T.C.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

EKONOMİK KRİZLER AÇISINDAN KÜRESELLEŞME SÜRECİNİN

GELİŞMEKTE OLAN ÜLKE EKONOMİLERİNE
ETKİLERİ VE TÜRKİYE ÖRNEĞİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Özlem YÜREKLİ

Danõşman Yrd. Doç. Dr. Mevlüt KARABIÇAK

ISPARTA – 2004
 İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. i
KISALTMALAR ........................................................................................................ iv
TABLOLAR ................................................................................................................ v
ÖZET .......................................................................................................................... vi
ABSTRACT............................................................................................................... vii

BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
1.1. Çalõşmanõn Konusu ........................................................................................... 1
1.2. Çalõşmanõn Önemi............................................................................................. 3
1.3. Çalõşmanõn Amacõ............................................................................................. 3
1.4. Çalõşmanõn İçeriği ............................................................................................. 4

İKİNCİ BÖLÜM
KÜRESELLEŞME KAVRAMI .................................................................................. 6
2.1. Tanõm ve Kavramsal Çerçeve ........................................................................... 6
2.2. Küreselleşme Olgusunun Ortaya Çõkõşõ ve Gelişim Süreci ............................ 10
2.3. Küreselleşmeyi Hazõrlayan Faktörler.............................................................. 12
2.3.1. Teknolojik Gelişmeler.............................................................................. 13
2.3.2. Politik Gelişmeler .................................................................................... 14
2.3.3. Ekonomik Gelişmeler .............................................................................. 16
2.3.4.1. Dõş Ticarette Serbestleşme................................................................ 16
2.3.4.2. Sermaye Hareketlerinde Serbestleşme.............................................. 18
2.3.4.3. İş Gücü Piyasalarõnõn Serbestleşmesi................................................ 21
2.3.4.3.1. Küreselleşmeni İş Gücü Piyasalarõna ve Çalõşma Düzenine
Etkisi .......................................................................................................... 22
2.3.4.3.2. İşgücünün Küreselleşmesi.......................................................... 25
2.4. Küreselleşmenin Olumlu ve Olumsuz Yönleri ............................................... 28
2.4.1. Küreselleşmenin Olumlu Yansõmalarõ ..................................................... 31
2.4.2. Küreselleşmenin Olumsuz Yansõmalarõ................................................... 35
124.2.1. Elde Edilen Gelirin Paylaşõmõ Açõsõndan......................................... 37
2.4.2.2. İstihdam Olanaklarõ Açõsõndan......................................................... 40
2.4.2.3. Piyasalarda Oluşan Güvensizlik Açõsõndan ...................................... 40
2.4.2.4. Politikalarõn Geçersizliği Açõsõndan ................................................. 41
2.4.2.4.1. Para Politikalarõ Açõsõndan: ....................................................... 42
2.4.2.4.2. Maliye Politikasõ Açõsõndan: ...................................................... 43
2.5 Küreselleşmeye Yönelik Yaklaşõmlar.............................................................. 44
2.6. İktisadi Küreselleşme ve Çeşitleri................................................................... 46
2.6.1. Finans Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme ............................................. 47
2.6.1.1. Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri...................................................... 49
2.6.1.2. Doğrudan Yabancõ Yatõrõmlar........................................................... 53
2.6.2. Üretim Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme.............................................. 55
2.6.2.1. Çok Uluslu Şirketler.......................................................................... 56
2.6.2.2. Uluslararasõ Ticaret ........................................................................... 60
2.6.2.3. Aşõrõ Kaynak Tüketiminin Yol Açtõğõ Sorunlar................................ 63

i
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KRİZ KAVRAMI VE KÜRESEL NİTELİKLİ EKONOMİK KRİZLER................ 66
3.1. Ekonomik Kriz ................................................................................................ 66
3.1.1. Krizin Kavramsal Çerçevesi ve Nedenleri............................................... 66
3.1.2. Ekonomik Kriz Türleri............................................................................. 69
3.1.2.1. Para Krizleri ...................................................................................... 71
3.1.2.2. Bankacõlõk ve Finansal Alandaki Krizler .......................................... 72
3.1.2.3. İç ve Dõş Borç Krizi .......................................................................... 76
3.1.2.4. Siyasal Sistemden ve Sosyo-Ekonomik Yapõdan Kaynaklanan
Krizler ............................................................................................................ 78
3.2. Küresel Nitelikli Ekonomik Krizler ve Sonuçlarõ........................................... 79
3.2.1. Latin Amerika Krizi ................................................................................. 80
3.2.1.1. Latin Amerika Ülkelerinin Genel Görünümü ................................... 81
3.2.1.2. Kriz Dönemi...................................................................................... 82
3.2.1.3. Krizin Odağõnda Olan Ülkeler .......................................................... 83
3.2.1.3.1. Meksika ...................................................................................... 83
3.2.1.3.2. Brezilya ...................................................................................... 85
3.2.1.3.3. Arjantin ...................................................................................... 86
3.2.2. Asya Krizi ................................................................................................ 89
3.2.2.1. Asya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci...................................... 90
3.2.2.2. Krizden En Çok Etkilenen Ülkeler ................................................... 96
3.2.2.2.1. Tayland....................................................................................... 96
3.2.2.2.2. Endonezya .................................................................................. 98
3.2.2.2.3. Güney Kore ................................................................................ 99
3.2.2.2.4. Malezya .................................................................................... 102
3.2.2.3. Çin’in Konumu ............................................................................... 105
3.2.2.5. Asya Krizinin Sonuçlarõ.................................................................. 107
3.2.3. Rusya Krizi ............................................................................................ 109
3.2.3.1. Rusya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci .................................. 109
3.2.3.2. Rusya Krizinin Sonuçlarõ ................................................................ 112
3.2.4. Küresel Krizlerin Türkiye Ekonomisine Etkileri ................................... 113
3.2.4.1. Asya Krizinin Etkileri ..................................................................... 114
3.2.4.2. Rusya Krizinin Etkileri ................................................................... 117

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ORTAYA ÇIKAN EKONOMİK KRİZLER VE .. 120
BU KRİZLERDE KÜRESELLEŞMENİN ROLÜ.................................................. 120
4.1. Türkiye Ekonomisinin Küreselleşme Sürecine Entegrasyonu Sorunu ......... 120
4.1.1. 1980 Öncesi Dönemdeki Gelişmeler ..................................................... 121
4.1.1.1. Türkiye’nin Kuruluş Yõllarõ ............................................................ 123
4.1.1.2. 1929 Dünya Ekonomik Bunalõmõ ve Türkiye’ye Etkileri ............... 123
4.1.1.3. 1929 Krizi Sonrasõ Türkiye Ekonomisi .......................................... 124
4.1.2. 1980 Sonrasõ Dönem .............................................................................. 126
4.1.2.1. 24 Ocak Kararlarõ............................................................................ 126
4.1.2.1.1. 24 Ocak Kararlarõnõn Hedefleri................................................ 127
4.1.2.1.2. 24 Ocak Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler ..................................... 131
4.1.2.2. 5 Nisan Kararlarõ ............................................................................. 134

ii
 4.1.2.2.1. İstikrar Programõ ...................................................................... 136
4.1.2.2.2. Yapõsal Düzenlemeler .............................................................. 141
4.1.2.2.3. 5 Nisan Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler ...................................... 144
4.1.2.3. 2000 Yõlõ Enflasyonu Düşürme Programõ....................................... 147
4.1.2.3.1. Programõn Hedefleri................................................................. 149
4.1.2.3.2. Programõn Zayõf Yönleri .......................................................... 152
4.1.2.4. Programõn Uygulanmasõ Ve Kasõm 2000 Krizi: ............................. 157
4.1.2.5. Şubat 2001 Krizi: ............................................................................ 161
4.1.2.6. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ: ................................................ 164
Sonuç ve Öneriler..................................................................................................... 169
KAYNAKÇA........................................................................................................... 174
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 189

iii
 KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği
BDT : Bağõmsõz Devletler Topluluğu
ÇHC : Çin Halk Cumhuriyeti
ÇUŞ : Çok Uluslu Şirketler
DİBS : Devlet İç Borçlanma Senetleri
ERM : Avrupa Döviz Kuru Mekanizmasõ
FEB : Amerika Merkez Bankasõ
GATT : Gümrük Tarifeleri ve Genel Ticaret Anlaşmasõ
GATS : Hizmet Ticareti Genel Anlaşmasõ
GB : Gümrük Birliği
GSMH : Gayri Safi Milli Hasõla
GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasõla
HDR : İnsani Kalkõnma Raporu
ILO : Uluslararasõ Çalõşma Örgütü
IMF : Uluslararasõ Para fonu
IMKB : İstanbul Menkul Kõymetler Borsasõ
ITO : Uluslararasõ Ticaret Örgütü
KKBG : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği
KVSH : Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasõ
TMSF : Tasarruf Mevduatõ Sigorta Fonu
TEFE : Toptan Eşya Fiyat Endeksi
TÜFE : Tüketici Fiyat Endeksi
UN : Birleşmiş Milletler
UNDP : Birleşmiş Milletler Kalkõnma Programõ
WB : Dünya Bankasõ
WTO : Dünya Ticaret Örgütü

iv
 TABLOLAR

Tablo 1: Küresel Sermaye Hareketleri ......................................................................... 16

Tablo 2: Dünya Nüfusunun Gelir Gruplarõ Açõsõndan Dağõlõmõ................................ 27
Tablo 3: GSYİH’nõn Sektörler İtibariyle Ortalama Büyüme Oranlarõ..................... 33
Tablo 4: Dünyanõn En Büyük On Çok Uluslu Şirketi ................................................. 53
Tablo 5: Gelişmekte Olan Ülkelerin En Büyük On Çok Uluslu Şirketi .................... 54
Tablo 6: Dünyada Üretim ve Dõş Ticaret Hacmindeki Yõllõk Yüzde Değişmeler ..... 58
Tablo 7: Arjantin’in Ekonomik Göstergeleri ............................................................... 83
Tablo 8: Bazõ Doğu Asya Ülkelerinin Büyüme Hõzlarõ................................................ 84
Tablo 9: Asya’da Özel Sektöre Açõklan Banka Kredileri ........................................... 87
Tablo 10: Asya Ülkelerinin Cari İşlemler Açõklarõ........................................................ 88
Tablo 11: Rusya’nõn Dõş Borç Servisi ............................................................................. 105
Tablo 12: İMKB’da Gerçekleştirilen Hisse Senedi İşlemleri ve Döviz
Rezervlerindeki Hareketler.............................................................................................. 110
Tablo 13: Türkiye- Rusya Ticari İlişkileri...................................................................... 113
Tablo 14: Türkiye’nin Dõş Ticaret Dengesi .................................................................... 135
Tablo 15: Türkiye’nin Dõş Borç Stokunun Yõllar İtibariyle Seyri ............................... 147
Tablo 16: 12 Aylõk TÜFE ve TEFE Oranlarõ ................................................................. 149
Tablo 17: Türkiye’ye Yönelik Net Sermaye Akõmlarõ................................................... 152
Tablo 18: Merkez Bankasõnõn Haftalõk Döviz Rezervi.................................................. 155

v
 ÖZET

Dünya ekonomisi yeni bin yõlõ uzun süredir içinden çõkamadõğõ bir durgunlukla
karşõlamõştõr. Geride kalan bin yõlõn son yõllarõna birbirini takip eden krizler damgasõnõ
vurmuştur. 1990’lõ yõllarõn başlarõnda sosyalist bloğun çöküşü bir taraftan kapitalist sistemin
zaferini diğer taraftan da globalizasyon sürecinin alternatifsizliğini ve bu süreçten geri
dönüşüm imkansõzlõğõnõ ilan etmiştir. Ancak çok geçmeden küreselleşme sürecinin parlayan
yõldõzlarõ olan Doğu Asya ülkelerinde baş gösteren kriz yine bu süreç nedeniyle tüm dünyayõ
etkilemiş ve global bir krize dönüşmüştür. Bu krizleri Rusya, Latin Amerika (özellikle
Arjantin) ve Türkiye krizleri izlemiştir. Kriz yaşanan ülkelerin hepsinde de IMF
yönlendirmeli politikalarõn uygulanmasõ bu kurumun ciddi eleştirilere maruz kalmasõna
neden olmuştur.

Bu doğrultuda Türkiye’de yaşanan Kasõm 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin 2000

yõlõnda uygulamaya konulan IMF tarafõndan hazõrlanan Enflasyonu Düşürme Programõnõn
eksikliklerinden kaynaklandõğõ savunulmaktadõr. Bu program Merkez Bankasõnõn etkin bir
para politikasõ uygulama yeteneğini sõnõrlandõrmõş ve piyasadaki likidite oluşturma
mekanizmasõnõ tamamen uluslararasõ sermaye akõmlarõnõn girişine terk etmiştir. Sonuçta
piyasalar spekülatif sermaye akõmlarõna karşõ savunmasõz kalmõş ve küçük bir gerginlikten
bile nem kapan sermaye hareketlerinin çok kõsa sürede ülkeyi terk etmesi iki ağõr kriz
yaşanmasõna neden olmuştur.

Günümüzde de pek çok olumlu gelişmeye rağmen bazõ alanlardaki yetersizlikler hâlâ
aşõlamamõştõr. İç ve dõş borçlar artmaya devam etmektedir. İhracatta elde edilen önemli
artõşla birlikte cari işlemler açõğõ büyümektedir. Bankacõlõk sistemi istenilen etkinliğe
kavuşturulamamõştõr. IMKB’da günlük işlem hacmi çok düşüktür. Yeni krizlere yol
açõlmamasõ için mali ve parasal politikalarõn birbiriyle uyumlu olmasõ, ekonomik birimlerce
yanlõş anlaşõlmalara yol açacak ve ülkeyi kriz ortamõna sokacak çelişkili açõklamalardan
süratle vazgeçilmesi gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: kriz, küreselleşme, gelişmekte olan ülkeler

vi
 ABSTRACT

The world economy has welcomed the new millennium by a stagnation which it
has not been able to accomplish. Consecutive crises have made their mark over the last years
of the past millennium. Collapse of the socialist block at the beginning of the 1990s has
proclaimed on one hand the triumph of the capitalist system, and on the other hand, that
there is not an alternative for the process of globalization and also the preclusion of giving
up this process. Nevertheless, shortly after, the crises arising at the rising stars of the
globalization process, namely the East Asian countries, again has influenced the whole
world, and has turned into a global crisis. These crises have been pursued by the crises in
Russia, South America (especially Argentina) and Turkey. Due to application of IMF
oriented politics at all those countries encountering the crisis, it has caused that, that
institution to be severely criticized.

It has been defended that, the shortcomings of the Inflation Reducing Program that
was prepared and put into practice by IMF in the year of 2000 have caused the November
2000 and February 2001 crises experimented within this framework. This program has
restricted the capability of executing an effective monetary policy, and the liquidity
constituting mechanism entirely has been left to the entering of the international capital
movements. Consequently, the markets have been left defenseless against the speculative
capital movements, and the capital movements that become susceptible even in case of a
slightest movement have left the country causing to confrontation of two major crises.

Today despite of many positive developments, some of the inadequacies have not
yet been passed over. The internal and external debts continue to increase. Along with the
important increases achieved in the field of exportation, also current accounts deficit
expands. The banking system does not have the desired effectiveness. The daily transaction
volume at Istanbul Stock Exchange is very low. In order to avoid new crises, fiscal and
monetary policies must be concordant with each other, and some inconsistent statements
which might lead the country to new crises mediums must be relinquished.

Key Words: crisis, globalization, developing, country

vii
 BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ

1.1. Çalõşmanõn Konusu

20. yüz yõlõn sonlarõna doğru dünyadaki ekonomik ve siyasi dengelerde bazõ
değişimler yaşanmaya başlanmõş ve böylece dünya yeniden yapõlanma sürecine
girmiştir. 1970’li yõllarõn başlamasõyla birlikte dünya ekonomisinin göstergeleri de
bozulmaya başlamõştõr. Şöyle ki işsizlik ve enflasyon oranlarõ artarken, büyüme ve
verimlilik oranlarõnda önemli düşüşler yaşanmaya başlanmõştõr. Büyüme oranlarõnda
düşüş ve işsizlik oranlarõnda artõş yaşanan bir ortamda aynõ zamanda fiyatlar genel
düzeyinin de artõş göstermesi o ana kadar iktisat literatüründe yeri olmayan bir
olgudur ve yaşanan bu yeni süreç “stagflasyon” olarak adlandõrõlmõştõr. Dünya
ekonomisinde ortaya çõkan bu genel ekonomik krize karşõ uygulanan keynesyen
ekonomi politikalarõnõn krizi çözmekte başarõsõz kalmasõ, ekonomi politikasõ
alanõnda bir karşõ devrim oluşmasõna zemin hazõrlamõştõr. Neo-liberal olarak
adlandõrõlan bu harekete göre, ekonomik krizin sebebi devletin ekonomiye aşõrõ
derecede müdahale etmesidir. Devlet aşõrõ kaynak kullanmakta ve bu kaynaklarõ israf
etmektedir. Neo-liberal iktisatçõlara göre ekonomik krizin aşõlabilmesi için devletin
ekonomiye müdahalesinin en aza indirgenmesi, piyasalarõn serbestçe işlemesini
engelleyen faktörlerin ortadan kaldõrõlmasõ, vergilerin azaltõlmasõ ve KİT’lerin
özelleştirilmesi gerekmektedir.

Dünya ekonomik alanda bu gelişmelere sahne olurken siyasi alanda da tüm

dünyayõ etkileyecek bir gelişme yaşanmõştõr. Bu gelişme 1985 yõlõnda Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde (SSCB) Gorbaçov’un iktidara gelmesiyle birlikte
aşõrõ merkezi planlamaya dayalõ sosyalist ekonomik düzenden vazgeçilip, serbest
piyasa modeline dayalõ kapitalist ekonomik düzene geçiş yapõlmasõdõr. Dünyadaki
ideolojik bölünmüşlüğün ortadan kaldõrõlõp iki kutuplu dünya düzeninden
vazgeçilmesi olarak yorumlanabilecek bu karar, siyasal ve ekonomik boyutlarõ
itibariyle tüm dünyayõ etkileyen sonuçlar doğurmuştur. İki kutuplu dünya düzeninin
varlõğõna dayalõ olarak geliştirilmiş olan askeri ittifaklarõn, ekonomik ve siyasal

1
organizasyonlarõn varlõk nedenleri tartõşõlmaya başlanmõştõr. Eski düzen yõkõlõrken
yeni dünya düzeni tartõşmalarõ ve bu düzenin nasõl olacağõ sorusu ve sorunu gündeme
oturmuştur.

Kapitalist dünyadaki “liberalizasyon”, sosyalist dünyadaki

“demokratikleşme” ve “yeniden yapõlanma” politikalarõnõn giderek yaygõnlaşmasõ
sonucunda tek kutuplu ve tek ideolojili bir dünya oluşmaya başlamõştõr. Ekonomiler
hõzla liberalleşmiş, uluslararasõ ticaret önem kazanmõş, ekonomide kamu sektörünün
ağõrlõğõnõn azaltõlmasõ amacõyla özelleştirme uygulamalarõ yaygõnlõk kazanmõş, dõşa
kapalõ olan ekonomilerin dõşa açõlmalarõ ile birlikte ulusal ekonomilerin ve pazarlarõn
dünya ekonomisine entegrasyonu süreci hõz kazanmõştõr.

Soğuk savaşõn bitmesi, demokratikleşme ve serbestleşme eğilimlerinin

hakim olmaya başlamasõ, II. Dünya Savaşõndan sonra kurulan siyasi ve ekonomik
dengelerin değişmesi sonucu ortaya çõkan bu olgu küreselleşme olarak
nitelendirilmiştir.

Milletlerarasõ ekonomik ve sosyal ilişkilerin giderek artmasõ, artan ilişkilerin

devletlerin hukuk sistemlerini dahi etkiler hale gelmesi, yeni kurum ve kuruluşlarõn
ortaya çõkmasõ, kitle iletişim araçlarõnõn yaygõnlaşmasõ ve giderek ucuzlamasõ
dünyayõ küçük bir köy haline getirerek küreselleşme olarak adlandõrõlan olgunun
giderek yaygõnlaşmasõnõ sağlamõştõr. Özellikle iletişim teknolojisinde yaşanan baş
döndürücü gelişmeler değişimin değişmez bir ilke olduğunu ortaya koymuştur.

Küreselleşme kavramõ ve beraberinde getirdiği sorunlar gerek akademik

gerekse de siyasi çevreler tarafõndan önemli tartõşmalara konu olmuştur. Dolayõsõyla
bu konuda farklõ görüşler savunulmaktadõr. Küreselleşme taraftarlarõ bu olgunun
doğal ve kaçõnõlmaz olduğunu ve bu sürecin dõşõnda kalmak için çabalayan
ekonomilerin başarõsõz olacağõnõ iddia etmektedirler. Küreselleşme karşõtlarõ ise, bu
gelişmeyi emperyalizmin yeni bir biçimi olarak nitelemekte ve karşõ konulmasõ
gereken bir süreç olarak değerlendirmektedirler.

2
1.2. Çalõşmanõn Önemi

Küreselleşme sürecinden gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler farklõ şekilde

etkilenmektedir. Gelişmiş ülkeler kendi durumlarõnõn korumak ve dünya ekonomisi
üzerindeki hakimiyetlerini sürdürebilmek gayretini gösterirken, gelişmekte olan
ülkeler sanayileşmiş ülkeleri yakalayabilmek ve kalkõnabilmek amacõnõ
taşõmaktadõrlar. Yalnõz şurasõ bir gerçektir ki küreselleşme daha çok gelişmiş
ülkelerin kontrolünde yol alan bir süreçtir. Bu sürecin işleyişinde çok uluslu şirketler
(ÇUŞ) ve uluslararasõ kuruluşlar önemli bir role sahiptir. Bu çalõşmada
küreselleşmenin önemli aktörlerinden birisi konumundaki bu kuruluşlarõn payõ
ayrõntõlõ olarak incelenmiştir.

1980’li yõllar devletlerin geleneksel sistem ve politikalardan hõzla

uzaklaşarak küresel dünyaya ayak uydurmak amacõyla gerekli ekonomik
düzenlemeleri yapmaya başladõklarõ yõllar olmuştur. Bu süreçte içe dönük politikalar
terk edilirken ekonomileri dõşa açmaya yönelik yapõsal uyum programlarõ
uygulanmaya başlanmõştõr. İlginçtir ki ülkelerin dünya ile entegrasyon amacõyla
yaptõklarõ bu dönüşümden sonra yaşanan krizler hem daha sõk hem de daha derin
olmaya başlamõştõr. Yaşanan dönüşüm süreci nedeniyle bir ülkede çõkan ekonomik
kriz diğer ülkelere de kolaylõkla sõçrayabilmektedir. Bu bağlamda çalõşmamõzda
1980 sonrasõ yaşanan ekonomik krizler ve bu krizlerin diğer ülkelere etkileri
irdelenmiştir.

Bir çok gelişmekte olan ülkenin küresel dünya ekonomisine entegrasyon

yönünde başlattõklarõ yeni yapõlanmalar elbette ki ülkemizi de doğrudan etkilemiştir.
Türkiye, 1980 öncesinde yaşadõğõ ağõr ekonomik darboğazlar ve krizler sonrasõnda
24 Ocak 1980 tarihinden itibaren eski ekonomik ve politik tercihlerinde değişiklik
yapma yoluna giderek küresel ekonomiye entegre olma kararõ almõştõr.

1.3. Çalõşmanõn Amacõ

Küreselleşme ekonomik, siyasal, kültürel, sosyal v.b. hayatõn tüm

alanlarõnda etkiye sahip olan bir süreçtir. Ancak biz bu çalõşmada bu sürecin etki

3
alanõnõ sõnõrlandõrarak sadece ekonomi alanõndaki etkilerini incelemeye çalõşacağõz.
Bu çalõşmanõn amacõ yaşanmakta olan dönüşümün artõ ve eksilerini irdeleyerek bu
süreçte ülkemizin ortaya koyduğu çabalarõ ve sonuçlarõnõ değerlendirmektir.

Çalõşmamõzda amaç edinilen bir diğer noktada dünyanõn her hangi bir
ülkesinde meydana gelen olumlu yada olumsuz bir gelişmenin çok kõsa bir sürede
diğer ülke ekonomilerini de etkilediğinin kanõtlanmasõdõr. Bunun en güzel örneği
1997 yõlõnda Malezya ve Hong Kong borsalarõnda bazõ şirketlerin iflasõ sonucu
ortaya çõkan ekonomik krizin çok kõsa süre içerisinde önce ABD ve AB gibi gelişmiş
batõ ülkelerini etkilemiş; daha sonra da oluşan panik nedeniyle ilgili ülkelerde
yatõrõmõ bulunmayan ülkelerde bile çalkantõlara yol açmõş olmasõdõr. Yani dünyanõn
bir yerinde oluşan olumsuzluklar ülkede yatõrõmlarõ bulunan ülkeleri doğrudan
etkilerken krizden kaynaklanan panik nedeniyle bu ülkede yatõrõmõ bulunmayan
ülkelerin borsalarõnõ da psikolojik olarak dolaylõ bir şekilde etkilemektedir.

Çalõşmamõzõn hazõrlanma aşamasõnda öncelikle küreselleşme ve kriz ile

ilgili mevcut literatür taranmõştõr. Türkiye ekonomisinin tarihi perspektifi
incelenmiştir. Daha sonra elde edilen kaynaklar çerçevesinde çalõşmanõn teorik kõsmõ
tamamlanmõştõr. Ayrõca Hazine Müsteşarlõğõ, Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Devlet
İstatistik Enstitüsü ve Merkez Bankasõ web adreslerinden gerekli veriler toplanarak
çalõşma tablolarla zenginleştirilmeye çalõşõlmõştõr.

1.4. Çalõşmanõn İçeriği

Üç bölümden oluşan çalõşmanõn birinci bölümünde küreselleşme kavramõ

geniş ölçüde tanõmlanmõştõr. Bu olgunun ortaya çõkõşõ, oluşumunda etkili olan
faktörler ve ülkelere sağladõğõ getiriler ve maliyetleri üzerinde durulmuş, sonra
küreselleşme yaklaşõmlarõ ve çeşitleri hakkõnda ayrõntõlõ bilgi verilmiştir.

Bilindiği gibi küreselleşme ile özdeşleşen bir olgu da “kriz”dir. Çalõşmanõn

ikinci bölümünde bu kavram ele alõnmõştõr. Bu çerçevede krizin nedenleri ve türleri
üzerinde durulmuştur. Kriz ile küreselleşme arasõndaki bağ irdelenmeye çalõşõlmõştõr.

4
Daha sonra dünyada yaşanan küresel nitelikli krizler sebepleri ve sonuçlarõyla
birlikte ortaya konulmuştur.

Son bölümde ise Türkiye ekonomisinin Cumhuriyetin kurulmasõndan bu

yana geçirdiği yapõsal değişim bir yandan tarihi süreç içerisinde dönemler itibariyle,
diğer yandan ise değişim ve istikrar politikalarõnõn uygulandõğõ dönemler ve
sonuçlarõ itibariyle incelenmiştir.

5
 İKİNCİ BÖLÜM

KÜRESELLEŞME KAVRAMI

2.1. Tanõm ve Kavramsal Çerçeve

Küreselleşme kavramõnõn ortaya çõkõşõnda ‘küresel köy’ tasvirinin önemli bir

rolü vardõr. Küresel kavramõ ilk kez Mc Luhan’nõn ‘Küresel Patlamalar’ adlõ
kitabõnda, yaşanan değişimi ifade etmek için ‘küresel köy’ terimini kullanmasõyla
literatüre girmiştir. Mc Luhan eserinde bir yandan medya, öte yandan dünya çapõnda
bir kitlesel tüketim üzerinde durmuş ve bize dünyanõn nasõl küçülmekte ve birbirine
yaklaşmakta olduğunu anlatmõştõr. Mc Luhan’a göre dünya, insanlarõn birbirleriyle
yoğun iletişimi nedeniyle herkesin birbirinden haberdar olabileceği bir köy ortamõna
dönüşmektedir. Tõpkõ kabile toplumunun üyeleri gibi küresel köyün üyeleri de
birbirinden haberdardõr ve birbirlerine bağõmlõdõrlar. Aradaki tek fark küresel köyün
mekansal olarak tüm dünyayõ kaplamasõdõr.1 Dünyanõn «küresel köy» haline geldiği
görüşü, ülkeler arasõndaki sõnõrlarõn öneminin giderek azaldõğõ ve böylece yer
kürenin uzak köşelerinde yaşayan farklõ insan gruplarõ arasõndaki ilişkilerin sõnõrlara
takõlmadan oldukça yoğun ve hõzlõ bir şekilde gerçekleştiğini dile getirmektedir.2

Küreselleşme kavramõ 1980’lere doğru Harvard, Stanford, Columbia gibi

prestijli Amerikan işletme okullarõnda kullanõlmaya başlanmõş ve yine bu
çevrelerden çõkmõş bazõ iktisatçõlar tarafõndan popülerize edilmiştir. Hemen aynõ
yõllarda uluslararasõ iktisadi kuruluşlarõn yayõnlarõnda ve raporlarõnda yer almaya
başlamõştõr.

Dünyanõn bir bölgesinde meydana gelen ekonomik bir gelişmenin diğer

ülkeleri de etkilemesi olgusu, içinde bulunduğumuz yüzyõla ve özellikle de
küreselleşmenin hõz kazandõğõ yüzyõlõn son çeyreğine özgü değildir. Özellikle büyük
coğrafi keşiflerin yapõldõğõ ve yeni ticaret yollarõyla yeni ticaret alanlarõnõn ortaya

1
TUTAR, H., ‘Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi’, Hayat Yayõnlarõ, İstanbul, 2000, s. 21
2
AK, M. Z., ‘ Küresel İktisat ,Politikalarõ ve Türkiye Ekonomisi’, Sakarya Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ağustos 2001, s. 4

6
çõkarõlmaya başlandõğõ 1400’lü yõllardan bu yana, dünya ekonomileri birbirlerinden
etkilenmeye başlamõşlardõr.3

Bununla beraber teknoloji ve iletişimde meydana gelen büyük ilerlemelerin

etkileyip yönlendirdiği süreçler küreselleşme kavramõyla açõklanmaya
çalõşõlmaktadõr. Bilginin, hammaddelerin, mal ve hizmetlerin artan bir biçimde
uluslararasõ dolaşõm ve paylaşõma girmesi 20. yüzyõlõn şahit olduğu bir gelişmedir.
1980’li yõllarda başlayan ve özellikle 1990’lõ yõllarõn başlamasõyla korkunç bir
süratle hõzlanan bir süreçtir. Özellikle telekomünikasyon ve haberleşme alanlarõnda
görülen baş döndürücü gelişmelerle birlikte, artõk dünyanõn herhangi yerinde
meydana gelen gelişme anõnda başka yerlerde duyulmakta ve daha da önemlisi başka
yerleri etkilemektedir. Artõk hiçbir ülke, dünyanõn gelişmiş yada gelişmemiş
herhangi bir ülkesi veya bölgesinde meydana gelen hiçbir olaydan kendini izole
edememekte ve mutlaka bu gelişmelerin yansõmalarõna maruz kalmaktadõr.4 Yani
küreselleşme inanõlmaz bir hõz, esneklik, çok yönlülük, kalõcõ değişim ve hatta bazen
güvensizlik anlamõna gelmektedir.5

DPT tarafõndan hazõrlanan raporda6 ise “küreselleşme; ülkeler arasõndaki

ekonomik, politik, sosyal ilişkilerin yaygõnlaşmasõ ve gelişmesi, ideolojik ayrõmlara
dayalõ kutuplaşmalarõn çözülmesi, farklõ toplumsal kültürlerin, inanç ve beklentilerin
daha iyi tanõnmasõ, ülkeler arasõndaki ilişkilerin yoğunlaşmasõ gibi farklõ görünen
ancak birbiriyle bağlantõlõ olgularõ içerdiği, bir anlamda maddi ve manevi değerlerin
ve bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sõnõrlarõ aşarak dünya
çapõnda yayõlmasõ” olarak tanõmlanmaktadõr.

Küreselleşme, sermaye ve üretim faaliyetlerinin ulusal sõnõrlarõn

kõsõtlanmasõ olmadan dünya genelinde serbestçe hareket edebilmesidir. Bu bağlamda
küreselleşme iki temel faktör üzerine oturtulmuş bir olgudur. Bu faktörlerden birisi

3
MALKOÇ, S., “ Cumhuriyetin 75. Yõlõnda Dünya Ekonomik Krizlerinin Türkiye’ye Yansõmalarõ ve
Güncel Bir Örnek: Rusya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ekim98dunyaeko.htm, 17.03.2003
4
MALKOÇ, S., s. 199.
5
Dünya Ekonomi Bülteni , “Küresel Kargaşa”, . T.C. Başbakanlõk D.T.M. Yay. S.17 ,1999, s.6.
6
DPT, “Dünya Kürselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler”, Yayõn No: 2375-ÖİK: 440, Ankara, s.1,
Ocak 1995

7
teknolojik ilerlemenin iletişimde yarattõğõ baş döndürücü devrim, diğeri ise, ulus
devletin gücünü her geçen gün aşõndõran serbest piyasa ekonomisinin (serbestleşme
/özelleştirme) genel kabul görmesidir.7

Küreselleşme ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda bazõ ortak

değerlerin yerel ve ulusal sõnõrlarõ aşarak dünya çapõna yayõlmasõnõ da ifade eder. Bu
bağlamda küreselleşme, dünyada uygulanan ekonomik sistem ve ekonomi
politikalarõnõn giderek birbirine yakõnlaşmasõdõr.8

Küreselleşme, dünyada bir çok ekonomik, finansal, politik, ulusal güvenlik,

çevresel, sosyal, kültürel ve ulusal bölgeler arasõ, teknolojik bağlantõlar, piyasalar ve
bireyler yoluyla kõtalararasõ mesafeleri birbirine bağlayan bir ağ olarak
tanõmlanmaktadõr. Veya William GREIDER tarafõndan yapõlan daha içsel ve tasviri
bir şekilde “Globalleşme, harikulade bir makinaya benzer. İmha ettiklerinin
karşõlõğõnõ alõr. Modern ziraatõn makineleri gibi büyük ve hareketlidir. Fakat çok
karmaşõk ve güçlüdür. Koşarcasõna sahalar açar ve sõnõrlarõ önlenemez. Hareketlilik
devam ettiğinden, makine, arkasõnda büyük tahribat izleri bõrakõrken, aynõ zamanda
büyük miktarda refah ve zenginliği beraberinde getirmektedir. Zengini daha zengin,
fakiri daha fakir yapmaktadõr. Fakat direksiyonda kimse yoktur. Bu hõzõnõ ve yönünü
kontrol eden bir iç dinamiği veya direksiyonu olmayan bir makinedir.” Burada
bahsedilen makine modern kapitalizdir.9

Diğer bir tanõma göre küreselleşme, sõnõrlarõ yerine pazarlarõ ve üretim

alanlarõnõ önde tutan, bilgi, sermaye, mal ve hizmetlerin sõnõr tanõmayan dünyanõn
her tarafõnda belirli kurallara bağlõ olarak sõkõntõsõz bir şekilde dağõtõlabileceği
serbest pazar ekonomisine ve hür teşebbüsün egemenliğine dayalõ süreçtir.10

7
KAZGAN, G., “Küreselleşme ve Ulus Devleti Yeni Ekonomik Düzen”, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayõnlarõ, İstanbul, s. 21, 2000
8
DPT , ‘Küreselleşme Özel İhtisas Raporu’, Ankara, s. 3, 2000
9
ÖZ, E. , “Globalleşme nedir.”,
http: // www.Ceterisparibus.net /arsive /e_oz2.doc, 03.09.2003
10
GARİH, Ü., “Globalleşme Sürecinde Türkiye ”, Hayat Yayõnlarõ, İstanbul, s. 40, 2000

8
 Küreselleşme, ülke ekonomilerinin dünya ekonomisi ile entegrasyonu;
diğer bir ifadeyle dünyanõn tek bir pazarda bütünleşmesi olarak tanõmlanabilir.
Küreselleşmenin ön aşamasõ, bir bölge içerisinde yer alan komşu ülkelerin kendi
aralarõnda ortak pazar oluşturmalarõnõn, ekonomik sorunlara ortak çözümler
aramalarõnõ ifade eden bölgesel entegrasyonlardõr.11

Küreselleşme, paranõn ve mallarõn dolaşõmõndan daha fazla bir şeydir.

Zaman ve mekan kavramlarõnõn eski anlamõnõ yitirmesi, sõnõrlarõn ortadan
kaybolmaya başlamasõ ve yeryüzündeki tüm insanlarõn (ve ülkelerin) karşõlõklõ
bağõmlõlõğõnõn artmasõdõr. Ayrõca bu kavram dünyadaki tüketim alõşkanlõklarõndaki
benzeşmeyi de ifade etmektedir.

Kõsaca belirtmek gerekirse, «küreselleşme, uzak yerleşimleri birbirlerine

bağlayan dünya çapõndaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşmasõ»12 olarak
tanõmlanabilir. Küreselleşme, ülke ekonomilerinin dünya ekonomisi ile
entegrasyonudur. Yani; dünyanõn tek bir pazarda bütünleşmesidir. Dünya
ekonomisinin küreselleşmesi denince, genellikle uluslararasõ uzaklõğõn kaybolmasõ
nedeniyle ekonomilerin giderek daha fazla birbirlerine entegre hale gelmesi ve
işbirliğinin artmasõ; böylece daha yüksek büyüme oranlarõna ulaşõlarak refahõn
maksimize edilmesi ifade edilmek istenir.13

Sonuçta küreselleşme sözcüğü son yõllarda dünyada yaşanan gelişmelerin

tanõmlanmasõ için kullanõlan bir kelimedir. Bu gelişmelerin politik, ekonomik,
kültürel, toplumsal ve teknolojik boyutlarõ olduğu için, küreselleşmenin tanõmõ ve
anlamõ kişiden kişiye farklõlõk göstermektedir. Bazõlarõ küreselleşmenin dünyada
refahõ artõracağõnõ, gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkeler arasõndaki farklarõ
azaltacağõnõ öne sürerken, küreselleşmeyi sömürgeciliğin çağdaş biçimi olarak
nitelendirenlerin sayõsõ da küçümsenemeyecek kadar çoktur. Küreselleşme bazõ
kesimlerce artan işsizlik, gelir dağõlõmõnda bozulma ve batõ demokrasileri için bir

11
IŞIK, K., “ Küreselleşme Emperyalizmin Yeni Masalõ”, İmge Kitabevi, 3. Baskõ, İstanbul, s. 9,
Şubat 1997
12
GIDDENS, A., ‘Modernliğin Sonuçlarõ’, Çeviren: E. KUŞDİL, Ayrõntõ Yayõnlarõ, İstanbul, s. 62,
1994
13
GÜRSES, M., “Küresel Ekonomi”, Maliye Dergisi, s. 128, Mayõs- Ağustos 1998

9
tehdit olarak algõlanõrken; onu çoğulcu demokrasinin yeryüzüne yayõlma süreci
olarak algõlayanlar da mevcuttur. Aslõnda küreselleşmeyle ilgili olarak böyle farklõ
görüşlerin ortaya sürülmesi çok normaldir. Çünkü, küreselleşme olarak anõlan bu
değişim süreci kimilerine servet ve refah getirirken, kimilerine ise yoksulluk ve refah
kaybõ getirmektedir. Bu nedenle bu süreçten kazançlõ çõkanlarõn bu değişimi
kaçõnõlmaz olarak nitelendirmeleri ne kadar doğalsa zarar görenlerin de eleştirerek
olumsuz yönlerine odaklanmalarõ o kadar doğaldõr. 14

2.2. Küreselleşme Olgusunun Ortaya Çõkõşõ ve Gelişim Süreci

Küreselleşme yeni bir olgu değildir. II. Dünya Savaşõ sonrasõ gelişen
küreselleşmeyi 1914 öncesi dönemde yaşanmõş olan küreselleşme olgusundan ayõran
temel özellik; ikinci küresel dönemde uluslararasõ örgütlerin yönetsel gücü ve bazõ
ülkelerin güçlü koordinasyonudur. Küreselleşmenin hem gelişmiş hem de gelişmekte
olan ülkelere bazõ yararlar sağladõğõ inkar edilemez; ancak ekonomik yönetişim ve
politika geliştirmek konusunda gelişmekte olan ülkeleri pasif bõraktõğõ da bir
gerçektir.15

Küreselleşme sadece tanõmõ konusunda değil, ne zaman ortaya çõktõğõ

konusunda da görüş birliği sağlanamayan bir kavramdõr. Bu konuda üç ayrõ görüş
mevcuttur. Bu görüşlerin ilkine göre; küreselleşme süreci tarihin başlangõcõ ile aynõ
yaştadõr. Ancak son yõllarda bu değişim süreci ivme kazanmõştõr. İkinci görüşe göre,
modernleşme ve kapitalizmin gelişimi ile küreselleşme yaşõttõr ve şu andaki durum
bu sürecin hõzõnda bir artõş yaşanmasõ olayõdõr. Bir başka görüşe göre ise,
küreselleşme son yõllarda ortaya çõkan bir olgudur. Bu görüşe göre küreselleşme
olgusu, sanayi ötesi toplum, modern ötesi toplum ve kapitalist düzenin çözülmesiyle
gündeme gelmiştir.16

14
Asomedya, ‘Küreselleşme’, Ankara, s. 26, Nisan 1999
15
HIRST, P., THOMPSON G., “Küreselleşme Sorgulanõyor”, Dost Kitabevi, Ankara, s. 8, Eylül
1998
16
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., ‘Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye’, Bilim Kitabevi,
Isparta, s. 23, 2002

10
 Uluslararasõ ekonomik ilişkilerin ve karşõlõklõ bağõmlõlõğõn geçtiğimiz
yüzyõlõn ortalarõnda başladõğõnõ ileri süren iktisat tarihçilerine göre, 1850’lerden
başlayan, özellikle 1870’lerden I. Dünya Savaşõna kadar geçen dönemde çoğu
Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri arasõnda mal, sermaye ve işgücü dolaşõmõnda
önemli artõşlar yaşanmõştõr. İrlanda, İsveç ve İtalya gibi Avrupa’nõn yoksul ülkeleri
Kuzey Amerika’ya göç verirken, yüksek tutarlarda sermaye İngiltere tarafõndan
deniz aşõrõ sömürgelere ve Kuzey Amerika’ya, Fransa tarafõndansa Kõta Avrupa’sõnõn
çevre ülkelerine yönelmiştir. Yine o dönemde taşõma maliyetlerindeki düşüş,
uluslararasõ mal ticaretinde büyük artõşlara neden olmuştur. Hem uluslararasõ göçler
hem de uluslararasõ ticaretin artmasõ mal piyasalarõnõn bütünleşmesine, mal
fiyatlarõnõn ve işçi ücretlerinin ülkeler arasõnda gösterdiği farklõlõklarõn azalmasõna
neden olmuştur. Bazõ iktisat tarihçileri, bu birinci küreselleşme dalgasõndan
Avrupa’nõn o zamanlar yoksul olan İsveç, İrlanda, ve İtalya gibi ülkelerinin
yararlanarak kalkõndõklarõnõ, küreselleşmeye karşõ koyarak korumacõ politikalarla içe
kapanan Portekiz ile İspanya’nõnsa yaralanamayarak geri kaldõklarõnõ
söylemektedirler.17

Öte yandan, küreselleşme diye bir eğilim uzun süredir varolsa da bu eğilim
doğrusal bir çizgi izlememektedir. Her an kesintiye uğrayabilmekte, hõzõnõ
kaybedebilmekte, nitelik değiştirebilmekte, karşõt eğilimlerin basõncõ altõna
girebilmekte, toplumsal etkiler veya sõcak savaş / hegemonya savaşõ adõ altõnda
geriye dönüşler yaşayabilmektedir. Nitekim tarihsel gelişmeler böyle ilginç
sapmalara tanõklõk etmektedir. Bunlardan birisi, Birinci Dünya Savaşõ’nõn bitimine
yakõn, 1917’den itibaren rakip bir ekonomik / politik sistemin, sosyalist sistemin,
ortaya çõkõşõdõr. İkinci önemli sõnõrlandõrõcõ gelişme, yine iki savaş arasõnda kapitalist
sistemin büyük bir ekonomik bunalõm yaşamasõdõr.18 Hem savaş sonrasõ ekonomik
çöküntünün getirdiği sorunlarõ aşmak, hem de o yõllarda yaşanan dünya ekonomik
bunalõmõndan çõkmak için ülkeler işbirliği yerine rekabetçi politikalar izlemişlerdir.
Bu politikalar sonucu, ülkeler karşõlõklõ devalüasyonlar yaparak dõş ticarette üstünlük
yakalamaya çalõşõrken bu politikalarõn sonucu dünya ticaret hacminde bir daralma

17
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 30.
18
OYAN, O., “Küreselleşme Paradoksu. Söylenceden Gerçeklere”, Türk-İş’97 Yõllõğõ, 1990’larõn
Bilançosu Değerlendirme Yazõlarõ, Türk-İş Yay., s. 11., Ankara 1997

11
yaşanmõştõr. Yine o dönemde serbest ticaret yerine korumacõ eğilimlerin ülkelerin dõş
ekonomik politikalarõna damgasõnõ vurduğu görülmektedir.19

Küreselleşme günümüzdeki anlamõyla etkisini ancak II. Dünya Savaşõ

sonrasõ, Birleşmiş Milletlerin (UN) kurulmasõ ve Marshall yardõmlarõnõn yapõlmasõ
ile birlikte göstermeye başlamõştõr. 1989 yõlõnda Sovyetler Birliği’nin dağõlmasõyla
beraber ortaya çõkan durumda eski iki kutuplu bloklaşma ortadan kalkmõş ve devreye
bölgesel güçlerle bölgeler arasõ rekabet girmiştir. Bu gelişme küreselleşme sürecine
hõz kazandõrmõştõr. 20

2.3. Küreselleşmeyi Hazõrlayan Faktörler

Küreselleşmeyi hazõrlayan faktörleri en basit haliyle ele aldõğõmõz zaman

göze iki temel gelişme çarpmaktadõr. Bunlardan birincisi 1970’lerden itibaren dünya
ekonomisinde istikrarlõ olarak büyüme ve gelişme yaratan Bretton Woods♦
sisteminin yõkõlmasõdõr. İkincisi ise, II. Dünya Savaşõ’ndan hemen sonra başlayõp
uzunca bir süre devam eden soğuk savaşõn 1970’lerde çözülmeye başlayarak
1991’de resmen bitmesidir. Birbirini izleyen bu oluşumlarõ takiben uluslararasõ
ekonomik, siyasi ve kültürel ilişkiler kabuk değiştirmiştir.21

Küreselleşme sürecinin ülke ve topluluklar üzerindeki etkilerini açõklayan

önemli göstergelerden biri günümüz ekonomilerindeki gelişmelerdir. Bu gelişmelerin
dayandõğõ en belirleyici unsur, dünya genelinde ticaretin serbestleşmesi ve
yaygõnlaşmasõdõr. Bu gelişme sonuçta küresel rekabetin artmasõna ve bölgesel
19
Asomedya, s. 30.
20
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M, s. 24
♦
II. Dünya Savaşõ sonlarõndan 1970’li yõllara, yani sanayileşmiş ülkelerin ulusal paralarõnõ Amerikan
dolarõna karşõ dalgalanmaya bõrakmalarõna kadar, dünyada hakim olan para sistemine Bretton Woods
Sistemi denilmektedir. Bir döviz kuru rejimi olarak bu sistem ayarlanabilir sabit kur sistemine
dayanmaktadõr. Sistemin temel özellikleri şöyle sõralanabilir: ABD dõşõndaki tüm ülkeler ulusal
paralarõnõ sabit kurlardan Amerikan dolarõna bağlamõşlardõr. Bu sabit kurlara dolar paritesi denir.
Piyasada döviz kurlarõnõn parite etrafõnda %1 gibi çok dar sõnõrlar içerisinde dalgalanmasõna izin
verilmiştir. Kurlarõn bu sõnõrõn altõnda veya üstünde oluşmasõ halinde merkez bankalarõnõn döviz
piyasasõna müdahale etmesi öngörülmüştür. Sistemin bir diğer özelliği de tüm ülkelerin paralarõ dolara
bağlanõrken dolarõn altõna bağlanmasõdõr. 1 onz altõn= 35 dolar olarak belirlenmiştir. Amerikan
Merkez Bankasõ (FEB) yabancõ merkez bankalarõna arz edecekleri dolarlar karşõlõğõnda altõn satmayõ
taahhüt etmiştir.
21
SEYREK ,İ. , ‘Küreselleşme Sürecinde İktisat Politikalarõ ve Yansõma Tezi’, Gazi Üniversitesi
İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:4, Sayõ:2, Güz 2002, Ankara, s. 167

12
entegrasyonlarõn çoğalmasõna, bölge içi ticaretin gelişmesine yol açmõştõr. Bu
bütünleşme hareketleri kapsadõğõ ülkeler açõsõndan, dünya çapõnda ya da belli bir
grup ülkenin üyeliğine açõk iktisadi kuruluşlar olarak da sõnõflandõrõlabilir. Bu
kuruluşlar ekonomik gelişmede büyük ölçüde belirleyici rol oynamaktadõrlar.22

Ebette ki küreselleşmenin tek bir nedene bağlanmasõ çok yanlõş olacaktõr.

Küreselleşme sürecinin oluşumuna bir çok faktör katkõda bulunmuştur. En
önemlilerini teknolojik gelişmelerin oluşturduğu bu faktörleri dört ana başlõk altõnda
toplayabiliriz.

