. ò. 23. õí. 1, 3
ô. 4. ò. 24. õí. 185
ô. 4. ò. 25. õí. 751

3. ÐÖÕÈÄÍÈ ô. 17. Îï. 162. ä. 6

ô. 495. Îï.152. ä. 59, 64

Õî¸ð. Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë, äóðòãàëóóä

- Äàé÷èí àëäàð. Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë.

ÓÁ.,1985.
- “Ìàíàé óëñ”. (ÁÍÌÀÓ-ûí 12 æèëèéí îéí áàÿðûí òºâ êîìèññîîñ
õýâëýí íèéòëýâ.) I. II äýâòýð. ÓÁ., 1933.
- Ìîíãîë çºâëºëòèéí àðìèéí àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë. ÓÁ.,1969. -
Êîìèññàðóóäûí äóðòãàë. ÓÁ.,1971.
- ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä. ÓÁ.,1928
- ÌÀÕÍ-ûí àõìàä àæèëòàí, ãèø¿¿äèéí äóðòãàë. I-IY äýâòýð. ÓÁ.,
1978, 1981, 1988, 1990 ã.ì.
- Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàìûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ., 1967. (Î÷åðêè
èñòîðèé ÌÍÐÏ õýìýýõ íýðòýéãýýð îðîñîîð îð÷óóëæ, Ìîñêâàä
1971 îíä õýâë¿¿ëñýí)
- Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðòãàëóóä. I,II äýâòýð. ÓÁ.,
1961. 1971.
- Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðòãàëóóä. ÓÁ., 1982. 1985.
1986.
- Î÷èðáàò. Ï. Àëäàæ áîëîõã¿é àãøèí. (õýëñýí ¿ã, èëãýýëò,
èëòãýë, ÿðèëöëàãà, ëåêö) ÓÁ., 1997.
- Ñàìáóó.Æ. Àìüäðàëûí çàìíàëààñ. (Äóðòãàë I, II äýâòýð ÓÁ.,
1965,1970).

390
- Ñàìáóó. Æ. Èëòãýë ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã, ÓÁ., 1978.
- Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðòãàë, ÿðèàíóóä. (ýìõòãýñýí Ö.Öýäýíæàâ)
ÓÁ., 1945.
- Ñ¿õáààòàðûí òóõàé äóðòãàëóóä. (Ýìõòãýñýí Ã.Ï¿ðâýý,
Ä.Äîëãîðñ¿ðýí) ÓÁ.,1965.
- Ǻâëºëòèéí àíä íºõºä Ä.Ñ¿õáààòàðûí òóõàé. ÓÁ., 1980 îí.
- Ñ¿õáààòàð: ýãýë õ¿ì¿¿í, õàëàìæèò íºõºð (ýìõòãýñýí
×.Äàøäàâàà) ÓÁ., 1992.
- Õàëõ ãîëûí áàéëäààíä îðîëöîã÷ àõìàä äàé÷äûí äóðòãàë. ÓÁ.,
1970.1981.
- 1945 îíû äàéíä îðîëöîã÷äûí äóðòãàë. ÓÁ., 1975. ýìõòãýñýí
(È.Ï¿ðýâñ¿ðýí),
- Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëòàé õîëáîãäîõ áàðèìò ìàòåðèàëûí
ýìõòãýë. ÓÁ., 1964, Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1983
- Ñ¿õáààòàð.Ä. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1943 îí,
- ×îéáàëñàí. Õ. Èëòãýë áà ºã¿¿ëë¿¿ä. I-IY áîòü. ÓÁ., 1951, 1953.
- Æóêîâ. Ã. Ê. Äóðòãàë áîäîë. ÓÁ., 1977.

Ãóðàâ. Ìîíãîë õýë äýýðõ ñóäàëãààíû á¿òýýë.

- Àìàð.À. ―‖Àðâàí æèëèéí îé áà øèíæëýõ óõààíû ¿éëäâýð‖‖. ÓÁ.,

1931.
- Àìàðõ¿¿.Î. “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ Ìîíãîë çàí çàíøèë,
õóóëü öààç”. (óëàìæëàë øèíý÷ëýëèéí àñóóäàë) ÓÁ., 2000.
- Áàãàáàíäè.Í. “Åðºíõèéëºã÷: øèíý çóóíû ºìíºõ áîäîìæ,
ñàíàìæ”. (õýëñýí ¿ãèéí ò¿¿âýð.1997 îíû YI ñàðààñ 1998 îíû II
ñàð) ÓÁ., 1998, Åðºíõèéëºã÷: øèíý çóóíû ºìíºõ áîäëîãî,
çîðèëò. ÓÁ., 1998. (õýëñýí ¿ãèéí ò¿¿âýð)
- Áàäðàõ.ª. “Íàìààñ áàðóóíû Ẻðºíõèé÷¿¿äòýé òýìöñýí
àìæèëòòàé èõ òýìöëèéí òóðøëàãà”. I, II äýâòýð. ÓÁ., 1932.
- Áàëõààæàâ.Ö. “ÁÍÌÀÓ-ûí àíãèéí õàðèëöààíû õºãæèë”.
ÓÁ., 1972.
- Áàëõààæàâ.Ö. “Åðòºíöèéã ¿çýõ øèíæëýõ óõààíû ¿çýë”. ÓÁ.,
1967.
- Áàëõààæàâ.Ö. “Ìîíãîë îðíû íèéãìèéí äýâøëèéí øèíæ,
îíöëîã,¿ð ä¿í öààøäûí òºëºâ”. ÓÁ., 1981.
- Áàëõààæàâ.Ö. “Íàñ äàãàñàí õºðºã”. Äóðñàìæ. ¹1. ÓÁ., 1997.
- Áàëõààæàâ.Ö. “Òºðèéí òóõàé àñóóäàë áà àðäûí òºðèéí
õóâüñãàëò ¿éë àæèëëàãàà”. ÓÁ., 1966.
- Áàòáàÿð.Ö. “Ìîíãîë áà ßïîí. ÕÕ çóóíû ýõýí õàãàñò”. ÓÁ., 1998.
- Áàòáàÿð.Ö. “Êîäàìà Ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýíä áàéñàí ßïîí÷óóä”.
(1911-1921) ÓÁ., 1993.
- Áàòìºíõ. Æ. “Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã”. ÓÁ., 1986.
- Áàò-Î÷èð.Ë. “Àðä àíãè : Á¿òýö, ººð÷ëºëò, õîðøîîæèëò”.
ÓÁ.,1986.
- Áàò-Î÷èð.Ë. “Àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíû òàâààðëàã ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëýõèéí òºëºº ÌÀÕÍ-ûí òýìöýë”. ÓÁ., 1972
- Áàò-Î÷èð.Ë. “Áîäîî ñàéä”. ÓÁ., 1991.
- Áàò-Î÷èð.Ë. “×îéáàëñàí.Õ: Íàìòðûí áàëàðõàéã òîäðóóëàõóé”.
ÓÁ., 1996.

