efyenej leLÙe meej
 veece
 mLeehevee efoJeme
 ØeosMe keâer jepeOeeveer
 GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
 #es$eheâue keâer Âef° mes
Yeejle ceW mLeeve
 pevemebKÙee keâer Âef° mes - leermeje (2011 keâer peveieCevee kesâ
Yeejle ceW mLeeve
 jepekeâerÙe Yee<ee
 efÉleerÙe jepekeâerÙe Yee<ee - Got&
- efyenej (mebYeJele: yeewæ efJenejeW keâer  jepekeâerÙe Øeleerkeâ
DeefOekeâlee kesâ keâejCe)  jepekeâerÙe Je=#e - heerheue
- 22 ceeÛe&  jepekeâerÙe heg<he - ieWoe
- 12 efomebyej, 1911 keâes efyenej keâes
 jepekeâerÙe heMeg - yewue (2013 mes henues jerÚ Lee)
yebieeue mes he=Lekeâ Øeeble yeveeves keâer Iees<eCee
 jepekeâerÙe he#eer - ieesjwÙee (Sparrow) (henues veeruekebâ"/vekeälee
efouueer ojyeej ceW ngF&~
- 22 ceeÛe&, 1912 keâes efyenej (GÌ[ermee Lee)
meefnle) Øeeble kesâ ie"ve keâer efJeefOeJeled  Yeewieeseuf ekeâ heefjÂMÙe
Iees<eCee peejer keâer ieF&~ (Fmemes hetJe&  De#eebMeerÙe efJemleej - 24o-20'-10'' mes 27o-31'-15'' Gòejer
efyenej DeefJeYeeefpele yebieeue keâe Yeeie De#eebMe
Lee)  osMeeblejerÙe efJemleej - 83o-19'-50'' mes 88o-17'-40'' hetJeea
- yebieeue Øesefme[Wmeer mes Deueie efyenej kesâ osMeeblej
Skeâ Øeeble kesâ ™he ceW 1 DeØewue, 1912  #es$eheâue - 94,163 Jeie& efkeâceer.
mes keâeÙe& keâjvee ØeejbYe efkeâÙee~  uebyeeF& (Gòej mes oef#eCe) - 345 efkeâceer.
- 28 ceeÛe&, 1936 F&. keâes efyenej kesâ  Ûeew[Ì eF& (hetjye mes heefMÛece) - 483 efkeâceer.
efueS he=Lekeâ efJeOeeve heefj<eo kesâ ie"ve  Menjer #es$eheâue - 1095.49 Jeie& efkeâceer.
keâe DeeosMe efkeâÙee ieÙee~  «eeceerCe #es$eheâue - 92257.51 Jeie& efkeâceer.
- 1 DeØewue, 1936 keâes efyenej SJeb GÌ[ermee
 mecegõ leue mes TbÛeeF& - 173 heâerš
oesveeW Deueie jepÙe kesâ ™he ceW DeefmlelJe
 meeceevÙe Je<e&Ce - 1205 efceceer.
ceW DeeS~
 Deewmele Je<ee& efoJeme - 52.5 efove (Skeâ Je<e& ceW)
- 25 DeØewue, 2000 keâes he=Lekeâ PeejKeb[
jepÙe kesâ ie"ve kesâ efueS efyenej jepÙe  DeJeefmLeefle
hegveie&"ve efJeOesÙekeâ, 2000 keâes mJeerke=âefle  efyenej, Yeejle kesâ hetJeea Yeeie ceW efmLele nw (83o-30' mes 88o-00' Gòejer
Øeoeve keâj oer ieF&~ De#eebMe kesâ ceOÙe)~
- 2 Deiemle, 2000 keâes ueeskeâmeYee SJeb  Ùen Skeâ Yet-DeeJesef‰le jepÙe nw~
11 Deiemle, 2000 keâes jepÙemeYee ves
 Ùen Gòej ceW vesheeue, oef#eCe ceW PeejKeb[, hetjye ceW PeejKeb[ SJeb
efyenej jepÙe hegveie&"ve efJeOesÙekeâ, 2000
heefMÛece yebieeue SJeb heefMÛece ceW Gòej ØeosMe mes efIeje nw~
keâes heeefjle keâj efoÙee~
 efyenej -vesheeue Deblejje°^erÙe meercee 729 efkeâceer. uebyeer nw~
- 25 Deiemle, 2000 keâes efJeOesÙekeâ hej
je°^heefle kesâ.Deej.veejeÙeCeve keâer cebpetjer  ØeMeemeefvekeâ heefjÂMÙe
kesâ meeLe efyenej jepÙe keâe oes YeeieeW  Øeceb[ue - 9 (hešvee, ceieOe, meejCe, eflejngle,
ceW yebšJeeje nes ieÙee~ ojYebiee, keâesmeer, hetefCe&Ùee, cebig esj,
- 15 veJebyej, 2000 keâes PeejKeb[ jepÙe
Yeeieuehegj)
DeefmlelJe ceW DeeÙee~
 efpeuee - 38
- hešvee
 Devegceb[ue - 101
- hešvee (mLeehevee 1 efomebyej, 1913
GodIeešve 3 heâjJejer, 1916)~  meecegoeefÙekeâ efJekeâeme Keb[ - 534
- 13 Jeeb (lesuebieevee yeveves kesâ yeeo) (2011  hebÛeeÙele - 8,406
keâer peveieCevee kesâ Devegmeej 12 Jeeb)  jepemJe «eece - 45,103
 veiejerÙe mebkegâue/mecetn - 14
Devegmeej)  veiej - 199
- efnvoer  hegefueme Leevee - 853
 hegefueme efpeuee - 43
1 efyenej leLÙe meej
 ceneveiej - 1 (hešvee)  pevemebKÙee - 2011
efJeOeeveceb[ue - efÉmeoveerÙe (efJeOeevemeYee SJeb  kegâue pevemebKÙee - 104,099,452 (ueieYeie 10.41 keâjes[Ì )
efJeOeeveheefj<eo)  heg®<e pevemebKÙee - 54,278,157
 efJeOeeve meYee meeršeW keâer - 243  ceefnuee pevemebKÙee - 49,821,295
mebKÙee  pevemebKÙee IevelJe - 1106 Øeefle Jeie& efkeâceer.
 efJeOeeveheefj<eo meomÙeeW keâer - 75  pevemebKÙee Je=efæ oj - 25.42% (Yeejle keâer kegâue pevemebKÙee keâe
mebKÙee 8.60%)
 ueeskeâmeYee meeršeW keâer - 40
 efuebieevegheele - 918 (efMeMeg efuebieevegheele - 935)
mebKÙee
 mee#ejlee oj - 61.80%
 jepÙemeYee meomÙeeW keâer - 16
 heg®<e mee#ejlee oj - 71.2%
mebKÙee
 ueeskeâmeYee ceW DevegmetefÛele - 06  ceefnuee mee#ejlee oj - 51.5%
peeefle keâer Deejef#ele meeršW  «eeceerCe mee#ejlee oj - 59.78% heg®<e (69.67%) heg®<e (44.3%)
 efJeOeevemeYee ceW DevegmetefÛele - 38  Menjer mee#ejlee oj - 76.86% heg®<e (82.56%) heg®<e (61.95%)
peeefle keâer Deejef#ele meeršW  mee#ejlee keâer Âef° mes Yeejle ceW ›eâce - 35 Jeeb (meyemes Debeflece)
efJeOeeve meYee ceW DevegmetefÛele - 02  «eeceerCe pevemebKÙee - 88.71%
pevepeeefle keâer Deejef#ele meeršW  Menjer pevemebKÙee - 11.29%
 jepÙe keâer meercee keâes mheMe& keâjves Jeeues jepÙe - 3  hešvee - 1,684,222
PeejKeb[ - keâwcetj, jesnleeme, Deewjib eeyeeo, ieÙee,  ieÙee - 468,614
veJeeoe, pecegF&, yeebkeâe, Yeeieuehegj,  Yeeieuehegj - 400,146
keâefšnej  cegpeheäheâjhegj - 354,462
Gòej ØeosMe - kewâcetj, yekeämej, Deeje, meejCe, efmeJeeve,  efyenej Mejerheâ - 297,268
ieesheeueiebpe, heefMÛeceer ÛebheejCe  cesš^esheesefuešve (ceneveiej) hešvee - 2,049,156
heefMÛece yebieeue - keâefšnej, hetefCe&Ùee, efkeâMeveiebpe
 meJee&efOekeâ pevemebKÙee Jeeues leerve efpeues - (1) hešvee (5,828,465)
 jepÙe keâer meercee keâes - vesheeue
(2) hetJeea ÛebheejCe (5,099,371) (3) cegpeheäheâjhegj (4,801,062)
mheMe& keâjves Jeeuee osMe
 vÙetvelece pevemebKÙee Jeeues leerve efpeues - (1) MesKehegje (636,342)
 vesheeue mes mešs efyenej kesâ - heefMÛeceer ÛebheejCe, hetJeea ÛebheejCe,
efpeues meerleeceÌ{er, ceOegyeveer, megheewue, DejefjÙee, (2) efMeJenj (656,246) (3) DejJeue (700,843)
efkeâMeveiebpe  meJee&efOekeâ peveIevelJe Jeeues 3 efpeues - (1) efMeJenj (1880) (2) hešvee
 Yeejle kesâ kegâue #es$eheâue - 2.86% (1823) (3) ojYebiee (1728)
keâe ØeefleMele  vÙetvelece peveIevelJe Jeeues 3 efpeues - (1) kewâcetj (488) (2) pecegF&
 kegâue Jeve (efyenej kesâ - 7.75% (568) yeebkeâe (674)
#es$eheâue keâe ØeefleMele  meJee&efOekeâ efuebieevegheele Jeeues 3 efpeues - (1) ieesheeueiebpe (1021) (2)
 peueJeeÙeg - ceevemetveer meerJeeve (988) (3) meejCe (954)
 meyemes yeÌ[er veoer - iebiee  vÙetvelece efuebieevegheele Jeeues 3 efpeues - (1) cegib esj (876) (2) Yeeieuehegj
 meyemes iece& kegbâ[ - yeÇÿekebgâ[ (880) (3) Keieef[Ì Ùee (886)
 meJee&efOekeâ heeF& peeves Jeeueer - peuees{Ì  meJee&efOekeâ mee#ejlee oj Jeeues 3 efpeues - (1) jesnleeme (73.37) (2)
efceóer Hešvee (70.7) (3) Yeespehegj (70.5)
 meJe&ØecegKe KeeÅe heâmeue - ÛeeJeue  vÙetvelece mee#ejlee oj Jeeues 3 efpeues - (1) hetefCe&Ùee (51.08), (2)
 meJee&efOekeâ Deewj meyemes keâce #es$eheâue Jeeues efpeues (›eâceMe:) - heef§eceer
meerleeceÌ{er (52.05) (3) keâefšnej (52.24)
ÛebheejCe Deewj efMeJenj
 meJee&efOekeâ heg®<e mee#ejlee Jeeuee efpeuee - jesnleeme
 meJee&efOekeâ #es$eheâue Jeeues 3 efpeues (Iešles ›eâce ceW) - (1) heefMÛeceer
 vÙetvelece heg®<e mee#ejlee Jeeuee efpeuee - hetefCe&Ùee
ÛebheejCe (2) ieÙee (3) hetJeea ÛebheejCe
 meyemes keâce #es$eheâue Jeeues 3 efpeues (yeÌ{les ›eâce ceW) - (1) efMeJenj (2)  meJee&efOekeâ ceefnuee mee#ejlee Jeeuee efpeuee - Deewjib eeyeeo
DejJeue (3) MesKehegje  vÙetvelece ceefnuee mee#ejlee Jeeuee efpeuee - menjmee

2 efyenej leLÙe meej

 Fefleneme
 ØeeÛeerve Fefleneme  Jewefokeâ meeefnlÙe ceW keâerkeâš, YeelÙe ØeosMe Deeefo keâe GuuesKe nw, pees
 cegib esj mes ceOÙe hee<eeCe Ùegie kesâ DeJeMes<e Øeehle ngS nQ~ efyenej kesâ efueS meboefYe&le Lee~
 Ú"eR Meleeyoer F&.het. kesâ 16 cenepeveheoeW ceW mes 3 cenepeveheoeW ceieOe,
 efÛejebo (meejpe efpeuee) Deewj ÛesÛej (JewMeeueer efpeuee) mes veJehee<eeCe
Jeefppe Deewj Debie keâe JeCe&ve Debiegòej efvekeâeÙe (yeewæ meeefnlÙe) SJeb
Ùegie kesâ DeJeMes<e efceues nQ~
YeieJeleer met$e (pewve meeefnlÙe) ceW efceuelee nw~
 efJeosn ceeOeJe keâer keâneveer MeleheLe yeÇeÿeCe ceW efceueleer nw efpemeceW efJeosn
 Debie (DeeOegefvekeâ Yeeieuehegj Je cegib esj peveheo) keâer jepeOeeveer Ûebhee Leer~
ceeOeJe mejmJeleer kesâ leš hej jnles Les leLee JewMJeevej (Deefive) keâes cegKe efyebefyemeej ves Fmes ceieOe ceW efceuee efueÙee Lee~
ceW OeejCe efkeâS ngS Les~ Ie=le keâe veece uesles ner Deefive cegKe mes yeenj Dee  Jeefppe mebIe ceieOe kesâ Gòej efoMee ceW Dee" ieCejepÙeeW keâe Skeâ mebIe
ieÙeer leLeeveefoÙeeW keâes peueeleer ngF& meoeveerje (efyenej keâer Jele&ceeve Lee~ efpemeceW efJeosn, Jeefppe Deewj efueÛÚJeer efJeMes<e Øeefmeæ Les~
ieb[keâ veoer) kesâ leš hej "nj ieÙeer~ efJeosn ceeOeJe Deeefo kesâ heerÚs-heerÚs  Jeefppe mebIe ceW meyemes Øeyeue efueÛÚJeer Les efpemekeâer jepeOeeveer JewMeeueer
Deheves ieg® ieewlece jengieCe kesâ meeLe Ùeneb lekeâ Dee ieS~ Deefive ves Leer, pees DeeOegefvekeâ JewMeeueer peveheo keâe ye<eeÌ{ ieebJe Lee~
meoeveerje kesâ hetJe& efJeosn keâes efveJeeme mLeeve yeveeÙee~ meoeveerje veoer  efJeosn Deheves oeMe&evf ekeâ jepeeDeeW kesâ efueS Øeefmeæ Lee~ Fmekeâer jepeOeeveer
keâesmeue Deewj efJeosn keâer meercee Leer~ efceefLeuee Leer~
 yeewæ mebieerelf eÙeeb (efyenej ceW)
›eâce mLeeve meceÙe DeOÙe#e Meemekeâ cenlJehetCe& leLÙe
ØeLece jepeie=n (meØeefhe&Ce iegheâe) 483 F&.het. cenekeâmmehe DepeeleMe$eg (nÙeËkeâ JebMe) efJeveÙe efheškeâ SJeb megle efheškeâ keâe
mebkeâueve
efÉleerÙe JewMeeueer 383 F&.het. meJe&keâeceer keâeueeMeeskeâ (efMeMegveeie JebMe) yeewæ Oece& mLeeefJej SJeb cenemebefIekeâ
ceW efJeYeeefpele
le=leerÙe heešefueheg$e 257 F&.het. ieesiieefueheg$eeflemece DeMeeskeâ (ceewÙe& JebMe) leermeje efheškeâ DeefYeOecceefheškeâ
pees[Ì e ieÙee
ÛeewLeer kegbâ[ueJeve (keâMceerj) ØeLece Meleeyoer F&. Jemegefce$e (DeOÙe#e) keâefve<keâ (kegâ<eeCe JebMe) yeewæ Oece& nerveÙeeve SJeb ceneÙeeve
DeMJeIees<e (GheeOÙe#e) ceW efJeYeeefpele
pewve mebieerefleÙeeb (efyenej ceW)
ØeLece heešefueheg$e 300 F&.het. mLetueYeõ Ûebõieghle ceewÙe& pewve Oece& efoiebyej SJeb MJesleecyej ceW
efJeYeeefpele 12 DebieeW keâe mebheeove
efÉleerÙe JeuueYeer (iegpejele) 513 F&.het. osJeefOe&-#eceeßeceCe Oece&«ebLeeW keâe Debeflece mebkeâueve keâj
efueefheyeæ efkeâÙee ieÙee
 yegæ  De°ebefiekeâ ceeie& - mecÙekedâ Âef°, mecÙekedâ mebkeâuhe, mecÙekedâ JeeCeer,
 pevce - 563 F&.het. ; keâefheueJemleg kesâ uegeb fyeveer ceW; MeekeäÙekegâue mecÙekedâ keâcee&vle, mecÙekedâ DeepeerJe, mecÙekedâ JÙeeÙeece, mecÙekedâ mce=efle,
 ce=lÙeg - 483 F&. het.; kegâMeerveiej ceW; mecÙekedâ meceeefOe~
 efhelee - MegæesOeve; ceelee- ceneceeÙee SJeb Øepeeheefle ieewleceer; helveer -  ØeleerlÙe meceglheeo yegæ kesâ GheosMeeW keâe meej nw~
ÙeMeesOeje  ceneJeerj
(efyecyee, ieeshee, YeodkeâÛÚvee), heg$e-jengue; yeÛeheve keâe veece - efmeæeLe&  pevce - 599 F&.het. ; JewMeeueer kesâ efvekeâš kegâC[«eece; %eele=keâ kegâue
 29 Je<e& ceW ie=nlÙeeie (ceneefYeefve<›eâceCe); 35 Je<e& keâer DeeÙeg ceW %eeve (6
 ce=lÙeg - 527 F&. het.; heeJeehegjer ceW;
Je<e& lehemÙee)
 efhelee - efmeæeLe&; ceelee - ef$eMeuee (efueÛÚJeer, jepekegâceejer); helveer-
 JewMeeKe hetefCe&cee keâer jele heerheue Je=#e kesâ veerÛes efvejbpevee (hegvehegve) leš
ÙeMeesoe; heg$eer - efØeÙeoMe&vee; peceelee - peeceeefue
hej %eeve Øeehle - leLeeiele SJeb yegæ keânueeÙes~
 30 Je<e& ceW ie=nlÙeeie; 42 Je<e& keâer DeeÙeg ceW kewâJeuÙe (meJee&ÛÛe %eeve) (12
 yeewæ Oece& kesâ mebmLeehekeâ
 yeewæ Oece& kesâ ef$ejlve - yegæ, Oecce Deewj yebOe Je<e& lehemÙee)
 yeewæ Oece& kesâ Ûeej DeeÙe& melÙe - og:Ke, og:Ke mecegoeÙe, og:Ke efvejesOe,  pegefcYekeâ«eece kesâ efvekeâš $e+pegheeefuekeâe veoer kesâ efkeâveejs meeue Je=#e kesâ
og:Ke efvejesOe ieeefceveer Øeefleheoe veerÛes

3 efyenej leLÙe meej

 kewâJeuÙe Øeehle nesves kesâ yeeo kesâJeefueve, efpeve (efJepeslee), DenËle (ÙeesiÙe),
efve«eËveLe (yebvOe jefnle) keânueeS~
 pewve Oece& kesâ 24 leerLeËkeâj
 pewve Oece& kesâ ef$ejlve - mecÙekedâ ßeæe, mecÙekedâ %eeve leLee mecÙekedâ
DeeÛejCe~
 hebÛe cene›ele - melÙe, Deefnbmee, Deheefj«en, DeÛeewÙe& Deewj yeÇÿeÛeÙe&~
 ceneJeerj ves heebÛeJee ›ele yeÇÿeÛeÙe& efoÙee peyeefkeâ Mes<e Ûeej ›ele heeMJe&veeLe
Éeje Øeefleheeefole Les~
 mÙeeoJeeo (DeveskeâebleJeeo) Ùee mehleYebieerveÙe keâes %eeve keâer meehes#elee keâe
efmeæeble keâne peelee nw~
 ceieOe meeceüepÙe keâe Glkeâ<e&
 hegjeCeeW kesâ Devegmeej ceieOe hej Meemeve keâjves Jeeuee henuee jepeJebMe
Je=nõLe JebMe Lee~ pejemebOe JebMe keâe Lee efpemekeâe efJeJejCe ceneYeejle ceW
Yeer efceuelee nw~
 DevÙe meeefneflÙekeâ œeeslees kesâ Devegmeej ceieOe keâe henuee jepeJebMe nÙe&keâ
JebMe Lee, efpemekeâer mLeehevee efyebefyemeej (544-492 F&mee hetJe&) ves keâer
Leer~ efyebefyemeej ves keâesmeue Leer jepekegâceejer keâesmeuee osJeer (Øemesveefpele
keâer yenve) mes efJeJeen keâj keâeMeer keâes onspe ceW Øeehle efkeâÙee~ Fmekesâ
DeueeJee Gmeves JewMeeueer keâer jepekegâceejer Ûesuuevee mes Yeer efJeJeen efkeâÙee~
efyeefcyemeej ves Debie vejsMe yeÇÿeoòe keâes efJeefpele keâj Debie keâes ceieOe ceW
efceuee efueÙee~ Gmekeâe DeJeefvle kesâ Meemekeâ Ûeb[ØeÅeesle kesâ meeLe Ùegæ ngDee
Lee~ keâeueeblej ceW ØeÅeesle kesâ Fueepe kesâ efueS Gmeves Deheves JewOe peerJekeâ
keâes Yespee Lee~ efyebefyemeej cenelcee yegæ keâe DevegÙeeÙeer Lee~
 yeewæ «ebLeeW kesâ Devegmeej Gmekesâ heg$e DepeeleMe$eg ves Gmekeâer nlÙee keâj
ceieOe keâe Meemevekeâeue (492-460 F&.het.) yevee~
 DepeeleMe$eg Éeje efyebeyf emeej keâer nlÙee mes ›eâesefOele keâeMeer vejsMe Øemesveefpele
ves ceieOe mes keâeMeer Jeeheme ues efueÙee~ keâeueeblej ceW oesveeW ceW Ùegæ Deewj
mebefOe nes peeleer nw~
 DepeeleMe$eg keâe keâeMeer keâer jepekegâceejer Jeeefpeje mes efJeJeen neslee nw Je
keâeMeer hegve: Øeehle nes peeleer nw~ DepeeleMe$eg ves Jeefppe mebIe hej
Dee›eâceCe keâj efueÛÚJeer keâes ceieOe meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee~ DepeeleMe$eg
ves Deheves ceb$eer yemmekeâej keâes cenelcee yegæ kesâ heeme ieCejepÙeeW keâes
efJeefpele keâjves keâe GheeÙe peeveves kesâ efueS Yespee Lee~
 Gmekesâ keâeue ceW ner cenelcee yegæ keâer ce=lÙeg (486 F&.het.) ngF&~ 483 F&mee
hetJe& ceW Fmekesâ mebj#eCe ceW ØeLece yeewæ mebieerefle keâe DeeÙeespeve jepeie=n
ceW cenekeâMÙehe keâer DeOÙe#elee ceW ngF& Leer~ DepeeleMe$eg keâer ce=lÙeg kesâ yeeo
Gmekeâe heg$e GoefÙeve ceieOe keâe Meemekeâ (460-444 F&mee hetJe&) yevee~
 Gmeves Deheveer jepeOeeveer jepeie=n (efieefjyeÇpe) mes heešefueheg$e (iebiee
leLee meesve kesâ mebiece hej yemeeÙee ieÙee veÙee veiej) mLeeveebleefjle keâer~
 GoefÙeve kesâ leerve heg$eeW - Deefve®æ, ceg[b keâ Deewj veeie oMekeâ (oMe&keâ)
ves ›eâceMe: Meemeve efkeâÙee~
4 efyenej leLÙe meej
 efMeMegveeie JebMe (412 mes 344 F&mee hetJe&) - efMeMegveeie nÙe&keâ JebMe kesâ
Debeflece jepee veeie oMekeâ keâe DeceelÙe Je keâeMeer keâe jepÙeheeue Lee~
 efMeMegveeie ves DeJebleer, keâesMeue Deewj Jelme keâes efJeefpele keâj ceieOe
meeceüepÙe keâe efJemleej efkeâÙee~
 Gmekesâ heMÛeele Gmekeâe heg$e keâeueeMeeskeâ (keâekeâ JeCe&) Meemekeâ yevee~
 Fmekesâ meceÙe ceW JewMeeueer ceW efÉleerÙe yeewæ mebieerefle (383 F&mee hetJe&) keâe
DeeÙeespeve ngDee, efpemeceW mLeefJej Deewj cenemeebefIekeâ ceW mebIe keâe efJeYeepeve
nes ieÙee~
 vebefoJeOe&ve Fme JebMe keâe Debeflece Meemekeâ Lee~
 vebo JebMe - ceneheodce ves efMeMegveeie keâe Deble keâj vebo JeMe keâer mLeehevee
keâer~
 hegjeCeeW ceW Gmes ‘‘meJe&#e$eeblekeâ’’ keâne ieÙee nw~ Gmes ‘Skeâ Ú$e’,
‘Skeâješ’ Yeer keâne ieÙee nw~
 Gmes Metõ Je oemeerheg$e Yeer meYeer œeesleeW ceW yeleeÙee ieÙee nw~ Gmes heewjJe,
FÛÚJeekegâ, heebÛeeue, keâewjJe, nwnÙe, keâefuebie, Metjmesve, cewefLeue, DeMcekeâ,
Jeereflenes$e jepÙeeW keâe Meemekeâ yeleeÙee ieÙee nQ Gmekesâ meceÙe ceW ceieOe
meeceüepÙe keâer meercee iebiee Ieešer keâes heej keâj ieF& Leer~
 Fme JebMe keâe Debeflece Meemekeâ Ievevebo Lee~ Gmeer kesâ meceÙe Ùetveeveer
(efmekebâoj) keâe Dee›eâceCe ngDee Lee~
 ceewÙe& JebMe
 hegjeCe «ebLeeW, yeewæ SJeb pewve meeefnlÙe, keâewefšuÙe kesâ DeLe&Meem$e leLee
efJeosMeer uesKekeâeW mes ceewÙe& JebMe keâer peevekeâejer Øeehle nesleer nw~ mš^wyees SJeb
peefmšve ves Ûevõieghle ceewÙe& keâes ‘mewC[^eskeâesóme’ peyeefkeâ SefjÙeve Deewj
huetšeke&â ves ‘SC[^eskeâesóme’ keâne nw~
 efJeefueÙece peeWme ves meJe&ØeLece ‘mewC[^eskeâesóme’ keâer henÛeeve YeejleerÙe
«ebLeeW ceW JeefCe&le Ûevõieghle ceewÙe& mes keâer nw~
 pescme efØebmesme ves 1834-37 kesâ ceOÙe yeeÿeer Deewj Kejes<šer efueefhe keâes
Devetefole efkeâÙee leLee ‘efheÇÙeoMeea’ keâer henÛeeve DeMeeskeâ mes keâer~
 326 F&mee hetJe& ceW cekeâotefveÙee (Ùetveeve) kesâ Meemekeâ efmekebâoj keâe Yeejle
hej Dee›eâceCe neslee nw~ efmevOeg veoer keâes heej keâjkesâ efmekebâoj Pesuece
(efJelemlee) kesâ leš lekeâ Dee peelee nw~ ÙeneR Gmekeâe heesjme mes Ùegæ
neslee nw efpemes efJelemlee Ùee neF[smheerpe keâe Ùegæ keânles nQ~
 JÙeeme veoer kesâ leš hej efmekebâoj keâer mesvee Deeies yeÌ{ves mes Fbkeâej keâj
osleer nw~ JÙeeme veoer mes ner vebo meeceüepÙe keâer meercee DeejbYe nesleer Leer,
Gme meceÙe vebo JebMe keâe Meemekeâ Oeveevebo Lee~
 efmekebâoj Yeejle ceW 19 cenerves jne~
 Ûevõieghle ceewÙe& (323 mes 298 F&mee hetJe&)
 Deheves ieg® ÛeeCekeäÙe keâer meneÙelee mes Oeveevebo keâes hejeefpele keâj 25
Je<e& keâer Gceü ceW ceieOe keâe Meemekeâ yevee~
 305 F&mee hetJe& kesâ Deeme-heeme mesuÙegkeâme efvekesâšj mes Ùegæ ngDee~
Ùegæeshejeble ngF& mebefOe mes Ûevõieghle keâes SefjÙee (keâeyegue), DejekeâesefmeÙee
(kebâOeej), pes[^esefmeÙee (cekeâjeve) leLee hesjerhesefcemeoeF& (nsjele) keâe #es$e
Øeehle ngDee leLee Ùetveeveer jepekegâceejer mes Ûevõieghle keâe efJeJeen ngDee~
 mesuÙegkeâme efvekesâšj ves Deheves jepeotle ‘cesiemLeveerpe’ keâes Ûevõieghele kesâ
ojyeej ceW Yespee Lee~
 cesiemLeveerpe ves ‘Fbef[keâe’ veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer Leer~
 peerJeve kesâ Debeflece meceÙe ceW Ûebõieghle ves Deheves heg$e efyevogmeej keâes meòee
meeQhe keâj pewve cegveer Yeõyeeng kesâ meeLe ßeJeCe yesueieesuee (keâvee&škeâ) Ûeues
ieÙes Deewj JeneR meuuesKevee (GheJeeme) mes Deheves ØeeCe leÙeeie efoÙee~
 efyevogmeej (298 mes 272 F&mee hetJe&)
 Fmes Deefce$eIeele, Yeõmesve, efmebnmesve Deeefo keâne ieÙee nw~
 Fmeer kesâ meceÙe meerefjÙee kesâ Meemekeâ SbefšÙeeskeâme keâe jepeotle [eÙeceskeâme
leLee efceße kesâ Meemekeâ šeueceer efÉleerÙe efheâuee[suheâme keâe jepeotle
[eÙeesefveefmeÙeme ceewÙe& ojyeej ceW DeeS Les~
 efyevogmeej DeepeerJekeâ mebØeoeÙe keâe DevegÙeeÙeer Lee~
 DeMeeskeâ (272-232 F&mee hetJe&)
 efmebnemeve hej yew"ves kesâ 4 Je<e& yeeo 269 F&mee hetJe& ceW jepÙeeefYe<eskeâ ~
jepÙeeefYe<eskeâ mes hetJe& Jen Gppewve keâe jepÙeheeue Lee~
 261 F&mee hetJe& ceW (jepÙeeefYe<eskeâ kesâ Dee"JeW Je<e&) keâefuebie efJepeÙe~
 DeMeeskeâ kesâ yeÌ[s YeeF& megceve kesâ heg$e efve«eesOe kesâ ØeJeÛeve mes DeMeeskeâ ves
yeewæ Oece& DeheveeÙee, ceesiieefuehegòe efleme keâe efMe<Ùe yevee~ Fmemes hetJe&
DeMeeskeâ MewJe Lee~
 jepÙeeefYe<eskeâ kesâ 10JeW Je<e& Gmeves ‘yeesOeieÙee’ keâer Ùee$ee keâer~ 14JeW Je<e&
Oecce cenecee$eeW keâer efveÙegefòeâ keâer~ 20JeW Je<e& uegefcyeveer ieÙee Deewj Gmes
GefuJekeâ (keâjcegòeâ) Ieesef<ele keâjlee nw leLee Yeeie keâj (1/8) keâj oslee
nw~
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKe
 DeMeeskeâ kesâ DeefYeuesKeeW ceW Meenveepe ieÌ{er SJeb ceeve mesnje (heeefkeâmleeve)
kesâ DeefYeuesKe Kejes‰er efueefhe ceW GlkeâerCe& nQ~
 le#eefMeuee SJeb ueIeceeve (keâeyegue) kesâ meceerhe Deheâieeefvemleeve DeefYeuesKe
DejecesFkeâ SJeb «eerkeâ ceW GlkeâerCe& nQ~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ DeMeeskeâ kesâ mecemle efMeueeuesKe ueIegefMeuee mlebere uesKe
SJeb ueIeg uesKe yeÇÿeer efueefhe ceW GlkeâerCe& nQ~
 DeMeeskeâ keâe Fefleneme Yeer nceW Fve DeefYeuesKeeW mes Øeehle neslee nw~ DeYeer
lekeâ DeMeeskeâ kesâ 40 DeefYeuesKe Øeehle nes Ûegkesâ nQ~
 DeMeeskeâ kesâ efMeueeuesKe
 Oeewueer- Ùen GÌ[ermee kesâ hegjer efpeuee ceW nw~
5 efyenej leLÙe meej
 Meenyeepe ieÌ{er- Ùen heeefkeâmleeve (hesMeeJej) ceW nw~
 ceeve mesnje- Ùen heeefkeâmleeve kesâ npeeje efpeues ceW efmLele nw~
 keâeueheer- Ùen Jele&ceeve GòejebÛeue (osnjeotve) ceW nw~
 peewieÌ{ - Ùen GÌ[ermee kesâ peewieÌ{ ceW efmLele nw~
 meesheje - Ùen ceneje°^ kesâ LeeCes efpeues ceW nw~
 Sjeiegef[- Ùen DeebOeÇ ØeosMe kesâ kegâve&ut e efpeues ceW efmLele nw~
 efiejveej - Ùen keâeef"ÙeeJeeÌ[ ceW petveeieÌ{ kesâ heeme nw~
 DeMeeskeâ kesâ ueIeg efMeueeuesKe
 ™heveeLe - Ùen ceOÙe ØeosMe kesâ peyeuehegj efpeues ceW nw~
 iegpe&je - Ùen ceOÙe ØeosMe kesâ oefleÙee efpeues ceW nw~
 Yeyet - Ùen jepemLeeve kesâ peÙehegj efpeues ceW nw~
 ceemkeâer - Ùen jeÙeÛetj efpeues ceW nw ~
 menmejece - Ùen efyenej kesâ Meeneyeeo efpeues ceW nw~
 Oece& kesâ ØeÛeej nsleg otleeW, ØeÛeejkeâeW keâes efJeosMeeW ceW Yespee Deheves otmejs
leLee 13 JeW efMeueeuesKe ceW Gmeves Gve osMeeW keâe veece efueKeJeeÙee peneb
otle Yespes ieÙes Les~
 oef#eCe meercee hej efmLele jepÙe Ûeesue, heeC[dÙe, meefleÙeÙegòeâ kesâjue heg$e
SJeb leeceüheefCe& yeleeS ieS nQ~
 DeMeeskeâ kesâ ueIeg mlecYe uesKe
 meceüeš DeMeeskeâ keâer jepekeâerÙe Iees<eCeeSb efpeve mlecYeeW hej GlkeâerCe& nQ
GvnW ueIeg mlecYe uesKe keâne peelee nw cenlJehetCe& DeefYeuesKe efvecve
mLeeveeW hej efmLele nQ -
 meebÛeer - ceOÙe ØeosMe kesâ jeÙemesve efpeues ceW nw~
 meejveeLe - Gòej ØeosMe kesâ JeejeCemeer efpeues ceW nw~
 ™efcevosF& - vesheeue kesâ lejeF& ceW nw~
 keâewMeecyeer - Fueeneyeeo kesâ efvekeâš nw~
 efveieueer meeiej - vesheeue kesâ lejeF& ceW nw~
 yeÇÿeefieefj - Ùen cewmetj kesâ efÛeyeue ogie& ceW efmLele nw~
 efmeæhegj- Ùen yeÇÿeefieefj mes Skeâ ceerue Gòej-hetJe& ceW efmLele nw~
 peeflebie jecesÕej - pees yeÇÿeefieefj mes leerve ceerue Gòej-hetJe& ceW efmLele nw~
 Sjeiegef[ - Ùen DeebOeÇ ØeosMe kesâ ketâvegu& e efpeues ceW efmLele nw~
 Denjewje - Ùen Gòej ØeosMe kesâ efcepee&hegj efpeues ceW efmLele nw~
 meejes-ceejes - Ùen ceOÙe ØeosMe kesâ Men[esue efpeues ceW efmLele nw~
 veslegj - Ùen cewmetj efpeues ceW efmLele nw~
 JewMeeueer - efmebn Meer<e& (kesâJeue Mesj, uesKe jefnle) - JewMeeueer efyenej ceW~
 DeMeeskeâ kesâ iegne uesKe
 oef#eCe efyenej kesâ ieÙee efpeues ceW efmLele yejeyej veecekeâ leerve iegheâeDeeW
keâer oerJeejeW hej DeMeeskeâ kesâ uesKe GlkeâerCe& Øeehle ngS nQ~
 Fve meYeer keâer Yee<ee heÇeke=âle leLee yeÇeÿeer efueefhe ceW nw~ kesâJeue oes
DeefYeuesKeeW MeenJeepeieÌ{er leLee ceeve mesnje keâer efueefhe yeÇeÿeer ve neskeâj
Kejes‰er nw~ Ùen efueefhe oeÙeeR Deesj yeeÙeeR Deesj efueKeer peeleer nw~
 le#eefMeuee mes DejecesFkeâ efueefhe ceW efueKee Skeâ Yeive DeefYeuesKe keâbOeej
kesâ heeme Meejs-kegâvee veecekeâ mLeeve mes Ùetveeveer leLee DejecesFkeâ efÉYee<eerÙe
DeefYeuesKe Øeehle ngDee nw~
 DeMeeskeâ kesâ mlecYe uesKe
 DeMeeskeâ kesâ mlecYe uesKeeW keâer mebKÙee meele nw pees Ú: efYevve mLeeveeW ceW
hee<eeCe mlecYeeW hej GlkeâerCe& heeS ieS nQ~ Fve mLeeveeW kesâ veece nQ-
 keâewMeecyeer - Fueeneyeeo ceW Dekeâyej Éeje ueeÙee ieÙee Lee~
 efouueer leesheje - Ùen mlecYe uesKe ØeejbYe ceW Gòej ØeosMe kesâ menejvehegj
efpeues ceW heeÙee ieÙee Lee~ Ùen ceOÙe Ùegieerve meguleeve efheâjespeMeen
legieuekeâ Éeje efouueer ueeÙee ieÙee~ Fme hej DeMeeskeâ kesâ meeleeW DeefYeuesKe
GlkeâerCe& nQ~
 efouueer cesj" - Ùen mlecYe uesKe Yeer henues cesj" ceW Lee pees yeeo ceW
efheâjespeMeen Éeje efouueer ueeÙee ieÙee~
 ueewefjÙee Dejjepe leLee ueewefjÙee vevoveieÌ{ - Ùen mlecYe uesKe efyenej
jepÙe kesâ ÛebheejCe efpeues ceW nw~
 mewvÙe JÙeJemLee - mewvÙe JÙeJemLee Ú: meefceefleÙeeW ceW efJeYeòeâ mewvÙe
efJeYeeie Éeje efveefo&° Leer~ ØelÙeskeâ meefceefle ceW heebÛe mewvÙe efJeMes<e%e nesles
Les~ hewoue mesvee, DeMJe mesvee, iepe mesvee, jLe mesvee leLee veew mesvee keâer
JÙeJemLee Leer~
 mewefvekeâ ØeyebOe keâe meJeexÛÛe DeefOekeâejer Devebleheeue keânueelee Lee~ Ùen
meerceeble #es$eeW keâe Yeer JÙeJemLeehekeâ neslee Lee ~ cesiemLeveerpe kesâ
Devegmeej Ûevõieghle ceewÙe& keâer mesvee Ú: ueeKe hewoue, heÛeeme npeej
DeMJeejesner, veew npeej neLeer leLee Dee" meewj jLeeW mes megmeefppele
DepesÙe mewefvekeâ Les~
 ØeebleerÙe ØeMeemeve
 Ûevõieghle ceewÙe& ves Meemeve mebÛeeueve keâes megÛee™ ™he mes Ûeueeves kesâ efueS
Ûeej ØeebleeW ceW efJeYeeefpele keâj efoÙee Lee efpevnW Ûe›eâ keâne peelee Lee~
Fve ØeebleeW keâe Meemeve meceüeš kesâ ØeefleefveefOe Éeje mebÛeeefuele neslee Lee~
meceüeš DeMeeskeâ keâeue ceW ØeebleeW keâer mebKÙee heebÛe nes ieF& Leer~ Ùes Øeeble Les-
 Øeeble jepeOeeveer
 ØeeÛeer (ceOÙe ØeosMe) heešefueheg$e
GòejeheLe le#eefMeuee
oef#eCeeheLe megJeCe&eif eefj
DeJebefle je°^ GppeefÙeveer
keâefuebie leesmeueer
 ØeebleeW (Ûe›eâeW) keâe ØeMeemeve kegâceejeceelÙe/kegâceej/DeeÙe&heg$e veecekeâ
heoeefOekeâeefjÙeeW Éeje neslee Lee~
 Øeeble efpeueeW ceW efJeYeòeâ Lee efpevnW Deenej/efJe<eÙe keâne peelee Lee~
efpemekeâe ØeMeemekeâ efJe<eÙeheefle keânueelee Lee~
 efpeues kesâ ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâejer mLeeefvekeâ Lee~ ieeshe ome ieebJe keâer
JÙeJemLee keâjlee Lee~
6 efyenej leLÙe meej
 veiej ØeMeemeve
 cesiemLeveerpe kesâ Devegmeej veiejerÙe ØeMeemeve 30 meomÙeeW kesâ ceC[ue
Éeje ÛeueeÙee peelee Lee~ Ùen ceC[ue Ú: meefceefle ceW efJeYeeefpele Lee~
ØeLece meefceefle - GÅeesie efMeuheeW keâe efvejer#eCe keâjleer Leer~
efÉleerÙe meefceefle - efJeosefMeÙeeW keâer osKejsKe keâjleer Leer~
le=leerÙe meefceefle - peveieCevee~
ÛelegLe& meefceefle - JÙeeheej JeeefCepÙe keâer JÙeJemLee~
hebÛece meefceefle - efJe›eâÙe keâer JÙeJemLee, efvejer#eCe~
<e‰ meefceefle - efye›eâer keâj JÙeJemLee~
veiej hegefueme JÙeJemLee Leer efpemes jef#ele keâne peelee Lee~
Ùetveeveer œeesleeW ceW JeefCe&le DeefOekeâejer - S«eesveesceesF& (efpeueeefOekeâejer),
SCšerveesceesF& (veiej DeeÙegòeâ)~
 DeMeeskeâ kesâ hejJeleea ceewÙe& meceüeš - ceieOe meeceeÇpÙe kesâ ceneve ceewÙe&
meceüeš DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg 232 F&.het& ceW (ueieYeie) ngF& Leer~ DeMeeskeâ kesâ
Ghejeble Deieues heebÛe oMekeâ lekeâ Gvekesâ efveye&ue GòejeefOekeâejer Meemeve
mebÛeeefuele keâjles jns~
 DeMeeskeâ kesâ GòejeefOekeâejer - DeMeeskeâ keâer ce=lÙeg kesâ yeeo ceewÙe& meeceüepÙe
heefMÛeceer Deewj hetJeea Yeeie ceW yebš ieÙee~
 heefMÛeceer Yeeie hej kegâCeeue Meemeve keâjlee Lee, peyeefkeâ hetJeea Yeeie hej
mebØeefle keâe Meemeve Lee uesefkeâve 180 F&.het. lekeâ heefMÛeceer Yeeie hej
yewefkeäš^Ùee leLee ÙetveeefveÙeeW keâe hetCe& DeefOekeâej nes ieÙee Lee~ hetJeea Yeeie
hej oMejLe keâe jepÙe Lee~
 Debeflece ceewÙe& meceüeš Je=nõLe keâer nlÙee Gmekesâ mesveeheefle heg<Ùeefce$e ves
keâj oer~ Fmemes ceewÙe& meeceüepÙe meceehle nes ieÙee~
 Megbie JebMe
 ceewÙe& Meemekeâ Je=nõLe keâer nlÙeekeâj Gmekeâe mesveeheefle heg<Ùeefce$e Megbie
ceieOe keâe Meemekeâ yevee~
 Gmekeâer GheeefOe mesveeveer Leer~ Gmeves ÙeJeve Dee›eâceCe keâes efJeheâue efkeâÙee~
 heg<Ùeefce$e ves DeMJecesOe Ùe%e efkeâÙee~ Fmekesâ hegjesefnle helebpeefue LeW~
 Gmekesâ yeeo Gmekeâe heg$e Deefiveefce$e Meemekeâ yevelee nw~ Fmeer Deefiveefce$e
Deewj ceeueefJekeâe keâer keâneveer hej keâeefueoeme ves ‘ceeueefJekeâeefiveefce$eced’
veecekeâ veeškeâ keâer jÛevee keâer nw~
 osJeYetefle Fme JebMe keâe Debeflece Meemekeâ Lee~
 keâCJe JebMe
 osJeYetefle kesâ ceb$eer Jemegefce$e ves Gmekeâer nlÙee keâj keâCJe JebMe keâer veeRJe
[eueer~
 megMecee& Fme JebMe keâe DeeefKejer Meemekeâ Lee~
kegâ<eeCe
 keâefve<keâ ves heešefueheg$e keâes efJeefpele keâjkesâ DeMJeIees<e keâes Deheves meeLe ues
ieÙee~
 kegâ<eeCe meeceüepÙe kesâ yeeo hešvee hej efueÛÚefJeÙeeW keâe Meemeve jne~
 ieghle JebMe
 mecegõieghle keâe ØeÙeeie ØeMeefmle, kegâceejieghle keâe efJeuemeb[ mlecYe DeefYeuesKe,
mkebâoieghle keâe efYelejer mlecYe DeefYeuesKe kesâ DeeOeej hej Fme JebMe keâe
henuee Meemekeâ ‘ßeer ieghle’ Lee efpemekeâer GheeefOe ‘cenejepe’ Leer~ Gmekeâe
GòejeefOekeâejer IešeslkeâÛe Lee~
 Ûevõieghle ØeLece henuee Meemekeâ nw efpemeves ‘cenejepeeefOejepe’ keâer
GheeefOe ueer~
 Gmeves efueÛÚJeer jepekegâceejer ‘keâgceejosJeer’ mes efJeJeen efkeâÙee~
 Deheves jepÙeeefYe<eskeâ Je<e& 319 F&mJeer mes ieghle mebJele Meg™ efkeâÙee~
 mebhetCe& efyenej Deewj kegâÚ Gòej ØeosMe keâe Yeeie Gmekesâ jepÙe ceW
Meeefceue Lee~
 mecegõieghle
 DeefYeuesKeeW Deewj efmekeäkeâeW hej Fmes - ‘heje›eâceebkeâ’, DeØeeflejLe,
JÙeeIeÇheje›eâce, meJe&jepeesÛÚslee Deeefo GheeefOeÙeeb Øeoeve keâer ieF& nQ~
 Fmes ‘Yeejle keâe vesheesefueÙeve’ Feflenemekeâej efmceLe ves keâne nw~
 GòejeheLe DeefYeÙeeve ceW veew jepeeDeeW keâes efJeefpele efkeâÙee~
 oef#eCeeheLe DeefYeÙeeve ceW yeejn jepeeDeeW keâes efJeefpele efkeâÙee~
 efJeefpele #es$eeW hej mecegõieghle ves kesâJeue DeefOejepelJe keâe oeJee efkeâÙee~
Gmekeâer veerefle ‘«enCe-cees#e-Deveg«en’ keâer Leer~
 DeMeeskeâ kesâ Fueeneyeeo mlecYe hej mecegõieghle keâer ØeMeefmle Gmekesâ
meefvOeefJe«eenkeâ, jepekeâefJe nefj<esCe ves efueKee nw~
 jeceieghle
 Fmekeâer Ssefleneefmekeâlee mebefoiOe nw~
 Ûevõieghle
 Fmes osJejepe, osJeieghle, osJe ßeer, efJe›eâceeefolÙe Deeefo veeceeW/ GheeefOeÙeeW
mes Yeer peevee peelee nw~
 Fmeves OeÇgJe osJeer mes efJeJeen efkeâÙee Lee~
 efouueer kesâ cesnjewueer efmLele ueewn mlecYe ceW Ûevõ Meemekeâ Éeje efmevOeg
kesâ heej yeeåueerkeâes Deewj hetJe& ceW yebie MeemekeâeW hej efJepeÙe keâe JeCe&ve nw~
Ûevõ keâer henÛeeve Ûevõieghle efÉleerÙe mes keâer peeleer nw~
 Fmeves Deheveer heg$eer ØeYeeJeleer keâe efJeJeen Jeekeâeškeâ vejsMe ®õmesve
efÉleerÙe mes efkeâÙee Lee~
 Ûeerve kesâ Ùee$eer heâe¢eeve ves Fmekesâ meceÙe ceW Ùee$ee keâer Leer~ Jen 14 Je<e&
Yeejle ceW jne~
 Ssmee ceevee peelee nw efkeâ Gmekesâ ojyeej ceW veew jlve efJejepeles Les
efpemeceW keâeefueoeme, OeveJeblejer, #eheCekeâ, Decej efmebn, Mebkegâ, yesleeue
Yeó, Ieškeâhe&j, Jejen efceefnj, Je®™efÛe pewmes efJeÉeve Meeefceue Les~
 kegâceej ieghle ØeLece
 cebomeewj DeefYeuesKe (JelmeYeefó jefÛele ØeMeefmle) mes kegâceejieghle kesâ yeejs
ceW efJemle=le peevekeâejer Øeehle nesleer nw~
 mkebâoieghle kesâ efYelejer DeefYeuesKe mes helee Ûeuelee nw efkeâ kegâceejieghle kesâ
Meemevekeâeue ceW heg<Ùeefce$eeW keâe Dee›eâceCe ngDee Lee~ efpemes jeskeâves kesâ
efueS kegâceejieghle ves mkebâoieghle keâes Yespee Lee~
 veeueboe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee Fmeer keâeue ceW ngF& Leer~ Ùen
7 efyenej leLÙe meej
jepeieerj efpeues ceW efmLele Lee~
 kegâceejieghle ves ‘censvõeefolÙe’ keâer GheeefOe ueer Leer~
 mkebâoieghle
 petveeieÌ{ DeefYeuesKe mes helee Ûeuelee nw efkeâ mkebâoieghle ves cuesÛÚeW (ntCeeW)
kesâ Dee›eâceCe keâes efJeheâue keâj efoÙee~
 Gmeves megoMe&ve Peerue (Ûevõieghle ceewÙe& Éeje efveefce&le) keâe hegve®æej
keâjJeeÙee Lee~
 keânewce DeefYeuesKe kesâ Devegmeej Gmekeâer GheeefOe ‘MekeâeefolÙe’ Leer~
 Gmeves Ûeerve ceW Dehevee jepeotle Yespee Lee~
 ieghle keâeue keâe Gòejeæ&
 Ûeerveer Ùee$eer mebig eÙegve ves 515-520 F&. ceW Yeejle keâer Ùee$ee keâer Leer~
 £svemeebie 629 F&. mes 645 F&. lekeâ (16 Je<e&) Yeejle ceW jne~
 £svemeebie kesâ Devegmeej ceieOe kesâ Meemekeâ vejefmebn ieghle ‘yeeueeefolÙe’ ves
efceefnjkegâue (ntCe) keâes hejeefpele efkeâÙee Lee~
 mkebâoieghle kesâ yeeo heg®ieghle, kegâceejieghle efÉleerÙe, yegOeieghle, vejefmebn
ieghle yeeueeefolÙe, JewvÙeieghle, kegâceejieghle le=leerÙe ves Meemeve efkeâÙee~
efJe<Cegieghle ieghleJebMe keâe Debeflece Meemekeâ Lee, efpemeves ceieOe hej Meemeve
efkeâÙee~
 ieghleJebMe kesâ meeLe ner ceieOe meeceÇepÙe keâe Deble nes ieÙee~
 heeue JebMe
 heeue JebMe keâe mebmLeehekeâ ieesheeue (750-770 F&.) keâes ceevee peelee nw~
efyenej Gmekesâ jepÙe ceW Meeefceue Lee~
 ieesheeue ves Deesoblehegjer ceneefJenej Deewj efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâer
pees efyenej Mejerheâ veeueboe efpeues ceW efmLele Lee~
 Ùen ceneefJenej efnjCÙe ØeYeele heJe&le hej hebÛeeveve veoer kesâ efkeâveejs
efmLele Lee~
 Oece&heeue (770-810 F&.)
 Fmeer kesâ meceÙe ef$ehe#eerÙe mebIe<e& Meg™ ngDee~ Øeeflenej vejsMe Jelmejepe
ves Oece&heeue keâes hejeefpele efkeâÙee, Deeies Ûeuekeâj je°^ketâš vejsMe OeÇgJe ves
Oece&heeue Deewj Jelmejepe oesveeW keâes hejeefpele keâj efoÙee~
 OeÇgJe kesâ oef#eCe ueewšves hej Oece&heeue ves keâvveewpe hej Dee›eâceCe keâj
FvõeÙegOe keâes hejemele keâj Dehevee meceLe&keâ Ûe›eâeÙegOe keâes keâvveewpe kesâ
efmebnemeve hej yew"eÙee~
 Oece&heeue kesâ meceÙe ner Øeeflenej Meemekeâ veeieYeó efÉleerÙe (Jelmejepe keâe
heg$e) cegib esj lekeâ keâe #es$e kegâÚ meceÙe kesâ efueS efJeefpele keâj efueÙee Lee~
 Oece&heeue ves efJe›eâceefMeuee efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâer leLee yeewæ
efyenejeW keâe efvecee&Ce keâjJeeÙee~
 efJe›eâceefMeuee ceneefJenej Deewj efJeMJeefJeÅeeueÙe efmeukeâ efmešer kesâ veece mes
Øeefmeæ Yeeieue efpeues ceW Menj mes ueieYeie 50 efkeâceer. hetJe& ceW DebleerÛekeâ
ieebJe ceW efmLele nw~
 meescehegje ceneefJenej (yeebiueeosMe kesâ veJeieebJe efpeues kesâ heneÌ[hegj ieebJe
ceW) keâe efvecee&Ce Yeer Oece&heeue ves keâjJeeÙee Lee~ Jele&ceeve ceW Ùen Ùetvesmkeâes
keâer efJeMJe efJejemele metÛeer ceW Meeefceue nw~
 Oece&heeue keâes DeefYeuesKe ceW ‘hejce meewieele’ keâne ieÙee nw~ iegpejeleer
keâefJe meesºue ves Fmes ‘GòejeheLe mJeeceer’ keâne nw~
 osJeheeue
 Fmeves cegib esj keâes Deheveer jepeOeeveer yeveeÙee~
 peeJee, megcee$ee (Fb[esvesefMeÙee) kesâ Mewuesvõ JebMeer Meemekeâ ‘yeeueheg$eosJe’
keâes veeueboe ceW efJenej yeveJeeves nsleg 5 ieebJe Øeoeve efkeâÙee~
 ceefnheeue ØeLece
 Fmes heeue JebMe keâer hegvemLee&hevee keâe ßesÙe efoÙee peelee nw~
 Fmeer kesâ meceÙe jepesvõ Ûeesue ves Dee›eâceCe efkeâÙee Lee~
ceOÙekeâeueerve Fefleneme
 yeefKleÙeej Keuepeer ves 1197 mes 1206 kesâ ceOÙe efyenej hej Dee›eâceCe
keâj efJeefpele efkeâÙee~ Ùen kegâlegyegöerve Ssyekeâ keâe mewvÙe keâceeb[j Lee~
1206 ceW Gmekeâer ce=lÙeg nes ieÙeer~
 1225 ceW FulegleefceMe ves efyenej hej Dee›eâceCe efkeâÙee Lee~
 efyenej hej legkeâeX keâe JeÛe&mJe 1324 ceW ieÙeemegöerve legieuekeâ kesâ Dee›eâceCe
kesâ yeeo keâeÙece ngDee~
 efyenej kesâ eflejngle #es$e keâes cegncceo efyeve legieuekeâ kesâ keâeue ceW efJeueÙe
efkeâÙee ieÙee~ Fmekeâe veece legieuekeâhegj keâj efoÙee ieÙee~
 1398-99 ceW lewcetj kesâ Dee›eâceCe ves efouueer meulevele keâes JÙeehekeâ #eefle
hengÛb eeF&~ Fmekesâ heefjCeece mJe™he efyenej ceW JeÛe&mJe kesâ efueS peewvehegj
Deewj yebieeue ceW ØeeflemheOee& Meg™ nes ieF&~
 1495-96 kesâ Deemeheeme efmekebâoj ueesoer ves oefjÙee Keeb vetneveer keâes
efyenej keâe jepÙeheeue efveÙegòeâ efkeâÙee~
 1526 ceW yeeyej ves heeveerhele kesâ Ùegæ ceW FyeÇeefnce ueesoer keâes hejemele
keâj efoÙee~ Fmekesâ yeeo oefjÙee Keeb kesâ heg$e yenej Keeb ves efyenej ceW
mJeleb$e efjÙeemele keâer Iees<eCee keâj oer~
 MesjMeen-pevce 1572, yeÛeheve keâe veece-Heâjero, efhelee-nmeve Keeb meemeejece
kesâ peeieerjoej, efMe#ee peewvehegj ceW Øeehle keâer~
 yenej Keeb ueesneveer ves Heâjero keâes Mesj Keeb keâer GheeefOe oer~
 cegncceo Meen (yenej Keeb ueesneveer) keâer ce=lÙeg kesâ heMÛeele Gmekeâer
efJeOeJee yeeryeer (otot yesiece) mes Mesj Keeb ves efJeJeen keâj efueÙee~
 1529 ceW cenceto ueesoer keâer lejHeâ mes IeeIeje Megæ ceW Yeeie efueÙee~
 1529 ceW yebieeue kesâ vegmejle Meen keâes hejeefpele keâj npejle-S-Deeuee
keâer GheeefOe ueer~
 1530 ceW ‘uee[ ceefuekeâe’ (Ûegveej kesâ Heâewpeoej leepe Keeb keâer efJeOeJee)
mes efJeJeen efkeâÙee~
 1534 ceW metjpeieÌ{ kesâ Ùegæ ceW yebieeue kesâ cencetoMeen keâes hejeefpele
efkeâÙee~
 1539 ceW Ûeewmee kesâ Ùegæ ceW ngceebÙet keâes hejeefpele keâj ‘MesjMeen’ keâer
GheeefOe «enCe keâer~
8 efyenej leLÙe meej
 yeewæ efYe#eg ‘Deefleme oerhebkeâj’ kesâ vesle=lJe ceW efleyyele ceW otleceC[ue
Yespee~
 jeceheeue
 jeceheeue Fme JebMe keâe Debeflece Meemekeâ ceevee peelee nw~ Fmeer kesâ meceÙe
kewâJele& efJeõesn ngDee Lee~
 keâvee&š JebMe
 Fmekeâe mebmLeehekeâ veevÙeosJe Lee~ Fmekesâ yeeo iebieosJe efheâj Gmekeâe heg$e
vejefmebn osJe Meemekeâ yevee~
 vejefmebn osJe kesâ meceÙe ner yeefKleÙeej efKeuepeer ves efyenej hej Dee›eâceCe
efkeâÙee leLee veeueboe, efJe›eâceefMeuee pewmes efJenejeW keâes OJemle keâj efoÙee~
 1540 ceW keâvveewpe (efyeue«eece) kesâ Ùegæ ceW ngceeÙetb keâes hejemle keâj
‘efÉleerÙe DeHeâieeve meeceüepÙe’ Deewj metjyebMe keâer mLeehevee keâer~
 1543 ceW jeÙemeerve efJepeÙe keâj Jeneb kesâ Meemekeâ hetjCeceue keâes efJeMJeemeIeele
mes ceeje leLee keâluesDeece keâjJeeÙee, pees MesjMeen hej Skeâ keâuebkeâ nw~
 1544 ceW cesJeeÌ[ efJepeÙe keâer~
 1545 ceW keâeeEuepej DeefYeÙeeve ceW OeeÙeue nesves kesâ yeeo Gmekeâer ce=lÙeg nes
ieÙeer~
 MesjMeen ves Deheves meeceüepÙe keâes mejkeâejeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee Lee
DeejbYe ceW 47 mejkeâej Leer yebieeue efJepeÙe kesâ yeeo Gmes 16 mejkeâejeW ceW
efJeYeeefpele efkeâÙee, Fme Øekeâej kegâue mejkeâejeW keâer mebKÙee 63 nes ieF&~
‘mejkeâej’ keâe ØeMeemeve efMekeâoej-S-efMekeâoejve leLee cegeb Mf eue-S-cegeg Mf eHeâeve
Éeje ÛeueeÙee peelee Lee~
 Gmeves jwÙeleJeeÌ[er JÙeJemLee ueeiet keâer Leer~ Gmeves Ûeeboer keâe ‘®heÙee’
ÛeueeÙee Lee~
 Deyyeeme Keeb mejJeeveer ves Gmekeâer peerJeveer efueKeer nw~
 Gmeves meemeejece (efyenej) ceW Dehevee cekeâyeje yeveeÙee~ Ùen cekeâyeje
Skeâ ke=âeflece Peerue kesâ ceOÙe De°eâesCeerÙe Deekeâej ceW ueeue DeuegDee helLej
mes yevee nw~
 Gmekesâ yeeo Gmekeâe heg$e peueeue Keeb ‘Fmueece Meen’ kesâ veece mes
Meemekeâ yevee~
 1574-75 ceW efyenej cegieue meeceüepÙe ceW Meeefceue nes ieÙee~
 Deewjib epesye ves DepeercegjMeeve keâes efyenej keâe metyesoej yeveeÙee~ Gmeves
hešvee keâe veece Depeerceeyeeo keâj efoÙee Lee~
 Heâ®&KeefMeÙej keâe jepÙeeefYe<eskeâ hešvee ceW ngDee Lee~
 1701 ceW Deewjib epesye ves cegMeeao kegâueer Keeb keâes yebieeue, efyenej, GÌ[ermee
keâe metyesoej efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~ Gmeves 1704 ceW yebieeue keâer jepeOeeveer
Ì{ekeâe mes cegefMe&oeyeeo mLeeveebleefjle keâj efoÙee Lee~
 efieefjÙee kesâ Ùegæ kesâ yeeo DeueerJeoea Keeb (1740-56) veJeeye yevee~ Jen
Debeflece MeefòeâMeeueer veJeeye Lee~
 1756 ceW efmejepegöewuee (DeueerJeoea Keeb keâe veeleer) yebieeue keâe veJeeye
yevee~
 23 petve, 1757 keâes hueemeer kesâ Ùegæ ceW Jen Deb«espeeW mes nej ieÙee~
 28 petve, 1757 keâes ceerjpeeHeâj yebieeue keâe veJeeye yevee~
 DeeOegefvekeâ Fefleneme
 hešvee ceW henues [Ûe yeej ceW Deb«espe DeeS~ Jeeef<e&keâ Yegieleeve kesâ yeoues F&mš Fbef[Ùee kebâheveer yebieeue, efyenej Deewj
 Jele&ceeve hešvee keâe@uespe Deewj keâueskeäšs^š [ÛeeW keâer Deheâerce keâer keâes"er
GÌ[ermee keâer Meemekeâ yeve ieF&~
ngDee keâjleer Leer~
 metleer Jem$e, Deheâerce, veerue Deeefo Ùeneb mes efveÙee&le neslee Lee~
ØecegKe efJeõesn
 1760 ceW ceerj peeheâj kesâ mLeeve hej ceerj keâeefmece keâes yebieeue keâe  keäueeFJe kesâ keâeue ceW cegib esj Deewj Fueeneyeeo kesâ mewefvekeâeW ves efJeõesn
veJeeye yeveeÙee ieÙee~ efkeâÙee Lee efpemes MJesle efJeõesn keâne peelee nw~
 1763 ceerj keâeefmece keâes nšekeâj, ceerj peeheâj keâes hegve: veJeeye yeveeÙee  1760-61 ceW veerue efJeõesn ngDee Lee~
ieÙee~  Jeneyeer Deeboesueve - Fmekesâ ØeJele&keâ Deyogue Jeneye Les~ Yeejle ceW Fmes
 19 pegueeF&, 1963 ceerj keâeefmece keâes S[cme ves ‘keâjJee kesâ Ùegæ’ ceW
mewÙeo Denceo yejsueJeer ves ueeskeâefØeÙe yeveeÙee~ hešvee Fme Deeboesueve keâe
hejeefpele efkeâÙee~ Fmekesâ yeeo efieefjÙee leLee GOeewveeuee kesâ Ùegæ ceW Yeer
Jen hejeefpele ngDee~ cenlJehetCe& keWâõ Lee~
 23 Dekeäšyt ej, 1764 keâes ceerj keâeefmece, DeJeOe keâe veJeeye MegpeeGöewuee  heâjepeer Deeboesueve - nepeer MejerÙeleguuee Fmekesâ cegKÙe veslee Les~ hešvee
leLee cegieue meceüeš Meen Deeuece efÉleerÙe keâer mebÙegòeâ mesvee ‘yekeämej kesâ Fmekeâe keWâõ Lee~
Ùegæ’ ceW cespej nskeäšj cegvejeW Éeje hejeefpele keâj oer ieF&~  veesefveÙee efJeõesn Meesje GlheeokeâeW mes pegÌ[e nw~
 12 Deiemle, 1765 keâes Fueeneyeeo keâer mebefOe kesâ lenle ueeKe ®heÙes  ueesše efJeõesn pesue kesâ kewâefoÙeeW keâe efJeõesn Lee~
26
Je<e& efJeõesn ØecegKe #es$e vesle=lJekeâlee& efJeMes<eleeÙeW
1967–77 {eue efJeõesn eEmenYetce jepee peievveeLe {eue
1769–1805 ÛegDeej efJeõesn jIegveeLe cenlees, MÙeece
iebpece, cebieue eEmen, ogpe&ve
eEmen, peievveeLe heelej Deeefo
1770–71 Ûesjes efJeõesn heueecet efÛe$epeerle jeÙe, peÙeveeLe eEmen heueecet keâer jepeieöer hej keâypee keâjves kesâefueS,
ieesheeue jeÙe heueecet keâe jepee Ieesef<ele
1771 Yeesielee efJeõesn heueecet peÙeveeLe efmebn Ûesjes efJeõesn keâer hetjkeâ Iešvee
1772–73 IešJeeue efJeõesn npeejeryeeie cegkegâb o efmebn
1772–82 heneefÌ[Ùee efJeõesn mebLeeuehejievee peieVeeLe osJe, jeveer meJexMJejer
1782–1821 lecee[ efJeõesn leceeÌ[ efJe<Ceg ceevekeâer (1789),
ogKeve cegC[e (1807), "ekegâj
efJeMJeveeLe eEmen (1796)
1784–85 efleuekeâe efJeõesn jepecenue #es$e efleuekeâe ceebPeer FvnW Deeefo efJeõesner Yeer keâne peelee Lee~
1800–19 Ûesjes Deeboesueve heueecet Yetkeâve/Yet<eCe eEmen 1819 ceW F&mš Fbef[Ùee kebâheveer ves heueecet keâes
Deheves ØelÙe#e Meemeve kesâ Debleie&le ueeÙee~
1820–21 nes efJeõesn keâesuneve heesšes mejoej
1831–32 keâesue efJeõesn Úesševeeiehegj eEmeiejeF& ceevekeâer, megbiee&
Keeme, heueecet, cegC[e, yegæ Yeiele, eEyeojeF&
eEmenYetce ceevekeâer
1832–33 Yetefcepe efJeõesn yeÌ[eYetce (JeerjYetce) iebiee veejeÙeCe Deb«espeeW ves Fmes iebiee veejeÙeCe keâe nbieecee
keâne Lee~
1855–56 mebLeeue efJeõesn mebLeeuehejievee efmeæ, keâevng, Ûeebo, YewjJe Fmes mebLeeue ngue Yeer keâne peelee nw~ ngue keâe
Meeefyokeâ DeLe& nw efJeõesn Ùee yeieeJele~
1858–95 mejoejer ueÌ[eF& Úesševeeiehegj keâesue mejoej Fmes cegukeâer (ceele=Yetefce) Ùee efceukeâer (peceerve)
keâer ueÌ[eF& Yeer keâne peelee nw~ Ùen efJeõesn
keâesueeW kesâ peceerve keâes otmejs ueesieeW Éeje nefLeÙee
efueÙes peeves keâes heefjCeece Lee~
9 efyenej leLÙe meej
 1874 KejJeej Deeboesueve mebLeeuehejievee, YeieerjLe ceebPeer cetue Ûeefj$e pevepeeleerÙe megOeejJeeoer~ KejJeej
mebLeeue keâer Skeâ Ghepeeefle nw pees ØeeÛeerve
cetuÙeeW keâer hegvemLee&hevee keâjvee Ûeenleer Leer~
DeejbYe ceW SkesâÕejJeeo SJeb meeceeefpekeâ megOeej
keâer efMe#ee oslee Lee~ kesâJeue metÙe& SJeb ogiee& keâer
hetpee keâjves SJeb DevÙe meYeer keâe heefjlÙeeie
keâjves hej peesj~ ceÅeefve<esÅe, veeÛe ieeve hej
ØeefleyebOe Deeefo~
meHeâenesj Deeboesueve ueeue nscyeÇce (ueeue yeeyee) Ùen Deeboesueve KejJeej Deeboesueve keâer ner Skeâ
GheOeeje Leer~ Ûeeefjef$ekeâ Megælee hej yeue~
1899–1900 cegC[e efJeõesn oef#eCeer jebÛeer efyejmee cegC[e
1914 mes ševee Yeiele peleje Yeiele, efmeæ Yeiele
Deeboesueve SJeb DevÙe
1931 nefjyeeyee Deeboesueve eEmenYetce ogkeâe nes (nefj yeeyee)