2.3.1. Teknolojik Gelişmeler

Bilgi ve iletişim teknolojisinde yaşanan ve halen de yaşanmakta olan büyük

atõlõmlar yapõlmasaydõ, yirminci yüzyõlõn son çeyreğine damgasõnõ vuran ve
küreselleşmeyi de içine alan bu büyük dönüşüm mümkün olmayacaktõ. Bu nedenle
teknolojideki atõlõmõ, bugün yaşanan (ve onu önceki küreselleşme dalgalarõndan
ayõran) biçimiyle küreselleşmenin en önemli belirleyicisi olarak görmek yanlõş
olmayacaktõr.23

Teknoloji, küreselleşme sürecinde yeterli koşul değildir; fakat olmazsa

olmaz koşuldur. Günümüzde olağanüstü hõzla ucuzlayarak yaygõnlõk kazanan
enformasyon teknolojileri, uluslararasõndaki etkileşim sürecinde, küresel dönüşümü
hõzlandõrmaktadõr.24 Teknolojik gelişmeye bağlõ olarak özellikle iletişim ve ulaşõm
maliyetlerinin süratle azalmasõ, bilgiyi özgürleştirerek paylaşõmõnõ kolaylaştõrõrken
küreselleşme sürecinin etkilerini farklõlaştõrmakta ve büyütmektedir. Örneğin; ilk
ticari uydu 1969 yõlõnda uzaya fõrlatõlõrken, bugün dünyanõn değişik bölgelerine bilgi
taşõyarak hizmet veren iki yüzden fazla uydu bulunmaktadõr. Yine 1950’lerin

22
KARABIÇAK, M., ‘ Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde Ortaya Çõkan
Yönelim ve Tepkiler’, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Cilt: 7, S: 1, Isparta, s. 12, 22002
23
ULUGAY, O., “Küreselleşme Korkusu”, Timaş Yayõnlarõ, Yayõn No: 661 Yaşadõğõmõz Dünya
Dizisi:8, İstanbul, . s. 51, 2001
24
BOZKURT, V. ‘Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşõmlar’,
http://ekonomi.hypermart.net/makale kuresel html, 03.09.2003

13
sonlarõna kadar Atlantik’i ve Pasifik’i tamamen geçen tek bir iletişim kablosu
bulunmazken, bugün kablolarõn sayõsõ bir milyonu aşmaktadõr. 25

Teknoloji, ekonomik ilişkiler ağõnõn ayrõlmaz bir parçasõdõr. Günümüzde

yeni teknolojiler elde etmek amacõyla, gerek özel işletmeler, gerekse kamu
kuruluşlarõ araştõrma ve geliştirme faaliyetlerine oldukça büyük fonlar
ayõrmaktadõrlar.26 Zira daha önce fiziki uzaklõklarõn neden olduğu engeller ve yüksek
maliyetler ülkeler arasõndaki ekonomik ilişkileri, teknoloji ile bilgi alõşverişini
önemli ölçüde kõsõtlamaktaydõ. Teknolojik gelişmeler hem yeni olanaklar sağlayarak
hem varolan araçlarõn kullanõm maliyetlerini düşürerek küreselleşmeye katkõda
bulunmaktadõr. Bunlarõn başõnda özellikle son on yõlda gelişen uydu iletişimi, fax,
elektronik posta gibi uluslararasõ iletişimi imkan dahiline sokan gelişmiş
telekomünikasyon sistemleri gelmektedir.

Teknolojik gelişmeler sayesinde uluslararasõ finansal piyasalar gerçek

anlamõyla küresel bir nitelik kazanmõştõr. Milyarlarca dolar saniyelerle ölçülebilen
bir zamanda kõtalar arasõnda gidip gelebilmektedir. Örneğin Amerikan Merkez
Bankasõ’nõn (F.E.D.) yaptõğõ açõklamalar, bir başka ülkedeki faiz oranlarõnõ anõnda
etkileyip, borsalarda servetlerin kazanõlmasõna ya da yitirilmesine yol
açabilmektedir. Teknolojik gelişmelerin sağladõğõ hõzlõ iletişim olanaklarõ bu kadar
düşük maliyetlerle kullanõlabiliyor olmasa, bu işlemlerin hayal edilmesi dahi çok güç
olacaktõr.27

2.3.2. Politik Gelişmeler

1940’lõ yõllarõn sonlarõna doğru başlayan soğuk savaş, dünyanõn politik

olduğu kadar ekonomik olarak da bloklaşmasõna yol açmõştõr. O yõllardan 1990’lara
kadar geçen dönemde yeryüzünde üç dünya barõnmaktaydõ: Birinci dünya, ikinci
dünya ve üçüncü dünya. Birinci dünya, liderliğini A.B.D.’nin üstlenmiş olduğu

25
GIDDENS, A., ‘Elimizden Kaçõp Giden Dünya’, Çeviren: O. AKINHAY, Alfa Yayõnlarõ,
İstanbul, s. 23, 2000
26
SEYİTROĞLU, H., “Uluslararasõ İktisat Teori, Politika ve Uygulama”, 13. Baskõ, İstanbul, s.
722, 1999
27
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 28.

14
gelişmiş ülkelerden oluşmaktaydõ. Bu ülkelerdeki siyasi yapõ çoğulcu demokrasiye,
ekonomik yapõysa piyasa ekonomisine dayanmaktaydõ. İkinci dünya, liderliğini
Sovyetler Birliği’nin yaptõğõ sosyalist ülkelerden oluşmaktaydõ. Bu ülkelerdeki siyasi
yapõ tek parti yönetimine, ekonomik yapõysa planlamaya dayanmaktaydõ. Üçüncü
dünya ise, çoğunluğu batõnõn eski sömürgeleri olan, gelişmekte olan ülkelerden
oluşmaktaydõ. Üçüncü dünyanõn belli bir lideri yoktu. Bu ülkelerdeki siyasi
örgütlenme çoğulcu demokrasiden askeri diktatörlüklere kadar çeşitlilik gösterirken,
ekonomik yapõlarsa birinci ve ikinci dünyanõn sunduğu alternatif modeller arasõnda
gidip geliyordu. Bu üçe bölünmüş dünyada birinci ve ikinci dünya arasõnda ideolojik,
politik, ekonomik alanlarda yaklaşõk kõrk yõl süren soğuk savaş, Sovyetler Birliği’nin
dağõlmasõyla birlikte 1990’larõn başõnda sona erdi ve ikinci dünya ortadan kalktõ. O
günlerden itibaren küreselleşme sözcüğü daha çok kullanõlõr olmuştur.28

Kimilerine göre farklõ gelişmişlik düzeylerindeki ülkelerden oluşan tek bir

dünya vardõr. Temelde ticaretin serbestleştirilmesi, tarife ve kotalarõn kaldõrõlmasõ,
dõş finansal imkanlarõn serbestleştirilmesi ile uluslararasõ sermaye akõşõ üzerindeki
kontrollerin bertaraf edilmesi29 küresel boyutta kaynak dağõlõmõnda etkinlik
sağlayacak ve refah artõşõndan tüm ülkeler yararlanacaklardõr. Bu tek dünyadaki
gelişmekte olan ülkeler, Güneydoğu Asya ülkelerinin yaptõğõ gibi küresel
ekonomiyle bütünleşerek yüksek büyüme hõzlarõna erişebilir ve gelişmiş ülkelerle
arasõndaki açõğõ kapatabilirler.30

Bazõ ekonomistler ise yeryüzünde ekonomik alanda Kuzey ve Güney

arasõndaki çelişkilerin ve çatõşmalarõn geçerliliğini hâlâ korumakta olduğunu
savunmaktadõrlar. Bu görüştekiler, gelişmekte olan ülkelerin büyümelerinin piyasa
mekanizmasõna ve uluslararasõ sermayenin insafõna terk edilemeyeceği görüşünü
savunmaktadõrlar.31

28
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 29.
29
EKİN, N., s. 50.
30
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 33
31
Asomedya, s. 29.

15
 Doğu blokunun yõkõlmasõ sonrasõnda liberal piyasa ekonomisine yönelik
güven duygusu artmõştõr. Yani, duvarlarõn yõkõlmasõnõn ardõndan, küreselleşmenin
önündeki en büyük engellerden birisi kalkmõştõr. Başta A.B.D. olmak üzere, Dünya
Ticaret Örgütü (WTO), Dünya Bankasõ (WB) ve Uluslararasõ Para Fonu (IMF) gibi
kuruluşlarõn öncülüğünde sürdürülen küreselleşme süreci gittikçe hõz
kazanmaktadõr.32 Ancak bu sürece gösterilen tepkiler de aynõ hõzla artõş
göstermektedir. 11 Eylül saldõrõlarõ bunun en açõk örneğidir.

2.3.3. Ekonomik Gelişmeler

Gelişmiş ülkelerde iç piyasalarõn doymasõ, özellikle 1970’lerdeki petrol

krizi sonrasõnda dõş piyasalara açõlma arayõşõ ile iktisadi faaliyetlerin hacimlerinin
artmõş olmasõ küreselleşme sürecini ortaya çõkaran ekonomik faktörlerin başõnda
gelmektedir.

Ekonomik yönden bugün yeryüzündeki ülkelerin önemli bir kõsmõ birbiriyle

etkileşime başlamõştõr. Tayland’da başlayan bir kriz, bütün Asya’yõ etkilediği gibi,
bizi de etkileyebilmektedir. Ya da Rusya’da yaşanan bir krizin arkasõndan
Türkiye’den bu ülkeye ihracat yapan bir çok firma kapõsõna kilit vurmak zorunda
kalabilmektedir. Bu da doğal olarak ülkeleri kendi politikalarõ kadar, başka ülkelerin
politikalarõ konusunda da duyarlõ olmaya zorlamaktadõr. Yani artõk ülkelerin iç
işlerinde yaşadõğõ sorunlar ile dõş ilişkilerinde yaşadõğõ sorunlar arasõndaki sõnõr
giderek daralmaktadõr.

Dõş ticaretin, sermaye hareketlerinin ve iş gücü hareketliliğinin

serbestleştirilmesi gibi etkenler ekonomik alanda küreselleşmeyi hõzlandõran diğer
faktörlerdir.

2.3.4.1. Dõş Ticarette Serbestleşme

Dünya ticaretinde geçmişteki uygulamalar incelendiğinde, özellikle II.

Dünya Savaşõndan hemen önceki dönemlerde, ülkelerin ticarette yoğun olarak

32
BOZKURT, V. ‘ Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşõmlar’, s. 27

16
korumacõ politikalar izledikleri ve ülkeler arasõndaki uygulamalarda da önemli
farklõlõklar olduğu, sonuç olarak ticarette haksõz rekabet koşullarõnõn ortaya çõktõğõ
gözlenmektedir. Bu kõsõtlayõcõ uygulamalardan rahatsõz olan batõlõ sanayileşmiş
ülkeler II. Dünya Savaşõ sonrasõnda dünya pazarlarõna açõlarak ekonomik hayatõ
canlandõrmak istediler. Böylece henüz savaş sona ermeden 1944 yõlõnda Bretton
Woods’da toplanarak savaş sonrasõ dünya ekonomik sisteminin kurallarõnõ
belirlediler. Toplantõda alõnan kararlarla, 1973 yõlõna kadar süren ve Bretton Woods
sistemi olarak anõlan uluslararasõ para sistemi, IMF ve WB’õn temelleri atõlmõş
oldu.33 Ardõndan 1947-48’de Havana’da elliye yakõn ülkenin temsilcileri uluslararasõ
ticaretin serbestleştirilmesi amacõyla toplanarak, Uluslararasõ Ticaret Örğütü’nün
(ITO) kuruluş yasasõnõ hazõrladõlar. Fakat bu kuruluşlarõn fonksiyonlarõnõn, ülkelerin
iç ekonomik politikalarõna müdahale etme niteliği taşõdõğõ gerekçesiyle, ITO
sözleşmesi bazõ sanayileşmiş ülkeler tarafõndan imzalanmamõştõr.

ITO sözleşmesinin bazõ ülkeler tarafõndan imzalanmamasõ üzerine 23 ülke

belirli mallarda tarife indiriminde bulunmak üzere birbiriyle anlaşmaya varmõştõr.
ITO’nun ulusal parlamentolar tarafõndan onaylanmasõna kadar geçecek sürede, bu
indirimleri uygulamaya koyabilmek için ‘geçici olarak’ Gümrük Tarifeleri ve Ticaret
Genel Anlaşmasõ (GATT) imzalanmõş ve bu indirimler anlaşmaya taraf olan tüm
ülkelere yaygõnlaştõrõlmõştõr. Başlangõçta geçici bir anlaşma niteliğinde olan GATT,
İTO’nun onaylanmamasõ üzerine sürekli bir kuruluş haline gelmiştir. Anlaşmaya
göre, daha serbest bir dünya ticaretinin sağlanmasõ ve bunun için de başta gümrük
vergileri olmak üzere miktar kõsõtlamalarõnõn kaldõrõlmasõ, ülkeler arasõnda dõş ticaret
rejimlerinin uyumlu hale getirilmesi amaçlanmõştõr. Böylece üye ülkelerin birbiriyle
adil ve tam rekabet koşullarõ altõnda ticaret yapabilecekleri serbest ve açõk bir ticaret
sistemi oluşturulmak istenmiştir.34

1986 yõlõnda Uruguay’da yapõlan Bakanlar Konferansõ ile başlamõş ve

anlaşmalarõn sonuçlarõnõ içeren Nihai Senet ise ancak 1994 yõlõ Nisan ayõnda
imzalanabilmiştir. Onay işlemlerinin tamamlanmasõnõn ardõndan anlaşma, 1 Ocak

33
GÜRAN, N., AKTÜRK, İ., “Uluslararasõ İktisadi Kuruluşlar”, 5. Baskõ, Isparta, s. 28, 2001
34
İGEME, “GATT- Uruguay Round, Uluslararasõ Ticarete ve İş Çevrelerine Etkileri”, Ankara,
s. 5, 1997

17
1995’te yürürlüğe girerek, bu tarihten itibaren GATT’õn yerini yeni bir örgüt olan
Dünya Ticaret Örgütü’ne (WTO) bõrakmasõ öngörülmüştür 35

2.3.4.2. Sermaye Hareketlerinde Serbestleşme

Sermaye hesaplarõnõn serbestleşmesi, gelişmekte olan ülkelerin küresel

finans piyasalarõna entegre olmasõnda önemli bir süreçtir. Fakat, özellikle kõsa vadeli
sermaye akõmlarõnõn yönetimi kolay değildir. Eğer gelişmekte olan ülkeler sürece
yetersiz kurumlarla ve rasyonel olmayan politikalarla katõlõrlarsa, sermaye
hesaplarõnõn serbestleşmesinden kazanacaklarõndan fazlasõnõ kaybedebilirler.36

Küreselleşmeye yol açan faktörlerden birisi de ‘finansal liberalizasyon’dur.

Finansal liberalizasyon ulusal finans piyasalarõnõ birbirinden ayõran engellerin
yõkõlmasõnda belirleyici rol oynamõştõr. Genellikle hükümetlerin bankacõlõk sistemi
üzerindeki resmi denetim ve kõsõtlamalarõn kaldõrõldõğõ veya önemli ölçüde
gevşetildiği ‘deregülasyon’ uygulamalarõnõn bir sonucu olarak
değerlendirilmektedir.37 Faiz oranlarõ ve kredi tavanlarõna ilişkin kõsõtlamalarõn
kaldõrõlmasõ, bankalarõn hisse senedi işlemlerine serbesti getirilmesi, tahvil ihracõna
konmuş sõnõrlamalarõn iptali, çeşitli bankacõlõk işlemlerinden vergi ve harç alõmõna
son verilmesi ve özellikle kambiyo rejimlerinde yapõlan değişikliklerle uluslararasõ
sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi, bu açõdan büyük önem taşõmaktadõr.38

Gelişmiş ülkeler arasõnda sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi 1950’li

yõllarõn sonlarõna doğru başlamõştõr. Bu ülkelerin çoğu cari işlemlere yönelik
kambiyo denetimlerini bu yõllarda kaldõrmõştõr. Diğer yandan ödemeler dengesinde
sermaye hareketleri başlõğõ altõnda değerlendirilen sermaye hareketlerinin
serbestleştirilmesi, ancak 1973 yõlõnda Bretton Woods sisteminin çöküşünden sonra
başlamõştõr. Bu sistemin çöküşüne esas olarak A.B.D.’nin izlediği para ve maliye
35
TÜMERTEKİN, E., ÖZĞÜÇ, N., s. 59
36
ŞAMİLOĞLU, F. , “Küreselleşme Sürecinde TR’nin Finansal Kaynak Sorunu”, Gazi Kitabevi,
Ankara, 1. Baskõ, s. 13, Mayõs 2002
37
AKSOY, T., ‘Çağdaş Bankacõlõktaki Son Eğilimler ve Türkiye’de Uluslar Üstü
Bankacõlõk(Sistematik ve Analitik Bir Yaklaşõm)’, S.P.K.Yayõnlarõ, Yayõn No: 109, Ankara, s. 107,
1997
38
SAYILGAN, Ş., ‘Uluslararasõ Finansal Entegrasyon Süreci ve Ekonomik Sonuçlarõ’, Banka ve
Ekonomik Yorumlar, Yõl: 35, S: 12, İstanbul, s. 3, 1998

18
politikalarõ sebep olmuştur. 1960’lõ yõllarõn sonlarõna doğru A.B.D. yönetimi
Vietnam Savaşõnõn doğurduğu finansman ihtiyacõnõ vergiler yerine parasal genişleme
ile karşõlamaya başlayõnca A.B.D.’nin elinde tuttuğu altõn rezervlerinin dünyada
dolaşõmda bulunan tüm dolarlarõ karşõlayamayacağõ ortaya çõkmõş ve sistem bir
güven bunalõmõna düşmüştür. Daha sonra A.B.D.’nin dolarõ devalüe etmesi ve
fiyatlarõ kõsa bir süre için dondurmasõ da sistemi kurtarmaya yetmemiştir. 1973
yõlõnda A.B.D. altõn-dolar konvertibilitesini tanõmadõğõnõ ilan ederek sistemin
çöküşünü gerçekleştirmiştir. 39

1970’li yõllarõn ikinci yarõsõnda, petrol fiyatlarõndaki büyük artõşlar

nedeniyle ellerinde büyük fonlar biriktiren petrol zengini Arap Ülkeleri uluslararasõ
sermaye piyasalarõna girerek Avrupa ile A.B.D.’ye büyük fonlar aktarmõşlardõr.
Döviz piyasalarõ, 1970’lerin ortalarõnda küresel bir boyut kazanan ilk finansal
piyasalar olmuştur. Yaşanan gelişmeler A.B.D., İngiltere, Almanya ve Kanada’nõn
1970’lerde sermaye hareketleri üzerindeki denetimlerini kaldõrmalarõna yol açmõştõr.
Bu ülkeleri 1980’de Japonya, 1990’da da İtalya ve Fransa izlemiştir. A.B.D.’de
tahvil piyasasõnõn küreselleşmesine yönelik yasalarõn çõkarõlmasõyla A.B.D. tahvil
piyasasõ Euro- Tahvil piyasasõna dönüşmüş, böylece fon arzõ artarak faiz oranlarõ
üzerinde düşürücü etki yapmõştõr.40 İngiltere’deki asõl gelişme ise 1989 Ekiminde
gerçekleştirilen borsanõn liberalleşmesidir. Böylece borsada aracõ kurum statüsüyle
ilgili sõnõrlamalar kaldõrõlarak, yerli yabancõ tüm aracõlara borsaya giriş imkanõ
verilmiş ve alõm-satõm kurallarõ serbestleştirilmiştir.41

Özellikle Latin Amerika, Uzakdoğu, Güneydoğu Asya ve Doğu bloğu

ülkeleri bu değişim sürecinin dõşõnda kalmamak için çaba harcamõş ve büyük bir
özveriyle ekonomik ve finansal liberalizasyon çalõşmalarõna başlamõştõr.42

39
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 31
40
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 37
41
AKSOY, T., s. 91
42
ULUDAĞ, İ., ‘Finansal Liberalizasyon ve Küreselleşme Sürecinde Oluşan Ekonomik Etkiler’,
Marmara Üviversitesi Uluslararasõ Stratejik Araştõrmalar Merkezi (U.S.A.M.) 1998 Yõlõ
Konferanslar Serisi, İstanbul, s. 91, 1999

19
 Sermaye piyasasõnõn liberalleşmesi, ülkeye giren ve çõkan sõcak para akõşõnõ
kontrol altõna almayõ amaçlayan yasal düzenlemelerin ortadan kaldõrõlmasõnõ
gerektirir. Bu çerçevede ülkelere gelen sõcak paralar fabrika yapmak ya da iş sahasõ
yaratmak için kullanõlmamaktadõr. Şirketler anlõk bir kararla çekilebilecek olan bu
paralarla uzun vadeli yatõrõmlar yapmamaktadõr. Hatta bu tür sõcak paralarõn getirdiği
risk, gelişmekte olan ülkeleri uzun vadeli yatõrõmlar için daha az cazip hale
getirmektedir. Büyüme üzerindeki olumsuz etki daha da fazladõr. IMF gibi
kuruluşlarõn sermaye piyasalarõnõn liberalleştirilmesinde savunduklarõ tez çok
basittir: Serbest piyasalar daha verimlidir, verimliliğin artmasõ ile de büyüme
artacaktõr. Liberalleşme ile özellikle doğrudan yabancõ yatõrõmlar gelişmekte olan
ülkelere akacak ve buralarda üretimi, dolayõsõyla da büyümeyi artõracaktõr. Oysa ki
elde edilen veriler bunun tam tersini göstermektedir. En yüksek miktarda yabancõ
yatõrõmlarõ çeken Çin’e baktõğõmõz zaman sermaye piyasalarõnda liberalleşmenin
engellendiğini görüyoruz.43

Aşağõdaki tabloda da görüldüğü üzere dünya ölçeğindeki sermaye hareketleri

1984-1989 döneminde sadece 13.5 milyar dolar iken, 1996 yõlõ sonlarõna doğru
yaklaşõk 215 milyar dolar seviyesine ulaşmõştõr. Küresel krizin etkisiyle 1997 ve
1998 yõllarõnda yavaşlasa da, sermaye hareketlerinin 1999’dan itibaren tekrar
hõzlanmaya başladõğõ dikkat çekmektedir. Uluslararasõ sermaye piyasalarõnda bir
günde el değiştiren döviz tutarõ ise 1.5 trilyon dolardõr. Bu miktar dünya mal ve
hizmet ticareti ile karşõlaştõrõldõğõ zaman, ulaşõlan mal ve hizmet ticaretinin yaklaşõk
elli katõ tutarõndadõr.44

43
STIGLITZ, J. E., ‘Küreselleşme Büyük Hayal Kõrõklõğõ’, Türkçesi: A. TAŞÇIOĞLU/ D. VURAL,
Plan B Yayõnlarõ, 1. Baskõ, İstanbul, s. 87, Ekim 2002
44
YILDIRIM, Z., ‘Türkiye Dünyanõn Neresinde?’, Açõk Oturum, İktisat Dergisi, Sayõ: 380,
Temmuz, s. 136, 1998

20
Tablo 1: Küresel Sermaye Hareketleri (Milyar Dolar)

1994 1995 1996 1997 1998 1999

Toplam Net Özel 155.7 195.3 214.9 123.5 56.7 129.2
Sermaye Akõmlarõ
Net Doğrudan Yatõrõmlar 85.3 99.6 120.4 147.2 127.5 118.6
Net Portföy Yatõrõmlarõ 104.4 40.7 80.2 69.9 35.3 41.9
Diğer Net Yatõrõmlar -34.0 55.1 14.2 -93.5 -106.1 -31.3
Net Resmi Yatõrõmlar -2.1 23.2 3.2 22.4 53.4 -0.6
Rezervlerdeki Değişmeler -75.4 -121.0 -106.2 -37.7 -31.7 -67.3

Kaynak: AKDİŞ, M., ‘ Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerindeki Etkileri ve Türkiye’,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/Ekim2002/akdis.htm, 03.09.2003

2.3.4.3. İş Gücü Piyasalarõnõn Serbestleşmesi

Yirminci yüzyõl sosyal, siyasi ve ekonomik değişimlerin yaşandõğõ bir yüzyõl

olmuştur. Özellikle son yirmi yõlda ki değişimler oldukça fazla ve hõzlõ yaşanmõştõr.
Küreselleşme kavramõ olarak adlandõrõlan "küresel köy" olgusu ortaya çõkmõştõr.
Ulusal sõnõrlarõn kalktõğõ, sermayenin söz sahibi olduğu, bölgesel bütünleşmelerin
yaşandõğõ, bilgi ve teknolojinin öneminin arttõğõ, bilgiye sahip emeğin ortaya çõktõğõ
ve arttõğõ bir dönem yaşanmaktadõr. Çok uluslu şirketlerin çoğaldõğõ bu durumda
sermayenin ulusal sõnõrlarõ ortadan kalkmõştõr. Oysa emek konusunda bu durumdan
bahsedilememektedir. Özellikle sanayi döneminin mavi yakalõ emeği ulusal sõnõrlar
içinde kalmaktadõr. Ancak altõn yakalõ ya da beyaz yakalõ diye söz edilen bilgiye
sahip, sahip olduğu bilgiyi kullanabilen, üretebilen emekte ulusal sõnõrlar ortadan
kalkmõştõr. Özellikle gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere doğru bir göç
dalgasõ yaşanmaktadõr.45

İşgücü piyasalarõnõn küreselleşme eğilimini diğer piyasalarõn küreselleşme

eğiliminden ayõran farklõlõklardan biri işgücünün uluslararasõ mobilitesinin sõnõrlõ
olmasõdõr. Mal, sermaye ve finans piyasalarõnda artan ve serbestleşen mobiliteye

45
AKTÜRK, S., ‘İşgücünün Küreselleşmesi’,
http://www.isguc.org/songul1.htm, 15.07.2003

21
karşõlõk işgücü mobilitesi ulusal devletlerin sõnõrlarõ içinde kalmaktadõr. İşgücünün
uluslararasõ mobilitesini sõnõrlayan oldukça çok sayõda belirleyici vardõr. Bu
etmenlerden birincisi işgücünün uluslararasõ mobilitesinin maliyetinin yüksek
olmasõdõr. İkinci olarak devletlerin vatandaşlõğa ve çalõşmaya ilişkin yasal
düzenlemeleri engel oluşturmaktadõr. Sermaye küresel düzeyde üretime en yüksek
faydayõ sağlayacak biçimde serbestçe hareket ederken ve mallar dõş ticaret
engellerinin kaldõrõlmasõna paralel olarak hõzla uluslararasõ piyasalarda alõnõp
satõlõrken, işgücünün uluslararasõ mobilitesi sõnõrlõ kalmaktadõr. “Ulusal emek
piyasalarõ, sõkõ bir şekilde korunan sõnõrlarõyla, kapalõ bölmeler durumundadõr.
Sistem ulusal emek rezervlerinin kendi sõnõrlarõ içinde tutulmasõ üzerine
kurulmuştur.”46 Bir diğer etmen kültürel farklõlõklarõn uluslararasõ mobiliteyi teşvik
etmemesidir. Sonuncusu ise diğer ulusal işgücü piyasalarõndaki koşullara ilişkin bilgi
eksikliğidir. İş gücünün küreselleşmesi çok farklõ etnik kökenden ve kültürden gelen
insanlarõn bir arada yaşamalarõna yol açacaktõr. Dolayõsõyla işletmeler eğitim
sürecinde kültürel özelliklere de dikkat eder hale geleceklerdir. Bunun yanõ sõra
ödüllendirme, tatil gibi düzenlemeler kültürel özelliklere göre yeniden
düzenlenecektir.

2.3.4.3.1. Küreselleşmeni İş Gücü Piyasalarõna ve Çalõşma Düzenine Etkisi

Yeni çalõşma düzeni içinde verimliliğin yolu sorumluluk sahibi işçi ile
ortaklõktan yani iş birliğinden geçmektedir.47 Son dönemlerde hizmet endüstrilerine
gelişmenin ekonomik öncüsü olarak bakõlmakta, özellikle bu sektörde ticari
haberleşme, ulaşõm, finansman, sağlõk hizmetleri, eğitim, kamu hizmetleri, sanayi ve
teknik katkõlar gibi alanlar üzerinde durulmaktadõr. Hizmetler sektörü son 30 yõlda
44 milyon yeni iş imkanlarõ sağlamada etkin rol oynayarak, ekonomilere dinamizm
kazandõrmõştõr.48

46
ŞİMŞEK, B., ‘İşgücü Piyasalarõnõn Küreselleşmesi ve Küresel İşgücü Piyasasõnda Ulusal İşgücü
Piyasalarõnõn Yeri’,
http:// www.õsguc. org/birgull.htm, 15.10.2003
47
BOZKURT, V., ‘Enformasyon Toplumu ve Türkiye’, Sistem yayõnlarõ, 3. Basõm, İstanbul, s. 138,
Ekim 2000
48
AKTÜRK, S., s. 2

22
 Ekonomik birimler arasõnda sinerjik etkileşim, rekabet ve dayanõşmanõn
birlikte gerçekleşmesine neden olmaktadõr.49 Bilişimsel bilgi hem bilgi toplumundaki
üretim sürecinin girdisi hem de tüketim sürecinin en önemli girdisi olacaktõr.
Böylece emek, sermaye ve doğal kaynak şeklindeki diğer klasik üretim faktörlerinin
yerine kolaylõkla geçecektir. Bilgi üretebilen ve işleyebilen insan rekabet üstünlüğü
sağlamada önemli bir yere sahiptir.50

Hizmet sektörü içinde enformasyonun elde edilmesi, işlenmesi, saklanmasõ

ve kullanmasõyla bağlantõlõ olarak bankacõlõk, reklamcõlõk, tasarõmcõlõk gibi sektörler
gelişmiştir. Böylece ağõr sanayi olarak bilinen klasik üretim alanlarõnõn küresel
ekonomi içindeki önemi azalõrken bilgiye dayalõ üretim alanlarõ ortaya çõkmaktadõr.51
Bunun sonucunda, günümüzde iş gücüne duyulan talep gittikçe azalacaktõr. Yapõlan
tahminlere göre 2000'li yõllarõn sonlarõna doğru şimdiki iş gücünün ancak beşte biri iş
bulabilecektir. Bu durum «20:80 toplumu»52 olarak da adlandõrõlmaktadõr. Esneklik
dönemi diye adlandõrõlan bu dönemde çalõşma süreleri ve şekillerinin
esnekleşmesiyle işletmelerin maliyetleri azalacak, talep değişmelerine karşõ uyumlu
davranõlacak ve rekabet gücü artacaktõr. İşçiler ise esneklik ile zaman unsurunu
kontrolleri altõnda tutabileceklerdir. Bu durumda da bireysel zaman özgürlükleri
artarak işin medenileşmesi sağlanacaktõr.53 Yeni Britanya Krallõğõ'nda, bugün dört
çalõşandan biri sürekli tam istihdamõn dõşõnda kalmaktadõr. Sayõlara geçici personel
ve kendi işini yapanlar eklendiğinde bu oran %40'a yükselmektedir.54

Yeni yüzyõlda, zeki, çok iyi eğitim görmüş, çok yönlü teknoloji bilgisine
sahip, küresel düşünen, zihinsel esnekliği olan işgücü ile, inisiyatif sahibi olma, ekip
çalõşmasõna yatkõnlõk, yaratõcõlõk ve yer değiştirebilme gibi nitelikler iş gücünde

49
ERKAN, H., “Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme”, Türkiye İş Bankasõ Yayõnlarõ, Yayõn No:
326, Bilim Dizisi: 8, 4. Baskõ, s. 139, Eylül 1998
50
TARHAN, O., “21. Yüzyõlõn İnsan Kaynağõnõ Yetiştirmede Üniversitelerin Rolü”, Mercek Dergisi,
İstanbul, , s. 5, Nisan 1999
51
BELEK, İ., ‘Kapitalist Sömürünün Yeni Modeli: Esnek Üretim Sistemi’, Petrol- İş 1997-1999
Yõllõğõ, s. 929, Aralõk 1998
52
KOÇDEMİR, K., ‘Küreselleşme’, Ötüken Neşriyat, Yayõn No: 508, Külliyat Serisi: 214, 1. Baskõ,
İstanbul, s. 81, Ocak 2002
53
ŞİMŞEK, O., ‘ Endüstriyel İlişkiler Sisteminde Değişmeler’, Kamu İş Dergisi, Sayõ: 4, Cilt: 4, s.
261, Ocak 2001
54
HOPKINS, T. K., WALLERSTEIN, I., ‘ Geçiş Çağõ’, Çevirenler: N. ERSOY, E. ABADOĞLU, O.
AKALIN, Y. KAYA, Aveste Yayõnlarõ, 1. Baskõ, İstanbul, s. 35, 2000

23
aranan özellikler haline gelmiştir. Mavi ve beyaz yakalõlardan sonra yeni bir personel
tipi ortaya çõkmõş ve bu iş gücü altõn yakalõlar olarak ifade edilmiştir.55

Uluslararasõ iş piyasasõnda altõn yakalõ elemanlarõ kendi firmalarõna

çekebilmek için büyük bir rekabet yaşanmaktadõr. "Beyin avcõlarõ" onlarõn peşinden
koşmaktadõr. Firmalar gözde elemanlarõnõ ellerinde tutabilmek için elemanõ işini
yaparken büyük özerklik tanõmakta, isteğe uygun yaşama stili için koşullar
oluşturmaya kadar bir dizi yeni buluşlarla kendilerini çekici kõlmaya çalõşmaktadõr.
"Management by pampering" de denilen pohpohlayarak yönetim
uygulamaktadõrlar.56 İşgücü günümüzde üretim sürecine aktif şekilde katõlarak, bilgi
ve yeteneğini geliştirmeli, geleneksel uygulamalarõ aşarak, kendini
yenileyebilmelidir. Bilindiği gibi iş, geleneksel çalõşma düzeninde sadece bir geçim
kaynağõ değil, işgücünün kendini ifade etme şekli olmuş ve işçi özellikle köklü
firmalarda kendisini firma kimliği ile özdeşleştirmiştir.57

Eğitim yaşam boyu gerçekleştirilen bir eylem haline dönüşmektedir.

Yetişkinlerin eğitimi de en az gençlerinki kadar öncelikli hale gelmiştir. Dolayõsõyla
"öğrenmeyi öğrenmek" büyük önem kazanmaktadõr. Eğitim sürecinde bireyin kendi
başõna iş yapabilmesi ve yaratõcõlõk yeteneğinin teşviki büyük önem taşõmaktadõr.
Özellikle multimedya ve internet teknolojileri sayesinde mevcut eğitim sisteminden
memnun olmayanlar, gerektiğinde dünyanõn herhangi bir yerinden istedikleri tarzda
eğitim alabileceklerdir.

Yeni emek yönetimi modelleri, sendikalara işyerleri ile sõnõrlõ bir faaliyet
alanõ bõrakmaktadõr. Sendikalar daha fazla işyeri sendikacõlõğõ niteliği
kazanmaktadõr.58 21. yüzyõlda yeni istihdam modelleri dikkate alõndõğõnda kõsa
vadede işyeri ve meslek esasõna dayalõ sendikalarõn uluslararasõ düzeyde
örgütlenmelerinin tercih edileceğini, uzun vadede ise sanal örgütlenmelerin cazip

55
AKTÜRK, S., “İşgücünün Küreselleşmesi”,
http://www.isguc.org/songul1.htm, 15.07.2003
56
TINAR, M. Y., ‘ 2000’li Yõllarda Çalõşan İnsan’,
http://www.isguc.org, 15.10.2003
57
BOZKURT, V., ‘ Enformasyon Toplumu ve Türkiye’, s. 159
58
DİSK, ‘ Esnekliğin İşçi Sõnõfõ Üzerindeki Etkileri’, Petrol- İş 1997-1999 Yõllõğõ, s. 912, Ocak
1999

24
olacağõnõ söylemek mümkündür. Ulusal örgütlenmelerden çok küresel
örgütlenmelerin ön plana çõkacağõ yõllar çok da uzak değildir. Küreselleşme ile
birlikte nasõl ülkeler arasõnda ekonomik bağõmlõlõk arttõ ise sendikalar arasõnda da
aynõ derecede bağõmlõlõk ihtiyacõ doğmuştur. Ayrõca iki bloklu dünya yapõsõnõn
değişmesi, uluslararasõ sendikal yapõyõ da belirgin oranda etkileyerek politik
görüşlere dayalõ yapõlarõn cazibesini yitirmiştir. Ayrõca esnek üretimde küçük ve orta
ölçekli işletmelerin ön plana çõkmasõ kitle sendikacõlõğõnõ tehdit etmektedir. Bu
durumda sendikacõlõğõn bu nedenlerden dolayõ gücünü kaybetmesi sonucu vasõfsõz
emeğin sermaye karşõsõndaki güvensizliğinin artmasõ şeklinde olgularõ ortaya
çõkarmõştõr.59

2.3.4.3.2. İşgücünün Küreselleşmesi

Uluslararasõ düzeyde sermaye hareketlendikçe, işgücü karşõsõnda sermaye,

mal ve hizmet üretimi coğrafi alana yayõldõkça emek kullanõmõ açõsõndan küresel
olanaklara ulaşõlmakta ve en verimli emek seçilebilmektedir. Sermayenin
hareketliliğinin en önemli nedeni iş gücü maliyetlerinin ucuzlamasõdõr. Bu nedenle iş
gücü coğrafi açõdan olmasa da emek sunumu ve çalõşma koşullarõ açõsõndan ister
istemez küreselleşme sürecine girmiştir.60 İşgücü piyasalarõnõn küreselleşmesi
yalnõzca ücret düzeylerindeki farklõlõklarla açõklanamaz. İş gücü piyasalarõnda
yaşanan değişim, bir iş gücü piyasasõndaki iş gücünün verimlilik ve vasõf düzeyleri
ile üretimin uluslararasõ örgütlenme sürecine uyum sağlayabilme esnekliğiyle doğru
orantõlõdõr. Aynõ zamanda ülkenin sahip olduğu alt yapõnõn niteliği gibi başka
belirleyici etmenler de vardõr. Bir ülkedeki iş gücünün ürettiği ürünün birim
maliyetinin düşüklüğü iş gücü piyasasõnõ küreselleştiren etmenlerin başõnda
gelmektedir.

Küreselleşme ile belirginleşen bu yeni uluslararasõ iş bölümü, işlerin emek

yoğun ve imalat özellikli parçalarõnõ gelişmekte olan ülkelere doğru yöneltmektedir.
Böylece gelişmiş ülkelerde sermaye yoğun yüksek nitelik gerektiren istihdam ve

59
AKTÜRK, S., “İşgücünün Küreselleşmesi”,
http://www.isguc.org/songul1.htm, 15.07.2003
60
ERDİNÇ, Z., ‘Küreselleşmenin İstihdama Etkileri’, Dumlupõnar Üniversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, S:3, s. 114, Kasõm 1999

25
üretimde artõşlara bağlõ uzmanlaşma ortaya çõkmaktadõr. Hatta bilgisayar ve iletişim
teknolojilerinin hõzlõ gelişimi hizmet işlerinin taşõnmasõnõ olanaklõ kõlmakta ve bu tür
işlerin taşõnmasõ olgularõ da artmaktadõr.61

Uluslararasõ iş gücü mobilitesinin bir diğer yönü kadõn işçilerdir. Özellikle

Latin Amerika ülkelerinde kadõn iş gücünün uluslararasõ mobilitesi artmaktadõr. Artõş
kadõnõn daha uysal, daha az sendikalaşma özellikleriyle ilgilidir. Hizmet sektöründe
kadõnlara ait işlerden temizlikçilik, ev hizmetleri, çocuk bakõcõlõğõ gibi işlerin
göçmen kadõn işçiler tarafõndan yapõlmasõna yönelik artan istek bu artõşõ diğer
yandan etkilemektedir. Çok uluslu şirketlerin şebekeleri 1980'lerde bu bölgeleri
düşük ücretli ve kanaatkar kadõn emek gücünü entegre etmek üzere Doğu ve Güney
Doğu Asya ülkelerine doğru yayõlmasõnõ sürdürmüştür. Emek yoğun imalat
faaliyetleri dünya ekonomisinin çevre bölgelerine kaydõrõlõrken, çok uluslu şirketlerin
şebekelerinin "beyinleri" (ürün ve üretim yönetimi, araştõrma ve geliştirme, reklam,
pazarlama, finansman, dağõtõm faaliyetleri) merkez bölgelerde kalmõştõr. ABD'de
Hint asõllarõnõn sayõsõ bir milyonda fazladõr. Pakistan 1980 ile 1989 yõllarõ arasõnda
bir milyon kişiye yurt dõşõnda çalõşma izni vermiştir.62

21. yüzyõla girerken dünyada 130 milyon kişi doğduklarõ memleketten

başka ülkelerde yaşamaktadõr. Yabancõlarõn azõmsanmayacak bir bölümü "beyin
göçü" olarak Batõ ülkelerine gitmektedir. Birleşmiş Milletler Kalkõnma Planõ'nõn
(UNDP) bir raporuna göre 1972 ile 1985 yõllarõ arasõnda Hindistan, Çin, Güney Kore
ve Filipinlerde bilimsel eğitim gördükten sonra ABD'ye giderek orada yerleşenlerin
sayõsõ 145 bindir. 2000 yõlõnõn başlarõnda Almanya bilgisayar yazõlõm alanlarõnda
çalõştõrõlmak amacõyla başta Hindistan olmak üzere yabancõ ülkelerden 20 bin kişilik
bir insan gücü ithal edeceğini açõklamõştõr. 1998 yõlõnda belirli alanlarda uzmanlõk
kazanmõş 250 bin Afrikalõ ABD'de ve Avrupa ülkelerinde çalõşmaktaydõ. ABD'de
1959 ile 1995 yõllarõ arsõnda vasõfsõz iş gücünün toplam istihdamdaki payõ %47'den
%36'ya inmiştir. Mesleki eğitim gerektiren itibarlõ görevlerde çalõşanlarõn oranõ
%53'den %64'e çõkmõştõr. Eğitim kalitesinin yüksekliği Amerikan üniversitelerini
yabancõ öğrenciler için çekici kõlmaktadõr. 1991 yõlõnda 40 bin Çinli, 36.600 Japon ve
61
ŞİMŞEK, B., s. 3
62
AKTÜRK, S., s. 3

26
 63
33.500 Tayvanlõ, Amerikan üniversitelerinde okumaktaydõ. 1962 ile 1966 yõllarõ
arasõnda Türkiye'den ABD'ye 48 bilim adamõ, 256 mühendis, 208 doktor olmak
üzere 512 kişi göç etmiştir. 1962 ile 1967 yõllarõ arasõnda ise Türkiye’den gelişmiş
ülkelere BM kaynaklarõna dayanan rapora göre yõlda ortalama 375 yetişmiş insan göç
etmiştir. Meslek odalarõnda yapõlan bir başka araştõrmaya göre ise 1977 yõlõ sonu
bakõmõndan yurt dõşõna 4016 mühendis ve 2168 doktor göç etmiştir.64 Bilişim
sektörünün gözdesi olan Hindistanlõ bilgisayar programcõlarõ evlerinden dõşarõ adõm
atmadan dünyanõn öbür ucunda kendilerini belki de içini hiç görmedikleri bir ofisin
elemanõ gibi çalõşõr bulmuşlardõr. Nitelikli işgücü açõsõndan küresel anlamda iş gücü
aranabilir hale gelmiştir.65

Emeğin küreselleşmesi son derece sõnõrlõ bir düzeydedir. Öyle ki aralarõnda

serbest dolaşõm uygulayan AB ülkelerinde bile kendi ülkesi dõşõnda çalõşan topluluk
üyesi işgücünün oranõ %2 civarõndadõr. Ticaret, yatõrõm akõşõ ve taşeronlaşma emek
piyasalarõ arasõnda daha yakõn bağlar oluşturmaktadõr. Örneğin İngiliz girişimci yeni
bir kõyafet dizayn etmesi için İtalya'daki bir işletmeyle anlaşmakta, dizaynõ üretmek
için Kuzey Çin'e göndermekte, üretilen mallarõ bir Hong Konglu taşõma şirketi
ABD'ye getirmektedir.66

Hükümetlerin iç ve dõş göçe getirdikleri engeller ortadan kalkmaktadõr.

Ayrõca teknolojik değişikliklerin haberleşme ve ulaştõrma maliyetlerinde önemli
ölçüde düşüşlere neden olmasõ ve gelişen dünya, üretken bir şekilde istihdam
edebileceğinden daha fazla işçiyi eğitirken, yavaş büyüyen gelişmiş ülkelerde
işverenlerin vasõflõ iş gücüne muhtaç olduklarõ bir zamanda engellerin ortadan
kaldõrõlmasõ sayesinde emeğin küreselleşmesi gerçekleşmektedir.67 Bugün bir
ülkenin iş gücü piyasasõ politikasõ geçmiştekinden daha fazla diğer ülkelerin iş gücü

63
ÖYMEN, O., ‘ Geleceği Yakalamak, Türkiye’de ve Dünyada Küreselleşme ve Devlet
Reformu’, Remzi Kitabevi, 1. Basõm, İstanbul, s. 67, Haziran 2000
64
SEVİNÇ, B., ‘ Ülke Verimliliğine Etkisi Bakõmõndan Beyin Göçü Sorununa Eğitimsel Bir Bakõş’,
Verimlilik Dergisi, S: 4, Ankara, s. 116, 1999
65
ÇUBUKÇU, B., ‘Teknoloji ve Endüstri İlişkileri’, Çimento İşveren Sendikasõ Dergisi, Cilt: 14, S:
3, Mayõs s. 20, 2000,
66
TOKOL, A., ‘ Küreselleşme ve Endüstri İlişkilerine Etkileri’, Derleyen: V. BOZKURT, ‘
Küreselleşmenin İnsani Yüzü’, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ, Bursa, s. 136, Ekim 2000
67
MURAT, G., ‘ Küreselleşme ve İşgücü Piyasalarõ’, Derleyen: V. BOZKURT, ‘ Küreselleşmenin
İnsani Yüzü’, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ, Bursa, s. 253, Ekim 2000

27
piyasasõ politikasõna bağlõdõr. Uluslararasõ alanda emeğin mobilitesi için kolaylõklar
varken bunun yanõnda bu mobiliteyi sõnõrlayan oldukça çok sayõda belirleyici
etkenler de vardõr. Bu etkenlerden birincisi, işgücünün uluslararasõ mobilitesinin
maliyetinin yüksek olmasõdõr. İkincisi, devletin vatandaşlõğa ve çalõşmaya ilişkin
engelleyici yasal düzenlemeleri, üçüncüsü ise kültürel farklõlõklarõn uluslararasõ
mobiliteyi teşvik etmemesidir. Sonuncusu ise diğer ulusal işgücü piyasalarõndaki
koşullara ilişkin bilgi eksikliğidir.

2.4. Küreselleşmenin Olumlu ve Olumsuz Yönleri

Son yõllarda uluslararasõ rekabetin boyutlarõ hõzla değişmektedir. Yeni

teknolojilerin diğer ülke ekonomilerince süratle transferi, haberleşme ve bilgi ağõnõn
genişlemesi, üretim faktörlerinin daha akõşkan hale gelmesi, sermaye giriş
çõkõşlarõnõn büyük ölçüde kolaylaşmasõ, ülkeler arasõ sosyal, siyasi ve ekonomik
ilişkilerin yaygõnlaşmasõ, dünya ekonomileri üzerinde olumlu etkiler yapmaktadõr.
Bununla birlikte ekonomik birimlerin üretim maliyetlerini ne pahasõna olursa olsun
düşürme gayretleri doğal kaynaklarõn giderek azalmasõna ve bu kaynaklarõn aşõrõ
kullanõmlarõ sonucu çevrenin tahribatõna yol açabilmektedir. Küreselleşmenin
rekabeti bilgi merkezli yapmasõ, araştõrma geliştirme (AR-GE) faaliyetlerinin
çoğalmasõ ve verimliliğin yükselmesine rağmen bu tehlike günümüzde halen devam
etmektedir. 68

Bilgi ve iletişim teknolojisinden robotik ve genetik teknolojisine uzanan

çarpõcõ gelişmeler, hem yapay zekayõ geliştirmenin, insan ömrünü uzatmanõn, hatta
insanõ kopyalamanõn kõşkõrtõcõ umudunu yeşertmekte, hem de insan soyunu tümüyle
yok edebilecek olanaklarõ beraberinde getirmektedir.

İletişim teknolojisindeki gelişmelerin ortak yaşam alanlarõmõzõn genişlettiği

bir ortamda gündeme gelen küreselleşme olgusu, yerel alõşkanlõklarõ kõrarak ve ulusal
sõnõrlarõ aşarak insanlarõ bir çok bakõmdan ortak bir yaşam tarzõna doğru

68
KARABIÇAK, M., s. 123

28
yönlendirmektedir. Bir dizi çelişkiyi bir arada bulunduran bir fenomen olan69
küreselleşme deyince akla öncelikle ekonomi gelmesine rağmen bu olgunun etkileri,
ekonomi ve finans alanlarõnõn çok ötesinde de kendisini hissettirmektedir.

Bir yandan insanlõğa yepyeni ufuklar açan, sermayenin karşõsõnda insanõn

yaratõcõ gücünü öne çõkartan, eğitim ağlarõnõn hõzla yaygõnlaşmasõna olanak veren ve
her şeyi küresel ölçekte paylaşma fõrsatõnõ yaratan yeni teknolojiler vardõr. Tarihte
belki de ilk kez cehaleti, açlõğõ, yoksulluğu yeryüzünden silebilecek olanaklara
erişmiş durumdayõz.

Diğer yanda ise teknolojinin sağladõğõ bu muazzam olanaklarõn, dünya

nüfusunu ayrõcalõklõ bir kesimin daha da ayrõcalõklõ hale gelmesini sağlayacak
biçimde, küçük bir azõnlõğõn yararõna kullanõlmasõ olanağõ vardõr. Eşitsizliği artõran,
ahlak kurallarõnõ hiçe sayan, çevrenin kirlenmesine göz yuman ve hatta insanlõğõ yok
edebilecek teknolojilere geçit veren bir felaket senaryosu karşõmõzda durmaktadõr.

İşte aralarõnda dev bir uçurum bulunan bu felaket senaryosu, doğacak

bebeklerin niteliklerinin önceden belirlenmesini hatta insanõn kopyalanmasõnõ
gündeme getirmekte ve bizi, doğumun, yaşamõn, ölümün anlamõnõ ve koşullarõnõ
yeniden düşünmeye zorlamaktadõr. Bu gelişmelerden yaralanabilenlerin uzun ve
sağlõklõ yaşamasõ, isteğine uygun çocuklar elde etmesi, belki de kendini kopyalatmasõ
söz konusu olabilmektedir.

Ancak bu gelişmelerin yeni eşitsizliklere ve ürkütücü tehditlere yol açmasõ

tehlikesi de vardõr. Bilimin sağladõğõ yeni olanaklardan yararlanamayanlar,
yararlananlardan tamamen farklõ standartlarda doğan, yaşayan ve ölen, “ikinci sõnõf”
insan konumuna düşebilecek, eşitsizlikler daha da artabilecektir. Örneğin, internetin
öneminin giderek arttõğõ günümüz dünyasõnda en ücra köydeki insana bile eğitim ve
bilgiyi ulaştõrarak onu kendini kurtaracak bilgi ve donanõma kavuşturma imkanõ
vardõr. Teknoloji bu olanağõ sağlamaktadõr. Yalnõz sorunun çözümü bu kadar basit
değildir. Önemli olan bu teknolojiyi en ücra köşedekine ulaştõrabilmek, onun
69
TEKELİ, H., ‘ Sõnõr Ötesi Bütünleşmede Teknoloji, Emek ve Sermaye’, Yeni Türkiye Dergisi, S:
20, s. 978, 1998

29
kullanõmõna sunabilmektir. Bunun mümkün olmadõğõ ülkelerde teknolojinin sağladõğõ
bu olanaklar kullanõlamadõğõ için teknolojiyi kullanan toplumlarla aradaki fark
giderek açõlmaktadõr. Yani, kendini kurtarma ve yükselme fõrsatlarõnõn arttõğõ bir
dünyada bu fõrsatlarõ kullananlarõn öne çõkma ve arayõ açma şanslarõ da artmakta ve
sonuçta dünya ölçeğinde eşitsizlik artmõş olmaktadõr.70

Görüldüğü gibi teknoloji, insanlõğa yeni ufuklar açacak müthiş olanaklarla

birlikte büyük sorunlarõ ve felaket senaryolarõnõ da birer seçenek olarak karşõmõza
çõkartmakta, bizi farklõ alanlarda zor sõnavlarla başbaşa bõrakmaktadõr.