391
- Áàò-Î÷èð.Ë, Äàøæàìö. Ä. “Äàìäèíèé Ñ¿õáààòàð”. ÓÁ., 1963.
- Áàò-Î÷èð.Ë. “Ò¿¿õèéí ¿íýíèé ýðýëä”. (ñóäàëãààíû ºã¿¿ëýëèéí
ò¿¿âýð) ÓÁ., 1996.
- Áàò-Î÷èð.Ë, Îòãîíæàðãàë. Ñ. “ÕÕ çóóíû Ìîíãîë äàõü óëñ
òºðèéí ¿éë ÿâö”. ÓÁ., 1996.
- Áàò-Î÷èð.Ëó. “Ìîíãîë îðîíä àðä àíãèéí õóâüñãàëò íàì ¿¿ñýí
áàéãóóëàãäñàí àñóóäàë”. ÓÁ.,1977.
- Áàòñàéõàí.Î. “Ìîíãîë óëñûí õºãæëèéí çàìä ó÷èðñàí ýýäðýý.
(1921-1932)” ÓÁ. 1997.
- Áàòñ¿ðýí.Í, Ýíýáèø.Æ. “Äóóíààñ äóóðü õ¿ðñýí çàì”. ÓÁ., 1971.
- Áàòòîãòîõ.Ñ. “Íóóö õóéâàëäààíààñ íóãàëàà çàâõðàëä”. ÓÁ.,
1991.
- Áàòòºð.Æ. “ÕÕ çóóíû Ìîíãîë Ñîëîíãîñûí õàðèëöàà. Òýðã¿¿í
äýâòýð. (1910-1930-ààä îí)” . ÓÁ., 1997.
- “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1954. Óã çîõèîëûã íýìæ çàñâàðëàí
1966,1984 îíä òóñ òóñ õýâë¿¿ëñýí áàéíà.
- “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”. Ãóðâàí áîòü. Òýðã¿¿í áîòü. (Íýí ýðòíýýñ –
ÕYII çóóí). Äýä áîòü. (1604-1917). Ãóòãààð áîòü. (îéðõè ¿å)
ÓÁ.,1969.
- “ÁÍÌÀÓ-ûí ýð¿¿ãèéí õóóëü, òîãòîîìæèéí ººð÷ëºëò”. ÓÁ., 1973.
- Áîëäáààòàð.Æ. “Àìàð ñàéä” Áóëãàí., 1993.
- Áîëäáààòàð.Æ. “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä”. ÓÁ., 1997.
- Áîëäáààòàð.Æ. “ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä íàìûí èõ õóðàë,
Òºâ Õîðîîíû Á¿ãä õóðëóóäûí ðîëü”. ÓÁ., 1985. (Ä.Ìÿãìàðòàé
õàìò)
- Áîëäáààòàð.Æ. “Ìèíèé “õîöðîãäñîíûã” äýëõèé ìýäíý”.
(Ä.Äàìáûí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãàà) Áóëãàí., 1994.
- Áîëäáààòàð.Æ. “×èíãèñ õààíû ìýíäýëñýíèé 800 æèëèéí îéã
òýìäýãëýñýí “ïàÿí”. ÓÁ.,1994.
- Áîëäáààòàð.Æ. “Ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòàíä ÌÀÕÍ-ûí óäèðäàõ
ðîëü ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà íü”. ÓÁ., 1982
- Áîëäáààòàð.Æ. “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ” ÓÁ., 1994.
- Áîëäáààòàð.Æ, Ë¿íäýýæàíöàí. Ä. “Ìîíãîë óëñûí òºð ýðõ ç¿éí
ò¿¿õýí óëàìæëàë”. ÓÁ., 1997.
- Áîð.Æ. Ìîíãîëûí äèïëîìàò òîâ÷îîí. (íýìæ çàñâàðëàñàí õî¸ð
äàõü õýâëýë) ÓÁ., 1997.
- Áÿìáàñ¿ðýí.Ä. “Îð÷ëîíãèéí õ¿ðä”. (ñýðãýí ìàíäàõûí ã¿í
óõààíû òîâ÷îîí) ÓÁ., 1994.
- Ãàíãààíÿì.Ñ. “Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëæ
òýìöñýí íü” /1911-1921/ ÓÁ., 1993.
- Ãîìáî.Ë. “Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí öýðãèéí áàéäàë” (1911-1919).
ÓÁ., 1958.
- Ãîìáîñ¿ðýí.Ä. “Ìîíãîë óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí
ò¿¿õ” (1921-1956). Òýðã¿¿í äýâòýð. ÓÁ.1998.
- Ãîìáîñ¿ðýí.Ä. “Õóâüñãàëûí àðä÷èëñàí øàòàí äàõü ÁÍÌÀÓ-ûí
çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ.,1983.
- Ãîìáîñ¿ðýí.Ö. “Íèéãìèéí òóõàé ôèëîñîôèéí èíòåãðàëü
/íýãòãýã÷/ õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëàõ ýõëýë” /Îíîë, àðãà ç¿éí
àñóóäàë/ ÓÁ., 1999.
- Ãîíãîð.Ä. “Õîâäûí õóðààíãóé ò¿¿õ”. ÓÁ., 1964.

392
- Ãîí÷èãñ¿ðýí.Á. “ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí àëáàí òàòâàðûí áîäëîãî”
(1921-1940) ÓÁ., 1973.
- ÿíäñàìáóó.Õ. “ÕÕI çóóíû áîñãîí äýýðõ ìîíãîëûí çàëóó÷óóä”.
ÓÁ., 1998.
- ÿíäñàìáóó.Õ., ×óëóóíáààòàð.Ã. “Ìàë÷èí çàëóó÷óóäûí
íèéãìèéí ä¿ð òºðõ”. ÓÁ., 1996.
- ÿðáàäàì.Ö. “ÁÍÌÀÓ-ä øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí äýâøëèéã
õóðäàñãàõ àñóóäàëä”. ÓÁ., 1974.
- ÿðáàäàì.Ö. “Þ.Öýäýíáàë: ò¿¿õýí ¿íýíèé òóõàé áîäðîë”.
ÓÁ., 1994.
- Ãýíäýí.Ò. “Ãóðâàí ò¿ìýí õ¿íèé àìü”. ÓÁ., 1999.
- Äàâààñ¿ðýí.Á. “ÌÀÕÍ-ààñ öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ
òàëààð ÿâóóëñàí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà”. ÓÁ., 1990.
- Äàãâàäîðæ.Ä. “¨ñ ñóðòàõóóíû äýâøèë áà øàøèí”. ÓÁ., 1966,
- Äàãâàäîðæ.Ä. “ÁÍÌÀÓ äàõü øàøèíã¿éí õ¿ì¿¿æëèéí ¿íäýñ,
ò¿¿íèé àðãà õýëáýð‖‖. ÓÁ., 1968.
- Äàíãààñ¿ðýí.Í. “ÁÍÌÀÓ-ûí êàïèòàëèñò áóñ õºãæèë áà õºäºº àæ
àõóé äàõü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò”. ÓÁ., 1971.
- Äàíäàð.Ë. “Ãàë äºëºí äóíä”. ÓÁ., 1989.
- Äàìáàäàðæàà.Æ. “Áðèòàíèéí àðàë äýýð Ìîíãîëûí ãàë ãîëîìò
àññàí íü”. Ýë÷èí ñàéäûí òýìäýãëýë. ÓÁ., 1999.
- Äàìáàäîðæ.Ö. “Òîëáî íóóð”. ÓÁ., 1928.
- Äàìäèí.Æ. “¯éìýýíèé æèë”. ÓÁ., 1973.
- Äàìäèíñ¿ðýí.Ñ. “ÌÀÕÍ äýëõèéí êîììóíèñò õºäºë㺺íòýé
õîëáîî òîãòîîæ õºãæ¿¿ëñýí íü” (1921-1940). ÓÁ., 1971.
- Äàìäèíñ¿ðýí.Ñ. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàë-äýëõèéí õóâüñãàëò
¿éë ÿâöûí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã”. ÓÁ., 1983.
- Äàìäèíñ¿ðýí.Ñ. “Ìîíãîë äàõü íèéãìèéí ººð÷ëºí áàéãóóëàëò
áà äýëõèéí õóâüñãàëò ¿éë ÿâö”. ÓÁ., 1988.
- Äàø.Ä. “Àðäûí õóâüñãàëûí ìàíëàé õ¿÷èí”. ÓÁ., 1972
- Äàø.Ä. “ÁÍÌÀÓ-ûã òóíõàãëàñàí ò¿¿õýýñ”. ÓÁ.,1984.
- Äàø.Ä. “Îêòÿáðèéí ñîöèàëèñò èõ õóâüñãàë Ìîíãîëä íºëººëñºí
íü”. ÓÁ., 1987.
- Äàøäàâàà.× . “ÁÍÌÀÓ äàõü ñî¸ëûí õóâüñãàë, ò¿¿õýí õóðøëàãà,
îð÷èí ¿åèéí àñóóäàë”. ÓÁ., 1989.
- Äàøäîíäîã.×. “Ìîíãîë êèíîíû ò¿¿õýí òýìäýãëýë”. ÓÁ., 1971.
- Äàøäîíäîã.Ä. “Æàðàí æèëèéí øàøòèð”. (Ìîíãîëûí îð÷èí
¿åèéí òåàòðûí óðûí ñàíãèéí îí äàðààëëûí áè÷èã) I áîòü.
ÓÁ., 1996.
- Äàø-¨íäîí.Ä. “Õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò óõàìñàðò ÷àíàð
òºëºâøèõ äèàëåêòèê”. ÓÁ., 1980
- Äàøçýâýã.Á. “ÌÀÕÍ-ààñ øàðûí øàøèí, ò¿¿íèé ¿ëäýãäëèéí
ýñðýã ÿâóóëñàí òýìöëèéí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1975.
- Äàøçýâýã.Õ. “̯ÀÍ-ûí ò¿¿õýí òýìäýãëýë” (1989-1996)
ÓÁ., 1998.
- Äàøæàìö.Ä. ”Ìîíãîë äàõü äýâøèëòýò àðä÷èëñàí ¿çëèéí
õºãæëèéí àñóóäàëä”. ÓÁ., 1970.
- Äàøæàìö. Ä. “ÁÍÌÀÓ äàõü ìàðêñèñò ñýòãýëãýýíèé õºãæèëò”.
ÓÁ., 1978.
- Äàøíÿì.È. “ÁÍÌÀÓ-ûí ñîíãóóëèéí ñèñòåì”. ÓÁ., 1975.