 keâesue efJeõesn
 Ùen efyenej keâe henuee megmebieef"le Deewj JÙeehekeâ pevepeeleerÙe efJeõesn
Lee~
 Fme efJeõesn mes kesâJeue npeejeryeeie keâe #es$e ner DeÚtlee jne Lee~
 Fme efJeõesn keâe leelkeâeefuekeâ keâejCe yevee eEmeiejeF& ceevekeâer kesâ DeefOekeâejeW
keâes Úervekeâj efmekeäKeeW keâes os efoÙee pevee SJeb Gmekeâer yenveeW hej efkeâÙee
ieÙee DelÙeeÛeej~
 efokegâDeeW Éeje efkeâÙes ieÙes Fme Øekeâej kesâ kegâke=âlÙeeW kesâ keâejCe eEmeiejeF&
ceevekeâer SJeb megiee& cegC[e ves DevÙe DeeefoJeeefmeÙeeW kesâ meeLe efceuekeâj
efJeõesn keâe efyeiegue Hetbâkeâ efoÙee~
 peuo Ùen efJeõesn Skeâ eEnmekeâ ™he «enCe keâj mecemle #es$e ceW Hewâue
ieÙee~ hejbleg Deblele: Skeâ uebyes mebIe<e& kesâ heMÛeele Ùen efJeõesn Yeer oyee
efoÙee ieÙee~
 keâesue efJeõesn kesâ yeeo Úesševeeiehegj keâer Meemeve JÙeJemLee ceW cenlJehetCe&
heefjJele&ve efkeâÙes ieÙes~
 Deye Fme #es$e hej Meemeve kesâ efueÙes Yeejle Ûeeš&j DeefOeefveÙece, 1833
kesâ lenle jsieguesMeve XIII keâe ØeeJeOeeve ueeiet efkeâÙee ieÙee~
 Fme keâevetve kesâ Debleie&le Úesševeheeiehegj Keeme, heueecet, KeÌ[ie[erne,
jeceieÌ{ Deewj keâes™[b e keâes YetlehetJe& jeceieÌ{ efpeuee mes Deueie keâj FvnW
pebieue ceneue Je efšy^ Ùegšjer ceneue kesâ Skeâ veve-jsieguesMeve Øeeble kesâ ™he
ceW mebieef"le keâj oef#eCe-heefMÛeceer meerceeble Spesvmeer keâe veece efoÙee
ieÙee~
 Fme ØeMeemeefvekeâ #es$e hej Meemeve keâer efpeccesJeejer ieJeve&j pevejue kesâ
ØeefleefveefOe keâes meeQheer ieF& SJeb Fme heo hej ØeefleefveÙegòeâ ØeLece ØeefleefveefOe
kewâhšsve Lee@ceme efJeueefkeâvmeve Les~
 Ùes Jener efJeueefkeâvmeve Les efpevneWves keâesue efJeõesn kesâ oceve ceW De«eCeer
Yetefcekeâe efveYeeF& Leer SJeb Deeies pevemeeOeejCe ceW pees efkeâmegve meensye kesâ
veece mes Øeefmeæ ngÙes Les~
 Deeies efJeueefkeâvmeve ves ner efJeueefkeâvmeve ™ue yeveeÙee efpemes keâesuneve
#es$e ceW 1837 ceW ueeiet efkeâÙee ieÙee~
 mebLeeue efJeõesn
 Fme efJeõesn keâe cegKÙe keâejCe Lee—peceeRoejeW Éeje ueieeve keâer
DelÙeefOekeâ Jemetueer, cenepeveeW Éeje mebLeeueeW keâe Mees<eCe, hegefueme Je
vÙeeÙeeueÙe keâe he#eheelehetCe& JÙeJenej leLee mejkeâej Éeje Yeeieuehegj mes
yeo&Jeeve kesâ yeerÛe jsue efyeÚeves kesâ keâeÙe& ceW mebLeeueeW mes yesieejer keâjJeevee~
 Fme efJeõesn keâe cegKÙe GösMÙe Lee—eqokegâDeeW keâes Yeieevee, efJeosMeer
Meemeve keâes Deble keâjvee leLee DeeyegDee jepe DeLee&led Dehevee Meemeve
mLeeefhele keâjvee~
 efJeõesn keâe DeejbYe 30 petve, 1855 keâes Yeieerveer[ern ceW mebLeeue ØeefleefveefOe
Skeâef$ele neskeâj efJeõesn keâe efveCe&Ùe efueÙee~
 Fme yew"keâ ceW efmeæÏ keâes jepee, keâevng keâes ceb$eer, Ûeebo keâes ØeMeemekeâ
leLee YewjJe keâes mesveeheefle Ûegve ieÙee~
 mebLeeue efJeõesn ceW ceefnueeDeeW ves Yeer efnmmee efueÙee Lee~ efpemekeâe
GoenjCe efmeæg keâevng keâer yenveeW, HetâueeW Deewj PeeveeW, kesâ ™he ceW
efceuelee nw~
 Fme efJeõesn keâe Øemeej Yeeieuehegj mes Jeo&Jeeve lekeâ nes ieÙee Lee~
yeejeneFle efJeõesefnÙeeW keâe cegKÙe keWâõ Lee~
 oeefceve-S-keâesn ceW efmeæ, keâevng, Ûeebo, YewjJe ves, npeejeryeeie ceW
Depegv& e ceebPeer, YewjJe ceebPeer ves leLee JeerjYetce ceW ieesje ceebPeer ves efJeõesn
keâes vesle=lJe Øeoeve efkeâÙee~
 efJeõesefnÙeeW ves cenepeveeW, efoketâDeeW SJeb mejkeâejer YeJeveeW keâes efveMeevee
yeveeÙee~
 Fme efJeõesn kesâ Øeefle mejkeâej ves ocevekeâejer ™Ke DeheveeÙee SJeb
DelÙeefOekeâ yeye&jlee mes efJeõesn SJeb efJeõesefnÙeeW keâe oceve efkeâÙee~
 meJe&ØeLece cespej yejes keâes efJeõesn keâe oceve nsleg Yespee ieÙee efpevnW
heerjheQleer kesâ cewoeve ceW mebLeeueeW ves hejeefpele efkeâÙee~