Ekonomi, bu sõnavõn çarpõcõ biçimde yaşandõğõ alanlardan biridir. 21.

yüzyõlda şansõ olan bir ekonomik sistemin ancak rekabetçi bir düzen içinde
gelişilebileceği düşüncesinin yaygõn kabul görmesi, bu düzenin vazgeçilmez öğesi
olarak bireyi öne çõkartmaktadõr. Sistem, kendi ayaklarõ üzerinde durmasõnõ bilen ve
kendi geleceğini hazõrlayabilen bireylere ihtiyaç duymaktadõr. Kendine, bilgisine,
yeteneğine güvenen insana yeni fõrsatlarõn kapõsõnõ aralayan, sõnõrsõz yükselme ufku
açan bir dünyada yaşamaktayõz.

Yaşamakta olduğumuz ekonomik ortamda bilgisini, hünerini ve

yaratõcõlõğõnõ iyi kullanabilen başarõlõ insanlar başdöndürücü olanaklarla dolu bir
geleceği elde edebilmektedir. İnsanlar sermaye birikimine ya da eş dost desteğine
gerek duymaksõzõn sahip olduğu bilgi ve yeteneği ile iş dünyasõnda zirveye
tõrmanabilmektedir. Ancak bulunduğu makama birilerinin referanslarõ ile gelen,
kendisini yetiştirememiş, bilgisine ve becerisine güvenmeyen insanlar için hayat
giderek zorlaşmaktadõr.

Kõsacasõ, ekonomik hayat içinde farklõ kutuplarda yer alan iki grup iş gücü
oluşmaktadõr. Bunlardan birincisi talep edilenler; ikincisi ise dõşlananlardõr. Sistem
öncelikle başarõ koşullu olduğu için başarõlõ insanõn peşinden gitmekte ve bu
insanlara talep giderek artmaktadõr. Rekabet edecek güce sahip olmayan dõşlananlar
ise sisteme karşõ giderek büyüyen tepkilerin kaynağõ haline gelmektedir.

70
ULUGAY, O., s. 56

30
 Çalõşanlarõn kõyasõya rekabet etmesini gerektiren bu durum aynõ zamanda iş
verenler için de geçerlidir. Küresel düzene ve “yeni ekonomi”ye uyum sağlayarak
işini geliştirmek, yeni fõrsatlarõ değerlendirerek yeni işler kurmak becerisini
gösterebilen girişimciler ve firmalar bu riskli ortamda amansõz bir rekabet savaşõ
vermektedir. Hõzlõ yükselişler ve batõşlar yaşanõrken bu hõza ayak uyduramayanlar,
kendi pazarlarõnda, koruma şemsiyesi altõnda iş yapmaya alõşmõş olan ve değişimi
benimsemekte zorlananlar ise, bu dalgayõ durdurmak ve eskiye dönüşü sağlamak için
umutsuz bir savaş içinde çõrpõnmaktadõr.

Küreselleşmenin ülke ekonomileri üzerinde olumlu yada olumsuz pek çok

etki ve baskõsõ vardõr. Dõş ticaretin geliştirilmesine, çok uluslu şirketlerin gelişerek
uluslararasõ rekabet koşullarõnõn iyileştirilmesine, uluslararasõ firmanõn serbestçe
dolaşõmõnõ kõsõtlayan engellerin kalkmasõna, yabancõ yatõrõmcõ ve yatõmlarõn
artmasõna, ekonomik büyüme ve gelişmeye yol açan bir çok olumlu etkilerin yanõ
sõra, ulus devletlerin ekonomik bağõmlõlõklarõnõn artmasõna, dõş ticaret dengelerinin
bozulmasõna, para ve sermaye hareketlerinin aksamasõna, ülke ekonomilerinde
üretim yetersizliğinin ortaya çõkmasõna ve önemli ölçüde dar boğazlarõn yaşanmasõna
yol açan negatif etkileri de mevcuttur.

2.4.1. Küreselleşmenin Olumlu Yansõmalarõ

Bir görüşe göre hiç olmazsa mal (yani dõş ticaret) ve sermaye hareketleri
açõsõndan küresel tek bir piyasanõn varlõğõ; işgücünün iş bölümünü artõrdõğõ,
mukayeseli avantajlarõ önemsettiği, teknoloji transferi ile yabancõ sermaye
yatõrõmlarõnõ yükselttiği için özellikle gelişmekte olan ülkelerde iş gücünün
istihdamõna ve reel ücret düzeyine, yoksulluğun tasfiyesine, milli gelir artõşõna ve
büyümeye katkõlarõ açõsõndan olumlu karşõlanmasõ gereken bir olgudur.71
Küreselleşme sürecinin ekonomik kalkõnma ve büyümeye katkõsõ Türkiye ve diğer
ülke guruplarõ açõsõndan aşağõdaki tablodan incelenebilir.

71
AKALIN, G. , “Türkiye’de Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve Ekonomik Kriz”, TŞOF Plaka
Matbaacõlõk A.Ş., TİSK, Yayõn No:215, İstanbul , s. 208, Şubat 2002

31
Tablo 2 :GSYİH’ da Sektörler İtibariyle Ortalama Yõllõk Büyüme (%)

Ülke Gelir GSMH’daki Tarõm Sanayi Hizmetler

Gruplarõ Ort. Yõllõk %
Büyüme
1980-90 1990-99 1980-90 1990-99 1980-90 1990-99 1980-90 1990-99
Türkiye 5.4 3.8 1.3 1.4 7.8 4.3 4.4 3.9
Avrupa - 1.8 - 2.2 - 1.2 - 1.9
Dünya 3.4 2.5 2.7 1.7 - 2.3 - -
Kişi Başõna Geliri 4.7 3.2 3.0 2.5 5.4 2.8 5.6 4.7
755 $’dan Az Olanlar
Kişi Başõna Geliri 4.2 3.4 4.0 2.0 6.2 5.1 5.3 3.6
756-2995 $ Olanlar
Kişi Başõna Geliri 2.6 3.6 2.9 2.0 2.4 3.6 2.9 3.8
2996-9265 $ Olanlar
Kişi Başõna Geliri 3.4 2.3 - - - - - -
9266’dan Fazla Olanlar

Kaynak: http://www.worldbank.org/data/wdi2001/pdfs/tab4, 15.11.2003

Tablodaki veriler ülkemizde ve dünyada gayri safi yurt içi hasõlasõnõn son
yirmi yõlda önemli ölçüde artõğõnõ göstermektedir. Hatta bu artõş gelişen ülkelerde
oransal olarak daha da fazladõr. Ancak bu ülkelerin nüfus artõş hõzlarõnõn yüksekliği
büyümeyi olumsuzlaştõrmaktadõr.72

Küreselleşme öncelikle ticaret engellerini azaltarak ihracata dayalõ bir

büyümeyi mümkün kõlmakta; toplumlarda artan oranlarda özgürlüklerin yaşanmasõnõ
sağlamakta; değişik mal, yeni bilgi, teknoloji, fikir ve farklõ alanlarda uluslararasõ en
iyi yönteme ulaşõlmasõna yardõm etmektedir73 Bunun dõşõnda küreselleşme
karşõlaştõrmalõ avantajlardan yararlanmayõ sağlamakta; rekabeti ve ölçek
ekonomisinden faydalanmayõ mümkün kõlmaktadõr. Küreselleşmenin arkasõndaki
teknoloji kaynaklõ gelişme süreci, özellikle teknolojik iyileştirmeler ve gelişmeler,
piyasaya dayalõ ekonomik sistemlerin etkin işleyişini geliştiren işlem ve bilgi

72
KARABIÇAK, M. , s. 120-121
73
SEYREK, İ., s. 171

32
kalitesindeki artõş, önemli maliyet indirimleri sağlamaktadõr. Piyasalarõn sonuçlanan
genişlemesi, artan rekabet ve azalan gümrük tarife ve ticaret engelleri ile ilgilidir.

Küreselleşme, ulaşõm ve iletişim maliyetlerini düşürerek üretimde iş

bölümü ve uzmanlaşmaya olanak sağlayacaktõr. Böylece verimlilik artacak, artan
verimlilik ise gelişmekte olan ülkelerin uluslararasõ piyasalarda rekabet güçlerinin
artmasõna imkan verecektir.74

Ayrõca finansal piyasalarõn küreselleşmesi ile fon talep edenlerle fon arz
edenler arasõndaki ilişkiler hem yoğunlaşmõş, hem de çeşitlilik kazanmõştõr. Bu
çerçevede gelişmekte olan ülkeler gelişmiş ülke piyasalarõna rahatlõkla girebilme ve
dolayõsõyla getirisi yüksek finansal yatõrõmlarda bulunabilme imkanõna kavuşmuştur.
Ulusal piyasalarõn ülkenin finansman ihtiyacõnõ karşõlamakta yetersiz kaldõğõ
durumlarda Europara, Eurotahvil gibi uluslararasõ finansal piyasalar devreye
girmekte ve bu piyasalarda oluşan muazzam büyüklükteki fonlar finansman ihtiyacõ
olan ülkelerin kullanõmõna sunulmaktadõr. Bu fonlarõn gelişmekte olan ülkelerin
kullanõmõna sunulmasõ, eğer etkin ve verimli alanlarda kullanõlõrsa, bu ülkelerde
tasarruf açõğõnõ kapatarak kaynak kullanõmõnõ genişletecek ve böylece yatõrõmlarda
artõş kaydedilecektir. Bu durum gelişmekte olan ülke ekonomilerinde büyümenin
yanõsõra gelir artõşõ sağlayacak ve sonuçta istihdam seviyesi de yükselecektir.75

Küreselleşme süreci, özellikle insan haklarõ ve demokrasi kavramlarõnõn

yaygõnlaştõrõlmasõ açõsõndan yaptõğõ etkiler bakõmõndan, siyasal, ekonomik ve
kültürel olarak fiilen gerçekleştirdiği tekelci eğilimlerle sert bir çelişkiler yumağõnõ
da birlikte oluşturmaktadõr. Aslõnda çelişkili sonuçlar, toplumsal, siyasal ve kültürel
süreçlerin kaçõnõlmaz yazgõsõdõr. Küreselleşmenin etkileri, genel olarak insanlõğõn
gittikçe küçülen ve tekelci eğilimleri ağõr basan bir topluma doğru gelişmesine yol
açarken, insan haklarõ ve demokrasi gibi kavramlarõn yaygõnlaşmasõ, bu kavramlarõn
doğru algõlanmasõ ve güçlenmesi olasõlõklarõnõn da oluşmasõyla küreselleşmeyi

74
AKTAN, C.C., ‘Globalleşme ve Türkiye’, Mercek Dergisi , Yõl:6, s. 21, s. 106, Ocak 2001
75
AKTAN, C. C., ŞEN, H., “Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye”, TOSYÖV Yayõnlarõ,
Ankara, s. 15, 1999

33
olumlu yönde etkileyecek, yani küreselleşme olgusunun olumsuzluklarõnõ
76
dengeleyecek bazõ gelişmeleri de gündeme getirmektedir.

Yaşamakta olduğumuz değişim ve dönüşüm sürecinin diğer olumlu

yansõmalarõna baktõğõmõzda, bilimdeki atõlõmlardan üretim tarzõndaki dönüşüme
uzanan ve yaşamõn her alanõnõ etkileyen bir dizi ufuk açõcõ gelişmeyle karşõ karşõya
gelmekteyiz. Bize yeni ütopyalarõn kapõlarõnõ açabilecek nitelikteki bu gelişmeler
arasõnda ilk olarak şunlarõ sõralayabiliriz:77

- Bilgi teknolojisinin ve özellikle internetin, geniş kitleleri hõzla eğitip

nitelikli insan konumuna getirme olanağõnõn sağlanmõş olmasõ,
- Bilginin sermayeden daha önemli hale gelmesi ve bilgi sahibi insanõn,
sermaye sahibine muhtaç olmaksõzõn sivrilme ve zenginleşme
olanağõna kavuşmuş olmasõ,
- Bu ortamda cehaleti ve yoksulluğu kõsa sürede ortadan kaldõrma
şansõnõn büyük ölçüde artmõş olmasõ,
- Bilgi teknolojilerini kullanabilen insanõn her alanda istediği bilgiye
erişerek kendisine mal ve hizmet sunan firmalar karşõsõnda yeni bir
güce kavuşmasõ ve bu olgunun firmalarõ tamamen müşteri odaklõ
davranmaya zorlamasõ,
- Tarõm gibi geleneksel yöntemlerle üretimin sürdürüldüğü alanlarda
bile bilgi teknolojilerinden yararlanarak rasyonel üretime ve
pazarlamaya yönelmenin mümkün hale gelmesi,
- Bilgi teknolojisi ve genetik bilimi gibi alanlardaki atõlõmlarõn tõpta yeni
gelişmelere yol açmasõ, daha uzun ve daha sağlõklõ yaşama yolunun
açõlmasõ,
- Bilgi teknolojisinin insanlara sanal dünyalar kurma fõrsatõ vererek
maddesel yaşamõn ötesinde bir yaşam alanõ yaratma ufkunu açmasõ,
- Teknolojideki gelişmelerin çevreyi daha az kirleten üretim ve tüketim
yöntemlerini geliştirmesi ve insanlõğõn hizmetine sunmasõ,

76
KONGAR, E., ‘ Küresel Terör ve Türkiye’, Remzi Kitabevi, İstanbul, s. 35, 2001
77
ULUGAY, O., s. 24

34
 - Küreselleşmenin sõnõr ötesi bilgi ve kültür paylaşõmõnõ sağlamasõ ve bu
paylaşõm sonucunda yeni ürünler, yeni sanat ve edebiyat yapõtlarõ
doğmasõ olasõlõğõnõn büyük ölçüde atmasõ,

Tüm bu olanaklar sayesinde insanlar cehaletin, yoksulluğun, açlõğõn ortadan

kalktõğõ, çevre kirlenmesinin azaldõğõ, talepleriyle tõpa tõp örtüşen ürünleri kendisine
sunmak ve onu müşteri edinmek için birbiriyle kõyasõya rekabet eden firmalarõn
olduğu, insan haklarõ, demokrasi, tüketici haklarõ gibi kavramlarõn ön plana çõktõğõ,
daha uzun ve daha sağlõklõ yaşamanõn sõrlarõnõn çözüldüğü bir dünyada yaşama
imkanõ bulmaktadõr.

Bilginin dağõlõmõndaki süreç önemli ölçüde azalmõş ve daha önceleri

oldukça maliyetli olan geleneksel dağõtõm teknolojilerinin yerini daha az maliyetli
yeni teknolojiler almõştõr. Özellikle 1995 yõlõndan sonra ‘Word Wide Web’
teknolojisi, hõzla ilerlemiş internet tabanlõ teknolojiler görsel ve işitsel verilerin aynõ
anda iletilmesini sağlayarak bugünkü iletişim sistemini çok daha geniş bir kapasiteye
ve esnekliğe sahip kõlarak, maliyetleri ve fiyatlarõ aşağõya çekmiştir.78

2.4.2. Küreselleşmenin Olumsuz Yansõmalarõ

Ticaretin serbestleştirilmesinin, kaynaklarõ, az verimli kullanõmlardan çok

verimlilere doğru kaydõrarak ülkelerin gelirlerini artõracağõ varsayõlmaktadõr. Buna
iktisat literatüründe karşõlõklõ üstünlüklerden yararlanma denilmektedir. Ama çoğu
zaman ticaretin serbestleştirilmesi gelişmekte olan ülkelerde iş sahalarõnõ yok
etmektedir. Çünkü bu sanayiler uluslararasõ rekabetin baskõsõ altõnda ezilmektedir.79
Ayrõca Ricardo’nun mukayeseli üstünlükler teorisi geçerliliğini yitirmiştir. Çünkü bir
mal dünyanõn her yerinde aynõ teknik ve makinelerle üretilebilmektedir. Bu teori
bilindiği gibi sermaye ve iş gücü hareketsizliği varsayõmõna dayanmaktadõr. Oysa

78
SÖYLEMEZ, A., ‘ Yeni Ekonomi, Rekabet ve Rekabet Politikalarõ’, Perşembe Konferanslarõ,
Rekabet Kurumu, Ankara, s. 84, Haziran 2001
79
STIGLITZ, J., s. 81

35
günümüzde özellikle sermaye çok akõşkandõr. Tarih uzmanlaşma spiraline takõlan
ülkelerin sanayileşmiş ülkelerle aralarõnõn açõldõğõnõ göstermektedir.80

Serbest piyasa ekonomisinde «büyük balõk küçük balõğõ yutar» kaidesi

geçerlidir. Bu günümüze kadar kartel yasalarõ ile engellenmeye çalõşõlmõştõr. Fakat
son zamanlarda rekabet adõna birleşmeler artmõştõr. Uluslararasõ şirketler multi-
holdingler haline gelmişlerdir. Hükümetler bu şirketleri kredi , sübvansiyon v.b.
araçlarla teşvik etmektedir. Bu şirketler bu sayede kazandõklarõnõ toplumla
paylaşmaktadõrlar.

Uluslararasõ ticaretin ve sermayenin önündeki engellerin giderek

azalmasõyla uluslararasõ işbirliği ve kaynak kullanõmõ artmõş ve bu durum şiddetli bir
rekabeti de ön plana çõkartarak yeterli bilim ve teknoloji üretemeyen ülkelerin
spekülatif sermaye akõmlarõnõn baskõsõ altõna girmesine ve teknoloji üreten ülkelere
bağõmlõlõğõn artmasõna neden olmuştur.81

Bilim ve teknolojinin gelişimiyle dünyanõn daha fazla istikrarlõ bir yapõya

kavuşacağõ ileri sürülmüş ve bazõ düşüncelerle de bu görüş desteklenmiş olmasõna
rağmen, günümüzde gerçek olan “elimizden kaçõp giden bir dünyanõn” var
olduğudur.82

İçinde yaşadõğõmõz küreselleşme sürecinde temel sorun, sürecin, ekonomik

boyutunun ön plana çõkartõlõrken sosyal boyutunun ihmal edilmesidir. Yani her ne
pahasõna olursa olsun ekonomik gelişme hedeflenirken, sosyal gelişmenin ve adaletin
göz ardõ edilmesi eşitsizlik, yolsuzluk ve dõşlanma sorunlarõnõn uluslararasõ boyut
kazanmasõnõ hõzlandõrmaktadõr. Dolayõsõyla eğitim ve sağlõk alanlarõnda sorunlar
yaşanmakta, doğanõn tükenme hõzõ artmakta, çevre sorunlarõ şiddetlenmekte,
uluslararasõ çalõşma standartlarõ aşõnmakta, gerçek ücretlerde gerilemeler

80
KOÇDEMİR, K. , s. 68
81
ŞAMİLOĞLU, F., “Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Finansal Kaynak Sorunu”, Gazi
Kitabevi, 1. Baskõ, Ankara, s. 13, Mayõs 2002
82
GIDDENS, A., “Elimizden Kaçõp Giden Dünya”, Çeviren: D. AKINHAY, Alfa Yayõnlarõ,
İstanbul, s. 13, 2000

36
gözlenmekte, çocuk istihdamõ artmakta, işten çõkarmalar yoğunlaşmakta, işsizlik
sorunu yapõsallaşmakta, sosyal huzursuzluk ve şiddet artmaktadõr.83

Küreselleşmenin olumsuz yansõmalarõnõ şu ana başlõklar altõnda

toplayabiliriz.

124.2.1. Elde Edilen Gelirin Paylaşõmõ Açõsõndan

Ülkeler arasõnda karşõlaştõrmalõ olarak yapõlan değerlendirmelere bakõldõğõ

zaman eşitsizlik sorununun çok ciddi boyutlara ulaştõğõ görülmektedir. Birleşmiş
Milletlerin (UN) İnsani Kalkõnma Raporu’na (HDR) göre ekonomik küreselleşme
süreci zengin ve fakir ülkeler arasõndaki eşitsizliği şiddetlendirmektedir. Örneğin en
fakir ülkeye kõyasla en zengin ülkede kişi başõna düşen ortalama milli gelir 1985
yõlõnda 76 kat iken, bu oran 1997’de 228 kata yükselmiştir. Yine 1997 yõlõ itibariyle
en zengin kõsmõ oluşturan %20’lik nüfus uluslararasõ üretimin %86’sõna, doğrudan
yabancõ yatõrõmlarõn %68’ine hakimken, en fakir %20’lik kõsõm sadece %1’ine sahip
olabilmiştir.84 Dolayõsõyla dünya nüfusunun en zengin %20’lik kõsmõ ile en fakir
%20’lik kõsmõ arasõnda gerek uluslararasõ ticaret (ve üretim) gerekse de yatõrõmlar
açõsõndan önemli ölçüde farklõlõklar olduğunu söylemek yanõltõcõ olmayacaktõr. Bu
bağlamda küreselleşme sürecinin temel olumsuzluğunun “ekonomik eşitsizlik”
olduğu söylenebilir.

Bu konudaki bir diğer çarpõcõ örnek; dünyada en zengin 200 insanõn sahip
olduğu servetin 2 milyar insanõn sahip olduğu gelirden daha fazla olmasõdõr. Ayrõca
dünyanõn en zengin 200 insanõnõn son 4 yõl içerisinde refah düzeyinin iki katõna
çõkmasõ da bireyler arasõndaki eşitsizliğin artma eğiliminde olduğunun bir
göstergesidir.85

83
SELAMOĞLU, A., “Yoğunlaşan Sosyal Sorunlarõyla Küreselleşme”, Derleyen: V. BOZKURT,
“Küreselleşmenin İnsani Yüzü”, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ, Bursa, s. 49, Ekim 2000
84
ÜLSEVER, C., “21. Yüzyõlda Küreselleşen Dünya ve Türkiye Perspektifi”, Timaş Yayõnlarõ,
İstanbul, 2000
85
SELAMOĞLU, A., s. 38

37
Tablo 3: Dünya Nüfusunun Gelir Gruplarõ Açõsõndan Dağõlõmõ(1998)

ÜLKE GELİR GSMH NÜFUS

% %
GRUBLARI (Milyar$) (Milyon kişi)
Düşük Gelirliler 1.843,7 6.39 3.515 59.61
(755$’dan daha az)
Daha Düşük Orta 1.557,4 5.40 908 15.40
Gelirliler(756-2995$ arasõ)
Daha Yüksek Orta 2.862,1 9.91 588 9.97
Gelirliler(2996-9265$ arasõ)
Yüksek Gelirliler 22.599,0 78.30 886
(9266$veya yukarõsõ)
Toplam 28.862,2 100.00 5.897 100.00

Kaynak: KARABIÇAK, M., ‘Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde Ortaya
Çõkan Yönelim ve Tepkiler’, Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt:7, S:1, 2002, s.120

Yukarõdaki tablonun verilerinden görüleceği gibi dünya nüfusunun çok büyük

bir bölümü (yaklaşõk %60) dünya gelirinin sadece %6.39’unu paylaşõrken, dünya
nüfusunun %15.02 gibi çok küçük bir bölümü dünya gelirinin %78.30 gibi oldukça
büyük bir dilimini paylaşmaktadõr. Yine Dünya Bankasõ’nõn verilerine göre 1998
yõlõnda Güney Asya’da 522 milyon, Sahra Afrikasõ’nda 291 milyon, Doğu Asya ve
Pasifik’te 278 milyon, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da 6 milyon, Avrupa ve Merkez
Asya’da 24 milyon, Latin Amerika ve Karaipler’de 79 milyon olmak üzere toplam
1.2 milyar insan günlük 1 $’dan daha az gelirle yaşamak zorundadõr. Bu kişilerin bir
destek ünitesi olmadan ayakta kalmalarõ mümkün görülmemektedir. Şayet alõnan bir
takõm önlemler aksamadan yürütülürse ( bu kişilere muhtaç olmadan yaşayabileceği
bilgi ve donanõmõn sağlanmasõ gibi ), 2015 yõlõnda bu sayõnõn 900 milyon kişiye
gerileyebileceği hesaplanmaktadõr.86

Yine her yõl milyonlarca insan yetersiz beslenme yüzünden hayatõnõ

yitirirken zengin ülkeler bu sonucu doğal bir durum gibi karşõlamakta ve olaya

86
KARABIÇAK, M., s. 120

38
tamamen seyirci kalmaktadõrlar. Durumu rakamlarla ifade ettiğimiz zaman durumun
ürkütücülüğü daha net anlaşõlmaktadõr. Bugün dünyada 6 milyar insan yaşadõğõ halde
10 milyar insanõn ihtiyacõnõ karşõlamaya yetecek kadar mal üretilmektedir. Buna
rağmen her yõl 38 milyon insan açlõk yüzünden ölmekte, 2,4 milyar insan ise
yoksulluk sõnõrõnõn altõnda yaşamaktadõr. Halbuki gelişmiş ülkeler gelirlerinin sadece
%0.1’ini bu alana ayõrsalar, yaklaşõk 25 milyar dolarlõk bir kaynak sağanabilecek ve
böylece dünyanõn en fakirlerinin yaşamlarõ bile kurtulabilecektir.87 Ne yazõk ki bu
olumsuzluklarõ giderebilecek mekanizmalar henüz oluşturulamamõştõr.
Dengesizliklerin azaltõlmasõnda ve az gelişmişliğin aşõlmasõnda herhangi bir ülkenin
tek başõna çabasõ da yeterli olamamaktadõr.

Dünya Bankasõnõn küreselleşme sürecine paralel olarak, gelişmekte olan

ülkelerin sanayileşmiş ülkelerden daha hõzlõ büyüyecekleri ve dolayõsõyla zenginle
yoksul arasõndaki mesafenin azalacağõ şeklindeki iddialarõna rağmen, HDR’nin
verileri bunun tam tersini ortaya koymaktadõr. 1980 ve 90’larda zenginlerle fakirler
arasõndaki fark derinleşmiştir. 1960 ile 1993 yõllarõ arasõnda bu fark üç katõna
çõkmõştõr.88

Küreselleşme süreci, sadece gelişmişlerle azgelişmişler arasõnda değil,

sanayileşmiş ülkeler arasõnda da bir dengesizlik yaratmaktadõr. Bu dengesizlik büyük
ölçüde Amerika lehine olduğu için, bazõ yazarlar küreselleşme sürecini dünyanõn
Amerikanlaşmasõ olarak da nitelendirmektedirler.89 Hatta bu dengesizlik ülke
içerisinde bile kendini hissettirmektedir. Bu eşitsizliğin; yani gelir dağõlõmõndaki
çelişkinin hem uluslarõn kendi içinde hem de ülkeler arasõnda artõş gösterdiği sõkça
dile getirilmektedir. Birleşmiş Milletlerin (UN) 1999 yõlõ İnsani Kalkõnma Raporu
(HDR) küreselleşmenin ulus devletlerin kendi içinde ve birbiriyle aralarõndaki
eşitsizliği ciddi derecede artõrdõğõnõ ortaya koymuştur. 90 Mesela; Amerika’da bugün
30 milyon kişi açlõk sõnõrõnda yaşamaktadõr. Yine bu ülkede 1973 ve 1994 yõllarõ
arasõnda, kişi başõna düşen gayri safi milli hasõla reel olarak üçte bir oranõnda artmõş

87
Küresel Görünüş 2000 Raporu,
http://www.antimai.org/rp/rpkgor2000.htm, 03.09.2003
88
BOZKURT, V., s. 96
89
BAŞKAYA, F., “Küreselleşme mi? Emperlayizm mi?”, Ütopya Yayõnlarõ, Ankara, s. 107, 1999
90
AMİN, S., “Küreselleşme Çağõnda Kapitalizm”, Sarmal Yayõnlarõ, İstanbul, s.13, 1999

39
olmasõna rağmen, işçi kesiminin neredeyse, dörtte üçünün ortalama maaşõ %19
oranõn da gerilemiştir.91

2.4.2.2. İstihdam Olanaklarõ Açõsõndan

Küresel rekabetin yarattõğõ baskõ hem çalõşma standartlarõnõ olumsuz

etkilemekte hem de işsizlik oranlarõnõ artõrõcõ yönde etki yapmaktadõr. AB
ülkelerinde işsizlerin sayõsõ 20 milyona yaklaşmõştõr. Küreselleşme sürecinin hüküm
sürdüğü ekonomik düzende yüksek işsizlik rakamlarõna alõşõlmõştõr. Yaşanan bu yeni
döneme bir de isim bulunmuştur: “jobless grouth”. Bu kavram istihdamsõz büyüme,
yani istihdam artõşõnõn üzerinde milli gelir artõşõ yaşanmasõnõ ifade etmektedir.
Almanya’da 1983-1992 yõllarõ arasõnda milli gelir %32 artarken istihdam hacmi
sadece %12 oranõnda artmõştõr. Hatta son zamanlarda istihdam hacmi ekonomik
büyümeye rağmen daralmaktadõr. Çünkü rasyonelleştirme tedbirlerinin amacõ daha
az iş gücüyle daha fazla üretimi mümkün kõlmaktõr. Firmalarõn bütün gayreti üretim
ve istihdamõn değil, borsa değerlerinin artõrõlmasõna yöneliktir. Bu yüzden şirketler
birleşmekte ve işçi çõkarmaktadõr.92

Küreselleşme süreciyle birlikte gelişen yeni işlerin niteliği incelendiğinde

de bu yeni iş alanlarõnõn geçmişin endüstri işlerinden farklõ ve süreklilikten uzak
olduğu görülmektedir. Yeni uluslararasõ iş bölümünün bir sonucu olarak, işler artõk
çok farklõ coğrafi bölgelere bölünmüş durumdadõr. Küresel üretim düzeni içerisinde,
bir malõn farklõ parçalarõ birden farklõ ülkede üretilmektedir. Dolayõsõyla bir yerden
gelebilecek her hangi bir tepki karşõsõnda, üretici firma, üretimi başka bir ülkeye
kaydõrabilmektedir.

2.4.2.3. Piyasalarda Oluşan Güvensizlik Açõsõndan

Küreselleşme sürecinin en çok tartõşõlan sonuçlarõndan birisi de gittikçe

artan belirsizlik ve güvensizliktir. Bu sadece gelir düzeyi düşük gruplar arasõnda
değil, orta sõnõflar arasõnda da giderek yaygõnlaşmaktadõr. Bir çok kişi geleceğin

91
BOZKURT, V., s. 99
92
KOÇDEMİR, K., s. 80

40
bugünden daha kötü yaşam koşullarõnõ getireceğini düşünmektedir. Geleneksel
endüstrilerde bir çok işletme gelecekte varlõğõnõ sürdürüp sürdüremeyeceği
konusunda kuşku duymaktadõr.

Geçmişin genellikle bir kez öğrendikten sonra yaşam boyu sürdürülen iş

anlayõşõ, giderek artan bir biçimde gerilemektedir. Artan küresel rekabet baskõsõ
nedeniyle yeni çalõşma şekilleri (part- time gibi) oluşmaktadõr. Özellikle bu yeni
süreksiz çalõşma şekilleri, işçinin iş hayatõndaki geleceğine güvenle bakmasõnõ
engellemektedir.

Küreselleşmenin yarattõğõ güvensizliği artõran en çarpõcõ gelişmelerden

birisi de Asya Krizi olmuştur. Küreselleşmenin en uç düzeyde yaşandõğõ mali
piyasalardaki çöküş, beraberinde ağõr sosyal maliyetler de getirmiştir. HDR’ye göre,
bu krizin, 1998-2000 yõllarõ arsõnda küresel üretimde 2 trilyon dolarlõk gerilemeye
yol açtõğõ tahmin edilmektedir. Dolayõsõyla bir çok ülkede sosyal harcamalarda
kõsõtlamaya gidilmiştir. ILO’nun tahminlerine göre, 1998’de dünyadaki işsizler
safõna 10 milyon kişi daha eklenmiştir ve bunun büyük çoğunluğu Asya Krizinin
etkisiyle işsiz kalmõştõr.93

2.4.2.4. Politikalarõn Geçersizliği Açõsõndan

Kamu müdahalesinin azaltõlmasõ, devletin küçülmesi, özelleştirme,

deregülasyon ve dõş ticaret serbestisi küreselleşme olgusunun anahtar kavramlarõdõr.
Bu kavramlar çerçevesinde oluşan yeni anlayõş ekonomi politikalarõnõ toptan
değiştirmiş ya da daha net bir ifadeyle iktisat politikasõzlõğõnõ doğurmuştur.
Serbestleşmeyle beraber uluslararasõ sistemde sermaye akõşkanlõğõ, teknolojik
ilerleme ve rekabetin baskõsõ, yurt içi politika yapõmcõlarõnõn gücünü önemli ölçüde
azaltmõştõr. Ekonomik faaliyetleri yönetmede devletin rolü küreselleşme baskõlarõ
altõnda önemli ölçüde azalmõştõr.94

93
BOZKURT, V., s. 104
94
SEYREK, İ., s. 173

41
 İktisat politikasõ önemini yitirmiş görülmektedir. Çünkü iddia edildiğine
göre küreselleşmenin ulaştõğõ boyut itibariyle dünyadaki insanlarõn yarõsõnõn,
ülkelerin ise üçte birinin kendi ekonomi politikalarõ üzerinde tam bir kontrolü yoktur.
Sanayileşmiş ülkelerin güdümünde olan uluslararasõ kuruluşlarõn uzmanlarõ bu
ülkelerin makro ekonomilerini, yatõrõm projelerini ve sosyal harcamalarõnõ
yönetmektedirler. Bu kuruluşlar projelerle birlikte nakit para da götürdükleri için
politika yapõcõlar kuruluş temsilcilerinin önerilerini dikkate almak zorunda
kalmaktadõrlar.95 Politikalarõn geçersizliğini para politikasõ ve maliye politikasõ
açõsõndan olmak üzere iki başlõk altõnda inceleyebiliriz.

2.4.2.4.1. Para Politikalarõ Açõsõndan:

Küreselleşme ile birlikte merkez bankalarõnõn para otoritesi işlevi giderek

kõsõtlanmakta, ulusal ekonominin para piyasalarõ da dõşsal öğelerin spekülatif
dalgalanmalarõ altõnda kontrolden çõkmaktadõr. Bu süreç altõnda ulusal mali piyasalar
giderek kõsa vadeli sermaye akõmlarõnõn denetimi altõna girmekte ve bu akõmlarõn
yönüne bağlõ olarak yapay bir şişme ve daralma meydana gelmektedir. Böylece
ulusal ekonominin reel üretim sektörleri ve finans kesimi birbirinden giderek
uzaklaşmakta ve aynõ zamanda spekülatif kazançlarõ besleyerek gelir dağõlõmõnda
bozulmaya yol açmaktadõr.96

Döviz kuru üzerindeki kontrollerin sõnõrlanmasõ ve sermayenin giderek

daha mobil hale gelmesi, ulusal devletlerin faiz haddi ve döviz kuru üzerindeki
etkilerinin zamanla sõnõrlandõğõ anlamõna gelmektedir.97

Küreselleşmenin para politikasõna iki yoldan etkisi olmaktadõr. Birincisi,

para politikasõnõn uygulanmasõ açõsõndan ortamda bir belirsizlik yaratmasõdõr. İkincisi
ise küreselleşmenin uluslararasõ entegrasyonu artõrarak ulusal rekabeti artõrmasõdõr.

95
TAYLOR, L., “Editorial: The Review of the Liberal Creed The IMF and the World Band in a
Globalized Economy” World Dovelopment, Vol:25, No:2, s. 145; Aktaran: SEYREK, İ., s. 172
96
YELDEN, E. , s. 24
97
ÖNİŞ, Z., “Globalization and the Nation State:The Passibilities and Limits of State Intervention in
Late Industrialization”, Sosyal Bilimler Dergisi, 3, s. 114, 1994

42
Küreselleşme mikro alanda ücret düşüşlerine yol açarken; makro alanda bölgeler ve
ülkeler arasõnda rekabeti artõrmaktadõr.

Teknolojik yenilikler merkez bankalarõnõn taahhütlerine karşõ ekonomik

birimlerin talebini değiştirdiği için merkez bankalarõnõn işlevleri eskisi kadar etkin
değildir. Çünkü merkez bankalarõ para politikasõnõ taahhütler kanalõyla
yürütmektedir. Dolayõsõyla taahhütlere olan talep azalõrsa, merkez bankacõlõğõ
yoluyla ekonomik istikrarõn sağlanmasõ olanaksõzlaşmaktadõr.

2.4.2.4.2. Maliye Politikasõ Açõsõndan:

Küreselleşme olgusuyla birlikte kamu maliyesinin disipline olmasõ ve

enflasyonun düşmesi beklenmiştir. Küreselleşme enflasyonsuz bir büyümeyi
amaçlamaktadõr. Ancak bu noktada gelişmekte olan ülkeler için bazõ sorunlar ortaya
çõkmaktadõr. Vergi indirimleri ve alt yapõ harcamalarõ fiyat artõşlarõnõ beslemektedir.
Bu da doğal olarak küresel beklentilere ters düşen enflasyon ve verimsizlik
sorunlarõnõ gündeme getirmektedir. Ayrõca küreselleşmeyle birlikte emek, mal ve
sermaye piyasalarõnõn esnek hale gelmesi maliye politikalarõnõn işleyişini
yavaşlatmaktadõr.98 Maliye politikasõ bir yansõma süreci gerektirdiği için kõsa süreli
ve değişken nitelikli ekonomik durgunluk ve krizleri yönetmekte etkisiz kalmaktadõr.

Küreselleşmenin öngördüğünün aksine zengin ülkelerden fakir ülkelere

doğru büyük bir sermaye akõşõ yaşanmamaktadõr; çünkü teknolojik gelişmeler
yüzünden azalan verimler kanunu işlememekte ve zengin ülkelerde verim düşüklüğü
yaşanmamaktadõr.99

Küreselleşen yeni ekonomide para ve maliye politikalarõnõn etkinliğini

zayõflatan üç temel olgu vardõr. Birincisi, teknolojinin talepteki değişimlere aşõrõ
duyarlõ olmasõ; ikincisi, emeğin iş koşullarõna göre esnek kullanõmõ ve sonuncusu
finansal ihtiyaçlarõn sõnõr tanõmadan giderilebiliyor olmasõdõr. Bu ortam değişikliliği

98
SEYREK, İ., s. 177
99
ÖZ, E. , “Globalleşme nedir.”,
http: // www.Ceterisparibus.net /arsive /e_oz2.doc, 03.09.2003

43
yanõnda nakit ve rezerv ihtiyaçlarõnõn azalmasõ merkez bankalarõnõn fiyat istikrarõ ve
büyümeyi sürdürme politikalarõ açõsõndan karşõlaştõğõ diğer bir güçlüktür.

2.5 Küreselleşmeye Yönelik Yaklaşõmlar

Son yõllarda gündemin ilk sõralarõnda yer alan küreselleşme olgusuna

yaklaşõmlar da farklõlõk göstermektedir. Kimilerine göre artan işsizlik, gelir
dağõlõmõnda bozulma ve batõ ekonomileri için bir tehdit olarak algõlanan
küreselleşme, kimilerine göre de çoğulcu demokrasinin ve refahõn yer yüzüne
yayõlma süreci olarak algõlanmaktadõr.100 Küreselleşmeye karşõ oluşan bu farklõ
yaklaşõmlarõ üç ana bölümde toplayabiliriz. Bunlar:

Aşõrõ Küreselleşmeciler: Radikaller olarak da adlandõrõlabilen bu gruba

göre ulus devlet, küreselleşme sürecine paralel olarak önemini yitirmektedir. Artõk
küresel piyasa, politikanõn yerini almaktadõr. Çünkü piyasa mekanizmasõ
hükümetlerden daha rasyonel çalõşmaktadõr. Küresel piyasanõn gelişimi, toplum
içinde daha yüksek rasyonaliteye işaret etmektedir.101

Bir diğer ifadeyle radikallere göre; piyasalar artõk devletlerden daha

güçlüdür. Devletlerin otoritesindeki bu gerileme ise, diğer kurumlar ile birliklerin ve
yerel / bölgesel otoritelerin artarak yaygõnlaşmasõndan kaynaklanmaktadõr. Bu görüş
savunucularõna göre, dünya toplumu geleneksel ulus devletlerin yerini almakta ve
yeni toplumsal örgütlenme şekilleri belirmeye başlamaktadõr.102

Küreselleşme taraftarlarõ, ülkelerin yaşadõklarõ durgunluklardan dõşa açõk

ekonomiler aracõlõğõ ile kurtulabileceklerini öne sürmektedir. Özellikle sermaye
ihtiyacõ içindeki gelişmekte olan ülkelerin küreselleşme sayesinde bu
gereksinimlerini karşõlayabileceklerini ve kalõcõ ekonomik istikrarõ
sağlayabileceklerini iddia etmektedirler.

100
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 21
101
GIDDENS, A., 1999, s. 56
102
BOZKURT, V., s. 19

44
 Yaşanan bu süreçte kaybedenler olduğu kadar kazananlar da vardõr. Ve
hükümetler küreselleşmenin sosyal sonuçlarõnõ idare etmek durumdadõr.
Küreselleşme, kazananlarla kaybedenler arasõndaki kutuplaşmayõ, küresel ekonomik
düzen içinde birbirine bağlayabilmektedir. En azõndan küresel ekonomik rekabetin
“sõfõr toplamlõ” üretimde bulunmasõ söz konusu değildir. Ekonomi içinde belli
gruplarõn durumu kötüleşse bile, hemen hemen bütün ülkelerin belli mallarõn
üretiminde karşõlaştõrmalõ üstünlüğü söz konusudur.

Bu gruptakiler küreselleşme sonucunda bütün dünyada ekonomik refahõn

artacağõnõ, gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkeler arasõndaki farkõn azalacağõnõ ve
yaşam standartlarõnõn dünya ölçeğinde yükseleceğini savunmaktadõr. Yaşanan bu
süreçten de gelişmekte olan ülkelerin daha fazla yararlanacağõnõ, böylece iki ülke
grubu arasõndaki farkõn giderek daralacağõnõ iddia etmektedirler.103

Küreselleşme Karşõtlarõ: Küreselleşmeye olumlu bakanlarõn yanõsõra bu

olguyu, uluslararasõ sermayenin çoğunlukla gelişmiş ülkelerde yoğunlaşmõş olmasõ
nedeniyle aslõnda sömürünün çağdaş bir biçimi; hatta yeni adõ olarak algõlayanlar da
küçümsenemeyecek kadar geniş bir grubu oluşturmaktadõr.

Radikallerin tam karşõsõnda yer alan bu grup kuşkucular olarak da

anõlmaktadõr. Bunlara göre, yaşadõğõmõz dünyada ki hiçbir şey yeni değildir. 19.
yüzyõlda da önemli derecede para ve mal hareketliliği yaşandõğõnõ savunmaktadõrlar.
Dünya ekonomisinde duvarlarõn kaldõrõlmasõ yönündeki günümüzde yaşanan
gelişmeler, 100 yõl öncesine benzer bir duruma geri dönüşten başka bir şey değildir.
Kõsacasõ, küreselleşmenin yeni bir görüş olduğunu kabul etmemektedirler.

Bunun yanõnda küreselleşme sürecinin karşõsõnda gelişen bölgeselleşme,

küreselleşmenin bir ara istasyonu değil, tam aksine alternatifidir. Küreselleşme, bir
bütünleşmeyi değil, farklõ kültürler, farklõ uygarlõklar ya da bölgeler arasõndaki yeni
çatõşmalarõ beraberinde getirecektir.

103
ESEN, O. “Küreselleşme, Gelir Dağõlõmõ ve Gelişmekte Olan Ülkeler”, Ekonomik Yaklaşõm, Cilt
8, s. 26, Sonbahar 1997

45
 Dönüşümcüler: Bu grup, küreselleşmeyi, modern toplumlarõ ve dünya
düzenini yeniden şekillendiren ve hõzla ilerleyen sosyal, siyasal ve ekonomik
değişimlerin arasõndaki ana güç olarak görmektedir. Ekonomik anlamda bõrakõn 100
yõlõ 30-40 yõl öncesinden bile çok farklõ bir dönemde yaşadõğõmõzõ savunmaktadõrlar.

Günümüzde yapõlan mal ticaretinin miktarõ 19. yüzyõl ile

karşõlaştõrõlmayacak kadar fazladõr. Ama bundan daha da önemlisi, ekonominin
giderek daha fazla bir şekilde hizmet sektörüne bağlõ hale gelmesidir. Bilgi, eğlence,
iletişim ve en önemlisi elektronik finans ekonomisini içeren hizmetler, ekonomideki
en önemli sektör haline gelmektedir.

Dönüşümcüler, ulusal hükümetlerin otoritelerinin ve güçlerinin yeniden

yapõlandõğõnõ kabul ettikleri halde, hem aşõrõ küreselleşmenin “egemen ulus devletin
sonunun geldiğini” iddialarõnõ hem de zõt gruptaki kuşkucularõn “hiçbir şey
değişmedi” tezini reddetmektedirler.104

2.6. İktisadi Küreselleşme ve Çeşitleri

İktisadi küreselleşmedeki iki gelişme 19. yüzyõl sonlarõnda hõzlanmõştõr.

Bunlardan birisi, bir ülkeden diğerine olan sermaye akõşõdõr. İlk başlarda uluslararasõ
yatõrõmlar yabancõ şirketlerdeki azõnlõk gruplarõ temsil eden tahvil ve hisse
senetlerinin paylarõyla sõnõr kalmõştõr. Bunlara portfölyö sahipliği denilmektedir.
Bunu uluslararasõ yabancõ yatõrõmlar; yani yabancõ sermaye takip etmektedir.
Doğrudan yabancõ yatõrõmlar (F.D.I.-Foreign Direct Investment ) olarak da bilinen
«yabancõ sermaye» bir ülkeye yabancõlar tarafõndan yapõlan yatõrõmlarõ ifade
etmektedir. Ekonomik alanda yaşanan en kapsamlõ gelişme, elektronik iletişiminin
hõzla ilerlemesi ve deregülasyon sonucunda finans piyasalarõnda kaydedilmiştir.
Daha sonra mal piyasalarõnda büyük artõşlar gözlemlenmiştir.105

Yaşanan bir diğer gelişme bazõ ürünler, gõda maddeleri ve madenler için bir
dünya pazarõnõn ortaya çõkmasõdõr. Taşõmacõlõkta ve iletişimde yaşanan gelişmeler,

104
BOZKURT, V., s. 24
105
EKİN, N., s.55

46
içinde üreticilerin rekabet edebileceği bir Pazar bölgesinin oluşturulmasõ olanağõnõ
sağlamõştõr.106 1980’lerden itibaren dünyadaki endüstriyel şirketler, hõzlõ pazar
değişikleri, ürün ve üretim teknolojisi değişikleri ile giderek zorlaşan rekabet
koşullarõndan önemli ölçüde etkilenmeye başlamõşlardõr. Özellikle pazarlarõn
doyuma ulaşmasõ, müşterileri daha seçici kõlarak ürün çeşitliliğini artõrmõştõr. Ayrõca
artan rekabetle teknolojik gelişmeler ürünlerin yaşam süreçlerini kõsaltmõştõr.
Dolayõsõyla firmalar stok düzeylerini en aza indirgeyen, kaliteli fakat düşük maliyetli
üretimi mümkün kõlan, ürün ve taleplerdeki değişikliklere karşõ daha esnek
davranabilen üretim ile yönetim teknolojilerini kullanmak ve geliştirmek durumunda
kalmõşlardõr. Bu durum, birçok firmanõn, esnek üretim sistemlerini devreye
sokmasõna sebep olmuştur.

2.6.1. Finans Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme

Finansal küreselleşme, ulusal finans piyasalarõnõ ayõran sõnõrlarõn ortadan

kalkmasõ ve uluslararasõ sermaye akõmlarõnõn ileri boyutlar kazanmasõ sürecini ifade
etmektedir. Bu sürecin temelleri Euro-para piyasalarõnõn ortaya çõktõğõ 1950’lere
dayanmaktadõr. 1980’ler uluslararasõ özel finansal sermaye akõmlarõnda gözlenen
gelişme nedeniyle küreselleşmenin altõn dönemi haline gelmiştir. Zira teknolojik
devrim ile finans piyasalarõnda maliyetlerin düşmesi sağlanarak yatõrõmcõlarõn yeni
alanlara girmeleri kolaylaştõrõlmõştõr. Böylece yirmi dört saat işlem yapabilen bir
iletişim ağõ ortaya çõkmõştõr. Bu ağ sayesinde dünyanõn en büyük finans merkezleri
olan Newyork- Londra- Tokyo üçgeninde kesintisiz bir biçimde mali işlemler
yapabilir hale gelmiştir.

Bu gelişmeler sayesinde hem kurumsal hem de bireysel yatõrõmcõlar dõş

piyasalarda geniş bir yelpaze içinde risk çeşitlendirmesi yapabilecek yatõrõm
portföylerini oluşturabilir hale gelmişlerdir. Ucuz bilgisayar gücünün finans
piyasalarõna girmesi, bilgi- işlem sürecini kõsaltarak yatõrõm fonlarõnõn akõşkanlõğõnõ
büyük oranda sağlamõş ve bir çok yeni finansal ürünün meydana gelmesinde rol

106
TÜMERTEKİN, E., ÖZĞÜÇ , s.38

47
oynamõştõr.107 Mesela, özel uluslararasõ finansal akõmlarõn gelişmesi, uluslararasõ
döviz piyasalarõ ve özel doğrudan yabancõ sermaye yatõrõmlarõyla doğrudan bağlantõlõ
Euro currency, Eurobond ve Uluslararasõ Hisse Senedi Piyasalarõnõn ortaya
çõkmasõna yol açmõştõr. Bu piyasalar fon arz ve talebinde bulunan değişik ülkelere ait
firma, banka, kamu kurumu ile bireysel yatõrõmcõlarõn bir araya geldiği piyasalardõr.

Çok uluslu bankacõlõk, gelişmiş teknoloji ve telekomünikasyon sayesinde

ulusal paralarõn, hisse senedi ve bonolarõn anõnda dünyanõn her yerinden kontrolünü
ve ticaretini mümkün kõlmõştõr. 1986 yõlõnda 1.1. trilyon olan yeni finansal
tekniklerin (options, future ve swap gibi) toplam stok değeri 1991’de 6.9 trilyon
dolara yükselmiştir. 1970-1988 yõllarõ arasõnda yabancõlarõn sahip olduğu A.B.D.
hükümet bonolarõnõn oranõ %7’den %17.2’ye yükselmiştir. Almanya’da yabancõlarõn
resmi borç içindeki payõ 1974-88 arasõndaki dönemde %5’den %34’e yükselmiştir.
Dünya piyasalarõndaki döviz hacmi günde yaklaşõk olarak 900 milyar dolardõr.
Yabancõlarca gerçekleştirilen tahvil işlemlerinin A.B.D. GSMH’sõ içindeki payõ
önemli oranda artõş göstererek, 1970 yõlõnda %3, 1980 yõlõnda %9 ve 1990 yõlõnda ise
%93’e ulaşmõştõr. A.B.D., Japonya, Batõ Almanya ve Fransa orijinli özel doğrudan
yatõrõm tutarõ ise artõş göstererek 1986 yõlõnda 61milyar dolar iken 90 yõlõnda 156
milyar dolara ulaşmõştõr. Örneklerden de görüldüğü gibi, uluslararasõ sermaye
akõmlarõ genişledikçe finansal küreselleşme sürecinin hõzõ ve boyutlarõ da
artmaktadõr. 108

Örneğin, günümüzde Japonya dünyanõn başlõca sermaye kaynaklarõndan

birisidir ve bunun için Tokyo borsasõnõ yöneten kurallar dünyanõn her tarafõndaki
fabrika açõlõş ve kapanõşõnõ etkiler hale gelmiştir. Dünyadaki bir diğer önemli
sermaye kaynağõ ise petrol zengini Arap ülkeleridir; bunun için de Amerikan kolej
harçlarõndaki faiz değişimi orta doğu siyasetinden etkilenmektedir.109

107
AKSOY, T., s. 106
108
SAYILGAN, Ş., s. 8
109
TÜMERTEKİN, E., ÖZGÜÇ, N., s. 62

48
 Finans piyasalarõnõn küreselleşmesinde iki ana faktörün etkili olduğu dikkat
çekmektedir. Bunlardan birincisi kõsa vadeli sermaye hareketleri, ikincisi ise yabancõ
doğrudan yatõrõmlardõr.