393
- Äàøï¿ðýâ.Ä, Ãýíäýíñ¿ðýí.Ã. “ÁÍÌÀÓ äàõü øàøèíã¿éí ¿çëèéí
ò¿¿õýýñ”. ÓÁ., 1979.
- Äèëàâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ. “Àð Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí äóðòãàë”.
ÓÁ., 1991.
- Äîðæ.Á. “Ýõ îðíû òºëºº öîõèëîõ ç¿ðõ”. ÓÁ., 1981.
- Äîðæ.Ï. “Óëñ îðíû áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõ
òàëààð ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí áîäëîãî” (1929-1939). ÓÁ., 1969.
- “Äîòîîä ßâäëûí ßàìíû õÿçãààðûí öýðãèéí õºãæèëò, òýìöëèéí
ò¿¿õò ÿâäëóóä”. ÓÁ., 1946.
- Ä¿ãýðñ¿ðýí.Ã. “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
òýìöýë”. ÓÁ., 1943. 2 äàõü óäààãàà 1945 îíä õýâëýãäñýí.
- Ä¿ãýðñ¿ðýí.Ë. “Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õýýñ”. Íèéñëýë Õ¿ðýý.
ÓÁ., 1956. Óëààíáààòàð õîò. (1921-1940) ÓÁ., 1963. 1999 îíä
äýä äîêòîð Ä.Àðèóíáîëä ýöãèéíõýý äýýðõ õî¸ð íîìûã íýãòãýí,
çàðèì íýã áàðèìò íýìæ õàâñàðãàí õýâë¿¿ëæýý.
- Ä¿éíõýðæàâ.Ã. “Íàÿí äºðâºí øèäýòíèé íýã Äèëàâ õóòàãò”
ÓÁ. 1991.
- Ä¿éíõýðæàâ.Ã. “Á¿ðãýäèéí Ëîñîë”, “Âàíäàí Ìàãñàðûí
Öýâýýíäîðæ”, “Ãîìáîæàâûí Öýðýíäîðæ”, “Ãîí÷èãèéí Ñàìáóó”,
“Äàâààãèéí Íàìñðàé, “Äàøèéí Áàëäàíäîðæ”, “Çàíàðàéí Çàÿàò”,
“Ìàãñàðìààãèéí Øàãäàðñ¿ðýí”, “̺ðäýíäýâèéí ßäàìñ¿ðýí”,
“Íàâààíäîðæèéí Íàñàíáàò”, “Íàìæèëèéí Õàÿíõèðâàà”,
“Ñîíîìáàëæèðûí Áóÿííýìýõ”, “Öýìáýëèéí ªëçèé-Î÷èð” íàðûí
óëñ òºðèéí íàìòàð. ÓÁ., 1998 îíä õýâëýãäñýí íèéò 13 íîì.
- Äýëýã.Ã. “Ìîíãîëûí òîãòìîë õýâëýëèéí ò¿¿õýí òýìäýãëýë”. ÓÁ.,
1965.
- Äýëýã.Ã. “Ìîíãîë õýâëýë”. (1925-1940) ÓÁ., 1972. (1940-1970)
ÓÁ., 1971.
- Äýìèä.Ã. “Óëààí öýðãèéí õºãæñºí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1931.
- Äýíäýâ. Ë. “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ”. ÓÁ., 1934.
- Æàäàìáàà.Ñ.”ÁÍÌÀÓ-ûí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí õºãæèëòèéí
çàðèì àñóóäëóóä”. ÓÁ., 1958.
- Æàëàí-Ààæàâ.Ñ. “Àðäûí õóâüñãàëò òºðèéí õóóëü òîãòîîõ ¿éë
àæèëëàãààíû ¿íäñýí ÷èãëýë”. ÓÁ., 1967.
- Æàìáàëäîðæ. Á. “Äàðäàí áóñ çàìààð äàëààä æèë”. ÓÁ., 1996.
- Æàìáàëäîðæ.Ò. ”ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçìèéí ¿åèéí áèå õ¿í
òºëºâøèõ íèéãìèéí íºõöºë á¿ðýëäñýí íü”. ÓÁ., 1980
- Æàðãàëñàéõàí.Á. “Îëîí æèëèéí õóó÷”. Ýë÷èí ñàéäûí
òýìäýãëýë. ÓÁ. 1997.
- Æàìáàëñ¿ðýí.Í. “Ìîíãîëûí ò¿¿õ: åðýýä îí” ÓÁ., 1999.
- Æàìáàëñ¿ðýí.Í. “ÕÕ çóóíû Ìîíãîë àæèë÷èí”. ÓÁ., 2000.
- Æàìáàëñ¿ðýí.Í. “Þ.Öýäýíáàë: Àðä ò¿ìýíäýý õ¿ðãýõ ¿íýí
º÷èë”. ÓÁ., 1996.
- Æàìñðàí.Ë. ”Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí”(1911-1913).
ÓÁ., 1992.
- Æàìñðàí.Ë. “Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàë.
ÓÁ., 1996.
- Æàìñðàí.Ë. “Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãíîëûí ñýðãýëò”.
ÓÁ., 1997.
- Æàìñðàíæàâ.Ø. “Äýëõèéí II äàéíû ¿å áà ÌÀÕÖ-èéí õºãæèëò”.