10 efyenej leLÙe meej

 Fme efJeõesn kesâ oceve keâe cegKÙe jsÙe kewâhšsve DeueskeäpeW[j keâes efoÙee
peelee nw SJeb Fme keâeÙe& ceW GvnW uesefHeäšveWš Lee@cemeve Deewj jer[ ves
menÙeesie Øeoeve efkeâÙee Lee~
 eqomebyej 1855 ceW efmeæÏ keâes hekeâÌ[keâj Heâebmeer efoÙee ieÙee, efHeâj Ûeebo,
YewjJe ceejs ieÙes, Deblele: HeâjJejer, 1856 ceW keâevng keâes hekeâÌ[keâj
Yeieveer[ern ieebJe ceW Heâebmeer (23 HeâjJejer, 1856) os oer ieF&~
 Fme efJeõesn kesâ heMÛeele F&mš Fbef[Ùee kebâheveer ves Deheveer ØeMeemeefvekeâ
JÙeJemLee ceW yeÌ[s hewceeves hej heefjJele&ve SJeb megOeej efkeâÙes~
 Sefueme S[cme efjheesš& kesâ DeeOeej hej 1855 kesâ DeefOeefveÙece 37 kesâ
Debleie&le oeefceve-S-keâesn keâe veece yeouekeâj mebLeeuehejievee keâj efoÙee
ieÙee efpemeces ogcekeâe, osJeOej, ieesñe SJeb jepecenue Ûeej efpeues Les~
 meeLe ner Je<e& 1860 ceW mebLeeue hejievee keâeMlekeâejer DeefOeefveÙece heeefjle
keâj mebLeeueeW kesâ DeefOekeâej hegve: yeneue efkeâÙes ieS~ mebLeeue hejievee #es$e
ceW Meemeve kesâ efueS Skeâ keâefceMvej keâer efveÙegefòeâ keâer ieF&~
 Yeeieuehegj kesâ keâefceMvej pee@pe& Ùetue keâer meneÙelee mes Skeâ veÙee hegefueme
keâevetve efpemes Ùetue efveÙece (1856) keânles nQ, ueeÙee ieÙee~
 Fmekesâ Debleie&le heejbheefjkeâ «eece ØeOeeve JÙeJemLee keâes ueeiet keâj Deece
menceefle kesâ DeeOeej hej «eece ØeOeeve keâes hegefueme MeefòeâÙeeb oer ieF&~
 mebLeeue efJeõesn kesâ cenòee keâes oMee&les ngS keâeue& ceekeäme& ves Fmes Yeejle
keâer ØeLece peve›eâebefle ceevee pees efyeÇefšMe Meemeve keâer lees veneR GKeeÌ[
heeÙee hej meHeâenesj Deeboesueve keâes pevce osves keâe keâejCe DeJeMÙe yeve
ieF&~
 Jele&ceeve ceW PeejKeb[ mejkeâej mebLeeue efJeõesn kesâ mecceeve ceW 30 petve
keâes ntue efoJeme kesâ ™he ceW ceveeleer nw~
 ceg[b e efJeõesn
 efyenej ceW Fme Deeboesueve keâer JÙeehekeâlee keâes osKeles ngÙes ner Fmes
Gueiegueeve Ùee ceneve nueÛeue keâer meb%ee Yeer oer peeleer nw~
 1899–1990 F&. ceW ngS Fme Deeboesueve ves oef#eCeer jebÛeer meefnle DevÙe
#es$eeW keâes Yeer ØeYeeefJele efkeâÙee Lee~
 Ûetbefkeâ Ùen efJeõesn ceg[b eDeeW keâes mebieef"le efJeõesn Lee Dele: Fmes cegC[e
efJeõesn keâne peelee nw~
 Ùen efJeõesn meecetefnkeâ Yet-mJeeefcelJe JÙeJemLee keâe peceeRoejer Yet-mJeeefcelJe
JÙeJemLee kesâ heefjJele&ve kesâ keâejCe Ieefšle ngDee efpemekeâe Ûejceeslkeâ<e&
efyejmee kesâ Oeeefce&keâ jepeveereflekeâ Deeboesueve kesâ ™he ceW ngDee~
 efyejmee cegC[e keâe pevce 15 veJebyej, 1875 keâes jebÛeer (Jele&ceeve Ketbšer)
efpeues kesâ Gefuenelet ieebJe ceW ngDee Lee~
 efyejmee kesâ DeejbefYekeâ efMe#ekeâ keâe veece peÙeheeue veeie Lee SJeb efyejmee
kesâ Oeeefce&keâ ieg™ keâe veece Deevebo heeb[s Lee pees Skeâ Jew<CeJe Oecee&Jeuebyeer
Les~
 meeuiee ieebJe ceW ØeejbefYekeâ efMe#ee kesâ yeeo efyejmee ÛeeF&yeemee DeeÙes~ Ùeneb
efyejmee kesâ heefjJeej ves F&meeF& Oece& keâes Dehevee efueÙee SJeb 1886 ceW
pece&ve F&meeF& efceMeve Éeje mebÛeeefuele yeeF&yeemee kesâ Skeâ GÛÛe efJeÅeeueÙe
ceW efyejmee keâe oeGo veece mes oeefKeuee ngDee~
 Deeies efyejmee ves F&meeF& Oece& keâes lÙeeie efoÙee SJeb Deevebo heeC[s kesâ
mebheke&â ceW DeeÙes peneb FvneWves Jew<CeJe Oece& keâes peevee~
11
 efHeâj efyejmee ves ceg[b e, Jew<CeJe Deewj F&meeF& Oece& kesâ oMe&veeW keâe efceuee
peguee Skeâ Oece& ÛeueeÙee efpemes ueesieeW ves efyejmee Oece& keâne SJeb Fvekesâ
DevegÙeeÙeer efyejmeeFle keâns ieÙes~
 GvneWves ueesieeW keâes meeHeâ-megLeje jnves, veMeeyeboer, meeceeefpekeâ kegâjerefleÙeeW
SJeb DebOeefJeMJeemeeW keâes lÙeeieves Deewj meyemes yeÌ{keâj SkesâÕejJeeo keâer Deesj
GvcegKe nesves kesâ efueS Øesefjle efkeâÙee~ efyejmee ves kesâJeue eEmeieeyeeWiee keâer
hetpee keâjves hej yeue efoÙee~
 1 Dekeäšyt ej, 1894 keâes veewpeJeeve veslee kesâ ™he ceW meYeer ceg[ b eDeeW keâes
Skeâ$e keâj efyejmee ves Deb«espeeW mes ueieeve ceeHeâer kesâ efueÙes Deeboesueve
efkeâÙee~
 1895 ceW efyejmee keâes jepeõesn kesâ Deejeshe ceW efiejHeäleej keâj efueÙee
ieÙee Deewj npeejeryeeie keWâõerÙe keâejeieej ceW pegcee&vee SJeb oes meeue kesâ
keâejeJeeme keâer mepee oer ieÙeer~
 hejbleg oes Je<eeX kesâ yeeo 30 veJebyej, 1897 kesâ efove efyejmee keâes jebÛeer
pesue mes ÚesÌ[ efoÙee ieÙee~
 efjne nesves kesâ yeeo efyejmee ves Deheveer ieefleefJeefOeÙees lespe keâj oer SJeb
cegC[eDeeW keâes nefLeÙeejyebo keâjvee ØeejbYe keâj efoÙee~
 24 efomebyej 1899 keâes Gueiegueeve keâer Deeie eEmenYetce kesâ Ûe›eâOejhegj
Deewj jebÛeer kesâ Ketšb er, keâjer, leesjhee, leceeÌ[, yeefmeÙee #es$eeW ceW YeÌ[keâ
G"er~
 efJeõesefnÙeeW ves F&meeF&ÙeeW keâer Yeer[Ì Deewj efiejpeeIejeW hej nceuee efkeâÙee~
 ØeejbYe ceW efveMeeve hej meYeer F&meeF& Oecee&Jeuebyeer Les hejbleg yeeo ceW
efveoex<eeW keâer nlÙee keâjves mes yeÛeves kesâ GösMÙe mes kesâJeue Deb«espe DeHeâmejeW
kesâ efKeueeHeâ keâeÙe&Jeener keâer ieF&~
 mejkeâej ves Fme efJeõesn keâe keâÌ[eF& mes oceve efkeâÙee~
 9 peveJejer, 1900 keâes [escyeejer mes kegâÚ otj meF&ue jwkeâye heneÌ[er hej
efJeõesefnÙeeW SJeb Deb«espeeW ceW ueÌ[eF& ngF& efpemeceW keâefceMvej Heâejyesme SJeb
ef[hšer keâefceMvej mš^erš Heâeru[ kesâ neLeeW efJeõesefnÙeeW keâer hejepeÙe ngF&~
 3 HeâjJejer, 1900 keâes 500 ®heÙes kesâ mejkeâejer F&veece kesâ ueeueÛe ceW
peerjekesâue ieebJeeW kesâ 7 ueesieeW ves efyejmee ceg[b e kesâ ieghle mLeeve kesâ yeejs ceW
Deb«espeeW keâes peevekeâejer os efoÙee Deewj efyejmee keâes Ûe›eâOejhegj (eEmenYetce)
mes hekeâÌ[ efueÙee ieÙee~
 1 petve, 1900 keâes ef[hšer keâefceMvej ves Ssueeve efkeâÙee efkeâ efyejmee keâes
nwpee nes ieÙee nw Deewj 9 petve, 1900 keâes efyejmee ves pesue ceW Debeflece
meebme ueer~
 eqJeõesn kesâ keâejCe—ceg[b e Ketbškeâóer JÙeJemLee keâes meceehle keâjvee, yew"
yesieejer ØeLee keâe ØeÛeueve keâjvee, efceMeveefjÙeeW kesâ Yeüecekeâ veerefleÙeeb SJeb
Gvemes cegC[eDeeW keâe ceesn Yebie nesvee, hegefueme SJeb keâevetve JÙeJemLee mes
efvejeMee, leelkeâeefuekeâ keâejCe-1894 keâe Úesševeeiehegj keâe Jeve megj#ee
DeefOeefveÙece~
 efJeõesn kesâ cegKÙe GösMÙe—mJeleb$e ceg[b e jepÙe keâer mLeehevee keâjvee,
efokegâDeeW mes Deheves Yetefce Jeeheme Øeehle keâj GvnW Deheves #es$e mes efvekeâeuevee,
F&meeF& Oece& keâe efJejesOe keâjvee~
 efJeõesn kesâ cenlJehetCe& heefjCeece—1902 ceW iegceuee SJeb 1903 ceW Ketbšer
keâes Devegceb[ue kesâ ™he ceW mLeeefhele efkeâÙee peevee, 1908 kesâ Úesševeeiehegj
efyenej leLÙe meej
 keâeMlekeâejer DeefOeefveÙece heeefjle keâj Ketšb keâóer DeefOekeâejeW keâes hegvemLee&efhele
keâjvee, yebOegDee cepeotjer hej ØeefleyebOe SJeb Yet-jepemJe keâer ojW efveOee&efjle
keâjvee~
 ševee/leevee Yeiele Deeboesueve (DeØewue, 1914)
 ševee keâe Meeefyokeâ DeLe& nw—ševevee Ùee KeeRÛevee~ Ùes Yeiele Deheveer
Kejeye efmLeefle keâes KeeRÛekeâj otj HeWâkeâvee SJeb Gvvele efmLeefle keâes Øeehle
keâjvee Ûeenles Les FmeefueS FvnW ševee Yeiele SJeb Fvekesâ Deeboesueve keâes
ševee Yeiele Deeboesueve keâne ieÙee~
 Ùen Deeboesueve Deheves Meg®Deeleer ÛeejCe ceW kegâ®Ke Oejce (kegâ™Ke Ùee
GjebJe keâe cetue Oece&) kesâ veece mes peevee ieÙee Lee~
 DeØewue 1914 mes Gmeves GjebJeeW ceW Oeeefce&keâ megOeej mebyebOeer keâeÙeeX hej
peesj efoÙee~ Gmeves kesâJeue OecexMe (GjebJeeW kesâ osJelee) keâer DejeOevee hej
yeue efoÙee, heMeg yeefue, ceebme-ceefoje SJeb kegâjerefleÙeeW kesâ lÙeeie hej yeue
efoÙee~ Jemlegle: peleje Yeiele kesâ vesle=lJe ceW Ssueeve ngDee eb fkeâ ceeueiegpeejer
veneR oWies, yesieejer veneR keâjWies Deewj keâj veneR oWies~ Gmeves efokegâDeeW kesâ
Ùeneb cepeotjer ve keâjves keâe DeefYeÙeeve ÛeueeÙee efpememes 1916 ceW Gmes
pesue ceW kewâo keâj efueÙee ieÙee~ ØeeÙe: DeeefoJeeefmeÙeeW Éeje pelevee Yeiele
keâes efyejmee cegC[e keâe ner Skeâ ™he ceevee peelee nw SJeb Gmes pece&ve
kewâmej yeeyee Yeer keâne peelee Lee~
 Deeies ševee Yeiele Deeboesueve keâes osJeceefveÙeeb Yeiele, efMeyet Yeiele,
yeuejece Yeiele, YeerKet Yeiele ves vesle=lJe Øeoeve efkeâÙee~
 GvneWves heueecet kesâ jepee kesâ mece#e Ûeej met$eer ceebies Øemlegle keâer—
 GvnW mJeMeemeve Øeoeve efkeâÙee peeS
 jepeheo meceehle efkeâÙee peeS
 meceevelee mLeeefhele keâer peeS
 Yet-jepemJe meceehle efkeâÙee peeS
 heueecet kesâ jecee ves GheÙeg&òeâ ceebieeW keâes "gkeâje efoÙee uesefkeâve efHeâj Yeer Ùes
ceebies pevepeeleerÙe Deeboesueve ceW DeeS yeoueeJe keâes oMee&lee nw~
 efomebyej, 1919 keâes legefjÙee Yeiele SJeb peerlet Yeiele ves Ûeewkeâeroejer
šwkeäme SJeb peceeRoejeW keâes ceeueiegpeejer veneR osves keâe Deeboesueve ÛeueeÙee~
hejbleg meceÙe yeerleves kesâ meeLe ševee Yeiele Deeboesueve #eerCe heÌ[ves ueiee
leLee Fme Oeeefce&keâ Deeboesueve keâes jepeveereflekeâ jbie ceW jbieves keâer
DeeJeMÙekeâlee cenmetme keâer peeves ueieer~ Fmeer meceÙe ševee YeieleeW ves
ieebOeerpeer kesâ yeejs ceW megvee leLee Jes Ùen mecePeves ueies efkeâ ieebOeerpeer kesâ
™he ceW peleje Yeiele keâe hegvepe&vce ngDee nw~
 peye ieebOeerpeer ves DemenÙeesie Deeboesueve DeejbYe efkeâÙee lees efmeæg Yeiele
kesâ vesle=lJe ceW ševee YeieleeW ves Yeer henueer yeej YeejleerÙe mJeleb$elee
Deeboesueve ceW meefcceefuele ngS~
 ševee YeieleeW ves Mejeye ogkeâeveeW hej Oejvee, meleÙee«en ØeoMe&veeW ceW
Yeeie ueskeâj mJeleb$elee Deeboesueve ceW meef›eâÙelee mes meefcceefuele ngS~
GvneWves ieebOeerpeer mes ØeYeeefJele neskeâj ÛejKee, Keeoer Jem$e keâes Yeer
DeheveeÙee~
 keâeb«esme kesâ Fefleneme ceW Yeer ope& nw efkeâ Je<e& 1922 ceW keâeb«esme kesâ ieÙee
mececsueve Deewj Je<e& 1923 kesâ veeiehegj melÙee«en ceW yeÌ[er mebKÙee ceW
ševee Yeiele Meeefceue ngS Les~
 Je<e& 1940 ceW jeceieÌ{ keâeb«esme DeefOeJesMeve ceW ševee YeieleeW ves cenelcee
ieebOeer keâes 400 ®heÙeeW keâer YeWš oer Leer~
12
 1857 keâe efJeõesn
 25 pegueeF&, 1857 keâes oeveehegj ceW mewefvekeâeW ves efJeõesn keâj efoÙee~
 1857 keâes efJeõesn - 3 pegueeF&, 1857 keâes hešvee ceW heerj Deueer kesâ
vesle=lJe ceW hešvee ceW efJeõesn ngDee~
 Deeje (peieoerMehegj, Yeespehegj efpeuee) kesâ peceeRoej yeeyet kegbâJej efmebn ves
efJeõesner mewefvekeâeW keâe vesle=lJe efkeâÙee~ 80 Je<eeaÙe kegbâJej efmebn ves hetJeea
Gòej ØeosMe lekeâ kesâ #es$e hej Deb«espeer jepÙe meceehle keâj efoÙee Lee~
Ùegæ ceW IeeÙeue kegbâJej efmebn keâer ce=lÙeg 26 DeØewue, 1858 keâes ngF& ~ Fmekesâ
yeeo Gvekesâ YeeF& Decej efmebn ves efJeõesefnÙeeW keâe vesle=lJe efkeâÙee~
 ÛebheejCe melÙee«en - veerue keâer Kesleer keâjJeeves Jeeues Deb«espe Deewj
mLeeveerÙe efkeâmeeveeW kesâ ceOÙe Skeâ mecePeewlee neslee Lee efpemeceW efkeâmeeveeW
keâes Deheveer Yetefce kesâ 3/20JeW Yeeie hej veerue keâer Kesleer keâjveer nesleer Leer,
Fmes efleve-keâef"Ùee heæefle keânles Les~
 ke=âef$ece jbieeW kesâ efJekeâeme kesâ yeeo veerue keâe JÙeeheej ueeYeoeÙeer vener
jne, Fme keâejCe Deb«espe efkeâmeeveeW keâer Yetefce ÚesÌ[ves ueies Deewj yeoues ceW
cegDeeJepes keâer ceebie keâj jns Les, efpemes osves ceW efkeâmeeve DemeceLe& Les~
 cegjueer YejnJee ieebJe kesâ efveJeemeer jepekegâceej Megkeäue efkeâmeeveeW keâer
mecemÙee ueskeâj keâebiesÇme kesâ ueKeveT DeefOeJesMeve, 1916 ceW ieebOeer peer mes
efceues~ Fmekesâ yeeo Jes keâuekeâòee ceW Yeer ieebOeer peer mes efceues~
 10 DeØewue, 1917 keâes ieebOeer peer hešvee hengÛb es~ Jeneb mes Jes ÛebheejCe
hengÛb es~ Ùeneb ceefpemš^sš ves GvnW Jeeheme peeves keâes keâne, efpemes ieebOeer peer
ves Fbkeâej keâj efoÙee~
 ieebOeer peer ves ueieYeie 8000 efkeâmeeveeW mes Jeelee& keâer~
 hešvee ceW ieebOeer peer cepen®ue nkeâ mes efceues~ Fmekesâ yeeo yeeieeve
ceeefuekeâ mebIe kesâ meefÛeJe pescme efJeuemeve mes efceues Les~
 15 DeØewue keâes ieebOeer peer ceeseflenejer hengÛb es~
 22 DeØewue keâes ieebOeer peer yesefleÙee hengÛb es ~ Ùeneb npeejerceue Oece&Meeuee ceW
®kesâ~
 ieebOeer peer kesâ meeLe jepekegâceej Megkeäue, yeÇpe efkeâMeesj Øemeeo, jeceveJeceer
Øemeeo, jepeWõ Øemeeo, pes.yeer. ke=âheueeveer, ØeYetoeme Deeefo Les~
 13 petve, 1717 keâes ieebOeer peer keâe Deeßece yesleÙee mes ceeseflenejer ceW keâj
efoÙee ieÙee~
 Ûebheejve peebÛe meefceefle ceW ßeerceleer keâmletjyee, [e@. osJe, yeÇpe efkeâMeesj
Øemeeo, OejveerOej Øemeeo, Deveg«en veejeÙeCe efmebn, jeceveJeceer Øemeeo,
[e@. jepeWõ Øemeeo, cenejepee ke=âlÙeeveboj efmebn, cenelcee ieebOeer leLee
Sheâ.peer. mueeF& (DeOÙe#e) Deeefo Meeefceue Les~
 1 ceF&, 2018 kesâ ieJeve&j pevejue ves efleve keâef"Ùee keâevetve keâes meceehle
keâj efoÙee~
 24 ceF&, 2018 keâes ieebOeer peer ves ceeseflenejer Deeßece keâe efMeueevÙeeme
efkeâÙee~
 efkeâmeeve meYee - 1929 ceW mJeeceer menpeevebo ves efyenej ØeebleerÙe efkeâmeeve
meYee keâer mLeehevee meesvehegj kesâ cesues ceW keâer ieÙeer~ mJeeceer menpeevebo
DeOÙe#e leLee ßeer ke=â<Ce efmebn meefÛeJe yeves~
 1936 ceW ueKeveT ceW DeefKeue YeejleerÙe efkeâmeeve meYee keâe ie"ve
ngDee~
 yeÌ[efnÙee leeue Ùee yekeâejle Deeboesueve - ueieeve Deoe ve keâjves hej
efkeâmeeveeW keâer Yetefce peceeRoej kesâ heeme Ûeueer peeleer Leer, efpemes yekeâeMle
keânles Les~
efyenej leLÙe meej
 keâeÙee&vebo Mecee& kesâ vesle=lJe ceW cegib esj (1936-38) ceW ÛeueeÙee ieÙee~
 efKeueeheâle Deeboesueve - 1919-20 ceW nmeve Fceece kesâ vesle=lJe hešvee ceW
ÛeueeÙee ieÙee~
 DemenÙeesie Deeboesueve - [e@. jepeWõ Øemeeo, yeÇpe efkeâMeesj Øemeeo,
cepen®ue nkeâ, nmeve Fceece, ceesncceo Meheâer Deeefo ØecegKe vesleeDeeW ves
efyenej ceW DemenÙeesie Deeboesueve keâe vesle=lJe efkeâÙee~
 o ceojueQ[ veecekeâ DeKeyeej cepen®ue nkeâ ves efvekeâeuee Lee~
 1 Deiemle, 1920 mes 12 heâjJejer, 1922 lekeâ Ùen Deeboesueve Ûeuee~
 1922 ceW keâeb«esme keâe ieÙee ceW DeefOeJesMeve ngDee, efpemekesâ DeOÙe#e
efÛelejbpeve oeme (osMeyebOeg) Les~
 efyenej meesMeefuemš heešea - jeceevebo efceße, iebiee veejeÙeCe efmebn Deeefo
ves 1931 ceW mLeehevee keâer~
 veeefmekeâ pesue ceW 1933 ceW DeeÛeeÙe& vejWõ osJe, peÙe ØekeâeMe veejeÙeCe
Deeefo ves DeefKeue YeejleerÙe meceepeJeeoer mebie"ve yeveeves keâer Ùeespevee
yeveeF&~
 1934 ceW hešvee ceW efyeneve meesMeefuemš heešea keâer DeewheÛeeefjkeâ mLeehevee
ngF&~ Fmeer Je<e& keâeb«esme meesMeefuemš heešea keâer mLeehevee Yeer ngF&~
 meefJeveÙe DeJe%ee Deeboesueve - 1929 ceW keâeb«esme kesâ ueenewj DeefOeJesMeve ceW
hetCe& mJeleb$elee keâe ØemleeJe heeefjle~
 26 peveJejer 1930 keâes mJeeOeervelee efoJeme ceveeÙee ieÙee~
 jepeWõ Øemeeo ves cenelcee ieebOeer keâer menceefle mes Ûeewkeâeroejer keâj keâer
vee-DeoeÙeieer keâe Deeboesueve ÛeueeÙee~
efyenej keâe Yetieesue
 efyenej keâer YetieefYe&keâ mebjÛevee
Ûeóevees kesâ Øekeâej #es$e
OeejJeeÌ[ - oef#eCe hetJeea efyenej pewmes cegib esj, pecegF,& veJeeoe
- DeYeükeâ kesâ efve#eshe heeS peeles nQ~
efJebOÙeve - oef#eCe heefMÛece efyenej - kewâcetj SJeb meesve
veoer Ieešer (jesnleeme)
šefMe&Ùejer - efyenej kesâ efnceeueÙeer lejeF& #es$e ceW cegKÙele:
heef§eceer ÛebheejCe ceW
keäJeeš&vejer - efnceeueÙe SJeb Úesševeeiehegj he"ejer #es$e kesâ
YeeieeW ceW~ efyenej kesâ DeefOekeâebMe YeeieeW ceW Ùen
Ûeóeve heeF& peeleer nw~
 Yet-Deeke=âeflekeâ efJeYeepeve
 efyenej keâes cegKÙele: leerve Yet-Deeke=âeflekeâ ØeosMeeW ceW yeebše pee mekeâlee nw-
efMeJeeefuekeâ ßesCeer, efyenej keâe cewoeve Deewj oef#eCeer he"ejer #es$e~
 efMeJeeefuekeâ ßesCeer keâe efJemleej efyenej ceW heefMÛeceer ÛebheejCe kesâ Gòejer
Yeeie ceW nw~
 Fmes jeceveiej otve, meescesÕej ßesCeer SJeb njne Ieešer kesâ ™he ceW Ghe-
efJeYeeefpele efkeâÙee pee mekeâlee nw~
 meescesÕej ßesCeer keâe efJemleej heef§eceer ÛebheejCe efpeues ceW nw efpemekeâer
meJeexÛÛe Ûeesšer ‘heâesš& meescesÕej’ 880 ceeršj TbÛeer nw~
 Fme #es$e ceW megcesÕej, efYeKevee"esjer Deewj ceJeele ØecegKe ojx nQ efpevemes
Yeejle Deewj vesheeue kesâ yeerÛe mebheke&â ceeie& yevelee nw~
 efyenej kesâ cewoeve keâes oes YeeieeW ceW yeebše pee mekeâlee nw - iebiee keâe
Gòejer cewoeve SJeb iebiee keâe oef#eCeer cewoeve~
13
 efyeefheve efyenejer Jecee& kesâ vesle=lJe ceW meejCe Deewj ÛebheejCe ceW vecekeâ
melÙee«en Deeboesueve ÛeueeÙee ieÙee~
 jepeWõ Øemeeo Deewj ke=âheueeveer ves ceeseflenejer ceW vecekeâ keâevetve Yebie
efkeâÙee~
 cebig esj kesâ yejner ceW mejkeâejer leb$e efve<ØeYeeJeer nes ieÙee Lee~
 Yeejle Úes[Ì es Deeboesueve - 9 Deiemle, 1942 keâes Yeejle ÚesÌ[es Deeboesueve
Meg™ ngDee~
 DeehejsMeve ‘peerjes DeeJej’ Ûeueekeâj mejkeâej ves meYeer yeÌ[s vesleeDeeW keâes
efiejheäleej keâj efueÙee~
 11 Deiemle keâes hešvee meefÛeJeeueÙe keâeb[ ceW keâF& Úe$eeW keâer peeve Ûeueer
ieF&~ Úe$eeW kesâ peguetme hej efpeueeefOekeâejer peer. DeeÛe&j ves ieesueer
ÛeueJeeF& Leer~
 jepeWõ Øemeeo keâes yeebkeâerhegj pesue ceW jKee ieÙee Lee~
 ‘Deepeeo omles’ keâe ie"ve peÙeØekeâeMe veejeÙeCe ves efkeâÙee Lee~
 mJeleb$elee Øeeefhle - 9 efomebyej, 1946 keâes mebefJeOeeve meYee kesâ DemLeeF&
DeOÙe#e [e@. meefÛÛeoevebo efmebvne keâes yeveeÙee ieÙee~
 11 efomebyej, 1946 keâes [e@. jepeWõ Øemeeo DeOÙe#e Ûegves ieS~
 30 ceeÛe&, 1946 keâes ßeer ke=â<Ce efmevne kesâ vesle=lJe ceW efyenej ceW ØeebleerÙe
mejkeâej keâe ie"ve ngDee~
 26 peveJejer, 1950 keâes mebefJeOeeve ueeiet ngDee Deewj efyenej Yeejle mebIe
kesâ Skeâ jepÙe kesâ ™he ceW FmeceW Meeefceue ngDee~
 iebiee keâe Gòejer cewoeve iebiee kesâ Gòej efoMee mes efceueves Jeeueer veefoÙeeW
mes yevee nw peyeefkeâ iebiee keâe oef#eCeer cewoeve iebiee ceW oef#eCeer efoMee mes
efceueves Jeeueer veefoÙeeW mes yevee nw~
 Gòejer cewoeve keâe efJemleej heefMÛeceer SJeb hetJeea ÛebheejCe (lejeF& #es$e),
mecemleerhegj, yesiegmejeÙe, menjmee, keâefšnej Deeefo efpeueeW ceW nw~
 oef#eCeer cewoeve ieÙee, jepeieerj, efieefjÙekeâ, yejeyej, KeÌ[iehegj, MesKehegje,
peceeuehegj, efyenej Mejerheâ Deeefo heneefÌ[ÙeeW mes efIeje ef$eYegpeekeâej keâe
cewoeve nw~
 Fme #es$e ceW šeue (efvecve Yetefce) #es$e heeS peeles nQ efpevekeâe efJemleej
hešvee mes ueKeermejeÙe #es$e lekeâ nw~ Fme šeue #es$e ceW yeÌ[efnÙee SJeb
ceeskeâecee šeue #es$e Øeefmeæ nw~
 iebiee kesâ cewoeve ceW yeeÌ{ #es$e ceW yeveves Jeeueer efJeefMe° Deeke=âefle #es$e
efoÙeeje Yetefce nw~
 Gòejer iebiee cewoeve ceW Ûeewj (efvecve Yeefce) SJeb ceve (ieesKegj Peerue) keâer
Deeke=âefle heeF& peeleer nw~
 oef#eCeer he"ejer #es$e - Ùen heef§ece ceW kewâcetj mes ueskeâj hetjye ceW yeebkeâe
lekeâ efJemle=le nw~
 Ùen veerme, efMe° Deewj «esveeFš ÛeóeveeW mes yevee nw~
 Fmekesâ Debleie&le jesnleeme SJeb kewâcetj efpeues ceW kewâcetj keâe he"ej nw peneb
yeuegDee helLej efceueles nQ~
 ieÙee, ceboej, yejeyej, Deewj pesefJeÙeve keâer heneef[Ì ÙeeW, ieWiesÕejer jepeieerj
Deewj MesKehegje keâer metkeâj heer" heneefÌ[Ùeeb, efyenej Mejerheâ, cebig esj Deewj
peceeuehegj keâer heneefÌ[Ùeeb nQ~
 meesve veoer kewâcetj kesâ he"ej keâes Úesševeeiehegj kesâ he"ej mes Deueie
keâjleer nw~
efyenej leLÙe meej
 efyenej keâer veefoÙeeb
veoer Godiece cegnevee/mebiece efJeMes<eleeSb
1. iebiee iebiees$eer kesâ ieescegKe mes yebieeue keâer KeeÌ[er - hešvee, yekeämej, ceeskeâecee, Yeeieuehegj, cegib esj leš hej yemes
(GòejeKeb[) veiej - Yeespehegj Deewj meejCe efpeueeW kesâ yeerÛe meercee yeveeles ngS
efyenej ceW ØeJesMe~
2. mejÙet (IeeIeje) veechee ßesCeer (vesheeue) iebiee veoer (Úheje kesâ efvekeâš) - meerJeeve kesâ meceerhe efyenej ceW ØeJesMe
- efyenej SJeb GòejØeosMe keâer meercee keâe efveOee&jCe
- uebyeeF& 1180 efkeâceer.
3. ieb[keâ vesheeue efnceeueÙe iebiee veoer (henuespee Ieeš kesâ - vesheeue ceW mehleieC[keâer kesâ veece mes Øeefmeæ~
(DeVehetCee& heJe&le kesâ meceerhe) efvekeâš hešvee) - keâeueer ieb[keâ, veejeÙeCe ieb[keâer, veejeÙeCeer, Meeue«eeceer kesâ
veece mes Øeefmeæ
- uebyeeF& 630 efkeâceer.
- nepeerhegj, meesvehegj, cegpeheäheâjhegj leš hej yemes veiej nQ~
4. yet{Ì er ieC[keâ meescesÕej ßesCeer iebiee veoer (cegib esj kesâ efvekeâš) - cegpeheäheâjhegj, ojYebiee, cegib esj leš hej yemes veiej nQ~
- yeeCeiebiee, cemeeve, GjF&, njne Deeefo meneÙekeâ veefoÙeeb nQ~
5. yeeieceleer efMeJehegjer ßesCeer (efnceeueÙe) keâesmeer veoer (yeueleeje - yeeÌ{ kesâ efoveeW ceW ceeie& yeoue uesleer nw
vesheeue mes Keieef[Ùee ceW) - kegâue uebyeeF& - 589 efkeâceer.
6. keâceuee ceneYeejle ßesCeer keâesmeer (ojefpeÙee kesâ heeme) - efceefLeuee #es$e keâer Øeefmeæ veoer~
vesheeue mes - Meewjer , {esjer, yeueeve cegKÙe meneÙekeâ veefoÙeeb~
- Fve veefoÙeeW mes efceueves kesâ yeeo Fmekeâe veece keâceuee yeueeve
nes peelee nw~
- ceOegyeveer efpeues ceW yes«eene kesâ heeme Yeejle ceW ØeJesMe
- kegâue uebyeeF& - 328 efkeâceer.
7. keâesmeer vesheeue SJeb efleyyele iebiee veoer (KeieefÌ[Ùee) - megve keâesmeer, De™Ce keâesmeer Deewj lecetj keâesmeer kesâ mebiece mes
(efnceeueÙe #es$e mes) yeveleer nw~
- YeejleerÙe meercee ceW nvegceeve veiej ceW ØeJesMe keâjleer nw~
- ceeie& heefjJele&ve kesâ efueS kegâKÙeele~
- ‘efyenej keâes Meeskeâ’ keâne peelee nw~
8. ceneveboe oeefpe&efuebie iebiee veoer (iees[eieejer Ieeš, - ceneveboe oes OeejeDeeW kesâ efceueves mes yeveleer nw~
yeebiueeosMe) - Skeâ Oeeje vesheeue efnceeueÙe mes efvekeâueleer nw leLee efyenej ceW
jepecenue kesâ efvekeâš iebiee ceW efceue peeleer nw~ Fmes mLeeveerÙe
™he mes hegâuenj veoer keâne peelee nw~
- otmejer Oeeje ceneveboe oeefpe&efuebie mes efvekeâueleer nw, heefMÛeceer
efoveepehegj ceeueoe nesles ngS yeebiueeosMe ceW iebiee veoer mes
efceue peeleer nw~
- Fmekeâer uebyeeF& 400 efkeâceer. nw~
9. meesve cewkeâeue heJe&le kesâ iebiee veoer (hešvee kesâ efvekeâš) - uebyeeF& 881 efkeâceer.
Decejkebâškeâ ßesCeer mes - ceOÙeØeosMe, Gòej ØeosMe, PeejKeb[, efyenej ceW ØeJeeefnle~
(ceOÙe ØeosMe) cenlJe meneÙekeâ veefoÙeeb - peesenf uee, ieesheo, efjnbo, keâvnej,
Gòejer keâesÙeue Deeefo~
10. hegvehegve Úesševeeiehegj he"ej iebiee veoer (heâlegne, hešvee) -
(heueecet, PeejKeb[)
11. keâce&veeMee kewâcetj heJe&le (kewâcetj iebiee veoer (Ûeewmee) - Gòej ØeosMe SJeb efyenej kesâ yeerÛe meercee yeveeleer nw~
efyenej) - efyenej ceW Fmes DeMegYe/DeheefJe$e veoer ceevee peelee nw~
12. DepeÙe osJeIej, PeejKeb[ YeeieerjLeer veoer - ØeJeen #es$e
(heefMÛeceer yebieeue) - Ùen efyenej kesâ cegib esj efpeues ceW ØeJeeefnle nesleer nw~

14 efyenej leLÙe meej

13. efkeâGue leermejer heneÌ[er #es$e iebiee veoer (metjpeieÌ{, - efyenej Deewj PeejKeb[ ceW ØeJeeefnle~
(KeÌ[ie[erne efieefj[ern, ueKeermejeÙe) - pecegF&, ueKeermejeÙe, efkeâGue veiej leš hej nw~
PeejKeb[)
14. Heâuieg efvejbpevee Deewj ceesnvee hegvehegve veoer - yeewæeW SJeb efnvogDeeW kesâ efueS cenlJehetCe& ~
kesâ mebiece mes (ieÙee, efyenej) - efhele=he#e kesâ oewjeve efheC[oeve kesâ efueS Øeefmeæ~
 iebiee veoer ceW Gòej efoMee mes efceueves Jeeueer veefoÙeeb - IeeIeje, ieb[keâ, ÛebheejCe kesâ kegâÚ Yeeie
yet{Ì er ieb[keâ, yeeieceleer, keâceuee yeueeve, keâesmeer, ceneveboe Keeoj veJeerve peueesÌ{ efceóer
 iebiee veoer ceW oef#eCe efoMee ceW efceueves Jeeueer veefoÙeeb - keâce&veeMee,  iebiee keâe oef#eCe cewoeve šeue efceóer hešvee, cegib esj SJeb
meesve, hegvehegve, heâuieg , efkeâGue Deeefo~ Yeeieuehegj
 efyenej kesâ ØecegKe peueØeheele DeYeükeâ efceóer veJeeoe
veece efpeuee efJeMes<elee yeueLej kewâcetj he"ej, jepecenue
 ogiee&Jeleer kewâcetj - keâce&veeMee keâer meneÙekeâ veoer keâer heneefÌ[ÙeeW,
ogiee&Jeleer hej efmLele Úesševeeiehegj keâe heneÌ[er
- kewâcetj Ùee jesnleeme he"ej hej #es$e kesâ efvekeâš~ ueesne keâe
DeJeefmLele DebMe DeefOekeâ nesves kesâ keâejCe
- TbÛeeF& 80 ceeršj (260 heâerš) jbie ueeue neslee nw~
 keâkeâesuele keâkeâesuele, - keâkeâesuele heneÌ[er hej DeJeefmLele ueeue-yeuegF& kewâcetj SJeb jesnleeme kesâ
veJeeoe - TbÛeeF& 150 heâerš he"ejer Yeeie ceesšs DeveepeeW
keâer Kesleer kesâ efueS GheÙegòeâ
 cenlJehetCe& peuekegbâ[  efyenej ceW efmebÛeeF&
veece Godiece mLeue  eEmeÛeeF& megefJeOeeDeeW kesâ yesnlej meepe-mebYeeue kesâ keâejCe efyenej ceW
 yeÇÿekegbâ[ - jepeieerj (meyemes DeefOekeâ iece&) efmebÛeeF& #es$eeW ceW ueieeleej Je=efæ ngF& nw~ ceeÛe&, 2017 lekeâ me=efpele
 mehleOeeje/meleOejJee - jepeieerj eEmeÛeeF& #ecelee 70.48 ueeKe nskeäšÙs ej Leer pees Ûejce eEmeÛeeF& #ecelee
 metÙe&kegâC[ - jepeieerj keâe 60.0 ØeefleMele nw~ ØeÙegòeâ eEmeÛeeF& #ecelee 63.42 ueeKe nskeäšÙs ej nw
 ceKeotce kegâC[ - jepeieerj pees me=efpele eEmeÛeeF& #ecelee keâe 90.0 ØeefleMele Deewj Ûejce eEmeÛeeF&
 veevekeâ kegâC[ - jepeieerj #ecelee keâe 54.0 ØeefleMele nw~
 $e+ef<ekegâC[ - cegib esj  93.6 ueeKe nskeäšÙs ej efJemleej Jeeues efyenej jepÙe ceW leerve mhe° ke=âef<e
 meerlee kegâC[ - cegib esj peueJeeÙeg #es$e ceewpeto nQ—(1) 13 efpeueeW Jeeuee Gòej-heefMÛece peesve
 ue#ceCe kegâC[ - cegib esj efpemeceW 1040 mes 1450 efceceer. lekeâ Jeeef<e&keâ Je<ee& nesleer nw Deewj efceóer
 jecesMJej kegâC[ - cegib esj yeuegF& oesceš nw; (2) 8 efpeueeW Jeeuee Gòej-hetJe& peesve efpemeceW Jeeef<e&keâ
 efyenej keâer efceefóÙeeb Je<ee&heele 1200 efceceer. mes 1700 efceceer. kesâ yeerÛe jnlee nw Deewj efceóer
oesceš Ùee efÛekeâveer oesceš nw; leLee (3) 17 efpeueeW Jeeuee oef#eCeer peesve
efceóer efpeuee
efpemeceW 990 mes ueskeâj 1300 efceceer. Jeeef<e&keâ Je<ee& nesleer nw Deewj efceóer
 iebiee keâe Gòejer cewoeve - heJe&leheeoerÙe heefMÛeceer ÛebheejCe kesâ Gòej- yeuegF& oesceš, oesceš, efÛekeâveer oesceš Deewj efÛekeâveer efceóer nw~
heefMÛeceer Yeeie ceW  keâceeb[ #es$e efJekeâeme SJeb peue ØeyebOeve (meerS[er[yuÙetSce) keâe ef›eâÙeevJeÙeve
lejeF& heefMÛeceer ÛebheejCe mes ueskeâj ØeOeeveceb$eer ke=âef<e eEmeÛeeF& Ùeespevee kesâ ‘nj Kesle keâes heeveer’ kesâ lenle
efkeâMeveiebpe lekeâ efkeâÙee pee jne nw~ lJeefjle eEmeÛeeF& ueeYe Ùeespevee keâes ØeeLeefcekeâlee
yeebiej hetefCe&Ùee, menjmee (keâesmeer Jeeueer 99 efÛeefÖle ÙeespeveeDeeW ceW mes 2 ÙeespeveeSb efyenej ceW nQ - ogiee&Jeleer
veoer #es$e) peueeMeÙe Ùeespevee Deewj hegvehegve yejepe Ùeespevee~ DeYeer ogiee&Jeleer keâceeb[
ojYebiee, cegpeheäheâjhegj #es$e keâe efJekeâeme keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~
Fmes keâjwue Ùee kewâJeeue efceóer
 efmebÛeeF& heefjÙeespeveeSb
Yeer keâne peelee nw~
 yeÌ[er efmebÛeeF& heefjÙeespeveeSb - 10 npeej nskeäšÙs ej mes DeefOekeâ ke=âef<e
yeuemegbojer hetefCe&Ùee kesâ oef#eCeer Yeeie
ÙeesiÙe #es$eheâue
mes menjmee, ojYebiee Deewj
 ceOÙece efmebÛeeF& heefjÙeespeveeSb - 2000 mes 10 npeej nskeäšÙs ej ke=âef<e
cegpeheäheâjhegj kesâ oef#eCeer
ÙeesiÙe #es$eheâue
Yeeie lekeâ, meejCe SJeb
 Úesšer efmebÛeeF& heefjÙeespevee - 2000 nskeäšÙs ej lekeâ ke=âef<e ÙeesiÙe #es$eheâue

15 efyenej leLÙe meej

 efyenej ceW Ûejce, me=epf ele, Deewj GheueyOe efmebÛeeF& #ecelee  Fvekeâe efvecee&Ce Je<e& 1961 ceW ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~
efmebÛeeF& #ecelee Ûejce me=efpele ØeÙegòeâ  hetJeea keâesmeer venj Ú"er hebÛeJe<eeaÙe Ùeespevee mes ngF& Leer~
keâe Øekeâej #ecelee #ecelee #ecelee  hetJeea keâesmeer venj mes ueeYeeefvJele efpeues nQ - DejefjÙee, menjmee,
Je=no SJeb ceOÙece efmebÛeeF& 53.53 29.69 26.72 Keieef[Ì Ùee, megheewue, hetefCe&Ùee, ceOeshegje, keâefšnej~
ueIeg efmebÛeeF& 64.01 40.79 36.70  heefMÛeceer keâesmeer venj mes ueeYeeefJevle efpeues nQ- ojYebiee, megheewue,
Ùeesie 117.54 70.48 63.42 menjmee, mecemleerhegj Deewj ceOegyeveer~
 efyenej ceW veueketâheeW mes 54.6% (29.38 ueeKe ns. (efvepeer veueketâhe  keâesmeer hetJeea venj efJeÅegle ie=n keâer mLeehevee Je<e& 1978 ceW ngF& Leer~
21.84 ueeKe ns.) #es$e ceW efmebÛeeF& keâer peeleer nw peyeefkeâ venjeW Éeje
 ieb[keâ heefjÙeespevee
33.6% (26.72 ueeKe ns.) #es$e ceW efmebÛeeF& keâer peeleer nw SJeb DevÙe
 ieb[keâ heefjÙeespevee Yeejle Deewj vesheeue keâer mebÙegòeâ heefjÙeespevee nw~
œeesleeW mes 11.8% #es$e keâer efmebÛeeF& nesleer nw~  Fme heefjÙeespevee kesâ efueS Yeejle Deewj vesheeue kesâ ceOÙe efomebyej, 1959
 efyenej Meleeyoer efvepeer veueketâhe Ùeespevee : Ùen Ùeespevee jepÙe kesâ meYeer
ceW Skeâ mecePeewlee ngDee Lee~
38 efpeueeW ceW nj ØeKeb[ ceW Ûeue jner nw~
 Fme heefjÙeespevee kesâ Debleie&le heefMÛece ÛebheejCe ceW hetJeea peueefJeÅegle
heefjÙeespevee mLeeefhele keâer ieF& nw~
 lJeefjle efmebÛeeF& ueeYe Ùeespevee : Ùen Ùeespevee veJeeoe, jesnleece, kewâcetj
 Ùen peueefJeÅegle heefjÙeespevee Je<e& 1964 ceW ØeejbYe keâer ieF& leLee Je<e&
Deewj meerleeceÌ{er ceW Ûeue jner nw~ Fme Ùeespevee kesâ lenle ogiee&Jeleer
1968 ceW hetCe& ngF& ~
peueeMeÙe Ùeespevee Deewj hegvehegve yejepe Ùeespevee efJekeâeme efkeâÙee pee jne
 Fme heefjÙeespevee kesâ lenle ieb[keâ veoer hej oes efmebÛeeF& heefjÙeespevee
nw~
efveefce&le keâer ieF&~
 yeebOe (efmebÛeeF& kesâ efueS)  ØeLece, heefMÛeceer ieb[keâ venj heefjÙeespevee efpememes vesheeue kesâ meeLe-
yeebOe keâe veoer efpeuee yesefmeve hetCe& nesves
meeLe Gòej ØeosMe kesâ osJeefjÙee, ieesjKehegj, cenejepeiebpe Deewj kegâMeerveiej
veece Je<e& ueeYeeefvJele nesles nQ~
1. Depeve Depeve pecegF& iebiee 1989  Fme heefjÙeespevee keâes Je<e& 1961 ceW Ùeespevee DeeÙeesie Éeje cebpetjer Øeehle
2. Dece=leer - pecegF& iebiee 1965 ngF& Leer~
3. yeogDee yeogDee yeebkeâe iebiee 1965  efÉleerÙe, hetJeea ieb[keâ venj heefjÙeespevee mes efyenej ueeYeeefvJele neslee nw~
4. yejveej - pecegF& iebiee efvecee&CeOeerve Fmemes ueeYeeefvJele efpeues nQ- cegpeheäheâjhegj, hetJeea ÛebheejCe, JewMeeueer,
5. yemekegâC[ yemekegâC[ ueKeermejeÙe iebiee 1984 heefMÛeceer ÛebheejCe, meejCe, ieesheeueiebpe, Deewj meerJeeve~
6. yesuenjvee yesuenjvee yeebkeâe iebiee 1987  meesve heefjÙeespevee
7. efyeuemeeF& efyeuemeeF& yeebkeâe iebiee 2001  meesve veoer hej meesve peueefJeÅegle heefjÙeespevee keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee nw~
8. Ûebove Ûebove yeebkeâe iebiee 1968  Fmekesâ lenle meesve yewjepe, hetJeea SJeb heefMÛeceer efuebkeâ venj leLee oes
9. ogiee&Jeleer ogiee&Jeleer YeYegDee iebiee efvecee&CeeOeerve venj efmebÛeeF& heefjÙeespevee efveefce&le keâer ieF& nw~
10. kewâueeMe Ieešer kewâueeMe Ieešer pecegF& iebiee 1980  meesve yewjepe efpemes Fbõehegjer (keâoJeve) yewjepe Yeer keâne peelee nw Skeâ
11. KeÌ[iehegj Peerue (ceeveJe efveefce&le)pecegF& iebiee 1876 peueeMeÙe nw efpemekeâe efvecee&Ce Je<e& 1960 ceW ØeejbYe ngDee leLee Je<e&
 efyenej keâer ØecegKe veoer Ieešer heefjÙeespevee 1965 ceW hetCe& ngDee~
›eâ.meb. veece veoer jepÙe/osMe  meesve hetJeea SJeb heefMÛeceer efuebkeâ venj hej efJeÅegle ie=n keâe efvecee&Ce efkeâÙee
1. keâesmeer peue efJeÅegle heefjÙeespevee keâesmeer Yeejle (efyenej) Deewj vesheeue ieÙee efpemes ›eâceMe: Je<e& 1986 SJeb 1993 ceW hetCe& efkeâÙee ieÙee Lee~
2. meesve heefjÙeespevee meesve efyenej  meesve venj cegKÙe (Major) efmebÛeeF& heefjÙeespevee mes ueeYeeefvJele efpeues
3. ieb[keâ heefjÙeespevee ieb[keâ efyenej, Gòej ØeosMe, nQ- Yeespehegj, DeKeue, hešvee, Deewjib eeyeeo, jesnleeme, kewâcetj (YeYegDee),
vesheeue yekeämej~
4. yeeCemeeiej heefjÙeespevee meesve efyenej, Gòej ØeosMe, ceOÙe  meesve GÛÛe mlejerÙe venj cegKÙe efmebÛeeF& heefjÙeespevee mes ueeYeeefvJele
ØeosMe efpeues nQ - DejJeue, kewâcetj (YeYegDee), ieÙee, Deewjib eeyeeo, jesnleeme,
 keâesmeer peueefJeÅegle heefjÙeespevee peneveeyeeo~
 Yeejle Deewj vesheeue kesâ ceOÙe Fme heefjÙeespevee kesâ efueS Je<e& 1954 ceW  meesve venj ØeCeeueer Yeejle keâer ØeeÛeerve venj ØeCeeueer ceW mes Skeâ nw~ Ùen
Deehemeer menceefle ngF& Leer~ Je<e& 1874 mes heefjÛeeueve ceW nw~
 Fmekesâ Debleie&le vesheeue kesâ Yeerceveiej ceW keâesmeer yewjepe keâe efvecee&Ce efkeâÙee  DevÙe ØecegKe venjW
ieÙee nw~ venj veoer
 Fme yewjepe keâe efvecee&Ce Je<e& 1959 ceW ØeejbYe ngDee leLee Je<e& 1963 ceW  ef$eJesCeer venj ieb[keâ
hetCe& ngDee~  keâceuee venj keâceuee
 hetJeea keâesmeer venj cegKÙe efmebÛeeF& heefjÙeespevee SJeb heefMÛeceer keâesmeer venj  eflejngle venj ieb[keâ
cegKÙe efmebÛeeF& heefjÙeespevee keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~  lesTj venj ieb[keâ
16 efyenej leLÙe meej
 veefoÙeeW keâe DeblemeËyebOeve  Fmekesâ DeueeJee Ûeebove yesefmeve ceW 101 efkeâceer. uebyeeF& ceW lešyebOeeW keâe
 efyenej jepÙe heeveer kesâ ceeceues ceW efJejesOeeYeemeer mecemÙee mes heeref[Ì le nw~ efvecee&Ce nes jne nw Deewj ceneveboe yesefmeve ceW 1,196 efkeâmeer uebyes lešyebOe
Gòej efyenej yeeÌ{ keâe meecevee keâjlee nw, lees oef#eCe efyenej metKee- yeveeves keâer Ùeespevee nw~
ØeJeCe nw~ oef#eCe efyenej ceW metKes kesâ meceeOeeve Deewj Gòej efyenej ceW yeeÌ{  Ûetbefkeâ Ùes lešyebOe yeeÌ{ mes yeÛeeJe kesâ mLeeÙeer meceeOeeve veneR nQ, FmeefueS
keâe Keleje keâce keâjves kesâ efueS jepÙe keâer veefoÙeeW keâes Deeheme ceW pees[Ì ves yeeÌ{ keâer heefjIešvee efyenej keâer Deeyeeoer keâes hejsMeeve keâjleer jnleer nw~
keâer Ùeespevee nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ, efouueer efmLele je°^eÙr e peue efJekeâeme  yeeÌ{ØeJeCe efpeues
DeefYekeâjCe kesâ mlej mes yet{Ì er ieb[keâ-vetve-yeeÙee-iebiee eEuekeâ Ùeespevee kesâ efueS  Fmekesâ 38 ceW mes 28 efpeues yee{ØeJeCe nQ~ Fve 28 efpeueeW ceW mes 15 keâes
efJemle=le heefjÙeespevee efjheesš& efvecee&Ce Deef«ece ÛejCe ceW nw~ DelÙeble yeeÌ{ØeJeCe ceevee peelee nw~
 peue efJeÅegle heefjÙeespevee efyenej kesâ yeeÌ{ØeJeCe efpeues
heefjÙeespevee efpeuee DelÙeble yeeÌ{ØeJeCe efpeues Gòej efyenej het J e& Ûeb h eejCe,
 [snjer - jesnleeme cegpeHeäHeâjhegj, JewMeeueer,
 ye™Ce - Deewjbieeyeeo meerleeceÌ{er, efMeJenj,
ojYebiee, ceOegyeveer,
 Jeeuceerefkeâveiej - heefMÛeceer ÛebheejCe
mecemleerhegj, menjmee,
 keâšwÙee - megheewue
meg h eewu e, ceOes h eg j e,
 Deievetj - DejJeue
Keieef[Ì Ùee, yesietmejeÙe,
 vemeerjiebpe - jesnleeme
Yeeieuehegj, keâefšnej
 ef$eJesCeer - heefMÛeceer ÛebheejCe
(15 efpeues)~
 ßeerefkebâOee - jesnleeme Gòej efyenej heefM Ûece Ûeb h eejCe,
 mebJeejer - jesnleeme meejCe, meer J eeve,
 yesuemeej - DejJeue ieesheeueiebpe, hetefCe&Ùee,
 DejJeue - DejJeue DejefjÙee, efkeâMeveiebpe
 efyenej ceW yeeÌ{ (7 efpeues)~
 efyenej Yeejle keâe meJee&efOekeâ yeeÌ{ØeJeCe jepÙe nw peneb yeeÌ{ ueieYeie DevÙe yeeÌ{ØeJeCe efpeues oef#eCe efyenej hešvee, veeueb o e,
efveÙeefcele Iešvee nw, neueebefkeâ Gmekeâer leer›elee ceW Deblej neslee nw~ Yeespehegj, yekeä mej,
 jepÙe ceW kegâue yeeÌ{ ØeYeeefJele #es$e 68.80 ueeKe nskeäšÙs ej nw, pees ueKeermejeÙe, MesKehegje
jepÙe kesâ kegâue Yeewieesefuekeâ #es$eHeâue 94.16 ueeKe ns. keâe 73.1 (6 efpeues)
ØeefleMele nw~  efyenej keâer peueJeeÙeg SJeb heÙee&JejCe
 Gòej efyenej keâe cewoeveer Yeeie yeeÌ{ kesâ efuenepe mes Keeme leewj hej  De#eebMeerÙe efJemleej kesâ DeeOeej hej efyenej Ghees<Ce peueJeeÙeg ceW efmLele
Demegjef#ele nw Deewj Ùeneb keâer 76 ØeefleMele Deeyeeoer yeeÌ{ØeJeCe nw~ nw~
 Yeejle kesâ 400 ueeKe nW. yeeS]ØeJeCe #es$e ceW efyenej kesâ yeeÌ{ØeJeCe #es$e  efyenej kesâ hetJeea Yeeie ceW Deeõ& peueJeeÙeg leLee heefMÛeceer Yeeie ceW
keâe ueieYeie 17.2 ØeefleMele efnmmee nw~ DeOe&Meg<keâ peueJeeÙeg nw~
 Fmeer Øekeâej, osMe keâer kegâue yeeÌ{ ØeYeeefJele Deeyeeoer keâe 56.5 ØeefleMele  efyenej jepÙe keâer peueJeeÙeg ceevemetveer Øekeâej keâer nw~
efnmmee efyenej ceW efveJeeme keâjlee nw~  Ùeneb Je<e& ceW leerve ØecegKe ceewmece nesles nQ- «eer<ce $e+leg (ceeÛe& mes ceOÙe
 efyenej ceW yeÌ[s hewceeves keâer yeeÌ{eW keâe cegKÙe keâejCe Ùen nw efkeâ Gòej petve lekeâ),) Je<ee& $e+leg (ceOÙe petve mes ceOÙe Dekeäšyt ej lekeâ), Meerle
efyenej keâer ueieYeie meejer veefoÙeeb Gòej ceW efmLele vesheeue keâer leerKeer $e+leg (ceOÙe Dekeäšyt ej mes heâjJejer lekeâ)~
{eue mes oef#eCe efoMee ceW yenkeâj Deeleer nQ Deewj Deheves meeLe Yeejer  jepÙe meJee&efOekeâ Je<ee& oef#eCeer heefMÛece ceevemetve mes nesleer nw~
cee$ee ceW ieeo ueeleer nQ efpememes veefoÙeeW kesâ yesefmeve GLeues nesles peeles peueJeeÙeg JeieeakeâjCe
nQ~ efJeÉeve Gòejer efyenej oef#eCeer efyenej
 Fmekesâ DeueeJee, ÚòeermeieÌ{, ceOÙe ØeosMe Deewj PeejKeb[ mes yenkeâj keâesheve CWg AW
Deeves Jeeueer veefoÙeeb oef#eCe mes Gòej keâer Deesj yenleer nQ~ efšJ^ eeLee& CA'W AW
 Ùes meejer veefoÙeeb Deblele: efJeefYevve mLeeveeW hej iebiee ceW efceue peeleer nQ~  Leeve&Jesš ves efyenej kesâ DeefOekeâebMe Yeeie keâes CA'W ceW Deewj Gòejer
yejmeele kesâ ceewmece ceW Ssmeer meejer veefoÙeeb efyenej ceW yeeÌ{ mebyebOeer mebkeâerCe& Yeeie keâes CB'W ceW ceevee nw~
Demegjef#ele efmLeefle keâer meÇesle nQ~  efyenej kesâ oes peueJeeÙeg ØeosMeeW ceW yeebše pee mekeâlee nw-
 yeeÌ{eW mes yeÛeves kesâ efueS efyenej ceW 3,746 efkeâceer. Deewj vesheeue ceW 68 (1) Ghe-efnceeueÙe
efkeâceer uebyeeF& ceW lešyebOe yeveeS ieS nQ~ (2) iebiee cewoeve