2.6.1.1. Kõsa Vadeli Sermaye Hareketleri

Sõcak para olarak da bilinen kõsa vadeli sermayenin spekülatif, kõsa dönemli
ve aşõrõ akõşkanlõk gibi unsurlarõ içerdiği; dolayõsõyla yol açtõğõ ekonomik
istikrarsõzlõklarõn da özü itibari ile bu öğelerden kaynaklandõğõ bilinmektedir. Sõcak
para akõmlarõ, ulusal piyasalardaki görece yüksek reel faizlere yönelirken, kõsa
dönemli döviz birikimi sağlamakta, bu da ulusal paranõn yabancõ paralar karşõsõnda
aşõrõ değer kazanmasõna yol açmaktadõr. Böylece ithalat mallarõ ucuzlarken, ihracatçõ
sektörler gerilemekte ve sonuçta cari işlemler açõğõ büyümektedir. Bu şartlarda
sağlanan ekonomik büyüme ise dõşa bağõmlõ ve yapay bir nitelik göstermekte ve reel
faiz ile döviz kuru arasõndaki hassas dengelerin bozulmasõyla ani bir çöküntüye
uğrayabilmektedir.110

Küreselleşmeyle birlikte sermaye az getirili yerlerden çok getirili yerlere

doğru hõzla hareket etmektedir. Dünyada 6 trilyon dolar sõcak para dolaştõğõ ileri
sürülmektedir. Bunun beş yüz milyar dolarõ bir anda yer değiştirebilmektedir.

Günümüzde sermayenin küreselleşme sonucunda bu kadar hareket

kazanmasõnõn, faiz gelirlerini karşõlayacak mal ve hizmet üretimi yapõldõğõ, yani reel
kesim ile finansal kesim arasõnda uyum sağlanmadõğõ sürece yapõsal dengesizlikleri
ve büyük krizleri oluşturmasõna kesin gözüyle bakõlmaktadõr.111

Üretimin küreselleşmesinin ülkelere teknoloji aktarõlmasõnõ hõzlandõracağõ ve

bunun gelişmekte olan ülkelerin kalkõnma çabalarõna faydalõ olacağõ kabul
edilmektedir. Artõk dünya çapõnda üretim ve piyasalarõn ekonomik açõdan
homojenleşmesi, tüketim ve iş alõşkanlõklarõnõn dünyanõn her yerinde hõzlõ bir şekilde

110
YELDAN, E. , ‘Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, Bölüşüm, Birikim ve Büyüme’,
İletişim Yayõnlarõ, İstanbul, s. 23, 2001
111
TUNCA, Z. , ‘Asya Krizinde Yapõsal Sorunlar’, İSO Dergisi, Sayõ:316, s. 34, Mayõs 1998

49
yayõlmasõ çok net görülebilen olaylar olarak karşõmõza çõkmaktadõr. Hatta dünyanõn
her yerinde kültürel yaşam çevre ve medyanõn etkisi altõnda birbirine çok
yaklaşmaktadõr.112

Küreselleşme denince çoğu kişinin aklõna muhtemelen finansal piyasalarõn

bütünleşmesi ile bu bütünleşmenin ulusal düzeyde sürdürülen para ve döviz kuru
politikalarõ üzerindeki etkisi gelmektedir. Sermayenin gelişmekte olan ülkelere hem
olumlu hem de olumsuz etkisi olabilmektedir. Bir yandan sermayenin uluslararasõ
dolaşõmõ kaynaklarõn etkin kullanõmõnõ sağlamakta; diğer yandan da spekülatif olarak
kullanõlma olasõlõğõ nedeniyle ekonomik istikrarsõzlõklara neden olabilmektedir.
Diğer bir deyişle uluslararasõ dev boyutlara ulaşan sermaye hareketleri hem fõrsat,
hem de riskler içermektedir.113 Finansal sermaye en çok kâr elde edebileceği yere
gitmektedir. Bunun için refahõn habercisi niteliğindedir. Ülkeler onu çekebilmek için
birbiriyle yarõşmaktadõr. Bu avantajlardan dolayõ sermaye, giderek finans
kurumlarõnda ve halka açõk çok uluslu şirketlerde birikmektedir.114 Bu gelişmeler
finansal piyasalarõn etkinliğinin artmasõna katkõda bulunurken; bir kurum ya da
piyasadaki işlemlerin kõsa sürede ve büyük çapta etkilenme riskini yükseltmektedir.
Günümüzde Güneydoğu Asya Krizi’nin bir ülkeden başka bir ülkeye ne kadar çabuk
yayõldõğõ bu konuya önem verilmesi gerektiğinin en somut göstergesidir.115 Çünkü
finansal sermayenin hareket kabiliyetindeki sõnõr tanõmayan yükseklik, ürkeklikle
birleşince tehlike anõnda bulunulan mekanõn terki sonucunu beraberinde
getirmektedir.116

Sermaye hareketlerinin sõkça görüldüğü ülkelerde bazõ ekonomik değişmeler

dikkat çekmektedir. Mesela, uluslararasõ sermayenin gelişmekte olan ülkelere
yönelmesi, rezervlerin dünya ölçeğindeki bileşimini gelişmekte olan ülkelerin lehine
değiştirmektedir. Ayrõca sermaye hareketleri ilk aşamada cari açõğõ artõrarak tasarruf
oranõnõ azaltmaktadõr. Bunun doğal bir sonucu olarak da özel tüketim harcamalarõ

112
ÖZ, E. ‘Globalleşme Nedir?’, Dõş Ticaret Dergisi, Yõl:6, Sayõ:12, s. 100, Temmuz 2001
113
Asomedya, s. 33
114
SOROS, G., ‘Küresel Kapitalizm Krizde’, Çeviren: G. ŞEN, Sabah Kitaplarõ, No: 97, Çağdaş
Bakõşlar Dizisi, No: 23, İstanbul, s. 15, 1999
115
ALTINTAŞ, H., ‘ Global Ekonomilerde Finansal İstikrarsõzlõğõn Ekonomik Analizi: Güneydoğu
Asya Krizi’nin Ekonomik Yansõmalarõ’, İktisat, İşletme ve Finans, Ekim Sayõsõ, s. 15, 1999
116
‘ Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’, Asomedya, Ankara, s. 27, Temmuz 1999

50
artmaktadõr. Bu harcamalardaki artõş gelişmekte olan ülkelerde ithal mallarõnõn
tüketiminde patlama yaratmaktadõr. Sermaye hareketlerinin sebep olduğu
sonuçlardan biri de gelişmekte olan ülkelerdeki gayri menkul ve hisse senedi
fiyatlarõnda aşõrõ bir yükselmenin yaşanmasõdõr. Özellikle 1997’de yaşanan Asya
Krizinde etkisini gösteren bu süreç bazõ piyasalarda mallarõn değerinin aşõrõ ve
beklenmedik bir şekilde yükselmesine neden olmuştur. Bu etkinin aniden ortadan
kalkmasõ ise diğer bazõ makro gelişmelerle de birleşince bu ülkelerin bazõlarõnda
finansal krizler oluşmuştur.117

Asya’nõn büyümesi 90’lõ yõllarda gittikçe artan şekilde dõş mali kaynaklara
dayanmõştõr. Halbuki, 80’li yõllarda temel kaynağõ yerel tasarruflar oluşturmaktaydõ.
Böylece örneğin; Tayland’da GSMH’ nõn %10’una ulaşacak düzeyde önemli bir kõsa
vadeli sermaye girişi olmuştur. Bu gelişmeye 90 ve 97 arasõnda ortalama %25’lik bir
değişim oranõ iyileşmesi eşlik ederken, dolar bazõnda ihracat büyümesinde düşme ve
1996’da gerileme görülmüştür.

Asya Ülkelerine yoğun şekilde dõş kaynaklõ sermaye akõşõ sağlanmasõnda

büyük oranda yerel bankalarõn payõ vardõr. Tayland, Güney Kore ve Malezya’da
bankalarõn 1996’da özel sektöre açtõklarõ krediler ortalama GSMH’ nõn % 140’õna
ulaşmõştõr. Kõsa vadeli sermayenin kullanõlabilir döviz rezervlerine oranõ Endonezya,
Kore ile Filipinler’de %170-200 olup, başlõca gelişmekte olan piyasa ekonomilerinde
ortalama %70 olan orandan daha yüksektir.118 Dolayõsõyla küreselleşmenin olumlu
etkilerinin yaşandõğõ yõllarda (1997’e kadar) parasal sermayenin ve yabancõ yatõrõmõn
yoğun olarak Uzakdoğu ülkelerine aktõğõ ve orada her an «sõcak para» etkisi
yaratarak mali sistemi adeta tehdit eder bir boyuta ulaştõğõ görülmüştür. Kuşkusuz bu
koşullarda ülke döviz kurunun istikrarõnõn korunmasõ da son derece zorlaşmõştõr.119
Hong Kong, Kore, Singapur ve Tayvan’dan oluşan yeni sanayileşen ülkeler grubuna
1996 yõlõnda toplam 8.4 milyar dolarlõk net özel sermaye girmişken 1997 yõlõnda bu

117
İ.T.O, ‘ Türkiye Ekonomisinde Sermaye Hareketleri’, İ.T.O. Yayõnlarõ, Yayõn No: 1998-58,
İstanbul, s. 38, 1998
118
ERÇEL, G., ‘ Lessons From The East Asian Crisis For Turkish Policy Makers’,
Mediterranean Development Forum, Marakeş, s. 137, 1998
119
ULUDAĞ, İ., s. 82

51
ülkelerden 38.3 milyar dolarlõk sermaye çõkõşõ gözlenmiştir.120 Bu nedenle 1997
Asya Krizinin ilk yõlõnda 1990’lardaki yükselen piyasalara net özel sermaye akõmõnõn
azaldõğõ göze çarpmaktadõr.

Kimi ülkeler cari işlem açõklarõnõ kapatmak için özel finansman kaynaklarõnõ
kullanõrken, kimi ülkeler de çeşitli ülkelerin resmi yardõmlarõnõ kullanmaktadõr.
Ancak ikinci gruptaki gelişmekte olan ülkelerin kalkõnmalarõnõ gerçekleştirebilmeleri
için diğer ülkelerden yardõm almak yerine uluslararasõ sermaye hareketlerini
kendilerine doğru çekmeye çalõşmalarõ gerekmektedir. Birinci gruba giren
Güneydoğu Asya Ülkeleri, paralarõnõ 1985’lerde değeri düşmekte olan dolara
bağlayõnca, ihracata yönelik sektörlere yapõlan yabancõ doğrudan yatõrõmlarõn da
katkõsõ ile 1997’deki krize kadar %10’lar düzeyinde büyümeyi başarmõşlardõr. Bu
olumlu örneklere karşõn özel sermaye hareketlerinin önemli riskler taşõdõğõ da son
yõllardaki gelişmeler ile iyice ortaya çõkmõştõr.121

1980’li yõllarõn başõndan itibaren döviz ve sermaye dolaşõmõndaki

kõsõtlamalarõn belirgin şekilde kaldõrõlmasõyla, son on yõlda en yüksek büyümeyi
gerçekleştiren kõsa vadeli sermaye hareketleri (K.V.S.H.), dünya ekonomisinin
önemli- hatta bazõlarõna göre en önemli- göstergesi haline gelmiştir. Uluslararasõ
finans işletmelerinin hacmi daha 80’li yõllarõn başlarõnda dünya ticaret hacminin
üzerine çõkmõştõr. 1991 yõlõnda Newyork, Londra ve Tokyo’da gerçekleştirilen
günlük döviz transaksiyonlarõ, dünya ticaret hacminin 20, hatta 30 katõna ulaşmõştõr
ve bunlarõn sadece %3’ü dõş ticarete dayalõ finans işlemlerinden oluşmaktadõr.
Günümüzde uluslararasõ döviz piyasalarõndaki işlem hacmi 1.3 trilyon dolarõn
üzerindedir. Bu rakam ülkelerin toplam yabancõ rezervlerinin %80’i ve dünya günlük
ticaret hacminin duyduğu gereksinimin on katõdõr. Yani, günlük işlemlerin %90’õ
spekülatiftir. Bu fonlarõn gelişmekte olan ülkelerin borsalarõna yönelmeleri kadar o
borsalardan çõkmalarõ da borsalarõn piyasa değerlerinde büyük oynamalara sebep
olmaktadõr. Bu nedenle kurumsal yatõrõmcõlar ve yönelttikleri büyük tutardaki
varlõklar uluslararasõ finansal piyasalarda krize neden olmasalar dahi, krizlerin kõsa

120
T.C. Maliye Bakanlõğõ, 1998 Yõllõk Ekonomik Rapor, Ankara, s. 237, 1998
121
Asomedya,’ Küreselleşme’, s. 34

52
sürede yayõlmasõnda önemli rol oynamaktadõrlar.122 Kõsa sürede ulusal sõnõrlarõ aşan
büyük tutardaki sermaye hareketleri ekonomik krizlerin hõzlõ bir şekilde dünyaya
yayõlmasõna neden olmaktadõr.

2.6.1.2. Doğrudan Yabancõ Yatõrõmlar

Yabancõ doğrudan yatõrõm denildiğinde, sermayenin bir başka ülkede şirket

kurmak ya da yabancõ bir şirketin hisselerini satõn almak amacõyla bir ülkeden
diğerine ihraç edilmesi suretiyle gerçekleştirilen yurt dõşõ yatõrõmlar anlaşõlmaktadõr.
Bir doğrudan yatõrõm gerçekleştiğinde yabancõ sermayenin yatõrõm yaptõğõ ülkeyle
nispeten uzun dönemli bir ilişki içine girdiğini ileri sürmek mümkündür. Dolayõsõyla
bu tür yabancõ yatõrõmlarõn ev sahibi ülkeleri birden bire terk etmeleri söz konusu
değildir.123

Küreselleşmeyi önemli ölçüde şekillendiren yabancõ sermaye yatõrõmlarõnõ

kendilerine çekmek isteyen ülkeler bir takõm kolaylaştõrõcõ tedbirler almakta ve
üretim birimlerini kendi pazarlarõna taşõmaya çalõşmaktadõr. Özellikle gelişmekte
olan ülkeler, yeni teknolojiler getirmesi, istihdam olanaklarõ sağlamasõ, katma değer
oluşturmasõ, ödemeler dengesine katkõsõ, ihracat ve yönetim bilgilerinden
yararlanõlmasõ gibi önemli imkanlardan faydalanmak için yabancõ sermayeyi teşvik
edici politikalar izlemektedir. Ev sahibi ülkeler bir yandan çeşitli tedbirlerle yabancõ
sermayeyi teşvik etmeye çalõşõrken, öte yandan da bu tür yatõrõmlardan olabildiğince
yararlanabilmek için türlü sõnõrlamalar getirerek çok uluslu şirketleri kontrol altõnda
tutmaya çalõşmaktadõr. Asgari performans gerekleri, askeri yerli mülkiyet
sõnõrlamalarõ, tekelci imtiyazlar veya vergi avantajlarõ bu tür sõnõrlamalara örnek
olarak verilebilir. Performans gerekleri her ülkenin koşullarõna bağlõ olarak
farklõlaşmaktadõr. Mesela, kimi ülkelerde otomotiv sektöründe yatõrõm yapan yabancõ
firmalardan, kullanõlan yerli katkõ payõnõ her yõl artan oranlarda yükseltmeleri
istenebilmekte; veya madencilik yatõrõmõ yapan bir firmaya maden cevheri
çõkarmanõn yanõsõra cevheri işleyecek bir tesis kurma zorunluluğu da
getirilebilmektedir. Yabancõ sermayeli bir firmada çalõşacak yerli işçi sayõsõnõn

122
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 33
123
Asomedya, ‘Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’, s. 27

53
artõrõlmasõ veya asgari bir sayõya bağlanmasõ gibi bir zorlama, istihdam yaratma
kaygõsõndan kaynaklanabileceği gibi, yabancõ teknolojinin öğrenilip ev sahibi ülkeye
kazandõrõlmasõ kaygõsõndan da olabilmektedir.124

İkinci Dünya Savaşõ öncesinde uluslararasõ sermaye hareketlerinin önemli bir

kõsmõ dolaylõ yatõrõmlar biçimindeyken, 1930’larõn bunalõm yõllarõ ve 1940’larõn da
savaş yõllarõ olmasõ nedeniyle tõkanan yabancõ yatõrõmlarõn oran ve akõşõnõn yönünde
savaştan sonra, 1950’lerde, çok büyük değişiklikler olmuştur. Burada en büyük
etkense Avrupa ve Japonya ekonomilerinin yeniden canlanõşõndaki büyük hõz
olmuştur. Ayrõca sömürgelerin tek tek ayrõlmasõ, diğer sömürge devletlerinin
bağõmsõzlõk tehditleri de Avrupalõ şirketlerin Latin Amerika, Afrika, Ortadoğu ve
Asya’da yatõrõm yapma cesaretini kõrmõş ve yabancõ sermayenin, gelişmekte olan
ülkelerden uzaklaşarak Batõ Avrupa’ya yönelmesine sebep olmuştur. 1957-67 yõllarõ
arasõnda uluslararasõ yatõrõmlarda öncü konumda olan A.B.D.’nin Avrupa’daki
yatõrõmlarõ dört katõna çõkmõştõr. İşte aynõ yõllarda A.B.D.’li şirketleri izleyen
Avrupalõ firmalar da aynõ yöntemleri kullanarak A.B.D.’deki girişimlerini doğrudan
yatõrõm şekline çevirmişlerdir.125

1980 ile 1997 yõllarõ arasõnda dünyada yabancõ doğrudan yatõrõmlar ortalama
%13’lük bir hõzla büyümüştür. 1997 yõlõnda gerçekleşen yabancõ doğrudan yatõrõmlar
tutarõ önceki yõla göre %19’luk bir artõşla 400 milyar dolara ulaşmõştõr. Bu
yatõrõmlarõn %84’ü gelişmiş ülkelerden kaynaklanmõş ve %58’i tekrar gelişmiş
ülkelere yönelmiştir. Batõ Avrupa’ya 1996’da 105 milyar dolar yabancõ yatõrõm
yapõlõrken, 176 milyar dolar yabancõ yatõrõm da bu bölgeden dõşarõya yapõlmõştõr.
Dünyadaki doğrudan yatõrõmlarõn çoğu her ne kadar A.B. – Kuzey Amerika- Japonya
ülkelerinde yoğunlaşmõş olsa dahi kalkõnmakta olan ülkeler son yõllarda yatõrõm
açõsõndan daha cazip hale gelmeyi başarmõşlardõr. 126

124
Asomedya, “Küreselleşme”, s. 34
125
ERBAY, Y., s. 6
126
U.N., World Investment Report 1998: Transnational Corparations, Market Structure and
Competition Policy, Newyork, s. XIX, 1998

54
2.6.2. Üretim Piyasalarõ Açõsõndan Küreselleşme

Bugünkü dünya ekonomisinin en önemli özelliklerinden birisi üretimin

hõzla küreselleşmesidir. Küresel üretim, çok uluslu işletmeler ile onlarõn şube veya
bağlõ şirketleri, taşeron ve ortaklõklarõ tarafõndan gerçekleştirilen sõnõr ötesi üretim
olarak tanõmlanabilir. Bugünkü çok uluslu şirketlerin toplam yurtiçi ve yurtdõşõ
üretimleri dünya G.S.M.H’sõnõn yaklaşõk 1/5’ini oluşturmaktadõr.127

Küreselleşme sürecinde üretimden kaynaklanan gelişmeler sonunda, yerel

pazarlarõn kültürel, ekonomik ve sosyal-coğrafi özellikleri doğrultusunda ürün
çeşitliliği ağõrlõk kazanmaktadõr. Bu durum küreselleşmeyi esnek arz ve talebin
hakim olduğu bir sistem haline getirmiş ve üretim sisteminde değişmelere yol
açmõştõr. Böylece eskinin seri ve yõğõnsal üretim tarzõyla dikey entegrasyon ve katõ
üretim sistemlerinin yerini; küresel ekonominin üç temel taşõ olan sipariş üretimi,
yatay entegrasyon ve esnek üretim sistemleri almõştõr.128 1970’li yõllarda Japon
otomotiv endüstrisinin Amerikan pazarlarõna girmek için uyguladõğõ strateji, global
politikalarõn temelini oluşturmuştur.1920’lerde A.B.D.’nin Ford T modeli ile
geliştirdiği yõğõnsal üretim metodu, yerini 1970’li yõllardan itibaren başta Toyota
Japon otomobil üreticilerinin geliştirdikleri özel sipariş metoduna bõrakmõştõr.129

Eskiden herhangi bir malõn üretimindeki her aşama genel olarak bir ülkede
gerçekleştirilmekteydi. Bu durum artõk değişmektedir. Uluslararasõ ticarete konu
olan ve çok uluslu şirketler tarafõndan üretilen sanayi mallarõnõn üretimindeki ara
aşamalarõn farklõ ülkelerde gerçekleştirilmesi sonucunda nihai üründeki yerli katkõ
oranõnda bir azalma gözlemlenmektedir. Nihai mallarõn, özellikle teknoloji yoğun
mallarõn artõk hangi ülkenin malõ olduğuna karar vermek çok zor hale gelmiştir.
Üretimin uluslararasõlaşmasõyla birlikte ara mallarõn uluslararasõ ticareti çoğunlukla
aynõ firmanõn değişik ülkelerdeki birimleri arasõnda yapõlmaktadõr.130 Önceleri üretim
sürecinin uluslararasõlaşmasõnõn en önemli sebeplerinden birini hammaddelere yakõn
olmak oluşturmaktaydõ. Böylece taşõma masraflarõndan kurtularak, üretim

127
SEYİDOĞLU, H., s. 685
128
AKSOY, T., s. 105
129
SAYILGAN , Ş., s. 11
130
Asomedya, s. 36

55
maliyetlerini düşürmek amaçlanmaktaydõ. Bu da beraberinde fiyat avantajõnõ
getirerek, firmalarõn rekabet gücünü artõrmaktaydõ. Dolayõsõyla 1945-1970 yõllarõ
arasõnda iletişim ve taşõmacõlõktaki dev sõçramalar sayesinde işletmeler, çeşitli
ülkelerde kurulmuş olan birbiri ile ilişkili fabrikalar anlayõşõna yönelmişlerdir.
İşletme bazõnda gerçekleştirilen yönetim ve organizasyon bütünleşmesinin yanõnda
değişik ürünlerdeki maliyet şartlarõnõn göz önüne alõndõğõ ve bu şartlara uygun olarak
ürün alt parçalarõ üretiminin gerçekleştirildiği yaygõn entegre sistemleri büyük
gelişmeler kaydetmiştir.131

2.6.2.1. Çok Uluslu Şirketler

Küreselleşme modern ekonomilerde bir yandan rekabeti artõran diğer taraftan

da tekelleşmeyi hõzlandõran bir süreç olarak gelişmektedir. Özellikle uluslararasõ
rekabet ulusal ölçekte büyük firmalarõ dünya ekonomisi içinde küçülttükçe, bu
firmalarda dünya ölçeğinde büyümenin peşine düşmekte ve böylelikle şirket
birleşmeleri ve satõn almalarõ eskiden olmayan boyutlara ulaşmaktadõr. Şirket
birleşmelerinin nedenleri dõşsal ve içsel olmak üzere iki sõnõfta incelenebilir . Dõşsal
nedenlerin başõnda daha yüksek borsa değerlerine ulaşmak gelmektedir. İçsel
nedenleri ise; ciroyu artõrmak, rekabeti azaltmak, üretimin birim maliyetlerini
düşürmek, kârõ artõrmak, riski dağõtmak ve araştõrma geliştirme yapabilmek şeklinde
sõralamak mümkündür.132

Birkaç ülkede birden aynõ anda üretim ve pazarlama kolaylõklarõna sahip olan
şirketlere çok uluslu veya ulus aşõrõ şirketler denilmektedir.133 Son yõllarda üretimin
uluslararasõlaşmasõ dolayõsõyla çok uluslu şirketler (Ç.U.Ş.) önemli bir olgu olarak
karşõmõza çõkmaktadõr. Yüzyõlõn başlarõndan itibaren dünya ekonomisinde önemli rol
oynayan Ç.U.Ş.’lar o yõllarda esas olarak sanayiinin gereksinim duyduğu hammadde
ihtiyacõnõ karşõlamak üzere ortaya çõkmõşlardõr. Son yõllarda Ç.U.Ş. etkinliklerinde
hammadde teriminin öneminin azaldõğõnõ Ç.U.Ş.’larõn daha çok kimya, ilaç,

131
ERBAY , Y. , s. 7
132
DURUKAN, T., ‘Kapitalistleşme Sürecinde Sanayileşme –Yoğunlaşma İlişkisi ve Rekabet’
Perşembe Konferanslarõ, Rekabet Kurumu , Ankara , s. 14-15, Haziran 2001
133
TÜMERTEKİN E.-ÖZGÜÇ, s. 38

56
elektronik, otomotiv, gõda, telekomünikasyon, inşaat ve ticaret gibi sektörlerde
yoğunlaştõğõ görülmektedir. Çok uluslu ilk yüz şirketin çoğunu elektronik-elektrik
endüstrisinde faaliyet gösteren şirketler oluştururken, sõralamada daha sonra
petrokimya, otomotiv, petrol ve madenlerle, gõda gibi endüstri dallarõ gelmektedir.134
Modern ulus aşõrõ imalat 1865 yõlõnda Alman kimya devi Alfred Bayer’in
Newyork Albany’de bir fabrika inşa etmesi ile başlamõştõr. İki yõl sonra Amerikan
Singer şirketi Glasgow’da (İskoçya) bir dikiş makinesi fabrikasõ açmõştõr. Bu ilk
girişimlerin ardõndan, 19. yüzyõl sonlarõnda Ford, General Motors ve General Electric
gibi Amerikan şirketler Avrupa pazarõnda yabancõ ortaklar arayõşõna girmeye
başlamõş; kõsa zamanda Avrupalõ şirketler de bu sürece katõlmõşlardõr. Mesela
Avrupalõ şirketlerden Fiat 1907’de Avusturya’da, 1909’da A.B.D.’de ve 1912’de
Rusya’da imalat kollarõ kurmuştur. Başlangõçta Amerikan özel dolaysõz
yatõrõmlarõnõn daha çok Batõ Avrupa’daki öncülüğünü yapmakta olan Ç.U.Ş.’lar,
zamanla diğer sanayileşmiş ülkelerde ve yeni sanayileşen ülkelerde de ortaya
çõkmõştõr.

Çok uluslu girişimlerin %55’i A.B.D., %11’i Japonya, %9.4’ü İngiltere ve

%4.7’siyse Almanya kökenli ve desteklidir. Bu dört ülke, dünya ekonomisi ve
ufkunun temelini oluşturan Ç.U.Ş.’larõn %80’den fazlasõnõ oluşturmaktadõr.135 Çok
uluslu şirketlerin büyük bir kõsmõ hala A.B.D., Avrupa ve Japonya’da üstlenmiş
olsalar da, Brezilya, Meksika, Tayland ve Endonezya gibi daha az gelişmiş
ülkelerden bazõlarõ da kendi Ç.U.Ş.’larõnõ üretmişlerdir. Ç.U.Ş.’larõn sayõsõ son
zamanlarda tüm dünyada 37.000 olarak tahmin edilmektedir.136

134
Asomedya , ‘Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’ , s. 30
135
SAYILGAN Ş. , s. 8
136
TÜMERTEKİN E., ÖZGÜÇ, N. , s. 50

57
Tablo 4: Dünyanõn En Büyük On Çok Uluslu Şirketi (milyar dolar)

Yabancõ Yabancõ Yabancõ

Sõra Şirket Ülke Endüstri
Aktifler Pasifler Personel
1 General ABD Elektronik 82,8 21,1 84,000
Electric
2 Shell Hollanda- Petrol 82,1 71,1 79,000
İngiltere
3 Ford ABD Otomotiv 79,1 65,8 bilgi yok
4 Exxon ABD Petrol 55,6 102,0 bilgi yok
5 General Motors ABD Otomotiv 55.4 50.0 221.313
6 IBM ABD Bilgisayar 41.4 46.6 121.655
7 Toyoto Japonya Otomotiv 39.2 51.7 31837
8 Volsvogen Almanya Otomotiv Bilgi yok 41.0 123.042
9 Mitsubishi Japonya Otomotiv Bilgi yok 50.2 3.819
10 Mobil ABD Petrol 31.3 53.1 22900

Kaynak:Asomedya, ‘Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’, Ankara, Temmuz 1999,
s. 31

1998 Dünya Yatõrõm Raporu’na göre toplam aktifler esasõna göre yapõlan
sõralamada tablo 4’de görüldüğü gibi dünyadaki en büyük Ç.U.Ş., Amerikan General
Electric’tir.(G.E.). Onu küçük farkla İngiliz –Hollanda ortaklõğõ olan Royal Dutch-
Shell izlemektedir. Aktifler sõralamasõnda yine G.E. birinci sõrada iken, yabancõ
satõşlar sõralamasõnda 102 milyar dolarlõk Amerikan Exxon birinci sõrada
oturmaktadõr. Başka bir İngiliz –Hollanda ortaklõğõ olan Unilever ise yabancõ
ülkelerde yarattõğõ istihdam açõsõndan 273 bin elemanõyla birincidir.137

137
Asomedya, s. 30

58
Tablo 5: Gelişmekte Olan Ülkelerin En Büyük On Çok Uluslu Şirketi (milyar
dolar)

Sõra Yabancõ Yabancõ Yabancõ

Şirket Ülke Endüstri
No Aktifler Satõşlar Personel
1 Daewoo Güney Kore Çeşitli 14.9 10.2 37.501
2 VenezulaPetrol Venezuella Petrol 8.9 31.7 12.756
3 Cemex Meksika İnşaat 5.3 2.0 9.783
4 First Pasific Hong Kong- Elektronik 4.6 6.3 37.393
Çin
5 Sappi Limited Güney Afrika Kağõt 3.8 2.2 8.744
6 Acer Tayvan Elektronik Bilgi Bilgi Bilgiyok
yok yok
7 Jardine Bermuda Çeşitli 3.4 8.2 140.000
Matheson
8 Çin Milli Kimya Çin Çeşitli 3.2 8.0 828
9 Çin Devlet İnşaat Çin Çeşitli 2.8 1.6 Bilgi
Ve Mühendislik yok
10 Şili Telekom Şili Telefon 2.7 0.8 4.997

Kaynak: Asomedya, ‘ Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’, Ankara, Temmuz 1999,
s. 31

Gelişmekte olan ülke kaynaklõ en büyük çok uluslu şirketler listesinde ise
tablo 5’de görüldüğü üzere birinci sõra açõk farkla Güney Koreli Daewoo’ya aittir.
Diğer bir yandan toplam aktiflerde Daewoo birinci gelirken, yabancõ satõşlar
sõrasõnda Venezula Petrol Şirketi 32 milyar dolarlõk satõşlarõ ile, yabancõ istihdamda
ise merkezi Bermuda’da olan Hong Kong’lu (Çin) Jardine Matheson 140 bin
elemanõyla birinci gelmektedir.

Bütün bu gelişmeler neticesinde yerel nitelikte kalan pazarlar, dünya

markalarõ tarafõndan kolayca işgal edilebilmektedir. Söz konusu dünya markalarõ ile
tescilli çok uluslu şirketlerin dünya arz ve talebi üzerinde önlenemez bir oligopol

59
oluşturmalarõ, global paylaşõmõ, uluslarüstü işletme kanallarõ vasõtasõyla
zenginliklerin çõkarõldõğõ, yeniden değerlendirildiği, üretildiği, dağõtõldõğõ ve
tüketildiği serbest rekabet esasõna dayalõ bir sistem haline getirmektedir.138

2.6.2.2. Uluslararasõ Ticaret

Ekonomik küreselleşme, ülkeler arasõndaki karşõlaştõrmalõ üstünlüklerde

önemli bir kaymaya neden olmuştur. Bir ülkenin diğer bir ülke karşõsõndaki rekabet
pozisyonu gittikçe artan bir biçimde insan kaynaklarõnõn kalitesiyle, bilgiyle, üretim
sürecine uygulanan bilim ve teknoloji ile belirlenir hale gelmektedir. Bol işgücüne ve
hammadde kaynaklarõna sahip olmanõn sağladõğõ karşõlaştõrmalõ üstünlük giderek
önemsizleşmektedir. Geri döndürülmesi zor olan bu süreç, gelişmekte olan ülkelerin
doğal kaynaklara dayanarak kalkõnmalarõnõ güçleştirmektedir. Ayrõca gelişmiş
ülkelerin ithalatõ kõsõtlamak için başvurduklarõ yeni korumacõ yöntemler de
gelişmekte olan ülkelerin ihracata dayalõ büyüme stratejilerinin başarõ performansõnõ
olumsuz etkilemektedir.139

Uluslararasõ ticaret binlerce yõldan beri sürdüğü halde; ancak 19. yüzyõl
sonlarõndaki yeni taşõmacõlõk ve iletişim araçlarõ küresel bir ekonomi oluşturmak
üzere dünyanõn her tarafõnõ birbirine bağlamaya başlamõştõr. O zamandan günümüze
uluslararasõ ticaret, hemen hemen kesintiye uğramaksõzõn toplam dünya üretiminden
daha hõzlõ bir artõş göstermiştir. Özellikle II. Dünya Savaşõ’ndan sonra 1950-1994
yõllarõ arasõnda dünyada üretim yõlda ortalama %4 oranõnda artarken, dünya ticaret
hacmi de %6’nõn üzerinde artõş göstermiştir. Başka bir deyişle, 45 yõl içinde dünya
mal üretimi 5.5 misli büyürken, dünya ticareti de 14 misli büyüme göstermiştir.

1980’lerin başõnda büyük Amerikan ulus aşõrõ bankalarõ, üçüncü dünya

ülkelerinin dev gibi büyüyen borçlarõyla karşõ karşõya kalmõşlardõr. Gelişmekte olan
ülkelerin biriken borçlarõ 1982’de bir krize dönüşmüştür.140 1980’li yõllarõn başõnda
görülen ekonomik duraklamadan sonra, 80’li yõllarõn ortalarõndan itibaren büyük bir

138
SAYILGAN Ş. , s. 11
139
Asomedya , ‘Küreselleşme’, s.30
140
TÜMERTEKİN E.-ÖZGÜÇ N. , s. 41

60
canlanma görülmeye başlanmõştõr. Dünya ticaret hacminde yani ticarete konu olan
tüm mal ve hizmetlerde yõlda ortalama %6 dolayõnda bir reel artõş kaydedilmiştir.
Bu canlanma 90’lõ yõllarõn başõnda eski hõzõnõ kaybetmiş, ancak 1994 yõlõnda ticaret
hacmindeki artõş yine %9.5’e yükselmiştir. 1945’te 57 milyar dolar olan ticaret
hacmi, günümüzde 3.6 trilyon dolar düzeyine ulaşmõştõr. Bu canlanmada Uruguay
Round çerçevesinde mal ve hizmet ticaretini geliştirmeye yönelik çalõşmalarõn rolü
büyüktür.141

Uruguay Round neticesinde, gelişmiş ülkeler gümrük tarifelerini %40,

gelişmekte olan ülkeler de %30 oranõnda indirme konusunda anlaşmaya varmõşlardõr.
Bu tarife indirimlerinin 01.01.2000’e kadar beş eşit zaman diliminde kademeli olarak
gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Görüşmelerde ayrõca gelişmiş ülkeler ve kimi
gelişmekte olan ülkeler, bazõ sektörlerde tarifeleri tümüyle kaldõrma konusunda
anlaşmaya varmõşlardõr. Bunlar; ilaç, tarõmsal ekipmanlar, yapõ ekipmanlarõ, tõbbõ
gereçler, mobilya, kağõt, çelik ve oyuncak sektörleridir.

Dünya Ticaret Örğütü (W.T.O.), Uruguay Round çerçevesinde 150’den fazla

hizmet sektörü tespit etmiştir. Bunlar bankacõlõk, sigortacõlõk, enformasyon,
telekomünikasyon, eğitim ve eğlence gibi bir dizi aktivitelerdir. Mal ticaretini
düzenleyen kurallarõn hizmet ticaretini de kapsayacak şekilde genişletilmesi
amacõyla Hizmet Ticareti Genel Anlaşmasõ(G.A.T.S.) yapõlmõştõr. G.A.T.S.
kurallarõyla, mal ve hizmetler arasõndaki fark dikkate alõnarak hizmet ticaretinin
yapõlõş şekli belirlenmiştir.142

Böylece hizmet ticaretinin artõrõlmasõna çalõşõlmõştõr. Zira uluslararasõ

ticaret veya ‘dõş ticaret’ denildiğinde, genelde akla, dünyanõn başka yerlerine
gönderilen petrol, buğday, muz, kahve, otomobil, giyim eşyasõ gibi maddeler
gelmektedir. Uluslararasõ ekonomide ticaret ‘primer ürünler’ ile ‘mamul maddeler’
olmak üzere ikiye ayrõlmaktadõr. Bu ayrõma girmeyen tersiyer sektördeki yani hizmet

141
SAYILGAN Ş. , s. 9
142
İGEME , s. 10

61
sektöründeki ticaret ise 1991’de bir trilyon dolara yaklaşmõştõr. Görüldüğü gibi
hizmetler gittikçe daha büyük bir paya sahip olmaktadõr.143

Dünya mal ticaret hacmi 1997 yõlõnda %9.5’luk bir artõş göstermiştir. Aynõ
sene dünya GSYİH’sõ %3 oranõnda büyümüştür. Dünya mal ihracatõnõn dolar değeri
1997 yõlõnda %3 artarak 5.2 trilyon dolarõ, hizmet ihracatõnõn dolar değeri ise 1997
yõlõnda artarak 1.2 trilyon dolarõ aşmõştõr. Her iki kalemdeki artõş hõzõnda 95-96
yõllarõna göre düşüş gözlenirken bu düşüşün Asya Krizi’nin etkisi nedeniyle olduğu
tartõşõlmazdõr.144

Tablo 6 : Dünya Üretim ve Dõş Ticaret Hacmindeki Yõllõk Yüzde Değişmeler

ÜRERTİM MAL VE HİZMET MAL TİCARETİ

YILLAR
HACMİ TİCARETİ HACMİ HACMİ
1980-89 3.3 4.4 4.5
1990-99 3.3 6.6 6.9
1990 2.6 5.6 5.2
1991 1.8 4.3 4.5
1992 2.6 5.1 5.5
1993 2.7 4.0 4.2
1994 3.9 9.3 10.2
1995 3.6 9.5 10.3
1996 4.1 6.6 6.2
1997 4.1 9.4 9.6
1998 3.1 6.4 6.7
1999 3.7 6.1 6.3

Kaynak :Halil Seyidoğlu, Uluslararasõ İktisat Teori, Politika ve Uygulama , 13. Baskõ, İstanbul,1999,
s. 201

143
TÜMERTEKİN E.-ÖZGÜÇ N. , s. 60
144
Asomedya , s. 35

62
 Tablo 6’ya göre mal ticaretinin hacmi mal ve hizmet ticaretinin hacminin
üzerinde seyir izlemektedir. Dolayõsõyla mal ticareti, hizmet ticaretinden daha
fazladõr. Ayrõca Asya Krizi’nin yaşandõğõ 1997 yõlõ sonrasõna ait rakamlardaki
düşüklük, kriz sebebi ile dünya üretimi ve ticaretinde daralma yaşandõğõnõ
göstermektedir.

2.6.2.3. Aşõrõ Kaynak Tüketiminin Yol Açtõğõ Sorunlar

Küreselleşme süreci sayesinde üretim faaliyetleri kaynaklarõn ucuz olduğu;

dolayõsõyla maliyetlerin daha düşük olduğu alanlara yönelmektedir. Bununla birlikte
ekonomik birimlerin üretim maliyetlerini ne pahasõna olursa olsun düşürme
gayretleri, doğal kaynaklarõn giderek azalmasõna ve bu kaynaklarõn aşõrõ kullanõmlarõ
sonucu çevrenin tahribatõna yol açabilmektedir.

Bu durum küreselleşmenin yol açtõğõ önemli tehditlerden birisi olarak

karşõmõza çõkmaktadõr. Dünyada, bir taraftan rekabetin her geçen gün inanõlmaz bir
şekilde süratlenmesi, diğer taraftan da dünya nüfusunun hõzla artmasõyla beraber
küresel boyuttaki çevre sorunlarõ giderek daha ciddi boyutlara ulaşmaktadõr.

Küreselleşme sürecinin çevre ile ilgili olarak ortaya çõkardõğõ tehlikeleri

sanayileşmenin ve fakirliğin çevreye verdiği zarar olarak inceleyebiliriz.
Sanayileşmenin çevreye verdiği zarar, genel olarak üretim ve tüketim faaliyetlerinin
neden olduğu negatif dõşsallõklardan kaynaklanmaktadõr. Küreselleşme ile birlikte
ortaya çõkan endüstriyel ürünler ve bunun hõzla diğer ülkelere yayõlmasõ ekolojik
dengeyi bozmaktadõr.

Çok uluslu firmalar, dõşsal maliyetlerin getirdiği ek yükten kurtulmak için

faaliyetlerini gelişmiş ülkeler yerine çevre mevzuatõnõn daha gevşek olduğu
gelişmekte olan ülkelere doğru kaydõrmaktadõrlar. Böylece söz konusu firmalar,
“kirleten öder” prensibine pek maruz kalmamakta ve dolayõsõyla da ek bir maliyet
avantajõ sağlamaktadõrlar. Buna karşõn gelişmiş ülkelerde faaliyet gösteren
firmalarõn, çevre standartlarõnõn yüksekliği nedeniyle rekabet güçleri zayõflamaktadõr.

63
Böyle bir durum gelişmiş ülkeleri çevre standartlarõnõ düşürmeye zorlamakta ve
sonuçta küresel çevre standartlarõ düşmektedir.

Öte yandan küreselleşmenin sürükleyici konumunda olan çok uluslu

şirketlerin, gelişmekte olan ülkelerdeki faaliyetleri genel olarak kömür, ağaç işleme
ve kâğõt sanayi, motor parçalarõ, petrol ürünleri gibi çevrenin duyarlõ olduğu
alanlarda yoğunlaşmaktadõr. Bu firmalarõn faaliyetleri, çevreye yerel endüstrilerden
daha fazla zarar vermekte ve insan sağlõğõ için potansiyel bir tehdit oluşturmaktadõr.
Örneğin, çok uluslu firmalarõn bu ülkelerdeki faaliyetleri sonucu Orta Amerika’nõn
tropikal yağmur ormanlarõnõn % 25’inin yok olduğu belirtilmektedir. Ormanlarõn yok
olmasõ ise, hem iklim değişikliklerine hem de olumsuz çevresel değişikliklere yol
açmaktadõr. Ozon tabakasõnõn gittikçe incelmesi bunun bir işaretidir.145

Sanayileşmenin çevreye verdiği zarar, ozon tabakasõnõn incelmesiyle sõnõrlõ

kalmamakta; iklim değişikliklerine ve zararlõ atõklar yoluyla çevre kirliliğine neden
olmaktadõr. Bir taraftan ormanlarõn yok olmasõ diğer taraftan da hava kirliliğinin
artmasõ, atmosferdeki karbondioksit yoğunluğunu yõldan yõla artõrmaktadõr. Bu da
küresel õsõnma sorununu gündeme getirmektedir. Son yüz yõl içinde Kuzey Kutbu
bölgesindeki ortalama hava sõcaklõğõ 5 derece artmõştõr. Önümüzdeki 100 yõl içinde
dünyanõn ortalama hava sõcaklõğõnõn da 1.4 ila 5.8 derece oranõnda daha da artacağõ
hesaplanmaktadõr. Ayrõca küresel õsõnma sonucunda büyük buzullar hõzla erimeye
başlamõş, bu ise şiddetli yağõşlar, sel felaketleri, büyük tayfunlar büyük miktarda
erozyon ve kõyõya yakõn bölgelerin sular altõnda kalmasõ gibi tehlikeler
doğurmaktadõr. Küresel õsõnmanõn ayrõca dünyadaki bitki ve hayvan türleri üzerinde
de olumsuz etkileri ortaya çõkmõş ve gelecekte yaşanabilecek küresel gõda
bunalõmlarõna zemin oluşmaya başlamõştõr.146

Çevreye zarar veren bir başka faktör de fakirliktir. Fakirlik insanlarõn çevreye
bağõmlõlõğõnõ artõrmakta ve zorunlu olarak insanlarõ aşõrõ ölçüde doğal kaynak

145
AKTAN, C. C., “ Globalleşmenin Ortaya Çõkardõğõ Tehlikeler”,
http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globalleşme/tehlike.htm, 30.02.2004
146
ERHAN, Ç., “Küreseeşme Döneminin Tehditleriyle Mücadele”,
http://www.teror.gen.tr/turkce/makalaler/kuresellesme.html, 15.06.2004

64
tüketimine yöneltmektedir. Fakirliğin hõzlõ nüfus artõşõyla birleşmesi tehlikeyi daha
da büyütmektedir. Küreselleşmenin en olumsuz yansõmalarõndan birisinin fakiri daha
fakir hale getirmesi olduğunu hatõrlarsak bu sürecin kaynak kullanõmõndaki etkisini
de vurgulamõş oluruz.

65
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

KRİZ KAVRAMI VE KÜRESEL NİTELİKLİ EKONOMİK KRİZLER

3.1. Ekonomik Kriz

3.1.1. Krizin Kavramsal Çerçevesi ve Nedenleri

Kriz kelimesi genel anlamda düzgün olmayan ve reform gerektiren istikrarsõz

bir durumu ifade etmek için kullanõlõr.147 Kriz gerek insanlar gerek şirketler gerekse
de makro alanda ülkeler için olağanüstü olumsuz koşullar ortaya çõkmasõ sonucunda
doğan, hayati fonksiyonlarõn yerine getirilmesini engelleyen bir dönüm noktasõdõr.
Kriz dönemlerinde yeni koşullar ve kurallar geçerli olurken, bilinen çözümler
geçerliliğini kaybetmektedir.

Genel anlamda krizi ekonomik istikrarõn bozulmasõ, beklenilmeyen bir

durumun ortaya çõkmasõ veya düz çizgi şeklinde gelişen bir durumun, olayõn,
oluşumun kesintiye uğramasõ ya da uygulanmakta olan bir programõn öngörülmeyen
nedenlerle kesintiye uğramasõ ve yerini belirsizliğe bõrakmasõ şeklinde
148
tanõmlayabiliriz.

Başka bir tanõma göre kriz, bir ekonominin temel dengelerinde ortaya çõkan
sürdürülemez yapõlanmanõn ‘onarõmõ’ için kendiliğinden oluşan dalgalanmalardõr.
Krizler, daha düşük milli gelir düzeyinde dengeye ulaşõm sürecinde sürdürülemez
yapõlanmayõ sürdürülebilir hale getirmektedir.149

En yalõn haliyle iktisadi kriz pazar ekonomisinin kendi işleyişini, kendi

kurallarõ içerisinde sürdüremez hale gelmesidir. Kapitalist bir ekonomide bu
kuralsõzlõğõn ortaya çõkmasõ, kendi içsel çelişkilerinin sonucunda olabileceği gibi
sistemin dõşsal şoklara karşõ kendini savunacak mekanizmalardan yoksun olmasõndan
da kaynaklanabilmektedir. Özellikle Türkiye’nin de aralarõnda bulunduğu gelişmekte
147
TÜZ, M. V., “Kriz ve İşletme Yönetimi”, Alfa Yayõnlarõ, No: 871, Dizi No: 75, 1. Baskõ, Bursa,
s. 3, Ocak 2001
148
ASLAN, A., “Kriz ve Sosyal Refah”, Harran Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi İktisat
Bölümü Bitirme Tezi, Şanlõurfa, s. 1, 2002
149
KARLUK, R., ‘Küreselleşen Dünyada Uluslararasõ Kuruluşlar ve Entegrasyonlar’, Anadolu
Üniversitesi Basõmevi, Eskişehir, s. 279, 1999

66
olan ülkeler bağlamõnda küreselleşme sürecine ayak uydurmaya çalõşan
ekonomilerde piyasalarõn çok cõlõz ve başõboş olmasõ nedeniyle dõşsal şoklarõn krize
girmede daha etkili olduklarõ görülmektedir.

Bir ekonominin krize girmekte olduğunun sinyallerini veren en önemli

göstergeler şunlardõr:150
- Uluslararasõ rezervlerin azalmasõ
- Yerli paranõn değer kazanmasõ
- Kredi genişlemesi
- Enflasyon ve dolayõsõyla reel ücretlerin yerinde saymasõ ya da azalmasõ
- Dõş ticaret dengesinin bozulmasõ
- İhracat performansõnda düşüş
- Para arzõnda ve kamu açõklarõnda artõş
- İşyerlerinin kapanmasõ ve dolayõsõyla işsizlik oranlarõnõn artmasõ
- Sermaye girişinin azalmasõ ya da eksilere düşmesi

Günümüzde krizler oldukça sõklõkta tekrar edebilmekte ve çok hõzlõ bir

süreçte meydana gelebilmektedir. Bunun en büyük nedeni, krizlerin bankacõlõk ve
finansal kaynaklõ krizler olmasõdõr. Çünkü ekonomilerde para piyasalarõ ve mali
piyasalar her türlü gelişmeye anõnda tepki gösterebilmektedir. Bu tepkinin boyutlarõ
gelişmekte olan ülkelerde piyasalarõn spekülatif hareketlere açõk olmasõ nedeniyle
daha da yõpratõcõ olabilmektedir. Dünyada denetimsiz olarak sürekli hareket eden
günlük yaklaşõk 1,5-2 trilyon dolarlõk bir fon bulunduğu tahmin edilmektedir. Bu
fonlarõn gelişmekte olan piyasalara ani girişleri halinde piyasalar bir anda olmasõ
gerekenin üzerinde olumlu tepki vermekte; ani çõkõş halinde ise bu hareket piyasalar
üzerinde şok etkisi yaratmakta ve ekonomik krize dönüşebilmektedir. Kriz, bu
ülkelerde hükümetlere olan güveni azaltõp istikrarõ yok ederken, oluşan güvensizlik
ve belirsizlik ortamõ spekülatif hareketlerin şoklara ve beraberinde yeni krizlere
dönüşmesine neden olmaktadõr.151

150
GEREK, S., “Finansal Küreselleşme ve Türkiye,” Anadolu Üniversitesi Yayõnlarõ, Yayõn
No.1095, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Yayõn No: 149, Eskişehir, s. 67, 1999
151
EROĞLU, Ö. , ALBENİ, M., s. 94

67
 Finansal krizlerin neden ortaya çõktõğõ konusundaki tartõşmalar üç farklõ görüş
etrafõnda toplanmaktadõr.152

1. Ekonominin temel yapõsal özelliklerindeki bozulmalarõn krizleri

ortaya çõkardõğõnõ savunan görüş: Yapõsal özellikleri belirleyen bir çok faktör
bulunmaktadõr. Bir ekonomide kamu açõklarõnõn, cari işlemler açõğõnõn ve tasarruf
açõğõnõn artmasõ ekonomideki yapõsal bozulmanõn esas nedenleri olarak
görülmektedir. Genişleyici para ve maliye politikalarõ bu açõklarõ ortaya
çõkarmaktadõr. Döviz kurunun aşõrõ değerlenmesi ya da faiz oranlarõnõn aşõrõ
yükselmesi bu açõklarõn bir sonucudur. Kamu ve tasarruf açõğõnõn artmasõ faiz
oranlarõnõ yükseltirken bu da yerli paranõn değerlenmesine yol açmaktadõr. Açõklarõn
çok fazla artmasõ ekonomide devalüasyon beklentisini arttõrmaktadõr. Bu beklentinin
artmasõ döviz talebini ve fiyatõnõ yüksek oranda arttõrarak finansal krize yol
açmaktadõr. Özetle bu görüşe göre yanlõş ekonomi politikalarõ ve bunun sonucu
ortaya çõkan yapõsal bozukluklar krizlerin nedenini oluşturmaktadõr.