394
 ÓÁ., 1977.
- Æàìúÿíæàâ.Ò. “Ñîöèàëèçì áàéãóóëæ äóóñãàõ ¿åèéí ÌÀÕÍ-ûí
íèéãìèéí áîäëîãûí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1976.
- Æàíöàííîðîâ. Í. “Ìîíãîëûí õºãæìèéí 12 õºðºã”. ÓÁ., 1996.
- Æóìäààí. Ø. “ÁÍÌÀÓ-ûí àæèë÷èí àíãè, õîðøîîëñîí àðäûí
ýäèéí çàñãèéí õîëáîî ¿¿ñýí òîãòîæ õºãæñºí òóõàé”. ÓÁ., 1978.
- Æ¿ãäýð. ×. “ÕIÕ-ÕÕ çóóíû çààã äàõü Ìîíãîëûí íèéãýì-óëñ òºð,
ôèëîñîôèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèë”. ÓÁ., 2002. (2 äàõü õýâëýë)
- Çàãàñáàëäàí.Ä. “ÁÍÌÀÓ äýëõèéí ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàâöàí
äýýð”. ÓÁ., 1979.
- Çàãàñáàëäàí.Ä. “ÁÍÌÀÓ-ûí ñîöèàëèñò ¿éëäâýðæ¿¿ëýëò. Àæ
¿éëäâýðæèëòèéí õºãæèëòèéí àñóóäàë”. ÓÁ., 1973.
- Çàãàñáàëäàí.Ä. “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí àæèë÷èí àíãè”.
ÓÁ., 1986.
- Çàãä.Ã. “Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëèéí ò¿¿õýýñ”. ÓÁ., 1968
- Çàðäûõàí.Ê. “Îð÷èí ¿åèéí íºõöºë äýõ ýõ îðîí÷ ¿çýë áà ýõ
îðîí÷ ¿çëèéí õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäàë”. ÓÁ., 1978.
- Çàðäûõàí.Ê. Õºäºëìºð÷äèéí ýõ îðîí÷ õ¿ì¿¿æëèéí àñóóäëóóä.
ÓÁ., 1983.
- Çàðäûõàí.Ê. “Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ýõ îðîí÷,
èíòåðíàöèîíàë÷ óõàìñàð òºëºâøèí õºãæñºí íü”. ÓÁ., 1990.
- “Çàõèäàë áè÷ã¿¿ä”. ÓÁ., 1952.
- Èäøèííîðîâ.Ñ. “ÕIÕ-ÕÕ çààã äàõü Ìîíãîëûí íèéãýì-ýäèéí
çàñãèéí áàéãóóëëûí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1987.
- Èäøèííîðîâ.Ñ. “Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õèéí õóðààíãóé”.
ÓÁ. 1994.
- È÷èííîðîâ.Ñ. “Àðâàéõýýðèéí õîøóóíû õóðààíãóé ò¿¿õ”,
ÓÁ. 1997.
- È÷èííîðîâ.Ñ. “ÁÍÌÀÓ ººðèéí ýäèéí çàñãààñ ãàäààäûí
êàïèòàëûã øàõàí çàéëóóëñàí íü”. ÓÁ., 1967.
- È÷èííîðîâ.Ñ. “Äàíñðàíáèëèãèéí Äîãñîì”, “Äîëãîðæàâûí
Ëàìæàâ”, “×îéæîîãèéí ×îéäîãñ¿ðýí” íàðûí óëñ òºðèéí íàìòàð
/3 íîì/ 1997, 1998, 1998.
-È÷èííîðîâ.Ñ. “Ìîíãîë Àðäûí Íàì” ãýäýã õóâüñãàëò
áàéãóóëëàãà. ÓÁ., 1973
- È÷èííîðîâ.Ñ. “Ïýëæèäèéí Ãýíäýí”: ¯çýë áàðèìòëàë, ¿éë
àæèëëàãàà”. ÓÁ., 1994.
- È÷èííîðîâ.Ñ. “Ñàíæèéí Äîâ÷èí ñàéäûí ýäèéí çàñàã, óëñ
òºðèéí áàéð ñóóðü” ÓÁ., 1994.
- È÷èííîðîâ.Ñ , Áàíçðàã÷. Í. “Ýðäýíý çóó õèéä áà Ò¿øýýò õàíû
õîøóóíû ò¿¿õèéí õóðààíãóé” ÓÁ. 1998.
- Èøæàìö.Í. “ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîëûí õóâüä ÿâóóëñàí áîäëîãî,
Ìîíãîë-Àìåðèêèéí õàðèëöàà”. (1900-1987) ÓÁ., 1999
- Êàìáàð.Ó, Íýðã¿é. Ï. “ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí êàïèòàëèñò áèø
çàì áà ñîöèàëèñò áàéãóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí îíîëûí çàðèì
àñóóäàë. ÓÁ ., 1976.
- Êàìáàð.Ó, ßäàìñ¿ðýí.Æ. ”ÁÍÌÀÓ-ûí õºãæëèéí óëñ òºðèéí
ýäèéí çàñãèéí óõààíû çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1987.
- “Êâàíòóíû àðìè ñºíºñºí íü”. ÓÁ., 1970,

395
- Ëààãàí.Á. “Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ò¿¿õýí õóðààíãóé”.ÓÁ., 1999. - Ëààãàí.Á.
“Õºâñãºë àéìãèéí Æàðãàëàíò ñóìûí ò¿¿õ” ÓÁ., 1998.
- Ëèãäýí.Á. “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð
ÌÀÕÍ-ààñ ÿâóóëñàí ¿éë àæèëëàãàà”. (1945-1970) ÓÁ., 1978.
- Ëèãäýí.Á. “ÌÀÕÍ áîë ñîöèàëèñò íèéãìèéí óëñ òºðèéí
ñèñòåìèéí óäèðäàõ õ¿÷ ìºí”. ÓÁ., 1978.
- Ëèã¿¿.Á. “Ìîíãîëûí àðäûí õóâüñãàë áà øèíý ñýõýýòýí”.
ÓÁ., 1971.
- Ëèã¿¿.Á. “Àðäûí ñýõýýòýí ¿¿ññýí íü, íèéãìèéí á¿òýöýä ò¿¿íèé
ýçëýõ áàéð ñóóðü”. ÓÁ., 1983.
- Ëè ï¸í ðå. 1911 îíä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã
ñýðãýýí òóíõàãëàñàí ò¿¿õèéã íýõýí øèíæëýõ¿é. ÓÁ., 1997.
- Ëîíæèä.Ç. “Åðºíõèé ñàéä Öýíãýëòèéí Æèãæèäæàâ”, ÓÁ. 1995.
- Ëîíæèä.Ç. “Æàíæèí Äàíçàí” ÓÁ., 1995. /Î.Áàòñàéõàíû õàìò/
- Ëîíæèä.Ç. “Ìàãñàð õóðöûí Äóãàðæàâûí óëñ òºðèéí íàìòàð”,
ÓÁ., 1997.
- Ëîíæèä. Ç. “Íàâààíäîðæèéí Æàäàìáûí óëñ òºðèéí íàìòàð”
ÓÁ., 1997.
- Ëîíæèä.Ç. “ßëãóóíáààòàð Ëàâàðûí Ñóìüÿà”. ÓÁ., 1993.
- Ëóâñàí. Ñ. “Òóóëñàí çàì”. ÓÁ.,1988.
- Ëóâñàíâàíäàí.Ñ. “Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí îíîë-ò¿¿õèéí
àñóóäàëä”. ÓÁ.,1973.
- Ëóâñàíâàíäàí.Ñ.”Ìàðêñèñò ëåíèíèñò ãîî ç¿é”. ÓÁ., 1982.
- Ëóâñàíâàíäàí.Ñ. ”Ìîíãîëûí óðëàãèéí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë”.
ÓÁ., 1982.
- Ëóâñàíäîðæ. Ï. “ÁÍÌÀÓ-ä õóäàëäàà õºãæñºí íü”. ÓÁ., 1959.
- Ëóâñàíäîðæ. Ï. “ÁÍÌÀÓ-ûí äîòîîä çàõ çýýëèéí àñóóäàë”.
ÓÁ., 1970.
- Ëóâñàíäîðæ. Ï. “ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çàíãèëàà
àñóóäëóóä”. ÓÁ., 1980.
- Ëóçÿíèí.Ñ.Ã. “ÕÕ çóóíû 20-30-ààä îíû Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîëûí
õàðèëöààíû ò¿¿õýýñ”. ÓÁ., 1998.
- Ëõàãâà.Ò. “Àçèéí ýíõ òàéâàí àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäàë”.
ÓÁ., 1986.
- Ëõàãâàñ¿ðýí. Æ. “Ñýòãýëä øèíãýñýí îí æèë¿¿ä”. ÓÁ., 1984.
- Ëõàãâàñ¿ðýí. Æ. “Òóëàëäààíû îí æèë¿¿ä”. ÓÁ., 1995 îí.
- Ëõàìñ¿ðýí. Á. “Àðäûí õóâüñãàëûí ¿å äýõ ÌÀÕÍ-ûí ñòðàòåãè,
òàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1977
- Ëõàìñ¿ðýí.Á. ÌÀÕÍ-ûí ¿éë àæèëëàãààíä èíòåðíàöèîíàëèçìûí
çàð÷èì õýðýãæñýí íü”. ÓÁ.,1975.
- Ëõàìñ¿ðýí.Á. “Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí, òºðèéí òóñãààð
òîãòíîë”. ÓÁ., 1998.
- Ëõàìñ¿ðýí.Á. “Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ñîöèàëèñò ýõ îðîí÷
èíòåðíàöèîíàë÷ ¿çýë á¿ðýëäñýí àñóóäàëä”.ÓÁ., 1978,
- Ìàãñàðæàâ.H. “Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ”. ÓÁ., 1994.
/êèðèëëä Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä./
- Ìàãñàðæàâ. Í. “ÌÀÕÍ îëîí ò¿ìíèéã õàìðàí ºðãºæèæ áýõæñýí
íü” (1921-1924). ÓÁ., 1979
- Ìàéäàð. Ä. “Ìîíãîëûí àðõèêòåêòóð áà õîò áàéãóóëàëò”.
ÓÁ., 1972.