17 efyenej leLÙe meej

 efyenej keâes 3 ke=âef<e-peueJeeÙeg ØeosMe ceW yeebše peelee nw~
ke=âef<e peueJeeÙeg ØeosMe efpeues efceóer Deewj Yeewieesefuekeâ efmLeefle heâmeueW
#es$e - 1 Gòej-heefMÛece peuees{Ì cewoeve meejCe, MÙeesnj, ieesheeueiebpe, ceOÙece DecueerÙe, meIeve yeveeJeš, ÛeeJeue, iesn,tb cekeäkeâe,
meerJeeve cegpeheäheâjhegj, JewMeeueer, yeuegF& oesceš mes ueskeâj efÛekeâveer Dejnj, ueerÛeer, Deece,
mecemleerhegj, efceóer, yeeÌ{ ceKeevee~
meerleeceÌ{er, ceOegyeveer, ojYebiee ØeYeeefJele (DeefOekeâebMe #es$e peueceive
heefMÛeceer SJeb hetJeea ÛebheejCe, jnlee nw efpemes Ûeewj (Chaur)
yesietmejeÙe~ keâne peelee nw~
#es$e-2 Gòej hetJe& peuees{Ì cewoeve hetefCe&Ùee, keâefšnej, menjmee, nukesâ mes ceOÙece yeveeJeš, keâce cekeäkeâe, mejmeeW, petš, kesâuee,
ceOeshegje, DejefjÙee, efkeâMeveiebpe, DecueerÙe, yeuegF& mes oesceš ievvee, Deece, yesue,
megheewue, Keieef[Ì Ùee (DeefOekeâ #es$e leeue Deewj nuoer, Deeuet~
yesietmejeÙe efoÙeeje Yetefce)
#es$e-3 oef#eCe efyenej peuees{Ì cewoeve 3(a) Yeeieuehegj, MesKehegje, hegjeveer peueesÌ{ mes yeuegF& oesceš ÛeeJeue, Ûevee, iesnbt, Deece,
ueKeermejeÙe, pecegF,& cegbiesj, yeebkeâe Dece™o, kesâuee, Deeuet,
3(b) YeYegDee, jesnleeme, Deewjib eeyeeo, hÙeepe Deeefo~
yekeämej, peneveeyeeo, ieÙee, veJeeoe,
veeueboe, hešvee, Yeespehegj, DejJeue~
 Yeejle Jeve efmLeefle efjheesš,& 2017 7. GoÙehegj JevÙeØeeCeer heefMÛeceer ÛebheejCe 19-4-1978 8.87
 kegâue Jeve #es$e - 7,299 Jeie& efkeâceer. (7.75%) DeYeÙeejCÙe
 kegâue Je=#e DeeJejCe - 2,263 Jeie& efkeâceer. 8. veeieer yeebOe he#eer pecegF& 14-7-1987 7.91
 kegâue SJeb DeeJejCe - 9,562 Jeie& efkeâceer. DeYeÙeejCÙe
- efyenej kesâ kegâue Yeewieesefuekeâ #es$e keâe - 9. vekeäšer yeebOe he#eer pecegF& 15-7-1987 3.32
10.15% DeYeÙeejCÙe
- Yeejle kesâ kegâue Yeewieeseuf ekeâ keâe - 1.19% 10. efJe›eâceefMeuee ieebiesÙe Yeeieuehegj 28-8-1990 50 efkeâceer.
- Øeefle JÙeefòeâ Jeve SJeb Je=#e DeeJejCe - [eefuheâve DeYeÙeejCÙe uebyeeF&
0.01 ns. 11. kebâJej Peerue he#eer yesietmejeÙe 20-6-1989 63.11
 meJee&efOekeâ Jeve #es$e Jeeues 3 efpeues (Iešles ›eâce ceW) - kewâcetj (YeYegDee) - DeYeÙeejCÙe
heefMÛeceer ÛebheejCe - jesnleeme 12. yejwuee Peerue, JewMeeueer 1997 1.96
 meJee&efOekeâ Jeve ØeefleMelelee Jeeues 3 efpeues (Iešles ›eâce ceW) meueerce Deueer
- kewâcetj (32.14%) - pecegF& (20.69%) - veJeeoe (20.53%) he#eer DeYeÙeejCÙe
 kegâue efjkeâe[x[ Jeve #es$e - 6,877.41 Jeie& efkeâceer. (7.30%) 13. kegâMesMJej mLeeve ojYebiee 2016 29.21
 efyenej ceW mebjef#ele #es$e he#eer DeYeÙeejCÙe
›eâ.meb. veece efpeuee DeefOemetÛevee #es$e (Jeie&  Jeeuceerefkeâ JÙeeIeÇ Deej#eCe - heefMÛeceer ÛebheejCe 07-08-2012 - 899.38
keâer efleefLe efkeâceer.) (Gòeâ #es$eheâue ceW hetJe& ceW Ieesef<ele Jeeuceerefkeâ JevÙeØeeCeer DeYeÙeejCÙe SJeb
1. Jeeuceerefkeâ je°^erÙe heefMÛeceer ÛebheejCe 2-8-1989 335.6 Jeeuceerefkeâ je°^erÙe GÅeeve meefcceefuele nQ~
heeke&â  mebpeÙe ieebOeer peweJf ekeâ GÅeeve, hešvee
2. Jeeuceerekf eâ JevÙeØeeCeer heefMÛeceer ÛebheejCe 4-5-1978 880.78  153 SkeâÌ[ ceW Fmekeâe efJemleej nw~
DeYeÙeejCÙe  ieQ[e Øepeveve ceW SefMeÙee kesâ meyemes yeÌ[s kesâvõ SJeb efJeMJe ceW otmejW yeÌ[s
3. YeerceyeebOe DeYeÙeejCÙe cebig esj 27-5-1976 681.99 kesâvõ kesâ ™he ceW efmLeefle Øeehle nw~
4. heble JevÙeØeeCeer veeueboe 20-5-1978 36.84  GÅeeve keâes jepÙe keâe henuee hee@ueerLeerve/hueeefmškeâ efveef<eæ #es$e yeveeÙee ieÙee~
DeYeÙeejCÙe/jepeieerj  ieesieeefyeue Peerue- Ùen Peerue keâefšnej efpeues kesâ Deceoeyeeo ØeKeb[ ceW
5. kewâcetj DeYeÙeejCÙe jesnleeme SJeb 25-7-1979 1504.96 nw~ 217.99 SkeâÌ[ ceW hewâuee Ùen Peerue efyenej keâe yeÌ[s veceYetefce #es$e ceW
keâwcetj mes Skeâ nw~ Ùeneb kewâefmheÙeve meeiej Deewj meeFyesefjÙeeF& #es$e mes ØeJeemeer
6. ieewleceyegæ he#eer ieÙee 14-9-1976 259.5 he#eer Deeles nw~
DeYeÙeejCÙe.  [eefuheâve efoJeme - 5 Dekeäšyt ej (2012 mes ØeejbYe)
18 efyenej leLÙe meej
 jepeJÙeJemLee
 efyenej kesâ Fefleneme ceW 12 efomebyej, 1911 F&. ceerue keâe helLej kesâ ™he  meved 1939 F&. ceW efÉleerÙe efJeMJe Ùegæ keâer Meg®Deele ngF& efpemeceW
ceW efÛeefÖle nw~ lelkeâeueerve efyeÇefšMe meòee ves Yeejle keâer menceefle efueÙes efyevee ner
 Fme efleefLe keâes DeeÙeesefpele efouueer ojyeej ceW efyeÇefšMe meceüeš ves Yeejle YeejleerÙeeW keâes FmeceW PeeWkeâ efoÙee~ Fmekesâ efJejesOemJe™he efoveebkeâ 31
mejkeâej keâer jepeOeeveer keâuekeâòee mes mLeeveebleefjle keâjles ngS efouueer Dekeäšyt ej, 1939 F&. keâes lelkeâeueerve cegKÙeceb$eer [e. ßeerke=â<Ce efmebn ves
ueeves keâer Iees<eCee kesâ meeLe-meeLe keâesF& efleefLe efveOee&efjle keâj yebieeue mes Dehevee Fmleerheâe os efoÙee Deewj efyenej efJeOeeve meYee efJeIeefšle keâj oer
efyenej SJeb GÌ[ermee keâes Deueie keâj ieJeve&j-Fve-keâeQefmeue kesâ Meemeve ieF&~
Jeeuee Øeeble yeveeves keâer Iees<eCee keâer Leer~  1 veJebyej, 1939 F&. mes 1945 lekeâ efyenej efJeOeeve meYee jner~
 22 ceeÛe&, 1912 F&. keâes peejer GodIees<eCee kesâ Éeje yebieeue mes Deueie  meve 1946 F&. ceW Skeâ yeej keâeb«esme ves hegve: meòee keâer yeeie[esj
keâj efyenej SJeb GÌ[ermee veece mes veS jepÙe keâe ie"ve efkeâÙee ieÙee~ mebYeeueer~
 Fmekesâ Debleie&le Yeeieuehegj, cebig esj, hetefCe&Ùee SJeb Yeeieuehegj Øeceb[ue kesâ  efoveebkeâ 15 veJebyej, 2000 F&. keâes ÉeoMe efyenej efJeOeeve meYee keâeue ceW
mebLeeue hejievee kesâ meeLe-meeLe mebhetCe& hešvee, eflejngle, Úesševeeiehegj efyenej efJeYeepeve ngDee SJeb he=Lekeâ PeejKeb[ jepÙe keâe ie"ve ngDee~
GodIees<eCee efoveebkeâ 1 DeØewue, 1912 kesâ ØeYeeJe mes ueeiet ngDee~  heâuemJe™he efyenej efJeOeeve meYee kesâ efueS efveJee&efÛele kegâue 324 meomÙeeW
 mej Ûeeume& mštJeš& yesues, Fme jepÙe kesâ ØeLece GhejepÙeheeue efveÙegòeâ ceW mes 81 meomÙe SJeb Skeâ ceveesveerle meomÙe DeLee&le kegâue 82 meomÙe
efkeâS ieS~ efoveebkeâ 15.11.2000 F&. kesâ yeeo mes PeejKeb[ efJeOeeve meYee kesâ
 mebÙegòeâ efyenej SJeb GÌ[ermee jepÙe ceW efJeOeeÙeer ØeeefOekeâej keâer mLeehevee meomÙe nes ieS~
meved 1913 F&. ceW ngF&~  Fme Øekeâej efyenej efJeOeeve meYee ceW kegâue 243 meomÙe ner Mes<e jn ieS,
 Fmekesâ efueS 43 meomÙeerÙe efJeOeeÙeer heefj<eod keâe ie"ve efkeâÙee ieÙee, pees Deye lekeâ Fmeer mJe™he ceW nQ~
efpemeceW 24 efveJee&efÛele SJeb 19 ceveesveerle meomÙe Les~  efyenej kesâ cegKÙeceb$eer kesâ veece
 Fmekeâer ØeLece yew"keâ efoveebkeâ 20 peveJejer, 1913 F&. keâes yeebkeâerhegj 1. ßeer Yeesuee heemeJeeve cegKÙeceb$eer 22.03.1968-29.06.1968
keâeQefmeue Ûewcyej ceW Ghe jepÙeheeue ßeer yesues keâer DeOÙe#elee ceW mebhevve Meem$eer
ngF&~
29.06.1968-26.02.1969 lekeâ kegâue 244 efoveeW lekeâ je°^heefle Meemeve
 efoveebkeâ 29 efomebyej, 1920 F&. keâes efyenej SJeb GÌ[ermee jepÙe jepÙeheeue
jne~
kesâ Meemeve Jeeuee Øeeble yeveves keâe ieewjJe Øeehle ngDee~
2. ßeer mejoej nefjnj cegKÙeceb$eer 26.02.1969-22.06.1969
 ceneceefnce ceeveveerÙe ßeer melÙesvõ Øemevvees (yewje@ve) efmevne jepÙe kesâ
efmebn
ØeLece YeejleerÙe jepÙeheeue efveÙegòeâ efkeâS ieS~
3. ßeer Yeesuee heemeJeeve cegKÙeceb$eer 22.03.1968-29.06.1968
 ceeÛe&, 1920 F&. ceW uesefpemuesefšJe keâeQefmeue keâe YeJeve keâe efvecee&Ce Meg™
Meem$eer
ngDee Deewj Gmeer Je<e& yevekeâj lewÙeej nes ieÙee~
06.07.1969-16.02.1970 lekeâ kegâue 225 efoveeW lekeâ je°^heefle Meemeve
 Fme YeJeve ceW keâeQefmeue keâer ØeLece yew"keâ efoveebkeâ 7 heâjJejer, 1921 F&.
jne~
keâes mej ceg[er keâer DeOÙe#elee ceW mebhevve ngF&~ Ùen YeJeve Deepe efyenej
efJeOeeve meYee kesâ ™he ceW efJeÅeceeve nw~ 4. ßeer ojesiee Øemeeo jeÙe cegKÙeceb$eer 16.02.1970-22.12-1970
 efyenej SJeb GÌ[ermee jepÙe kesâ Debeflece jepÙeheeue mej pescme [sefJe[ 5. ßeer keâhet&jer "ekegâj cegKÙeceb$eer 22.12.1970-02.06.1971
efmeheäše@ve ngS~ 6. ßeer Yeesuee heemeJeeve cegKÙeceb$eer 02.06.1971-09.01.1972
 meve 1935 F&. ceW efyenej efJeOeeve heefj<eo YeJeve keâe efvecee&Ce ngDee Lee~ Meem$eer
09.01.1972-19.03.1972 lekeâ kegâue 70 efoveeW lekeâ je°^heefle Meemeve
 efoveebkeâ 1935 F&. keâes efyenej SJeb GÌ[ermee Deueie ngDee SJeb oesveeW he=Lekeâ
jepÙe kesâ ™he ceW DeefmlelJe ceW DeeÙes~ jne~
 ieJeve&ceWš Dee@heâ Fbef[Ùee Skeäš, 1935 ceW efveefnle ØeeJeOeeveeW kesâ Devegmeej 7. ßeer kesâoej heeC[sÙe cegKÙeceb$eer 19.03.1972-02.07.1973
1 F&. keâes ØeebleerÙe mJeeÙeòee keâe ßeerieCesMe ngDee, efpemekesâ ›eâce ceW ØeebleeW ceW 8. ßeer Deyogue iehetâj cegKÙeceb$eer 02.07.1973-11.04.1975
efÉmeoveerÙe JÙeJemLee keâer Meg®Deele ngF&~ Fme JÙeJemLee kesâ Debleie&le cebs 9. ßeer peievveeLe efceße cegKÙeceb$eer 11.04.1975-30.04.1977
efyenej ceW efJeOeeve meYee leLee efJeOeeve heefj<eo ØemLeeefhele efkeâÙee ieÙee~  efyenej kesâ ØeerefceÙej SJeb cegKÙeceb$eer keâer metÛeer
 ieJeve&ceWš Dee@heâ Fbef[Ùee Skeäš, 1935 keâer JÙeJemLeeDeeW kesâ Deveg™he 22- 1. ßeer ßeerke=â<Ce efmebn ØeerefceÙej 20.07.1937-31.10.1939
29 peveJejer, 1937 F&. keâer DeJeefOe ceW efyenej efJeOeeve meYee kesâ ÛegveeJe ØeerefceÙej 02.01.1946-31.01.1952
mebhevve ngS~ 2. ßeer ßeerke=â<Ce efmebn cegKÙeceb$eer 29.04.1952-31.01.1961
 efoveebkeâ 20 pegueeF&, 1937 F&. keâes [e@. ßeerke=â<Ce efmebn kesâ vesle=lJe ceW efyenej kesâ ØeLece cegKÙeceb$eer, meJee&efOekeâ meceÙe lekeâ cegKÙeceb$eer jns~
ØeLece mejkeâej ieef"le ngF&~ efoveebkeâ 22 pegueeF&, 1937 F&. keâes efJeOeeve 3. ßeer oerhe veejeÙeCe efmebn cegKÙeceb$eer 01.02.1961-18.02.1961
ceb[ue keâe DeefOeJesMeve ngDee~ keâeÙe&Jeenkeâ

19 efyenej leLÙe meej

4. ßeer efJeveesoevevo Pee cegKÙeceb$eer 18.02.1961-02.10.1963 8. ßeer jeOeevevove Pee 24.06.1980-01.04.1985
5. ßeer ke=â<Ce yeuueYe cegKÙeceb$eer 02.10.1963-05.03-1967 9. ßeer efMeJeÛevõ Pee 04.04.1985-23.01.1989
meneÙe 10. ßeer ceesncceo efnoeÙegleuuee Keeb 27.03.1989-19.03.1990
6. ßeer ceneceeÙee Øemeeo cegKÙeceb$eer 05.03.1967-28.01.1968 11. ßeer iegueece mejJej 20.03.1990-09.04.1995
efmevne 12. ßeer osJe veejeÙeCe ÙeeoJe 12.04.1995-06.03.2000
(efyenej kesâ ØeLece efveo&ueerÙe cegKÙeceb$eer) 13. ßeer meoevevo efmebn 09.03.2000-28.06.2005

7. ßeer meleerMe Øemeeo cegKÙeceb$eer 28.01.1968-01.02.1968 14. ßeer GoÙe veejeÙeCe ÛeewOejer 30.11.2005-29.11.2010
02.12-2010-28.11.2015
efmebn
15. ßeer efJepeÙe kegâceej ÛeewOejer 02.12.2015..................
8. ßeer efyevosMJejer Øemeeo cegKÙeceb$eer 01.02.1968-22.03.1968
ceb[ue  mJeleb$elee Øeeefhle kesâ yeeo efyenej kesâ ØecegKe jepÙeheeue
1. ßeer peÙejeceoeme oewuelejece - 15 Deiemle, 1947 mes 11 peveJejer,
9. ßeer peievveeLe efceße cegKÙeceb$eer 11.04.1975-30.04.1977
1948 lekeâ mJeleb$elee Øeeefhle kesâ heMÛeele
10. ßeer keâhet&jer "ekegâj cegKÙeceb$eer 24.06.1977-21.04.1979
ØeLece jepÙeheeue
11. ßeer jecemegvoj oeme cegKÙeceb$eer 21.04.1979-17.02.1980
4. [e. peeefkeâj ngmewve 6 pegueeF&, 1957 mes 11 ceF&, 1962
17.02.1980-08.06.1990 lekeâ kegâue 112 efoveeW lekeâ je°^heefle Meemeve
lekeâ Ùes Yeejle kesâ je°^heefle yeves Les ~
jne~ 5. Sce. DevebleMeÙeveced DeÙebiej 12 ceF&, 1962 mes 6 efomebyej, 1967
12. ßeer peievveeLe efceße cegKÙeceb$eer 08.06.1980-14.08.1983 lekeâ Ùes ueeskeâmeYee kesâ efÉleerÙe DeOÙe#e
13. ßeer ÛevõMesKej efmebn cegKÙeceb$eer 14.08.1983-12.03.1985 Yeer jns Les~
14. ßeer efyevosMJejer otyes cegKÙeceb$eer 12.03.1985-13.02.1988 6. efvelÙeevebo keâevetveiees 7 efomebyej, 1967 mes 20 peveJejer,
15. ßeer YeeieJele Pee cegKÙeceb$eer 14.02.1988-10.03.1989 1971 lekeâ Ùes Gòej ØeosMe kesâ cegKÙeceb$eer
Deepeeo Yeer jns~
16. ßeer melÙesvõ veejeÙeCe cegKÙeceb$eer 11.03.1989-06.12.1989 37. jeceveeLe keâesefJebo 16 Deiemle, 2015 mes 20 petve, 2017
efmebn lekeâ Yeejle kesâ 14 JeW je°^h^ eefle yeves,
17. ßeer peievveeLe efceße cegKÙeceb$eer 06.12.1989-10.03.1990 25 pegueeF&, 2017 mes ...........
18. ßeer ueeuet Øemeeo cegKÙeceb$eer 10.03.1990-03.04.1995 40. ueeue peer šb[ve 23 Deiemle, 2018 mes ..........
19. ßeer ueeuet Øemeeo cegKÙeceb$eer 04.04.1995-25.07.1997  efyenej keâe cebe$f eheefj<eo
20. ßeer jeyeÌ[er osJeer cegKÙeceb$eer 25.07.1997-11.02.1999  ßeer veerleerMe kegâceej, cegKÙeceb$eer : meeceevÙe ØeMeemeve, ie=n, cebef$eceb[ue
(efyenej keâer ØeLece ceefnuee cegKÙeceb$eer) meefÛeJeeueÙe, efveiejeveer, efveJee&Ûeve, metÛevee SJeb pevemebheke&â, efJeefOe, Ssmeer
21. ßeer jeyeÌ[er osJeer cegKÙeceb$eer 09.03.1999-02.03.2000 meYeer efJeYeeie pees efkeâmeer keâes DeeJebefšle veneR nw~
07.03.2005-24.11.2005 lekeâ kegâue 262 efoveeW lekeâ je°^heefle
 ßeer megMeerue kegâceej ceesoer, Ghe cegKÙeceb$eer : efJeòe, JeeefCepÙe keâj,
Meemeve jne~ heÙee&JejCe SJeb Jeve, metÛevee ØeeJewefOekeâer~
 ßeer efyepesvõ Øemeeo ÙeeoJe : Tpee&; ceÅe efve<esOe, Glheeo SJeb efveyebOeve~
22. ßeer veerleerMe kegâceej cegKÙeceb$eer 03.03.2000-10.03.2000
 ßeer Øesce kegâceej : ke=âef<e
23. ßeer jeyeÌ[er osJeer cegKÙeceb$eer 11.03.2000-06.03.2005
 ßeer jepeerJe jbpeve eEmen GHe&â ueueve eEmen : peue mebmeeOeve, Ùeespevee
24. ßeer veerleerMe kegâceej cegKÙeceb$eer 24.11.2005-25.11.2010
SJeb efJekeâeme~
25. ßeer veerleerMe kegâceej cegKÙeceb$eer 26.11.2010-19.05.2014  ßeer vebo efkeâMeesj ÙeeoJe : heLe efvecee&Ce~
26. ßeer peerleve jece ceebPeer cegKÙeceb$eer 20.05.2014-22.02.2015
 ßeer ßeJeCe kegâceej : «eeceerCe efJekeâeme, mebmeoerÙe keâeÙe&~
27. ßeer veerleerMe kegâceej cegKÙeceb$eer 22.02.2015-19.11.2015  ßeer jece veejeÙeCe ceb[ue : jepemJe SJeb Yetefce megOeej
28. ßeer veerleerMe kegâceej cegKÙeceb$eer 20.11.2015................  ßeer peÙe kegâceej efmebn : GÅeesie, efJe%eeve SJeb ØeeJewefOekeâer~
 efyenej efJeOeeve meYee kesâ ceeveveerÙe DeOÙe#e keâer metÛeer  ßeer cebieue heeC[sÙe : mJeemLÙe~
1. ßeer jeceoÙeeueg efmebn 23.07.1937-11.11.1944  ßeer Øeceeso kegâceej : heÙe&šve~
2. ßeer efyevOeÙesMJejer Øemeeo Jecee& 25.04.1946-14.03.1962  ßeer ke=â<Cevebove Øemeeo Jecee& : efMe#ee, meceepe keâuÙeeCe~
3. ßeer ue#ceer veejeÙeCe megOeebMeg 15.03.1962-15.03.1967  ßeer censMJejer npeejer : YeJeve efvecee&Ce~
4. ßeer Oeefvekeâueeue ceb[ue 16.03.1967-10.03.1969  ßeer efJeveeso veejeÙeCe Pee : ueeskeâ mJeemefÙe DeefYeÙeb$eCe~
5. ßeer jece veejeÙeCe ceb[ue 11.03.1969-20.03.1972  ßeer MewuesMe kegâceej : «eeceerCe keâeÙe&~
6. ßeer nefjveeLe efceße 21.03.1972-26.06.1977  ßeer megjsMe kegâceej Mecee& : veiej efJekeâeme SJeb DeeJeeme~
7. ßeer ef$ehegjejer Øemeeo efmebn 28.06.1977-22.06-1980  ßeer efJepeÙe kegâceej efmevne : ßece mebmeeOeve~
20 efyenej leLÙe meej
 ßeer meblees<e kegâceej efvejeuee : heefjJenve~  ßeer keâefheue osJe keâecele : hebÛeeÙeleer jepe~
 ßeer jeCee jCeOeerj eEmen : menkeâeefjlee~  ßeer efovesMe Ûevõ ÙeeoJe : ueIeg peue mebmeeOeve, Deeheoe ØeyebOeve~
 ßeer KegMeeao GHe&â efHeâjespe Denceo : DeuhemebKÙekeâ keâuÙeeCe, ievvee  ßeer jcesMe $e+ef<eosJe : DevegmetefÛele peeefle/pevepeeefle keâuÙeeCe~
GÅeesie~  ßeer yeÇpe efkeâMeesj eEyeo : efheÚÌ[e Jeie& SJeb DeefleefheÚÌ[e Jeie& keâuÙeeCe~
 ßeer efJeveeso kegâceej eEmen : Keeve SJeb YetlelJe~  ßeer heMegheefle kegâceej heejme : heMeg SJeb celmÙe mebmeeOeve~
 ßeer ceove menveer : KeeÅe SJeb GheYeesòeâe mebj#eCe~  kegâceejer cebpet Jecee& ves 8 Deiemle, 2018 keâes meceepe keâuÙeeCe ceb$eer heo
 ßeer ke=â<Ce kegâceej ]$e+ef<e : keâuee, mebmke=âefle SJeb ÙegJee~ mes FmleerHeâe os efoÙee Lee~
efyenej kesâ veiejerÙe mJeMeemeve
 efyenej ceW 12 veiej efveiece, 49 veiej heefj<eo, 82 veiej hebÛeeÙele nQ~
12 veiej efveiece keâer metÛeer
Øeceb[ue efpeuee ›eâ.meb. veiej efveiece keâe veece kegâue pevemebKÙee kegâue Jee[ex keâer mebKÙee
(2011 peveieCevee)
1 2 3 4 5 6
hešvee hešvee 1 hešvee veiej efveiece 1684222 75
veeueboe 2 efyenejMejerheâ veiej efveiece 297268 46
Yeespehegj 3 Deeje veiej efveiece 261430 45
ceieOe ieÙee 4 ieÙee veiej efveiece 474093 53
Yeeieuehegj Yeeieuehegj 5 Yeeieuehegj veiej efveiece 400146 53
eflejngle cegpeheäheâjhegj 6 cegpeheäheâjhegj veiej efveiece 354462 53
ojYebiee ojYebiee 7 ojYebiee veiej efveiece 296039 53
cegib esj cegib esj 8 cegib esj veiej efveiece 213303 53
yesietmejeÙe 9 yesietmejeÙe veiej efveiece 252008 53
heteCf e&Ùee heteCf e&Ùee 10 hetefCe&Ùee veiej efveiece 282248 53
keâefšnej 11 keâefšnej veiej efveiece 240838 53
meejCe meejCe 12 Úheje veiej efveiece 202352 53
kegâue 12 4958409 593
 efyenej hebÛeeÙeleer jepe DeefOeefveÙece, 2006  henues kesâ DeefOeefveÙece ceW ceefnueeDeeW kesâ 33 ØeefleMele Deej#eCe oer ieF&
 8 DeØewue, 2006 mes ueeiet~ Leer~
 Fme DeefOeefveÙece kesâ Devegmeej efyenej ceW henueer yeej ÛegveeJe ceF&-petve  veJeervelece DeefOeefveÙece ceW DelÙeble efheÚÌ[e Jeie& keâes 20% Deej#eCe efoÙee
2006 ceW ngDee Lee~ ieÙee nw~
 FmeceW ef$emlejerÙe hebÛeeÙeleeW kesâ mLeeveeW Ùee heoeW ceW meYeer keâesefšÙeeW ceW  DevÙe JÙeJemLeeSb 73 JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece kesâ meceeve nQ~
ceefnueeDeeW keâes 50% Deej#eCe keâer ieF&~

DeLe&JÙeJemLee
 yepeš 2018 - 19 Skeâ Âef° ceW
ceoW yepeš Devegceeve yepeš Devegceeve (jeefMe keâjesÌ[ ®heÙes ceW)
2017-2018 2018-2019
1. jepemJe ØeefhleÙeeb 137158.41 158051.41
2. keâj jepemJe (keâ+Ke) 97327.46 107174.40
(keâ) mebIeerÙe keâjeW ceW jepÙe keâe DebMe 65326.34 76172.37
(Ke) jepÙe mejkeâej kesâ keâj-jepemJe 32001.12 31002.03
3. jepÙe mejkeâej kesâ keâj efYevve jepemJe 2874.96 4445.89
4. keWâõ mejkeâej mes meneÙekeâ Devegoeve 36956.00 46431.12
5. hetbpeeriele ØeeefhleÙeeb (5 (Ke) + 5 (ie) + 6 + 7 + 8) 23880.68 23203.93
5. (Ke) DevlejjepÙeerÙe heefjMeesOeve 0.00 0.00

21 efyenej leLÙe meej

5. (ie) Deekeâefmcekeâlee efveefOe keâes DevlejCe 0.00 0.00
6. $e+CeeW keâer Jemetueer 18.00 408.50
ueeskeâ $e+Ce (7+8) 23862.68 22795.43
7. jepme mejkeâej kesâ Deebleefjkeâ $e+Ce 21702.61 20520.43
8. kesâvõerÙe mejkeâej mes keâpe& leLee Deef«ece 2160.07 2275.00
9. kegâue ØeeefhleÙeeb (1+5) 161039.09 181255.34
10. mLeehevee SJeb Øeefleyeæ JÙeÙe 78818.46 84672.62
11. jepemJe Keeles hej efpemeceW 73951.79 77003.35
12. (keâ) yÙeepe Yegieleeve 9591.35 10763.49
12. (Ke) heWMeve 19877.63 15828.81
12. (ie) Jesleve 18009.89 20232.37
13. hetbpeeriele Keeles hej (keâ + Ke + ie + Ie) 4866.67 7669.27
(keâ) jepÙe keâe Deebleefjkeâ $e+Ce 3846.25 6302.49
(Ke) keWâõerÙe mejkeâej mes keâpe& leLee Deef«ece 951.03 1023.93
(ie) hetbpeeriele JÙeÙe 23.89 35.38
(Ie) $e+Ce SJeb hesMeefieÙeeb 45.51 307.48
(*) DeblejjepÙeerÙe heefjMeesOeve 0.00 0.00
(Ûe) Deekeâefmcekeâlee efveefOe keâes DeblejCe 0.00 0.00
14. mkeâerce JÙeÙe (keâ + Ke + ie + Ie) 81267.23 92317.65
(keâ) jepÙe mkeâerce 31316.51 34094.24
(Ke) keWâoerÙe ØeeÙeesefpele mkeâerce keâer kesâvõebMe SJeb jepÙeebMe jeefMe 46564.57 54469.74
(ie) keWâõerÙe #es$e mkeâerce 375.62 522.92
(Ie) yee¢e mebheesef<ele heefjÙeespeveeDeeW kesâ jepÙeebMe SJeb $e+Ce 3010.53 3230.75
leLee Devegoeve keâer jeefMe mebyebefOele JÙeÙe
15. jepemJe Keeles hej 48651.03 59736.32
16. hetbpeeriele Keeles hej 32616.20 32581.33
17. kegâue JÙeÙe (10 + 14) 160085.69 176990.27
18. jepemJe JÙeÙe (11+15) 122602.82 136739.67
19. hetbpeeriele JÙeÙe (13+16) 37482.87 40250.60
20. jepemJe Ieeše (18–1) -14555.59 -21311.74
21. jepekeâes<eerÙe Ieeše {17–(1 +6+13keâ + 13 Ke)} 18112.00 11203.95
22. ØeeLeefcekeâ Ieeše (21– 12 keâ) 8520.65 440.46
23. peer.Sme.[er.heer. 632180.00 515634.00
24. jepekeâes<eerÙe Ieeše/ peer.Sme.[er.heer. 2.87 2.17
25. yÙeepe Yegieleeve/ kegâue jepemJe ØeeefhleÙeeb 6.99 6.81