Genelde kabul gören görüş, yurt içinde kamu açõğõ ortadan kaldõrõlmadan,
ekonomik istikrar sağlanmadan, yurtiçi finansal piyasa ile mal ve işgücü
piyasalarõnda reform yapõlmadan dõş ticaretin ve sermaye hareketlerinin
liberalizasyonunun söz konusu olamayacağõ yönündedir.

2. Bir ekonomide yapõsal sorunlar olmasa bile spekülatif saldõrõlarõn

krizleri ortaya çõkarabileceğini savunan görüş: Burada spekülatif saldõrõlarõn
nedeni ekonomi dõşõ faktörler olabilir. İktisatçõlar tarafõndan “sunspots” olarak
adlandõrõlan ve beklentileri etkileyen spekülatif bazõ haberler dengeleri bozabilmekte
ve ekonomileri krize sürükleyebilmektedir. Örneğin Meksika’da 1994-1995
yõllarõnda yaşanan krizin, spekülatif bir kriz olduğunu öne süren görüşler
bulunmaktadõr. Meksika ekonomisinde önemli yapõsal sorunlar olmamasõna rağmen
politik ve ekonomik istikrarõn bozulacağõna ilişkin spekülatif haberlerin yayõlmasõ
dövize olan talebi hõzla artõrarak Meksika parasõ Peso’nun hõzla değer kaybõna neden

152
GEREK, S., s. 65

68
olmuştur. Daha sonra Peso’nun değerini korumak amacõyla yükseltilen faiz oranlarõ
ekonomideki dengeleri bozarak finansal krizi kaçõnõlmaz hale getirmiştir.

3. Finansal krizlerin kaynağõnõn hem temel yapõsal bozukluklar, hem de

spekülatif saldõrõlarõn ortak bir sonucu olduğunu savunan görüş: Bu görüş, ilk
iki görüşü eleştirmektedir. Zira birinci görüşte spekülatörlerin etkisi
önemsenmezken, ikinci görüş de tüm spekülatörlerin birbirlerinin nasõl davranacağõ
konusunda tam olarak bilgi sahibi olduğu varsayõmõna dayanmaktadõr.

3.1.2. Ekonomik Kriz Türleri

Bir gelişmenin kriz olarak nitelendirilmesi için öncelikle çok boyutlu olmasõ,
ekonomik aktivitelerin tümünü etkileyebilecek kapasitede bulunmasõ gerekmektedir.
Her şeyden önce piyasalarda geleceğe yönelik olarak bir belirsizlik söz konusu
olmalõdõr. Bu belirsizlik ortamõ beraberinde ekonomideki aktörlerin önlerini
görememeleri ve rollerini yerine getirememeleri ile sonuçlanmaktadõr. Bu durum
ekonomilerde daralma ya da ileri boyutlara gidilmesi halinde ekonomik çöküşe
neden olmaktadõr.

Finansal krizlerin ortaya çõkmasõndaki en önemli faktörün kõsa süreli

uluslararasõ sermaye akõmlarõ olduğu genel kabul görmektedir. 1980'lerin başõnda
yaşanan borç krizlerine rağmen 1990'larda uluslararasõ sermaye hareketleri
olağanüstü boyutlara ulaşmõştõr. Bunlarõn genellikle portfölyö (kõsa vadeli) yatõrõmõ
şeklinde olmasõ, ilgili ülkelerde makro ekonomik dengesizliklere yol açarak
dünyanõn çeşitli yerlerinde sürekli krizlere neden olmuştur. Bu sermayenin sõcak para
şeklinde olmasõ izlenen politikalarõ etkisiz hale getirerek krizin daha da
derinleşmesine yol açmõştõr. Bu süreçte etkili olan bir gelişme de yaşanan teknolojik
gelişmeler sayesinde fon dolaşõmõnõn artõk çok düşük maliyetli bir işlem haline
gelmiş olmasõdõr. Yaşanan ciddi boyutlu bir finansal küreselleşmedir. Böylece faiz
oranlarõnda ve döviz kurlarõnda beklenen değişimlere göre fonlar anõnda ve kitleler
halinde bir piyasadan diğerine hareket edebilmektedir. Bu hareketliliğin belki de
olumlu boyutu ise kõsa veya uzun vadeli fon talep edenlerin bu fonlarõ uygun
koşullarla dünya piyasalarõndan temin edebilmeleridir. Bununla birlikte özellikle kõsa

69
süreli yabancõ fonlarõn hareketli ve istikrarsõz olmalarõ bu fonlarõn yoğun olarak girip
çõktõklarõ ülkelerde mali sorunlara yol açmaktadõr.153

Kamu finansman açõğõ yaşayan bir ülke yüksek reel faiz politikasõ
uygulayarak açõklarõnõ borçlanma yolu ile giderebilmektedir. Ancak yurt içine
sermaye girişleri döviz kuru üzerinde baskõ yaratmakta ve ulusal paranõn
değerlenmesine neden olmaktadõr. Böylece ihracat düşmekte, üretim ve yatõrõm
azalmaktadõr. Yüksek faiz sabit kur politikasõ ile birleşince yabancõ sermayenin
gelmesi için uygun bir ortam hazõrlanmõş olmaktadõr. Ancak bunun yanõnda ulusal
paranõn aşõrõ değerlenmesine neden olur ki bu da ekonomide bir devalüasyon baskõsõ
yaratabilmektedir. 1994 Meksika ve Türkiye krizleri de bu duruma birer örnektir. 5
Nisan 1994'de devalüasyonla birlikte kamu harcamalarõnõn kõsõlmasõ ve vergilerin
arttõrõlmasõ yoluna gidilmiş, bu da ekonomi üzerinde iyice daraltõcõ bir etki yapmõştõr.
Mali krizlerin ortaya çõkmasõnda:154

- Yüksek enflasyon
- Kamu finansman açõklarõ
- Aşõrõ değerlenmiş kur politikalarõ
- Bankacõlõk kesiminin zayõflõğõ gibi nedenler vardõr. Ancak krizlerin
başlamasõ ve yayõlmasõ sürecinde denetimsiz uluslararasõ sermaye
akõmlarõnõn büyük rolü vardõr.

Kriz tanõmlarõ oluşum nedenlerine göre çeşitli şekillerde sõnõflandõrõlabilir.

Bunlar ödemeler dengesi ile döviz krizlerini ifade etmek için kullanõlan para krizi,
bankacõlõk ve finansal kesim krizleri, dõş borç krizi ve siyasal sosyo- ekonomik
yapõdan kaynaklanan krizler olarak ayrõştõrõlabilmektedir.

153
SEYİDOĞLU, H., “Uluslararasõ Finans”, Güzem Yayõnlarõ, 4.Baskõ, İstanbul, s. 435, 2003
154
ÖĞÜT, K., “Uluslararasõ Sistemde Kriz ve Güneydoğu Asya Krizinde IMF Politikalarõ”,
http://www.aydinlanma1923.org/sayi/36/36-10.htm, 09.12.2003

70
3.1.2.1. Para Krizleri

Para krizleri, döviz kurlarõnda ani bir hareket ve sermaye akõmõnda keskin bir
değişmeyi içermektedir. Para krizi, ülke parasõnõn döviz olarak değerinin üzerindeki
bir spekülatif atağõn bir devalüasyonla sonuçlanmasõ halinde veya ülke otoritelerinin
uluslararasõ rezervlerin hacimlerini artõrarak ve faiz oranlarõnõ yükselterek ülke
parasõnõ savunmaya zorlandõklarõ durumlarda oluşmaktadõr. Her zaman olmasa da,
çoğunlukla sabit veya yarõ sabit döviz kuru standartlarõ altõnda ülke parasõndan kaçõş
durumunda ortaya çõkmaktadõr.155

Para krizini en basit haliyle paranõn önemli miktarda devalüasyonu olarak

tanõmlayabiliriz. Ama ödemeler bilançosunda oluşan açõklarõn devalüasyon şeklinde
kendini göstermesi tümüyle parasal bir kriz olarak da nitelendirilemez. Çünkü aşõrõ
değerlenen ve ihracat üzerinde büyük bir baskõ oluşturan ulusal paranõn devalüe
edilmesi piyasalarda güvensizlik ve belirsizlik yaratmadõğõ sürece kriz
oluşturmamaktadõr. Fakat güvensizlik ve belirsizliğin spekülatif olarak yerli paradan
kaçõş ve yabancõ paraya olan talep artõşõ şeklinde kendini göstermesi, reel sektörde
tedavülde bulunmasõ gereken paranõn dövize yönelmesine ve böylece piyasalarõn
kilitlenmesine neden olmaktadõr. Bu aşamada merkez bankalarõ döviz rezervlerini
devreye sokarak ve faiz oranlarõnõ yükselterek dövize olan talebi engellemeye
çalõşmaktadõr. Bu ise piyasalarda yeni devalüasyonlarõn yapõlacağõ izlenimi
uyandõrmaktadõr. Devalüasyon beklentisi reel piyasalardaki durgunluğu
derinleştirirken beklenildiği gibi ekonomiler yeni devalüasyonlar yapmak zorunda
kalmaktadõr. Böylece ekonomi bir kriz sarmalõna girmekte ve kendi kendini besleyen
krizler oluşmaktadõr.156

Gelişmekte olan ülkelerde sõk yaşanan kriz tipi para krizidir. 1982'den bu
yana Latin Amerika'da yaşanan ve 1994'te Türkiye'de yaşanan kriz buna birer

155
AZIZ, J., ‘ Currency Crises: In Search of Common Elements’, IMF Working Papers, s. 15,
May 2000
156
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 100

71
örnektir. Bu tür krizi modellendirmek nispeten kolaydõr. Çünkü Merkez Bankasõ ve
iktisadi ajanlarõn davranõş biçimleri para krizinde kõsmen belirlidir.157

Para krizlerini açõklamaya yönelik modeller başlõca iki grupta toplanabilir.

Kananik Modeli, hükümetlerin bütçe açõklarõnõ sürekli bir biçimde para basarak
finanse ettikleri ve Merkez Bankalarõ'nõn döviz rezervlerini kullanarak döviz kurunu
belirlenen düzeyde tutmaya çalõştõklarõ varsayõmõna dayanmaktadõr. Spekülatörler
döviz rezervleri tamamen tükenmeden yerli para birimini satõp dövize yönelmektedir.
Bu adõm rezerv tükenişini daha da hõzlandõmaktadõr. Sonuç rezervler kritik bir
düzeye gerilediğinde spekülatif bir atağõn gelmesidir. Modelin öngördüğü
varsayõmlar nedeni ile yaşanan olaylarõ gerçekçi bir biçimde yansõtmadõğõ
düşünülmektedir. İkinci Nesil Kriz Modelleri’ne göre ise kamuoyu gelecekte paranõn
devalüe edileceğine inanmõşsa sabit kuru korumanõn maliyeti çok yüksek olacaktõr.
Tasarruf sahiplerinin paranõn değer kaybõnõ göz önüne alarak yüksek faiz oranõ
isteminde bulunmalarõ var olan borç yükünü şiddetle artõrmakta ve sonuçta
devalüasyon yapmak kaçõnõlmaz olmaktadõr. Devalüasyon beklentileri ile harekete
geçen spekülatif ataklar devalüasyonun en güçlü nedeni olarak görülmektedir. Para
krizlerine yol açan temel etken uygulanan ekonomi politikalarõ ile döviz kuru
arasõnda kurulan uzun dönemli politikalarõn tutarsõz olmasõdõr.158

3.1.2.2. Bankacõlõk ve Finansal Alandaki Krizler

Bir ekonomide bankacõlõk sistemi finansal sistemle birlikte fon arz edenlerle
talep edenler arasõnda köprü işlevi görmektedir. Ayrõca ekonomide reel hareketlerin
sağlõklõ işlemesine ve likidite sõkõntõsõ çekilmemesine yardõmcõ olmaktadõr. Eğer
başta merkez bankasõ olmak üzere bankacõlõk sistemi bu görevi yerine getiremezse ve
diğer finansal piyasalar sağlõklõ işlemezse kõsa sürede ekonomi krize
sürüklenmektedir.

157
GÖKAL, İ., “Hollanda Gülleri”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak97/hollanda.htm, 21.03.2003
158 “Para Krizleri”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/kriz/blm2.htm, 15.03.2004

72
 Bankacõlõk krizi kendini üç şekilde göstermektedir. Birincisi bankalarõn
yükümlülüklerini yerine getirmeyerek başarõsõz olmalarõ ya da iflas etmeleri halidir.
Diğeri mudilerin bankaya yatõrmõş olduklarõ mevduatlarõn kendilerine geri
ödenmeyeceği kanõsõyla bankadan kaçmalarõdõr. Sonuncusu ise geniş ölçüde
ödenmemiş kredilerin olmasõ durumudur. Kaminsky ve Reinhart ise bankacõlõk
sistemindeki krizleri bankalarõn kapatõlmasõ, birleşmesi ya da kamu tarafõndan el
konulmasõ şeklinde tanõmlamõşlardõr.159

Finansal krizler ise reel ekonomi üzerinde büyük yõkõcõ etkiler yaratabilen ve
piyasalarõn etkin işleyiş gücünü bozan finansal piyasalardaki çöküşlerdir. Banka veya
finansal kesimdeki diğer işletmelerin borç problemlerini içermektedir. Bazen
bankacõlõk kesimine ilişkin bir ödeyememe durumundan kaynaklanmaktadõr.

Finansal krizi ahlaki risk ve tersine seçim problemlerinin var olmasõ

nedeniyle finansal piyasalardaki fonlarõn üretken yatõrõm kanallarõna etkin olarak
dönüşememesi olarak da tanõmlayabiliriz. Burada ahlaki risk kavramõ ile borç alan
kişilerin aldõğõ borcu kendi kişisel harcamalarõ için kullanma ve projeye yeteri kadar
kaynak ayõrmama ihtimalinin olmasõ kast edilmektedir. Tersine seçim ise finansal
işlem gerçekleşmeden önce ortaya çõkmaktadõr. Borç alõrken yüksek risk alanlar
yüksek faiz ödemeye de hazõrlardõr; çünkü borcu ödeme konusunda isteksizdirler.
Borç veren, borç almak isteyen tüm taraflarõn borç ödeme kalitelerini bilmediği için
seçim yaparken hata yapabilmektedir. Bu durum tersine seçim kavramõ ile ifade
edilmektedir.160

Bankacõlõk krizlerini tanõmlamakta banka portföylerindeki geri dönmeyen

borçlarõn payõ, gayri menkul ve borsa fiyatlarõndaki dalgalanmalar ve firma
başarõsõzlõklarõ gösterge olarak kullanõlabilmektedir.

159
CAPRIO, G., ‘ Banking on Crises: Expensive Lessons from Recent Financial Crises’, World Bank,
Working Papers,
http://www.stern.nyu.edu/globalmacro, 21.11.2003
160
COŞKUN, M. N., “Gelişmekte Olan Ekonomilerde Bankacõlõk Krizleri”, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F.
Dergisi, S: 2, 2001, s. 41

73
 Bankacõlõk krizleriyle ilgili yapõlan analizlerde genelde iki farklõ yaklaşõm ön
plana çõkmaktadõr. Bazõ çalõşmalar bankacõlõk krizlerinin nedenlerini bankalarõn
öznel koşullarõna bağlarken, bazõlarõ da bankacõlõk krizlerine döviz kurlarõ ya da faiz
oranlarõndaki değişmeler gibi makro ekonomik değişkenlerin sebep olduğunu ileri
sürmektedir.161 Kanõmõzca bankacõlõk sektöründe yaşanan krizlerde sermaye
yetersizliği, daha az likidite, daha az kaliteli aktif, istikrarsõz kâr düzeyi, ihtiyatsõz
banka yönetimi gibi bankalarõn öznel koşullarõnõn etkisi olduğu kadar makro
ekonomik değişkenlerin de rolü yadsõnamaz.

Bankacõlõk krizleri genellikle para krizine ön ayak olmaktadõr. Özellikle

1990’lõ yõllarõn ortalarõnda Türkiye’nin de yer aldõğõ bazõ gelişmekte olan ülkelerde
bu olgu gözlenmiştir. Şiddetli para krizlerinin de bankacõlõk krizlerinin tetiğini
çektiği bir gerçektir. Doğu Asya ülkelerinde para krizi olarak başlayan bunalõmlarõn
bankacõlõk ve borç krizlerine dönüştüğü gözlenmiştir.162

Yine benzer biçimde bankacõlõk krizleri döviz krizine yol açabilmektedir. Bu

durum ülkede mevduat sigortasõnõn varlõğõ ve bu yolla merkez bankasõnõn sõkõntõda
bulunan bankalara veya mevduat sahiplerine parasal destek sağlamasõ ile ilgilidir.
Merkez bankasõnõn likiditeyi genişletecek nitelikte olan bu parasal desteğini, büyük
miktarda yapacağõ yurt içi borçlanma ile karşõlayacağõ varsayõlmaktadõr. Sonuçta
artan borç yükü enflasyonu körüklemekte ve mudiler bankalardaki paralarõnõ çekerek
değerini korumak amacõyla dövize yönelmektedirler. Böylece ekonomide hem döviz
talebi artmakta hem de bankacõlõk sistemi zayõflamaktadõr.

Hõzlõ bir finansal liberalizasyondan sonra denetimi ve düzenlemeleri zayõf bir

bankacõlõk sisteminin varlõğõ halinde, yoğun sermaye girişleri aşõrõ borç verme ve
tüketim patlamasõna yol açmakta; aşõrõ borçlanma borsada ve gayri menkul
fiyatlarõnda patlamaya neden olmaktadõr. Ekonomi resesyona girdiğinde iyi
değerlendirmeden ve izlemeden verilen krediler bankalarõ kõrõlgan ve krize duyarlõ
hale getirmekte, sonuçta parasal çöküş yaşanmaktadõr.

161
BAŞOĞLU, U., “Krizlerin Öngörülmesinde Sinyal Yaklaşõmõ”,
http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/05-ufuk/ufuk.htm, 21.02.2004
162
AZIZ, J., s. 15

74
 Bankalarõn ve finansal kurumlarõn bilançolarõnõn sağlõğõ ekonomik açõdan çok
önemlidir. Bunlarõn bilanço sorunlarõ büyük ölçüde uyumsuzluk sorunlarõyla
bağlantõlõdõr. Bu uyumsuzluk hem para hem de vade konusunda yaşanmaktadõr. Eğer
bankalar döviz olarak borçlanõp ulusal para cinsinden borç veriyorsa ve kendisi kõsa
vadeli borçlanõrken uzun vadeli yatõrõmlarõn finansmanõnõ sağlõyorsa; hem para hem
de vade uyumsuzluğu sorunlarõyla karşõ karşõya kalmaktadõr. Bu durumda döviz
kurunda bir değer kaybõ, iflaslara neden olabilecek olan istikrarsõzlõğõ harekete
geçirmekte, sermaye akõmlarõnõn aceleciliğini artõrmakta ve krize neden olmaktadõr.
Uyumsuzluk sorunun yanõsõra bankalarõn kõrõlganlõğõnõ artõran bir diğer husus da
yanlõş değerlenmiş (piyasa değerinden sapmõş) döviz kurlarõ ve geri dönmeyen
borçlar biçimindeki sorunlardõr.

Çoğunlukla, bir bankacõlõk probleminin bilinmesi, gelecek bir ödemeler

dengesi krizini öngörmeyi koylaştõrmaktadõr. Yine de nedensellik tek yönlü değildir.
Para krizleri de bankacõlõk krizlerini derinleştirdiği için bir kõsõr döngü söz konusu
olmaktadõr. Ama genellikle bankacõlõk krizinin doruğu paranõn çöküşünden sonra
gerçekleşmektedir.

1970’lerden 1990’lara uzanan dönemde yapõlan araştõrmalarõn sonuçlarõna

göre, 1970-85 yõllarõ arasõnda ekonomiler daha çok para krizleri ile karşõlaşõrken,
1980’lerin ortalarõndan itibaren bankacõlõk krizlerinde artõş gözlenmiştir. Gelişmekte
olan ülkelerde görülen para krizlerinin sayõsõ, sanayileşmiş ülkelerin iki katõna
eşitken; bankacõlõk krizlerinin sayõsõ iki katõndan da fazladõr.163

Bankacõlõk krizlerinin neden olduğu maliyet de üretimde yaptõğõ tahribat da

para krizine oranla daha fazla olmaktadõr. Bu maliyetin yüksekliği hem daha fazla
üretim kaybõna yol açmasõndan hem de mali sektörün yeniden yapõlandõrõlmasõ için
gerekli olan finansal desteğin büyüklüğünden kaynaklanmaktadõr. Gelişmekte olan
ülkelerde bu kayõplar gelişmiş ülkelere oranla daha fazla olmaktadõr. Mesela; banka
krizlerini destekleyici mevduat garantisi transfer ödemeleri Kore, Arjantin, Tayland

163
ALP, A., “Bankacõlõk Krizleri ve Krizlere Karşõ Politika Önerileri”, Yeni Türkiye Dergisi
Ekonomik Kriz Özel Sayõsõ I, Y: 7, S: 41, Ankara, Eylül-Ekim 2001

75
ve Endonezya’da GSMH’nõn %10’una ulaşmõş, Malezya’da ise %40’larõ aşmõştõr.
Ayrõca bankacõlõk krizleri bu sürenin yarõsõnda sona ermektedir.164

Kõsaca toparlayacak olursak, eğer bir ülkede döviz kurlarõ sabit veya yarõ
sabit kur politikasõ gereği denge fiyatlarõndan sapmõşsa; finansal aracõlarõn kõsa
vadeli/ döviz cinsinden borçlarõ ve uzun vadeli/ yerli para cinsinden alacaklarõ varsa;
banka bilançolarõ geri dönmeyen borçlarla bozulmuş durumdaysa; bankalarõn
likidite, ödeyememe ve organizasyon bozukluğu sorunlarõ var demektir. Böyle bir
durumda, patlayan bir devalüasyon finansal şoklarõn büyüklüğünü şiddetle
artõrmaktadõr. Kur üzerinde spekülatif bir atak ortaya çõktõğõnda, politika seçenekleri
ikilem yaratmaktadõr. Kuru korumak için faiz oranlarõnõ düşürmek dövize saldõrõyõ
artõrmakta; faiz oranlarõnõn yükselmesine izin verilmesi de borç yükünü daha da
ağõrlaştõrmakta ve böylece bankacõlõk sektörünün daha da kötü duruma gelmesine
neden olmaktadõr.

3.1.2.3. İç ve Dõş Borç Krizi

Kapitalizmin doğasõ gereği, uzun genişleme dönemlerini krizlerin eşlik ettiği

bunalõm dönemleri takip etmektedir. II. Dünya Savaşõnõn ardõndan yaşanan uzun
genişleme sürecinin akõbetinin de aynõ şekilde olacağõnõn sinyalleri 1960’lõ yõllardan
itibaren alõnmaya başlanmõştõr. Gelişmiş ülkelerde kâr oranlarõnõn düşmeye
başlamasõ bu ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru sermaye ihracõnõ
hõzlandõrmõştõr. 1970’li yõllarõn başõnda dolarõn altõnla bağõnõn koparõlmasõ ve
ardõndan gelen petrol şoklarõ krizi su yüzüne çõkarmõştõr. Bu süreçte gelişmekte olan
ülkelerin borçlarõnõn giderek artmasõ ve 1980’li yõllara gelindiğinde ödenemez hale
gelmesi dõş borç krizini gündeme getirmiştir.

Bilindiği gibi yaşanan bunalõmõ krize dönüştüren etken 1973 ve 1979

yõllarõnda yaşanan petrol krizleri olmuştur. Ancak gelişmekte olan ülkelerde baş
gösteren borç krizinin nedeni olarak sadece petrol krizlerinin gösterilmesi yanlõş bir
yaklaşõmdõr. Çünkü petrol fiyatlarõnda yaşanan artõşlardan önce de bu ülkelere

164
YAY, T.ve Diğerleri, s. 22

76
yönelik yoğun bir kredi arzõ yaşanmõştõr. Petrol fiyatlarõndaki artõş kredi arzõnõn daha
da güçlenmesine neden olmuştur. Bu nedenle gelişmekte olan ülkelerin yaşadõklarõ
borç krizinin hem kredi arzõ hem de kredi talebi yönünden irdelenmesi
gerekmektedir. Kredi arzõnõn artõşõnda etkili olan faktörlerin başõnda, azalan kâr
oranlarõnõn doğal sonucu olan sermaye ihracõndaki artõş gelmektedir. Uluslararasõ
para sisteminin bunalõmõ ve Bretton Woods sisteminin çöküşü dolar bolluğu
oluşturmuş, bu ise kredi verilebilir fonlarda önemli ölçüde genişlemeye neden
olmuştur. Bir yandan da eurodolar piyasalarõnõn gelişimi ve kontrolsüz işleyişi kredi
arzõnõ artõrmõştõr. Tüm bunlarõn yanõsõra gelişmiş ülke hükümetlerinin, IMF ve Dünya
Bankasõ’nõn kredi arzõnõ teşvik edici politikalar uygulamalarõ da bu sürece katkõda
bulunmuştur. Konuyu kredi talep edenler açõsõndan incelediğimiz zaman yoğun
borçlanmanõn nedeni olarak gelişmekte olan ülkelerdeki sermaye yetersizliği göze
çarpmaktadõr. Gelişmekte olan ülkeler kalkõnabilmek için ihtiyaçlarõ olan kaynaklarõ
dõşarõdan borçlanarak temin etme yoluna gitmektedirler. Aslõnda bu alternatifin
dünya üzerinde İngiltere ve Japonya hariç olmak üzere tüm sanayileşmiş ülkelerce
ekonomik kalkõnma dönemlerinde kullanõldõğõ belirtilmektedir.165

Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan yoğun borçlanmanõn krize dönüşmesinin

nedeni petrol şoklarõnõn da etkisiyle borçlarõn geri ödenemez hale gelmesidir. Petrol
üreticisi ülkelerde biriken petrodolarlar gelişmiş ülkelerin bankalarõnda toplanmõş ve
düşük reel faizler gelişmekte olan ülkeler için borçlanmayõ cazip hale getirmiştir.
Ayrõca faizlerin düşüklüğü bu ülkeler için IMF ve Dünya Bankasõ’nõn koşullarõndan
bağõmsõz bir şekilde borçlanma fõrsatõ oluşturmuştur. Böylece gelişmekte olan
ülkeler 1970’lerde kalkõnmanõn finansmanõnõ gelişmiş finans piyasalarõndan
borçlanarak karşõlamõşlardõr. Borçlanmanõn maliyeti düşerken ülkelerin aldõklarõ
borçlar da çõğ gibi büyümüştür.

1979 yõlõna gelindiğinde ikinci petrol şoku yaşanmõş ve bu durum faiz

oranlarõnda artõşlara neden olmuştur. Faiz oranlarõndaki artõşlarõ hammadde
fiyatlarõndaki düşüşler izlemiştir. Böylece mübadele oranlarõ gelişmekte olan ülkeler
aleyhine değişmiş ve söz konusu ülkelerin ihracat gelirlerinde önemli düşüşler
165
BAL, H., “Uluslararasõ Finansman, Dõş Borç Yönetimi ve Türkiye”, Türkiye Bankalar Birliği
Yayõnlarõ, Yayõn No: 222, İstanbul, s. 9, 2001

77
yaşanmõştõr. Bu durum ülkelerin borçlarõnõ ödemelerini daha da zorlaştõrmõştõr. 1982
yõlõnda Meksika’nõn dõş borç servisini askõya aldõğõnõ ilan etmesiyle kriz patlak
vermiştir. Aynõ yõlõn sonuna kadar 34 gelişmekte olan ülke dõş borç servisi
yükümlülüğünü yerine getirememiştir.166

3.1.2.4. Siyasal Sistemden ve Sosyo-Ekonomik Yapõdan Kaynaklanan Krizler

Ekonomi ile siyaset iç içedir. Çünkü ülkenin uygulamaya koyacağõ ekonomi

politikalarõ hükümetlerce belirlenmektedir. Bir ülkede istikrarlõ ve güçlü bir
hükümetin yönetimde bulunmasõ ekonominin seyri açõsõndan büyük önem arz
etmektedir. Dolayõsõyla iktidardaki hükümete olan güven aynõ zamanda uygulanmaya
konulan ekonomi politikalarõna olan güveni de etkilemekte ve kriz için önemli bir
unsur oluşturmaktadõr.

Ülke yönetimine gelen partilerin güçlü hükümetler olmasõ; yani

parlamentoda yasama yetkisini güçlü bir şekilde yerine getirebilmesi ekonomi
politikalarõ üzerindeki belirsizlikleri büyük ölçüde gidermekte ve ekonomik
aktörlerin davranõş şekillerini bu doğrultuda belirlemelerine neden olmaktadõr.
Çünkü belirsizlik ortamõ ekonomik aktörlerin davranõşlarõnõ belirleme ve
uygulamalarõnda isteksiz davranmalarõna neden olmaktadõr. Bu durum ise ekonomide
daralmaya neden olmaktadõr.

Aynõ zamanda seçim sistemi güçlü iktidarlarõn seçimi kazanmalarõnõ engeller

nitelikte ise koalisyon hükümetleri kaçõnõlmaz olacak, bu ise farklõ dünya görüşleri
ve ekonomi politikalarõ olan partilerin yasama ve yürütme yetkilerinin
kullanõlmasõnda sürekli çatõşmalar yaşanmasõna yol açacaktõr. Bu durumda ekonomi
politikalarõnda gecikmeler oluşacak ve siyaset piyasalarõn beklentilerine zamanõnda
cevap veremez hale gelecektir. Bunun süreklilik kazanmasõ halinde oluşacak olan
güvensizlik ortamõ ekonomik krizlere neden olacaktõr. En ciddi ekonomik krizlerin

166
SÖNMEZ, S., “Dünya Ekonomisinde Dönüşüm, Sömürgecilikten Küreselleşmeye”, İmge
Kitabevi, Ankara, s. 302, 1998

78
demokratik yapõsõ tam olarak yerleşmemiş ekonomilerde görülmesi dikkat
çekicidir.167

Sosyo-ekonomik yapõdan kaynaklanan krizler ile özellikle üretim

biçimlerinden kaynaklanan krizler kastedilmektedir. Bilindiği gibi ekonomik
krizlerin en fazla yaşandõğõ ekonomiler çoğunlukla düşük verimlilik düzeyinde
çalõşan, geri üretim tekniklerinin kullanõldõğõ, sermaye ve bilgi yoğun üretim
tekniklerinin çoğunlukla emek yoğun tekniklerle ikame edildiği ve katma değeri
düşük ekonomiler olmaktadõr. Zaten bu niteliklere sahip olan geri kalmõş
ekonomilerde üretim genellikle bölgesel ya da ulusal pazara yönelik olarak
gerçekleşmekte; uluslararasõ pazara dönük olarak gerçekleştirilen üretim ise yok
denecek kadar düşük seviyelerde kalmaktadõr. Bu ekonomilerin güçlü olmamasõ,
ekonomik sistemin spekülatif hareketlere oldukça açõk olmasõ, siyaset kurumunun
sağlõklõ işleyememesi ya da sürekli sorun üretmesi, sosyo-kültürel yapõdaki
farklõlõklarõn iç çatõşmalar şekline dönüşmesi ve bu çatõşmalarõn ekonomi üzerinde
bir yük oluşturarak kaynaklarõn verimli kullanõmõnõ engellemesi şeklinde
sonuçlanmaktadõr.168

3.2. Küresel Nitelikli Ekonomik Krizler ve Sonuçlarõ

Dünya tarihi incelendiği zaman günümüze kadar çok sayõda ekonomik kriz
yaşandõğõ gözlemlenmektedir. Öyle ki yapõlan bir araştõrmaya göre küçüklü büyüklü
tüm krizler ele alõndõğõnda her 19 ayda bir kriz yaşandõğõ sonucuna varõlmõştõr.169
Yaşanan bu krizlerin pek çok ortak özelliği vardõr. Ancak hepsinin öne çõkan
özellikleri ve bunlarõn göreceli ağõrlõklarõ farklõlõk göstermektedir. Mesela; Meksika
krizi bir aşõrõ tüketim, Asya krizi ise bir aşõrõ yatõrõm krizi niteliği taşõmaktadõr.
Ancak yaşanan bu krizlerin bazõ ortak özellikler gösterdiği de dikkat çekmektedir.
Örneğin saydõğõmõz bu iki krizde de temel makro ekonomik değişkenlerdeki
sorunlardan daha çok döviz kuru sistemleri ve sermaye giriş çõkõşlarõ etkili olmuştur.

167
KESKİN, H. Ü., “Ekonomik krizlerde Küresel Güçler: 2001 Türkiye Ekonomik Krizi”,
Yayõnlanmamõş Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 10
168
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 102
169
AKDİŞ, M., s. 7

79
Ancak faktörlerin şiddetleri ve ortaya çõkõşlarõ farklõdõr. Meksika ve Asya krizlerinde
bu faktörlere ilaveten bankacõlõk kesimi sorunlarõ etkili olurken; Rusya ve Brezilya
krizlerinde hakim etken makro ekonomik temeldeki bozukluklardõr. Türkiye’nin
yaşamõş olduğu krizlerde ise sayõlan tüm faktörlerin az ya da çok etkisi söz konusu
olmuştur.170

3.2.1. Latin Amerika Krizi

1980’li yõllarõn başlarõndan itibaren gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler mali

sistemlerini serbestleştirmek amacõyla bir dizi reformlar yapmõşlardõr. Bunlarõn en
önemlileri, faiz oranlarõnõn serbest bõrakõlarak kredi tavanlarõnõn kaldõrõlmasõ,
bankalarõn Merkez Bankasõnda tutmak zorunda olduklarõ munzam karşõlõk
oranlarõnõn düşürülmesi ya da tamamen ortadan kaldõrõlmasõ, bankacõlõk sektörünün
hem yabancõ hem de yerli kurumlara açõlmasõ ve ülkeye sermaye giriş çõkõşlarõnõn
serbest bõrakõlmasõdõr. Finansal serbestleşme olarak tanõmlanabilecek olan bu
politikalarõn asõl amacõ ekonomik büyümeyi hõzlandõrmaktõr. Burada ekonomik
büyüme hõzõndaki artõş iki şekilde oluşmaktadõr. Birincisi faiz oranlarõnõn serbest
bõrakõlmasõ ile birlikte ekonomide tasarruflar artacak ve likidite ihtiyacõnõn
karşõlanmasõ kolaylaşacaktõr. İkinci olarak da finansal serbestleşmeyle birlikte
yatõrõmlarõn finansmanõ için iç ve dõş kredi bulma olanaklarõ artacaktõr.

Bilindiği gibi bankacõlõk sistemi tasarruflarõn yatõrõma kanalize edilmesinde

büyük rol oynamaktadõr. Finansal aracõlar gerçekleşme ihtimali yüksek yatõrõm
projelerini bulup finanse ettiği sürece, bankacõlõk sisteminin gelişmesi ve rekabetin
artmasõyla birlikte çoğalan ve daha verimli hale gelen aracõ kurum faaliyetleri,
getirisi çok yüksek projelerin finansmanõnõ sağlamaktadõr. Sonuçta yatõrõmlarõn
ortalama verimliliği ve yatõrõm hacmi artarak ekonomik büyüme hõzlanmaktadõr.

Bu süreçten etkilenen bir çok ülke 1980 yõlõndan itibaren bu politikalarõ

uygulamaya başlamõş; ancak bir çoğu başarõsõzlõkla karşõlaşmõştõr. Finansal

170
YAY, T. Ve Diğerleri, s. 30

80
serbestleşme politikalarõ bekleneni vermemekle kalmamõş, aralarõnda Latin Amerika
ülkelerinin de bulunduğu bir çok ülkede finansal krizlere neden olmuştur.

3.2.1.1. Latin Amerika Ülkelerinin Genel Görünümü

1980’li yõllarõn başlarõnda Latin Amerika Ülkelerinin gelişmişlik seviyesi

ülkeden ülkeye büyük farklõlõklar göstermekteydi. Arjantin, Brezilya ve Şili gibi
ülkelerde bankacõlõk sektörü önemli derecede dengesizlikler göstermesine rağmen
daha gelişmiş konumdaydõ. Bolivya, Nikaragua, Peru ve Venezüella’da finansal
sektör tam anlamõyla baskõ altõndaydõ. Bu ülkelerde finansal baskõ politikalarõ, faiz
oranlarõnõn kontrol edilmesi, kredi tesisinin devlet tarafõndan yapõlmasõ, menkul
kõymet borsalarõnõn ve yeni mali kurum kurulmasõnõn engellenmesi, sermaye
hareketlerine sõnõr getirilmesi şeklinde ortaya çõkmõştõr. Finansal baskõ politikalarõ
Latin Amerika Ülkelerinde finansal sektörün daralmasõna yol açmõştõr.171

1980 öncesinde Latin Amerika Ülkelerinin çoğunda munzam karşõlõk

oranlarõnõn yüksekliği yatõrõmlarõn ticari bankalarca finansmanõnõ engellemiş; ayrõca
bürokratik engeller nedeniyle menkul kõymetler borsalarõ gelişememiş ve hisse
senetlerinin piyasa değeri sürekli düşüş kaydetmiştir. Bunlarõn dõşõnda devlet
tarafõndan nominal faiz oranlarõnõn enflasyon oranlarõ altõnda belirlenmesi ülkeden
sermaye kaçmasõna neden olmuştur.172

Kredi tahsis politikasõ da Latin Amerika Ülkelerinde finansal piyasalara

müdahale etmek için yoğun olarak kullanõlmõştõr. Genel olarak devlet kredi
tahsisini;173

a- Kamu bankalarõ aracõlõğõyla piyasa faiz oranõnõn altõnda devletçe

belirlenen öncelikli sektörlere kredi vermek,

171
GÜLOĞLU, B., ALTUNOĞLU, A. E., “Finansal Serbestleşme Politikalarõ ve Finansal Krizler:
Latin Amerika, Meksika, Asya ve Türkiye Krizleri”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
Dergisi, No: 27, s. 28, Ekim 2002
172
YAHYA, H., “IMF Politikalarõ, Ekonomik Krizler ve Çözümler”,
http://www.arastõrma.org/index.php/article/view/149/1/14, 30.01.2004, 30.01.2004
173
AYDOĞAN, F., “Asya ve Latin Amerika’da Yaşanan Finansal Krizler:Geçmişi ve Bugünü”,
http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/iibf.pdf, 21.03.2003

81
 b- Özel ticari bankalarõ, portföylerinin bir kõsmõnõ öncelikli sektörlere
ayõrmaya zorlamak,
c- Bu sektörlere kredi veren ticari bankalar için reeskont oranlarõnõ düşük
tutmak,
d- Ticari bankalarõ, portföylerinin niteliğine göre değişik oranlarda karşõlõk
ayõrmaya zorlamak şeklinde gerçekleştirmiştir. Böylece açõlan krediler
alan kişi ya da kurumlarõn büyük rantlar elde etmelerine yol açmõştõr.

Latin Amerika Ülkelerinde reforma geçiş aşamasõnda görülen en önemli

problemlerden birisi de mali sistem üzerinde etkin bir denetim mekanizmasõnõn
olmamasõdõr. Bankalarõn kredi portföyleri hakkõnda yeterli bilgi verme
zorunluluğunun minimum düzeyde olmasõ ya da hiç olmamasõ, mevduata verilen
garantiler nedeniyle bazõ holding bankalarõnõn topladõklarõ kredileri kendi
bünyelerindeki şirketlere usulsüzce aktarmalarõ, şüpheli alacak karşõlõklarõnõn düşük
olmasõ v.b. nedenler yüzünden Latin Amerika Ülkeleri’nde verimsiz kredilerin oranõ
yükselmiştir. 1982 yõlõnda yaşanan borç kriziyle birlikte verimsiz kredilerin toplam
portföy içerisindeki oranõ % 20’lere ulaşmõştõr.174

3.2.1.2. Kriz Dönemi

Mali durumu bu kadar vahim olan, yüksek enflasyon oranlarõ ve devasa bütçe
açõklarõyla karşõ karşõya kalmõş Latin Amerika Ülkeleri finansal sisteme derinlik
kazandõrmak ve yatõrõmlarõn verimliliğini artõrmak için bir dizi mali reformu
uygulamaya koymuştur. Aslõnda borç batağõna saplanmõş durumda olan bu ülkelerin
fazla seçeneği de bulunmamaktadõr. IMF’den borç alabilmek için yapõsal uyum
politikalarõ olarak bilinen, ekonominin dõşa açõlmasõnõ ve finansal serbestleşmeyi
hedefleyen politikalarõn uygulanmasõ zorunluluğu vardõr. Ayrõca borç krizi
nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin uluslararasõ mali kurumlardan borçlanma şansõ
da kalmamõştõr.

174
GÜLOĞLU, B., ALTUNOĞLU, A. E., “Finansal Serbestleşme Politikalarõ ve Finansal krizler:
Latin Amerika, Meksika, Asya ve Türkiye Krizleri, s. 30

82
 Uygulanmaya başlanan yapõsal uyum politikalarõ çerçevesinde kronik hale
gelmiş enflasyonu dizginlemek için döviz kurundaki değişmeleri önceden gösteren
takvimler yayõnlanmõştõr. Bu takvimler halk arasõnda enflasyon oranõnõn düşeceği
izlenimini oluşturmak için kullanõlmõştõr. Aynõ zamanda bu ülkelerde sermaye
hesaplarõ serbest bõrakõlarak ulusal faiz oranlarõnõn uluslararasõ düzeydeki oranlara
yaklaştõrõlmasõ amaçlanmõştõr. Ancak enflasyon oranlarõ beklenenin üzerinde çõkmõş
ve böylece ülkelerin ulusal paralarõ değer kazanmõştõr. Bu durum ihracatõ ve üretimi
olumsuz yönde etkilemiştir.

Ulusal ve uluslararasõ faiz oranlarõ arasõndaki büyük farklar yüzünden ve

döviz kurlarõndaki değişmelerin önceden ilanõ nedeniyle ülkelere sermaye girişleri
hõz kazanmõş, bu da ekonomilerde parasal genişlemelere neden olmuş ve yerli talebin
kontrolünü güçleştirmiştir. Mali sistemi kontrol eden etkin bir denetim
mekanizmasõnõn olmamasõ ve mevduatlara devlet garantisi verilmesi nedeniyle
bankalar aşõrõ derecede borç vermişlerdir. Hemen belirtelim ki, bankalar yurt
dõşõndan aldõklarõ dolar cinsinden düşük faizli kredileri yurt içinde yüksek faizlerle
ulusal para birimiyle borç vermişlerdir. Sonuçta ülkeler ulusal paralarõnõ büyük
oranlarda devalüe etmek zorunda kalmõşlardõr.175

3.2.1.3. Krizin Odağõnda Olan Ülkeler

Latin Amerika Krizi bölgedeki tüm ülkelerde kendisini hissettirmiştir. Fakat

bazõ ülkelerin yaşadõklarõ kriz daha çok yankõ yapmõş ve uluslararasõ arenada daha
fazla tartõşmalara neden olmuştur. Şimdi kõsaca bu ülkelerin yaşadõklarõ kriz
süreçlerine değinelim.

3.2.1.3.1. Meksika

Latin Amerika ülkelerinden Meksika, Aralõk 1994 tarihinde para biriminde

ortaya çõkan büyük çöküş ile sarsõlmõş, kriz konusunda bekleyişin artmasõ üzerine

175
“Latin Amerika ve IMF”,
http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?aid=400, 21.11.2003

83
20 Aralõk 1994 tarihinde ulusal para birimi pesoyu devalüe etmek zorunda kalarak
finansal krizle karşõ karşõya kalmõştõr.

1994 yõlõnda Meksika’da yaşanan krize bakõldõğõnda temel nedenin,

1980’lerin sonunda ve 1990’larõn başõnda olumlu konjonktürün etkisiyle ülkeye
gelen çok kõsa dönemli sõcak paranõn; değerlenmiş kur, yüksek cari ödemeler açõğõ,
özel tasarruflardaki düşme ve politik istikrarsõzlõklarõ görerek ülkeden çõkmaya
başlamasõ olduğu görülmektedir. 1990-1993 arasõ dönemde ülkeye özel yabancõ
sermaye girişi 72,5 milyar dolar düzeyine çõkmõştõr. 1994 yõlõna girildiğinde kimse
bir kriz öngörmemiştir. Aksine 1993 yõlõ sonunda NAFTA’ya girişin Amerikan
Kongresi’nde onaylanmasõ ile birlikte yabancõ sermaye ile ilgili beklentiler daha
fazla artmõştõr. Ancak 1994’ün sonuna doğru oluşan panik havasõ ile ülke döviz
rezervleri 26 milyar dolardan 6 milyar dolar seviyesine kadar gerilemiştir. Bu olayõ
büyük bir devalüasyonun takip etmesi ise finansal krize ortam oluşturmuştur.176

1989 yõlõnda alõnan ekonomik kararlar doğrultusunda uygulanan

liberalizasyon ve özelleştirme uygulamalarõnõn da etkisiyle ülkeye önemli miktarda
yabancõ sermaye girişi sağlanmõştõr. Ancak sağlanan bu sermayenin yaklaşõk beşte
dördünün spekülatif amaçlõ ve kõsa dönemli olmasõ döviz oranlarõ üzerinde baskõ
oluşturmuştur. Sonuçta ülke parasõnõn değerlenmesi ihracatõ olumsuz yönde
etkilerken ithalatta patlamalara neden olmuş ve ticaret açõklarõnõn artmasõna yol
açmõştõr. 1994 yõlõ boyunca yüksek cari ödemeler açõğõ, tasarruflarda düşme gibi
daha önce saydõğõmõz sebeplerin etkisiyle sermaye girişinde önemli düşüşler
yaşanmõş ve güven bunalõmõna düşen Meksika Hükümeti pesoyu %15 oranõnda
devalüe etmek zorunda kalmõştõr. Ancak yapõlan devalüasyon miktarõnõn ekonomiyi
kurtarmaya yetmeyecek kadar düşük oranlõ olmasõ büyük döviz dalgalanmalarõna
neden olmuştur. Mali piyasalardaki krizi reel sektör krizinin takip etmesiyle “Tekile
Krizi” olarak da bilinen küresel nitelikli bir kriz yaşanmõştõr.

176
AKDİŞ, M., “Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerine Etkileri ve Türkiye: Finansal Krizler-
Beklentiler”
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGİ/Ekim2002/akdis.htm, 03.09.2003

84
3.2.1.3.2. Brezilya

1980’li yõllarda borç krizi ile karşõ karşõya gelen Brezilya uzun süre enflasyon
sorunu yaşamõştõr. 1993-94’te sorun daha da şiddetlenmiş ve ülke hiper enflasyon
sürecine girmiştir. Bu nedenle ülkede çok sayõda istikrar programõ uygulamaya
konulmuş, ancak hepsi de umulan sonucu vermemiştir.

1990-94 döneminde kamu sektörünü bir bütün olarak yeniden yapõlandõran,

yoğun bir özelleştirme programõnõ devreye sokan ve dõş rekabete açõlan Brezilya bir
yandan da borçlarõ konusunda IMF ile görüşmelere başlamõştõr.177 1990-93 yõllarõ
arasõnda faiz ödemelerini de içeren operasyonel açõğõ tamamen ortadan kaldõrmõş ve
hatta 1994 yõlõnda fazlaya dönüştürmüştür. Bütün bu olumlu gelişmeler sonrasõnda
1993’te Real Planõ devreye girmiştir. Bu plan mali ayarlama, parasal reform ve kuru
çapa olarak kullanan politikalara dayanmaktadõr. Real Planõ enflasyonu hõzla kontrol
altõna almõş ve 1998 sonunda enflasyon oranlarõ %2 seviyelerine kadar gerilemiştir.
Yine bu dönemde ülke ekonomisinde %4 oranõnda büyüme sağlanmõştõr. İthalat ve
tüketimde patlama yaşanmõş, bunun sonucunda hükümetler mali ve ticari açõklarõ ve
değişken sermaye girişlerini kontrol altõnda tutabilmek için birbiriyle çelişkili
politikalar izlemek zorunda kalmõştõr.

Yabancõ sermayeyi cezbetmek için faiz oranlarõnõn yüksek tutulmasõ kamu

borçlarõnõn GSMH’ya oranõnõn sürekli artmasõna neden olmuştur. 1998’de seçimler
nedeniyle bütçe açõklarõ GSMH’nõn %8’i düzeyine ulaşmõştõr. Kamu açõklarõ iç
borçlanma yoluyla finanse edilirken, cari açõklar sermaye akõmlarõyla finanse
edilmekteydi. Sermaye akõmlarõ aşõrõ değerli para ve geniş cari açõklarla
desteklenmekteydi.178

Artan mali ve cari açõklarla birlikte Rusya’nõn krize girmesi de ülkeyi

olumsuz yönde etkilemiş ve 1999 başõnda ülke ulusal parasõnõ dalgalanmaya

177
“Brezilya’ya Kriz Planõ”, Evrensel, 09.08.2002
http://www.evrensel.net/02/08/09/ekonomi.html, 03.02.2004
178
CARDOSA, E./HELWEGE, A., “Currency Crises in the 1990’s: The Case of Brasil”,
http://www.stern.nyu.edu/globalmacro, 31.07.2003

85
bõrakmak zorunda kalmõştõr.179 Bu krizden sonra ülke 35 milyar dolar dõş yardõm
sağlamõş, kõsa bir süre sonra da enflasyon hedefleme sistemine geçiş yapmõştõr.

3.2.1.3.3. Arjantin

Gelişmekte olan ülkeler kategorisinde yer alan Arjantin doğal kaynaklar

bakõmõndan oldukça zengin bir ülkedir. 37 milyonluk nüfusunun ortalama olarak
eğitim düzeyi yüksektir. Ülkenin tarõm sektörü ihracata dayalõ olmakla beraber çeşitli
sanayi dallarõ da mevcuttur.