396
- Ìèíèñ.À. “ÌÀÕÍ-ààñ ôåîäàë àíãèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
íî¸ðõëûã óñòãàõûí òºëºº ÿâóóëñàí òýìöýë”. ÓÁ., 1968.
- Ìîíãîë Àðä Óëñûí çàñàã òºðèéí áàéäàë õýðõýí óëàìæèëñàí
ÿâäëûã òàéëáàðëàñàí áè÷èã. ÓÁ., 1926
- “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí àðìèóä Õàëõ ãîëä ÿïîíû
ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã áóò öîõèñîí íü” . ÓÁ.,1967..
- Ìîíãîë ãàçàð áîøãûã õàëàõ ÿâäëûí òóëãóóð áîñãîñíû òîâ÷
ò¿¿õ. ÓÁ., 1926. Îéäîâ, Öýöýãáèëýãò.
- “ÌÕÇÝ-èéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿ä”. ÓÁ., 1926. ã.ì
- “Ìîíãîëûí ýðò, ýä¿ãýýãèéí õóóëü öààçûí ò¿¿õèéí ñýäýâ,
äýâòýð”. (Ø¿¿õ ßâäëûí 10 æèëèéí îéä çîðèóëæ áàÿðûí
êîìèññîîñ õýâëýí ãàðãàâ) ÓÁ., 1935.Ò¿¿õèéí áàðèìòóóäûí
öîìîðëèã. ÓÁ., 1954,
- “Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìè õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò
çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë, ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã
òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã”
- Ìîíö.Á. “ ªíººãèéí øàòàí äàõü íàìûí ¿çýë ñóðòëûí àæëûí
çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1973
- ̺íõ-Ýðäýíý. Ë. “Ò¿¿õèéí ã¿í óõààíû ëåêö¿¿ä” ÓÁ., 2000.
- Íàâààííàìæèë.Ã. “Äàéñíû àð òàëä íýâòýðñýí íü”. ÓÁ., 1944,
- Íàâààííàìæèë.Ã. “Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí
áàéëäààíä”. ÓÁ., 1945,
- Íàâààííàìæèë Ã. “Çîðèãò áààòàð Òîãòîõ”. ÓÁ., 1946.
- Íàâààííàìæèë.Ã. “×îéáàëñàíãèéí áàãà íàñ”. ÓÁ., 1942,
- Íàìæèë.Ò. “ÁÍÌÀÓ-ûí òýýâðèéí ñèñòåìèéí õºãæëèéí àñóóäàë.
ÓÁ., 1978.
- Íàìæèë.Ò, Ëóâñàíäîðæ.Ï. “ÁÍÌÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õ”.
ÓÁ., 1986.
- Íàìæèì.Ò.”Ìîíãîëûí ýðò ýä¿ãýý”. ÓÁ.,1996.
- Íàìæèì.Ò. “Ìîíãîëûí àæ àõóé, ýäèéí çàñàã”. I-II áîòü.
ÓÁ., 2000.
- Íàìñðàé.ß. “Ìîíãîëä öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë
õºãæñºí òîâ÷ ò¿¿õ”. ÓÁ., 1997.
- Íàìûí IÕ æèëèéí îé, 10 æèëèéí óãòëàãà. ÓÁ., 1930
- Íàöàãäîðæ.Ø. “Àð ìîíãîëä ãàðñàí àðäûí õºäºë㺺í”.ÓÁ., 1956.
- Íàöàãäîðæ.Ø. “Ìîíãîëûí ôåîäàëèçìûí ¿íäñýí çàìíàë”.
ÓÁ., 1978.
- Íàöàãäîðæ.Ø. “Ñóì, õàìæëàãà, øàâü, àðä”. ÓÁ., 1986.
- Íàöàãäîðæ.Ø. “Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð”. ÓÁ., 1943.
- Íîðîâñàìáóó.Ñ. Êàïèòàëèçìèéí ºìíºõ õàðèëöàà íî¸ðõîæ
áàéñàí îðíóóäàä ÿëñàí àðä÷èëñàí, ñîöèàëèñò õóâüñãàëûí
õàðüöàà, îíöëîãóóä. ÓÁ., 1965.
- Íÿìáóó. Õ. “Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë”.
ÓÁ., 1993.
- Î÷èðáàò.Ï. “Òýíãýðèéí öàã”. ÓÁ.,1996.
- Îþóí. Ý. “Ìîíãîëûí òåàòðûí ò¿¿õýí çàìíàë”. ÓÁ., 1989.
- ªëçèéäîëãîð.Ä. “ÁÍÌÀÓ-ä ìýðãýæèëòýé àæèë÷èí áýëòãýæ
áàéãàà îíîë-ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1986.
- ªëçèéäîëãîð.Ä. “Ìîíãîë,Ǻâëºëòèéí àæèë÷èí àíãèéí õîëáîî,
õàìòûí àæèëëàãààíû ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäàë”. ÓÁ., 1989.