2018-19 ®heÙee Deelee nw 2018-19 ®heÙee peelee nw

22 efyenej leLÙe meej

 jepÙe Iejsuet Glheeo : Je<e& 2016-17 ceW efyenej keâe mekeâue jepÙe
Iejsuet Glheeo 2011-12 kesâ efmLej cetuÙe hej 3.32 ueeKe keâjes[Ì ®.
Lee efpememes Øeefle JÙeefkeäle DeeÙe 29,178 ®. nesleer nw~ Jele&ceeve cetuÙe
hej 2016-17 ceW efyenej keâe mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo 4.38 ueeKe
keâjes[Ì ®. Devegceeefvele nw efpememes Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe 38,546 ®.
"njleer nw~
 #es$eeW keâer efJekeâeme ojeW keâe JÙeJenej : 2011-12 mes 2015-16 lekeâ
keâer DeJeefOe kesâ efueS #es$eeW keâer efJekeâeme ojW Øemlegle keâer ieF& nQ~ efJeefYevve
#es$eeW keâer efJekeâeme ojeW hej vepej [eueves mes helee Ûeuelee nw efkeâ efyenej
keâer DeLe&JÙeJemLee kesâ efJekeâeme kesâ Jeenkeâ mebYeJele: Ùes #es$e nQ - Keveve
SJeb Øemlej Keveve (67.5 ØeefleMele), efJeefvecee&Ce (25.9 ØeefleMele),
heefjJenve, Yeb[ejCe Deewj mebÛeej (13.5 ØeefleMele) leLee efJeòeerÙe mesJeeSb
(10.1 ØeefleMele)~ Fve meejs #es$eeW keâer efJekeâeme oj 10 ØeefleMele mes
DeefOekeâ ope& ngF& nw, pees mece«e efJekeâeme oj mes keâeHeâer DeefOekeâ nw~
 efyenej keâer efmLeefle DeYeer Yeer jepÙeeW kesâ yeerÛe meyemes veerÛes yeveer ngF& nw~
Je<e& 2015-16 ceW efyenej keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe mebhetCe& Yeejle kesâ Deewmele
keâe 31.6 ØeefleMele Leer, pees 0.8 ØeefleMele mes yeÌ{keâj 2016-17 ceW
32.4 ØeefleMele nes ieÙee~
 DeLe&JÙeJemLee ceW {ebÛeeiele yeoueeJe Je<e& ceW 2011-12 ceW kegâue mekeâue
jepÙe Iejsuet Glheeo ceW ØeeLeefcekeâ #es$e keâe 25.8 ØeefleMele efnmmee Lee
peyeefkeâ efÉleerÙekeâ #es$e keâe 18.8 ØeefleMele Deewj le=leerÙekeâ #es$e keâe
55.5 ØeefleMele efnmmee Lee~ meyemes neue kesâ Je<e& DeLee&le 2016-17 ceW
heefjJeefle&le efnmmee Fme Øekeâej nw - ØeeLeefcekeâ #es$e 21.0 ØeefleMele,
efÉleerÙekeâ #es$e 18.0 ØeefleMele Deewj le=leerÙekeâ #es$e 61.0 ØeefleMele~
 #es$eerÙe efJe<ecelee Øeefle JÙeefkeäle DeeÙe kesâ efuenepe mes hešvee, cebig esj Deewj
yesietmejeÙe meJee&efOekeâ GvveleMeerue efpeues nQ~ JeneR, opes& ceW meyemes veerÛes
kesâ efpeues ceOeshegje, megheewue Deewj efMeJenj nQ~ Deiej nce hešvee efpeues keâes
ÚesÌ[ Yeer oW, peneb jepÙe keâer jepeOeeveer DeJeefmLele nw, lees otmejs
meJee&efOekeâ GvveleMeerue efpeues cegib esj keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe meyemes iejerye
efpeues efMeJenj mes leerve iegveer mes DeefOekeâ nw~
 efheÚues oMekeâ ceW (2004-05 mes 2014-15) kesâ yeerÛe efmLej cetuÙe hej
jepÙe keâer DeeÙe 10.1 ØeefleMele keâer Jeeef<e&keâ oj mes yeÌ{er~ neue kesâ meceÙe
ceW efyenej ceW mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo keâer Je=efæ oj 2015-16 ceW
7.5 ØeefleMele Deewj 2016-17 ceW 10.3 ØeefleMele jner~ Ùes Je=efæ ojW
ueieYeie 7.0 ØeefleMele kesâ je°^erÙe Deewmele mes DeefOekeâ nQ~
 Dekeäšyt ej, 2017 ceW «eeceerCe Yeejle keâer 3.4 ØeefleMele cegõemHeâerefle oj
kesâ cegkeâeyeues efyenej keâer cegõemHeâerefle oj efmeHe&â 2.2 ØeefleMele Leer~
neueebefkeâ Menjer cegõemHeâerefle oj Yeejle kesâ efueS 3.8 ØeefleMele Leer Deewj
efyenej kesâ efueS 2.5 ØeefleMele~ cegõemHeâerefle ojW keâce nesves kesâ keâejCe
efyenej ceW cegõemHeâerefle keâer mece«e oj Yeer keâce nw - mebhetCe& Yeejle kesâ
3.6 ØeefleMele kesâ cegkeâeyeues 2.2 ØeefleMele~
 jepekeâerÙe efJeòeJÙeJemLee
 DeeoMe& efmLeefle lees Ùener nw efkeâ hetbpeeriele heefjmebheefòeÙeeW kesâ efvecee&Ce kesâ
efueS jepemJe uesKes ceW DeefOeMes<e nesvee ÛeeefnS~ efyenej ueieeleej jepemJe
DeefOeMes<e yeveeS jKeves Jeeuee jepÙe jne nw~ jepemJe DeefOeMes<e 2012-
13 kesâ 5,101 keâjes[ Ì ®. mes yeÌ{keâj 2016-17 ceW 10,819 keâjes[Ì ®.
nes ieÙee~ Je<e& 2017-18 ceW jepemJe DeefOeMes<e 14,556 keâjes[Ì ®. nes
peevee Devegceeefvele nw~
23
 mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo (2011-12 ëe=Kb euee) kesâ veS Devegceeve kesâ
Devegmeej 2016-17 ceW mekeâue jepekeâes<eerÙe Ieeše yeÌ{keâj mekeâue jepÙe
Iejsuet Glheeo kesâ 3.8 ØeefleMele kesâ mlej hej hengÛb e ieÙee~ Jele&ceeve efJeòe
Je<e& (2017-18 kesâ yepeš Devegceeve ceW) ceW Gmekesâ 18,112 keâjes[Ì ®.
lekeâ hengÛb e peeves keâe Devegceeve nw~ ØeeLeefcekeâ Ieeše 2015-16 kesâ
4,964 keâjes[ Ì ®. mes yeÌ{keâj 2016-17 ceW 8,289 keâjes[Ì ®. henbÛg e
ieÙee Deewj Jele&ceeve Je<e& ceW Fmes Deewj Yeer yeÌ{keâj 8,521 keâjes[Ì ®. nes
peevee Devegceeefvele nw~
 Je<e& 2016-17 ceW kegâue $e+Ce«enCe 21,577 keâjes[ Ì ®. Lee pees iele Je<e&
mes 3,194 keâjes[Ì ®. DeefOekeâ Lee~ Fme jkeâce keâe GheÙeesie DeeefLe&keâ
efJekeâeme keâes efškeâeS jKeves kesâ efueS meeceeefpekeâ Deewj Yeewelf ekeâ DeefOemebjÛevee
kesâ efvecee&Ce ceW efkeâÙee ieÙee nw~ Je<e& 2016-17 ceW yekeâeÙee osveoejer iele
Je<e& kesâ mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo kesâ 30.6 ØeefleMele mes yeÌ{keâj 31.7
ØeefleMele nes ieF&~ Jele&ceeve efJeòeJe<e& ceW Gmekesâ Deewj Yeer yeÌ{keâj 33.4
ØeefleMele nes peeves keâe Devegceeve nw~ JeneR, 2016-17 ceW yÙeepe Yegieleeve
8,191 keâjes[ Ì ®. Lee, pees jepemJe Øeeefhle keâe 7.8 ØeefleMele Lee~
 jepÙe mejkeâej keâe keâj jepemJe 2016-17 ceW 8,251 keâjes[ Ì ®. yeÌ{e
peyeefkeâ efheÚues meeue 16,659 keâjes[Ì ®. yeÌ{e Lee~ Fmeer Øekeâej
keâjslej jepemJe 217 keâjes[Ì ®. yeÌ{e peyeefkeâ efheÚues meeue 628
keâjes[Ì ®. yeÌ{e Lee~ ceÅe efve<esOe veerefle kesâ ØeYeeJe kesâ yeeJepeto (Jen
keâercele efpemes mejkeâej meeceeefpekeâ ueeYe keâer leguevee ceW keâeHeâer keâce
ceeveleer nw), keâj Deewj keâjslej jepemJe, oesveeW keâer Je=efæ ceW "njeJe
mebYeJele: jepÙe ceW DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ mece«e Oeerceeheve keâe metÛekeâ
nw efpemekeâe DeebefMekeâ keâejCe veesšyeboer nw efpemeves mLeeJej mebheoe Deewj
DeveewheÛeeefjkeâ #es$e keâes iebYeerj vegkeâmeeve hengÛb eeÙee nw~ Je<e& 2016-17 ceW
keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙe keâe efnmmee 9,958 keâjes[Ì ®. Deewj meneÙelee
Devegoeve 993 keâjes[Ì ®. yeÌ{e efpememes jepÙe mejkeâej kesâ jepemJe ceW
mece«e Je=efæ 9,462 keâjes[Ì ®. nes ieF&~ jepÙe mejkeâej kesâ kegâue
jepemJe ceW jepÙe mejkeâej kesâ Deheves jepemJe keâe efnmmee 25 ØeefleMele
Deewj keWâõerÙe keâjeW keâe efnmmee 56 ØeefleMele Lee peyeefkeâ Mes<e 19 ØeefleMele
efnmmee keWâõerÙe DevegoeveeW keâe Lee~
 Je<e& 2012-13 mes 2016-17 kesâ yeerÛe efJekeâemecetuekeâ jepemJe JÙeÙe 79
ØeefleMele yeÌ{keâj 35,817 keâjes[Ì ®. mes 64,154 keâjes[Ì ®. nes ieÙee
peyeefkeâ efJekeâemeslej jepemJe JÙeÙe Fme DeJeefOe ceW Dehes#eeke=âle keâce ieefle
mes (47 ØeefleMele) yeÌ{e Deewj 23,801 keâjes[Ì ®. mes 34,935 keâjes[Ì
®. nes ieÙee~ Je<e& 2016-17 kesâ kegâue hetbpeeriele heefjJÙeÙe 27,208
keâjes[Ì ®. ceW mes 21,526 keâjes[Ì ®. (79 ØeefleMele) keâe JÙeÙe DeeefLe&keâ
mesJeeDeeW hej efkeâÙee ieÙee~ meÌ[keâeW SJeb hegueeW keâer heefjJenve DeefOemebjÛevee
kesâ efvecee&Ce hej 5,326 keâjesÌ[ ®. (25 ØeefleMele), efJeÅegle heefjÙeespeveeDeeW
hej 5,739 keâjes[Ì ®. (27 ØeefleMele), eEmeÛeeF& SJeb yeeÌ{ efveÙeb$eCe hej
1,796 keâjes[ Ì ®. (8 ØeefleMele) leLee Mes<e DevÙe #es$eeW ceW~ meeceeefpekeâ
mesJeeDeeW hej hetbpeeriele heefjJÙeÙe 3,592 keâjes[Ì ®. Lee~ FmeceW mes 24
ØeefleMele efnmmee (870 keâjes[Ì ®.) jepÙe ceW mJeemLÙe DeefOemebjÛeveeDeeW
ceW megOeej hej 32 ØeefleMele (1,164 keâjesÌ[ ®.) peueehetefle& SJeb mJeÛÚlee
ceW megOeej hej Deewj 30 ØeefleMele (1,074 keâjes[Ì ®.) Mewe#f ekeâ DeefOemebjÛevee
ceW megOeej hej KeÛe& ngDee~
efyenej leLÙe meej
 meejs ceeheob[eW kesâ DeeOeej hej neue kesâ Je<eeX ceW efyenej ceW JÙeÙe keâer Glheeokeâlee (1) jesnleeme cegib esj
iegCeJeòee ceW keâeHeâer megOeej ngDee nw~ efJeiele Je<eeX ceW hetbpeeriele heefjJÙeÙe (2) ueKeermejeÙe
keâe efnmmee mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo ceW pewmes yeÌ{e nw Jewmes ner kegâue (3) DeKeue
JÙeÙe ceW Yeer yeÌ{e nw peyeefkeâ jepemJe JÙeÙe keâes DeyeeOe yeÌ{ves veneR efoÙee iesnbt Glheeove (1) jesnleeme jesnleeme
ieÙee nw~ Je<e& 2012-13 mes 2016-17 kesâ yeerÛe efJekeâemecetuekeâ jepemJe JÙeÙe (2) meejCe
keâe iewj-Jesleve Ieškeâ 75 ØeefleMele mes yeÌ{keâj 85 ØeefleMele nes ieÙee pees (3) veeueboe
oMee&lee nw efkeâ efyenej ceW ueeskeâ efJeòe keâe ØeyebOeve efJeJeskeâhetCe& {bie mes efkeâÙee Glheeokeâlee (1) hešvee yesietmejeÙe
pee jne nw efpememes DeeefLe&keâ efJekeâeme keâes yeÌ{eJee efceuee nw Deewj jepÙe kesâ (2) ceOeshegje
ueesieeW keâes meeceeefpekeâ-DeeefLe&keâ efmLeefle ceW megOeej ngDee nw~ (3) mecemleerhegj
 ke=âef<e (efyenej DeeefLe&keâ meceer#ee 2018 kesâ Devegmeej) cekeäkeâe Glheeove (1) keâefšnej keâefšnej
 kegâue Deke=â<Ùe Yetefce - 4081.25 npeej nskeäšÙs ej (43.6%) (2) Keieef[Ì Ùee
 efveJeue yegDeeF& #es$eheâue - 5278.32 npeej nskeäšÙs ej (56.4%) (3) mecemleerhegj
 mekeâue yegDeeF& #es$eheâue - 7692.95 npeej nskeäšÙs ej Glheeokeâlee (1) keâefšnej keâefšnej
 heâmeue meIevelee - 145% (2) DejefjÙee
 Je<e& 2014-15 ceW meJee&efOekeâ heâmeue meIevelee - DejefjÙee (202%) (3) ojYebiee
 meyemes keâce heâmeue meIevelee - DejJeue (113%) ouenve Glheeove (1) hešvee hešvee
 efyenej kesâ yengcetuÙe ke=âef<e #es$e Jeeues Ùes efpeues nQ - yekeämej (86.7%), (2) veeueboe
MesKehegje (3) Deewjib eeyeeo
(77.1%), veeueboe (77%), Yeespehegj (74.5%) Glheeokeâlee (1) ueKeermejeÙe ueKeermejeÙe
 efyenej ceW heâmeue hewšve& (2016-17) (2) yekeämej
 efyenej keâer ke=âef<e DeLe&JÙeJemLee peerJeve efveJee&n Jeeues #es$e keâer Deesj keâeheâer (3) jesnleeme
DeefOekeâ Pegkeâer ngF& nw~  yeeieJeeveer (Je<e& 2016-17)
heâmeueW #es$eheâue keâe ØeefleMele  ojYebiee efpeuee efyenej ceW Deece keâe cegKÙe Glheeokeâ nw~
KeeÅeevve - 93.47  cegpeheäheâjhegj ueerÛeer Deewj kesâuee keâe cegKÙe Glheeokeâ nw~
Deveepe - 86.57  veeueboe efpeuee Dece™o keâe cegKÙe Glheeokeâ nw~
ouenve - 6.90
 meypeer (2016-17)
efleuenve - 1.52
 Deeuet - veeueboe, hešvee, JewMeeueer
jsMesoej heâmeueW - 1.66
 hÙeepe - veeueboe, keâefšnej, cegpeheäheâjhegj
F&Ke - 3.35
 ieesYeer - JewMeeueer, veeueboe, cegpeheäheâjhegj
 Je<e& 2016-17 ceW Glheeove keâer Âef° mes efyenej keâer meJee&efOekeâ cenlJehetCe&
heâmeue ÛeeJeue nw~ Gmekesâ heMÛeele iesntb SJeb le=leerÙe mLeeve hej cekeäkeâe nw~  F&Ke
 ÛeeJeue keâe Glheeove 2016-17 ceW 82.39 ueeKe šve Lee pees iele Je<e&  jepÙe ceW mekeâue ke=âef<e Yetefce ueieYeie 76.73 ueeKe nskeäšÙs ej nw efpemeceW
mes 21.1 ØeefleMele DeefOekeâ nw~ mes 3 ueeKe nskeäšsÙej hej F&Ke keâer Kesleer nesleer nw~
 efyenej keâes Je<e& 2013 ceW ÛeeJeue Glheeove kesâ efueS Deewj Je<e& 2016 ceW  efyenej ceW F&Ke kesâ kegâue Glheeove ceW heefMÛece ÛebheejCe, hetJeea ÛebheejCe
cekeäkeâe Glheeove kesâ efueS ke=âef<e keâce&Ce hegjmkeâej efoÙee ieÙee nQ~ Deewj ieesheeueiebpe keâe mebÙegòeâ efnmmee 77.7 ØeefleMele nw~
 ÛeeJeue kesâ Glheeove ceW Ùen Je=efæ jepÙe mejkeâej Éeje ßeer efJeefOe  celmÙe
(ÛeeJeue meIeveerkeâjCe ØeCeeueer) Deewj peerjes efšuespe efJeefOe kesâ peefjS  celmÙe Glheeove ceW leerve De«eCeer efpeues - ceOegyeveer, ÛebheejCe, ojYebiee~
ØeewÅeesefiekeâerÙe Øeieefle kesâ efueS efkeâS ieS ØeÙeemeeW kesâ keâejCe ngF& nw~ jepÙe kesâ mekeâue Iejsuet Glheeo ceW ke=âef<e #es$e keâe ueieYeie 18 ØeefleMele
 efyenej ceW ÛeeJeue keâer leerve heâmeueW - yeesÌ[es, Deienveer Deewj iejcee efnmmee nw~ peyeefkeâ ueieYeie 70 ØeefleMele ßeefcekeâ Deheveer peerefJekeâe kesâ
Glheeefole keâer peeleer nQ~ efueS ke=âef<e hej efveYe&j nQ~
 cegKÙe heâmeueeW kesâ Glheeove SJeb Glheeokeâlee kesâ DeeOeej hej efpeueeW keâe  efyenej kesâ ke=âef<e ØeosMe
JeieeakeâjCe ke=âef<e ØeosMe ØecegKe heâmeue
heâmeue Glheeove/ ef$eJe<e& 2014-17 Je<e& 2016-17 Gòej-hetJeea - Oeeve, petš
Glheeokeâlee efJekeâefmele efpeues Gòej-heefMÛeceer - Oeeve, ievvee
ÛeeJeue Glheeove (1) jesnleeme jesnleeme Gòej-ceOÙeJeleea - Oeeve, cekeäkeâe, iesntb
(2) Deewjib eeyeeo oef#eCe-heefMÛeceer - Oeeve, ievvee, iesntb
(3) yeebkeâe oef#eCe-hetJeea - Oeeve, cekeäkeâe, iesn,tb ievvee
24 efyenej leLÙe meej
 jepÙe ceW Heâmeue meIevelee 2010-11 kesâ 1.37 mes 2014-15 mes 1.45  DeYeer jepÙe ceW 11 Ûeerveer efceue nQ efpeveceW mes efvepeer #es$e ceW 9 Ûeerveer
nes ieF&~ Heâuele: Fme DeJeefOe ceW mekeâue yegDeeF& #es$e ceW Lees[Ì er Je=efæ ngF& efceue Ûeue jns nQ Deewj efyenej jepÙe Ûeerveer efveiece kesâ lenle 2 veS
nw, pees 2010-11 kesâ 71.94 ueeKe nskeäšÙs ej mes 2014-15 ceW 76.73 Ûeerveer efceue nQ efpevnW 2011 ceW oerIe&keâeefuekeâ ueerpe kesâ DeeOeej hej
ueeKe nskeäšÙs ej nes ieÙee~ SÛeheermeerue keâes meeQhe efoÙee ieÙee Lee~ efpememes 52.48 ueeKe efkeäJebšue
 jepÙe ceW DeveepeeW keâe kegâue Glheeove 2011-12 kesâ 173.64 ueeKe šve Ûeerveer keâe Glheeove ngDee~ neueebefkeâ 2016-17 ceW Ûeerveer Øeeefhle keâer oj
mes yeÌ{keâj 2016-17 ceW 180.99 ueeKe šve nes ieÙee~ cegKÙe DeveepeeW 9.2 ØeefleMele Leer pees Skeâ Je<e& henues kesâ 9.8 ØeefleMele mes keâce nw~
ceW cekeäkesâ keâe Glheeove 2015-16 kesâ 25.17 ueeKe šve mes yeÌ{keâj  cegKÙeceb$eer keâesMeer ceueyejer Ùeespevee kesâ lenle keâeMeer #es$e kesâ meele
2016-17 ceW 38.46 ueeKe šve nes ieÙee, pees 52.8 ØeefleMele keâer Je=efæ efpeueeW (menjmee, megheewue, ceOeshegje, DejefjÙee, efkeâMeveiebpe, keâefšnej
oMee&lee nw~ Fme Je=efæ keâe DeefOekeâebMe ßesÙe 2016-17 ceW jyeer Deewj Deesj hetefCe&Ùee) keâes ceueyejer Glheeove kesâ Øeeslmeenve kesâ efuenepe mes Ûegvee
iejcee cekeäkeâe kesâ Glheeove ceW Je=efæ keâes efoÙee pee mekeâlee nw~ ieÙee~
 ÛeeJeue keâe Glheeove 2016-17 ceW 82.39 ueeKe šve Lee pees iele Je<e&  DeefOemebjÛevee efJekeâeme ØeeefOekeâej jepÙe ceW meeJe&peefvekeâ-efvepeer meePeeroejer
mes 21.1 ØeefleMele DeefOekeâ nw~ GuuesKeveerÙe nw efyenej keâes 2013 ceW Jeeueer heefjÙeespeveeDeeW kesâ efueS vees[ue SpeWmeer nw~
ÛeeJeue Glheeove kesâ efueS Deewj 2016 ceW cekeäkeâe Glheeove kesâ efueS ke=âef<e  efyenej DeewÅeesefiekeâ efveJesMe Øeeslmeenve veerefle 2016 ceW 5 Je<eeX keâer DeJeefOe
keâce&Ce hegjmkeâej efoÙee ieÙee nw~ iesntb keâe Glheeove Yeer 2015-16 kesâ ceW me#ecekeâejer DeefOemebjÛevee efvecee&Ce kesâ efueS efJeefYevve GheeÙeeW keâer
47.36 ueeKe šve mes 2016-17 ceW 59.86 ueeKe šve nes ieÙee, pees Iees<eCee keâer ieF& nw~
26.4 ØeefleMele Je=efæ oMee&lee nw~  efyenej kesâ Keefvepe mebmeeOeve SJeb GÅeesie
 efyenej ceW kegâue ceesšs DeveepeeW kesâ Glheeove ceW Yeer ØeÛegj Je=efæ ngF&, pees Keefvepe efpeues
2011-12 kesâ 25.95 ueeKe šve mes 2016-17 ceW 38.75 ueeKe šve nes Ûetvee helLej - kewâcetj (YeYegDee), cegib esj, jesnleeme
ieÙee~ ouenve kesâ ceeceues ceW Yeer Glheeove ceW Je=efæ keâe ®Peeve jne~ DeYeükeâ - veJeeoe
ouenveeW keâe Glheeove 2015-16 kesâ 4.21 ueeKe šve mes Lees[Ì e yeÌ{keâj keäJeešd&pe/efmeefuekeâe yeeuet - Yeeieuehegj, pecegF,& cegib esj, veeueboe
2016-17 ceW 4.62 ueeKe šve nes ieÙee~ keäJeešdp& eeFš - ueKeermejeÙe, cegbiesj, veeueboe
 jepÙe keâer ke=âef<e-peueJeeÙeg mebyebOeer efmLeefleÙeeb Deveskeâ Øekeâej keâer meefypeÙeeW šeukeâ/meeshemšesve/efmšÙeešeFš- cegib esj
kesâ Glheeove kesâ efueS DelÙeble Devegketâue nQ~ kegâue meypeer Glheeove yee@keämeeFš - cegib esj, jesnleeme
2015-16 kesâ 142.42 ueeKe šve mes yeÌ{keâj 143.62 ueeKe šve nes ÛeeFvee keäues - Yeeieuehegj, cegib esj
ieÙee~ hesâumeheej - ieÙee, pecegF,& cegib esj
 Je<e& 2014-15 ceW efyenej ceW GJe&jkeâeW keâer kegâue Kehele 41.66 ueeKe šve heâeÙejkeäues - Yeeieuehegj, hetefCe&Ùee
Leer pees leerve Je<eeX ceW 11.4 ØeefleMele yeÌ{keâj 2016-17 ceW 45.83 ueeKe meesvee - pecegF&
šve nes ieF&~ efkeâmeeveeW Éeje ØeÙegòeâ GJe&jkeâeW ceW Ùetejf Ùee meyemes cenlJehetCe& «esveeFš - Yeeieuehegj, ieÙee, peneveeyeeo, pecegF&
nw, keäÙeeWefkeâ GJe&jkeâeW keâes hetjer Kehele ceW Fmekeâe ueieYeie 43.1 ØeefleMele ueewn DeÙemkeâ (nsceešeFš) - Yeeieuehegj
efnmmee nw~ ueewn DeÙemkeâ (cewivesšeFš) - ieÙee, pecegF&
 mekeâue $e+Ce ØeJeen 2012-13 ceW 21,566 keâjes[Ì ®. Lee pees 2016- meermee-efpebkeâ - yeebkeâe, jesnleeme
17 ceW yeÌ{keâj 41,076 keâjes[ Ì ®. nes ieÙee~ Je<e& 2016-17 ceW leerve heeÙejeFš - jesnleeme
ØecegKe $e+Ce meÇesleeW keâe efnmmee Fme Øekeâej Lee— JÙeeJemeeefÙekeâ yeQkeâ  heeÙejeFš kesâ Yeb[ejCe keâer Âef° mes efyenej keâe Yeejle ceW ØeLece mLeeve
60.9 ØeefleMele, #es$eerÙe «eeceerCe yeQkeâ 34.7 ØeefleMele leLee keWâõerÙe nw~ Ùeneb Yeejle kesâ kegâue heeÙejeFš Yeb[ej keâe ueieYeie 94% nw~
menkeâejer yeQkeâ 4.4 ØeefleMele~ Ùen oMee&lee nw efkeâ efyenej ceW ke=âef<e $e+Ce  efyenej ceW Je<e& 2015-16 kesâ oewjeve kegâue 4,283 keâjes[ Ì ®heÙes kesâ
keâe yeÌ[e efnmmee JÙeeJemeeefÙekeâ yeQkeâ GheueyOe keâjeles nQ~ KeefvepeeW keâe Glheeove ngDee~
 GÅeesie #es$e  efyenej ceW osMe kesâ kegâue mJeCe& Yeb[ej keâe kegâue 44 ØeefleMele Yeb[ej nw~
 efyenej jepÙe kesâ mekeâue Iejsuet Glheeo ceW DeeÅeeseif ekeâ #es$e keâe Ùeesieoeve Fme Øekeâej efyenej ceW Yeejle keâe meJee&efOekeâ mJeCe& Yeb[ej nw~
ueieYeie 18.5 ØeefleMele nw (Je<e& 2016-17)~ efyenej kesâ Keefvepe DeeOeeefjle cegKÙe GÅeesie
 efyenej keâer mece«e DeLe&JÙeJemLee keâe efJekeâeme peneb 4.9 ØeefleMele keâer oj Keefvepe GÅeesie/kebâheveer mLeeve
mes ngDee nw, JeneR efÉleerÙekeâ #es$e keâe efJekeâeme 8.6 ØeefleMele Deewj 1. meerceWš keâuÙeeCehegj meerceWš yebpeejer (jesnleeme)
le=leerÙekeâ #es$e keâe 5.3 ØeefleMele keâer oj mes ngDee~ neue kesâ Je<eeX ceW efueefcešs[
efÉleerÙekeâ #es$e keâer efJekeâeme oj ceW keâeHeâer Gleej-ÛeÌ{eJe jne nw— ßeer meerceWš efueefcešs[ Deewjbieeyeeo
2012-13 ceW (–) 13.2 ØeefleMele, lees 2015-16 ceW 27.8 ØeefleMele~ 2. GJe&jkeâ njeYeje heâefš&ueeFpej Oevegkeâeieje
jepÙe kesâ mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo ceW GÅeesie keâe efnmmee 20 ßeer ke=â<Cee heâefš&ueeFpeej cegpeheäheâjhegj
ØeefleMele mes veerÛes nw peyeefkeâ 2016-17 ceW je°^erÙe Deewmele 31 ØeefleMele 3. hesše^ sefueÙece efjheâeFvejer Fbef[Ùeve Dee@Ùeue yejewveer
mes DeefOekeâ Lee~ keâe@jheesjMs eve

25 efyenej leLÙe meej

 ØecegKe GÅeesie/keâejKeeves mLeeve  efyenej ceW leerve Øekeâej kesâ jsMece keâe Glheeove efkeâÙee peelee nw -
1. Yeejle Jewieve Sb[ FbpeerefveÙeefjib e kebâheveer ceeskeâecee (hešvee) ceueyejer, lemej Deewj Deb[er~
efueefcešs[  cegKÙeceb$eer keâesMeer ceueyejer Ùeespevee kesâ lenle keâesMeer #es$e kesâ meele
2. yeeše Fbef[Ùee efueefcešs[ ceeskeâecee (hešvee) efpeueeW (menjmee, megheewue, ceOeshegje, DejefjÙee, efkeâMeveiebpe, keâefšnej
3. lesueMeesOekeâ keâejKeevee yejewveer (yesietmejeÙe) Deewj hetefCe&Ùee) keâes ceueyejer Glheeove kesâ Øeeslmeenve kesâ efuenepe mes Ûegvee
4. efyenej mšsš mketâšme& efueefcešs[ heâlegne (hešvee) ieÙee nw~
5. hueeF&Jeg[ GÅeesie jepeerhegj  efyenej ceW yesietmejeÙe Skeâcee$e efpeuee nw peneb Deb[er keâe Glheeove neslee nw~
6. lemej jsMece GÅeesie Yeeieuehegj  efyenej ceW hetefCe&Ùee efpeues kesâ cejebiee ceW meeJe&peefvekeâ efvepeer meePesoejer kesâ
7. jsue Fbpeve cejccele peceeuehegj (cegib esj) lenle petš heeke&â keâer mLeehevee keâer ieF& nw~
8. jsue heefnÙee yesueehegj (Úheje)
efyenej DeewÅeesefiekeâ #es$e efJekeâeme ØeeefOekeâej (efyeDee[e)
9. jsue mueerhej keâejKeevee ceOeshegje
 efyenej DeewÅeesefiekeâ #es$e efJekeâeme DeefOeefveÙece, 1974 kesâ JewOeeefvekeâ ØeeJeOeeveeW
10. meerceWš GÅeesie [eueefceÙee veiej
(jesnleeme) kesâ lenle efyeDee[e ie"ve jepÙe ceW efJekeâeme kesâ meejs henuegDeeW keâes
11. petš GÅeesie keâefšnej, ojYebiee, Meeefceue keâjles ngS DeewÅeesefiekeâjCe keâes yeÌ{eJee osves kesâ cekeâmeo mes efkeâÙee
menjmee, mecemleerhegj ieÙee Lee~
12. metleer JeŒe GÅeesie ieÙee, Yeeieuehegj, hešvee,  efyeDee[e kesâ Ûeej #es$eerÙe keâeÙee&ueÙe Deewj DeewÅeesefiekeâ #es$e hešvee,
cegib esj Yeeieuehegj cegpeheäheâjhegj Deewj ojYebiee ceW nw~
13. efmebotj GÅeesie uekeäKeermejeÙe  hešvee DeewÅeesefiekeâ #es$e kesâ Debleie&le heešefueheg$e, heâlegne, nepeerhegj,
14. yeerÌ[er GÅeesie PeePee, pecegF& efyenej-Mejerheâ veJeeoe, ieÙee, peneveeyeeo, Deewjbieeyeeo, [snjer, Je®Ce,
15. GJe&jkeâ GÅeesie yejewveer efJe›eâceiebpe, yekeämej, efyeefnÙee, efieOee, efyenše, keâesheekeâuee, Deewj yejewveer
16. ÛeceÌ[e GÅeesie ceeskeâecee, oerIee, ieÙee kesâ DeewÅeesefiekeâ #es$e Deeles nQ~
 efyenej keâer ØecegKe Ûeerveer efceueW nQ - yeiene, nefjveiej, veiekeâefšÙeeiebpe,  ojYebiee DeewÅeesefiekeâ #es$e kesâ Debleie&le yesuee, Oejcehegj, oesvej, PeebPejhegj,
cePeewefueÙee, meemeecegmee, ieesheeueiebpe, efmeIeJeefueÙee, jeriee, nmevehegj, Keieef[Ì Ùee, cegjueeriebpe, heb[ewue, menjmee, mecemleerhegj Deewj GoeefkeâMeveiebpe
ueewefjÙee (HPCL), megieewueer (HPCL) ~ kesâ DeewÅeesefiekeâ #es$e Deeles nQ~
 ieewjleueye nw efkeâ efyenej ceW ØeLece Ûeerveer efceue 1840 F&. ceW yesefleÙee ceW
 cegpeheäheâjhegj DeewÅeesefiekeâ #es$e kesâ Debleie&le cegpeheäheâjhegj, kegâceejyeeie,
[ÛeeW kesâ Éeje ØeejbYe efkeâÙee ieÙee Lee~
jeceveiej, meerleeceÌ{er, jkeämeewue, yesefleÙee Deewj meerJeeve kesâ DeewÅeesefiekeâ
 efyenej ceWs efkeâMeveiebpe efpeues ceW ÛeeÙe keâer Kesleer keâer peeleer nw~
#es$e Deeles nQ~
 efyenej ceW ÛeeÙe keâe Jeeef<e&keâ Glheeove ueieYeie 4000 šve nw~
 efyenej ces nLekeâjIee kesâ mebkeWâõCe Jeeues efpeues  Yeeieuehegj DeewÅeesefiekeâ #es$e kesâ Debleie&le yejejer, cegib esj, meerleekegbâ[,
efpeuee Glheeo peceeuehegj, cejebiee, keânueieebJe, ueKeermejeÙe, hetefCe&Ùee, meeršer Deewj
Yeeieuehegj - jsMeceer Deewj metleer keâheÌ[,s mšsheue ÛeeojW efkeâMeveiebpe DeewÅeesefiekeâ #es$e Deeles nQ~
yeebkeâe - lemej jsMece  DeefOemebjÛevee
ieÙee - metleer Deewj jsMeceer keâheÌ[s  efyenej ceW Øeefle 100 Jeie& efkeâceer. Yeewieesefuekeâ #es$eHeâue hej meÌ[keâ
veeueboe - mepeeJešer heox vesšJeke&â keâe IevelJe 218.8 efkeâceer. nw pees kesâjue (501.5 efkeâceer.) Deewj
veJeeoe - lemej jsMece Deewj ceefnueeDeeW kesâ heesMeekeâ heefMÛece yebieeue (333.5 efkeâceer.) kesâ yeeo meyemes DeefOekeâ nw Deewj 139.1
kesâ meceeve efkeâceer. kesâ je°^erÙe Deewmele mes lees keâeHeâer DeefOekeâ nw~
Deewjib eeyeeo, jesnleeme - Tveer kebâyeue, Tveer keâeueerve  je°^erÙe GÛÛeheLeeW keâer kegâue uebyeeF& 2005 kesâ 3,537 efkeâceer. mes keâeHeâer
YeYegDee - yeveejmeer meeefÌ[Ùeeb, Tveer keâeueerve yeÌ{keâj 2015 ceW 4,701 efkeâceer. nes ieF&~
hetefCe&Ùee, keâefšnej - petš kesâ Lewues SJeb meeceeve  efmelebyej, 2017 lekeâ efyenej ceW jepÙe GÛÛeheLeeW keâer kegâue uebyeeF&
hešvee, meerJeeve - metleer keâheÌ[s 4,006 efkeâceer Leer~
 efyenej ceW nLekeâjIee mes mebyebefOele Meer<e& mlej hej oes efJeheCeve mebie"ve  jepÙe mejkeâej kesâ meele efveMÛeÙeeW kesâ lenle megMeemeve keâeÙe&›eâce kesâ
nQ- efyenej jepÙe nLekeâjIee menkeâejer mebIe (hešvee) Deewj efyenej
GösMÙe mes cegHeäle JeeF-HeâeF mesJee Meg™ keâer ieF& nw~
jepÙe Tve SJeb Yes[Ì mebIe (hešvee) nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ veeueboe, meerleeceÌ{er, meerJeeve, ceOegyeveer, hetefCe&Ùee Deewj
 Yeejle-vesheeue meercee heLe heefjÙeespevee
Yeeieuehegj ceW #es$eerÙe nLekeâjIee efveiece Yeer nQ~  Ùen meÌ[keâ Gòej ØeosMe keâer meercee (efieyejefnÙee-ceovehegj) mes Meg™
 Yeeieuehegj Deewj yebkeâe efpeueeW kesâ yegvekeâjeW kesâ efnle ceW keWâõ mejkeâej ves neskeâj heefMÛece yebieeue kesâ ieueieefueÙee ceW meceehle nesleer nw~ yeerÛe ceW Ùen
Yeeieuehegj nLekeâjIee cenemebkegâue mLeeefhele efkeâÙee nw~ vesheeue keâer Deblejje°^erÙe meercee kesâ meceeveeblej efyenej kesâ 7 efpeueeW mes
 efyenej ceW heeJejuetce cegKÙele: Yeeieuehegj, yeebkeâe Deewj ieÙee efpeueeW ceW iegpejleer nw - heefMÛece ÛebheejCe, hetJeea ÛebheejCe, meerleeceÌ{er, ceOegyeveer,
DeJeefmLele nQ~ megheewue, DejefjÙee Deesj efkeâMeveiebpe~