I. Dünya Savaşõ öncesinde “bir Arjantinli kadar zengin” deyimi sõkça

kullanõlmaktaydõ. Avrupa sermayesi için gözde bir yer olan Arjantin, aynõ zamanda
Avrupa’dan daha çok iş olanağõ sağladõğõ için göçmenlerin de sõkça tercih ettiği bir
rüyalar ülkesi konumundaydõ.180

1940’lõ yõllardan sonra katolik rejim bunalõmlarõnõn da etkisiyle ülke

uluslararasõ ortamdan izolasyona uğrama sürecine girmiş ve ekonomisi giderek
bozulmaya başlamõştõr. Arjantin uzun yõllar bütçe açõklarõnõ kapatmak için para
basma yoluna gitmiş ve böylece ülke hiper enflasyon sürecine girmiştir. Enflasyon
oranlarõ aylõk %200’lere kadar yükselmiştir. 181

1980’li yõllarõn sonunda hiper enflasyon ile karşõ karşõya kalan Arjantin
Hükümeti 1991 yõlõnda IMF’in desteğini alarak para kurulu∗ uygulamasõna geçmiştir.
Bu uygulamanõn yanõsõra KİT’lerin özelleştirilmesi, vergi sisteminin iyileştirilmesi,
bankacõlõk sektörünün yeniden yapõlandõrõlmasõ, sermayesi yetersiz görülen
bankalarõn kapatõlmasõ ve kamu bankalarõnõn özelleştirilmesi gibi köklü ekonomik
reformlar uygulamaya başlamõştõr. Ayrõca kamu yatõrõmlarõ azaltõlmõş ve faiz
179
ÇETİNKAYA, H., “Yabancõlar Brezilya’ya Takõldõ”,Hürriyet Gazetesi, 18 Ocak 1999
180
KRUGMAN, P., “Bunalõm Ekonomisinin Geri Dönüşü”, Çeviren: N. DOMİNİÇ, Literatür
Yayõncõlõk, İstanbul, 2001, s. 47
181
ÇİLOĞLU, B., “Arjantin Ekonomisi”, Stratejik Analiz, C: 2 S: 22, Şubat 2002, s. 3
∗
Para kurulu, döviz rezervi karşõlõğõ sabit kur üzerinden para çõkaran bir kuruluş olarak tanõmlanabilir.
Yani, bir ülkenin para arzõnõ döviz rezervlerinin tutarõna bağlayan bir sistemdir. Bu sistemde ülkenin
döviz rezervleri arttõkça para arzõ artmakta, azaldõkça da azalmaktadõr. Böylece merkez bankasõnõn
para arzõnõ ve dolayõsõyla faiz oranlarõnõ belirleme işlevi de ortadan kalkmõş olmaktadõr. Ayrõntõlõ bilgi
için bkz. PARASIZ, İ., “Para Politikasõ Türkiye Uygulamasõ”, s. 307

86
politikasõ uygulamalarõna geçilmiştir. Bu reformlar sonunda kamu açõklarõ
GSMH’nõn yüzde ikisi seviyelerine düşürülmüş, enflasyon oranlarõ kontrol altõna
alõnmõş, %5 üzerinde büyüme sağlanmõştõr. Bununla beraber yurt dõşõndan
olabildiğince kaynak sağlayabilmek için rekor düzeyde bir özelleştirme sürecine
girilmiştir. Bu politikalar sonucunda ülkeye 10 yõl içinde 80 milyar dolarlõk
doğrudan yabancõ sermaye ve yaklaşõk 150 milyar dolar seviyesinde de sõcak para
girişi sağlanmõştõr.182

Arjantin krizinin oluşmasõnda asõl faktör IMF ile olan ilişkilerdir. 2001 yõlõnõn
ortalarõna doğru Arjantin’de ekonomi politikalarõna duyulan güvensizlik, özellikle
temmuz ayõnda üç büyük kredi derecelendirme kuruluşunun Arjantin’in kredi
notlarõnõ düşürmesiyle açõkça ortaya çõkmõş, ardõndan özellikle Arjantin’de önemli
aktifleri bulunan İspanyol Bankalarõnõn piyasalardan çekilmeye başlamalarõ ile
birlikte iyice artan güvensizlik ortamõnda ülkeden hõzlõ bir şekilde kaynak çõkõşõ
yaşanmaya başlamõş; ülke IMF ile yeni bir anlaşma yapmak zorunda kalmõştõr.
Ancak IMF Arjantin’den para kurulu uygulamasõna son vermesini ve dalgalõ kur
rejimine geçmesini istemiştir. Ülkenin bu isteği yerine getirmemesi üzerine de IMF
vermesi gereken 1.3 milyar dolarlõk kredi dilimini dondurmuştur.183

Ayrõca 1995 yõlõnda Arjantin’in en büyük rakibi olan Brezilya’nõn sabit kur
rejiminden vazgeçmesiyle birlikte ülke hakim konumda olduğu gõda ihracat pazarõnõ
kaybetmeye başlamõştõr.184

Devalüasyonla birlikte Arjantin dõş ticarette göreli bir üstünlük sağlamayõ

amaçlamõştõr. Ancak pesonun devalüasyonu bir çok firmanõn aleyhine işlemiştir.
Çünkü dolar peso eşitliğinden kaynaklanan ekonominin dolarizasyon içinde olmasõ
şirketlerin dolar cinsinden borçlanmalarõnõ gerektirmektedir. Kõsaca ülkedeki

182
“Arjantin ve Türkiye Krizlerine Bakõş”,
http://www.activefinans.com/activeline/sayi27/arjantin.html, 01.04.2003
183
IMF Web Sitesi,
http://www.imforg/external/pubsft/sur-vey/2001/121001.pdf, 15.02.2004;
KUMCU, E., “Bir Türkiye, Bir Arjantin”, Hürriyet, 22.12.2000
184
ARSLAN, M., “ IMF, Krizler ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Haziran 2001, s. 5

87
şirketlerin borçlarõ dolar cinsindendir ve devalüasyon ile birlikte bu borçlar reel
olarak artmõştõr.

Tablo 7: Arjantin’in Temel Ekonomik Göstergeleri

1998 1999 2000 2001

İhracat (milyon $) 26.440 23.330 26.409 24.711
İthalat (milyon $) 31.400 25.510 25.243 19.380
Dõş Borçlar (milyar $) 142 147 154 132
TÜFE (%) 0,9 -1,8 -0,7 -1,5
GSYİS (milyar $) 298,9 283,3 284 -
GSYİH Büyüme Hõzõ (%) 2 -5,2 0,5 -
Kişi Başõna Milli Gelir ($) 8.277 7.744 7.695 -
Nufüs (milyon) 36,1 36,6 37 -
Döviz Kuru 1 1 1 1
İşsizlik Oranõ (%) 12,4 13,8 14,7 18,1
Yabancõ Sermaye Girişleri (milyon $) 13.969 28.588 12.328 6.157

Kaynak: “Karanlõğa Giden Yolda Arjantin”,

http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?aid=167, 01.09.2003

Arjantin krizi bize büyümenin dõşsal borçlar ve sermaye akõmlarõ üzerine

kurulmasõ halinde iyi başlayan programlarõn krizle sonuçlanabileceğini
göstermektedir. Ayrõca doğasõnda yüksek oynaklõk ve düzensizlik barõndõran kõsa
vadeli sermaye akõmlarõnõn bulunduğu bir ortamda sermaye hesaplarõ
liberalizasyonunda aceleci davranmanõn uzun dönemli büyüme planlarõ üzerinde
önemli ölçüde tahrip edici etkisi olduğu gözlenmektedir.

IMF küreselleşme çağõnda gittikçe daha sõk yaşanan finansal nitelikli krizlerin
tek sorumlusu olmasa da, uyguladõğõ ve uygulattõğõ politikalarla bu süreçte önemli
bir aktör konumundadõr.185

185
ÖNİŞ, Z., “ Neo-Liberal Küreselleşmenin Sõnõrlarõ: Türkiye Açõsõndan Arjantin Krizi ve IMF’ye
Karşõlaştõrmalõ Bir Bakõş”,
http://home.ku.edu.tr/~zonis/fall02/neoliberalsinirPDF.pdf, 03.09.2003

88
3.2.2. Asya Krizi

Dünya Bankasõnõn 1993’te yayõnladõğõ « Doğu Asya Mucizesi » adlõ raporun

üstünden 5 yõl geçmeden mucize yok olmaya başlamõştõr. Güney Kore, Tayland,
Singapur, Hong-Kong başta olmak üzere Endonezya, Filipinler ve Malezya gibi
Asya ülkeleri geçtiğimiz kõrk yõlda dünyada yaşanan en çarpõcõ ekonomik kalkõnmayõ
geçekleştirmişlerdir. Ancak 1997 yõlõnõn Temmuz ayõnda Tayland’õn döviz kuru ve
mali piyasalarõnda oluşan kriz çok kõsa sürede Malezya, Güney Kore ve
Endonezya’yõ da içine alarak önce Güneydoğu Asya Krizine, daha sonra diğer
ülkeleri de etkileyerek global bir krize dönüşmüştür.186

Tablo 8: Bazõ Doğu Asya Ülkelerinin Büyüme Hõzlarõ (GSYİH’da % artõş)

75- 83- 90 91 92 93 94 95 96 97 98
82 89
G.Kore 7,0 9,6 9,5 9,1 5,1 5,8 8,6 8,9 7,1 5,5 -5
Endonezya 6,2 5,5 9,0 8,0 7,2 7,3 7,5 8,2 8,0 4,6 -15
Tayland 7,0 8,1 11,6 8,1 8,2 8,5 8,9 8,8 5,5 -0,4 -7
Malezya 7,1 5,4 9,6 8,6 7,8 8,3 9,2 9,5 8,6 7,8 1
Filipinler 5,6 1,1 3,0 -0,6 0,3 2,1 4,4 4,8 5,7 5,1 4,5
Singapur 8,0 6,9 9,0 7,3 6,2 10,4 40,5 8,8 7,0 7,8 1,5
Çin 6,0 10,7 3,8 9,2 14,2 13,5 12,6 10,5 9,7 8,8 7,5

Kaynak: Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ’nõn yayõnlarõndan faydalanõlarak tarafõmdan hazõrlanmõştõr.

Tabloyu incelediğimizde kriz yaşayan ülkelerin ekonomik performans

açõsõndan önemli gelişmeler gösterdiği, yüksek büyüme hõzlarõna ulaştõğõ; yani
makro ekonomik sorunlarõ hemen hemen çözdüğü anlaşõlmaktadõr. Tabloda
görüldüğü gibi krizden önceki on yõllõk sürede Endonezya’nõn, Malezya’nõn,
Filipinler’in, Singapur’un ve Tayland’õn ortalama büyüme hõzõ yaklaşõk %8
düzeyinde gerçekleşmiştir. Son 30 yõlda kişi başõna gelir Kore’de 10 kat, Tayland’da

186
İZGİ, M., “Asya Krizi”,
http://www.isguc.org/menekse.htm, 15.10.2003

89
5 kat, Malezya’da ise 4 kat yükselmiştir.187 “Asya Kaplanlarõ” diye anõlan bu ülkeler,
gösterdikleri performans nedeniyle yatõrõmcõlar açõsõndan son derece cazip hale
gelmişlerdir.188 Yüksek büyüme hõzlarõ, düşük enflasyon oranlarõ, düşük kamu
açõklarõ ya da kamu fazlasõ veren ekonomik yapõlarõ ile bu Asya ülkeleri yüksek
getiri arayõşõ içinde olan yabancõ sermaye akõnõna uğramõştõr. 1996 yõlõnda Asya
ülkelerine, gelişmiş ülkelere giden sermayenin yarõsõna yakõn bir tutar olan 140
milyar dolarlõk yabancõ sermaye girişi gerçekleşmiştir. Sermaye akõşõndaki bu
yoğunluk hem iç ekonomi politikalarõndaki değişikliklerden, hem de dünya
piyasalarõndaki değişimden kaynaklanmaktadõr.189

3.2.2.1. Asya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci

2-3 Temmuz 1997’de Tayland’õn para birimi olan baht’õn devalüe

190
edilmesiyle başlayan ve birbirini iten domino taşlarõ gibi bölgenin diğer ülkelerine
de sõçrayarak küresel nitelik kazanan Asya Krizini bir tek nedene bağlamak elbette ki
akõlcõ bir yaklaşõm değildir. Zaten 1997 yõlõ sonundan itibaren Asya Krizinin
nedenlerine ilişkin kapsamlõ bir literatür oluşturulmuştur. Krizin açõklanmasõ
konusunda nerdeyse her kafadan bir ses çõkmaktadõr.191

Bu konudaki en popüler görüş MIT (Massacuhutsets Institute of Technology)

uzmanlarõndan Paul Krugmann tarafõndan ileri sürülmektedir. Krugmann’a göre
aslõnda Asya’daki banka ve finans kurumlarõ faaliyetlerini, var olmayan bir hükümet
garantisiyle sürdürmüşlerdir. Zarar durumunda ise hükümetin bu zararõ karşõlayacağõ
varsayõmõyla hareket edilmiştir. Bu duruma mevzuattaki yetersizlikler de eklenince
yanlõş yatõrõm kararlarõ alõnmõş ve kurumlar kâr beklentisi ile riskli projelere
girmişlerdir. Dolayõsõyla kõsa vadede, kaynaklar ticari mallardan ticari olmayan

187
“Doğu Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalar Dairesi
http://www.foreingtrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/mart 98/dakrz.htm, 15.12.2003
188
SARAÇOĞLU, R., “Asya’yõ Güven Bunalõmõ Yaktõ”, Yeni yüzyõl Gazetesi, 19 Ekim 1998.
189
ATABEY, Y.A., “Küreselleşme Sürecinde Gümrük Birliğinin Türkiye Ekonomisinin Yapõsal
Değişimi Açõsõndan Muhtemel Etkileri”, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana
Bilim Dalõ, Uluslararasõ İktisat ve İktisadi Gelişme Bilim Dalõ, Doktora Tezi, Konya, s. 69, 2000
190
BAYRAKTUTAN, Y., “Küreselleşme, Kriz ve IMF”,
http://www.liberal-dt.org.tr/dergiler/ldsayi19/1903.htm, 03.09.2003
191
BAŞKOL, O., “Asya Krizi”,
http://www.õsguc.org./obaşkoll.htm, 21.02.2004

90
mallarõn finansmanõna kaymõştõr. Kurumlar arasõndaki (özellikle bankalar) rekabet
faktörünün de etkisiyle, yatõrõm kararlarõ projeden beklenen ortalama getiri yerine
projeden ideal şartlar altõnda alõnacak maksimum kâra göre alõnmaya başlanmõştõr.
Bu değere “Pangloss Değeri” adõ verilmektedir. Sonuçta, yatõrõmlar üretimden ve
ticaretten ziyade spekülatif alanlara kaymõş ve teminat yerine de geçebilen arzõ sõnõrlõ
gayrimenkullerin fiyatlarõ aşõrõ artõş göstermiştir. Hükümet garantisi sürdükçe
ekonomideki bu balon da şişmeye devam etmiştir. Gerçeğin ortaya çõkmasõyla,
yatõrõmlarõ Pangloss geliri ile sağlayan ilk bankalar yardõm alarak Pangloss
değerindeki düşüş sonucu ortaya çõkan zararlarõnõ telafi edebilmişler, ancak zamanla
hükümetin bu yükü taşõmaktaki isteksizliğine bağlõ olarak devlet güvencesinin
ortadan kalkmasõ Pangloss değerini düşürmüş ve kurumlarda yaşanan iflas artmõştõr.
Piyasada hüküm süren kötümserlik havasõ ekonomik şoklarõn olmadõğõ bir ortamda
bile krizlere neden olabileceği için Asya Ülkelerindeki kriz giderek
192
şiddetlenmiştir.

Asya krizinin nedenleri ile ilgili bir başka görüşe göre ise krizin iki temel
nedeni vardõr. İlk neden kõsa vadeli global özel sermaye akõmlarõna yol açan
liberalizasyon politikalarõdõr. Doğu Asya ülkeleri, 1990’lardan itibaren hem
deregülasyonu hem de sermaye hesaplarõnõ dõşa açmayõ içeren hõzlõ bir finansal
liberalizasyon sürecine girmişlerdir. Ancak bu liberalizasyon kõsmi ve sağlõksõz bir
nitelikte olmuştur. Bu noktada Asya Ülkeleri birbirinden farklõlõklar göstermektedir.
Endonezya, sermaye kontrollerini en erken kaldõran, kõsa vadeli sermaye girişlerine
izin veren ülke olmuştur. Tayland 1993’de yabancõ sermayeyi çekmeye yardõmcõ
olmak için bir hükümet kurumu oluşturmuştur. Malezya, kõsa vadeli sermaye
hareketlerine uyguladõğõ bazõ kontrolleri sürdürmüştür. Kore ise istisnai olarak en
azõndan kağõt üstünde, uzunca bir süre kõsa vadeli yabancõ sermayeye karşõ
kuşkuculuğunu sürdürse de, OECD’ye katõlmak için yaptõğõ müzakerelerde bu
gönülsüzlüğünü devam ettirmemiş ve uluslararasõ bankalardan kõsa vadeli olarak
yoğun şekilde borçlanmaya izin vermiştir. Güney Kore’nin 1996’nõn sonuna kadar
OECD bankalarõndan aldõğõ borç 67 milyar $’a ulaşmõş; bunun 50 milyar $’lõk
kõsmõnõ ise 1 yõldan daha az vadeli oluşturmuştur. Kore’nin ileri ülkelerden aldõğõ
192
“Doğu Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalara Dairesi,
http:/www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/mart98/dakrz.htm, 15.12.2003

91
kõsa vadeli banka borçlarõ, uluslararasõ rezervlerin iki katõ olmuştur. (Endonezya’da
bu oran 1,2; Malezya’da 0,61; Filipinler’de 0,85 ve Tayland’da 1,45 olarak
gerçekleşmiştir).

Asya ülkelerinin yabancõ para cinsinden aldõklarõ bu kõsa vadeli borçlar,

bankacõlõk sektöründe rekabetle birleşince aşõrõ kredi artõşõna dönüşmüştür. Bu
ülkelerde özel sektöre açõlan banka kredilerinin hareketleri aşağõdaki tabloda
gösterilmiştir.

Tablo 9: Asya’da Özel Sektöre Açõlan Banka Kredileri /Yõllõk % Artõş, 1991-97

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Kore 20,78 12,55 12,94 20,08 15,45 20,01 21,95
Endonezya 17,82 12,29 25,48 22,97 22,57 21,45 46,42
Malezya 20,58 10,79 10,80 16,04 30,65 25,77 26,96
Filipinler 7,33 24,66 40,74 26,52 45,39 48,72 28,79
Singapur 12,41 9,77 15,15 15,25 20,26 15,82 1,68
Tayland 20,45 20,52 24,03 30,26 23,76 14,63 19,80
Çin 19,76 20,84 43,52 24,58 24,23 24,68 20,96
Tayvan (Çin) 21,25 28,70 19,46 16,18 10,00 6,00 8,92
Hong Kong n.a 10,17 20,15 19,94 10,99 15,75 20,10

Kaynak: EDWARDS, S., ‘Exchange Rate Regime, Capital Flows and Crisis Prevention’ NBER,
December 2000, s. 333; Aktaran: YAY, T ve Diğerleri, s. 37

Tablodan da anlaşõlacağõ gibi özellikle krizi yoğun bir şekilde yaşayan

Tayland, Endonezya gibi ülkeler başta olmak üzere tüm Asya ülkelerinde özel
sektöre açõlan banka kredilerinde sürekli bir artõş kaydedilmiştir. Fakat özel sektöre
açõlan kredilerdeki artõşõn kriz nedeni olarak gösterilmesinin doğru bir yaklaşõm
olmadõğõ kanaatindeyiz. Buradaki asõl sorun açõlan kredilerin üretken yatõrõm
alanlarõna yönlendirilememiş olmasõdõr. Bu nedenle de hisse senedi ve menkul değer
fiyatlarõnda yapay bir şişkinlik oluşmuştur. Menkul değer fiyatlarõnda patlama
yaşanmasõ ile başlayan genişlemeyi kõrõlmalar izlemiş, ardõndan da bankacõlõk

92
sisteminin problemleri ortaya çõkmõştõr. Aşõrõ yükselen menkul değer fiyatlarõ birden
düştüğünde geniş ölçekli banka problemleri oluşmakta ve bu problemler de ülkeyi
krize sürüklemektedir.

Asya Krizinin nedenleri arasõnda gösterilen ikinci önemli etken ise

liberalizasyon dõşõnda yabancõ kredi patlamasõna yol açan bir dizi makro ve mikro
ekonomi politikasõ uygulamalarõdõr. Bu uygulamalar adeta bir tersine teşvik yapõsõ
oluşturmuştur. Sabit döviz kuru politikalarõ, bir yandan döviz riskini en aza
indirgeyerek dövizle borçlanmayõ teşvik etmiş; öte yandan da yoğun döviz
girişleriyle birleşen sabit kur politikasõ, bu ülkelerde zaman içinde ülke paralarõnõn
aşõrõ değerli hale gelmesine ve ödemeler açõğõ sorununa yol açmõştõr. Özellikle
1995’den itibaren dolarõn yene karşõ değer kazanmaya başlamasõyla (1995’de 1$=85
yen iken, Nisan 1997’de 127ve Aralõk 1997’de 135 yene çõkmasõyla), Güneydoğu
Asya ülkelerinin paralarõndaki değerlenme artmõş, Japonya karşõsõnda rekabet
güçlerini kaybedip ihracatlar gerilemeye ve cari açõklarõ artmaya başlamõştõr. İhracat
artõş oranlarõ Tayland’da 1995’de %25’iken 1996’da %-1,3’e, Kore’de %30,3’den
%5,3’e ve Malezya’da %26’dan %6,7’ye gerilemiştir.193 Aşağõdaki tabloda bu
ülkelerin cari açõklarõndaki değişmeler gösterilmektedir.
Tablo 10: Asya Ülkelerinin Cari İşlemler Açõklarõ, 1990-97

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Kore -0,69 -2,83 -1,28 0,30 -1,02 -1,86 -4,75 -1,85
Endonezya -2,82 -3,65 -2,17 -1,33 -1,58 -3,18 -3,37 -2,24
Malezya -2,03 -8,69 -3,74 -4,66 -6,24 -8,43 -4,89 -4,85
Filipinler -6,08 -2,28 -1,89 -5,55 -4,60 -2,67 -4,77 -5,23
Singapur 8,33 11,29 11,38 7,57 16,12 16,81 15,65 15,37
Tayland -8,50 -7,71 -5,66 -5,08 -5,60 -8,06 -8,10 -1,90
Çin 3,09 3,27 1,33 -1,94 1,26 0,23 0,87 3,24
Tayvan (Çin) 4,74 4,39 1,69 1,6 1,66 1,61 3,45 2,35

Kaynak: EDWARDS, S., ‘Exchange Rate Regime, Capital Flows and Crisis Prevention’ NBER,
December 2000, s. 284; Aktaran: YAY, T. Ve Diğerleri, s.38

193
HENDERSON, C., “Asya Krizi ve Sonrasõ/ Asya’nõn Çöküşü”, Çeviren: M. GÜNENÇ, Alfa
Basõm Yayõn Dağõtõm, 1. Baskõ, İstanbul, s. 30, Ocak 2000

93
 Bilindiği gibi cari açõklardaki artõşlar ekonomistler tarafõndan yaklaşmakta
olan bir krizin temel göstergesi olarak kabul edilmektedir. IMF Başkan Yardõmcõsõ
Stanley Fisher cari açõklarõn ekonomideki önemini şu şekilde ifade etmektedir:
“Gerçekleşen ya da beklenen cari açõk büyükse ülke devalüasyona davetiye çõkarõyor
demektir. Hele bir de bu açõklar portföy yatõrõmlarõ ile finanse ediliyorsa faizler ne
kadar yükselirse yükselsin sermayenin kaçõşõ ve devalüasyon önlenemez.”194
Yukarõdaki tablo incelendiğinde de kalkõnma yönünden atağa kalkmõş olan Asya
Ülkelerinin cari açõklarõnõn hõzla arttõğõ gözlenmektedir. Özellikle krizin odak noktasõ
olan Tayland’õn aynõ zamanda cari işlemler açõğõ yönünden en vahim durumda olan
ülke konumunda olmasõ dikkatleri çekmektedir.

Tüm bu anlattõklarõmõza ek olarak Asya ülkelerinin yaşadõğõ krizin en önemli

sebeplerinden birisi bu ülkelerdeki yatõrõmlarõn finansman şekli ile ilgilidir. Asya
ülkeleri büyük yatõrõmlarõnõ dolar ve yen üzerinden borçlanarak finanse etmişlerdir.
Piyasa dengesinin olumsuz yönde değişmesi ve dõşsal olumsuzluklarla birlikte yerel
para birimlerinin değerlerinin düşmesi, bu ülkelerin borç yükünü sürdürülemez
boyutlara ulaştõrmõş ve ekonominin hem finans kesiminin hem de reel kesiminin
krize girmesine neden olmuştur.195 Asya ülkelerinde krizi başlatan dõşsal faktörlerin
başõnda Japon Yen’inin değerinin düşmesi ve buna bağlõ olarak Asya ülkelerinin
ihracat ürünlerinin değerinin azalmasõ gelmektedir. Bunu Çin’in devalüasyon
yaparak mal ve hizmetlerini rekabetçi üstünlüğe sahip konuma getirmesi
izlemektedir. Tüm bu gelişmelere ek olarak dünyadaki elektronik ürün talebinin
düşmesi de bu ülkelerin ihracat gelirlerinin azalmasõnda ve krizin oluşumunda
önemli rol oynamaktadõr. Bütün bu faktörler birleşerek Asya ekonomilerini olumsuz
etkilemiş ve krizi atlatmalarõnõ zorlaştõrmõştõr. Burada Asya ülkelerinin dünya
ekonomileri ile eklemlenmiş olmalarõnõn da rolü yadsõnamayacak kadar önemlidir.196

194
ENÇ, E., “ Dõş Ticaret, Cari Açõk ve Kriz”, Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, S: 2, s. 31, 2001
195
STIGLITZ, J., “Asya Krizi Neden Çõktõ”, Evrensel, 2-3 Mayõs 2001
196
KESKİN, H. Ü., s. 121

94
 Bu bilgiler õşõğõnda krizin nedenlerini şu şekilde sõralandõrabiliriz:197

- Dõş tasarruflarõ ülkelerine çekmek için bölge ekonomileri para birimlerini

dolara endekslemişlerdir. Bu sabit kur uygulamalarõ, dolarõn bütün güçlü
para birimlerine karşõ güçlenmesi nedeniyle bu ülkelerin para birimlerinin
de değerlenmesine neden olmuş ve bunun sonucunda ihracatlarõnõn pahalõ
hale gelmesine, rekabet güçlerini kaybetmelerine ve cari açõk vermeye
başlamalarõna yol açmõştõr.

- Bölge ülkelerinin Japonya ağõrlõklõ dõş sermaye yatõrõmlarõ nedeniyle

yoğun bir ekonomik bütünleşme süreci içinde bulunmalarõ dõş
ticaretlerinin karşõlõklõ bağõmlõlõğõnõn süratle artmasõna neden olmuştur.
Bunun sonucunda bir ülkede meydana gelen olumsuz gelişme, diğer
ülkeleri de kolayca etkisi altõna almõştõr.

- Bölgedeki finans kuruluşlarõnõn, özellikle bankalarõn önemli ölçüde devlet

desteğine dayanmalarõ, devlet müdahalesiyle kredileri yönlendirmeleri,
bazõ sektörlerde fazla üretim kapasitesi yaratõlmasõna ve bazõ verimsiz
yatõrõmlara yol açmõştõr. Büyüme döneminde sakõncalarõ görülmeyen bu
durum yukarõda belirtilen nedenle rekabet gücünün azalmasõyla birlikte
ilgili şirketleri borçlarõnõ ödeyemez hale getirmiştir.

- Doğu Asya ülkelerinde finansal sistemin zayõf olmasõ, bankacõlõk

sistemindeki problemler ve bu ülkelerin borçlarõnõn büyük oranda yabancõ
para cinsinden olmasõ krizin önemli bileşenleri arasõnda yer almaktadõr.

- Bürokrat, politikacõ ve müteşebbisin işbirliğine dayalõ bu modelde

yolsuzluklar artmõş, bu da bazõ yatõrõmlarõ verimsiz alanlara yöneltmiştir.
Bu ülkelerdeki siyasi rejimlerin demokratik olmamasõnõn ve basõnlarõnõn
güdümlü niteliğinin yolsuzluklarõn yapõlmasõna neden olduğu ve
ekonomide şeffaflõğõn gelişmesine engel olduğu ileri sürülmektedir.
197
“Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Tokyo Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/asyatok.htm, 21.03.2003

95
 - Öte yandan, bu modeldeki aşõrõ devlet müdahalesinin piyasa güçlerinin
etki göstermesini de engellediği vurgulanmaktadõr.

Yukarõda sayõlan kriz nedenlerinden her birinin belli ölçüde etkili olduğu
söylenebilir. Ancak, hangi nedenin krizin çõkõşõnõ ne ölçüde etkilediğini, modelin
önce çok hõzlõ bir kalkõnma yaratõp daha sonra neden bu aşamada bunalõmla
sonuçlandõğõnõ, açõklamalarõn ne kadarõnõn gerçek ekonomik analizlerden ne
kadarõnõn bu modelden rahatsõz olan Batõ ülkelerindeki kamuoyunun
propagandasõndan kaynaklandõğõnõ belirlemek zordur.

3.2.2.2. Krizden En Çok Etkilenen Ülkeler

Asya Krizini yoğun şekilde yaşayan ülkelerin başõnda krizi tetikleyen ülke
konumundaki Tayland gelmektedir. Endonezya, Güney Kore ve Malezya da krizden
şiddetli şekilde etkilenmişlerdir.

3.2.2.2.1. Tayland

Tayland ekonomisi Asya Ülkeleri arasõnda finansal şokun başladõğõ ilk

ekonomi konumundadõr. Ülkeye borç veren yabancõ fon sahipleri makro ekonomik
gelişmelerden 1997 baharõ boyunca endişelenmiş ve dolayõsõyla yabancõ kaynak
akõşõnda dikkat çekici bir düşüş gözlenmiştir. Hükümet 2 Temmuzda sabit kur
sistemini daha fazla koruyamayacağõnõ açõklayarak döviz kurunu dalgalanmaya
bõrakmõştõr. Bunun sonucunda 24 bahta eşit olan dolar ilk aşamada %16’lõk bir
değişiklikle 28 bahta yükselmiştir. Altõ aylõk bir dönem boyunca Tayland’õn para
birimi aşõnmaya devam etmiş ve dönem sonunda 1 dolarõn değeri 45 bahta ulaşmõştõr.
Böylece ülkede yaşanan devalüasyon oranõ %45 seviyesine ulaşmõştõr. Döviz
kurlarõnda yaşanan olumsuzluklara paralel olarak Tayland borsasõ da bir çöküşle
karşõ karşõya kalmõş ve dönem başõnda 125 puan olan endeks Aralõk ayõ sonunda 30
puana gerileyerek %76 oranõnda değer kaybõ yaşanmõştõr.198

198
AKDİŞ, M., “ Asya, Rusya Krizi ve Türk Ekonomisine Etkileri”,
http://makdiş.pamukkale.edu.tr/Mak2.htm, 21.03.2003

96
 Tayland’õn bu durumu bankacõlõk ve finansal kuruluşlarõn durumlarõnõn
kötüleşmesinden kaynaklanmõştõr. Bankalar özellikle yabancõ finansmanõ etkileyici
rol oynamõşlardõr. Örneğin; 1990 yõlõnda Tayland 9,1 milyar dolar net sermaye
akõşõna sahip iken, bankalar 1 milyar dolar ile toplamõn %11’ini oluşturmaktadõr.
Ancak bankalarõn para akõşõnda zirve yaptõklarõ yõl olan 1994 yõlõ içerisinde 21.2
milyar dolar olan toplamõn % 62.7’si; yani 13,3 milyar dolarõ bankalar tarafõndan
borç alõnmõştõr.199

Yabancõ bankalar Tayland’daki özel bankalara borç vererek finansal krizin

oluşmasõnda önemli rol oynamõşlardõr. 1996 yõllõ sonunda Tayland’a verilen bu
kredilerin toplamõ 70 milyar dolar seviyesine ulaşmõştõr. Bu bankalarõn başõnda
Japonya gelirken, Almanya, Amerika ve Fransa bankalarõ da ilk sõralarda yer
almaktadõr. Yabancõ bankalarõn ülkeye sağladõklarõ kredilerin üçte ikisi gibi çok
önemli bir kõsmõnõ kõsa vadeli krediler oluşturmaktadõr. Ayrõca ülkede banka
konumunda olmayan özel kuruluşlar da aynõ şekilde dõşarõdan kaynak transferi
sağlamõşlardõr. Böylece Tayland ekonomik büyümesini yabancõ kaynaklarla
sürdürmüştür.

Bu genişleyen sistemin ilk çöküşü 1997 kõşõnda meydana gelmiştir. Ocak

ayõnda Tayland Merkez Bankasõ on finans kuruluşunun sermayesinin
yükümlülüklerini bile karşõlayamayacak kadar az seviyede kaynağõ bulunduğunu
açõklamõştõr. Bu durum ise, hükümetin baht-dolar döviz kurunu korumak için faizleri
yükseltmesinden kaynaklanmõştõr. Haziran ayõnda on altõ firmanõn kapandõğõ ilan
edilmiştir. Buna ilaveten ağustos ayõnda kõrk iki firma kapanmõş ve böylece sayõ elli
sekize yükselmiştir. Kasõm başõnda devlet bu firmalarõn tekrar açõlmayacağõnõ
açõklamõş ve bu durum Tayland ekonomisine ciddi bir darbe vurmuştur.200

Riskli pozisyondaki ticari bankalar bahar boyunca ortaya çõkmõştõr. Temmuz

sonunda bankalar 4.5 milyon baht krediyi kayõtlarõnda taşõmaktadõr. Bankalarõn

199
GÜLEÇ, M., “Tayland’õn Ekonomik Kalkõnmasõ”,
http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi13/tayland.htm, 07.03.2003
200
“Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Tokyo Ticaret Müşavirliği,
http://foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/mart98/astok.htm, 21.03.2003

97
bozulan pozisyonlarõndan dolayõ yabancõ finans kuruluşlarõ artõk Tayland’a kredi
vermekte isteksiz davranmaya başlamõştõr. Bu sonuç bankalar tarafõndan sağlanan
yabancõ sermaye miktarõnõn gittikçe azalmasõna neden olmuştur. Tayland bankalarõna
1994 yõlõnda 13,3 milyar dolar sermaye girişi olmuştur. 1995’te 10,5 milyar dolara
gerileyen bu rakam 1996’da aşõrõ düşüş göstererek 168 milyon dolar olarak
gerçekleşmiştir. 1997 yõlõnda ise ülkeden sermaye çõkõşõ yaşanmõştõr.201

Ticari bankalarõn aktiviteleri ülkeden 1997 yõlõnda likidite çõkmasõnda önemli

ölçüde etkili olmuştur. 1996 sonunda Tayland’õn net rezervi 37,2 milyar dolar
seviyesindedir. Finansal kriz hõzlandõktan ve baht önemli ölçüde değer kaybettikten
sonra ülkeden sermaye çõkõşõ devam etmiştir. Bu arada ülkenin uluslararasõ
rezervlerinde de düşüşler devam etmiş ve bu rakam kasõm sonuna kadar 20 milyar
dolar seviyelerine kadar gerilemiştir.

Tayland ekonomisi banka kredileriyle ayakta duran bir ülke

konumundaydõ.1990 yõlõnda banka kredilerinin GSMH’ya oranõ %83 iken 1996
yõlõnda bu oran %139’a çõkmõştõr. Böyle bir ortamda bankalarõn kredi vermeyi
yavaşlatmasõ nedeniyle ülke küçülmeye başlamõş ve işsizlik oranlarõnda artõşlar
gözlenmiştir. 1997 yõlõnda %6 olan büyüme hõzõ %3’e gerilemiştir.202

3.2.2.2.2. Endonezya

Bankacõlõk sektöründeki çok sayõda hata Endonezya’da ekonomik krize neden

olmuştur. Yaklaşõk on yõldõr büyük bankalar artan riskli özel teşebbüsleri finanse
etmek için büyük miktarlarda fon ayõrmõşlardõr. Bankalarõn fonlarõnõn kayda değer
kõsmõ dõş kaynaklõ fonlardan oluşmaktadõr.

Temmuz ayõnõn başlarõndan itibaren Endonezya’da ekonomik dengeler

bozulmaya başlamõştõr. Ülkenin ulusal para birimi olan rupia %35 oranõnda değer

201
“Doğu Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/mart98/1douasya.htm, 15.12.2003
202
“Güney Doğu Asya Krizinin Değerlendirmesi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Singapur Ticaret
Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/gundogu.htm, 07.07.2003

98
kaybetmiş; ayrõca hisse senetlerinin fiyatlarõnda %50’ye varan değer kayõplarõ
oluşmuştur. Faiz oranlarõ kõsa sürede keskin bir şekilde artarken ağõr finansal yük
altõnda bulunan şirketler iflaslarla karşõ karşõya kalmõşlardõr.203

Bankalarõn borç vermeleri duraklarken borç almalarõ artõş göstermiştir. Bu

dönemde kamu bankalarõnõn geri ödenmeyen kredi tutarlarõ %20 seviyesinde
gerçekleşmiştir. Ekim başlarõnda Endonezya ağõr bir finansal yükün altõnda kalmõştõr.
Ülke uluslararasõ rezervlerinin üçte birinden fazlasõnõ eritmiş, ulusal parasõ aşõrõ
değer kaybetmiş ve hisse senetlerinin fiyatlarõnda yaşanan düşüşler artarak devam
etmiştir. Sene sonuna doğru ülkeye yabancõ para akõşõ durmuştur. Bu koşullar altõnda
ülkenin yardõm bulabileceği yerler IMF ve birkaç sanayileşmiş ülkeden ibarettir.
Ekim sonunda IMF ile yapõlan anlaşmada 10 milyar dolar doğrudan yardõm
sağlanmõştõr. Amerika ve birkaç sanayileşmiş ülkeden de doğrudan yardõm sağlayan
ülkenin aldõğõ toplam yardõm tutarõ 40 milyar dolara ulaşmõştõr. Ancak IMF yardõmõ
çok sayõda katõ koşullar altõnda gelmiştir. Bu şartlar arasõnda ilk göze çarpanlar
devlet tekelini kaldõrmak, özel sektöre yapõlan sübvansiyonlarõn azaltõlmasõ ve
bankacõlõk sektöründe reform yapõlmasõdõr. Toplam 239 adet olan bankalardan 16
tanesi kapatõlmõş ve bankalarõn borç verme politikalarõ daha sert şekilde yeniden
düzenlenmiştir.204

3.2.2.2.3. Güney Kore

30 yõldan bu yana, ortalama % 8’lik bir büyüme hõzõ ile dünyanõn 11. büyük
ekonomisi haline gelmiş, bu nedenle geçtiğimiz yõllarda OECD üyeliğine kabul
edilmiş olan Güney Kore’nin, Asya krizinden en çok etkilenen ülke olarak sarsõntõ
geçirmesi ve IMF’nin bugüne kadarki en büyük kurtarma operasyonuna maruz
kalmasõ önemli tartõşmalara yol açmõştõr.205

203
YAHYA, H., “IMF Politikalarõ, Ekonomik Krizler ve Çözümler”,
http://arastirma.org/index.php/article/view/149/1/14, 30.01.2004
204
TURUGAY, R. T., “Güney Doğu Asya Ülkelerinde Yaşanan Finansal ve Ekonomik Krizin Genel
Değerlendirmesi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Washington Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan01/turugay.htm, 15.03.2004
205
“Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Tokyo Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/asyatok.htm, 21.03.2003

99
 Güney Kore, krize en uzun süre direnen, en geç giren fakat en fazla etkilenen
ülke konumundadõr. Bilindiği gibi Asya krizinden sonra ülkede pek çok firma
kapanmõş, enflasyon oranlarõ normal seviyesinin yaklaşõk 3 katõna çõkmõş ve işsizlik
oranlarõ da oldukça artmõştõr. 1998 krizinde üretimde de çok büyük bir düşüş
yaşanmõş, ulusal para birimi wonun dolar karşõsõndaki değeri düşürülmüştür. Güney
Kore bu krizi aşabilmek için Aralõk 1997'de IMF ile masaya oturmuş ve 3 Aralõk
1997'de 3 yõllõk bir stand-by antlaşmasõ imzalanarak 57 milyar dolarlõk kredi
sağlanmõştõr.206

Güney Kore, IMF yardõmõnõ araştõrõrken, ekonomileri yüksek oranda tahribat

görmüştür. Örneğin, Aralõk sonlarõna doğru ülkenin yabancõ döviz rezervleri geçen
bir önceki yõla göre %72 oranõnda azalmõştõr. Aynõ zamanda ülkenin ulusal para
birimi olan won Amerikan dolarõ karşõsõnda %47 değer kaybetmiş ve hisse senedi
fiyatlarõnda %66 oranõnda düşüş yaşanmõştõr.207

Güney Kore bankalarõ kaosun merkezini oluşturmaktadõr. İnanõlmaz

miktardaki yabancõ fonlarõ cezbeden bu bankalarõn sağladõğõ fonlarõn çoğunluğu da
kõsa dönemli fonlardan oluşmaktadõr. Güney Kore bankalarõna verilen çoğu yabancõ
krediler hükümet garantisi altõndaydõ. Sonuç olarak; banka kredilerindeki olasõ
kayõplar ülkenin yabancõ rezervlerinin erimesine neden olmuştur.208

Kasõm ayõ boyunca Güney Kore, dõşarõya kaçan sermaye ve ödenmeyen

kredilerle mücadele eden bankalarla uğraşmak zorunda kalmõştõr. Ulusal rezervlerin
kayboluşu ve döviz kurundaki düşüş hükümetin yardõm için IMF’ye
başvurmasõna neden olmuştur.

Kurtarma paketi 3 yõllõk stand by anlaşmasõnõ gerektirmekteydi. 21 milyar

dolar IMF tarafõndan, 10 milyar dolar Dünya Bankasõndan, 4 milyar dolar Asya

206
ELGİN, C., “IMF ve Güney Kore”, 17.09.2003
http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?Aid=402, 17.09.2003
207
EMRE, Z., FIKIRKOCA, E., “Güney Kore ve Türkiye Sermaye Piyasalarõ”, Türkiye Sermaye
Piyasasõ Aracõ Kurumlarõ Yayõnlarõ, Yayõn No: 14, 1. Baskõ, İstanbul, s. 10, Nisan 2004
208
ULUGAY, O., “İstanbul Yaklaşõmõ Herkesi Kurtarmayacak”, Milliyet Gazetesi, 26.05.2002

100
Bankasõndan, 10 milyar dolar Japonya’dan, 5 milyar dolar A.B.D.’den ve 1.25 milyar
dolar diğer gelişmiş ülkelerden kredi sağlanmasõ planlanmõştõr.209

IMF yardõmõ, Güney Kore ekonomisine reform adõ altõnda çok sayõda koşullar
getirmekteydi. Bunlardan bankacõlõk sistemini sağlamlaştõrmak ve revizyondan
geçirmek ilk dikkatleri çekenler arasõndadõr. Her nasõlsa ülke 1997 yõlõ sonlarõna
kadar ağõr finansal krizle yüz yüze iken, sözü edilen yardõmlar 1998 başlamadan
önce programa dahil edilememiştir. Bunun sonucunda finansal piyasalar Güney
Kore’ yi negatif yönde etkilemeye devam etmiş, rezervler daralmõş, döviz kuru her
geçen gün daha da düşmüş ve hisse senedi fiyatlarõ gün ve gün düşmeye devam
etmiştir.

Güney Kore finansal piyasalarõndaki gitgide artan kötüleşme IMF, Amerika

ve diğer endüstri ülkelerini bu ülkeyi kurtarmak için daha fazla çaba sarf etmeye
itmiştir. Aslõnda, Güney Kore’nin ihtiyacõ olan daha etkili acil yardõmlar; yani
yabancõ finansal piyasalarõn kaynaklarõdõr. IMF’in tahminlerine göre Güney Kore
bankalarõnõn sene sonuna kadar ödenmemiş 100 milyar dolar civarõnda kõsa dönemli
borcu bulunmaktadõr. Kasõm ayõnõn sonuna kadar 15 milyar dolar ve Ocak sonuna
kadar ise 8 milyar dolarlõk kõsmõn ödenmesi planlanmõştõr. Mart ayõ sonuna kadar ise
bankalarõn toplam kõsa dönem borçlarõnõn yarõsõ geri ödenmiştir. Bu dönemde
bankalarõn 15 milyar dolar kõsa vadeli borçlarõna karşõlõk Güney Kore’nin rezervleri
10 milyar dolar seviyesinden bile daha azdõr.210

Güney Kore’nin kõsa dönem borçlarõndaki büyük çaplõ ödeyememe olgusu

karşõsõnda uluslararasõ kurtarma faaliyetleri hõzlanmaya başlamõştõr. IMF, 10 milyar
dolarlõk transferin gönderilmesini hõzlandõrmõş, Amerika Birleşik Devletleri ve diğer
devletlerde bu yöndeki faaliyetlere aynõ şekilde katõlmõşlardõr. Buna ek olarak Güney
Kore’ye borç veren bankalar vadesi yõl sonuna kadar olan kõsa süreli borçlarõnõn
ertelenmesini kabul etmişlerdir. Bu süreçten sonra ülke bankalarõ 15 milyar dolarlõk

209
“Güney Kore Raporu”,
www.wtcistanbul.net/reports/tr/guney%20kore%20raporu.doc, 18.12.2002
210
“Güney Kore”, Ekonomik Araştõrmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan2000/gneykore.htm, 07.03.2003

101
borcun % 90’lõk kõsmõnõ ertelemeyi başarmõşlardõr. Ayrõca Amerikan Bankalarõnõn
öncülüğünde Güney Kore Bankacõlõğõnõn basit problemlerinin çözümü için komiteler
oluşturulmuştur.

3.2.2.2.4. Malezya

Uzun bir dönem süresince yüksek büyüme hõzõna sahip Malezya’da bu

büyümenin devam edeceği gibi iyimser bir hava hakim olmuş ve büyüme ve
enflasyon oranlarõ arasõndaki ilişki gözardõ edilmiştir. Ortalama %8 büyüyen bir
ekonomi, büyümenin maliyetini de ödemek durumundadõr. Bu maliyet ise
enflasyondur. Uzun yõllar enflasyon oranlarõ, yabancõ sermayeyi de çekme amacõyla
büyümenin tersine çok düşük rakamlarda tutulmuştur. Büyümenin maliyeti sürekli
olarak bir sonraki dönemlere kaydõrõlmõştõr.
Malezya ekonomisinde hõzlõ büyüme tam olarak hazmedilememiştir. Büyüme
hõzõndaki oranlara karşõ özel sektör tarafõndan atõlan adõmlar daha yavaş kalmõştõr.
Özel sektördeki iyimser beklenti akõlcõ yatõrõmlarõ engellemiş, talebin kuvvetli olmasõ
nedeniyle daha çok montaj üzerine dayalõ sanayiler tercih edilmiş ve işin kolayõna
kaçõlõp ithalata bağõmlõ bir yapõlanmaya gidilmiştir.

Kauçuk, palmiye yağõ ve petrol gibi birincil maddeler dõşõnda Malezya

ekonomisi, sanayilerini destekleyecek temel girdiler yönünden zayõf durumdadõr. Bu
nedenle üretimde kullanõlacak birçok hammadde ve yarõ mamul mallar ithalat
yoluyla karşõlanmaktadõr. Malezya, imalat sanayiini devam ettirebilmek için hâlâ
ithalata bağõmlõ durumdadõr. Ayrõca ülkedeki sanayii geliştirmek için hatalõ kararlar
alõnarak hammaddesi ülkede bulunmayan sektörlerde çok büyük yatõrõmlara
girişilmiş ve yatõrõmlar “ölü yatõrõm” haline dönüşmüştür. Örneğin, Malezya’da
demir cevheri bulunmamasõna rağmen yüksek meblalar ödenerek siyasi çõkarlar için
çok büyük demir-çelik fabrikalarõ kurulmuştur. Şu an bu fabrikalar kapasitelerinin
çok çok altõnda ithal edilen hurda demir ya da kütük demir kullanarak
çalõşmaktadõr.211

211
TURUGAY, R. T., “Güney Doğu Asya Ülkelerinde Yaşanan Finansal ve Ekonomik Krizin Genel
Değerlendirmesi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Washington Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan01/turugay.htm, 15.03.2004

102
 Ülke nüfusu toplam yaratõlan iş hacmini karşõlayamamaktadõr; yani ülkede
işgücü açõğõ mevcuttur. Nüfusun az olmasõ gelişmeyi tesis eden yurtiçi talebi de
olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle, ülke gelişmeyi ihracat yoluyla tesis etmek
durumdadõr. Bu nedenle de diğer ülkelerin yaşayacağõ ufak bir kriz bile ülke
ekonomisini olumsuz etkileyebilmektedir. Ayrõca işgücünün kõsõtlõ olmasõ işgücünün
vasõflarõnõn artõrõlmasõ yönünde engel teşkil etmektedir. Mevcut işgücü, kendisine
ihtiyaç olduğunun ve piyasada rekabetin olmadõğõnõn bilinciyle kalite artõrõcõ
atõlõmlar içerisinde olmamakta ve kendini geliştirmek için çaba göstermemektedir.
Bu nedenle, üretkenlik seviyesi artõşõ da sõnõrlõ kalmaktadõr.