397
- Ïëèåâ.È. À. “Ãîâü Õÿíãàíä òóëàëäñàí íü”. ÓÁ., 1966,
- Ïóíöàãíîðîâ.Í. “Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1955.
- Ï¿ðýâ.Á. “ÁÍÌÀÓ-ûí àæèë÷èí àíãèéí ò¿¿õýýñ” (1921-1952).
ÓÁ., 1963.
- Ï¿ðýâ.Á. “ÁÍÌÀÓ-ä ñîöèàëèçì áàãéóóëæ äóóñãàõûí òºëºº
àæèë÷èí àíãèéí òýìöýë”. ÓÁ., 1980.
- Ï¿ðýâ.Á. “Ñîöèàëèñò òºðèéí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷äèéí
áàéãóóëëàãûí òóõàé ëåíèí÷ ñóðãààë ÁÍÌÀÓ-ä õýðýãæñýí íü”.
ÓÁ., 1981.
- Ï¿ðýâ.Î. “Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëä õîëáîãäîõ íóòãààð”.
ÓÁ., 1979.
- Ï¿ðýâ. Ñ. “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí õàðèëöàà áà ñîöèàëèñò
èíòåðíàöèîíàëèçìèéã õºãæ¿¿ëñýí íü”. ÓÁ., 1976.
- Ï¿ðýâ. Ñ.”Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí Îêòÿáðèéí çàìààð”. ÓÁ., 1977.
- Ï¿ðýâæàâ.Ñ. “Õóâüñãàëûí ºìíºõ Èõ õ¿ðýý”. ÓÁ., 1961,
- Ï¿ðýâæàâ.Ñ. “ÁÍÌÀÓ-ä ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí àñóóäëûã
øèéäâýðëýñýí íü”. ÓÁ., 1965.
- Ï¿ðýâæàâ. Ñ. “Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû õóðààíãóé ò¿¿õ”.
ÓÁ., 1978.
- Ðèí÷åí. Á. “Ìîíãîë óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíû ò¿¿õ”. ÓÁ., 1996.
- Ñàìáóó. Á. “ªíãºðñºí íèéãìèéí ¿ëäýãäýë ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ
àðãà çàì”. ÓÁ., 1976.
- Ñàìáóó. Æ. “Øàøèí áà ëàì íàðûí àñóóäàëä”. ÓÁ., 1961.
- Ñàìäàíãýëýã. Ö. “Ìîíãîë àðäûí àðìè ¿¿ñýí áàéãóóëàãäñàí
ò¿¿õ” (1921-1924). ÓÁ., 1980.
- Ñàíäàã. Ø. “Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ãàäààä õàðèëöàà”
(1850-1919). ÓÁ., 1971.
- Ñàíæàà.Ë. “ÌÀÕÍ-ûí ïðîãðàììóóäûí òóõàé”. ÓÁ.,1967.
- Ñàíæààñ¿ðýí.Ö. “Ïîëèòèêà ÌÍÐÏ â îòíîøåíèè åäèíîëè÷íûõ
àðàòñêèõ õîçÿéñòâ íà äåìîêðàòè÷åñêîì ýòàïå ðåâîëþöèè”.
“Ò¿¿õèéí ñóäëàë” Ò.ÕI ÓÁ., 1975.
- Ñàíãèäàíçàí.Ä. “Õóâüñãàëò àðä÷èëñàí øàòàí äàõü àðäûí
òºðèéí ¿¿ðã¿¿ä”. ÓÁ., 1974.
- Ñàíæäîðæ. Ì. “Àðäûí òºðèéí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1974.
- Ñîäíîìöýðýí.Ë. “Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí ä¿ðñëýõ óðëàã”.
ÓÁ., 1968.
- Ñîäîâñ¿ðýí.Á. “Õóâüñãàëûí ºìíºõ Ìîíãîëûí òºð áà õóóëü
öààç” (1911-1921). ÓÁ., 1988.
- Ñîíãèíî.×. “Ìîíãîë÷óóäûí ¿éë óðëàõóéí ýðäýì, óõààí”.
ÓÁ., 1999.
- Ñîíîìäàãâà.Ö. “ÁÍÌÀÓ-ûí îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû
õóâààðüò ãàðñàí ººð÷ëºëò”. ÓÁ., 1969.
- Ñîðêèí.Í. “Àíõíû ýõëýë”. ÓÁ., 1972. ã.ì
- Ñóìúÿà. Á. ”Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë: îðøèõóé, ýñ
îðøèõóé”. ÓÁ., 1998.
- Ñóìúÿà.Á. “Â.È.Ëåíèí-Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé èõ áàãø, äîòíû
íºõºð”. ÓÁ.,1970
- Ñ¿ðýíõîðëîî.Ö. “ÌÀÕÍ-ûí àíõíû ìºðèéí õºòºëáºð”.
- Ñ¿õáààòàð.Íà. “Áàðóóí õÿçãààðûí íèéãýì-óëñ òºðèéí
õºãæëèéí ò¿¿õýí òîéì. (ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åýñ 1930-ààä îí. ).

398
 ÓÁ., 1999.
- Ñ¿õáààòàð.Î. “ÁÍÌÀÓ-ûí õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºë㺺í”.
ÓÁ., 1973.
- Òîéâ. Ë. “Õóâüñãàëò öýðãèéí 25 æèë”. ÓÁ., 1946.
- Ò¿ìýíæàðãàë. Ä. “ÌÀÕÍ àðäûí õóâèéí àæ àõóéòíûã ñîöèàëèñò
¸ñîîð õîðøîîëîõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëñýí íü”. ÓÁ., 1971.
- Ò¿ìýíæàðãàë.Ä, Öýãìèä.ß. “Îð÷èí ¿å äýõü ÌÀÕÍ-ûí õºäºº àæ
àõóéí áîäëîãûí ÷óõàë àñóóäëóóä”. ÓÁ., 1985.
- Ò¿äýâ. Ë. “ÌÀÕÍ-ààñ óòãà çîõèîëûí òóõàéä ÿâóóëñàí áîäëîãî”.
(Ìîíãîëûí øèíý óòãà çîõèîë ¿çýë ñóðòëûí òàëààð á¿ðýëäýí
òîãòñîí òóõàé ò¿¿õýí òîéì) ÓÁ., 1971.
- “Ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû îíîë- àðãà ç¿éí àñóóäàë” ÓÁ., 1999.
- Óëààí îòîð÷. “ÌÀÕÍ-ûí áàéäàë”. ÓÁ.,1926, Óóëûí ºâãºí.
- Óëûìæèåâ.Ä.Á. “Îðîñûí Ìîíãîë ñóäëàë” (ÕIÕ çóóíû
õî¸ðäóãààð õàãàñ ÕÕ çóóíû ýõýí ¿å). ÓÁ.,1998.
- Óðàíãóà. Æ. “ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Àð Ìîíãîë äàõü øèíýòãýë”.
ÓÁ., 1997.
- Õàâõ. Í. “Ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë èðãýíøëèéí ã¿í óõààí” ÓÁ., 1995.
- Õóðìåòõàí.Ì. ”Ìîíãîë óëñ, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí õàðèëöàà, õàìòûí
àæèëëàãàà” (1945-1999). ÓÁ.,2000.
- Öîëìîí.Ä. “Ìîíãîë êèíî”. ÓÁ., 1995.
- Ö¿ëòýì.Í. “Ìîíãîë çóðãèéí õºãæèæ èðñýí òîéì”. ÓÁ., 1988.
- Öýäýâ. Ä. “Èõ øàâü”. ÓÁ., 1964.
- Öýäýí.Á. “Ìîíãîë-Ǻâëºëòèéí íàéðàìäàë áà ÌÀÕÍ”.
ÓÁ., 1967.
- Öýäýí.Á. “Ìîíãîëûí õºäºëìºð÷èä Ǻâëºëò Îðîñûí àæèë÷èí
àíãèéí õîëáîîíû ¿¿ñëèéí òóõàé” (1920-1921). ÓÁ.,1977.
- Öýäýíáàë.Þ. “Èëòãýë, ºã¿¿ëýë, õýëñýí ¿ã”. I-Y áîòü. ÓÁ., 1966,
1967, 1968, 1971, 1976, 1984.
- Öýäýíæàâ. (Ä) “Ïàðòèçàí Õàñáààòàð”. ÓÁ., 1942.
- Öýäýí–Èø.Á. “Ìîíãîë óëñûí õèë õÿçãààð á¿ðýëäýí òîãòñîí
ò¿¿õýýñ”. ÓÁ., 1997.
- Öýðýíäîðæ. Ã. “ÁÍÌÀÓ-ä áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàñàí
íü”. ÓÁ., 1976.
- Öýðýíäîðæ.Ä. “Õóâüñãàëò óëàìæëàë áà çàëóó÷óóä”. ÓÁ.,1974.
- Öýðýíäîðæ.Ä. “Çàëóó÷óóäûã êîììóíèñò ¸ñîîð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ
íàìûí áîäëîãî, ÌÕÇÝ-èéí ¿éë àæèëëàãàà” (1966-1971).
ÓÁ., 1986.
- ×èìèäöýðýí.Ý. “ÁÍÌÀÓ-ä ýìýãòýé÷¿¿äèéã íèéãìèéí äàðëàëààñ
÷ºëººëñºí ò¿¿õýí òóðøëàãà”. ÓÁ., 1976.
- ×îéáàëñàí.Õ. “Àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëò öýðãèéí àóãàà
õºãæëèéí òîâ÷ çàì”. ÓÁ., 1935.
- ×îéáàëñàí. Õ. “Àðäûí õàéðò Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ”.
ÓÁ.,1942,
- ×îéáàëñàí.Õ, Ëîñîë.Ä, Äýìèä Ã. “Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé
õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ”. ÓÁ., 1934.
Õî¸ðäàõü õýâëýëèéã íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ ýðõëýí 1979
îíä ãàðãàñàí. ̺í ýíýõ¿¿ çîõèîëä 1939 îíä çàðèì çàñâàð õèéæ,
Õ.×îéáàëñàíãèéí íýðýýð Îðîñ, Ãåðìàí, Õÿòàä õýëýýð
õýâëýãäæýý.