26 efyenej leLÙe meej

 efyenej metÛevee ØeewÅeeseif ekeâer efveJesMe Øeeslmeenve Âef° -2017
 Fme GösMÙe kesâ efueS veeueboe efpeues kesâ jepeieerj ceW 200 SkeâÌ[ peceerve
hej metÛevee ØeewÅeesefiekeâer veiej (DeeFšer efmešer) yeveeves keâe efveCe&Ùe efueÙee
ieÙee nw~ jepÙe keâer jepeOeeveer hešvee ceW meerceejefnle Fbšjvesš mebheke&â
Deewj iegCeJeòeehetCe& efyepeueer keâer DeyeeOe GheueyOelee kesâ meeLe metÛevee
ØeewÅeesefiekeâer kesâ šeJej ueieeS pee jns nQ~ Fme Âef° kesâ GösMÙeeW ceW
Meeefceue nQ :
1. jepÙe ceW %eeve DeeOeeefjle DeLe&JÙeJemLee keâer Je=efæ ceW lespeer ueevee
Deewj mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo ceW Fme #es$e kesâ Ùeesieoeve keâes
yeÌ{ekeâj 15 ØeefleMele lekeâ hengÛb eevee;
2. Menjer Deewj «eeceerCe efyenej kesâ yeerÛe ceewpeto ef[efpešue Heâemeues ceW
keâceer ueevee;
3. Deieues heebÛe Je<eeX ceW efyenej ceW metÛevee ØeewÅeesefiekeâer #es$e keâer
vÙetvelece 10 yeÌ[er osMeer Ùee efJeosMeer kebâheefveÙeeW keâes Deekeâef<e&le keâjves
kesâ efueS ‘yeÇeb[ efyenej’ keâes metÛevee ØeewÅeesefiekeâer #es$e ceW Meer<e& 5
efveJesMe iebleJÙeeW ceW mes Skeâ kesâ yeleewj efJekeâefmele keâjvee;
4. Deieues heebÛe Je<eeX ceW ueieYeie 10,000 keâjes[ Ì ®. keâe mekeâue
šve&DeesJej neefmeue keâjvee;
5. Deieues heebÛe Je<eeX ceW vÙetvelece 20,000 ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW keâe metÛevee
ØeewÅeesefiekeâer kesâ efuenepe mes keâewMeue efJekeâeme Deewj #ecelee efvecee&Ce
keâjvee;
6. jepÙe ceW ØeewÅeesefiekeâer me#eefcele megOeej kesâ meeLe megMeemeve ceW
me#ece nesvee~
 otjmebÛeej
 Yeejle keâe otjmebÛeej vesšJeke&â Deye ogefveÙee ceW Ûeerve kesâ yeeo meyemes yeÌ[e
vesšJeke&â nw~ Yeejle ceW šsueerHeâesve GheYeesòeâeDeeW keâer mebKÙee 2015-16 ceW
ner Skeâ Dejye mes DeefOekeâ nes ieF& Leer Deewj efmelebyej, 2017 ceW šsueerHeâesve
keâveskeäMeveeW keâer kegâue mebKÙee Deye 1.21 Dejye hengÛb e ieF& nw~ neue kesâ Je<eeX
ceW efyenej ceW otjYee<e IevelJe ceW keâeHeâer Je=efæ ngF& nw~ Ùen 2001 ceW 1.2
Lee, pees 2017 ceW 61.0 nes ieÙee~ otjYee<e IevelJe keâe leelheÙe& Øeefle
Skeâ meew JÙeefòeâ hej otjYee<e keâer mebKÙee mes nw~ efyenej ceW otjYee<e
IevelJe ØecegKe jepÙeeW kesâ yeerÛe DeYeer Yeer meyemes keâce nw~ uesefkeâve Menjer
#es$eeW kesâ ceeceues ceW leerve jepÙeeW (DeebOeÇ ØeosMe, keâvee&škeâ Deewj kesâjue)
keâe ner Menjer otjYee<e IevelJe efyenej mes DeefOekeâ nw~ «eeceerCe Deewj
Menjer, oesveeW #es$eeW keâes efceueekeâj mece«e otjYee<e IevelJe keâer yeele keâjW,
lees efyenej keâer efmLeefle hegve: meyemes veerÛes nw - 61 šsueerHeâesve Øeefle 100
JÙeefòeâ~ je°^erÙe Deewmele 93 keâveskeäMeve nw Deewj meJee&efOekeâ 1.3 keâveskeäMeve
Øeefle JÙeefòeâ leefceuevee[g ceW nw~
 Tpee& #es$e
 efyenej ceW efyepeueer keâer GheueyOelee ceW keâeHeâer megOeej ngDee nw - 2011 -
12 kesâ 1712 cesieeJeeš mes 2016-17 ceW (Dekeäšyt ej, 2016 lekeâ) 3769
cesieeJeeš; DeLee&le efheÚues Ú: Je<eeX ceW efyepeueer keâer GheueyOelee ceW
ueieYeie 120 ØeefleMele Je=efæ ngF& nw~ Je<e& 2012-13 lekeâ ueieYeie 30
ØeefleMele keâer meJeexÛÛe keâceer (heerkeâ [sefHeâefmeš) jnleer Lee~ Je<e& 2016-
17 lekeâ Ùen keâceer Ieškeâj ueieYeie 14 ØeefleMele jn ieF&~ ceeÛe&, 2017
ceW jepÙe ceW efyepeueer keâer GheueyOe #ecelee 3904 cesieeJeeš Leer~
27
 ceeÛe& 2017 lekeâ jepÙe ceW kegâue efJeÅegle Glheeove #ecelee 3,825
cesieeJeeš Leer~ FmeceW mes 86.4 ØeefleMele keâesÙeuee DeeOeeefjle leeheefJeÅegle,
9.7 ØeefleMele peueefJeÅegle Deewj Mes<e 3.9 ØeefleMele veJeerkeâjCeerÙe meÇesleeW mes
GheueyOe Leer~
 Je<e& 2000 ceW PeejKeb[ kesâ Deueie nesves kesâ yeeo efyenej ceW yeÛeer leerveeW
Glheeove FkeâeFÙeeW keâer Jele&ceeve efmLeefle Fme Øekeâej nw :
(1) yejewveer leeheefJeÅegle keWâõ (yeeršerheerSme)
(2) keâebšer efyepeueer Glheeove efveiece efue. (kesâyeerÙetSveSue)
(3) keâesMeer peueefJeÅegle keWâõ (kesâSÛeheerSme) : keâeMeer peueefJeÅegle keWâõ (keâšwÙee),
yeerjhegj ceW 4.8 cesieeJeeš keâer 4 FkeâeFÙeeW keâe efvecee&Ce 1970 mes 1978
kesâ yeerÛe ngDee Lee~ veJebyej, 2003 ceW Ùen heefjÙeespevee efyenej jepÙe
peueefJeÅegle efveiece (yeerSmeSÛeheermeer) keâes nmleebleefjle keâj oer ieF& Leer~
Ûeej ceW mes leerve FkeâeFÙeeW kesâ peerCeexæej keâe keâece hetje nes ieÙee nw
Deewj efyepeueer Glheeove Meg™ nes ieÙee nw~
(4) hetJeea ieb[keâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee : heefMÛece ÛebheejCe kesâ
yeeuceerefkeâ veiej efmLele hetJeea ieb[keâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 5
cesieeJeeš keâer 3 FkeâeFÙeeW keâe DeejbYe 1996-97 keâes ngDee Lee~
(5) meesve heefMÛeceer eEuekeâ peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues kesâ
[snjer-Dee@ve-meesve efmLele meesve heefMÛeceer eEuekeâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee
ceW 1.65 cesieeJeeš keâer 4 FkeâeFÙeeb nQ~ efpevekeâe DeejbYe 1991-92 keâes
ngDee Lee~
(6) meesve hetJeea eEuekeâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee : Deewjib eeyeeo efpeues kesâ
yee®ve efmLele meesve hetJeea efuebkeâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 1.65
cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe DeejbYe 1996-97 keâes ngDee Lee~
(7) Deievetj peueefJeÅegle heefjÙeespevee : DejJeue efpeues keâer Deievetj peueefJeÅegle
heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe DeejbYe
2004-05 keâes ngDee Lee~
(8) {sueeyeeie peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues keâer {sueeyeeie
peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe
DeejbYe 2006-07 keâes ngDee Lee~
(9) ef$eJesCeer eEuekeâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee : heefMÛece ÛebheejCe efpeues
keâer ef$eJesCeer eEuekeâ venj peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 1.5 cesieeJeeš keâer 2
FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe DeejbYe 2007-08 keâes ngDee Lee~
(10) veemejeriebpe peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues keâer veemejeriebpe
peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe
DeejbYe 2007-08 keâes ngDee Lee~
(11) mesyeejer peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues keâer mesyeejer peueefJeÅegle
heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe DeejbYe
2008-09 keâes ngDee Lee~
(12) peÙeveieje peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues keâer peÙeveieje
peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe
DeejbYe 2007-08 keâes ngDee Lee~
(13) efmejefKeb[e peueefJeÅegle heefjÙeespevee : jesnleeme efpeues keâer efmejefKeb[e
peueefJeÅegle heefjÙeespevee ceW 0.35 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe
DeejbYe 2009-10 keâes ngDee Lee~
(14)yesuemeej peueefJeÅegle heefjÙeespevee : DejJeue efpeues keâer yesuemeej peueefJeÅegle
heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeb nQ, efpevekeâe DeejbYe
2011-12 keâes ngDee Lee~
efyenej leLÙe meej
(15) DejJeue peueefJeÅegle heefjÙeespevee : DejJeue efpeues keâer DejJeue peueefJeÅegle
heefjÙeespevee ceW 0.5 cesieeJeeš keâer 1 FkeâeF& nw, efpemekeâe DeejbYe 2011-
12 keâes ngDee Lee~
 DeYeer efyenej ceW kegâÚ Deewj efJeÅegle Glheeove FkeâeFÙeeW keâe keâece Øeieefle
hej nw~ Fve heefjÙeespeveeDeeW kesâ hetje nes peeves hej keWâõerÙe #es$e keâer
efyepeueer hej jepÙe keâer efveYe&jlee keâce nes peeSieer~ Fve veF& heefjÙeespeveeDeeW
kesâ efJeJejCe veerÛes Øemlegle nQ:
(1) veyeerveiej ÛejCe-1 mebÙeb$e : Ùen heefjÙeespevee efyenej kesâ Deewjib eeyeeo
efpeues ceW DeJeefmLele nw~ Fme efJeÅegle heefjÙeespevee kesâ efueS 660 cesieeJeeš
keâer 3 FkeâeFÙeeW keâe efvecee&Ce keâeÙe& Øeieefle hej nw~
(2) yekeämej efJeÅegle heefjÙeespevee : Ûeewmee ceW 660 cesieeJeeš keâer 2 FkeâeFÙeeW
Jeeueer «eerveHeâeru[ efJeÅegle heefjÙeespevee kesâ efvecee&Ce kesâ efueS meleuegpe
peueefJeÅegle efveiece kesâ meeLe mecePeewlee nmlee#eefjle ngDee Lee~
(3) DeefleefJeMeeue efJeÅegle heefjÙeespevee (yeebkeâe) : yeebkeâe ceW ueieYeie 4000
cesieeJeeš keâer efJeÅegle heefjÙeespevee mLeeefhele keâjves kesâ efueS Skeâ ØemleeJe
Yespee ieÙee nw efpemekesâ efueS 2,500 SkeâÌ[ peceerve efÛeefÖle keâj ueer ieF&
nw~ keWâõerÙe peue DeeÙeesie ves iebiee veoer mes 120 keäÙetmeskeâ heeveer osves kesâ
efueS menceefle Øeoeve keâer nw~
 cegKÙeceb$eer efJeÅegle mebyebOe efveMÛeÙe Ùeespevee kesâ lenle ‘nj Iej efyepeueer
ueieeleej’ keâer Øeeefhle kesâ efueS iejeryeer jsKee mes veerÛes kesâ meejs heefjJeejeW
keâes «eeceerCe efJeÅegleerkeâjCe kesâ HeäuewieefMehe keâeÙe&›eâce kesâ lenle efyepeueer kesâ
keâveskeäMeve GheueyOe keâjeS pee jns nQ Deewj iejeryeer jsKee mes Thej kesâ
(SheerSue) meejs «eeceerCe heefjJeejeW keâes cegKÙeceb$eer efJeÅegle mebyebOe efveMÛeÙe
Ùeespevee kesâ lenle keâveskeäMeve GheueyOe keâjeS pee jns nQ~ efomebyej,
2018 lekeâ meYeer heefjJeejeW keâes keâveskeäMeve GheueyOe keâje osves keâe ue#Ùe
nw~ Fme heefjÙeespevee keâe Devegceeefvele JÙeÙe 1,897.50 keâjes[Ì ®. nw~
 «eeceerCe efJekeâeme
 efyenej ceW iejeryeer Devegheele 2004-05 kesâ 54.4 ØeefleMele mes Ieškeâj
2011-12 ceW 33.7 ØeefleMele jn ieÙee DeLee&le Fme yeerÛe 20.7 ØeefleMele
DebkeâeW keâer keâceer ngF&~ Fme DeJeefOe ceW mebhetCe& Yeejle kesâ mlej hej 15.3
ØeefleMele DebkeâeW keâer ner keâceer DeeF& Leer - 37.2 ØeefleMele mes 21.9
ØeefleMele~ meeLe ner efyenej kesâ «eeceerCe #es$eeW ceW iejeryeer Devegheele ceW DeeF&
keâceer (21.6 ØeefleMele Debkeâ), Menjer #es$eeW ceW DeeF& keâceer (12.5 ØeefleMele
Debkeâ) mes DeefOekeâ nw~ ieewjleueye nw efkeâ Menjer #es$eeW ceW efyenej Deewj
Yeejle kesâ yeerÛe kesâ Deblej (17.5 ØeefleMele Debkeâ) kesâ cegkeâeyeues «eeceerCe
#es$eeW kesâ ceeceues ceW Deblej (8.4 ØeefleMele Debkeâ) keâeHeâer keâce nw~
 efyenej hebÛeeÙele DeefOeefveÙece, 2016 kesâ Devegmeej, efyenej ceW ef$emlejerÙe
hebÛeeÙeleer jepe ØeCeeueer ceW meyemes efveÛeues mlej hej «eece hebÛeeÙele,
ØeKeb[ mlej hej hebÛeeÙele meefceefle Deewj efpeuee mlej hej efpeuee heefj<eo
nesles nQ~ «eece hebÛeeÙele kesâ DeOÙe#e keâes cegefKeÙee, hebÛeeÙele meefceefle kesâ
DeOÙe#e keâes ØecegKe Deewj efpeuee heefj<eo kesâ DeOÙe#e keâes DeOÙe#e keâne
peelee nw~ heebÛeJeW jepÙe efJeòe DeeÙeesie (2015-16 mes 2019-20) keâer
DevegMebmeeDeeW kesâ Devegmeej nj Je<e& efJeiele Je<e& ceW ngS kegâue JeemleefJekeâ
JÙeÙe kesâ 2.75 ØeefleMele Deewj jepÙe kesâ Deheves keâj jepemJe kesâ 8.50
ØeefleMele Yeeie keâe DeblejCe hebÛeeÙeleer jepe mebmLeeDeeW keâes efkeâÙee peeSiee~
leerveeW ceW mes ØelÙeskeâ mlej hej meomÙeeW kesâ ÛegveeJe kesâ ceeceues ceW
DevegmetefÛele peeefleÙeeW kesâ efueS 16 ØeefleMele Deewj Deefle efheÚÌ[er peeefleÙeeW
kesâ efueS 20 ØeefleMele Deej#eCe keâe ØeeJeOeeve nw~ otmejs, nj peeefleiele
ßesCeer (meeceevÙe, Deefle efheÚÌ[er peeefleÙeeb, Deewj DevegmetefÛele peeefleÙeeb) ceW
ceefnuee meomÙeeW kesâ efueS 50 ØeefleMele Deej#eCe nw~
28
 veiej efJekeâeme
 Je<e& 2011 keâer peveieCevee kesâ Devegmeej efyenej ceW MenjerkeâjCe keâe mlej
cenpe 11.3 ØeefleMele nw peyeefkeâ je°^eÙr e Deewmele 31.2 ØeefleMele nw~ Je<e&
2001 mes 2011 kesâ yeerÛe Yeejle ceW MenjerkeâjCe kesâ mlej ceW 3.4 ØeefleMele
DebkeâeW keâer Je=eæ
f ngF& Deewj Menjer Deeyeeoer 2001 kesâ 27.8 ØeefleMele mes
yeÌ{keâj 2011 ceW 31.2 ØeefleMele nes ieF&~ Fmekesâ efJehejerle, efyenej ceW Fme
yeerÛe FmeceW 0.8 ØeefleMele DebkeâeW keâer ner Je=eæ
f ngF& Deewj Ùen 2001 kesâ 10.5
ØeefleMele mes 2011 ceW 11.3 ØeefleMele lekeâ ner hengÛb eer~
 efyenej kesâ efpeueeW ceW MenjerkeâjCe kesâ mlej kesâ ceeceues ceW keâeHeâer Deblej nw~
mhe°le: jepÙe keâer jepeOeeveer Jeeuee efpeuee nesves kesâ veeles hešvee efpeues
ceW MenjerkeâjCe meJee&efOekeâ 43.1 ØeefleMele nw~ Gmekesâ yeeo 5 efpeueeW ceW ner
MenjerkeâjCe 15 ØeefleMele mes DeefOekeâ nw~ Ùes efpeues nQ - cegib esj (27.8
ØeefleMele), Yeeieuehegj (19.8 ØeefleMele), yesietmejeÙe (19.2 ØeefleMele),
MesKehegje (17.1 ØeefleMele) Deewj veeueboe (15.9 ØeefleMele)~ otmejer
Deesj, keâce mes keâce 7 efpeuee-kewâcetj, efMeJenj, ceOegyeveer, mecemleerhegj,
yeebkeâe, megheewue Deewj ceOeshegje ceW MenjerkeâjCe keâe mlej 5 ØeefleMele mes Yeer
keâce nw~ MenjerkeâjCe kesâ efpeueeJeej DeebkeâÌ[]eW mes efyeukegâue mhe° nw efkeâ
Gòej efyenej ceW MenjerkeâjCe keâe mlej oef#eCe efyenej mes yengle keâce nw~
 jepÙe ves iele oMekeâ ceW mee#ejlee oj kesâ ceeceues ceW keâeHeâer megOeej
efkeâÙee, pees 2001 kesâ 47.0 ØeefleMele mes yeÌ{keâj 2011 ceW 61.8
ØeefleMele nes ieF&~ Ùen 14.8 ØeefleMele DebkeâeW keâer Je=efæ oMee&leer nw~
 pevemeebefKÙekeâ efJeJejCeer : 2011 keâer peveieCevee kesâ Devegmeej, efyenej
keâer pevemebKÙee 10.41 keâjesÌ[ Leer pees hetjs osMe keâer pevemebKÙee
(121.06 keâjebÌ[s ) keâe 8.6 ØeefleMele nesleer nw~ pevemebKÙee kesâ Jele&ceeve
efJekeâeme oj kesâ Devegmeej 1 DeØewue, 2018 keâes efyenej keâer pevemebKÙee
11.9 keâjes[ Ì nesieer~ 2001 mes 2011 kesâ yeerÛe pevemebKÙee keâer oMekeâerÙe
Je=efæ oj efyenej ceW 25.1 ØeefleMele Leer peyeefkeâ mebhetCe& osMe kesâ efueS
17.6 ØeefleMele~ efyenej keâes DeYeer Yeer pevemebKÙee keâer GÛÛe Je=efæ oj
keâe keâejCe yeveves Jeeues Deveskeâ meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ keâejkeâeW mes
heej heevee nesiee~ otmeje, jepÙe keâe pevemebKÙee IevelJe 1106 JÙeefòeâ
Øeefle Jeie& efkeâceer. nw pees hetjs osMe kesâ pevemebKÙee IevelJe (382 JÙeefòeâ
Øeefle Jeie& efkeâceer.) mes keâeHeâer DeefOekeâ nw~ pevemebKÙee keâe Ssmee oyeeJe
jepÙe kesâ efJekeâeme kesâ efueS yeÌ[]er Ûegveewleer yeve peelee nw~ efHeâj efyenej ceW
MenjerkeâjCe keâer oj cee$e 11.3 ØeefleMele nw, pees 31.2 ØeefleMele kesâ
je°^erÙe Deewmele mes yengle keâce nw~ Ùen Yeer ieewjleueye nw efkeâ efyenej ceW
Menjer Deeyeeoer keâer oMekeâerÙe Je=efæ oj cee$e 0.8 ØeefleMele jner nw, pees
hetjs osMe kesâ Deewmele (3.4 ØeefleMele) mes keâeHeâer keâce nw~ eEueieevegheele Yeer
efyenej ceW 918 nw, pees mebhetCe& Yeejle kesâ 943 mes keâce nw~ GuuesKeveerÙe
nw efkeâ efyenej keâe yeeue eEueieevegheele 935 nw, pees je°^erÙe Deewmele
(919) mes DeefOekeâ nw~
 pevemebKÙee keâer oMekeâerÙe Je=efæ oj kesâ efuenepe mes meyemes DeÛÚe ØeoMe&ve
keâjves Jeeues efpeues DejJeue, ieesheeueiebpe Deewj ojYebiee nQ, efpeveceW mes
ØelÙeskeâ ceW oMekeâerÙe Je=efæ oj 20 ØeefleMele mes veerÛes jner nw~ efuebieevegheele
kesâ ceeceues ceW DeebkeâÌ[e cegib esj kesâ vÙetvelece 876 mes ieesheeueiebpe kesâ
DeefOekeâlece 1021 kesâ yeerÛe nw~ yeeue eEueieevegheele kesâ ceeceues ceW efpeueeW kesâ
yeerÛe DeebkeâÌ[eW ceW keâeHeâer mece™helee nw uesefkeâve pevemebKÙee IevelJe kesâ
ceeceues ceW efpeueeW kesâ yeerÛe keâeHeâer Deblej nw~ jepÙe kesâ 38 ceW mes 10
efpeueeW ceW pevemebKÙee IevelJe keâeHeâer DeefOekeâ - 1,400 JÙeefòeâ Øeefle Jeie&
efkeâceer. mes Yeer DeefOekeâ nw~ Ssmes DeefOekeâebMe efpeues Gòej efyenej kesâ nQ~
efyenej leLÙe meej
 Deeheoe ØeyebOeve : hetje efyenej Øeeke=âeflekeâ Deewj ceeveJe-efveefce&le, oesveeW
Øekeâej keâer DeeheoeDeeW kesâ efuenepe mes Demegjef#ele nw~ efyenej kesâ 38 ceW mes
28 efpeues yeeÌ{ØeJeCe nQ Deewj 33 efpeues efmeefmcekeâ peesve 3, 4 Deewj 5 ceW
Deeles nQ~ oef#eCe efyenej kesâ efpeues (ieÙee, veJeeoe, pecegF,& Dejyeue,
Deewjib eeyeeo, kewâcetj Deewj yeebkeâe) DelÙeble metKeeØeJeCe nQ~ Fvekesâ DeueeJee,
jepÙe kesâ efJeefYevve efpeueeW ceW Dekeämej Ûe›eâJeeleer DeebOeer/lespe DeebOeer/
Meerleuenj Deewj ceeveJepeefvele DeeheoeSb Yeer Deeleer jnleer nQb~ meeLe
Deefive mebyebOeer ogIe&šveeSb Yeer Deece yeele nw efpememes Deece leewj hej
Peesheef[Ì ÙeeW ceW jnves Jeeueer iejeryeer jsKee kesâ veerÛes keâer Deeyeeoer Keeme
leewj hej ØeYeeefJele nesleer nw~ Dele: DeeheoeDeeW keâe kegâMeue ØeyebOeve jepÙe
mejkeâej kesâ efueS eEÛelee keâer cegKÙe yeele nw~
 efyenej ceW mJeemLÙe
 efmLeefle : heefyuekeâ nsuLe HeâeGb[sMeve Dee@Heâ Fbef[Ùee Éeje ‘efyenej ceW
veJepeele ce=lÙeg SJeb ce=le pevce ojW’ efJe<eÙe hej efyenej ceW efkeâS ieS Skeâ
cetuÙeebkeâve ves veJepeele ce=lÙeg oj ceW 2016-17 ceW 7.3 ØeefleMele DebkeâeW
keâer keâceer oMee&F& nw - 2011 kesâ 32.2 mes Ieškeâj 24.9 Øeefle 1000
pevce~ Ùen efiejeJeš 2001-10 oMekeâ ceW ngF& keâceer mes ueieYeie otveer nw
Deewj Fmeves je°^erÙe mlej hej DeeF& keâceer keâes heerÚs ÚesÌ[ efoÙee nw~ Fmeer
Øekeâej, ce=le pevce oj (SmeyeerDeej) Yeer Fme DeJeefOe ceW 20.0 mes
Ieškeâj 15.5 Øeefle npeej pevce jn ieÙee nw~ DeOÙeÙeve ceW 2012 Deewj
2017 ceW yeÌ[s hewceeves hej efJeefYevve leyekeâeW kesâ meJex#eCe efkeâS ieS efpememes
veJepeele ce=lÙeg oj kesâ Devegceeve ceW + 4.5 ØeefleMele keâer Deewj ce=le pevce
oj ceW + 3.5 ØeefleMele keâer heefjMegælee neefmeue ngF&~ Fme efJeMues<eCe kesâ
DeeOeej hej ueeskeâ mJeemLÙe keWâõ ceW pevceW yeÛÛeeW Deewj pevce kesâ henues oes
efoveeW kesâ Deboj ce=lÙeg kesâ ceeceues ceW veJepeele ce=lÙeg oj ceW efiejeJeš
meJee&efOekeâ efoKeleer nw~ Fme efiejeJeš keâe cegKÙe keâejCe «eeceerCe efyenej
ceW DeeF& efiejeJeš nw~
 4.2 ØeefleMele DebkeâeW keâer meJeexÛÛe efiejeJeš henues oes efoveeW ceW nesves Jeeueer
ce=lÙeg kesâ ceeceues ceW DeeF& nw, peye veJepeele ce=lÙeg oj 2011 kesâ 17.5 mes
Ieškeâj 2016-17.5 mes Ieškeâj 2016-17 ceW 13.3 jn ieF&~ Ùen
Ghe-mecetn meJee&efOekeâ ce=lÙeg ojeW Jeeuee Ghe-mecetn Yeer nw~
 efyenej ceW heÙe&šve
 efyenej jepÙe heÙe&šve efJekeâeme efveiece keâer mLeehevee 1980 ceW keâer ieF& Leer~
 yeewæ meefke&âš
 jepÙe ceW yeewæ meefke&âš kesâ Debleie&le yeesOeieÙee, jepeieerj, hešvee,
veeueboe, JewMeeueer Deeles nQ~
 yeesOeieÙee
 yeesOeieÙee ceW yeesefOe Je=#e (heerheue) kesâ veerÛes cenelcee yegæ keâes %eeve keâer
Øeeefhle ngF& Leer~
 yeesOeieÙee ceW efvecveefueefKele oMe&veerÙe mLeue nQ- ceneyeesefOe cebefoj, Deefveces<e
ueesÛeve ÛewlÙe, yeesefOe Je=#e, Ûeve›eâcevee, jlveeieÌ{, yegæ keâer 80 heâerš
TbÛeer Øeeflecee, yegæ kegbâ[, megpeelee «eece, [gib esMJejer heneÌ[er (Øeeie
yeesefOe), Ûeerve, cÙeebceej, peeheeve, LeeF&ueQ[, efleyyele, Yetševe kesâ yeewæ
ce" SJeb cebefoj~
 Jele&ceeve yeesefOe Je=#e cetue yeesefOe Je=#e kesâ heebÛeJeer heer{
Ì er keâe nw~
 jepeieerj
 jepeieerj, veeueboe mes 15 efkeâceer. otj nw~ Ùen heešefueheg$e mes hetJe& ceieOe
cenepeveheo keâer jepeOeeveer Leer, efpemes jepeie=n kesâ veece mes peevee
peelee Lee~
29
 cenelcee yegæ ves ve kesâJeue jepeie=n ceW keâF& Je<e& JÙeleerle efkeâS yeefukeâ
ie=nketâš heJe&le hej jepee efyebefyemeej keâes GheosMe Yeer efoS~
 peerefJekeâjceeJeve ce" yegæ keâe hemeboeroe efveJeeme Lee~ Fmekesâ DeueeJee
efyebefyemeej ves yegæ keâes JesCegJeve oeve ceW efoÙee Lee~
 Ssmee keâne peelee nw efkeâ osJeoòe Éeje yegæ kesâ IeeÙeue nesves hej peerJekeâ
efÛeefkeâlmekeâ, pees efkeâ jepeieerj keâe ner Lee, Éeje Fueepe efkeâÙee ieÙee
Lee~
 jepeieerj efnvog SJeb pewve Oece& celeeJeuebefyeÙeeW kesâ efueS Yeer Øeefmeæ mLeue
nw~ jepeieerj ceW oMe&veerÙe mLeue - pejemebOe keâe DeKeeÌ[e, peerJekeâecesJeve
GÅeeve, DepeeleMe$eg keâe efkeâuee (6"ebr meoer F&.het.), Meebefle mlethe, JesCeg
Jeve, meesveYeõ iegheâeSb, efyebefyemeej pesue, efhehheue iegheâe, mJeCe& Yeb[ej,
ie=nketâš, ceefveÙeej ce", pewve cebefoj, ieYe&kegâb [~
 peerJekeâ, efyebefyemeej SJeb DepeeleMe$eg kesâ keâeue ceW efÛeefkeâlmekeâ Lee~
 efJeMJe Meebefle mlethe 400 ceeršj TbÛeer jlveeefieefj heneÌ[er hej nw~ Ùen
mlethe 1965 F&. ceW yevee SJeb Ùen 120 heâerš TbÛee nw~
 efhehheue iegheâe keâes pejemebOe keâer yew"keâ kesâ ™he ceW Yeer peevee peelee nw~
Ùen JewYeJe heneÌ[er hej nw~
 veeueboe
 veeueboe keâer mLeehevee 5JeeR Meleeyoer ceW keâer ieF& Leer leLee Ùen efMe#ee keâe
Øeefmeæ keWâõ (5 JeeR mes 12 JeeR meoer lekeâ) jne Lee~
 £sve meebie Ùeneb 7 JeeR Meleeyoer ceW jne Lee leLee Gmeves Ùeneb keâer efMe#ee
JÙeJemLee keâe efJemle=le efJeJejCe efoÙee Lee~
 Ùen efJeMJe keâe ØeLece DeeJeemeerÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe Lee, peneb 2000
efMe#ekeâ SJeb 10 npeej Úe$e jn keâj efMe#ee «enCe keâjles Les~
 Je<e& 1951 ceW Ùeneb yeewæ DeOÙeÙeve nsleg Deblejje°^erÙe keWâõ keâer mLeehevee
keâer ieF& Leer~
 veeueboe ceW cenlJehetCe& oMe&veerÙe mLeue- veeueboe efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ
YeiveeJeMes<e, veeueboe hegjeleeeflJekeâ meb«eneueÙe, veJe veeueboe ceneefJenej,
£svemeebie cesceesefjÙeue ne@ue, heeJeehegjer, yeÌ[er ojieen, Úesšer ojieen~
 heeJeehegjer Ùee Deheehegjer, jepeieerj mes 38 efkeâceer. otj efmLele nw~ Ùen
pewves Oece& kesâ 24 JeW leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj keâer ce=lÙegmLeueer nw~
 yeÌ[er ojieen, veeueboe efpeues kesâ cegKÙeeueÙe efyenej Mejerheâ ceW nw~ Ùeneb
meble ceefuekeâ FyeÇeefnce yeehet, efpevekeâer ce=lÙeg 1353 F&. ceW ngF& Leer, keâer
ojieen nw~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ ceKeotce Meen Mejerheâ Gog-oerve efpevnW ceKeodce Gue-
cegukeâ Yeer keâne peelee Lee (ce=lÙeg 1379) F&. keâer Yeer ojieen ÙeneR nw~
Fvekeâe cekeâyeje Je<e& 1569 ceW yevee Lee~
 ÙeneR hej ceKeotce npejle meguleeve Denceo Ûejceheeme keâer ojieen Yeer
nw~
 JewMeeueer
 Jele&ceeve ceW JewMeeueer Skeâ ieebJe nw~ ØeeÛeerve ceW jeceeÙeCe keâeue ceW Ùeneb kesâ
jepee efJeMeeue keâe JeCe&ve efceuelee nw~
 Ú"eR meoer F&. het. ceW Ùen Jeefppe SJeb efueÛÚJeer kesâ meceÙe, ueeskeâleb$eelcekeâ
ieCejepÙe Lee~
 Ùeneb DeMeeskeâ keâe leermejer meoer F&. het. keâe Skeâ mlebYe uesKe nw~ efpemekesâ
Meer<e& hej efmebn keâer Deeke=âefle nw~ Ùen keâesungDee ceW nw~
 yegæ kesâ ceneheefjefveJee&Ce kesâ 100 Je<e& heMÛeele Ùeneb efÉleerÙe yeewæ mebieerefle
DeeÙeesefpele keâer ieF& Leer~
efyenej leLÙe meej
 JewMeeueer kesâ efvekeâš kegbâ[uehegj veecekeâ mLeeve nw, (kegbâ[ueJeve) peneb
YeieJeeve ceneJeerj keâe pevce ngDee Lee~
 JewMeeueer ceW ner ÛeewcegKeer Ùee ÛelegcegK& eer ceneosJe keâe cebefoj nw~ Fme cebefoj
ceW efMeJeefuebie ceW Ûeej osJeleeDeeW - yeÇÿee, efJe<Ceg, censMe Deewj metÙe& kesâ
Ûesnjs nw~
 kesâmeefjÙee mlethe Yeer JewMeeueer ceW ner nw~ ØeeÛeerve keâeue ceW kesâmeefjÙee keâes
kesâMeheg$e keâne peelee Lee~ Ùen Skeâ ieCejepÙe Lee efpeme hej keâeueeDeeW
keâe Meemeve Lee~ hejJeleea keâeue ceW Fme hej keâesMeue jepÙe ves DeefOekeâej
keâj efueÙee Lee~
 cenelcee yegæ kesâ efMe#ekeâ Deeueej keâueece, kesâMehegòe mes ner Les~
 peelekeâ keâLeeDeeW kesâ Devegmeej cenelcee yegæ ves hetJe& pevce ceW Ûe›eâJeleea
Meemekeâ kesâ ™he ceW Ùeneb Meemeve efkeâÙee Lee~
 ØeejbYe ceW kesâmeefjÙee mlethe efceóer keâe Lee leLee Ùen ceewÙe& Megbie SJeb kegâ<eeCe
keâeue ceb Deheves Jele&ceeve mJe™he ceW DeeÙee~ £svemeebie Deheves efJeJejCe ceW
keâeF& Meer-hees-uees (kesâmeefjÙee) kesâ ™he ceW Fmekeâe GuuesKe keâjlee nw~
 hešvee
 hešvee keâe ØeeÛeerve veeve kegâmegcehegj, heg<Ùehegj, heešefueheg$e Deewj Depeerceeyeeo Lee~
 meJe&ØeLece DepeeleMe$eg ves Ú"eR meoer F&.het. ceW iebiee veoer kesâ leš hej
heešefue«eece ceW Skeâ Úesšs efkeâues keâe efvecee&Ce keâjeÙee Lee~
 Ùen Menj Ú"eR meoer F&.het. mes ueskeâj 5 JeeR Meleeyoer lekeâ jepeveerefle
keâe keWâõ yevee jne~
 DeeOegefvekeâ hešvee keâer mLeehevee 16 JeeR Meleeyoer ceW MesjMeen metjer Éeje
keâer ieF& Leer~
 hešvee ceW oMe&veerÙe mLeue - ieesueIej, yegæ mce=efle heeke&â, Menero
mceejkeâ, helLej keâer ceefmpeo, MesjMeen metjer ceefmpeo, KegoeyeKMe
hegmlekeâeueÙe, meoekeâle Deeßece, Deiece kegbâDee, ieebOeer mesleg, leejeceb[ue,
kegâcenjej Deeefo nQ~
 1770 F&. kesâ Dekeâeue kesâ og<ØeYeeJeeW keâes osKeles ngS Je<e& 1786 ceW kewâhšve
pee@ve ieeme&ešf ve Éeje efyeÇešf Me mesvee kesâ efueS Skeâ efJeMeeue Devveeieej
yeveeÙee ieÙee Lee~ Ùener Devveeieej ieesueIej nw~ Fmekeâer TbÛeeF& 29 ceer. nw~
 cenelcee yegæ kesâ 2554JeeR pevce Je<e&ieeb" kesâ DeJemej hej efyenej
mejkeâej Éeje hešvee ceW yegæ mce=efle heeke&â keâe efJekeâeme efkeâÙee ieÙee Lee~
 Fme heeke&â keâe GodIeešve 14JeW oueeF& ueecee Éeje efkeâÙee ieÙee Lee~
 kegâcenjej hegjeleeeflJekeâ Âef° mes cenlJehetCe& mLeue nw peneb ØeeÛeerve ceewÙe&
meeceüepÙe kesâ jepecenue kesâ YeiveeJeMes<e heeS ieS nQ~
 hešvee ceW ner Fbeof je ieebOeer efJe%eeve YeJeve mecetn ceW leejeceb[ue DeefJemLele
nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ Deiece kegâDeeb keâe mebyebOe Yeer ceewÙe& keâeue mes ner
pees[Ì e peelee nw~
 meoekeâle Deeßece efyenej efJeÅeeheer" (Skeâ je°^erÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe) keâe
cegKÙeeueÙe nw~ [e@. jepeWõ Øemeeo mesJeeefveJe=efòe kesâ yeeo Ùeneb efveJeeme
keâjles Les~
 KegoeyeKMe DeeefjÙebšue ueeFyeÇjs er keâer mLeehevee Je<e& 1900 ceW keâer ieF&
Leer~ Ùeneb Dejyeer SJeb heâejmeer heeb[gefueefheÙeeW, jepehetle Deewj cegieue
efÛe$ekeâuee kesâ ogue&Ye meb«en nQ~
 MesjMeen metjer ceefmpeo keâe efvecee&Ce Je<e& 1545 ceW MesjMeen metjer Éeje
keâjJeeÙee ieÙee Lee~
 helLej keâer ceefmpeo keâe efvecee&Ce penebieerj kesâ yesšs hejJespe Meen Éeje
leye efkeâÙee ieÙee Lee peye Jen efyenej keâe ieJeve&j Lee~ Fmes mewheâ Keeve
keâer ceefmpeo, efÛecceer Ieeš ceefmpeo Deewj mebieer ceefmpeo Yeer keâne
peelee nw~
30
 Menero mceejkeâ Deiemle, 1942 kesâ hešvee meefÛeJeeueÙe ieesueerkeâeb[ ceW
Menero ngS MeneroeW keâer Ùeeo ceW yeveeÙee ieÙee Lee
 pewve heefjheLe kesâ Debleie&le heeJehegjer Deewj jepeieerj Meeefceue nQ~
 jeceeÙeCe heefjheLe ceW Meeefceue mLeue Fme Øekeâej nQ—òeej (Yeespehegj),
Deefnjewueer (yekeämej), jecejsKee Ieeš (yekeämej), ØesleefMeuee heneÌ[e] r (ieÙee),
efieæsMJej (pecegF)& , keâekeâes (peneveeyeeo), eEmensMJej mLeeve (ceOeshegje),
Hegâuueenj (ceOegyeveer), meerleekegâC[ (cegib esj), jeceÛet[Ì e (JewMeeueer), DeefnuÙee
mLeeve (ojYebiee), ceeb peevekeâer pevce mLeue hegveewje Oeece (meerceeceÌ{er),
nuesMJej mLeeve (meerleeceÌ{er), hebLe heekeâÌ[ (meerleeceÌ{er), peevekeâer/Ûeevekeâer
ieÌ{ (heefMÛeceer ÛebheejCe), Jeeuceerekf eâ veiej (heefMÛeceer ÛebheejCe)~
 metHeâer heefjheLe ceW Meeefceue mLeue Fme Øekeâej nQ—cevesj MejerHeâ (hešvee,
cevesj), Keevekeâen cegpeerefJeÙee (hešvee), Keevekeâen FceeefoÙee (hešvee),
ojieen MejerHeâ ceer"ve Ieeš (hešvee), nepeerhegj keâye&uee (JewMeeueer),
nmevehegje (meerJeeve), yeerJeer keâceeue meeefnyee (keâekeâes, peneveeyeeo),
yeÌ[]er ojieen SJeb Úesšer ojieen (efyenej MejerHeâ, veeueboe)~
 efmeKe heefjheLe ceW Meeefceue mLeue Fme Øekeâej nQ—leKle ßeer hešvee
meeefnye (hešvee), ieg®Éeje ieg® keâe yeeie (hešvee), ieg®Éeje ieF& Ieeš
(Gai Ghat) (hešvee) SJeb ieg™Éeje nb[er meeefnye (hešvee)~
 efMeJe Meefòeâ heefjheLe ceW Meeefceue mLeue Fme Øekeâej nQ—cegb[sMJejer Oeece
(kewâcetj), yeeyee keâesšMs JejveeLe cebeof j (ieÙee), DeMeeskeâ Oeece (ueKeermejeÙe),
DepeieF&yeveeLe cebefoj (Yeeieuehegj), MÙeecee ceeF& cebefoj (ojYebiee),
eEmensMJej mLeeve (ceOeshegje), Deeceer cebefoj (meejCe), OeeJes (ieesheeueiebpe),
cenWõveeLe cebefoj (Úheje), Meerleuee ceelee cebefoj (hešvee), Ûeb[er
mLeeve (menjmee), celmÙeiebOe/jòeâ keâeueer cebefoj (menjmee), ceefn<eer
leeje cebefoj (menjmee)~
 ieebOeer heefjheLe ceW Meeefceue mLeue Fme Øekeâej nQ—ceeseflenejer (hetJeea
ÛebheejCe), npeejerceue Oece&Meeuee, yesefleÙee (heefMÛeceer ÛebheejCe), YeerLejJee
Deeßece (heefMÛeceer ÛebheejCe), ye=ob Jee (heefMÛeceer ÛebheejCe), ßeer jecehegj
(heefMÛeceer ÛebheejCe), keâesÙeue[ern (heefMÛeceer ÛebheejCe), DeceesueJee (heefMÛeceer
ÛebheejCe), cegjueer YejnJee (heefMÛeceer ÛebheejCe), nefo&Ùee keâes"er (heefMÛeceer
ÛebheejCe), meoekeâle Deeßece (hešvee), ieebOeer meb«eneueÙe (hešvee)~
 leKle ßeer hešvee meeefnye efpemes njcebefoj meeefnye kesâ veece mes Yeer peevee
peelee nw, efmeKeeW kesâ efueS cenlJehetCe& mLeue nw~ efmeKeeW kesâ omeJeW ieg®
ßeer ieg® ieeseEJeo efmebn peer lekeâ pevce Fme mLeue ceW 22 efomebyej,
1966 keâes ngDee Lee~ Fme mLeeve hej ieg®Éeje keâe efvecee&Ce cenejepee
jCepeerle eEmen Éeje efkeâÙee ieÙee Lee~ ieg®ieeseEJeo eEmen kesâ Deefleefjòeâ
ieg® veevekeâ SJeb ieg® lesie yeneogj Yeer hešvee DeeS Les~
 ceg[b Ms Jejer osJeer cebeof j kewâcetj kesâ ceg[b Ms Jejer heJe&le hej efmLele nw~ Ùen
YeieJeeve efMeJe SJeb osJeer Meefòeâ keâes meceefhe&le Yeejle kesâ ØeÛeervelece cebeof jeW ceW
Skeâ nw~ Ùen cebeof j YeejleerÙe hegjeleeeflJekeâ meJex#eCe kesâ Devegmeej 108 F&.
SJeb efyenej Oeeefce&keâ vÙeemeer yees[& kesâ Devegmeej 105 F&. keâe nw~ Ùen
YeejleerÙe hegjeleeeflJekeâ meJex#eCe kesâ Debleie&le Je<e& 1915 mes ner mebjef#ele nw~
 yeeyee keâesšsMJejveeLe cebefoj ceesjnej SJeb ojIee veefoÙeeW kesâ mebiece hej
ieÙee efpeues ceW nw~ Ùen YeieJeeve efMeJe keâe cebefoj nw~ Ssmeer ceevÙelee nw
efkeâ Ùeneb menm$e efMeJeefuebie keâer mLeehevee Éehej Ùegie kesâ Deble ceW ngDee
Lee~ Fme menm$e efMeJe eEueie keâer mLeehevee meesefvelehegj kesâ jepee Jeveemegj
keâer heg$eer G<ee ves efkeâÙee Lee~ yeeo ceW G<ee keâe efJeJeen ke=â<Ce kesâ heew$e
Deefve®æ mes ngDee Lee~
efyenej leLÙe meej
 efyenej keâer cenlJehetCe& ÙeespeveeSb
 Jele&ceeve efJekeâeme jCeveerefle kesâ Deboj jepÙe mejkeâej ves meele ue#Ùe
efÛeef¥le efkeâS nQ Deewj GvnW ‘megMeemeve keâeÙe&›eâce, 2015-20’ ceW
Meeefceue efkeâÙee nw~ jepÙe mejkeâej Éeje Fve keâeÙe&›eâceeW kesâ efceMeve kesâ
yeleewj ef›eâÙeevJeÙeve Deewj osKejsKe kesâ efueS 5 HeâjJejer, 2016 keâes
efyenej efJekeâeme efceMeve keâer mLeehevee keâer ieF&~ meele ue#ÙeeW kesâ meeleeW
Ieškeâ Ùes nQ : (1) DeeefLe&keâ nue, ÙegJeeDeeW keâe yeue, (2) Deejef#ele
jespeieej, ceefnueeDeeW keâe DeefOekeâej, (3) nj Iej efyepeueer ueieeleej,
(4) nj Iej veue keâe peue, (5) Iej lekeâ hekeäkeâer ieueer-veeefueÙeeb, (6)
MeewÛeeueÙe efvecee&Ce Iej keâe mecceeve Deewj (7) DeJemej yeÌ{Ì s Deeies heÌ{W~
 efveMÛeÙe 1 : DeeefLe&keâ nue ÙegJeeDeeW keâe yeue
 ÙegJee (15 mes 24 Je<e&) Deeyeeoer kesâ efuenepe mes efyenej osMe keâe leermeje yeÌ[e
jepÙe nw~ jepÙe kesâ 1.75 keâjes[Ì ÙegJeeDeeW keâe jepÙe keâer kegâue pevemebKÙee
ceW 16.8 ØeefleMele efnmmee nw~ Je<e& 2011 keâer peveieCevee kesâ Devegmeej, 87
ØeefleMele ÙegJee «eeceerCe #es$eeW ceW jnles nQ~ Dele: Deheves ueeKeeW ÙegJeeDeeW keâe
meMeòeâerkeâjCe keâjves Deewj GvnW DeelceefveYe&j yeveeves kesâ efueS jepÙe mejkeâej
ves Deheves henues efveMÛeÙe kesâ lenle heebÛe cenlJeekeâeb#eer ÙeespeveeSb Meg™ keâer nQ~
Fve ÙeespeveeDeeW kesâ peefjS, efMe#ee, keâewMeue efJekeâeme Deewj jespeieej kesâ
DeJemejeW hej OÙeeve keWâefõle efkeâÙee peeSiee~
 efyenej efJeÅeeLeea ›esâef[š keâe[& Ùeespevee : efyenej keâer mee#ejlee oj
61.8 ØeefleMele nw, pees 73 ØeefleMele kesâ je°^erÙe Deewmele mes keâce nw
(peveieCevee, 2011)~ efkeâMeesj-efkeâMeesefjÙeeW Deewj ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW keâer
mee#ejlee oj 72.3 ØeefleMele nw Deewj Ùen Yeer 86.1 ØeefleMele kesâ
je°^erÙe Deewmele mes keâce nw~ mee#ejlee keâer efmLeefle ceW megOeej kesâ efueS
jepÙe mejkeâej ves 2 Dekeäšyt ej, 2016 keâes efyenej ›esâef[š keâe[& Ùeespevee
keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ Ùeespevee keâe cegKÙe GösMÙe GÛÛe efMe#ee Øeehle
keâjves kesâ efueS, efJeÅeeefLe&ÙeeW keâes efJeòeerÙe meneÙelee GheueyOe keâjevee nw~
Fme Ùeespevee kesâ lenle keâ#ee 12 GòeerCe& Deewj 25 Je<e& mes keâce Gceü Jeeues
efJeÅeeLeea yeQkeâeW mes efJeÅeeLeea ›esâef[š keâe[& kesâ peefjS $e+Ce ues mekeâles nQ~
Ssmes efJeÅeeLeea Mewef#ekeâ, JÙeJemeeÙe, hesMesJej Deewj lekeâveerkeâer hee"dÙe›eâceeW kesâ
efueS $e+Ce ues mekeâles nQ~ Fve hee"dÙe›eâceeW ceW yeer.S., yeer.Smemeer.
Sce.yeer.yeer.Sme., ØeyebOeve, Ûeeš&[& SkeâeGbšWš, kebâheveer mes›esâšjer, ScemeerS
Deewj GÛÛe efMe#ee kesâ DevÙe cenlJehetCe& hee"dÙe›eâce Meeefceue nQ~ Jeehemeer ceW
Ûetkeâ keâer efmLeefle ceW jepÙe mejkeâej DeefOekeâlece 4.00 ueeKe ®. keâer
ieejbšer GheueyOe keâjeSieer~
 cegKÙeceb$eer efveMÛeÙe mJeÙeb meneÙelee Yeòee Ùeespevee : Ùeespevee keâe DeewheÛeeefjkeâ
MegYeejbYe 2 Dekeäštyej, 2016 keâes ngDee Lee~ Ùeespevee keâe GösMÙe jespeieej
heeves ceW DemeHeâue jnves Jeeues ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW keâes efJeòeerÙe meneÙelee
GheueyOe keâjevee nw~ Fme Ùeespevee kesâ lenle efyenej kesâ 20 mes 25 Je<e&
Gceü mecetn kesâ nj yesjespeieej ÙegJekeâ-ÙegJeleer keâes oes Je<eeX lekeâ nj cenerves
1,000 ®. Øeehle neWies~ hee$e DeeJesokeâ keâes ßece efJeYeeie Éeje DeeÙeesefpele
DeefveJeeÙe& Yee<ee ØeefMe#eCe (eEnoer/Deb«espeer), mebJeeo keâewMeue, kebâhÙetšj keâer
yegefveÙeeoer peevekeâejer Deewj JÙeJenej keâewMeue Yeer neefmeue nesiee~
 keâewMeue ÙegJee Ùeespevee : Fme Ùeespevee kesâ lenle 15 mes 25 Gceü mecetn kesâ
vÙetvelece keâ#ee 10 GòeerCe& yesjespeieej ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeb DeeJesove osves keâer
hee$e neWieer~
JÙeJenej keâewMeue efJekeâeme keâeÙe&›eâce ceW 240 Iebšs keâe ØeefMe#eCe nesiee
efpemeceW 80 Iebšs keâe Yee<ee efMe#eCe (eEnoer/Deb«espeer), 120 Iebšs keâe
31
mebJeeo keâewMeue Deewj 40 Iebšs keâe JÙeJenejcetuekeâ keâewMeue Meeefceue neWies~
Fme keâeÙe&›eâce kesâ ef›eâÙeevJeÙeve kesâ efueS jepÙe kesâ meYeer ØeKeb[eW ceW
keâewMeue ØeefMe#eCe keWâõ mLeeefhele efkeâS pee Ûegkesâ nQ~ Fmekesâ DeueeJee,
efJeefYevve mebie"veeW Éeje efvepeer ØeefMe#eCe keWâõ Yeer mLeeefhele efkeâS ieS
nQ~ DeefYeÙeb$eCe ceneefJeÅeeueÙeeW, hee@ueeršes kf eävekeâ Deewj DeewÅeesefiekeâ ØeefMe#eCe
mebmLeeveeW ceW heÌ{ Ûegkesâ efJeÅeeLeea Yeer Fme Ùeespevee keâe ueeYe ues mekeâles nQ~
 efyenej mšeš&-Dehe veerefle, 2017 : jepÙe ceW veS ueIeg SJeb ceOÙece
GÅeceeW keâer mLeehevee kesâ efuenepe mes me#ecekeâejer JeeleeJejCe efvecee&Ce kesâ
efueS efyenej mšeš&-Dehe veerefle, 2017 ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW keâes JÙeJemeeÙe
mLeeefhele keâjves ceW menÙeesie osieer Deewj jepÙe ceW JÙeJemeeÙe kesâ veS
efJeÛeejeW keâes heesef<ele keâjsieer~ Fme Ùeespevee kesâ lenle jepÙe mejkeâej
GodYeJeve (FvekeäÙetyesMeve) keWâõeW keâes efJeòeerÙe meneÙelee GheueyOe keâjeSieer~
Fme veerefle kesâ lenle 500 keâjes[Ì ®. keâe GÅece hetbpeer (JeWÛej kewâefhešue)
keâes<e yeveeÙee pee Ûegkeâe nw~ veJeebkegâj GÅeceeW (mšeš&-Dehe) keâes heebÛe Je<eeX
lekeâ jepÙe kesâ efJeefYevve DeefOeefveÙeceeW kesâ lenle keâeÙe&mebÛeeueve ueeFmeWme
uesves mes Útš efceuesieer~
 jepÙe mejkeâej Éeje ceefnuee GÅeefceÙeeW keâes 5 ØeefleMele, Depee/Depepee
GÅeefceÙeeW keâes DeefOekeâlece 15 ØeefleMele Deewj efoJÙeebie JÙeefòeâÙeeW keâes
DeefOekeâlece 15 ØeefleMele Deefleefjòeâ efJeòeerÙe meneÙelee Øeoeve keâer peeSieer~
veJeebkegâj GÅeceeW kesâ DeeJesoveeW keâe cetuÙeebkeâve keâjves kesâ efueS Skeâ efJeMes<e
meefceefle ieef"le keâer peeSieer~
 meYeer efJeMJeefJeÅeeueÙeeW/ceneefJeÅeeueÙeeW ceW cegHeäle JeeF-HeâeF :Jele&ceeve oewj
ceW Fbšjvesš keâer GheueyOelee hesMesJej keâeÙeeX ner veneR, owefvekeâ peerJeve ceW
Yeer cenlJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeleer nw~ Fmekesâ efueS jepÙe mejkeâej ves
meYeer GÛÛe efMe#ee mebmLeeveeW ceW ÙegJeeDeeW keâes Fbšjvesš keâer megefJeOee Øeoeve
keâjves keâe mebkeâuhe efueÙee nw~ Fme he=‰Yetefce ceW jepÙe mejkeâej ves jepÙe
kesâ meYeer efJeMJeefJeÅeeueÙeeW Deewj ceneefJeÅeeueÙeeW ceW cegHeäle JeeF-HeâeF
GheueyOe keâjeves kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâer nw~
 efveMÛeÙe 2: Deejef#ele jespeieej ceefnueeDeeW keâe DeefOekeâej
 efyenej ceW 15 mes 59 Je<e& keâer ceefnueeDeeW kesâ efueS ßeceMeefòeâ menYeeefielee
oj cee$e 18.1 ØeefleMele nw, pees 31.1 ØeefleMele kesâ je°^erÙe Deewmele keâer
leguevee ceW yengle keâce nw~ Dele: ßeceMeefòeâ ceW ceefnueeDeeW keâer Yeeieeroejer
yeÌ{eves kesâ cekeâmeo mes jepÙe mejkeâej ves jepÙe keâer meYeer mejkeâejer
veewkeâefjÙeeW keâe 35 ØeefleMele efnmmee ceefnueeDeeW kesâ efueS Deejef#ele keâjves
keâe efveCe&Ùe efueÙee nw Deewj Ùen veerefle HeâjJejer, 2016 mes ef›eâÙeeefvJele nes
jner nw~ ceefnueeDeeW kesâ efueS jespeieej jepÙe mejkeâej kesâ efJekeâeme
mebyebOeer SpeW[e keâe ncesMee mes DeefYevve Debie jne nw~ Fme efuenepe mes
jepÙe mejkeâej ves Deveskeâ henuekeâoefceÙeeb ueer nQ efpeveceW hebÛeeÙeleer jepe
mebmLeeDeeW Deewj veiejheeefuekeâe efvekeâeÙeeW ceW ceefnueeDeeW keâe 50 ØeefleMele
Deej#eCe GheueyOe keâjevee Meeefceue nw~ Fmekesâ DeueeJee, jepÙe mejkeâej
ves ceefnuee hegefueme Leeves Yeer mLeeefhele efkeâS nQ Deewj efyenej hegefueme mesJee
ceW ceefnueeDeeW kesâ efueS 35 ØeefleMele veewkeâefjÙeeb Deejef#ele keâer nQ~
‘peereJf ekeâe’ kesâ lenle ieef"le ceefnuee mJeÙeb meneÙelee mecetneW ves ceefnueeDeeW
keâe DeelceefJeMJeeme Deewj DeelceefveYe&jlee keâeHeâer yeÌ{eF& nw~
efyenej leLÙe meej
 efveMÛeÙe 3: nj Iej efyepeueer ueieeleej
 keWâõ mejkeâej Deewj jepÙe mejkeâej keâes efJeefYevve ÙeespeveeDeeW kesâ lenle
yeÌ[er mebKÙee ceW ieebJeeW keâe efJeÅegleerkeâjCe efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~ Mes<e ieebJeeW
keâe efJeÅegleerkeâjCe Yeer efomebyej, 2018 lekeâ hetje keâj uesves keâe ue#Ùe
efueÙee ieÙee nw~ FmeceW yeerheerSue Deewj SheerSue, oesveeW lejn kesâ heefjJeejeW
keâe DeeÛÚeove neslee nw~ Fme keâeÙe&›eâce keâe MegYeejbYe veJebyej, 2016 ceW
ngDee Lee~ kegâue 39,073 ieebJeeW ceW mes 217 ieebJe DeiecÙe #es$eeW ceW nQ,
peneb veJeerkeâjCeerÙe Tpee& kesâ peefjS efyepeueer GheueyOe keâjeF& peeSieer~
 efveMÛeÙe 4: nj Iej veue keâe peue
 Fme efveMÛeÙe keâe ue#Ùe efyenej kesâ nj veeieefjkeâ keâes efyevee YesoYeeJe
mJeÛÚ hesÙepeue GheueyOe keâjevee nw~ Fmekesâ lenle jepÙe kesâ 2 keâjes[Ì
heefjJeejeW keâe DeeÛÚeove efkeâÙee peeSiee~ 8,391 «eece hebÛeeÙeleeW Deewj
143 veiejheeefuekeâe efvekeâeÙeeW kesâ meecetefnkeâ ØeÙeemeeW mes jepÙe mejkeâej
Fme ue#Ùe keâes efvecveefueefKele ÙeespeveeDeeW kesâ lenle Øeehle keâjvee Ûeenleer
nw—(keâ) cegKÙeceb$eer «eeceerCe hesÙepeue Ùeespevee, (Ke) cegKÙeceb$eer «eeceerCe
hesÙepeue Ùeespevee (iegCeJeòee ØeYeeefJele #es$e), (ie) cegKÙeceb$eer «eeceerCe
hesÙepeue Ùeespevee (iegCeJeòee DeØeYeeefJele #es$e) (Ie) cegKÙeceb$eer Menjer
hesÙepeue Ùeespevee~
 cegKÙeceb$eer «eeceerCe hesÙepeue Ùeespevee : Fme Ùeespevee kesâ lenle jepÙe kesâ
5,013 «eece hebÛeeÙeleeW kesâ meYeer heefjJeejeW keâes efyevee YesoYeeJe heeFheeW kesâ
peefjS mJeÛÚ hesÙepeue GheueyOe keâjeÙee peeSiee~ Fme Ùeespevee keâe
ef›eâÙeevJeÙeve hebÛeeÙeleer jepe efJeYeeie Éeje efkeâÙee pee jne nw~ OevejeefMe
keâer GheueyOelee kesâ DeeOeej hej jepÙe mejkeâej ves Fmes ÛejCeyeæ {bie
mes ef›eâÙeeefvJele keâjves keâe efveCe&Ùe efueÙee nw - 20 ØeefleMele heefjJeejeW kesâ
efueS henue meeue, 30 ØeefleMele heefjJeejeW kesâ efueS otmejs meeue, 30
ØeefleMele heefjJeejeW kesâ efueS leermejs meeue Deewj Mes<e 20 ØeefleMele
heefjJeejeW kesâ efueS ÛeewLes meeue~
 cegKÙeceb$eer «eeceerCe hesÙepeue Ùeespevee (iegCeJeòee ØeYeeefJele #es$e) : Fme
Ùeespevee keâe ef›eâÙeevJeÙeve Gve hebÛeeÙeleeW ceW efkeâÙee pee jne nw peneb keâe
heeveer DeeÙejve, HeäueesjeF[ Ùee Deemexefvekeâ mes ØeYeeefJele nw~ Fme Ùeespevee
kesâ lenle meYeer 2,351 ØeYeeefJele «eece hebÛeeÙeleeW keâes heeFheueeFveeW kesâ
peefjS mJeÛÚ hesÙepeue GheueyOe nesiee~ Fme Ùeespevee kesâ efueS 2,351
«eece hebÛeeÙeleeW kesâ kegâue 27,267 heefjJeejeW keâes henÛeeve keâer ieF& Leer~
 cegKÙeceb$eer «eeceerCe hesÙepeue Ùeespevee (iegCeJeòee DeØeYeeefJele #es$e) :
cegKÙeceb$eer «eeceerCe hesÙepeue Ùeespevee (iegCeJeòee DeØeYeeefJele #es$e) keâe
ef›eâÙeevJeÙeve GvneR #es$eeW ceW efkeâÙee peeSiee peneb heeveer keâer iegCeJeòee
ØeYeeefJele veneR nw Ùee peneb jepÙe mejkeâej keâes peueehetefle& ÙeespeveeSb
henues mes ner Ûeue jner nQ~ Fme Ùeespevee kesâ lenle kegâue 1,027 «eece
hebÛeeÙeleeW keâes efÛeefÖle efkeâÙee ieÙee nw~
 cegKÙeceb$eer Menjer hesÙepeue Ùeespevee : Fme Ùeespevee keâe ef›eâÙeevJeÙeve
veiej efJekeâeme SJeb DeeJeeme efJeYeeie Éeje efkeâÙee pee jne nw~ Fme
Ùeespevee kesâ lenle 143 veiejheeefuekeâe efvekeâeÙeeW kesâ meYeer Menjer heefjJeejeW
keâes heeFheeW kesâ peefjS mJeÛÚ hesÙepeue keâer Deehetefle& keâer peeSieer~
 efveMÛeÙe 5: Iej lekeâ hekeäkeâer ieueer-veeefueÙeeb
 Fme efveMÛeÙe kesâ lenle ØeOeeveceb$eer «eece meÌ[keâ Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve
kesâ yeeo jepÙe kesâ Mes<e yeÛes Demebheefke&âle ieebJe-šesueeW keâes vepeoerkeâer hekeäkeâer
meÌ[keâeW kesâ meeLe pees[Ì ]e peeSiee~ meeLe ner, meYeer MenjeW Deewj ieebJeeW ceW
ieefueÙeeW keâe Yeer efvecee&Ce nesiee~ DeYeer Fme ue#Ùe keâer Øeeefhle kesâ efueS
32
jepÙe mejkeâej Éeje leerve ÙeespeveeSb Meg™ keâer ieF& nQ— (keâ) «eeceerCe
šesuee mebheke&â efveMÛeÙe Ùeespevee, (Ke) cegKÙeceb$eer «eeceerCe ieueer-veeefueÙeeb
hekeäkeâerkeâjCe efveMÛeÙe Ùeespevee Deewj (ie) cegKÙeceb$eer Menjer ieueer-
veeefueÙeeb hekeäkeâerkeâjCe efveMÛeÙe Ùeespevee~
 efveMÛeÙe 6: MeewÛeeueÙe efvecee&Ce Iej keâe mecceeve
 ‘MeewÛeeueÙe efvecee&Ce Iej keâe mecceeve’ efveMÛeÙe kesâ lenle hetjs jepÙe ceW
meYeer heefjJeejeW keâes MeewÛeeueÙe GheueyOe keâjeS pee jns nQ~ Fmekesâ meeLe-
meeLe, MeewÛeeueÙeeW kesâ efveÙeefcele GheÙeesie kesâ efueS meecetefnkeâ JÙeJenej
heefjJele&ve keâes Yeer yeÌ{eJee efoÙee pee jne nw~ keWâõ mejkeâej kesâ mJeÛÚ
Yeejle efceMeve («eeceerCe) kesâ lenle SheerSue heefjJeejeW keâe DeeÛÚeove keâe
efveCe&Ùe efueÙee~
 Fme Ú"W efveMÛeÙe kesâ ue#ÙeeW keâer hetefle& kesâ efueS keWâõ mejkeâej kesâ mJeÛÚ
Yeejle efceMeve kesâ DeueeJee, jepÙe mejkeâej Éeje oes ÙeepeveeSb Meg™ keâer
ieF& nQ—(1) ueesefnÙee mJeÛÚ efyenej DeefYeÙeeve Deewj (2) MeewÛeeueÙe
efvecee&Ce (veiej #es$e) Ùeespevee~
 efveMÛeÙe 7: DeJemej yeÌ{s Deeies heÌ{W
 Fme efveMÛeÙe keâe cegKÙe GösMÙe JÙeeJemeeefÙekeâ Deewj lekeâveerkeâer efMe#ee
meefnle GÛÛe efMe#ee mebmLeeveeW keâer mLeehevee keâjvee nw, pees jepÙe ceW
ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW Deewj ßeefcekeâeW kesâ efueS yesnlej DeJemej GheueyOe keâjeSb~
 Fme efveMÛeÙe kesâ lenle jepÙe mejkeâej nj efpeues ceW Skeâ peerSveSce
(pesvejue veefmeËie Sb[ efce[JeeFHeâjer) efJeÅeeueÙe Deewj Skeâ hewje-cesef[keâue
(heje-efÛeefkeâlmee) mebmLeeve mLeeefhele keâjves kesâ efueS ke=âlemebkeâuhe nw~ 5
efpeueeW ceW peerSveSce mketâue mLeeefhele efkeâS pee Ûegkesâ nQ Deewj 10 DevÙe
efpeueeW ceW keâeÙe& Øeieefle hej nw~ Mes<e 23 efpeueeW ceW ÛejCeyeæ {bie mes
peerSveSce mLeeefhele efkeâS peeÙeWies~
 efyenej «eeceerCe DeepeereJf ekeâe Øeeslmeenve meefceefle (peereJf ekeâe)
 peerefJekeâe kesâ veece mes ueeskeâefØeÙe efyenej «eeceerCe DeepeerefJekeâe Øeeslmeenve
meefceefle (yeerDeejSueheerSme) «eeceerCe efJekeâeme efJeYeeie kesâ lelJeeJeOeeve ceW
yeveer Skeâ efveyebefOele mebmLee nw efpemeves efyenej ceW «eeceerCe efJekeâeme kesâ #es$e
ceW Skeâ cegKÙe ØekeâjCe keâes jsKeebefkeâle efkeâÙee nw~ efheÚues oMekeâ ceW
peerefJekeâe keâes peerJeve Ùee$ee Deewj efyenej kesâ ®Ke ceW yeoueeJe meeLe-
meeLe Meg™ ngDee~ Je<e& 2006 ceW 15 ØeKeb[eW ceW Meg™ ngF& Úesšs hewceeves
keâer Fme heefjÙeespevee ves Kego keâes jepÙeJÙeeheer Deeboesueve ceW ™heebleefjle
keâj efueÙee nw Deewj efmelebyej, 2017 lekeâ 79 ueeKe mes Yeer DeefOekeâ
heefjJeejeW keâer eEpeoieer mes pegÌ[ ieF& nw~ peerefJekeâe keâe GösMÙe ceefnueeDeeW
kesâ mJeÙeb meneÙelee mecetneW Deewj Gvekesâ mebIeeW pewmeer efJekeâemeceeve mebmLeeDeeW
kesâ peefjS «eeceerCe iejerye heefjJeejeW keâe meeceeefpekeâ Deewj DeeefLe&keâ, oesveeW
lejn mes meMeòeâerkeâjCe keâjvee nw~
peerefJekeâe kesâ DeejbYe kesâ meceÙe efyenej keâe «eeceerCe iejeryeer Devegheele 44.3
ØeefleMele Lee, pees 2006 ceW Deesef[Mee kesâ yeeo meyemes DeefOekeâ Lee~ jepÙe
keâer kegâue 8.2 keâjes[Ì Deeyeeoer ceW mes 3.6 keâjes[Ì ueesie iejeryeer ceW peerJeve
yemej keâj jns Les~ mecemÙee«emle mesJee Øeoeve, peefšue jepeveereflekeâ
Deewj meeceeefpekeâ ØeJeen, iejeryeeW keâe mebmLeeDeeW ceW DeheÙee&hle meceeJesMe,
meerefcele DeeefLe&keâ DeJemej, Deewj DeheÙee&hle DeefOemebjÛevee jepÙe keâer
henÛeeve yeveer ngF& Leer~ Fme ÛegveewleerhetCe& heefjefmLeefle ceW 2006 ceW
peerefJekeâe keâe DeejbYe GÛÛe ØeeLeefcekeâlee Jeeues Ú: efpeueeW (ieÙee, veeueboe,
cegpeHeäHeâjhegj, hetefCe&Ùee, Keieef[Ì Ùee Deewj ceOegyeveer) ceW ngDee~ heefjÙeespevee
kesâ mesJee Øeoeve leb$e keâes efškeâeS jKeves kesâ efueS efyenej mejkeâej ves
efyenej leLÙe meej
 efJeMJe yeQkeâ Deewj DevÙe je°^erÙe-Deblejje°^erÙe DeefYekeâjCeeW pewmes efJeefYevve
yenghe#eerÙe DeefYekeâjCeeW mes efJeòeerÙe meneÙelee GheueyOe keâjekeâj menÙeesie
efkeâÙee~ efyenej ceW peerefJekeâe keâe ef›eâÙeevJeÙeve oes mhe° ™he mes Deueie
ÛejCeeW ceW ngDee nw~ peerefJekeâe keâe ØeLece ÛejCe : efyenej «eeceerCe peerefJekeâe
heefjÙeespevee (yeerDeejSueheer) (2006-2016) keâe ef›eâÙeevJeÙeve 6 efpeueeW
kesâ 102 ØeKeb[eW ceW ngDee~ ØeLece ÛejCe kesâ meHeâueleehetJe&keâ hetje nes peeves
kesâ yeeo efyenej «eeceerCe peerefJekeâe heefjÙeespevee kesâ cee@[ue kesâ hetjs jepÙe
ceW Go«e Deewj #eweflepe, oesveeW lejn mes HewâueeJe kesâ efueS peerefJekeâe
efÉleerÙe ÛejCe : efyenej ™heeblejkeâejer efJekeâeme heefjÙeespevee (yeeršer[erheer)
keâe DeejbYe 2016 ceW ngDee~ peerefJekeâe cee@[ue kesâ jepÙe ceW efJemleej keâe
cegKÙe ue#Ùe cetuÙeëe=bKeuee Deewj ceeveJe efJekeâeme mebyebOeer nmle#esheeW ceW
Deewj Yeer megOeej keâjvee Lee~ Je<e& 2013 ceW peerefJekeâe keâes je°^erÙe
«eeceerCe DeepeerefJekeâe efceMeve (SveDeejSueSce) Deewj je°^erÙe «eeceerCe
DeepeereJf ekeâe heefjÙeespevee (SveDeejSueheer) kesâ ef›eâÙeevJeÙeve kesâ efueS vees[ue
DeefYekeâjCe kesâ ™he ceW DeefOemetefÛele efkeâÙee ieÙee~