1990’lõ yõllarda, ülke kredi değerliliğinin yüksek olmasõ ve yatõrõm

imkanlarõnõn fazlalõğõ gibi nedenlerle Malezya’ya oldukça önemli miktarlarda
doğrudan yatõrõm, portföy yatõrõmlarõ ve orta vadeli sermaye girişleri gibi borç ya da
yatõrõm sermayesi akõşõ olmuştur. Bununla beraber, bir yandan büyümenin
maliyetinin ödenmemiş olmasõ ve sonraki yõllara bõrakõlmasõ, diğer yandan Malezya
Merkez Bankasõ’nõn (Bank Negara) ulusal para birimi olan ringgitinin değerini
yüksek tutma çabalarõ sonucu Ringgit aşõrõ değer kazanmõştõr. Bunlara ilaveten
ülkeye özellikle 1997 yõlõ ilk yarõsõnda giren para daha çok sõcak para olarak tabir
edebileceğimiz türde olmuştur. Değerli Ringgit politikalarõ sonucunda ortaya çõkan
ve giderek büyüyen cari işlemler açõğõ sermaye hareketlerindeki doğrudan, portföy
ve diğer orta ve uzun vadeli sermaye girişleri ile finanse edilmiştir. Değerlenmiş
Ringgit dõş ticaret açõğõnõ olumsuz yönde etkilemiştir. Öte yandan, Ringgit’teki bu
değerlenme bütçe hesaplarõnõ Ringgit olarak tutan hükümetin dõş borçlarõnõ daha az
Ringgit ödeyerek karşõlayabilme düşüncesini getirmiş ve hükümet kriz beklentisi
içinde olmadõğõ için ülkedeki altyapõ ve üstyapõ yatõrõmlarõnõn finansmanõnda dolar
ile borçlanmaya başlamõştõr. Genel bir iyimserlik hakim olduğu için yatõrõmlarõn
fizibilite ve kar/maliyet analizleri dikkatli bir şekilde yapõlmamõştõr.212

212
“Asya Krizi ve Malezya”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Kuala Lumpur Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/Mart98/asyakrz.htm, 07.03.2003; ARIKANLI, Z.,
“Az Zamanda Büyük İşler Başarmak”, Turkishtime, 15 Ekim 2003

103
 Ülkenin krizden en fazla etkilenen ülkelerden birisi olmasõnõn bir diğer
nedeni olarak da Malezya’nõn dõş ticaretinde ülke, mal ve döviz kuru çeşitlemesi
yapamamasõ gösterilebilir. Ülkenin dõş ticaretinde Japonya, Amerika, Singapur ve
Güney Kore etkin rol oynamaktadõr. Ticaret bileşenlerini genişletememesi
Malezya’yõ birkaç ülke ve para birimine bağõmlõ hale getirmiştir.213

Ekonomik krize neden olan diğer bir etken de yabancõ sermayeye

bağõmlõlõktõr. Özel sektörde sermaye birikimi yeterli değildir. Bu nedenle imalat
sanayi en sağlõklõ büyüme şekillerinden biri olan öz sermaye ile büyüme yoluna
gidememektedir. Bu yüzden, para ve finans piyasalarõnda meydana gelen kriz
Malezya imalat sanayiinde bir duraklamaya neden olmuştur. Kõsa ve uzun vadeli
sermaye girişi yapan yabancõ sermayedarlar fonlarõnõ ülke dõşõna çõkardõklarõ için
ciddi döviz sõkõntõsõ baş göstermiş ve döviz kuru istikrarõ kaybolmuştur.
Diğer bir neden, uzun bir dönemdir hõzlõ büyüme oranlarõna sahip, enflasyon
oranlarõnõn düşük gerçekleştiği bir ortamda iyimser tavõrlar sonucu ekonomik kriz
habercisi olan bazõ makro verileri dikkate alõnmamõş ve krizin başlarõnda da kriz
masasõnõn derhal kurulmamõş olmasõdõr. Krizin kronikleşmesinden sonra oluşturulan
komisyonlar geç alõnan bir önlem olduğu için etkin olamamõştõr. Diğer bir etken
olarak da siyasilerin ve üst düzey bürokratlarõn ekonomiyi tam olarak
değerlendirememeleri gösterilmektedir. İyi giden bir ekonomide yönetimin
zayõflõklarõ gözardõ edilebilirken, kriz anõnda karar alma birimlerinin etkinliği daha
da büyük önem arz etmektedir.214

Krizin Malezya’da etkili olmasõnõn diğer bir unsuru da mali piyasalarla imalat
sanayi arasõndaki ilişkinin sağlõklõ olmamasõdõr. Ya da imalat sanayiinin derinliğinin,
mali piyasalarda işlem gören hisse senetleri ile paralel hareket etmemesidir. Borsaya
kayõtlõ şirketlerin hisse senetlerinin değeri suni olarak artmõştõr. Bu gelişmelerde söz
konusu hisselere olan talebin de oldukça etkisi vardõr. Hisse senetlerindeki yapay
değerlenme, sanayiinin yarattõğõ katma değerden değil, reklam gibi suni

213
“Malezya”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.dtm.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/malezya.htm, 21.11.2003
214
“Krizlerin Aşõlmasõ ve Uygulanan Politikalara Tepkiler”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi4/kriz.htm, 21.11.2003

104
gündemlerden kaynaklanmõştõr. Hisse senetlerinin değerinin yükselmesi sonucu bunu
varlõk olarak gösterip yabancõ yatõrõmcõlarla işbirliğine giren Malezyalõ firmalar ciddi
sõkõntõlar ile karşõ karşõya kalmõşlardõr. Borsa bileşik endeksi 1997 Mart’õnda 1100
iken çok kõsa sürede ciddi bir düşüşle 500 seviyesine gerilemiştir. Hükümet bu
düşüşü engellemek için borsaya para aktarmõş ama aktarõlan para piyasa tarafõndan
emilmiş ve endeksteki düşüş engellenememiştir. Bunun yanõsõra Merkez Bankasõ
ABD dolarõnõn artõşõnõ durdurabilmek için piyasalara sürekli döviz sürmüş ise de
döviz yeniden değer kazanmaya başlamõştõr.215

3.2.2.3. Çin’in Konumu

Çin’deki büyüme krizden elbette ki etkilenmiştir. Ancak ülkede iç talebin

büyük olmasõ nedeniyle dõşarõya bağõmlõlõğõn az olmasõ, ülke parasõnõn konvertibil
olmamasõ ve büyük rezervlere sahip olmasõndan dolayõ Çin krizden en az etkilenen
ülkelerden birisi konumundadõr. Çin’de de hõzlõ büyüme, gayrimenkul gibi spekülatif
yatõrõmlarõ arttõrmõş, patlatõlmaya hazõr bir balon oluşturmuştur. Öte yandan,
Çin’deki, özellikle KİT’lerin ve bankalarõn şüpheli alacaklarõnõn Japonya’dakinin
dört katõ olduğu (yani 1.2 trilyon ABD Dolarõ) belirtilmektedir. Ancak, Çin’in
konvertibiliteye geçmemiş olmasõ, dõş sermaye kaçõşõna imkan vermeyen başlõca
engel niteliğindedir. Dõş ticaretin serbest olmamasõ da cari açõk verme ihtimalini
azaltmaktadõr.216

Çin yaşanan bu bunalõmõn ardõndaki nedenlerden biri gibi sunulmaktadõr.

Ülkenin 1994’de gerçekleştirdiği devalüasyonun Çin’in çevre ülkelerine göre
rekabet gücünü artõrdõğõ ve bu ülkelerin cari ödemeler dengesinin bozulmasõna neden
olduğu iddia edilmektedir. Ayrõca yabancõ sermaye yatõrõmlarõ Çin’deki
devalüasyondan sonra daha fazla bu ülkeye yönelmiştir.217

3.2.2.4. Japonya’nõn Konumu

215
“ Asya Krizi ve Malezya”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Kuala Lumpur Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/Mart98/asyakrz.htm, 07.03.2003
216
“Asya Krizi”, Tokyo Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/asyatok.htm, 21.03.2003
217
EMİL, F., “Güney Doğu Asya Krizi”, İktisat İşletme Finans, S:144, s. 21, Mart 1998

105
 Asya krizinin Güney Kore’yi de içine almasõ üzerine, krizin Japonya’ya da
sõçrayõp sõçramayacağõ gündeme gelmiştir. Güney Kore ekonomisinin 7 katõ olan
Japon ekonomisinin içinde bulunduğu durağanlõk, bölgedeki krize ilişkin karamsarlõk
unsuruna yeni bir boyut katmaktadõr. Zira dünyanõn 2. büyük ekonomisi olan
Japonya’nõn bunalõma girmesi, dünya çapõnda bir depresyona yol açabilecektir.

Bilindiği üzere, Japonya’nõn bölge ülkeleri ile önemli ekonomik ilişkileri

bulunmaktadõr. Dõş ticaretinin %40’õnõ oluşturan bölge ülkeleri Japonya’nõn dõş
yatõrõmlarõ açõsõndan da %37 ile birinci sõrada gelmektedir. Japon bankalarõ bugüne
kadar sadece Güney Kore bankalarõna 25 milyar ABD Dolarõ kredi vermiştir.218

Japon ekonomisi, 1991 yõlõna kadar yüksek büyüme rakamlarõ

gerçekleştirmiştir. Büyüyen ekonomi ile birlikte gayrimenkul ve tahvil fiyatlarõnõn
spekülatif bir şekilde artõşõ, Körfez Savaşõ ile birlikte ortaya çõkan nispi durgunluğun
etkisiyle, tersine bir trende girmiş ve finans kuruluşlarõnõn ve bankalarõn 500 milyar
ABD Dolarõ civarõnda geri ödenmeyen alacağõ oluşmuştur. Ekonomik büyümenin
%1 civarõnda düşmesi ve finans sektörünün geri ödenmeyen alacaklarõ nedeniyle
ekonominin canlanmasõ bir türlü gerçekleşememiştir. 1997’de büyük finans
kuruluşlarõnda ortaya çõkan iflaslar bu sektörün zayõflõğõnõ gözler önüne sermiştir.
Kaldõ ki, Japon finans sektörünün dõşa kapalõlõğõ, Batõ’nõn Asya modeli eleştirisini
doğrular nitelikte skandallara yol açarak güveni esasen sarsmõştõr.219

Bu arada, hükümet beklenmeyen bir hata yapmõş, iç borçlarõ azaltmak

maksadõyla ekonomi durgunluktayken tüketim vergisini 1997 Nisan’õnda %3’ten
%5’e çõkarmõştõr. Bunun sonucunda tüketim harcamalarõ bir anda düşürerek
büyümenin umulanõn altõnda gerçekleşmesine yol açmõştõr.

218
“ Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Tokyo Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/asyatok.htm, 21.03.2003
219
ERDÖNMEZ, P. A., “Japonya Mali Krizi”, Bankacõlõk ve Araştõrma Grubu, Nisan 2002,
http://tbb.org.tr/turkce/arastirmalar/Japonya%20.doc, 03.09.2003

106
 Japon Yeni’nin değer kaybetmesi ve tüketim harcamalarõndaki düşüş trendi,
Asya ülkelerinin devalüasyonlar sonucu elde ettikleri rekabet gücünü kullanarak
artan ihracatlarõnõ Japonya’ya yöneltmek suretiyle bunalõmlarõnõ hafifletmelerine
imkan bõrakmamõştõr.

Japonya’nõn sorunun çözümünden çok, sorunun parçasõ olduğu yolundaki

Batõ kaynaklõ eleştiriler üzerine, hükümet 2 trilyon yenlik bir vergi indirim paketiyle
iç talebi artõrmaya girişmiştir. Ancak bu vergi indiriminin çok geç ve yetersiz olduğu
genel kabul gören bir görüştür.

Dünyanõn en büyük döviz rezervine (225 milyar dolar) ve 1.2 katrilyon Yen
(Yaklaşõk 10 trilyon ABD Dolarõ) iç tasarrufa sahip Japonya’nõn ekonomisinin
krizden etkilemesi de sõnõrlõ olmuştur. Kaldõ ki, böyle bir durumda, Japonya’nõn
elindeki ABD hazine bonolarõnõ satmaya yönelmesi ABD açõsõndan çok ciddi bir
tehdit oluşturacaktõr.220

Diğer taraftan, Asya Krizi ortaya çõktõğõnda başta Malezya olmak üzere
Endonezya, Tayland ve Filipinler tarafõndan önerilen Japonya liderliğinde IMF
dõşõnda ayrõ bir Asya Fonu kurulmasõ fikri, başlangõçta Japon yönetimi tarafõndan
desteklenmiş, ancak, ABD’nin açõkça karşõ koymasõ üzerine Manila toplantõsõnda bu
projeden vazgeçilmiştir.

3.2.2.5. Asya Krizinin Sonuçlarõ

Krizden sonra bölgede faaliyet gösteren şirketlerin hisse senetlerinde

olağanüstü düşüşler meydana gelmiştir. 1997’de Endonezya sigara şirketi
Sampoerna’nõn bir hissesi 6,75 dolar civarõnda iken, kriz sonrasõnda 20 cente
düşmüştür. Aynõ şirketin piyasa kapitalizasyonu 6 milyar dolar iken krizden sonra
(18 aylõk süre içerisinde) 200 milyon dolara gerilemiştir. Buradaki değer kaybõ

220
YÜZBAŞIOĞULLARI, A., “ Asya Ekonomik Krizi, Sebepleri ve Sonuçlarõ”,
http://www.kho.edu.tr/yayinlar/bilimdergisi/bilimder/doc/2001-1/bilder-3.doc, 12.11.2003

107
%608’dir. Bu nedenledir ki Asya şirketleri batõlõ şirketler tarafõndan çok cazip
fiyatlarla ele geçirilmiştir.221

Bu ülkelerin borçlarõnõn döviz ağõrlõklõ olmasõ nedeniyle kriz sonrasõnda

yapõlan devalüasyonlar sonucunda borç yükünde büyük oranda artõş meydana gelmiş
ve döviz spekülasyonu yaşanmõştõr. Bunun sonucunda para, sermaye ve döviz
piyasalarõndaki dalgalanmalar salgõn bir hastalõk gibi yayõlmõş ve finansal sistemi
çökme noktasõna getirmiştir.222

Kriz sonrasõnda ülkelerin özel kesim tasarruflarõnda önemli reel düşüşler

yaşanõrken, ekonomik büyümelerinde de büyük oranda yavaşlama kaydedilmiştir.
Krizin etkisiyle Endonezya %13.7, Tayland %9.4, Güney Kore ise %5.8 oranõnda
ekonomik olarak küçülmüştür.223

Asya krizi başta bu bölgedeki ülkeler olmak üzere tüm gelişmekte olan
ülkelere giden özel sermaye akõmlarõnda azalmaya neden olmuştur. Yabancõ sermaye
artõk daha güvenli gördüğü gelişmiş ülkelere (başta ABD) yönelmiştir.

Ayrõca söz konusu ülkeler büyük ölçüde dõşarõdan ara malõ ithal etmekte
olduklarõndan, yapõlan devalüasyonlar sonucu ithal mallarõnõn fiyatlarõndaki artõş
içeride üretim maliyetlerinin de artmasõna neden olmuştur. Mesela; Tayland sanayisi
üretiminde %80 oranõnda yabancõ ara malõ kullanmaktadõr. Dünyanõn hemen her
tarafõnda görülen arz fazlasõ ve düşük fiyatlar karlarõnõ korumak ya da zararõnõ
minimize etmek isteyen üreticilerin üretimlerini azaltmasõna yol açmõştõr. Fakat bu
yöntem de soruna sağlõklõ bir çözüm getirememiş ve kriz ülkelerinde stoklar artmaya
başlamõştõr.224

Kriz öncesinde tam istihdam noktasõna gelen Asya ülkelerinin piyasalarõ

yeniden aç, yoksul, işsiz, ve güvencesiz kalmõş ve emek ucuzlamõştõr.

221
AKDİŞ, M., s. 9
222
ÖKSÜZ, S., “Doğu Asya Mucizesi’nin Dünü ve Krizin Bugünü: Türkiye İçin Bazõ Çõkarsamalar”,
Ege Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C: 1, S: 1, 2001, s. 47
223
KESKİN, Ü. H., s. 104
224
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 148

108
3.2.3. Rusya Krizi

Rusya Federasyonu 147.7 milyon nüfusu ve 1.737 dolar kişi başõna milli
geliri olan bir ülke konumundadõr. 1991 yõlõnda Sovyetler Birliğinin dağõlmasõyla
beraber ülkede demokrasi ve serbest piyasa ekonomisine geçiş yönünde hõzlõ bir
değişim süreci başlamõştõr. 1992-1998 döneminde, yurt içi fiyatlar serbest bõrakõlmõş,
dõş ticaret liberalizasyonu gerçekleştirilmiş ve rublenin değeri (Rusya
Federasyonu’nun milli parasõ) piyasa mekanizmasõ içinde belirlenmeye başlanmõştõr.
Ayrõca devlete ait işletmelerin büyük çoğunluğu özel sektöre devredilmiştir. 1997
yõlõ sonu itibariyle Rusya’daki toplam işletmelerin yaklaşõk %80’inin özel sektöre ait
olduğu tahmin edilmektedir.

Serbest piyasa ekonomisine geçiş çabalarõ sürdüren Rusya’nõn bu süreçte

uyguladõğõ politikalarõn içerisinde en çok başarõ sağladõğõ alan olarak enflasyonu
düşürme politikalarõ gösterilmektedir. 1991 yõlõnda yaşanan kriz sõrasõnda Rusya’da
temel ihtiyaç maddelerinde kõtlõk baş göstermiş ve 1992 yõlõ başõnda fiyatlarõn serbest
bõrakõlmasõyla birlikte ülkede enflasyon oranlarõ yõllõk %2500’lere kadar
tõrmanmõştõr. Ancak dõş ticaretin serbestleştirilmesi ve uygulanan diğer ekonomi
politikalarõ sonucunda enflasyon oranõ yõllõk 1995’te %131 düzeyine, 1996’da
%22’ye ve 1997 yõlõnda %10’lar seviyesine düşürülmüştür.225

3.2.3.1. Rusya Krizinin Nedenleri ve Gelişim Süreci

17 Ağustos 1998’de Rusya’yõ hem devalüasyon yapmaya hem de

moratoryum ilan etmeye yönelten nedenlerin başõnda makro ekonomik temellerdeki
bozukluklar, özellikle de mali açõklar gelmektedir. Rusya 1992 yõlõndan itibaren
piyasa ekonomisine geçiş ve özelleştirme çabalarõnõ yavaş da olsa hayata geçirmeye
başlamõştõr. 1995’te IMF ile görüşmelere başlayarak Mart 1996’da bir Stand-by
anlaşmasõ imzalamõştõr. Bu anlaşmada hükümet 1995’te yõllõk ortalama %130
düzeyinde olan enflasyonu oranlarõnõ düşürmeyi, bütçe açõklarõnõ küçültmeyi ve bazõ

225
BİLGİN, G., “Rusya Krizinin Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine Etkisi”, Ekonomik Araştõrmalar
ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, 2002,
http://www.foreingtrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/ocakozel2002.htm, 15.02.2004

109
yapõsal reformlarõ yapmayõ taahhüt etmiştir. Ancak ülke birkaç ay sonra seçimlere
gitmiş ve iktidara gelen yeni hükümet bu taahhütlerin hepsini yerine getirememiştir.

Sõkõ bir para politikasõ ile döviz kuru bandõ (1$= 4,3 ile 4,9 ruble)
uygulanarak enflasyon %10’lara kadar indirilmişse de sübvansiyonlarõn azaltõlmasõ
ve vergi gelirlerinin artõrõlmasõ gibi hedeflere ulaşõlamamõştõr. Vergi gelirlerinin
artõrõlamamasõ nedeniyle kamu gelirlerinin sõnõrlõ olmasõ hükümeti borçlanmaya
yöneltmiştir. Rusya’nõn 1998 yõlõ Ocak ayõ itibariyle 150 milyar dolar dõş borç ile 70
milyar dolar iç borçtan oluşan toplam 220 milyar dolarlõk bir borç yükü
bulunmakatadõr. Toplam borcun GSYİH’ya oranõ %42’ler seviyesine yükselmiştir.
Hazine bonolarõnõn ortalama vadesi 11 aydõr. Buradaki asõl sorun kõsa vadeli
borçlarõn yüksek olmasõdõr. Bu noktada, Rusya’nõn yurt içi devlet borçlanma
senetlerinin yaklaşõk 20 milyar dolarlõk bir kõsmõnõn bankacõlarõn elinde olmasõ
Rusya’ya yönelik kaygõlarõ daha da artõrmõştõr.226

Tablo 11: Rusya’nõn Dõş Borç Servisi (Milyar $ Olarak)

Yõllar 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Dõş Borçlar 119,8 120,4 124,1 118,9 118,6 114,2
Dõş Borç Servisi 2,3 5,3 8 10,5 14,1 20,9
Kaynak: EROĞLU, Ö. /ALBENİ, M., s. 128

Yukarõdaki tablodan da gözlenebileceği gibi ülkenin dõş borç servis oranõ

sürekli artõş göstermektedir. Bilindiği gibi dõş borç servis oranõ bir ülkenin bir yõl
içerisinde ödemesi gereken borç ana para taksitleri ile faizler toplamõnõn ihracat
gelirlerine oranõnõ ifade etmekte kullanõlmaktadõr. Dõş borç servis oranõnõn sürekli
artõş göstermesinde dõş borçlarõn artõşõ kadar ihracat gelirlerindeki azalmalar da etkili
olmaktadõr.

Kõsacasõ, Rusya’nõn makro-ekonomik temeller açõsõndan görünümü zayõf bir

mali yönetim, yüksek dõş borçlanmayla bütünleşmiş sõkõ bir para politikasõ ve
böylece düşürülen enflasyon ile belirginleşmekteydi. Aşõrõ dõş borçlanma herhangi

226
“Rusya Krizi ve Türkiye Ekonomisine Etkileri”, T.C. Devlet Planlama Teşkilatõ,
http://www.dpt.gov.tr/dptweb/ekutup98/rusya/kriz.html, 27.12.2003

110
gibi kriz beklentisi ya da güvesizlik halinde sermaye akõşõnõ tersine
çevirebilmektedir.

Sermaye hareketlerinin serbestliği ve sabit kur politikalarõnõn

cesaretlendirdiği Rusya’ya yönelik olan sermaye akõmlarõ 1997 yõlõnõn ortalarõna
doğru tersine dönmeye ve ülkeden kaçmaya başlamõştõr. Bunun en büyük nedeni
şüphesiz ki Doğu Asya ülkelerinde yaşanan krizdir. Rusya Doğu Asya Krizine
hazõrlõksõz yakalanmõştõr. 220 milyar dolarlõk (150 milyar $ dõş borç, 70 milyar $ iç
borç) bir borç yükü altõnda olan Rusya, borçlanma ile elde ettiği kaynaklarõ reel
piyasada yatõrõma yönelik değil; cari harcamalarõn karşõlanmasõnda, özellikle de
maaş ödemelerinde kullanmõştõr. Ayrõca ülkede iç borçlanmaya paralel olarak faiz
oranlarõnda artõş gözlenmiştir.

Krizi etkileyen nedenlerden bir diğeri de Haziran 1997 ile Ağustos 1998
tarihleri arasõnda petrol fiyatlarõnõn %30 gerilemesiyle birlikte Rusya’nõn ihracat
gelirlerinin azalmasõ ve bunun sonucunda ödemeler dengesi üzerinde bir baskõ
oluşmasõdõr.227 Böyle bir ortamda hükümetin rublenin istikrarõnõ koruma çabasõ kamu
kağõtlarõnõn değerinin düşmesine neden olmuştur. Ocak 1998’den itibaren yabancõ
yatõrõmcõlar, hem kamu kağõtlarõnõ hem de ruble satõşlarõnõ artõrmõşlardõr. Hükümetin
õskonto oranlarõnõ %50’den %150’ye çõkarmasõ bile durumu kurtarmaya yetmemiştir.
Portföyündeki kamu kağõtlarõnõ kullanarak dõş piyasalardan borçlanan bankalar kamu
kağõtlarõ değer kaybettikçe borçlarõnõ döndüremez hale gelmişlerdir. Rusya Temmuz
1998’de IMF’den 4,8 milyar dolar yardõm aldõysa da bu çabalar krizi engellemek için
yeterli olmamõştõr.. Rus hükümeti 17 Ağustos 1998’de rublenin bant aralõğõnõ 1$= 6
ruble ile 9,5 ruble (eskiden 1$= 4,3 ruble ile 4,9 ruble idi) olarak yeniden düzenlemiş
ve dõş borçlarõ için doksan günlük moratoryum ilan etmiştir. Bundan sonra ruble
devalüasyonlarõ devam etmiş ve aralõk ayõ sonunda 1 dolar = 18.56 ruble düzeyine
ulaşmõştõr.228

227
GEREK, S., s. 85
228
YAY, T. ve Diğerleri, s. 41

111
3.2.3.2. Rusya Krizinin Sonuçlarõ

Cari işlemler dengesinde oluşan açõklar, gittikçe büyüyen dõş borç yükü, vergi
gelirlerindeki düşüş, bankacõlõk sisteminin içinde bulunduğu sõkõntõlõ durum ve mali
açõdan Rusya’nõn ihtiyaçlarõnõ karşõlayamamasõ, bir çok alanda serbest piyasa
ekonomisinin sağlõklõ bir şekilde işlemesini sağlayacak kurumsal ve yasal alt yapõnõn
eksikliği ve ortaya çõkan kamu açõklarõ, ödenemeyen ücretler ve maaşlar, bir türlü
gerçekleştirilemeyen sosyal güvenlik reformunun bütçeye getirdiği yük ülkeyi mali
yönden bir çõkmaza sokmuştur. Bu faktörlerin hepsi bir araya toplandõğõnda
Rusya’nõn ne kadar zor bir tabloyla karşõ karşõya olduğu anlaşõlmaktadõr.

Rusya Federasyonu içinde bulunduğu bu finansal krizi aşmak için elindeki

araçlarõ verimli bir şekilde kullanamamõştõr. Zira, tüm bu sõkõntõlara paralel olarak,
Merkez Bankasõnõn başarõyla yürüttüğü enflasyonla mücadele programõ çerçevesinde
izlediği sõkõ para politikasõ nedeniyle söz konusu açõklar para basõmõ ile finanse
edilememiştir. Bu nedenle tüm bu sorunlarõ aşmak için emisyon yoluna baş
vurulamamõştõr. Bu durum karşõsõnda Rus Hükümeti borçlarõnõ ve çeşitli giderlerini
(maaş, ücret ödemeleri gibi) karşõlayabilmek için 1995 yõlõndan itibaren yoğun bir
şekilde kõsa vadeli borçlanma yoluna gitmiştir. Rusya için sonun başlangõcõ olarak
değerlendirilen bu süreçte asõl vahim olan, ülkenin bu şekilde elde ettiği kaynaklarõ
yapõsal sorunlarõ çözmek ya da yatõrõm yapmak için kullanmak yerine, bir türlü
düzeltilemeyen sosyal güvenlik sistemi ve maaş ödemeleri gibi karşõlõksõz transferler
için kullanmõş olmasõdõr.

Uyguladõğõ başarõlõ politikalar sonucunda enflasyon oranlarõnõ %10’lar

seviyesine kadar düşürmeyi başaran Rusya yaşadõğõ derin krizin etkisiyle bu seviyeyi
koruyamamõş ve 1997 yõlõnda %11 olan enflasyon oranlarõ 1998’de %84.4’e kadar
yükselmiştir. Bu oran 1999’da ancak %36.5 seviyesine kadar geriletilebilmiştir.229

229
“Rusya Federasyonu”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/rusya.htm, 30.01.2004

112
 Başka bir kaynağa göre ise, 1998-99 krizinden sonra rublenin büyük oranda
değer kaybõna uğramasõ dolayõsõyla ithalatõn pahalõ hale gelmesi ve Rus halkõnõn
satõn alma gücünün düşmesi nedeniyle Rusya Federasyonu’nun ithalatõ yarõ yarõya
azalmõştõr. Gõda ve içecek maddeleri, sõhhi tesisat - inşaat ince iş malzemeleri, ilaç
ithalatõ en çok düşen mal gruplarõ arasõnda yer almaktadõr. Ayrõca Rusya’da yaşanan
devalüasyon ve uygulanan ithal ikamesi politikasõ ile ülke içinde üretim ve ihracat
cazip hale getirilmiştir. Bu durum sanayi üretiminde büyük artõşlarõ beraberinde
getirmiş; ithalat yoluyla talebi karşõlanan gõda ve tekstil ürünleri gibi mallar artõk
Batõlõ ürünler ile rekabet edecek kalitede ülke içerisinde üretilmeye başlanmõştõr.230

Her ne kadar Rusya’nõn dünya ticareti ve ekonomisi içerisindeki payõ

Güneydoğu Asya Ülkelerine oranla daha düşük olsa da, bu kriz başta Latin Amerika
piyasalarõ olmak üzere tüm gelişmiş ya da gelişmekte olan dünya ekonomilerini
olumsuz yönde etkilemiştir. Şüphesiz Rusya’nõn nükleer güce sahip bir ülke olmasõ
ve krizin siyasi boyuta taşõnmasõ, başta Almanya ve ABD olmak üzere tüm batõlõ
ülkeleri endişeye sevk etmiştir. Nitekim, 27 Ağustos tarihinde New York
Borsasõ’nda ve Londra Borsasõ’nda tarihlerinin en büyük düşüşlerinden birisini
yaşanmõştõr. Ayrõca ekonomileri ve özellikle ihracat yapõlarõ Rusya’ya benzeyen
Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada ve Norveç para birimlerinde de çok önemli değer
kayõplarõ yaşanmõştõr. Aynõ şekilde, Uzakdoğu ve Latin Amerika borsalarõ ve para
birimleri de önemli değer kayõplarõ ile karşõ karşõya kalmõştõr.231

3.2.4. Küresel Krizlerin Türkiye Ekonomisine Etkileri

Gelişmekte olan bir ülke konumunda olan Türkiye ekonomisi bilindiği gibi
1980 yõlõnda ekonomi politikalarõnda yaptõğõ değişiklikle küreselleşme sürecinde
yerini almõştõr. Dolayõsõyla dünyada yaşanan gelişmeler ülkemizi de yakõndan
ilgilendirmektedir. Bu bağlamda 1990’lõ yõllarda yaşanan küresel krizlerin ülkemize
yaptõğõ etkilere değinmekte fayda görmekteyiz.
230
“Rusya”, Dõş Ekonomik İlişkiler Komitesi,
http://www.deik.org.tr/ikili/2004130141737ikili%20iliskiler_rusya-ocak2004.doc, 05.03.2004
231
MALKOÇ, S., “ Cumhuriyetin 75. Yõlõnda Dünya Ekonomik Krizlerinin Türkiye’ye Yansõmalarõ
ve Güncel Bir Örnek: Rusya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ekim98dunyaeko.htm, 17.03.2003

113
3.2.4.1. Asya Krizinin Etkileri

Asya ülkelerinin kriz ortamõna girdiği dönemlerde ülkemizde gayet başarõlõ

sonuçlar veren politikalar uygulanmaktaydõ. Hem faiz oranlarõ hem de enflasyon
oranlarõ düşüş eğilimi göstermekteydi. Piyasalarda olumlu gelişmeler yaşanõrken
Asya ülkelerinde patlak veren kriz tüm dünya ülkelerini, özellikle de gelişmekte olan
ekonomileri olduğu gibi ülkemizi de olumsuz yönde etkilemiştir.

Krizin ilk dalgasõ gelişmekte olan piyasalar içinde oldukça yüksek bir
potansiyele sahip olan İstanbul Menkul Kõymetler Borsasõ’nda (İMKB)
hissedilmiştir. Bunda yabancõ yatõrõmcõlarõn büyük etkisi görülmektedir. Zira
uluslararasõ yabancõ yatõrõmcõlarõn kriz öncesinde alõcõ olarak girdikleri piyasayõ
krizden hemen sonra terk ettikleri gözlenmektedir. Ülkemizde İMKB’da 4 gün içinde
1105 puanlõk şok bir düşüş yaşanmõştõr.

Tablo 12’de İMKB’da gerçekleşen işlemler ve Türkiye Cumhuriyeti Merkez

Bankasõ döviz rezervlerindeki değişiklikler gösterilmektedir. Tablodan da açõkça
gözlenebileceği gibi Asya Krizinin patlak verdiği 1997 yõlõnõn ikinci yarõsõnda
İMKB’da satõşlar yoğunlaşmõş ve borsa eksi değerlere düşmüştür. İMKB’sõ bu
olumsuz tablodan ancak 1998 yõlõ şubatõndan itibaren kurtulabilmiştir.

114
Tablo 12: İMKB’da Gerçekleştirilen Hisse Senedi İşlemleri ve Döviz
Rezervlerindeki Hareketler (milyon Dolar)

Alõş Satõş Net T.C.M.B.

Döviz Rezervleri
1997 Ocak 541.5 482.9 58.6 16659
1997 Şubat 236.1 224.9 11.3 16226
1997 Mart 228.2 263.7 -36.5 15543
1997 Nisan 132.5 118.6 13.9 15494
1997 Mayõs 245.1 186.9 59.2 15883
1997 Haziran 324.3 315.5 8.8 16223
1997 Temmuz 363.1 319.9 32.2 16246
1997 Ağustos 252.1 285.9 -6.8 17756
1997 Eylül 441.6 417.9 23.7 19960
1997 Ekim 766.7 1079.8 -313.1 21071
1997 Kasõm 390.1 417.6 -26.6 18386
1997 Aralõk 391.0 417.6 -26.6 18386
1998 Ocak 332.9 427.4 -94.5 19860
1998 Şubat 562.3 460.6 91.7 19422
1998 Mart 507.0 456.1 50.9 21175
1998 Nisan 866.8 476.1 180.7 23004

Kaynak: EROĞLU, Ö., a.g.e., s. 145

Krizin döviz piyasalarõ üzerindeki etkileri incelendiği zaman ise bu

piyasalarda fazla olumsuzluk yaşanmadõğõ dikkat çekmektedir. Güçlü döviz
rezervlerine sahip olan Merkez Bankasõ bu konumunu sürdürmüştür. Tablodan da
anlaşõlacağõ üzere Asya Krizi nedeniyle Merkez Bankasõ rezervlerinde önemli
ölçüde bir azalma yaşanmamõştõr. 1997 yõlõnõn sonunda yaklaşõk %12 seviyesinde bir
azalma olmuşsa da bu panik yaratacak bir durum değildir. Ancak faizler %150’ler
seviyesine yükselmiş ve bu durum zaten iç borç batağõnda olan ekonomiyi sõkõntõya
sokmuştur.

115
 Dõş ticaret alanõnda da yaşanan krizin etkisiyle bazõ olumsuzluklarõn
gerçekleştiği gözlenmektedir. Kriz sonrasõnda Asya Ülkelerinin devalüasyon
yapmalarõ bu ülkelere uluslararasõ piyasalarda rekabet gücü kazandõrmõştõr.
Ülkemizle hemen hemene aynõ mallarõn ihracatçõsõ konumunda olan bu ülkelerin
sağladõklarõ avantaj nedeniyle Türkiye’nin ihracat gelirlerinde önemli düşüşler
yaşanmõştõr. Ayrõca kriz küresel nitelikli olmasõ nedeniyle tüm dünya ülkelerini
etkilemiş ve bir çok ülkenin büyüme oranlarõnõn azalmasõna yol açmõştõr .

1997 yõlõnõn son çeyreğinde patlak veren kriz, ülkemiz büyüme oranlarõ
üzerinde de negatif etkide bulunmuştur. 1996 yõlõnda %7.2 olarak gerçekleşen
büyüme hõzõ 1997 yõlõnda aynõ seviyeyi korurken 1998 yõlõnda %3.9 seviyesine
gerilemiştir.

Esasen 20. yüz yõlõn son yõllarõnda yaşanan dünya ekonomisi ve ithalatõndaki
canlõlõk büyük ölçüde Doğu Asya Ülkelerinin ekonomik canlõlõğõndan ve buna bağlõ
olarak bu ülkelerin ithalat taleplerinden kaynaklanmõştõr. Ancak son gelişmeler
neticesinde bölge ekonomilerinde yaşanan yavaşlama, doğal olarak dünya talebinin
de daralmasõna neden olmuştur.

Yaşanan krizin etkisiyle, Doğu Asya Ülkeleri Türkiye’yi dõş pazarlarda

zorlarken, bazõ Avrupa Ülkelerinin de Doğu Asya’da daralan piyasalarõnõ telafi
etmek amacõyla başka pazarlara yönelmeleri ihracat gelirlerimizdeki azalmanõn bir
diğer nedeni olarak gösterilmetedir. Eski Doğu bloku ülkelerine yönelik ihracatõmõz
bu kapsamda ele alõnabilir.

Diğer yandan krizin yaşandõğõ 1997 yõlõnda ülkemizde otomobil ithalatõnõn

arttõğõ gözlemlenmiştir. 1996 yõlõnda 57 milyon dolar olan otomobil ithalatõmõz,
1997’de 125 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir.232

Asya Krizi ile ilgili dikkate alõnmasõ gereken diğer bir husus ise dõş
finansman imkanlarõnõn büyüklüğü ve maliyeti ile ilgilidir. Kriz nedeniyle ülke
risklerinin daha dikkatli değerlendirilmesi sonucunda uluslararasõ finansman

232
TEZER, E., “2000 Yõlõndaki Ekonomik Gelişmeler ve Otomotiv Sanayi”, İşveren, Ocak 2001

116
imkanlarõnda daralma olmasõ olağandõr. Bu bağlamda uluslararasõ sermayenin daha
güvenilir olan sanayileşmiş ülke fonlarõna yönelmesi Türkiye’nin dõş finansman
koşullarõnõn ağõrlaşmasõna yol açabilecektir. Neticede beklenen sonuçlar
gerçekleşmiş ve kriz sonrasõnda Türkiye’nin uluslararasõ piyasalardan borç bulma
ihtimali zorlaşõrken bulabildiği borçlarõn maliyetlerinde de artõşlar yaşanmõştõr.

3.2.4.2. Rusya Krizinin Etkileri

Ekonomik ve ticari ilişkiler açõsõndan Türkiye’nin en önemli partnerlerinden

birisi konumunda olan Rusya’da yaşanan kriz Türkiye’yi yakõndan
ilgilendirmektedir. Aşağõdaki tablodan da görüleceği üzere, özellikle Sovyetler
Birliği’nin dağõlmasõndan sonra Rusya ile ülkemiz arasõndaki ekonomik ilişkilerde
önemli gelişmeler yaşanmõştõr. 1992 yõlõnda 438 milyon dolar olan ihracatõmõz
1997’de %369’luk önemli bir artõşla 2057 milyon dolara yükselmiştir. Bu gelişmeler
çerçevesinde Rusya’nõn ihracatõmõz içindeki payõ %7.8’e yükselerek Almanya’dan
sonra en çok ihracat yaptõğõmõz ikinci ülke konumuna gelmiştir.233 Bizim bu ülkeden
yaptõğõmõz ithalat ise aynõ dönemde %109 artõş kaydederek 2174 milyon dolara
çõkmõş ve genel ithalatõmõz içerisinde altõncõ sõraya yerleşmiştir.

Tablo 13: Türkiye- Rusya Ticari İlişkileri (Milyon Dolar)

YILLAR İHRACAT İTHALAT DENGE HACİM

1992 438 1040 -602 1479
1993 499 1542 -1043 2041
1994 820 1045 -225 1866
1995 1238 2082 -844 3321
1996 1512 1912 -400 3424
1997 2057 2174 -117 4231
1998 1347 2152 -805 3499
1999 1589 2374 -785 3963

Kaynak:http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/ekim98/dunyaeko.htm ve
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/rusya.htm adreslerindeki bilgiler kullanõlarak
tarafõmdan hazõrlanmõştõr.

233
“Rusya Krizi ve Türkiye Ekonomisine Etkileri”, T.C. Devlet Planlama Teşkilatõ,
http://www.dpt.gov.tr/dptweb/ekutup98/rusya/kriz.html, 27.12.2003

117
 Tablo incelendiğinde Rusya Krizinin yaşandõğõ 1998 yõlõnda ülkeye
yaptõğõmõz ihracatta bir önceki yõla oranla azalma olduğu dikkatleri çekmektedir.
Buna karşõlõk ithalatõmõzõn aynõ seviyeyi koruduğunu gözlemekteyiz. Dolayõsõyla
Rusya Krizi Türkiye’nin dõş açõklarõnõn artmasõnda çok etkili olduğu iddia
edilmektedir.

Ülkemiz ile Rusya Federasyonu arasõnda bavul ticareti olarak bilinen resmi
olmayan ticaret de hacim olarak önemli büyüklüktedir. Ülkemiz açõsõndan önemli bir
döviz kaynağõ olan bavul ticaretinin yarõsõndan fazlasõnõn Rusya ile yapõldõğõ tahmin
edilmektedir. Bu çerçevede bavul ticareti de yaşanan ekonomik krizden olumsuz
yönde etkilenmiş ve 1996 yõlõnda 8.8 milyar dolar iken 1998 yõlõ sonunda 3.5 milyar
dolar seviyesine kadar gerilemiştir.234

Türkiye ile Rusya arasõndaki ekonomik ilişkiler değerlendirilirken

müteahhitlik hizmetlerinin göz ardõ edilmesi olanaksõzdõr. 1980’li yõllarda başta
Libya olmak üzere Ortadoğu ülkelerinde yüklenmiş olduklarõ projelerle önemli
tecrübeler elde eden Türk müteahhitleri Sovyetler Birliği’nin dağõlmasõndan sonra
Libya ve Irak gibi önemli pazarlarda çõkan sorunlar nedeniyle de Bağõmsõz Devletler
Topluluğu’na (BDT) ve özellikle de Rus piyasalara yönelmişlerdir. Ancak ülkede
yaşanan kriz bu sektörü de büyük ölçüde etkilemiştir. 1997 yõlõnda 80 olan proje
sayõsõ 1998’de 75’e, 1999 yõlõnda ise 50’nin altõna gerilemiştir.235

Rusya Krizinin ilk etkilerinin görüldüğü piyasalardan birisi de İMKB

olmuştur. Krizin ardõndan tüm diğer ülke borsalarõnda olduğu gibi İMKB endeksinde
de önemli oranlarda düşüşler yaşanmõştõr. Krizin başlangõcõ olan 17 Ağustos
tarihinde 3473 puan olan İMKB Ulusal Endeksi 3 Eylül 1998’de %27 oranõnda düşüş
göstererek 2540 seviyesine gerilemiştir.236 Ayrõca 1998 yõlõ başõndan itibaren
endekste dolar bazõnda görülen düşüş %45.6 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bunun

234
AKDİŞ, M., “Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerindeki Etkileri ve Türkiye: Finansal Krizler-
Beklentiler, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/Ekim2002/akdis.htm, 03.09.2003
235
“Rusya Federasyonu”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/rusya.htm, 30.01.2004
236
ODABAŞI, H., “Borsa Talihsiz 98’den Belirsiz 99’a”
http://www.arsiv.aksiyon.com.tr/arsiv/217/pages/dosyalar/dos6.html, 30.11.2003

118
yanõnda bono piyasasõnda faizler %130’lara yükselirken borsadaki aylõk kayõp %40’a
yükselmiştir. Döviz piyasalarõnda istikrarõ sağlamak için harekete geçen Merkez
Bankasõ rezervlerinin 3 milyar dolar gibi önemli bir kõsmõnõ eritmiştir.237

237
EROĞLU, Ö., ALBENİ, M., s. 168

119
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ORTAYA ÇIKAN EKONOMİK KRİZLER VE

BU KRİZLERDE KÜRESELLEŞMENİN ROLÜ

4.1. Türkiye Ekonomisinin Küreselleşme Sürecine Entegrasyonu Sorunu

Sanayi devrimiyle birlikte tarõmsal üretimde, ulaşõm imkanlarõnda ve üretim

sürecinde çok köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Sanayi devrimi sürecini
yaşayan toplumlar bugün gelişmiş, bu süreci yaşamayanlar ise yeterince gelişememiş
ülkeler konumunda kalmõşlardõr.

Batõ toplumlarõ sanayi devrimi sürecini yaşarken, Osmanlõ İmparatorluğu

teknolojik gelişmelerden uzak gerileme sürecini yaşamõştõr. Osmanlõ
İmparatorluğu’nda üretime, statüye bağlõ bir yönetici sõnõf hakim olmuş ve bu durum
ülkede bir müteşebbis sõnõfõn gelişmesine imkan vermemiştir.

Osmanlõ İmparatorluğu’nun, modern toplumlarõn değişim gücünü oluşturan

sanayileşmenin şartlarõnõ oluşturamamasõnõn en önemli nedeni, örgütleniş biçiminin
sermaye birikimini oluşturacak ortama izin vermemesidir. Bu yüzden batõ sanayi
devriminin ikinci aşamasõna geçerken, Osmanlõ İmparatorluğu suni reformlarla
uğraşmak durumunda kalmõş ve dolayõsõyla Osmanlõ Ekonomisi tarõm ve ticarete
dayalõ bir yapõ haline gelmiştir. 238 Ulaştõrma ve haberleşme alt yapõsõnõn olmamasõ
nedeniyle de üretim genelde aile ölçeğinde yapõlmaktadõr. Toprağa dayalõ kamu
gelirinin yetersizliği nedeniyle, büyüyen bürokrasi ve memurlaşan ordunun artan
giderlerini karşõlamakta yetersiz kalõnmasõ sonucunda iç ve dõş borçlanma kaçõnõlmaz
olmuş ve 19. yüzyõlda gelişen ve çeşitlenen dünya ticaretinden Osmanlõ uzak
kalmõştõr.

1883 Balta Limanõ Anlaşmasõ ile kapitalist dünya piyasalarõyla bütünleşme

sürecine giren ve bir yarõ sömürge haline gelen Osmanlõ İmparatorluğu varlõğõnõ

238
ALTAN, M. ,’Darbelerin Ekonomisi’, 2. Baskõ , Mayõs 2001, s. 10-11

120
ancak 20. yüz yõlõn başlarõna kadar sürdürebilmiş ve yeni kurulan Türkiye
Cumhuriyeti’ne ağõr bir borç yüküyle birlikte tüketilmiş bir ekonomik yapõyõ miras
bõrakmõştõr.

Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomik tarihi irdelendiği zaman 1980 yõlõnõn bir

dönüşüm noktasõ olduğu dikkatleri çekmektedir. Bu tarihe kadar ithal ikamesine
dayalõ sanayileşme politikalarõ izlenirken sonrasõnda dõşa açõk bir ekonomi modeli
benimsenmiş ve neo-liberal iktisat politikalarõ doğrultusunda ihracata dayalõ büyüme
politikalarõ uygulanmaya başlanmõştõr. Bu dönüşümden sonra ekonomi hõzla dõşa
açõlmõş ve küresel piyasalarla bütünleşme sürecine girmiştir. Bu doğrultuda ülke
finansal krizlerle de tanõşmõştõr. 1980 öncesi dönemde de ülkemizde krizler
yaşanmõştõr; fakat dönüşüm öncesi krizler daha çok yapõsal nitelik arz etmektedir.
Oysa 1980 sonrasõnda yaşanan özellikle de 1990’lõ yõllarda yaşanan krizlerde dõşsal
faktörler ve sermaye hareketleri oldukça önemli rol oynamõştõr.

4.1.1. 1980 Öncesi Dönemdeki Gelişmeler

Türkiye Cumhuriyeti Osmanlõdan uzun yõllar süren savaşlarõn sonucu olarak

yõkõma uğramõş, ilkel üretim teknolojilerine sahip bir ekonomik yapõ devralmõştõr.
Ayrõca bu ekonomik yapõ dõşa bağõmlõ ve uluslararasõ sermayenin serbestçe
dolaşabildiği bir yapõ niteliğindedir. Her ne kadar Türkiye’nin doğal kaynaklarõ
gelişmeye engel olacak nitelikte bulunmamaktaysa da, sosyal ve ekonomik şartlar
gelişmeyi ve kalkõnmayõ büyük ölçüde zorlaşmõştõr. Cumhuriyetin kuruluşu ile
birlikte siyasal bağõmsõzlõğõ ekonomik bağõmsõzlõkla pekiştirmek amaçlanmõştõr.
Bunu sağlamanõn yolu ise yerli sanayi kurmak ve geliştirmekten geçmektedir. Kamu
yönetiminin ekonomik, siyasal ve toplumsal tüm ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi,
daha doğrusu yeni bir yapõsal ve kurumsal yapõlanma ekonomik gelişmenin alt
yapõsõnõ oluşturmaktadõr.239

Bu doğrultuda ‘ulusal ekonomi’ anlayõşõnõn ekonomik hedef olarak

gerçekleştirilmesi amaçlanmõştõr. Ulusal ekonominin inşasõ amacõnõn ilk ayağõnõ
239
KEPENEK, Y.-YENTÜRK, N. , ‘Türkiye ekonomisi’, 10. Baskõ , Beta Basõn Yayõn , İstanbul ,
2000,s. 508

121
Osmanlõ Devletinden Cumhuriyet idaresine devredilen yabancõ devlet ve şirketlere
tanõnan ticari, mali, adli ve idari imtiyazlarõn ortadan kaldõrõlmasõ oluşturmaktadõr.
Devralõnan bu dõşa bağõmlõ ekonomik yapõ Lozan Antlaşmasõna konan ekonomik
hükümler ile tasfiye edilmeye çalõşõlmõştõr. Lozan Anlaşmasõnda yer alan ekonomiye
ilişkin başlõca iki önemli karar şunlardõr:240

a- Kapitülasyonlar ve İmtiyazlõ Şirketler: Anlaşmada büyük tartõşmalar

sonucu kapitülasyonlar kaldõrõlmõştõr. Fakat, 1929’a kadar Türkiye’nin
gümrük vergileri koyma yetkisi sõnõrlandõrõlmõştõr. Lozan Anlaşmasõna
ek olarak imzalanan ticaret sözleşmesinde, beş yõl süre ile Türkiye’nin
dõşarõya karşõ uygulayabileceği iktisat politikalarõ dondurulmuş ve bazõ
istisnalar dõşõnda ithalat ve ihracat yasaklarõnõn kaldõrõlmasõ, yenilerinin
konmamasõ; gümrük tarifelerinin beş yõl süreyle değiştirilmemesi
öngörülmüştür. İmtiyazlõ yabancõ şirketler olgusu anlaşmada kesin bir
çözüme kavuşturulamamõştõr.
b- Osmanlõ’nõn Borçlarõ: Lozan’da Osmanlõ’ya ait kamu borçlarõnõn,
imparatorluğun savaş öncesi topraklarõ arasõnda oransal dağõlõmõ ilke
olarak benimsenmiştir. Türkiye bu borçlarõ 1933 yõlõndan itibaren
düzenli olarak ödemeye başlamõş ve son taksitini 1954’te ödemiştir.

Ekonominin yeniden yapõlandõrõlmasõnda ikinci ayağõ ‘milli sanayici’

yaratma girişimi oluşturmaktadõr. Bu kararõn alõnmasõnõn temel nedeni, I. Dünya
Savaşõ sõrasõnda üretim kesimlerini elinde bulunduran azõnlõğõn dõşarõya göç
etmesidir. Devlet desteğiyle bir yerli ve milli burjuva yetiştirme ve milli şirketler
kurma yoluyla ‘milli iktisat’ oluşturma düşüncesi, 1923 sonrasõnõn iktisat
politikalarõna ve atmosferine tamamen damgasõnõn vurmuştur.241

240
AK, M. Z., ‘Küresel İktisat Politikalarõ ve Türkiye Ekonomisi’, Sakarya Üniversitesi Yüksek
Lisans Tezi, Ağustos 2001, s. 48
241
KAZGAN, G., “Tanzimattan 21. Yüzyõla Türkiye Ekonomisi”, Altõn Kitaplar Yayõnevi, İstanbul
1999, s. 73

122
4.1.1.1. Türkiye’nin Kuruluş Yõllarõ

Cumhuriyetimizin kuruluş yõllarõnda kapitalist politikalar benimsenmiştir. Bu

doğrultuda 17 Şubat 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresinde piyasa ekonomisine
dayalõ bir kalkõnma stratejisi uygulanmasõ gerektiği mesajõ verilmiştir.242 Bu nedenle
1923’ten 1929’a kadar uygulanan ekonomi politikalarõ “liberal” olarak
nitelendirilmektedir. Bunun bir nedeni kendisinden büyük umutlar beklenen özel
sektöre öncelik tanõnmasõdõr. Bir başka sebep ise, dõş ticaret korumacõlõğõnõn
mümkün olmamasõdõr. Daha önce değinildiği gibi Lozan Antlaşmasõnda, 1929 yõlõna
kadar, 1916 yõlõndaki gümrük tarifelerinin uygulanmasõnõ şartõ koşulmuştur.