399
- ×óëóóíáààòàð. Ã. “Ìîíãîëûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä”. ÓÁ., 2000.
- ×óëóóíáààòàð.Ã. “ÕÕ,ÕÕI çóóíû çààã ¿åèéí Ìîíãîë äàõü
èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë, õºãæèë”. ÓÁ., 1999.
- ×óëóóíáààòàð.Ø , Ñýäæàâ.Ö. “Øèíæëýõ óõààí, ¿éëäâýðèéí
õîëáîî”. ÓÁ., 1987.
- Øàãäàðñ¿ðýí. Ë. “ÁÍÌÀÓ-ûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí õºäºëìºð,
ïîëèòåõíèêèéí ñóðãóóëèéí ¿¿ñýë, õºãæèëò”. ÓÁ., 1976.
- Øàãäàðñ¿ðýí. Ï. “Ìèíèé ìýäýõ ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí”.
(äóðñàìæ) ÓÁ., 2000.
- Øèðýíäýâ.Á. “Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð”.
ÓÁ., 1978.
- Øèðýíäýâ.Á. “ÁÍÌÀÓ äàõü øèíæëýõ óõààí”. (ìîíãîë, îðîñ,
àíãëè, ôðàíö, èòàëè õýëýýð) ÓÁ., 1971.
- Øèðýíäýâ.Á. “Äàëàéí äàâàëãààíààð”. ÓÁ.,1993.
- Øèðýíäýâ.Á. “Êàïèòàëèçìèéã àëãàññàí íü”. ÓÁ.,1968.
- Øèðýíäýâ.Á. “Ëåíèí áà Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí”. ÓÁ.,1970.
- Øèðýíäýâ Á. “Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë ñýðãýí
ìàíäñàí íü”. ÓÁ., 1996.
- Øèðýíäýâ.Á. “Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ”. ÓÁ., 1969. Ýë
á¿òýýëýý 1999 îíä øèíý÷ëýí çàñâàðëàæ õýâë¿¿ëñýí.
- Øèðýíäýâ.Á. “Ìîíãîëûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí òîâ÷
ò¿¿õ”. ÓÁ., 1980.
- Øèðýíäýâ.Á. “Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ” (1868-1928).
ÓÁ., 1965.
- Ýíýáèø.Æ. “Ìîíãîëûí õºãæìèéí óëàìæëàë, øèíý÷ëýë”.
ÓÁ., 1991.
- Ýðýíäîî.Ã. “Òóóëñàí çàì”. ÓÁ., 1971.
-
ĺðºâ. Òîãòìîë õýâëýë.

- Àðäûí ýðõ. ÓÁ., 1924.II.16. ¹2; 1934.X.4.¹67; 1998.IX.18.¹214

- Çàðÿ. 1923.¹31
- Ìîíãîëûí ¿íýí. 192.III.5; 1969.YIII.1; 1982.Y.8; 1986.YI.20
- Íàìûí àìüäðàë. 1958.¹5
- Íàìûí áàéãóóëàëò. 1945.¹7
- Ñÿíüáàî. 1911.XII.17
- ¯íýí. 1941.YII.4; 1942.X.18; 1944.XII.31; 1945.YIII.15; 1984.X.24;
1989.III.5.¹31
- Õîëáîîíû ìýäýýëýë. 1970.¹3
- Øèíý òîëü. 1998. ¹21

Òàâ. Îðîñ õýë äýýðõ ñóäàëãààíû á¿òýýë

- Àíàòîëèé Êàëëèííèêîâ. “Ðåâîëþöèîííàÿ Ìîíãîëèÿ. Ãîñèçäàò”.

Ì., 1925 ã.
- Àíàòîëèé Êàëëèííèêîâ.Íàöèîíàëüíî-Ðåâîëþöèîííîå
äâèæåíèå â Ìîíãîëèè. Èçä-âî. Ì., 1926.
- Àíàòîëèé Êàëëèííèêîâ. Àãðàðíûå îòíîøåíèÿ è
àíòèôåîäàëíàÿ àãðàðíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè - Â.

400
 êí:Àãðàðíûé âîïðîñ íà âîñòîêå. Ì., 1933 ã.
- Áàâðèí Å.Ï., Ìåùåðÿêîâ. Ì.Â. “Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ
Ðåñïóáëèêà” (ýêîíîìèêà è âíåøíÿÿ òîðãîâëÿ) Ì.,1961
- Áàëäàåâ. Ð.Ë. “Íàðîäíîå îáðàçîâàíèå â ÌÍД. Ì., 1971.
- Ãàòàóëëèíà. Ã.È. ”Ìîíãîëüñêàÿ Íàðîäíàÿ Ðåñïóáëèêà â
ñîöèàëèñòè÷åñêîì ñîäðóæåñòâå”. Ì., 1969.
- Ãàòàóëëèíà. Ã.È. “Ïðîáëåìû íåêàïèòàëèñòè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ
Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè”. Ì., 1978.
- Ãðàéâîðîíñêèé.Â.Â. “Ìîíãîëèÿ: èçìåíåíèÿ â ñòðóêòóðå
ñèñòåìíûõ áþäæåòîâ ñåëüñêîãî íàñåëåíèÿ ïðè ïåðåõîäå îò
ñîöèàëèñòè÷åñêîé ìîäåëè ðàçâèòèÿ ê ðûíî÷íîé”. Ì.,1996.
- Ãðàéâîðîíñêèé.Â.Â. “Îò êî÷åâîãî îáðàçà æèçíè ê îñåäëîñòè”
(íà îïûòå ÌÍÐ) Ì., 1979.
- Ãðàéâîðîíñêèé. Â.Â. “Ñîâðåìåííîå àðàòñòâî Ìîíãîëèè:
ïðîáëåìû ñîöèàëüíîãî ðàçâèòèÿ”. (1980-1995ãã) Ì., 1996.
- Äàðåâñêàÿ Å.Ì “Òðè ïîðòðåòû-òðè ñóäüáû: Èñòîðè÷åñêèå
î÷åðêè”. ÓÁ., 1997.
- Äàøï¿ðýâ.Ä. “Ýòàïû ìîäåðíèçàöèè ìîíãîëüñêîãî
îáùåñòâà”. ÓÁ., 1996.
- Äæóíóñîâ. Ì.Ñ. “Î íåêàïèòàëèñòè÷åñêîì ïóòè ðàçâèòèÿ
ðàíåå îòñòàëûõ ñòðàí”. Ì., 1967,
- Çàãàñáàëäàí. Ä. “Ïðîáëåìû ñîöèàëèñòè÷åñêîè
èíäóñòðèàëèçàöèè ÌÍД. Ì.,1973.
- <<Çàïèñêà îá ó÷åíûõ òðóäàõ Â.Ë. Êîòâè÷à. “Èçâåñòèÿ
Ðîññèéñêîé Àêàäåìèè íàóê>>. YI ñåðèÿ, ÕYII òîì. 1923.
- Æàãâàðàë.Í. Àðàòñòâî è àðàòñêîå õîçÿéñòâî. ÓÁ., 1974
- Êàïèöà Ì.Ñ, Èâàíåíêî.Ì.Ñ. “Äðóæáà, çàâîåâàííàÿ â
áîðüáå”.(Ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêèå îòíîøåíèÿ) Ì.,1965.
- Êèì Ã.Ô, Øàáøèíà. Ô.È. “Ïðîëåòàðñêèé èíòåðíàöèîíàëèçì è
ðåâîëþöèè â ñòðàíàõ Âîñòîêà”. Ì.,1967.
- Êèì Ã.Ô, Øàáøèíà. Ô.È. “Ñîþç ðàáî÷åãî êëàññà è êðåñòüÿíñòâà
è îïûò ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ñòðàí Àçèè”. (íà ïðèìåðå
ÌÍÐ,ÊÍÄÐ,ÄÐÂ.) Ì.,1977,
- “Ëåíèí è íàöèîíàëüíî-îñâîáîäèòåëüíîå äâèæåíèå â ñòðàíàõ
Âîñòîêà”. Ì.,1970.
- Ìàòâååâà.Ã.Ñ, Ñòàðèöûíà.Ñ. Íàðîäíàÿ äåìîêðàòèÿ è
ñòðîèòåëüñòâî ñîöèàëèçìà â ÌÍÐ. Ì.,1965.
- Ìàòâååâà.Ã.Ñ. “Ñîçäàíèå ìàòåðèàëüíî-òåõíè÷åñêîé áàçû
ñîöèàëèçìà â ÌÍД. Ì.,1979.
- Ìèõàéëîâ. “Êóëüòóðíîå ñòðîèòåëüñâî â ÌÍД. (Èñòîðè÷åñêèå
î÷åðêè) Ì.,1957.
- Íàìñðàé. Öî. “Ñîöèàëèñòè÷åñêàÿ íàäñòðîéêà â ñòðàíàõ,
ìèíîâàâøèõ êàïèòàëèçì”. (íà îïûòå ÌÍÐ) Ì., 1976.
- Îñèïîâ. À.À. Âíåøíÿÿ ïîëèòèêà Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé
Ðåñïóáëèêè. Ì., 1963.
- Ôåäþíèíñêèé. È. È. “Íà âîñòîêå”. Ì., 1985,
- Ðîùèí. Ñ.Ê. “Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè”. (1921-1940) Ì.,
1998.
- Ðîùèí.Ñ.Ê. “Ñîöèàëèñòè÷åñêèé óêëàä â ýêíîìèêå”. Ì.,1958.
“Ðàçâèòèå ñîöèàëèñòè÷åñêèõ ïðîèçâîäñòâåíûõ îòíîøåíèé â