efyenej ceW keâuee SJeb mebmke=âefle

 Jeemlegkeâuee DeeÛe&j ves efvejer#eCe kesâ oewjeve ceOegyeveer kesâ efYeefòe-efÛe$eeW keâes osKee~
 kegâcnej (hešvee) mes Skeâ ceewÙe&keâeueerve efJeMeeue keâ#e mebYeJeleœe jepecenue  efYeefòe-efÛe$e SJeb Deefjheve kesâ ™he ceW~
keâe DeJeMes<e efceuee; 80 mlebYe; helLej kesâ KebYeeW kesâ DeJeMes<e yeÛes;  efYeefòe efÛe$eeW ceW ieesmeGveer, keâesnyej Deewj keâesnyej keâer keâeWefCeÙeeb~
jepecenue mebYeJele: uekeâÌ[er keâe yevee nesiee~  ieesmeGveer Oeeefce&keâ efÛe$e nw peyeefks eâ keâesnyej Øeleerkeâ SJeb leeef$ekeâ efJe<eÙeeW
 ceewÙe&keâeueerve mlebYe uesKe - Ùes Ûeej mLeeveeW ueewefjÙee veboveieÌ{, ueewejf Ùee- hej efÛe$e yeveeÙes peeles nQ~
Dejsjepe (heefMÛece ÛebheejCe), jecehegjJee (hetJeea ÛebheejCe) Deewj yemeeÌ{  henues kesâJeue efYeefòe efÛe$e yeveles Les peyeefkeâ Jele&ceeve ceW keâeiepe SJeb
(JewMeeueer) ceW nw~ keâheÌ[s hej Yeer efÛe$ekeâejer keâer peeleer nw~
 yemeeÌ{ mlebYe hej efmebn, jecehegjJee hej vešgJee yewue (meeb[), ueewefjÙee  Ûeškeâ jbieeW ueeue, heeruee, nje Deeefo keâe DeefOekeâ ØeÙeesie neslee nw~
veboveieÌ{ hej efmebn keâer Deeke=âefle GlkeâerCe& nw~  heodceßeer meerlee osJeer, heodceßeer YeieJeleer osJeer, heodceßeer iebiee osJeer,
 Ùes Ûegveej kesâ Oetmej yeeuet kesâ helLej mes efveefce&le nQ leLee Fve hej cenemegvojer osJeer, Yeejleer oÙeeue Deeefo ØecegKe efÛe$ekeâej nQ~
Ûecekeâerueer hee@efueme Yeer keâer ieF& nw~  cebpet<ee Mewueer
 yejeyej keâer heneefÌ[ÙeeW (ieÙee) ceW DeMeeskeâ SJeb oMejLe Éeje DeepeerJeve  efyenguee-efyemeejer keâer Øesce keâLee cegKÙe efJe<eÙe nw~
mebØeoeÙe kesâ efueS iegheâeDeeW keâe efvecee&Ce  Fmes mehe& efÛe$ekeâejer Yeer keânles nQ~
 Deeoblehegjer, veeueboe SJeb efJe›eâceefMeuee ceneefJenej keâe efvecee&Ce~  jsKee ØeOeeve, leerve jbieeW keâer keâuee ~
 meemeejece ceW MesjMeen keâe cekeâyeje - Peerue kesâ ceOÙe De°keâes<eer  cegKÙele: Yeeieuehegj #es$e ceW ØeÛeefuele ~
cekeâyeje; Deheâieeve mLeehelÙe Mewueer keâe GoenjCe~  Ûe›eâJeleea osJeer, efvece&uee osJeer ØecegKe efÛe$ekeâej nQ~ efpevnW meerlee osJeer
 cetefle&keâuee hegjmkeâej efoÙee ieÙee nw~
 hešvee kesâ oeroejiebpe mes Øeehle Ùe#eer (Œeer) keâer cetefle& - ceewÙe&keâeueerve  efyenej kesâ ueeskeâ veešdÙe
 Yeeieuehegj kesâ meguleeveiebpe mes Øeehle yegæ keâer leeceücetefle& - 75 heâerš  efJeoseMf eÙee - Yeespehegj #es$e ceW ueeskeâefØeÙe ; heg®<eeW Éeje DeefYeveerle
TbÛeeF& ; (ieghlekeâeueerve) Jele&ceeve ceW FbiueQ[ kesâ yeefceËIece meb«eneueÙe ceW  peš peefšve - DeefJeJeeefnle ueÌ[efkeâÙeeW Éeje DeefYeveerle; peš-peefšve kesâ
 heeue keâeue ceW leLe SJeb keâebmes keâer cetefle&ÙeeW keâe efvecee&Ce DeefOekeâebMe cetefle&Ùeeb
JewJeeefnkeâ peerJeve keâe ØeoMe&ve
yegæ SJeb yeewæ Oece& mes ØeYeeefJele, Oeerceve SJeb efye"dheeue keâebmÙe ØeefleceeDeeW
 [escekeâÛe - Iejsuet veešdÙe; ceefnueeDeeW Éeje Øemlegle
kesâ efvecee&Ce ceW cenlJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeF&~
 meecee ÛekesâJee - YeeF&-yenve mes mebyebefOele; ØeMveesòej Mesueer ceW; yeeefuekeâeDeeW
 efÛe$ekeâuee
Éeje DeefYeveerle
(i) hešvee Mewueer (hešvee keâuece)
 efkeâjleefveÙee - YeefòeâhetCe& ueeskeâveešdÙe; ßeer ke=â<Ce keâer ueerueeDeeW keâe JeCe&ve
 kebâheveer Mewueer Yeer keâne peelee nw~
 Fmes heg®<eeW keâer efÛe$eMewueer Yeer keâne peelee nw~ Yekegâueer yebkeâe
 letefuekeâe efieuenjer keâer hetbÚ, Tbš, metDej Ùee efnjCe kesâ yeeue leLee  efyenej kesâ ueeskeâ ve=lÙe
keâyetlej Ùee Ûeerue kesâ hebKeeW mes yeveeles Les~  keâ"Iees[Ì Jee ve=lÙe
 keâueekeâej jbie mJeÙeb yeveeles Les; Øeeke=âeflekeâ jbieeW keâe ØeÙeesie~  ueeQ[e ve=lÙe
 owefvekeâ peerJeve, ceebieefuekeâ heJe&, Jemleg, ÂMÙe, heMeg-he#eer efÛe$eCe~  keâefjÙee Petcej ve=lÙe
 keâCepe, DeYeükeâ Deewj neLeer oeble efÛe$e kesâ ceeOÙece ~  peesieer[Ì e ve=lÙe
 ØecegKe efÛe$ekeâej - mesJekeâ jece (ØeLece keâueekeâej); ngueeme ueeue (heMeg  hebJeef[Ì Ùee ve=lÙe
he#eer efÛe$eCe ceW ceeefnj); peÙejece oeme (mÙeen keâuece kesâ ceeefnj);  Ieesef<eÙee ve=lÙe
heâkeâerjÛebo ueeue, efMeJeueeue meeefnye~ ceefnuee keâueekeâej - o#eeW yeeryeer,  efPeefPeÙee ve=lÙe
meesvee yeeryeer, F&MJejer Øemeeo Jecee& (Debeflece)~  Keesueef[Ì ve ve=lÙe
 ceOegyeveer efÛe$ekeâuee  efJeÅeeheefle ve=lÙe
 1934 ceW Yetkebâhe kesâ yeeo ceOegyeveer ceW efpeueeefOekeâejer efJeefueÙece peer.  Pejveer ve=lÙe
33 efyenej leLÙe meej
 efJeefJeOe
 efyenej mes Øeehle veJehee<eeCe keâeueerve mLeue - efÛejebo (Úheje)
 yeewæ mebieerefle keâe DeeÙeespeve mLeue - jepeie=n (ØeLece), JewMeeueer
(efÉleerÙe) SJeb heešefueheg$e (le=leerÙe)
 ØeLece pewve mebieerefle keâe DeeÙeespeve mLeue - heešefueheg$e (300 F&.het.)
 efyenej hej Dee›eâceCe keâjves Jeeuee cegefmuece Dee›eâeblee - ceesncceo efyeve
yeefKleÙeej efKeuepeer
 efouueer hej Meemeve keâjves Jeeuee ØeLece efyenejer - MesjMeen metjer
 efyenej keâer Ùee$ee keâjves Jeeuee ØeLece Deb«espe Ùee$eer - je@uheâ efheâÛe
 efyenej keâer Ùee$ee keâjves Jeeues ØeLece efmeKe ieg® - ieg® veevekeâ osJe
 efyenej ceW hewoe nesves Jeeues efmeKe ieg® - ieg® ieesefJebo efmebn (hešvee
meeefnye)
 1857 ›eâebefle ceW efyenej keâe vesle=lJe keâjves Jeeuee JÙeefòeâ - yeeyet kegbâJej
efmebn
 efyenej mes je°^heefle yeveves Jeeues ØeLece JÙeefòeâ - [e@. jepeWõ Øemeeo
 efyenej efJeOeeve heefj<eo mes ØeLece meYeeheefle - jepeerJe jbpeve Øemeeo
efmebn
 efyenej efJeOeeve heefj<eo keâer ØeLece ceefnuee meYeeheefle - jepesMJejer osJeer
 hešvee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ ØeLece cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe - mej S[Je[&
ÛeefceÙeej
 hešvee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ ØeLece cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe (mJeleb$elee heMÛeele)-
mej mewÙÙeo heâpeue Deueer
 hešvee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer henueer ceefnuee cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe - jsKee
cevenjueeue oesefMele (2010)
 efyenej mes ØeLece ueeskeâ meYeeOÙe#e - yeefuejece Yeiele (5JeeR ueeskeâ meYee ceW)
 efyenej mes ueeskeâ meYee keâer henueer ceefnuee DeOÙe#e -ceerje kegâceej
(2009)
 efyenej mes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe yeveves Jeeues -
YegJevesMJej Øemeeo efmevne
 efyenej mes osMe keâe GheØeOeeveceb$eer yeveves Jeeuee - yeeyet peiepeerJeve jece
 efyenej mes DeMeeskeâ Ûe›eâ Øeehle keâjves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ - jCeOeerj Jecee&
(cejCeeshejeble)
 efyenej keâe ØeLece cenekeâefJe - efJeÅeeheefle
 efyenej mes %eeveheer" mes mecceeefvele ØeLece JÙeefòeâ - jeceOeejer efmebn
efovekeâj (GJe&Meer)
 efyenej ceW meJee&efOekeâ yeesueer peeves Jeeueer SJeb mebefJeOeeve keâer Dee"JeeR
DevegmetÛeer ceW Meeefceue Yee<ee - cewefLeueer
 mebhetCe& ›eâebefle kesâ pevekeâ - peÙeØekeâeMe veejeÙeCe
 megueYe FbšjvesMeveue kesâ mebmLeehekeâ - efyevosMJej hee"keâ
 Yeejle keâe meyemes yeÌ[e heMeg cesuee - meesvehegj cesuee (iebiee Deewj ieb[keâ
veoer kesâ mebiece hej)
 efyenej keâe ØeLece Ûeerveer efceue - ceÌ{ewje (1904 F&.)
 efyenej keâe ØeLece lesueMeesOekeâ keâejKeevee - yejewveer
 efyenej keâer ØeLece efmebÛeeF& heefjÙeespevee - meesve yengGösMeerÙe heefjÙeespevee
 efyenej ceW meJe&ØeLece veiejheeefuekeâe keâer mLeehevee - Deeje (1865 F&.)
 efyenej keâe ØeLece KeieesueerÙe JesOeMeeuee - Fbefoje ieebOeer leejeceb[ue,
hešvee
34
 efyenej keâe ØeLece mšsef[Ùece - ceesFv& egue nkeâ mšsef[Ùece, hešvee
 efyenej keâe ØeLece Deb«espeer meceeÛeej he$e (meehleeefnkeâ) - o efyenej
nsjeu[ (1875)
 efyenej keâe ØeLece Deb«espeer meceeÛeej he$e (owefvekeâ) - o meÛe&ueeFš
(1918 ceW efÉ-meehleeefnkeâ, 1930 mes owefvekeâ)
 efyenej keâe ØeLece efnvoer meceeÛeej he$e (meehleeefnkeâ) - efyenej yebOeg
(1874)
 efyenej keâe ØeLece efnvoer meceeÛeej he$e (owefvekeâ) - meJe&efnlew<eer (1882)
 efyenej keâer henueer efnvoer efheâuce - keâue nceeje nw
 efyenej keâer henueer Yeespehegjer efheâuce - iebiee cewÙee leesns efheÙejer ÛeÌ{wyees
 efyenej keâer henueer cewefLeueer efheâuce - keâvÙeeoeve
 efyenej kesâ cenlJehetCe& Mewef#ekeâ mebmLeeve
 efJeMJeefJeÅeeueÙe
 DeeÙe&Yeó %eeve efJeMJeefJeÅeeueÙe - hešvee
 hešvee efJeMJeefJeÅeeueÙe - hešvee
 ÛeeCekeäÙe je°^erÙe efJeefOe efJeMJeefJeÅeeueÙe - hešvee
 ceieOe efJeMJeefJeÅeeueÙe - yeesOe ieÙee
 yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[keâj efyenej efJeMJeefJeÅeeueÙe - cegpeHeäHeâjhegj
 efleuekeâe ceebPeer, Yeeieuehegj efJeMJeefJeÅeeueÙe - Yeeieuehegj
 ueefuele veejeÙeCe efceefLeuee efJeMJeefJeÅeeueÙe - ojYebiee
 keâecesMJej eEmen ojYebiee mebmke=âle efJeMJeefJeÅeeueÙe - ojYebiee
 peÙeØekeâeMe efJeMJeefJeÅeeueÙe - Úheje
 Yethesvõ veejeÙeCe ceb[ue efJeMJeefJeÅeeueÙe - ceOeshegje
 Jeerj kegbâJej eEmen efJeMJeefJeÅeeueÙe - Deeje
 veeueboe Keguee efJeMJeefJeÅeeueÙe - hešvee
 cepe™ue nkeâ Dejyeer-Heâejmeer efJeMJeefJeÅeeueÙe - hešvee
 jepeWõ ke=âef<e efJeMJeefJeÅeeueÙe - hetmee
 FbpeerefveÙeeEjie keâe@uespe
 efyenej FbmšeršÙd etš Dee@Heâ efmeukeâ Sb[ šskeämešeFue - Yeeieuehegj
 efyenej keâe@uespe Dee@Heâ FbpeerefveÙeeEjie - hešvee
 mebpeÙe ieebOeer FbmšeršÙd etš Dee@Heâ [sÙejer šskeäveesuee@peer - hešvee
 cegpeHeäHeâjhegj FbmšeršÙd etš Dee@Heâ šskeäveesuee@peer - cegpeHeäHeâjhegj
 keâe@uespe Dee@Heâ S«eerkeâuÛejue FbpeerefveÙeeEjie - hetmee, mecemleerhegj
 Yeeieuehegj keâe@uespe Dee@Heâ FbpeerefveÙeeEjie - Yeeieuehegj
 ØeyebOeve mebmLeeve
 Ûebõieghle ØeyebOeve mebmLeeve - hešvee
 YeejleerÙe ØeyebOeve mebmLeeve - hešvee
 Sue.Sve. efceßee DeeefLe&keâ efJekeâeme SJeb meeceeefpekeâ heefjJele&ve mebmLeeve -
hešvee
 Meebefle mesJee meefceefle keâer YeejleerÙe nesšue ØeyebOeve mebmLeeve - hešvee
 cese[f keâue keâe@uespe
 ojYebiee cesef[keâue keâe@uespe - ojYebiee
 ßeerke=â<Cee cesef[keâue keâe@uespe - cegpeHeäHeâjhegj
 hešvee cesef[keâue keâe@uespe - hešvee
 peJeenjueeue vesn™ cesef[keâue keâe@uespe - Yeeieuehegj
efyenej leLÙe meej
 S.Sve. ceieOe cesef[keâue keâe@uespe - ieÙee 12. jeceOeejer efmebn efovekeâj - GJe&Meer, jsCegkeâe, jefMcejLeer, ngbkeâej,
 veeueboe cesef[keâue keâe@uespe - hešvee hejMegjece keâer Øeeflecee
 keâefšnej cesef[keâue keâe@uespe - keâefšnej 13. heâCeerMJejveeLe jsCeg - cewuee DeebÛeue, peguetme, heuešt yeeyet jes[,
 ceeleeiegpejer cesef[keâue keâe@uespe - efkeâMeveiebpe ceejs ieS iegueheâece (leermejer keâceme),
 DevegmebOeeve mebmLeeve oerIe&lecee
 jepeWõ cesceesefjÙeue DevegmebOeeve mebmLeeve - hešvee 14. [e@. jepeWõ Øemeeo - ‘Fbef[Ùee ef[JeeF[s[’, yeehet kesâ keâoceeW
 efyenej DevegmebOeeve mebmLeeve - hešvee ceW, ÛebheejCe ceW melÙee«en
 kesâ.heer. peeÙemeJeeue DevegmebOeeve mebmLeeve - hešvee 15. efMeJemeeiej efceße - ot<e pevece ÚeÙeer
 [e@. Deveg«en veejeÙeCe efmevne DevegmebOeeve mebmLeeve - hešvee  cenlJehetCe& JÙeefòeâlJe
 ojYebiee DevegmebOeeve mebmLeeve - ojYebiee  ØeeÛeerve efyenej
 šer.yeer. [sceeWmš^Ms eve Deewj š^es Eveie meWšj - hešvee SJeb ojYebiee  Ùeee%eJeukeäÙe - Gheefve<eo keâeueerve ]$e+ef<e, jepee pevekeâ keâer meYee kesâ
 ke=âef<e mebmLeeve ØeOeeve oeMe&efvekeâ, Ùee%eJeukeäÙe mce=efle kesâ jÛeefÙelee~
 efyenej ke=âef<e keâe@uespe - meyeewj, Yeeieuehegj  ceneJeerj - pevce F&.het. 540, ce=lÙeg F&.het. 468, pewve Oece& kesâ JeemleefJekeâ
 eflejngle ke=âef<e keâe@uespe - cegpeHeäHeâjhegj ØeJele&keâ, JewMeeueer kesâ efvekeâš kegâC[«eece ceW pevce SJeb heeJeehegjer ceW ce=lÙeg~
 jepeWõ ke=âef<e efJeMJeefJeÅeeueÙe - hetmee, mecemleerhegj  cenelcee yegæ - pevce F&. het. 563 SJeb F&.het. 483 ceW ce=lÙeg; yeesOeieÙee
 Hewâkeâušer Dee@Heâ Heâejsmš^er meeFbme-mecemleerhegj ceW %eeve Øeeefhle~
 ueefuele keâuee  Je=nõLe - ieOe kesâ ØeeÛeervelece jepeJebMe Je=nõLe JebMe kesâ mebmLeehekeâ~
 Hewâkeâušer Dee@Heâ HeâeFve Deešdme& Sb[ ›eâeHeäš, Yeeieuehegj efJeMJeefJeÅeeueÙe -  peerJekeâ - peerJekeâ ceieOe ceW nÙeËkeâ JebMe kesâ JewÅe SJeb efÛeefkeâlmekeâ Les~
Yeeieuehegj  ÛeeCekeäÙe - efJe<Cegieghle SJeb keâewefšuÙe kesâ veece mes Øeefmeæ, Ûebõieghle ceewÙe&
 efyenej keâe@uespe Dee@Heâ Deešdme& Sb[ ›eâeHeäš - hešvee keâe jepeveereflekeâ ieg®, DeLe&Meem$e kesâ jÛeefÙelee~
 heMeg efÛeefkeâlmee  heeefCeefve - ceewÙe&keâeueerve Øeefmeæ JÙeekeâjCe Meem$eer; De°eOÙeeÙeer kesâ
 Hewâkeâušer Dee@Heâ Jesšjervejer meeFbme Sb[ Sveerceue nmyeQ[^er - mecemleerhegj jÛeefÙelee~
 efyenej Jesšvejer keâe@uespe - hešvee  DeeÙe&Yeó - DeeÙe&Yeó keâe pevce 476 F&. ceW ØeeÛeerve kegâmegcehegj (DeeOegevf ekeâ
 DevÙe mebmLeeve hešvee) ceW Keieewue cebW ngDee Lee~ oMeceueJe ØeCeeueer keâe DeeefJe<keâej efkeâÙee~
 vesMeveue efjmeÛe& meWšj Heâe@j ueerÛeer - cegpeHeäHeâjhegj  DeMJeIees<e - ceneve veeškeâkeâej, oeMe&efvekeâ Deeefo Les~
 vesMeveue efjmeÛe& meWšj Heâe@j ceKeevee - hešvee  heg<Ùeefce$e Megbie - 38 Je<eeX lekeâ ceieOe hej Meemeve efkeâÙee; DeMJecesOe Ùe%e
 je°^erÙe Deew<eOeerÙe efMe#ee SJeb DevegmebOeeve mebmLeeve - nepeerhegj keâjeÙee~
 #es$eerÙe efJekeâueebie mebÙeesefpele hegveJee&me keWâõ - hešvee  yeeCeYeó - mebmke=âle kesâ efJeKÙeele keâefJe yeeCeYeó n<e&Jeæ&ve (meeleJeeR meoer
 ceeÛe& 2016 keâer efmLeefle kesâ Devegmeej efyenej kesâ meeJe&peefvekeâ #es$e ceW 71 ceW) kesâ mecekeâeueerve Les~ Fvekeâe pevce efyenej ceW meesve veoer kesâ efkeâveejs
mejkeâejer kebâheefveÙeeb Deewj 3 JewOeeefvekeâ efveiece ceewpeto nQ~ neueebefkeâ Fve Øeerefleketâš veecekeâ veiej ceW ngDee Lee~
71 ceW mes 31 mejkeâejer kebâheefveÙeeb ner keâeÙe&Meerue nQ~ efyenej kesâ meeJe&peefvekeâ  Meeblejef#ele - 8JeeR Meleeyoer ceW heeuekeâeueerve yeewæ efJeÉeve; veeueboe
#es$e keâer FkeâeFÙeeW cesb efveJesMe cegKÙele: efJeÅegle #es$e ceW keWâefõle nw~ ceneefJenej kesâ DeeÛeeÙe&; efleyyele ceW yeewæ Oece& keâe ØeÛeej efkeâÙee~
 efyenej kesâ ØecegKe meeefnlÙekeâej  Oeerceve SJeb efye"heeue - veeueboe efveJeemeer, heeuekeâeueerve cetefle&keâeue~
 meeefnlÙekeâej jÛeveeSb  ceb[ve efceße - 9 JeeR meoer ceW efceefLeuee kesâ Øeefmeæ oeMe&efvekeâ SJeb efJeÉeve,
1. keâewefšuÙe - DeLe&Meem$e MebkeâjeÛeeÙe& kesâ meeLe MeeŒeeLe& efkeâÙee, ‘cew<keâce efmeefæ’ cenlJehetCe& jÛevee~
2. DeMJeIees<e - yegæÛeefjle  JeeÛemheefle efceße - ceOegyeveer kesâ ieÌ{er ieebJe ceW pevce, <e[doMe&ve JeuueYe
3. DeeÙe&Yeó - DeeÙe&YešerÙece, oMeieereflemet$ece kesâ veece mes Øeefmeæ, Yee<Ùe Yeeceleer keâer jÛevee keâer Øeefmeæ oeMe&efvekeâ ~
4. efJe<Ceg Mecee& - hebÛeleb$e  ceOÙekeâeueerve efyenej
5. yeeCeYeó - keâeobyejer, n<e&Ûeefjle, Ûeb[erMelekeâ  efJeÅeeheefle - ojYebiee (Jele&ceeve ceOegyeveer) kesâ efJemkeâer «eece ceW pevce,
6. efJeÅeeheefle - heoeJeueer, keâerefle&uelee, keâerefle&heleekeâe ëe=bieej jme kesâ Øeefmeæ keâefJe; ce=lÙeg 1475 F&.~
7. JeelmÙeeÙeve - keâecemet$eced  ceKotce Meheg&âöerve ÛeenÙee cevesjer - 13JeeR Meleeyoer kesâ Øeefmeæ metheâer
8. ceC[ve efceße - vew<keâce& efmeefæ, efJeefOe efJeJeskeâ meble, efheâjoewmeer mebØeoeÙe mes mebyebefOele, pevce - 1263 F&. SJeb ce=lÙeg
9. veejeÙeCe hebef[le - efnleesheosMe 1332 F&., MesKe efvepeecegöerve efheâjoewmeer kesâ efMe<Ùe~
10. veeieepeg&ve - yešsmejveeLe, heejes  ceesncceo Meen vetneveer - ueesoer MeemekeâeW kesâ keâeue ceW efyenej ceW Deheâieeve
11. osJekeâervebove Ke$eer - Ûebõkeâeblee, mebleefle, YetleveeLe, veewuejJee meeceble, heeveerhele keâer henueer ueÌ[eF& (1526) F&. kesâ yeeo efyenej ceW
nej ØeLece mJeleb$e Deheâiejve jepÙe keâe mebmLeehekeâ~