401
 ÌÍД. Ì.,1979.
- Òºìºð÷óëóóí. Ã. “Ïðîöåññ ïðèíÿòèÿ âíåøíåïîëèòè÷åñêèõ
ðåøåíèé â ìàëûõ ãîñóäàðñòâàõ” ( Íà ïðèìåðå Ìîíãîëèè) Ì.,
1999.
- Ö¿ëòýì.Í. “Èñêóññòâî Ìîíãîëèè”. Ì.,1984.
- Öýâýýí. Æ. “Îñíîâû áóääèçìà”. ÓÁ., 1926.
- Øèðýíäýâ.Á. “Ìîíãîëèÿ íà ðóáåæå ÕIÕ-ÕÕ âåêîâ”. ÓÁ.,1965.
- Øèðýíäýâ.Á. “Íàðîäíàÿ ðåâîëþöèÿ â Ìîíãîëèè è
îáðàçîâàíèå ÌÍД. Ì., 1956
- ßñêèíà.Ã.Ñ. “Ìîíãîëèÿ: ñìåíà ìîäåëè ðàçâèòèÿ. Ïîëèòè÷åñêèå
è ýêîíîìè÷åñêèå ðåôîðìû”. Ì.,1994, “Ìîäåðíèçàöèÿ
ïðîèçâîäñòâèòåëüíûõ ñèë è ýêîíîìè÷åñêàÿ ðåôîðìà â
Ìîíãîëèè”. Ì.,1994. è ò.ä.

Çóðãàà. Áóñàä õýë äýýðõ ñóäàëãààíû á¿òýýë

Àíãëè õýëýýð

- Alan. J.K. Sanderes. Peoples Republic of Mongolia. A General

Reference Guide. OVP. 1968.
- Alicia J. Campi. The unique challenges facing Mongolia as adapts
its nomadic socialist economy to the market system, Mongolia. V.
7. 1996. pp. 221-235.
- Bawden. Ch. Modern history of Mongolia. L. 1968.
- Friters Gerard M. Outer Mongolian and its International Position,
Baltimore, the Johns Hopkins Press. 1949.
- Lattimore.O. Nomads and commissars Mongolia. revisited New
York. 1962.
- Legran. J. Le Choix Mongol de la Fegdalife en Socialisme. P.
1975.
- Mongolia in the twentieth century. Land locked Cosmopolitan.
Edited by Stephan Kotkin and Bruce A. Elliman, Armonk, New
York, London, England. 1999.
- Mongol Notes 1-The Louvain Fire Ritual.-Central Asiatic Journal.
V.8.1968. ¹4. Hotes on the Workship of Locol Deities in
Mongolia, “Mongolian studies”, Budapest, 1970
- Mongolia: Politics, Economics and Society. Pienter. London. 1987.
Historical Dictionary of Mongolia, Scavecrow Press, Landam, 1996.
- Murphy G. The Economic Development Outer Mongolian Economy
in Resent Times, Ann Arbor, Michigan Uneversity Microfilms, 1957.
- Murphy G. Sovet Mongolian. A study of the Oldest Political
satellite, BerkeLey and Los Angelos. 1966.
- Nomadic Cultural Values and Their intlence on Modernization:
Mongolia in Transition, Washington., 1992. pp 91-102.
- Udo B. Barkmann. Geschichete der Mongoliei. Bonn. 1999.
- Rupen Robert. Mongols of the Twentieth (century), yolumes
Bloomington. 1964. Ýë çîõèîëûã Ã.Àêèì ìîíãîë õýëíýý
îð÷óóëàí 2000 îíä õýâë¿¿ëñýí áîëîé.
- Rupen Robert. How Mongolia is really ruld. A Political History of
the Mongolian Peoples Republic, 1900-1978. Hoover Institution

402
 Press, Stanford, California. 1979. pp 113
- Stolupine. La Mongolie entpe Moscow et Pekin. P. 1971. Ýíý
çîõèîëûã äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàò-Î÷èð ìîíãîë õýëíýý
îð÷óóëæ, 2000 îíä õýâëýí ãàðãàæýý.
- Chen Chung-tsu, Wai Meng-Cnin, Recent History of Outer
Mongolia, Taipei, 1965.
ßïîí õýëýýð

- Èñîíî Ôóæèêî. Ìîíãîðó êàê¿ìýé (Ìîíãîëûí õóâüñãàë) ׿þêîî

Øèíø¸, 1974
- Íàêàìè Òàöóî.È.ß.Êîðîñòîâåö áà 1910-ààä îíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîëûí
òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàë. (V. {orostovets and Mongol Problem of
independence in the carly 1910 s”) Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí YII èõ
õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí òîâ÷ëîë. ÓÁ. 1997.
- Ñàêàìîòî Êîðýòàäà. Ìîíãîð¿ ñýéæè òî êýéçàé. (ìîíãîëûí óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã) Òîêèî, 1969, Ãýíäàé-íî Ìîíãîðó (Íýí øèíý ¿åèéí Ìîíãîë), Äýëõèéí
ò¿¿õ 12, Õîéò Àçèéí ò¿¿õ, ßìàêàâà øþïïàíèÿ 1981.
- Òàíàêà Êàö¿õèêî. Ñîîãýí –íî êàê¿ìýé ( Òàë íóòãèéí õóâüñãàë). 1971.
Ñîîãýí –íî êàê¿ìýéêàòà÷è (Òàë íóòãèéí õóâüñãàë÷èä)
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäëàë áà ºíºº áèäíèé ¿å, Òàö¿êè á¿íêî, 1984. ìîíãîðó
ãýíäàé øè (Ìîíãîëûí øèíý ¿åèéí ò¿¿õ). Äýëõèéí íýí øèíý ¿åèéí ò¿¿õ. IY
áîòü. ßìàêàâà øþïïàíøÿ. 1993.
- Ô¿òàêè.Õ. Ýëáýãäîðæ Ðèí÷èíî áà 1921 îíû õóâüñãàë. Îëîí óëñûí ìîíãîë÷
ýðäýìòäèéí YII èõ õóðëûí èëòãýë¿¿äèéí òîâ÷ëîë. ÓÁ., 1997.

403