35 efyenej leLÙe meej

 MesjMeen - 1539 F&. mes 1545 F&. lekeâ Yeejle keâe Meemekeâ~ efouueer hej
Meemeve keâjves Jeeuee ØeLece efyenejer Meemekeâ~
 oeTo SJeb keâjejeveer - efyenej SJeb yebieeue kesâ mJeleb$e Deheâieeve jepÙe
keâe Debeflece Meemekeâ, Dekeâyej ves 1578 F&. ceW hejeefpele keâj efyenej keâes
cegieue meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee~
 ieg® ieesefJebo efmebn - efmekeäKeeW kesâ omeJeW ieg® , pevce 26 efomebyej,
1666 keâes Jele&ceeve hešvee meeefnye ceW, heebÛe keâkeâej SJeb heengue ØeejbYe
efkeâÙee, Keeuemee hebLe kesâ mebmLeehekeâ~
 1857 kesâ efJeõesn, pevepeeleerÙe efJeõesn SJeb Oeeefce&keâ Deeboesueve
 Jeerj kegbâJej efmebn - 23 DeØewue, 1777 keâes Meneyeeo (Jele&ceeve Yeespehegj)
efpeues peieoerMehegj «eece ceW pevce, 1857 kesâ efJeõesn keâe efyenej ceW
vesle=lJe efkeâÙee; peieoerMehegj kesâ peceeRoej~
 Jeerj Decej efmebn - Jeerj kegbâJej efmebn kesâ Úesšs YeeF&, 1857 kesâ efJeõesn ceW
Yeeie efueÙee, efomebyej 1859 ceW efiejheäleej, 5 peveJejer, 1860 keâes
ieesjKehegj pesue ceW Deeflemeej jesie mes ce=lÙeg~
 heerj Deueer - hešvee efmešer kesâ hegmlekeâ efJe›esâlee, Deb«espe DeefOekeâejer [e.
uee@Ùeue keâer nlÙee kesâ Deejeshe ceW 7 pegueeF&, 1857 keâes hešvee ceW heâebmeer~
 oerJeeve MesKe efYejJeejer - npeejeryeeie #es$e ceW 1857 kesâ efJeõesn keâe
vesle=lJe efkeâÙee~
 jepee Depegv& e efmebn - efmebnYetce mes 1857 kesâ efJeõesn keâe vesle=lJe efkeâÙee~
 efleuekeâe ceebPeer - DeeefoJeemeer efJeõesner kesâ veece mes Øeefmeæ; 1784-85 F&.
ceW jepecenue #es$e ceW efleuekeâe Deeboesueve efkeâÙee, Deb«espe hegefueme DeOeer#ekeâ
keäueerJeueQ[ keâes IeeÙeue efkeâÙee; 1785 F&. ceW Yeeieuehegj ceW heâebmeer~
 yegæÏ Yeiele - Ùes GjebJe pevepeeefle kesâ Les, Je<e& 1831-32 kesâ keâesue
efJeõesn kesâ ceneveeÙekeâ ~
 efmeæÏ-keâevng - Je<e& 1855-56 ceW ngS mebLeeue efJeõesn kesâ veeÙekeâ~
 YeeieerjLe ceebPeer - Je<e& 1874 ceW ngS KejJeej efJeõesn kesâ veeÙekeâ~
 efyejmee cegC[e - cegC[e efJeõesn Ùee Gueiegueeve kesâ pevekeâ, 15 veJebyej
1875 keâes Gefueneleg ceW pevce, 3 heâjJejer, 1900 keâes efmebnYetce (Ûe›eâOejhegj)
mes hekeâÌ[s ieS SJeb 9 petve, 1900 keâes jebÛeer pesue ceW nwpes mes ce=lÙeg~
 peleje Yeiele - ševee Yeiele Deeboesueve kesâ pevekeâ, DeØewue, 1914 cebs
Deeboesueve keâer Meg®Deele~
 veerueebyej-heerleebyej - 21 Dekeäšyt ej, 1857 keâes Fve oesveeW YeeF&ÙeeW kesâ
vesle=lJe ceW KesjJeej, ÛesjeW Deewj YeeieleDeeW ves heueecet ceW efJeõesn efkeâÙee~
1859 F&. ceW FvnW uesmueeriebpe ceW heâebmeer os oer ieF&~
 mJeleb$elee Deeboesueve
 nmeve Fceece - Jeefj‰ yewefjmšj SJeb je°^Jeeoer veslee, keâuekeâòee GÛÛe
vÙeeÙeeueÙe ceW ØeLece efyenejer vÙeeÙeeOeerMe (1912 F&.), YeejleerÙe je°^erÙe
keâeb«esme kesâ DeOÙe#e (ÛeewLes cegefmuece DeOÙe#e) 1918 kesâ yebyeF& DeefOeJesMeve;
efyenej SJeb GÌ[ermee efJeOeeve heefj<eo kesâ meomÙe (1921 F&.), efyenej
keâebiesÇme keâefcešer kesâ DeOÙe#e (1909 F&.) ; efKeueeheâle Deeboesueve ceW Yeeie
efueÙee, meefJeveÙe DeJe%ee Deeboesueve kesâ oewjeve efyenej ceW ‘mJeosMeer ueerie’
kesâ meefÛeJe yeves;~
 ceewueevee cepen™ue nkeâ - hešvee kesâ meceerhe yeenhegje ceW pevce; FbiueQ[
mes yewefjmšjer keâer heÌ{eF& keâer, cegefmuece ueerie kesâ yebyeF& DeefOeJesMeve kesâ
DeOÙe#e (1915) F&. , nesce™ue Deeboesueve, efKeueeheâle Deeboesueve,
DemenÙeesie Deeboesueve ceW meef›eâÙe; hešvee ceW meoekeâle Deeßece keâer
mLeehevee keâer; efyenej efJeÅeeheer" kesâ mebmLeehekeâ kegâue DeefOeheefle; S ‘o
ceojueQ[’ veecekeâ meceeÛeej he$e kesâ ØekeâeMekeâ; ieebOeerpeer ves FvnW
‘osMeYet<eCe’ keâne Lee~
36
 mej meguleeve Denceo - efJeefOeMeem$eer; hešvee efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ ØeLece
YeejleerÙe kegâueheefle, JeeÙemejeÙe keâer keâeÙe&keâejer heefj<eo kesâ meomÙe
(1937 F&.) ~
 meefÛÛeoevevo efmevne - pevce - 10 veJebyej, 1871 (Deeje), ce=lÙeg - 6
ceeÛe&, 1950 ; Øeefmeæ he$ekeâej SJeb efJeefOeJesòee , efyenej SJeb GÌ[ermee
mejkeâej kesâ ØeLece YeejleerÙe efJeòeceb$eer; efyenej efJeOeeveheefj<eo kesâ ØeLece
YeejleerÙe DeOÙe#e; hešvee efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ kegâueheefle, YeejleerÙe mebeJf eOeeve
meYee kesâ ØeLece DeOÙe#e (DemLeeÙeer); efmevne ueeFyesjÇ er (hešvee) kesâ
mebmLeehekeâ~
 [e@. jepesvõ Øemeeo - pevce 3 efomebyej, 1884 keâes meejCe (Jele&ceeve
meerJeeve) kesâ peerjeosF& «eece ceW; efyenejer Úe$e meccesueve kesâ mebmLeehekeâ
(1906 F&.) ; ‘efyenej uee@’ meehleeefnkeâ heef$ekeâe keâe ØekeâeMeve; je°^erÙe
Deeboesueve ceW cenlJehetCe& Yetefcekeâe; YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme kesâ DeOÙe#e
(3 yeej); mebeJf eOeeve meYee kesâ DeOÙe#e (mLeeÙeer); osMe kesâ ØeLece je°^heefle
; ce=lÙeg - 28 heâjJejer, 1963 keâes meoekeâle Deeßece (hešvee) ceW~
 Keeve yeneogj KegoeyeKMe Keeb - KegoeyeKMe ueeFyeÇjs er (hešvee) kesâ
mebmLeehekeâ ; heeb[gefueefheÙeeW kesâ meb«enkeâlee&; Je<e& 1969 ceW mebmeo ves
je°^erÙe cenlJe keâer mebmLee Ieesef<ele keâer~
 Deueer Fceece - efJeefOeJesòee; Yeejle mejkeâej kesâ mLeeÙeer efJeefOe hejeceMe&oelee
(1908 F&.), Fme heo hengÛb eves Jeeues ØeLece efyenejer, hešvee GÛÛe
vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe (1917 F&.); nwojeyeeo jepÙe keâe cegKÙeceb$eer
(1919 F&.)~
 yewkegbâ" Megkeäue - JewMeeueer kesâ peueeuehegj ceW pevceW yewkegbâ" Megkeäue ›eâebeflekeâejer
Deeboesueve mes peg[Ì s Les~ Yeiele efmebn keâes heâebmeer kesâ mebyebOe ceW cegKeefyejer
keâjves Jeeues heâCeervõ Iees<e keâer yesefleÙee ceW nlÙee keâer~
 Ùeesiesvõ Megkeäue - JewMeeueer ceW pevces mJeeOeervelee mesveeveer ; 1931 kesâ
eflejngle <eÌ[dÙeb$e keâeb[ SJeb ceeseflenejer keâeb[ ceW DeefYeÙegòeâ; ieÙee pesue,
Deb[ceeve pesue SJeb npeejeryeeie pesue ceW mepee keâešs; 9 veJebyej, 1942
keâes peÙeØekeâeMe veejeÙeCe kesâ meeLe npeejeryeeie pesue mes heâjej ;
DeefKeue YeejleerÙe efkeâmeeve meYee keWâõerÙe keâcesšer kesâ meomÙe jns; 1940-
1942 kesâ Yeejle ÚesÌ[es Deeboesueve ceW Yeeie efueÙee; efyenej efJeOeeve
heefj<eo kesâ meomÙe jns~
 jepekegâceej Megkeäue - ÛebheejCe kesâ Øeefmeæ ke=â<ekeâ veslee ; 1916 ceW
cenelcee ieebOeer keâes ÛebheejCe Deeves keâe vÙeewlee efoÙee Lee~
 peiele veejeÙeCe ueeue - Øeefmeæ mJeeOeervelee mesveeveer SJeb peÙeØekeâeMe
veejeÙeCe kesâ menÙeesieer; 1942 kesâ Yeejle ÚesÌ[es Deeboesueve ceW Yeeie
efueÙee; 13 efmelebyej, 1942 keâes efiejheäleej keâj yeebkeâerhegj pesue ueeÙee
ieÙee~
 ßeer vejefmebn veejeÙeCe - meceepeJeeoer veslee SJeb mJeleb$elee mesveeveer;
Yeejle ÚesÌ[es Deeboesueve kesâ oewjeve pesue mes heâjej ; 14 veJebyej,
1942 keâes ieÙee mes efiejheäleej~
 peÙeØekeâeMe veejeÙeCe - efmeleeye efoÙeeje (meejCe) ceW 11 Dekeäšyt ej,
1902 keâes pevces peÙeØekeâeMe veejeÙeCe meceepeJeeoer veslee Les~ efJemkeâeWemf eve
ÙetefveJeefme&šer (Decesefjkeâe) mes DeLe&Meem$e ceW Sce. S. efkeâÙee; 1934 ceWs
efyenej meesMeefuemš heešea keâe ie"ve efkeâÙee, Jes cenemeefÛeJe yeves SJeb
DeeÛeeÙe& vejWõ osJe DeOÙe#e yeves~ 18 heâjJejer, 1940 keâes peceMesohegj ceW
GvnW efiejheäleej keâjves kesâ yeej hetjs efyenej ceW 14 ceeÛe&, 1940 keâes
peÙeØekeâeMe efoJeme ceveeÙee ieÙee~ 9 veJebyej, 1942 keâes npeejeryeeie
pesue mes heâjej~ 1942 kesâ Yeejle ÚesÌ[es Deeboesueve ceW meef›eâÙe Yetefcekeâe
efyenej leLÙe meej
 efveYeeF&; vesheeue mes Deepeeo omlee ÛeueeÙee~  JewÅeveeLe efcej ‘Ùee$eer’ - veeieepeg&ve , yeeyee
 1952 ceW meesMeefuemš heešea keâe ie"ve efkeâÙee; 1954 ceW efJeveesyee YeeJes kesâ  ØecegKe JÙeefòeâ SJeb Gvekesâ pevce mLeue
Yetoeve Deeboesueve mes pegÌ[s; 5 petve, 1974 keâes ‘mebhetCe& ›eâebefle’ keâer JÙeefòeâ pevcemLeue
Iees<eCee keâer; 25 petve, 1975 keâes Deeheelekeâeue kesâ oewjeve GvnW vepejyebo  yeeyet kegbâDej efmebn - peieoerMehegj, Meeneyeeo (Jele&ceeve
jKee ieÙee; ueeskeâveeÙekeâ kesâ veece mes Øeefmeæ~ Yeespehegj)
 Deveg«en veejeÙeCe efmebn - Deewjib eeyeeo kesâ heesFDeeJeeb ieebJe ceW pevce;  ieg® ieesefJebo efmebn - hešveeefmešer (hešvee)
DemenÙeesie Deeboesueve kesâ oewjeve efyenej kesâ ØecegKe veslee; 1946 mes  [e@. jepeWõ Øemeeo - peerjeosF,& meejCe (Jele&ceeve meerJeeve)
1952 lekeâ jepÙe ceW ceb$eer yeves~  peÙeØekeâeMe veejeÙeCe - efmeleye efoÙeeje, meejCe (Jele&ceeve
 ßeerke=â<Ce efmebvne - 21 Dekeäšyt ej, 1887 keâes cegib esj kesâ yejyeerIee ceW pevce; Úheje)
mJeleb$e Yeejle ceW efyenej kesâ ØeLece cegKÙeceb$eer; efyenej kesâmejer kesâ veece  heâCeerMJej veeLe ‘jsCeg’ - Deewjener efnib evee, hetefCe&Ùee (Jele&ceeve
mes Øeefmeæ; efyenej ceW vecekeâ melÙee«en ceW De«eCeer Yetefcekeâe ~ DejefjÙee)
 peiepeerJeve jece - 5 DeØewue, 1908 keâes Meeneyeeo (Jele&ceeve Yeespehegj)  efJeÅeeheefle - efJemheâer, ojYebiee (Jele&ceeve ceOegyeveer)
ceW pevce; 1937 ceW efyenej ceW ØeLece keâeb«esme cebef$eceb[ue mes ueskeâj  jeceOeejer efmebn ‘efovekeâj’ - efmeceefjÙee, cegib esj (Jele&ceeve yesiegmejeÙe)
mJeleb$elee Øeeefhle kesâ heMÛeele Fbefoje ieebOeer lekeâ kesâ cebef$eceb[ue ceW  [e@. ßeerke=â<Ce efmebn - yejyeerIee (cegib esj)
kewâefyevesš ceb$eer jns~  hebef[le ceb[ve efceße - ceefn<eer (menjmee)
 Deyogue yeejer - Je<e& 1896 ceW Meeneyeeo kesâ keâesFueJej ceW pevce;  Deveg«en veejeÙeCe efmebn - heesFDeebJee (Deewjbieeyeeo)
efKeueeheâle Deeboesueve ceW meef›eâÙe Yetefcekeâe efveYeeF&; efyenej efJeÅeeheer" ceW  peiepeerJeve jece - ÛeboJee, Meeneyeeo (Jele&ceeve Yeespehegj)
Øeeshesâmej; 1923 ceW mJejepe heešea keâer efyenej MeeKee kesâ meefÛeJe; 1930  DeeÛeeÙe& efMeJehetpeve meneÙe - GvveJeeme, Meeneyeeo (Jele&ceeve Yeespehegj)
ceW efyenej efJeOeeve heefj<eo keâes meomÙe Ûegves ieS; ßeefcekeâ Deeboesueve mes  Øeefmeæ ceneslmeJe
pegÌ[s jns; 1931 ceW efyenej meceepeJeeoer oue kesâ mebmLeehekeâ meomÙeeW ceW ceneslmeJe mLeue
Skeâ jns~  Jeeuceerefkeâ ceneslmeJe - yeself eÙee , heefMÛeceer ÛebheejCe
 Yeesuee eEmen-meebmeo : 19 Dekeäšyt ej, 2018 keâes yesietmejeÙe mes ueeskeâmeYee  veboveieÌ{ ceneslmeJe - yesefleÙee, heefMÛeceer ÛebheejCe
meemebo Yeepehee veslee Yeesuee efmebn keâe efveOeve nes ieÙee~ Jes 79 Je<e& kesâ  kesâmeefjÙee ceneslmeJe - ceeseflenejer, hetJeea ÛebheejCe
Les~ Fvekeâe pevce 3 peveJejer, 1939 keâes ogvener ieebJe, yesietmejeÙe ceW  efJeÅeeheefle ceneslmeJe - efJeÅeeheefle veiej,
ngDee Lee~ 1967 mes 2009 lekeâ 8 yeej efyenej efJeOeeve meYee kesâ meomÙe mecemleerhegj
kesâ ™he cesb jns~ Jes efyenej mejkeâej ceW keâF& yeej ceb$eer, leLee 2003-05  oMejLe ceebPeer ueeskeâ GlmeJe - ieÙee
efyenej efJeOeeve meYee kesâ GheeOÙe#e yeves~ 2009 mes 19 Dekeäšyt ej, 2018  Jeerj kegbâJej efmebn efJepeÙeeslmeJe - Deeje
(ce=lÙeg lekeâ) meebmeo jns~ ‘‘efkeâmeeve cesjs YeieJeeve nQ’’ hegmlekeâ Gvekesâ  Debie ceneslmeJe - cegib esj
 nefjnj #es$e ceneslmeJe - meesvehegj
efJeOeevemeYee kesâ Yee<eCeeW hej ØekeâeefMele hegmlekeâ nw~ ‘‘ceQ ØeJeen ntb’
 efJeMJeeefce$e ceneslmeJe - yekeämej
ueeskeâmeYee ceW Gvekesâ Yee<eCeeW keâe mebkeâueve nw leLee ‘‘yesietmejeÙe’’ Fvekeâe
 yeÇÿehegj ceneslmeJe - yekeämej
Ssefleneefmekeâ MeesOe nw efpeme hej FvnW heer.SÛe.[er. keâer GheeefOe efceueer Leer~  Decyes GlmeJe - Deewjbieeyeeo
Fmekesâ DeueeJee ‘‘JesietmejeÙe keâe Sself eneefmekeâ meJex#eCe’’ Fvekeâe MeesOe nw~  peÙeØekeâeMe veejeÙeCe ceneslmeJe - efmeleeye efoÙeeje, meejCe
 efyenej kesâ Øeefmeæ JÙeefòeâlJe SJeb Gvemes mebyebeOf ele mLeue  efovekeâj meeefnlÙe GlmeJe - efmeceefjÙee, yesietmejeÙe
 Jeæ&ceeve ceneJeerj - kegbâ[ue«eece  efkeâvvej ceneslmeJe - hešvee
 ÛeeCekeäÙe/keâewefšuÙe - heešefueheg$e  cenveej ceneslmeJe - JewMeeueer
 Ûebõieghle ceewÙe& - heešefueheg$e  peÙecebieuee ieÌ{ ceneslmeJe - yesietmejeÙe
 DeMJeIees<e - heešefueheg$e  Gmleeo efyeefmceuuee Keeb - [gcejebJe
 DeeÙe&Yeó - heešefueheg$e ceneslmeJe
 MesjMeen - meemeejece  heeJeehegjer ceneslmeJe - veeueboe
 Øeefmeæ JÙeefòeâ SJeb Gvekesâ Gheveece  efyenej ceneslmeJe - ieesJee/Deesef[Mee
 kegbâDej efmebn - yeeyet  nesefuekeâe, oerveeYeõer, - hetefCe&Ùeeb
 [e@. jepeWõ Øemeeo - osMejlve, DepeeleMe$eg hegjwefveÙee ceneslmeJe
 [e@. ßeerke=â<Ce efmebn - efyenej kesâmejer  cebpet<ee ceneslmeJe - Yeeieuehegj
 peÙeØekeâeMe veejeÙeCe - ueeskeâveeLe pesheer  efmebnMs Jej cesuee - ceOeshegj
 [e@. Deveg«en veejeÙeCe efmebn - yeÌ[s meenye, efyenej efJeYetefle  efmeceefjÙee kegbâYe - yesietmejeÙe
 peiepeerJeve jece - yeeyetpeer  JeeÛemheefle ceneslmeJe - ceOegyeveer
 jeceOeejer efmebn efovekeâj - je°^keâefJe  meerleekegbâ[ ceneslmeJe - meerleeOeece, hetJeea ÛebheejCe
 melÙeWõ veejeÙeCe efmebn - Úesšs meenye  iepevee ceneslmeJe - veJeerveiej, Deewjib eeyeeo

37 efyenej leLÙe meej

 DeÅeleve-meeceefÙekeâer
 efyenej keâer Meener ueerÛeer keâes efceuee peer.DeeF&. šwie
 efyenej keâer ‘Meener ueerÛeer’ keâes Yeewieesefuekeâ mebkesâlekeâ šwkeâ Øeehle ngDee nw~
Meener ueerÛeer keâe Glheeove efyenej kesâ cegpeHeäHeâjhegj, hetJeea ÛebheejCe,
JewMeeueer, mecemleerhegj leLee yesietmejeÙe efpeueeW ceW efkeâÙee peelee nw~
 efyenej ceW Mele ØeefleMele efJeÅegleerkeâjCe
 keWâõerÙe Tpee& ceb$eeueÙe Éeje peejer DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, efyenej kesâ
meYeer 1,39,63,909 IejeW ceW efyepeueer hengÛb e ieF& nw~ (25 Dekeäšyt ej,
2018)
 keWâõ mejkeâej ves ØeOeeveceb$eer meewYeeiÙe Ùeespevee kesâ lenle efyenej ceW 100
ØeefleMele efJeÅegleerkeâjCe keâe ue#Ùe 31 efomebyej, 2018 lekeâ jKee Lee~
 efyenej ves leÙe meceÙe mes oes ceen hetJe& ner hetjs jepÙe ceW efJeÅegleerkeâjCe
keâe ue#Ùe Øeehle keâj efueÙee nw~
 Fme Øekeâej efyenej osMe kesâ 8 jepÙeeW ceW Meeefceue nes ieÙee nw, peneb Mele-
ØeefleMele IejeW lekeâ efyepeueer hengÛb eer nw~ Ùes 8 jepÙe Fme Øekeâej nQ -
efyenej, ceOÙe ØeosMe, iegpejele, hebpeeye, DeebOeÇ ØeosMe, leefceuevee[g,
kesâjue, ieesJee Deewj heg[gÛesjer~
 efyenej vesheeue yeme mesJee
 efyenej kesâ cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves efyenej Deewj vesheeue kesâ ceOÙe
yeme mesJee keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ (11 efmelebyej, 2018)
 Ùen efyenej Deewj vesheeue kesâ ceOÙe henueer yeme mesJee nw~
 efyenej mejkeâej SJeb vesheeue mejkeâej kesâ ceOÙe nmlee#eefjle DevegyebOe kesâ
DeeOeej hej ØeejbYe Ùen yeme mesJee yeesOeieÙee mes keâe"ceeb[t SJeb hešvee mes
pevekeâhegj kesâ efueS ØeejbYe keâer ieF& nw~
 hešvee-pevekeâhegj keâer yemeW hešvee, cegpeHeäHeâjhegj, meerceeceÌ{er, efYeªe
cees[Ì nesles ngS pevekeâhegj peeSbieer~ JeneR yeesOeieÙee-keâe"ceeb[t keâer yemeW
ieÙee, hešvee, nepeerhegj, cegpeHeäHeâjhegj ceeseflenejer, jkeämeewue, Jeerjiebpe
nesles keâe"ceeb[t peeSieer~
 Ùen mesJee meeJe&peefvekeâ efvepeer Yeeieeroejer cees[ hej DeeOeeefjle nw~
 ueeuet-ueeruee hegmlekeâ keâe ueeskeâehe&Ce
 11 Dekeäštyej, 2018 keâes ‘ueeuet-ueeruee’ hegmlekeâ keâe hešvee ceW ueeskeâehe&Ce
efkeâÙee ieÙee~
 Fme hegmlekeâ kesâ uesKekeâ efyenej kesâ GhecegKÙeceb$eer megMeerue kegâceej ceesoer nQ~
 Fme hegmlekeâ ceW efyenej kesâ hetJe& cegKÙeceb$eer ueeuet Øemeeo ÙeeoJe kesâ
keâejveeceeW keâe uesKekeâ ves meefÛe$e JeCe&ve efkeâÙee nw~
 meeFšmesJeme& Fbef[Ùee SJeb efyenej mejkeâej ceW mecePeewlee
 efyenej mejkeâej kesâ mJeemLÙe efJeYeeie SJeb meeFšmesJeme& Fbef[Ùee
(Sightsavers India) kesâ ceOÙe jepÙe kesâ 15 efpeueeW ceW ves$e mJeemLÙe
megj#ee keâer efmLeefle ceW megOeej ueeves nsleg Skeâ mecePeewlee %eeheve hej
nmlee#ej efkeâÙee ieÙee~ (4 efmelebyej, 2018)
 Ùen mecePeewlee je°^erÙe DebOeeheve efveÙeb$eCe keâeÙe&›eâce SJeb Âef° keâesCe
(National Programme for Control of Blindness and Visual
Impairment-NPCB&VI) keâes efyenej ceW cepeyetleer Øeoeve keâjves nsleg
efkeâÙee ieÙee nw~
 Fme mecePeewles kesâ Debleie&le ÛeÙeefvele efpeueeW kesâ efpeuee DemheleeueeW keâer DeeOeejYetle
mebjÛevee ceW megOeej ueeles ngS ves$e Dee@hejsMeve efLeÙesšj kesâ megÂ{Ì erkeâjCe SJeb
ceeself eÙeeeEyeo Dee@hejsMeve keâer megeJf eOee keâes meMeòeâ efkeâÙee peeSiee~
38
 Fme mecePeewles kesâ lenle efyenej kesâ 15 efpeueeW keâes Meeefceue efkeâÙee ieÙee
nw, efpememes ueieYeie 3 keâjes[Ì keâer Deeyeeoer Fme keâeÙe&›eâce kesâ lenle
DeeÛÚeefole nesieer~
 ieewjleueye nw efkeâ meeFmesJeme& Éeje hetJe& mes ner 15 ceW mes 6 efpeueeW-
Yeeieuehegj, yesietmejeÙe, ieÙee, cebig esj, hetefCe&Ùee SJeb mecemleerhegj keâes
meneÙelee Øeoeve keâer pee jner nw~
 Fmekesâ DeueeJee DevÙe veew efpeueeW Deewjib eeyeeo, peneveeyeeo, megheewue,
MesKehegje, hetJeea ÛebheejCe, DejJeue, DejefjÙee, veJeeoe Deewj meerJeeve ceW
ceesefleÙeeeEyeo Dee@hejsMeve hej ceW Je=efæ keâer peeSieer~
 Ùen Je=efæ «eeceerCe ves$e mJeemLÙe henue ‘ves$e Jemeble’ SJeb Menjer ves$e
mJeemLÙe henue ‘Dece=lee Âef° kesâ ™he ceW keâer peeSieer~
 cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej Éeje efJeefYevve heefjÙeespeveeDeeW keâe ueeskeâehe&Ce
 14 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej Éeje DeefOeJesMeve
YeJeve (hešvee) ceW DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle, efheÚÌ[e
Jeie& SJeb DelÙeble efheÚÌ[e Jeie&, DeuhemebKÙekeâ Jeie& kesâ Úe$e-Úe$eeDeeW mes
pegÌ[er keâF& ÙeespeveeDeeW keâe ueeskeâehe&Ce efkeâÙee~
 keâeÙe&›eâce ceW cegKÙeceb$eer ves cegKÙeceb$eer DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele
pevepeeefle efmeefJeue mesJee Øeeslmeenve Ùeespevee leLee cegKÙeceb$eer DelÙeble
efheÚÌ[e Jeie& efmeefJeue mesJee Øeeslmeenve Ùeespevee ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~
 Fme Ùeespevee kesâ lenle jepÙe kesâ Deveg. peeefle, Deveg. pevepeeefle, DevÙe
efheÚÌ[e Jeie& kesâ Úe$e-Úe$ee, pees yeerheerSmemeer ØeejbefYekeâ hejer#ee heeme
keâjWies, GvnW Fme Je<e& mes 50 npeej ®heÙes Deewj jepÙe kesâ DevegmetefÛele
peeefle, DevegmetefÛele pevepeeefle, DevÙe efheÚÌ[e Jeie& kesâ Úe$e-Úe$eeSb,
pees ÙetheerSmemeer keâer ØeejbefYekeâ hejer#ee heeme keâjWies GvnW 1 ueeKe keâer
jeefMe mejkeâej Deeies keâer lewÙeejer nsleg GheueyOe keâjeSieer~
 DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle keâuÙeeCe efJeYeeie, efheÚÌ[e
Jeie& SJeb Deefle efheÚÌ[e Jeie& keâuÙeeCe efJeYeeie leLee DeuhemebKÙekeâ keâuÙeeCe
efJeYeeie kesâ DeOeerve mebÛeeefuele Úe$eeJeemeeW ceW KeeÅeevve GheueyOe keâjeves
nsleg ‘KeeÅeevve Deehetefle& Ùeespevee’ keâe MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee~
 Fme Ùeespevee kesâ lenle cegHeäle ceW 15 efkeâuees Deveepe efpemeceW Je efkeâuees
ÛeeJeue Deewj 6 efkeâuees iesntb Øeefle efJeÅeeLeea, Øeefleceen efoÙee peeSiee~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ cegKÙeceb$eer DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle
Úe$eeJeeme Devegoeve Ùeespevee, cegKÙeceb$eer efheÚÌ[e Jeie& SJeb DevÙe efheÚÌ[e
Jeie& Úe$eeJeeme Devegoeve Ùeespevee leLee cegKÙeceb$eer DeuhemebKÙekeâ keâuÙeeCe
Úe$eeJeeme Devegoeve Ùeespevee Yeer ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~
 Fme Ùeespevee kesâ lenle Úe$eeJeeme ceW jnves Jeeues Úe$e-Úe$eeDeeW keâes
Øeefleceen 1000 ®heS meneÙelee jeefMe oer peeSieer~ Úe$eeJeeme ceW jnves
Jeeues Úe$eeW keâes jeefMe meerOes DekeâeGbš ceW efceuesieer~
 ieewjleueye nw efkeâ peveveeÙekeâ keâhet&jer "ekegâj kesâ veece hej DevÙe efheÚÌ[e
Jeie& kesâ efueS Úe$eeJeeme Ùeespevee keâer Meg®Deele keâer ieF&~
 ceneyeesefOe keâvJeWMeve keWâõ
 13 Dekeäšyt ej, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves yeesOeieÙee ceW
ceneyeesefOe keâvJeWMeve keWâõ keâe keâeÙee&jbYe efkeâÙee~
 Fme meebmke=âeflekeâ keWâõ keâe keâeÙee&jbYe keWâõ mejkeâej kesâ menÙeesie mes
mJeosMe oMe&ve Ùeespevee kesâ lenle efkeâÙee ieÙee nw~
efyenej leLÙe meej
 Ùen FbšjvesMeveue keâvJeWMeve keWâõ meebmke=âeflekeâ ieefleefJeefOeÙeeW kesâ meeLe-
meeLe DevÙe ieefleefJeefOeÙeeW kesâ efueS GheÙeesieer nesiee~
 jepÙe hegefueme Dekeâeoceer, jepeieerj
 jepeieerj ceW jepÙe hegefueme Dekeâeoceer keâe efvecee&Ce nes jne nw~ Fme
Dekeâeoceer keâe efvecee&Ce peuo hetje keâj 15 veJebyej lekeâ ØeefMe#eCe keâe
keâeÙe& ØeejbYe efkeâÙee peevee mebYeeefJele nw~
 'Suo-Motu oeefKeue Keeefjpe’ megefJeOee keâe MegYeejbYe
 8 Dekeäšyt ej, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves jepemJe SJeb Yetefce
megOeej efJeYeeie Éeje DeeÙeesepf ele ‘Dee@veueeFve oeefKeue Keeefjpe,’ Dee@veueeFve
ueieeve Yegieleeve SJeb efveyebOeve keâeÙee&ueÙeeW keâes DeÛeue keâeÙee&ueÙeeW mes
mebyeæ keâj Suo-Motu oeefKeue Keeefjpe megefJeOee keâe MegYeejbYe efkeâÙee
ieÙee~
 yeehet še@Jej keâe efMeueevÙeeme
 2 Dekeäšyt ej, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves je°^heefle cenelcee
ieebOeer keâer 150JeeR peÙebleer meceejesn Je<e& kesâ MegYeejbYe kesâ DeJemej hej
‘yeehet še@Jej’ keâe efMeueevÙeeme efkeâÙee~
 GuuesKeveerÙe nw efkeâ yeehet kesâ peerJeve kesâ meYeer henuegDeeW SJeb IešveeDeeW keâes
Deekeâ<e&keâ lejerkesâ mes ØeoefMe&le keâjves nsleg 84.49 keâjes[Ì ®heÙes keâer
ueeiele mes ieo&veeryeeie (hešvee) ceW 7 SkeâÌ[ Yetefce hej YeJeve efvecee&Ce
Éeje ‘yeehet šeJej’ keâe efvecee&Ce efkeâÙee peeSiee~
 cegKÙeceb$eer ves DeeÙeg<ceeve Yeejle-ØeOeeveceb$eer peve DeejesiÙe Ùeespevee keâe
efkeâÙee MegYeejbYe
 23 efmelebyej, 2018 keâes jepÙeheeue ueeuepeer šb[ve SJeb cegKÙeceb$eer
veerleerMe kegâceej ves hešvee ceW meceüeš DeMeeskeâ keâvJeWMeve keWâõ ceW DeeÙeg<ceeve
Yeejle ØeOeeveceb$eer peve DeejesiÙe Ùeespevee keâe MegYeejbYe efkeâÙee~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le jepÙe ceW ueieYeie 1 keâjes[Ì 8 ueeKe heefjJeej,
efpemeceW «eeceerCe #es$eeW mes 99,58,392 SJeb Menjer #es$eeW mes 8,65,916
heefjJeej meefcceefuele nQ~
 Ùeespevee nsleg ueeYeeLeea heefjJeejeW keâe ÛeÙeve meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ SJeb
peeefleiele peveieCevee 2011 ceW efveOee&efjle hee$elee kesâ DeeOeej hej efkeâÙee
ieÙee nw~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le Skeâ meeue ceW Skeâ heefjJeej keâes heebÛe ueeKe
®heÙes keâer ceoo efkeâmeer Yeer mejkeâejer Ùee efvepeer Demheleeue ceW Fueepe
keâjves hej oer peeSieer~
 efyenej heMeg efJe%eeve efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe ØeLece mLeehevee efoJeme
 29 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej Éeje efyenej heMeg
efJe%eeve efJeMJeefJeÅeeueÙe (hešvee) kesâ ØeLece mLeehevee efoJeme meceejesn keâe
GodIeešve efkeâÙee~
 Fme DeJemej hej efkeâMeveiebpe ceW [e@. Deyogue keâueece kesâ veece hej
mLeeefhele ke=âef<e efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ keQâheme ceW ceeflmÙekeâer ceneefJeÅeeueÙe keâe
MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee~
 heešefueheg$e efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe MegYeejbYe
 30 pegueeF&, 2018 keâes hešvee ceW heešefueheg$e efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ efMeueeheó
keâe cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej Éeje DeveeJejCe efkeâÙee ieÙee~
 veJeme=efpele heešefueheg$e efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ kegâueheefle iegueeyeÛebõ jece
peeÙemeJeeue nQ~
 heešefueheg$e efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee ceieOe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâes oes
YeeieeW ceW yeebškeâj keâer ieF& nw~
39
 vÙeeÙecetefle& GoÙe efmevne vÙeeefÙekeâ DeeÙeesie keâer efjheesš&
 20 petve, 2018 keâes vÙeeÙecetefle& GoÙe efmevne vÙeeefÙekeâ peebÛe DeeÙeesie ves
Dehevee Debeflece ØeefleJesove cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej keâes meeQhee~
 jepÙe ceW Je<e& 2002-06 kesâ oewjeve meeceves DeeS keâece kesâ yeoues Deveepe
Ùeespevee ceW peebÛe vÙeeÙecetefle& GoÙe efmevne keâes meeQheer ieF& Leer~
 Fme ef$emeomÙeerÙe peebÛe DeeÙeesie kesâ DevÙe meomÙe De®Ce kegâceej efmebn
SJeb mebpeÙe kegâceej efmebn Les~
 Fme DeeÙeesie keâe ie"ve 18 peveJejer, 2016 keâes efkeâÙee ieÙee Lee~
 mJe. jeceke=â<Ce efmevne kesâ keâeJÙe meb«en šbkeâej keâe ueeskeâehe&Ce
 11 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves Menero efoJeme kesâ
DeJemej hej keâefJe SJeb mJeleb$elee mesveeveer mJe. jeceke=â<Ce efmevne kesâ
keâeJÙe meb«en ‘šbkeâej’ keâe ueeskeâehe&Ce efkeâÙee~
 11 Deiemle, 1942 kesâ efove ner hešvee meefÛeJeeueÙe ieesueerkeâeb[ ngDee Lee~
FmeceW ÙegJeeDeeW kesâ Skeâ mecetn ves meefÛeJeeueÙe keâes Iesj efueÙee Lee Deewj Jes Jeneb
Peb[e Heânjevee Ûeenles Les, efpemekeâe Deb«espe efmeheeefnÙeeW ves efJejesOe efkeâÙee~
 Fve meyekesâ yeerÛe mJe. jecekeâ=<Ce efmevne ves meefÛeJeeueÙe kesâ Deboj ØeJesMe
keâj Peb[e Heânje efoÙee~ Fme oewjeve efmeheeefnÙeeW Éeje keâer ieF& HeâeÙeeEjie
mes 7 Úe$e Menero nes ieS Les~
 Fve 7 MeneroeW ceW Gceekeâeble Øemeej eEmen (meejCe), jeceevebo eEmen
(Oeve®Dee, hešvee), meleerMe Øemeeo Pee (Yeeieuehegj), peieheefle kegâceej
(Deewjib eeyeeo), osJeerheo ÛeewOejer (hešvee), jepeWõ eEmen (meejCe), jeceieeseJE eo
eEmen (meejCe) Meeefceue Les~
 ÙeÅeefhe Ùes meele ueesie Menero nes ieS Les eEkeâleg jeceke=â<Ce efmevne Peb[e
Heânjeves ceW keâeceÙeeye ngS Deewj Jeneb mes efvekeâue ieS~
 cegKÙeceb$eer efJeOeeveheefj<eo kesâ meomÙe efveJee&efÛele
 cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej, GhecegKÙeceb$eer megMeerue kegâceej ceesoer SJeb hetJe&
cegKÙeceb$eer jeyeÌ[er osJeer meefnle efJeOeeve heefj<eo kesâ efueS 11 meomÙe
efveJee&efÛele ngS~
 veerleerMe kegâceej ves efJeOeeve heefj<eo meomÙe kesâ ™he ceW leermejer yeej heo
keâe MeheLe efueS~ (7 ceF&, 2018)
 øeâespesve meercesve yeQkeâ mšsMeve keâer mLeehevee
 12 ceF&, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej Éeje hetefCe&Ùee ceW cejbiee
efmLele yekeâjer heeueve men Øepeveve keWâõ ceW ‘øeâespesve meercesve yeQkeâ
mšsMeve’ keâe Yetefce hetpeve SJeb efMeueevÙeeme efkeâÙee ieÙee~
 Fmekeâe mebÛeeueve je°^eÙr e [sÙejer efJekeâeme yees[& (NDDB) Éeje efkeâÙee peeSiee~
 Fmekeâe ueeYe ve kesâJeue efyenej keâes yeefukeâ Gòej hetJe& kesâ jepÙeeW keâes Yeer
efceuesiee~
 melele peerefJekeâesheepe&ve Ùeespevee
 5 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves melele peerefJekeâesheepe&ve
Ùeespevee keâe MegYeejbYe efkeâÙee~
 Ùen Ùeespevee osMeer Mejeye SJeb leeÌ[er kesâ Glheeove leLee efye›eâer ceW heejbheefjkeâ
™he mes peg[Ì s heefjJeej, DevegmeteÛf ele peeefle, DevegmeteÛf ele pevepeeefle Deewj DevÙe
mecegoeÙeeW kesâ ueef#ele DelÙeble efveOe&ve heefjJeejeW kesâ efueS Meg® keâer ieF& nw~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le ueef#ele heefjJeejeW keâes peerefJekeâesheepe&ve SJeb DeeÙe
mes mebyebefOele Jewkeâefuhekeâ ieefleefJeefOe pewmes celmÙe heeueve, yekeâjer SJeb cegieea
heeueve, ke=âef<e mebyebefOele ieefleefJeefOeÙeeb, Deiejyeòeer efvecee&Ce Deeefo ceW
pees[Ì e peeSiee~
efyenej leLÙe meej
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le mejkeâej 60 npeej mes 1 ueeKe ®heÙes lekeâ keâer
jeefMe Øeoeve keâjsieer~
 Fme Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve ceW mejkeâej Deieues leerve Je<eeX lekeâ 840
keâjes[Ì ®heÙes KeÛe& keâjsieer~
 cegKÙeceb$eer DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle GÅeceer Ùeespevee
 4 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves cegKÙeceb$eer DevegmeteÛf ele
peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle GÅeceer Ùeespevee keâe MegYeejbYe efkeâÙee~
 Ùen Ùeespevee efyenej kesâ DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle
Jeie& kesâ efMeef#ele yesjespeieej ÙegJekeâ-ÙegJeefleÙeeW keâes mJeÙeb keâe jespeieej
mLeeefhele keâjves kesâ efueS mebÛeeefuele keâer pee jner nw~
 Deye DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle kesâ ÙegJee Je ÙegJeefleÙeeW
keâes GÅeesie mLeehevee keâjves SJeb yesjespeieejer Kelce keâjves kesâ efueS 5
ueeKe keâe ]$e+Ce efyevee efkeâmeer yÙeepe kesâ GheueyOe keâjeÙee peeSiee~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le ueeYeeefLe&ÙeeW keâer DevÙe ÙeesiÙelee Fme Øekeâej
nesieer- keâce-mes-keâce 10 + 2 Ùee Fbšjceere[f Sš, DeeF&šerDeeF&, hee@euf ešsefÄeâkeâ
ef[hueescee Ùee mecekeâ#e GòeerCe& neW, 18 Je<e& Ùee Fmemes DeefOekeâ Gceü kesâ nes
leLee FkeâeF& ØeeshejeF&šjMeerhe Heâce&, heeš&vejefMehe Heâce&, LLP DeLeJee
PVT. Ltd. kebâheveer kesâ lenle efveyebefOele neW~
 cegKÙeceb$eer keâvÙee GlLeeve Ùeespevee
 3 Deiemle, 2018 keâes cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves hešvee ceW ‘cegKÙeceb$eer
keâvÙee GlLeeve Ùeespevee’ keâe MegYeejbYe efkeâÙee~
 Fme Ùeespevee keâe GösMÙe keâvÙee YeüCt e nlÙee keâes jeskeâvee, keâvÙeeDeeW kesâ
pevce Je mebhetCe& šerkeâekeâjCe keâes Øeeslmeeefnle keâjvee, eEueieevegheele ceW
Je=efæ ueevee, yeeefuekeâe efMeMeg ce=lÙeg oj keâes keâce keâjvee, yeeefuekeâe efMe#ee
keâes yeÌ{eJee osvee, yeeue efJeJeen hej DebkegâMe ueieevee leLee kegâue Øepeveve
oj ceW keâceer ueevee nw~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le ØelÙeskeâ yeeefuekeâe kesâ pevce mes ueskeâj Gmekesâ
mveelekeâ nesves lekeâ efJeefYevve mlejeW hej kegâue 54,100 ®heÙes keâer DeeefLe&keâ
meneÙelee oer peeSieer~
 keâvÙee efMeMeg kesâ pevce kesâ DeJemej 2000 ®heÙes, 12JeeR GòeerCe& keâjves
Jeeueer DeefJeJeeefnle yeeefuekeâe keâes 10,000 ®heÙes SJeb mveelekeâ heeme keâjves
Jeeueer yeeefuekeâe keâes 25,000 ®heÙes oer peeSieer~
 Fme Ùeespevee keâe ueeYe heefjJeej kesâ oes yeÛÛeeW lekeâ meerefcele nesiee~
 efyenej keâe henue mšeš& Dehe nye
 16 ceeÛe&, 2018 keâes GhecegKÙeceb$eer megMeerue kegâceej ceesoer ves efyenej kesâ
henues mšeš& Dehe nye keâe hešvee ceW GodIeešve efkeâÙee~
 Fme mšeš& Dehe nye ceW 31 mšeš& Dehe kebâheefveÙeeW keâes Jeke&â mšsMeve Deewj
keâeÙee&ueÙe mLeeve kesâ meeLe ‘hueie Sb[ hues’ keâer megefJeOee oer peeSieer~
 Fmekesâ Deefleefjòeâ efyenše (hešvee) SJeb jepeieerj (veeueboe) ceW DeeF&šer
heeke&â keâer mLeehevee ØemleeefJele nw~
 ojYebiee ceW efJeMJe keâer meyemes memleer hesÙepeue heefjÙeespevee
 14 pegueeF&, 2018 keâes ojYebiee ceW efJeMJe keâer meyemes memleer mJeÛÚ
hesÙepeue heefjÙeespevee ‘megueYe peue’ keâe MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee~
 Ùen heefjÙeespevee megueYe FbšjvesMeveue Éeje Meg™ keâer ieF& nw~
 heefjÙeespevee kesâ Debleie&le ueesie 50 hewmes Øeefle ueeršj keâer oj mes hesÙepeue
Øeehle keâj mekeWâies~
 vÙeeÙecetefle& Sce.Deej. Meen
 12 Deiemle, 2018 keâes vÙeeÙecetefle& Sce.Deej. Meen keâes hešvee GÛÛe
vÙeeÙeeueÙe keâe cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee~
40
 Fmemes hetJe& Jes iegpejele GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe Les~
 efyenej jepÙe Heâmeue meneÙelee Ùeespevee
 5 petve, 2018 keâes efyenej ceW veF& Heâmeue yeercee Ùeespevee ‘efyenej jepÙe Heâmeue
meneÙelee Ùeespevee’ Meg™ efkeâS peeves keâe efveCe&Ùe efkeâÙee ieÙee~
 Ùen yeercee Ùeespevee KejerHeâ meerpeve, 2018 mes ØeejbYe nes ieF& nw~
 Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le efkeâmeeveeW keâes 20 ØeefleMele mes keâce Heâmeue
#eefle«emle nesves keâer efmLeefle ceW Øeefle nskeäšÙs ej 7500 ®heÙes (DeefOekeâlece
2 nskeäšÙs ej nsleg 15000 ®heÙes) keâer oj mes meneÙelee jeefMe Øeoeve keâer
peeSieer~
 ke=âef<e ceneefYeÙeeve-men-yeerpe efJekeâeme Jeenve jLe
 cegKÙeceb$eer veerleerMe kegâceej ves KejerHeâ ceewmece kesâ oewjeve mejkeâejer
ÙeespeveeDeeW kesâ efJe<eÙe ceW efkeâmeeveeW kesâ yeerÛe peeie™keâlee Glhevve keâjves
nsleg ‘ke=âef<e ceneefYeÙeeve-men-yeerpe efJekeâeme Jeenve jLe’ keâes njer Peb[er
efoKeekeâj jJeevee efkeâÙee~ (19 ceF&, 2018)
 Ùen jLe KejerHeâ ceewmece kesâ oewjeve mebÛeeefuele ÙeespeveeDeeW kesâ efJe<eÙe ceW
efkeâmeeveeW keâes peevekeâejer Øeoeve keâjves yuee@keâ «eece hebÛeeÙele Deewj ieebJeeW
keâe YeüceCe keâjWies~
 Meejoe efmevne keâes heodceYet<eCe mecceeve, 2018
 Meejoe efmevne keâes keâuee-mebieerle kesâ #es$e ceW heodce Yet<eCe mecceeve
Øeoeve efkeâÙee ieÙee~
 GvnW Ùen mecceeve je°^heefle Éeje 25 peveJejer, 2018 keâes 69JeW
ieCeleb$e efoJeme keâer hetJe&mebOÙee hej efoÙee ieÙee~
 23Jeeb efveukeäF s & SefMeÙee hegjmkeâej, 2018
 mebmke=âefle SJeb meecegoeefÙekeâ #es$e ceW [e@ eEyeosMJej hee"keâ keâes 23Jeeb
efveukeäsF& SefMeÙee hegjmkeâej, 2018 efoÙee ieÙee~ (13 petve, 2018)
 [e@. eEyeosMJej hee"keâ megueYe FbšjvesMeveue kesâ mebmLeehekeâ nQ~
 Ùen hegjmkeâej peeheeve kesâ ‘efveukeäsF& Fbkeâ’ Éeje efoÙee peelee nw~
 meeefnlÙe Dekeâeoceer Yee<ee mecceeve, 2018
 ceiener Yee<ee kesâ Øeefmeæ meeefnlÙekeâj Mes<e Deevebo ceOegkeâj keâes 1
HeâjJejer, 2018 keâes meeefnlÙe Dekeâeoceer kesâ Yee<ee mecceeve mes mecceeefvele
efkeâÙee ieÙee~
 GvnW Je<e& 2016 kesâ efueS Ùen hegjmkeâej efoÙee ieÙee~
 Mes<e Deevebo ceOegkeâj keâe pevce ieÙee kesâ oefjÙeehegj «eece kesâ 8 efomebyej,
1939 keâes ngDee Lee~
 ÛeewLee Deblejje°^erÙe Oece&-Oecce meccesueve, 2018
 11 mes 13 peveJejer, 2018 lekeâ jepeieerj ceW ÛeewLee Deblejje°^erÙe Oece&-
Oecce meccesueve, 2018 keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~
 Fme meccesueve keâe cegKÙe efJe<eÙe ‘‘Oece&-Oecce hejbheje ceW jepÙe Deewj
meeceeefpekeâ JÙeJemLee’’ Lee~
 Gòej keâesÙeue peueeMeÙe heefjÙeespevee nsleg mecePeewlee
 12 peveJejer, 2018 keâes Gòej keâesÙeue peueeMeÙe heefjÙeespevee kesâ Mes<e
keâeÙeeX keâes hetje keâjves nsleg Yeejle mejkeâej kesâ peue mebmeeOeve, veoer
efJekeâeme Deewj iebiee mebj#eCe ceb$eeueÙe, efyenej leLee PeejKeb[ jepÙe kesâ
yeerÛe ef$ehe#eerÙe mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle efkeâÙee ieÙee~
 heefjÙeespevee keâer Devegceeefvele ueeiele jeefMe 1672.27 keâjes[Ì ®heÙes nw~
 Ùen heefjÙeespevee meesve veoer keâer meneÙekeâ veoer Gòej keâesÙeue veoer hej
mLeeefhele keâer pee jner nw~
efyenej leLÙe meej