Bu dönemde Türkiye ekonomisinin yaşadõğõ diğer ekonomik gelişmeler

26.08.1924 tarihinde Türkiye İş Bankasõnõn kurulmasõ, 1927 Teşvik-i Sanayi
Kanununun kabulü, 5 Aralõk 1927’de ilk kağõt paranõn tedavül edilerek ve eski kağõt
paralarõn tedavülden çekilmesi ve böylece altõn para sisteminden tedavülü zorunlu
kağõt para sistemine geçilmesidir.243

4.1.1.2. 1929 Dünya Ekonomik Bunalõmõ ve Türkiye’ye Etkileri

Türkiye içinde bulunduğu sorunlarõ aşmaya çalõşõrken 1929 Dünya Ekonomik

Bunalõmõ patlak vermiştir. Tüm dünyayõ iktisadi açõdan büyük bir çõkmaza sokan bu
bunalõm liberal iktisat politikalarõ izleyen ülkemizi de etkilemiştir. Bu ekonomik kriz
özellikle tarõm ürünlerinin fiyatlarõnõn düşmesine neden olmuş; bu yüzden geleneksel
tarõm ürünlerinin ihracatçõsõ konumunda olan Türkiye’nin döviz gelirlerinde de hõzlõ
bir düşüş yaşanmõştõr. Türkiye’nin ticaret erbabõnõn durumu da iyice zorlaşmõştõr. Bu
durumu göz önüne alan devlet ekonomiye müdahaleye başlamõş ve liberal dönem
sona ererken Türkiye iktisadi tarihinde devletçilik dönemi başlamõştõr.

242
TOKGÖZ, E., “Türkiye İktisat Kongresi mi? İzmir İktisat Kongresi? Hangisi Doğru?”, Hacettepe
Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayõ: 1, 2000, s. 339-340.
243
KARABIÇAK, M., “Türkiye’de Ekonomik İstikrarsõzlõğõn Tarihsel Gelişim Süreci”, Süleyman
Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C: 5, S: 2, s. 52, 2000

123
4.1.1.3. 1929 Krizi Sonrasõ Türkiye Ekonomisi

Ülke ekonomisi 1929 Dünya Ekonomik Buhranõndan II. Dünya Savaşõnõn

sonuna kadar geçen sürede kapitalist gelişmiş ülkelerden bağõmsõz olarak yürütülen
bir sanayileşme süreci yaşamõştõr. Bu dönem içinde ekonominin ana hedefi ihracat
yapmak değil, ülkenin kendi kendine yetmesini sağlayacak bir ekonomik yapõ
oluşturmak olmuştur. Söz konusu dönemde iç piyasalarõn temel ihtiyaçlarõnõ
karşõlamaya yönelen ve hammaddesi yurt içinden sağlanabilen endüstriler kurulmaya
çalõşõlmõş ve bu endüstriler yüksek gümrük tarifeleri ve kambiyo denetim
uygulamalarõ ile korunmuştur.244

Türkiye’de devletçi sanayileşme süreci olarak bilinen bu dönemde kamu

girişimciliği ile ülkenin doğal kaynaklarõna ve tarõmsal ürünlerine dayalõ temel
tüketim mallarõ üretimi amaçlanmõştõr. Devletçi sanayileşmenin en belirgin özelliği,
özel tüketime destek olacak biçimde algõlanmasõ ve düzenlenmesidir. Ancak
bağõmsõz sanayileşme süreci çok uzun sürmemiş ve II. Dünya Savaşõnõn ardõndan,
ABD hegemonyasõ altõnda şekillendirilen dünya ekonomisi içinde Türkiye de
kendisine verilen rolün gereklerini yerine getirmek zorunda kalmõştõr.

1946 yõlõ, siyasi alanda çok partili rejime geçişle ve iktisat politikalarõnda
yaşanan değişikliklerle bir dönüm noktasõ niteliğindedir. 1930’lu yõllardan beri
uygulanan korumacõ iktisat politikalarõ adõm adõm gevşetilmeye başlanmõş ve
kalkõnmanõn dõş yardõm almaksõzõn gerçekleştirilemeyeceği anlayõşõ tüm piyasalarda
hakim olmuştur. 1947’de IMF ve Dünya Bankasõna üye olan Türkiye, ticaret
politikalarõnõn serbestleştiği, yabancõ sermayenin teşvik edildiği, özel sektörün ön
plana çõkarõldõğõ bir döneme girmiştir. Uluslararasõ çevrelerce ancak devletçi
sanayileşmeden vazgeçilmesi ve tarõm, ulaştõrma ve enerji sektörlerine öncelik
verilmesi durumunda dõş yardõmõn mümkün olacağõ telkin edilmiştir. Türkiye bu
telkinler doğrultusunda dõşa bağõmlõ büyüme sürecine girmiş ve artan dõş açõklar
ekonominin en kronik hastalõklarõndan birisi haline gelmiştir.

244
“İhracatõn Gelişimi, Temel Sorunlarõ ve Analitik Bir Yaklaşõmla İrdelenmesi”, T.C. Dõş Ticaret
Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ihr/ihrstr/tarih.htm, 03.01.2004

124
 1930’lardan 1980’e kadar ithal ikameci sanayileşme politikalarõ ve kamu
yardõmõyla özel sermaye birikiminin sağlamasõ amacõ geçerliliklerini korumuş, ancak
dõş baskõlara rağmen sanayide devlet ağõrlõğõ devam etmiştir. 1960’lõ yõllardaki planlõ
kalkõnma sürecine kadar temel mallarõn üretimini üstlenen devlet, 1960 sonrasõnda
ara mallarõ üretimine yönelmiş, dayanõklõ tüketim malõ üretiminde yoğunlaşan özel
sektörü desteklemeye devam etmiştir.

İç pazara yönelik olarak gerçekleştirilen üretim nedeniyle 1980’li yõllara

kadar ücretli kesimin ve tarõm sektörünün alõm gücü yüksek tutulmuştur. Ülke
ekonomisi bir taraftan hõzla büyürken, bir taraftan da artarak ithal girdi ve dõş
yardõma bağõmlõ hale gelmiş ve dõş ticaret açõklarõ katlanarak artmõştõr. 1970’li
yõllara gelindiğinde dayanõklõ tüketim mallarõ sanayisi oldukça yol katetmiş, ancak
ithal girdi ve döviz bağõmlõlõğõ ekonomiyi dõş gelişmelere karşõ son derece duyarlõ
hale getirmiştir. Dõş kaynak temininde yaşanan sõkõntõlar 1958 ve 1970 yõllarõnda
IMF ile yapõlan anlaşmalar çerçevesinde uygulanan istikrar programlarõ ile aşõlmaya
çalõşõlmõşsa da bu çabalar kõsa süreli rahatlamalar sağlamanõn ötesine geçememiştir.
Yapõsal sorunlara parasal çözümler getiren klasik IMF reçeteleri ülkedeki sorunu
çözmekte başarõlõ olamamõş ve ekonomi tekrar başa dönmüştür. Bu iki istikrar
programõnõn arkasõndan da ülke yönetimi darbe ile askeri idare altõna alõnmõştõr.

1970’li yõllarda ithal ikameci sanayileşme politikalarõnõn yol açtõğõ döviz dar
boğazõndan çõkõş için işçi dövizleri kullanõlmõştõr. 1973 yõlõnda yaşanan ilk petrol
şokunda, biriken döviz rezervi hükümetlere petrol zamlarõnõ halka yansõtmaksõzõn
krizi erteleme şansõ tanõmõş, ancak bu yolla işçi dövizlerinden elde edilen rezervler
eritilmiştir. 1974’ten itibaren Avrupa’da işçi talebinin durmasõ ve Türk Lirasõnõn aşõrõ
değerlenmesi işçi dövizlerinde azalmalara neden olmuştur. 1977 yõlõnda kriz sürecine
giren ülkede döviz sõkõntõsõ artmõş, enflasyonun artõş eğilimi hõzlanmõş ve 1978 ile
1979 yõllarõn IMF ile yapõlan stand-by sözleşmelerinden sonuç alõnamamõştõr. Artan
siyasi ve iktisadi gerginliğin çözümü 24 Ocak İstikrar Tedbirlerinde aranmõştõr.

125
4.1.2. 1980 Sonrasõ Dönem

Türkiye’nin küreselleşme sürecine girişi olarak kabul edilen 1980 yõlõ

sonrasõnda ülkede ciddi krizler yaşanmõştõr. Bu krizlerle başa çõkabilmek için ülke
her defasõnda IMF ile yeni bir stand-by anlaşmasõ yaparak yeni bir programõ
uygulamaya koymuştur. Bu çerçevede aşağõda 24 Ocak Kararlarõ, 5 Nisan Kararlarõ,
2000 Yõlõ Enflasyonla Mücadele Programõ ve Güçlü Ekonomiye Geçiş Programlarõ
anlatõlacaktõr.

4.1.2.1. 24 Ocak Kararlarõ

24 Ocak 1980 tarihinde uygulanmaya başlayan İstikrar Tedbirleri daha

evvelki istikrar programlarõndan farklõ bir görünüm arz etmektedir. İlk fark, bu
tedbirlerin iki yõllõk bir istikrar programõ olmanõn ötesinde toplumsal ve siyasi
boyutlarõyla kalõcõ bir iktisat politikasõ niteliğinde olmasõdõr. Kalõcõlõğõn sağlanmasõ
ve programõn tavizsiz uygulanabilmesi bazõ iç ve dõş faktörlere bağlõdõr. Bunlardan
ilki programõn askeri yönetim altõnda uygulanacak olmasõ, ikincisi aynõ süreçte İran
Devrimi ve İran-Irak Savaşõ nedeniyle Türkiye’nin jeopolitik konumu itibariyle ABD
için önem kazanmasõ ve son olarak programõ uygulayacak olan hükümetin kesinlikle
programa iktisadi ve siyasi anlamda sahip çõkmasõdõr.

24 Ocak tedbirleri ile askeri darbe arasõndaki ilişkinin açõkça ortaya konmasõ
gerekmektedir. Ülkede 1946’dan beri yürütülen dõş kaynağa dayalõ büyüme modeline
dayanan bazõ gelişmeler sermaye sõnõfõnõ tehdit etmeye başlamõştõr. Bu tehditlerin
başõnda işçi sõnõfõnõn artõ değerden aldõğõ payõn büyümesi gelmektedir. Bir başka
tehdit ise, üretimdeki tõkanmalar nedeniyle temel tüketim mallarõnda kuyruk,
istifçilik ve karaborsa gibi spekülatif davranõş biçimlerinin artõş göstermesidir.245
1980 darbesinde, daha önceki iki darbeden farklõ olarak, sanayi sermayesini tehdit
eden kesim tarõm burjuvazisi değil, işçi sõnõfõ olmuştur.246

245
AKALIN, U. S., “24 Ocak’õn Gerekleri”, Evrensel, 27 Nisan 2002
246
AKALIN, U. S., “Askeri Destekli Sanayileşme”, Evrensel, 13 Nisan 2002

126
 24 Ocak Kararlarõnõn diğer istikrar programlarõndan farklõ olan bir özelliği de
bu kararlarõn bir dünya görüşünün daha belirgin ve kesin bir ürünü olmasõdõr. IMF
destekli tüm istikrar programlarõ piyasa modeline geçişi hedeflerken 24 Ocak
Kararlarõ aynõ zamanda devleti iktisadi faaliyetlerden tamamen uzaklaştõrmayõ
amaçlamaktadõr. Başta IMF olmak üzere dõş çevrelerden alõnan destek
doğrultusunda, programõn siyasi düzlemde de kararlõlõk ve disiplinle uygulanmasõ bu
kararlarõn belirgin bir özelliği niteliğindedir.247 24 Ocak Kararlarõnõn dönüşüm
niteliğindeki bir başka ilkesi korumacõ ve ithal ikameci sanayileşme stratejisinden
dõşa açõk ihracata dayalõ büyüme modeline geçişi amaçlamasõdõr.248

24 Ocak kararlarõ IMF tipi Ortodoks önlemlerdir. Bu tip istikrar politikalarõ

nominal para arzõnõn kontrolünü ve kamu harcamalarõnda yapõlacak önemli
kõsõtlamalarõ içermektedir. IMF ile 18 Haziran 1980 tarihinde imzalanan üç yõllõk bir
stand-by anlaşmasõ çerçevesinde ülkemize 1.3 milyar dolarlõk kredi imkanõ
sağlanmõş ve bu kredinin 360 milyon dolarõ ilk dilim olarak kullandõrõlmõştõr. Ayrõca
bu stand-by anlaşmasõ dõşõnda Telafi Edici Finansman Kolaylõğõndan yararlanõlarak
71.6 milyon dolar ve Uluslararasõ İmar Kalkõnma Bankasõndan 341.5 milyon dolar
tutarõnda proje kredisi daha sağlanmõştõr.249

4.1.2.1.1. 24 Ocak Kararlarõnõn Hedefleri

24 Ocak 1980 tarihinde yürürlülüğe konan İstikrar Programõnõn hedefi bir

yandan ulusal ekonominin birikim ve kaynaklarõnõn dağõlõmõnda piyasa fiyatõnõn ana
belirleyici unsur olmasõnõ diğer taraftan da dünya piyasalarõyla eklemlenmeyi
sağlamaktõr. Yani programõn temel amacõ; mal ve hizmet fiyatlarõnõn
serbestleştirilmesi ve ulusal fiyat sisteminin dünya fiyatlarõna yaklaştõrõlmasõdõr. Bu
amaca yönelik olarak sürecin ilk basamağõnõ mal piyasalarõnõn dõşa açõlmasõ ve
ithalat rejiminin serbestleştirilmesi oluşturmuştur. İkinci basamak ise finansal

247
ALBAYRAK, G. C., “Az Gelişmiş Ülkelerde Uygulanan IMF Politikalarõnõn Globalizasyon
Sürecine Etkileri”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat A.B.D. İktisat Politikasõ
Bilim Dalõ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002, s. 88
248
http://idari.cu.edu.tr/sempozyum/bil4.htm, 15.11.2003
249
GÜRLEK, B., “1980 Sonrasõ IMF ve Türkiye İlişkileri”, Yayõmlanmamõş Yüksek Lisans Tezi,
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, s. 44, 2003

127
serbestleşmenin sağlanmasõdõr. Bu doğrultuda ulusal mali piyasalar serbestleştirilmiş
ve dõş finansal serbestlik sağlanmõştõr.250 Ayrõca programda mal-hizmet ihracõnõ
artõrmak ve yoğun bir devlet desteği ile sürdürülen dõşa açõlma stratejilerini
uygulamak amaçlanmõştõr.251

Bu programõn öngördüğü hedefleri maddeler halinde şöyle sõralayabiliriz:252

a- Ülkede yaşanan mal kõtlõğõnõ gidererek kuyruklarõ ortadan kaldõrmak
b- Enflasyon oranlarõnõ düşürmek
c- İhracatõ artõrmak ve dõş ticaret açõğõnõ azaltmak
d- Büyüme hõzõnõ pozitif değerlere yükselterek giderek artõş göstermesini
sağlamak
e- Piyasa ekonomisine işlerlik kazandõrmak
f- Para arzõnõ kõsmak ve faiz oranlarõnõn piyasalar tarafõndan serbestçe
belirlenmesini sağlamak
g- Ulusal paranõn değer kaybetmesini sağlayarak ihracat gelirlerini
artõrmak
h- Kamu harcamalarõnõ kõsarak bütçe açõklarõnõn kapatõlmasõnõ sağlamak
i- KİT’lere açõklarõnõ kapatabilmeleri için bu kuruluşlara zam yapma
yetkisini vermek
j- Sübvansiyonlarõ asgari düzeye indirgeyerek ve fiyat kontrollerini
azaltmak
k- Esnek kur uygulamasõna geçmek
l- Yabancõ sermaye girişini artõrõcõ önlemler almak
m- İhracata dayalõ sanayileşmenin özendirilmesi çerçevesinde ihracata
vergi indirimi, düşük faizli kredi ve imalatçõ olan ihracatçõlara ithal
girdide gümrük muafiyeti gibi teşvikler vermek

İstikrar Programõ ile öngörülen başlõca tedbirler ise kõsaca şunlardõr:253

250
GÜÇLÜ, “Türkiye’nin Küreselleşme Süreci ve Ekonomik Krizler”, s. 916
251
AKTEL, M., “Küreselleşme ve Türk Kamu Yönetimi”, Asil Yayõn Dağõtõm, 1. Baskõ, Isparta,
2003, s. 208
252
ŞAMİLOĞLU, F., s. 48
253
ATABEY, Y. A., a.g.e., s. 125

128
a. Döviz Gelirlerini Artõrõcõ Tedbirler:

24 Ocak 1980 tarihinde Türk Lirasõ dolar karşõsõnda yaklaşõk yüzde 49

oranõnda devalüe edilerek kuru 47 TL’den 70 TL’ye çõkartõlmõştõr. Böylece iç talep
kõsõlarak ihracata ivme kazandõrõlmasõ amaçlanmõştõr. 1 Mayõs 1981’den sonra ise
günlük kur ayarlamalarõna başlanmõştõr.254

İhraç ürünlerimize dõş pazarlarda rekabet gücü kazandõrõlmasõ ve ihracatta

sanayi mamullerini payõnõn artõrõlmasõ amacõyla, yeni teşvikler uygulanmaya
konulmuştur. Bu çerçevede ihracatta vergi iadesi sistemi yeniden gözden
geçirilmiştir. İhracatçõlarõn döviz tutma yetkisinin (kazandõklarõ dövizin %50’sini
kendileri ya da diğer üreticilerin girdi ithalatõnda kullanma olanağõ) kapsamõ
genişletilmiştir. İhracata yönelik üretimde kullanõlacak girdilerin ithalatõ gümrük
vergisinden muaf tutulmuştur. T.C. Merkez Bankasõ nezdinde “İhracatõ Teşvik Fonu”
kurulmuş ve teşvik belgesi alan ihracatçõlara bu fondan kredi sağlanmõştõr. Ticari
bankalara kredilerinin %15’ini sõnai ürün ihracatõnda kullandõrmalarõ zorunluluğu
getirilmiştir. İhracatta kullanõlmak üzere yurt dõşõndan getirilen prefinansman
dövizlerine, döviz cinslerine göre “Libor” faiz oranlarõ ve azami %1,25’e kadar “faiz
farkõ” verilebilmesine olanak sağlamõştõr. Ayrõca ihracatõn artõrõlmasõ amacõyla
serbest bölge, gümrüksüz antrepo kurulmasõ ve işlemlerin kolaylaştõrõlmasõ yönünde
önlemler alõnmõştõr.

Bu uygulamalar sonucunda ülkenin dõş ticaret hacminde ve özelliklede

ihracatõnda önemli artõşlar kaydedilmiştir. Bu çerçevede 1980 yõlõnda 2.9 milyar
dolar olan ihracat 1997 yõlõna gelindiğinde 26.2 milyar dolar seviyesine yükselmiştir.
Türkiye’nin ihracatõnõn dünya ihracatõ içerisindeki payõ ise 1980’de % 0,15 iken bu
oran 1997 yõlõnda % 0.50’ye yükselmiştir.255

254
“ Devalüasyon Kaderimiz”,
http://www.hurriyetim.comtr/dosya/19subat/06kriz.asp, 15.01.2004
255
“İhracatõn Gelişimi, Temel Sorunlarõ ve Analitik Bir Yaklaşõmla İrdelenmesi”, T.C. Dõş Ticaret
Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ihr/ihrstr/tarih.htm, 03.01.2004

129
b. İthalatõn Libere Edilmesine Yönelik Tedbirler:

İthalatta alõnan damga vergisinin oranõ %25’den %1’e indirilmiştir. 1981

yõlõnda “Tahsili İthal Mallarõn Listesi” uygulamadan kaldõrõlmõş, I ve II sayõlõ
Liberasyon Listelerinin kapsamõ genişletilmiştir. İthalatta alõnan teminat oranlarõ
düşürülmüş ve tahsili konusunda bazõ kolaylõklar sağlanmõştõr. Liberasyon
listelerinden ithalatçõlarõn 20 bin dolara, sanayicilerin 40 bin dolara, imalatçõ
ihracatçõlarõn ise 10 bin dolara kadar olan taleplerinin, ithal müsaadesi
düzenlenmeksizin, doğrudan yetkili bankalara yapõlmasõna ve transferlerin de bu
bankalarca yerine getirilmesine imkan sağlanmõştõr.

c. Fiyat Oluşumuna İlişkin Tedbirler:

24 Ocak kararlarõnõn en önemli ve belirleyici öğelerinden biri fiyat

politikalarõnõn piyasa koşullarõnda belirlenmesidir. Bu çerçevede fiyat denetimi ile
ilgili komisyonun görevine son verilmiştir. Kamu kesiminin ürettiği mal ve
hizmetlerin fiyatõ %100-400 arasõnda artõrõlarak, temel mallarõn kapsamõ
sõnõrlanmõştõr. Gübre, kömür, elektrik, demir ve denizyolu “yük” taşõmacõlõğõ dõşõnda
kalan tüm mal ve hizmetlerin fiyatõnõn ilgili kamu kuruluşu tarafõndan serbestçe
saptanabilmesine imkan tanõnmõştõr. İstikrar programõnda iç pazarõn rekabete
açõlmasõnõn gerekliliği belirtilmiştir. Programõn belirleyici özelliklerinden biri de
işgücü ve sermaye gibi temel üretim faktörlerinin fiyatõnõn piyasa koşullarõna göre
belirlenmesidir. Ücretler, istikrar programõnõn uygulandõğõ ilk iki yõlda gerilemiştir.

d. Yabancõ Sermaye İle İlgili Tedbirler:

Gelişmekte olan bir çok ülke gibi Türkiye’de de 1980 öncesinde

vatandaşlarõn döviz bulundurmalarõnõn, yurt dõşõnda döviz hesabõ açmalarõnõn,
yabancõ firma ve kuruluşlarõn hisse senedi ve tahvillerini almalarõnõn yasaklanmasõ
gibi tedbirlerle sermaye hareketleri engellenmeye çalõşõlmõştõr. Ancak 24 Ocak
Kararlarõ çerçevesinde yabancõ sermaye teşvik edilmiştir. Bu doğrultuda uluslararasõ
sermaye hareketlerine getirilen kõsõtlamalar kaldõrõlmõş, para transferi tamamen

130
serbest hale getirilmiş, ayrõca Türk vatandaşlarõnõn döviz hesabõ açmalarõna ve
yanlarõnda döviz bulundurmalarõna izin verilmiştir. Bu uygulamalar sonucunda 1980
yõlõnda 672 milyon dolar seviyesinde olan net sermaye akõmõ 1990 yõlõna
gelindiğinde 4037 milyon dolar düzeyine yükselmiştir.256

e. Para Politikasõ İle İlgili Tedbirler:

Faiz oranlarõnõn piyasa koşullarõna bõrakõlmasõ nedeniyle faiz oranlarõ hõzla

artõş yaşanmõştõr. 1 Temmuz 1980 tarihinden sonra kredi faizleri ile vadeli tasarruf
mevduatõ faizleri tümüyle serbest bõrakõlmõştõr.

4.1.2.1.2. 24 Ocak Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler

Uygulamaya konulan bu istikrar programõnõn ilk yõllarõnda ihracatta büyük

oranlarda artõşlar yaşanmõştõr. Bu artõşlarõn temelinde bu alanda uygulanan teşvikler,
ulusal paranõn değer kaybetmesine yol açan esnek kur rejimi ve ücretlerdeki düşüşler
yer almaktadõr.257 Ancak ilk bakõşta başarõ olarak nitelendirilebilecek olan ihracat
artõşlarõnõn ülke ekonomisine sağladõğõ fayda yol açtõğõ maliyetten daha fazla
olmuştur. İhracattaki artõş irdelenirken iki önemli faktör üzerinde durmakta fayda
vardõr. Çünkü bu faktörler aynõ zamanda ihracatõn maliyetini de oluşturmaktadõr.
Bunlardan ilki, ihraç ürünlerinin göreli fiyatlarõnõn azalmõş olmasõdõr. Azalan dõş
ticaret oranlarõ aynõ oranda ithalat için daha fazla ihracat yapõlmasõnõ gerektirerek
ekonominin dõşarõya kaynak aktarmasõna neden olmuş ve böylece ülkeyi
yoksullaştõrmõştõr. İhracat artõşlarõndaki ikinci faktör ise ihracata sağlanan parasal
destektir. İhracattan kazanõlan 1 dolarõn Merkez Bankasõna maliyeti geçerli döviz
kurunun yaklaşõk %60’õ kadardõr. Bu maliyetler ihracata ödenen vergi iadeleri, döviz
kullanõm hakkõ ve ucuz kredi olanaklarõ ile daha da ağõrlaşmõştõr. Bu bir anlamda
gizli devalüasyon görevi görmekte ve fiyatlarõn piyasalarca belirlenmesi amacõna ters
düşmektedir. İhracat işlemlerinde dolara farklõ fiyat uygulanmasõ döviz alõm

256
KAR, M/ KARA, A., “Türkiye’ye Yönelik Sermaye Hareketleri ve Krizler”, T.C. Dõş Ticaret
Müsteşarlõğõ,
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/temmuz2003/sermaye%20hareketleri.htm, 30.01.2004
257
YELDAN, E., a.g.e., s. 58

131
satõmõnõn karlõ hale gelmesine neden olarak hayali ihracat olarak bilinen soruna yol
açmõştõr.258

1988 yõlõ 24 Ocak Kararlarõ doğrultusunda yaşanan “yapõsal uyum reform

sürecinin” tükendiği yõl olarak nitelendirilmektedir. 1981-1988 yõllarõ arasõnda
ortalama %6 olarak gerçekleşen büyüme oranlarõ 1988’de %2 düzeyine düşmüş,
enflasyon oranlarõ %68’e yükselmiş ve 1980 yõlõndan sonra ilk kez Türk Lirasõ
1988’de aşõrõ değerlenmeye başlamõştõr.

11.08.1989 tarihli Resmi Gazetede yayõnlanarak yürürlüğe giren 32 sayõlõ

karar ile döviz rejiminde geniş ölçüde serbesti sağlanmõş, bu suretle Türk Lirasõnõn
konvertibiliteye geçmesi için gerekli yasal çerçeve de büyük ölçüde
oluşturulmuştur.259 Ayrõca bu karar ile yurt içinde yerleşik kurum ve kişiler
arasõndaki iktisadi işlemlerin döviz cinsinden yapõlmasõ da serbestlik kazanmõştõr.
Sermaye hareketlerindeki serbestleşmeyle birlikte diğer gelişmekte olan ülkelerde
olduğu gibi ülkemizde de yüksek miktarlarda yabancõ sermaye girişi yaşanmõştõr.
Böylece Türkiye “sõcak para” kavramõyla tanõşmõştõr. Sõcak para reel faiz oranlarõnõn
yüksek olduğu piyasalara yönelmekte ve ulusal piyasalarda döviz bolluğu
oluşturmasõ nedeniyle ülke parasõnõn aşõrõ değerlenmesine yol açmaktadõr. Aşõrõ
değerlenen döviz kuru ithalatõ artõrõcõ, ihracatõ ise azaltõcõ yönde etki yaparak dõş
ticaret açõğõnõn büyümesine neden olmaktadõr. Böyle bir ortamda ekonomide büyüme
dõşa bağõmlõ ve yapay şekilde sağlanmakta; reel faiz oranlarõ ile döviz kuru
arasõndaki dengede oluşabilecek en ufak bir sorun bile ekonomiyi krize
sürükleyebilmektedir.

Nitekim Türkiye’de 1990’lõ yõllardan itibaren önemli derecede artõş gösteren

yabancõ sermaye girişleri Türk Lirasõnõn aşõrõ değerlenmesine ve iç pazarõn
canlanmasõna neden olmuştur. Bu durum ithalatõ artõrõcõ, ihracatõ azaltõcõ yönde etki
yapmõştõr. Böylece ülkenin dõş ticaret açõğõ 1993 yõlõnda 6,4 milyar dolara

258
ALBAYRAK, G. C., s. 92
259
http://www.foreigntrade.gov.tr/Ekonomi/75yilbk/1980so.htm, 17.12.2003

132
yükselmiştir.260 Sõcak paranõn bir diğer olumsuz etkisi de Merkez Bankasõnõn para,
faiz ve döviz kuru politikalarõnõ bağõmsõz olarak kullanabilme özgürlüğünü
sõnõrlandõrmasõdõr. Çünkü sermaye hareketlerinin serbest olduğu bir ekonomide faiz
ve döviz kuru tek bir öğe olarak görev yapmakta ve ülkenin bağõmsõz bir kalkõnmaya
yönelik yatõrõm ve ticaret politikalarõ uygulama şansõ da kaybolmaktadõr. 1990’lõ
yõllarda ülkemizde talebi yönetmek için kullanõlan maliye, para ve gelir politikalarõ
etkisini kaybetmiş ve sermaye hareketleri ekonominin temel belirleyici haline
gelmiştir.

Kõsa dönemli, spekülatif sermaye akõmlarõ ekonominin dõş açõklarõnõn

finansmanõnda kullanõlmõş ve ulusal tasarruf eğilimini düşürmüştür. Böylece
ekonomide tüketim ve ithalat eğilimi hõzlanmõştõr. Döviz kuru ve faiz oranlarõ
arasõndaki hassas dengeye oturtulan yapay bir büyüme süreci yaşanmõş, ancak bu
büyüme sürecinde yatõrõm ve birikim öncelikleri üretim dõşõ spekülatif sermaye
birikimine yönelmiş, gelir dağõlõmõ bozulmuş, mali piyasalarda yaşanan kredibilite
sorunu 1994 krizine temel oluşturmuştur.

Aynõ zamanda yüksek faizle sürdürülen iç borçlanmanõn kamunun faiz

yükünü çok artõrmasõ hükümetin Merkez Bankasõ rezervlerine güvenerek faiz
oranlarõnõ düşürmesine ve Aralõk 1993’te ülke rezervlerinde 1 milyar dolar azalma
yaşanmasõna yol açmõştõr. Faiz oranlarõnda düşüş beklentisi ve yüksek likidite
piyasalarda döviz talebini artõrmõştõr. 1993 yõlõ sonlarõna doğru dõş ticaret açõğõ ve
cari işlemler açõğõ rekor düzeylere ulaşmõş, uluslararasõ finans çevrelerinde açõğõn
daha fazla sürdürülemeyeceği kanõsõ yaygõnlaşmõştõr. Ayrõca ülkede ücret ve
maaşlara yüksek oranlõ zam yapõlmasõ bir yandan tüketimi kamçõlarken bir yandan da
maliyetlere yansõdõğõ için sanayi sektörünün uluslararasõ piyasalardaki rekabet
gücünü olumsuz yönde etkilemiştir. Maaş ödemeleri ile sübvansiyonlarõn bütçe
harcamalarõ içinde önemli bir paya sahip olmasõ yatõrõm harcamalarõna ayrõlacak olan
miktarõn da minimum seviyede belirlenmesine neden olmuştur. Devalüasyon
beklentilerinin artmasõ yabancõ sermayenin Türk Lirasõndan kaçõşõnõ hõzlandõrmõş ve

260
PARASIZ, İ., “Enflasyon-Kriz-Ayarlamalar: Dünyada ve Türkiye’de Kalkõnma Makro
Ekonomisi Sorunlarõ”, Ezgi Kitabevi, Bursa, s. 370, Mart 2001

133
uluslararasõ derecelendirme kuruluşlarõnõn Türkiye’nin kredi notunu düşürmesi ile
Ocak 1994’te kriz patlak vermiştir.

Türkiye ekonomisinin 1994 yõlõnda yaşadõğõ kriz sadece finansal kaynaklõ

olmayõp aynõ zamanda ekonominin reel kesiminde meydana gelen aksaklõklardan da
kaynaklanmõştõr. Türkiye’nin yapõsal sorunlarõ nedeniyle 1994 yõlõ başlarõnda ülkede
büyük bir döviz talebi patlamasõ yaşanmõştõr. Bu nedenle döviz kurlarõ artmõş ve 5
Nisan Kararlarõ olarak da bilinen istikrar tedbirleri alõnmak zorunda kalõnmõştõr.261

4.1.2.2. 5 Nisan Kararlarõ

5 Nisan 1994 tarihinde Prof. Dr. Tansu Çiller başkanlõğõndaki hükümet

ülkede istikrarõn yeniden sağlanmasõ amacõyla “5 Nisan Kararlarõ” olarak
nitelendirilen bir dizi önlem almõştõr. Bu önlemlerin üç temel amacõ bulunmaktadõr.
Bunlar:262
- Enflasyonu düşürmek, ulusal paraya istikrar kazandõrmak, ihracat artõşõnõ
hõzlandõrmak, ekonomik ve sosyal kalkõnmayõ sosyal dengeleri de gözeten
bir temele oturtmak,
- Bir taraftan ekonominin istikrara kavuşturulmasõ amaçlanõrken, diğer
taraftan istikrarõ sürekli kõlacak yapõsal reformlarõ gerçekleştirmek,
- Kamu açõklarõ hõzla aşağõ çekilirken, kamunun ekonomideki rolünün
yeniden tanõmlanmasõ ve yeniden örgütlenmesini sağlamak, üretim yapan,
sübvansiyon dağõtan bir devlet yapõsõndan piyasa mekanizmasõnõn tüm
kurum ve kurallarõyla işlemesini sağlayan ve dengeleri gözeten bir devlet
yapõsõna geçmek.

Bu amaçlar doğrultusunda ortaya konan önlemler iki ana başlõk altõnda

toplanmaktadõr. Bunlar; gelir artõrõcõ önlemler ve harcama kõsõtlayõcõ önlemlerdir.
Gelir artõrõcõ önlemleri şu şekilde özetlemek mümkündür:263

261
AKDİŞ, M., “Küreselleşmenin Finansal piyasalar Üzerine Etkileri ve Türkiye: Finansal Krizler-
Beklentiler”,
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/Ekim2002/akdis.htm, 03.09.2003
262
ŞAMİLOĞLU, F., s. 52
263
EROĞLU, Ö.,/ALBENİ, M., s. 194

134
 - Vergi denetimlerini hõzlandõrarak yaygõnlaştõrmak,
- KİT mal ve hizmet fiyatlarõnõ piyasa fiyatlarõ ve döviz kurlarõnõ dikkate
alarak yeniden düzenlemek,
- Bütçe açõklarõnõn süratle kapatõlabilmesi için akaryakõt tüketim
vergisinden bütçeye aktarõlan kõsmõ %50 seviyesinden %70 seviyesine
çõkarmak, ayrõca akaryakõt fiyat istikrar fonundan bütçeye aktarõlan
%10’luk kõsmõ %25 olarak yeniden düzenlemek,
- KİT’lerin hazineye olan borçlarõnõ süratle ödemeleri için gerekli
düzenlemeleri yapmak, ayrõca kamu kuruluşlarõnõn paralarõnõ Merkez
Bankasõ ya da Ziraat Bankasõ bünyesinde değerlendirmelerini sağlamak,
- Hazineye ait taşõnmazlarõn satõş işlemlerini kõsa sürede tamamlamak ve
kamunun elindeki lojman, sosyal tesis, kamp v.b. kira bedellerini rayiç
düzeye çõkarmak.

Olağan Üstü İstikrar Tedbirleri Programõnda belirtilen harcama kõsõtlayõcõ

tedbirler ise kõsaca şunlardõr:
- 1994 yõlõnda memur maaş artõşlarõ mevcut bütçe ödenekleri ile sõnõrlõ
tutulacak, KİT’ler bünyesindeki sözleşmeli personelin ücretleri eş değer
statüdeki memur maaşlarõndan daha yüksek olduğu için zamanla bu
dengesizlik giderilecektir.
- Kamuda yeni personel alõmõ dondurulacaktõr. Ayrõca işçilerin fazla mesai
ücretleri ile ilgili ödenekte %50 kõsõtlama yoluna gidilecektir. Merkezi
hükümete paralel olarak mahalli idarelerin de geçici işçi istihdamõ
sõnõrlandõrõlacaktõr.
- 1994 yõlõnda yatõrõm programõna hiçbir şekilde yeni proje alõnmayacak,
bitecek projeler hariç tüm kamu projelerinde %20 oranõnda kõsõtlama
yoluna gidilecektir.
- Kuruluşlarõn lojman, sosyal tesis ve hizmet binasõ yatõrõmlarõ
durdurulacaktõr. Kamuda taşõt alõmõ sõnõrlandõrõlacak ve mevcut taşõtlarõn
bir kõsmõ satõlacak ya da trafikten çekilecektir. Aynõ zamanda kamu
kuruluşlarõnõn taşra harcamalarõ yavaşlatõlarak hazine üzerindeki yük

135
 hafifletilecek, savunma ve güvenlik harcamalarõ hariç cari harcamalarda
%30 oranõnda kõsõtlama yoluna gidilecektir.

5 Nisan Kararlarõ iki temel başlõktan oluşmaktadõr. Bunlardan ilki istikrar

programõ ikincisi ise yapõsal önlemlerdir.

4.1.2.2.1. İstikrar Programõ

İstikrar programõ beş ana başlõk altõnda ele alõnarak incelenebilir.

a- Kamu Maliyesi, Kamu Kesimi Borçlanma Gereği ve Finans:

İstikrar programõnda Nisan- Haziran döneminde 16,3 trilyon lira ilave ek gelir
sağlanmasõ, bütçe harcamalarõnda 22 trilyon lira tutarõnda kõsõntõya gidilmesi, bütçe
açõğõnda 38 trilyonluk bir iyileşme sağlanmasõ ve bütçe açõğõnõn bu üç aylõk dönem
içerisinde 10 trilyon liraya indirilmesi hedeflenmiştir. Bu hedef dolayõsõyla
yatõrõmlarõn durdurulmasõ, personel ücretleri dõşõndaki tüm kamu harcamalarõnõn
dondurulmasõ, yeni personel alõmõnõn durdurulmasõ, taşõt ve bina alõmõna izin
verilmemesi sonucu sağlanan tasarruf, bir defalõk vergi uygulamasõ ve vergi
denetimlerinin arttõrõlmasõ sonucunda sağlanan gelirlerdeki artõş ile programõn ilk üç
aylõk bütçe uygulamasõ beklenenin ötesinde olumlu bir gelişme göstermiştir. Bütçe
mart ayõnda 6.3, haziranda ise 8 trilyon lira fazla vermiş ve bunun sonucunda bu
dönemde sağlanan bütçe fazlasõ 10.1 trilyon lira olarak gerçekleşmiştir.264

İstikrar programõnda bütçe açõğõ 105 trilyon lira olarak hedeflenmiş; ancak
daha sonra revize edilerek 137 trilyon liraya yükseltilmiştir. Bu hedef
özelleştirmeden beklenen gelirin elde edilememesi nedeniyle aşõlmõş ve 145,9 trilyon
lira olarak gerçekleşmiştir. Programõn en olumlu sonuçlarõndan birisi Kamu Kesimi
Borçlanma Gereğinde (KKBG) görülmüş, 1993 yõlõnda %11,7 olan KKBG’nin
GSMH’ya oranõn tek haneli rakamlara düşürülmesi hedefi tutturulmuş ve bu oran
1994’te %8 düzeyinde gerçekleşmiştir.265

264
PARASIZ, İ., “Enflasyon- Kriz- Ayarlamalar”, Ezgi Kitabevi, Bursa, s. 378, Mart 2001
265
GÜRLEK, B., s. 49

136
 b- Döviz Kuru, Ücret ve Fiyat Politikalarõ:

Döviz kuru, ücret ve fiyat politikalarõna ilişkin önlemler istikrar programõnda

“uluslararasõ piyasalarda güvenin sağlanmasõ, rezervlerin güçlenmesi ve ödemeler
dengesinin iyileştirilmesi, döviz kurunun hedeflenen enflasyon oranlarõ ile uyumlu
bir şekilde belirlenmesi ve spekülatif hareketlere izin verilmemesi şeklinde
belirtilmiştir.

1994 yõlõ başlarõnda döviz piyasasõnda gözlenen dalgalanmalar ve Türk

Lirasõ'nõn hõzlõ değer kaybõ durdurulmuştur. Döviz kurlarõnõn ekonominin rekabet
gücünü koruyacak şekilde arz ve talebe göre istikrarlõ bir seyir takip etmesi
sağlanmõştõr. 1993 yõlõ Nisan ayõnda dolar 9.567 TL iken 1994 yõlõ Nisan ayõnda
31.641 TL'e yükselmiş ve 1994'ün sonunda 37.481 TL olmuştur. Böylece ihracat
pazarlarõnda rekabet gücü tekrar kazanõlmõştõr. Döviz piyasalarõnõn istikrar
kazanmasõ ve gerçekçi kur politikasõ uygulamasõ ile birlikte, ihracat ve diğer döviz
kazandõrõcõ işlemler için uygun bir ortam sağlanmõştõr. 1995 yõlõnda ise döviz kurlarõ
istikrarlõ bir seyir izlemiş ve dolar Eylül ayõ sonunda ortalama 47.744,5 TL'ye
yükselmiştir.266

5 Nisan Kararlarõnõn uygulanmasõ ile birlikte, Merkez Bankasõ'nõn altõn

hariç net rezervlerinde 30 Haziran 1994 tarihi itibariyle, yõl sonu hedefi olan 1 milyar
dolarlõk artõş sağlanmõş ve Merkez Bankasõ döviz rezervi bu tarihte 4.3 milyar dolara
yükselmiştir. Döviz rezervlerindeki artõş yõl sonuna kadar devam etmiş ve 1994 yõlõ
sonunda 7.1 milyar dolara yükselmiştir. 1995 yõlõnda döviz rezervlerindeki artõşla
birlikte 20 Ekim 1995 tarihi itibariyle Merkez Bankasõ döviz rezervleri 16.5 milyar
dolara yükselmiştir.267

5 Nisan Kararlarõ ile kamu sektörü tarafõndan üretilen mal ve hizmetlerin

fiyatlarõndaki yüksek oranlõ artõşlarõn etkisiyle Toptan Eşya Fiyatlarõ Endeksi (TEFE)
1994 yõlõ Nisan ayõnda %32,8 oranõnda artmõştõr. Aylõk fiyat artõşlarõ Haziran ve
Temmuz aylarõnda düşme eğilimine girmiş, Eylül ayõndan itibaren ise tekrar
266
http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/ekonomi/ekodosya/depremler.asp, 30.01.2004
267
Buradaki veriler T.C. Merkez Bankasõ web sitesinden alõnmõştõr.

137
yükselerek yõl sonunda %149,6 olarak gerçekleşmiştir. 1995 yõlõnõn ilk aylarõnda ise
aylõk fiyat artõşlarõ tekrar düşmeye başlamõş ve Eylül ayõnõn sonunda %45,5 olarak
gerçekleşmiştir.268

c- Merkez Bankasõ ve Bankacõlõk Kesimi ile İlgili Tedbirler :

İstikrar programõnda son yõllarda kamu açõklarõnda gözlenen artõşõn Merkez

Bankasõ ve mali piyasalar üzerinde baskõ oluşturarak para politikasõnõn etkin bir
şekilde kullanõlmasõnõ olumsuz yönde etkilediğine değinilmiştir. Bu doğrultuda
Hazinenin ve diğer kamu kuruluşlarõnõn Merkez Bankasõndan kullandõklarõ kredilere
sõnõr getirilmesi ve bankanõn daha özerk bir yapõya kavuşturulmasõ; ayrõca Merkez
Bankasõnõn para politikasõnõ programda hedeflenen amaçlar doğrultusunda
kullanarak parasal büyüklükleri kontrol altõnda tutmasõ amaçlanmõştõr. Programõn
uygulanmasõ sonucunda bu hedeflerin tutturulduğu gözlenmiştir. 1995’te Hazinenin
Merkez Bankasõndan kullandõğõ kõsa vadeli avans bir önceki yõla göre %79 oranõnda
azalmõştõr. 269

Programda yer alan Merkez Bankasõyla ilgili bir diğer tedbir de mevduat
munzam karşõlõklarõ ve disponibilite sisteminin değiştirilmesidir. Bankalarõn varlõğa
dayalõ menkul kõymetler dahil, tüm pasifleri üzerinden disponibilite alõnmaya
başlanmõştõr. Daha önce döviz hesaplarõ lehine çalõşan munzam karşõlõklar
uygulamasõ, Türk Lirasõ lehine çevrilmiştir. Yatõrõm Bankalarõ ve özel finans
kurumlarõ da benzer bir uygulamaya tabi tutulmuşlardõr. Karşõlõksõz repo işlemlerinin
kaldõrõlmasõ amacõyla, repo teminatlarõnõn Merkez Bankasõ'nda depo edilmesi sistemi
yürürlüğe girmiştir. Ayrõca döviz büfelerine Merkez Bankasõ'ndaki piyasalara aylõk
asgari 1 milyon dolar satma mecburiyeti getirilmiş, büfelere Merkez Bankasõ'nda
hesap açõlmõş ve her büfe 2 milyar TL tutarõnda Hazine Bonosu alarak Merkez
Bankasõ'nda depo etmeleri şart koşulmuştur. Böylece, döviz büfelerinin mali
sistemde belirli bir disiplin içerisinde faaliyet göstermeleri sağlanmõştõr.

268
Buradaki veriler Devlet İstatistik Enstitüsü web sitesinden alõnmõştõr.
269
GÜRLEK, B., s. 47

138
 Hazine iç borçlanmaya gidebilmek için 1994 Haziran ayõnda bono satõşõ
gerçekleştirmiş, bunun sonucunda piyasada döviz üzerindeki baskõ hafiflemiş ve faiz
oranlarõ yõl içerisinde azaltõlarak yõllõk %100'ler seviyesine çekilmiştir. 1995 yõlõnda
da faiz oranlarõndaki düşme eğilimi devam etmiş ve borçlanma vadeleri önce 6 aya,
daha sonra 9 aya ve nihayet 1 yõla çõkarõlmõştõr. Bankalar arasõ piyasadaki faiz
oranlarõ da benzer bir gelişme göstermiş, Mart 1994'de %700'e kadar yükselen
gecelik faiz oranlarõ istikrar programõnõn uygulamaya konulmasõndan sonra hõzlõ bir
düşüş eğilimine girmiş ve 25 Ekim 1995 günü itibariyle bankalar arasõ para
piyasasõnda bir günlük işlemlerde ağõrlõklõ ortalama faiz %55,8 olarak belirlenmiştir.
Enflasyonist beklentilerin kõrõlmasõ ile birlikte mevduat faiz oranlarõnda da gerileme
olmuş, 5 Nisan sonrasõnda %130 civarõnda olan 3 aylõk mevduat faiz oranlarõ
%68'ler seviyesine inmiştir. Bu olumlu gelişmelerin yanõnda piyasadaki para arzõ
hõzla yükselmiş M1 1994 yõlõ Nisan ayõnda 128 trilyon TL'den 1994 yõlõ sonunda
239 trilyon TL'ye ve 6 Ekim 1995 tarihinde ise 361 trilyon TL'ye yükselmiştir.270

d- Dõş Ticaret

Dõş ticaretle ilgili olarak programda başta ihracat olmak üzere, turizm, dõş
müteahhitlik ve döviz kazandõrõcõ işlemlere önem verilmesi gerektiği vurgulanmõştõr.
Uygulanacak politikalarla daraltõlacak olan yurtiçi talebin, yurtdõşõ talebin arttõrõlmasõ
yoluyla dengelenmesi ve böylece üretim, istihdam ve döviz gelirlerinde artõş
kaydedilmesi amaçlanmõştõr. Ayrõca AB ile gerçekleştirilen Gümrük Birliği
Anlaşmasõ çerçevesinde AB normlarõna uygun, çevreye duyarlõ, katma değeri
yüksek, moda ve markaya yönelik, uluslararasõ kaliteye sahip üretim ve yatõrõmlar
desteklenmesi kararlaştõrõlmõştõr.

Son üç yõldõr yapay olarak değerlenen Türk Lirasõ 1994 yõlõ Ocak-Eylül
döneminde reel olarak %19 değer kaybetmiş ve bu sayede ihracat pazarlarõmõzda
rekabet gücü tekrar kazanõlmõştõr. Döviz piyasalarõnõn istikrar kazanmasõ ve gerçekçi
kur politikasõ uygulamasõ ile birlikte, ihracat ve diğer döviz kazandõrõcõ işlemler için
uygun bir ortam sağlanmõştõr.

270
http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/politika/bahcecis/istikra5.pdf, 12.12.2003

139
 İhracatõn desteklenmesi amacõyla, gerçekçi kur politikasõnõn yanõsõra,
ihracatõn kõsa vadeli finansman ihtiyacõnõ karşõlamak üzere Eximbank'a aktarõlan
kaynaklar önemli ölçüde artõrõlmõştõr. Bu çerçevede, 1994 yõlõ içerisinde Eximbank
tarafõndan kullandõrõlan toplam ihracat kredisi 56 trilyon liradõr. Eximbank tarafõndan
sağlanan döviz cinsinden kõsa vadeli ihracat kredisi 1993 yõlõnda 18 milyon dolarken,
1994 yõlõnda 57 milyon dolara yükselmiştir. 1995 yõlõnda Eximbank tarafõndan 91.2
trilyon TL tutarõnda ihracat kredisi kullandõrõlmõştõr.

Tüm bu önlemlerin neticesinde1993 yõlõnda 15.3 milyar dolar olan ihracat

1994 Haziran ayõndan itibaren hõzlõ bir artõş eğilimine girmiş ve yõl sonunda 18.1
milyar dolara ulaşarak program hedefini %6,8 oranõnda aşmõştõr. Aşağõdaki tablodan
da açõkça anlaşõlacağõ gibi 1994 yõlõnda dõş ticaret açõğõ %63,3 oranõnda azalmõş ve
ihracatõn ithalatõ karşõlama oranõ %77,8'e yükselmiştir.

Tablo 14: Türkiye’nin Dõş Ticaret Dengesi (Yõllõk- Milyon Dolar)

İhracat İthalat Dõş Ticaret İhracatõn İthalatõ

Dengesi Karşõlama Oranõ
1991 13,6 21,0 -7,4 64,6
1992 14,7 22,9 -8,2 64,4
1993 15,3 29,4 -14 52,2
1994 18,1 23,3 -5,1 77,8
1995 21,6 35,7 -14,1 60,6
1996 23,2 43,6 -20,4 53,2
1997 26,3 48,6 -22,3 54,1
1998 27,0 45,9 -18,9 58,7
1999 26,6 40,7 -14,1 65,3
2000 27,3 54,0 -26,7 50,6
2001 31,3 41,4 -10,1 75,7
2002 35,7 51,2 -15,3 69,8

Kaynak: ENÇ, E., “Dõş Ticaret, Cari Açõk ve Kriz” ve

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ticaret/trk00/dsicithalat00.htm adresindeki makalelerden
esinlenerek tarafõmdan hazõrlanmõştõr.

140
 1994 yõlõnõn Ocak-Mart döneminde 1.1 milyar dolar açõk veren cari işlemler
dengesi, programõn taviz verilmeden uygulanmasõ sonucunda, 1994 yõlõ sonunda 2.6
milyar dolar fazla vermiştir. 1995 yõlõnda da ihracat artõşõndaki olumlu gelişmeler
devam etmiştir. Ancak ihracat %20 oranõnda artõş gösterirken aynõ dönemde ithalat
yaklaşõk %55’lik bir artõş göstermiş ve dolayõsõyla 1994 yõlõnda –5.1 olarak
gerçekleşen dõş ticaret açõğõ 1995’de –14.1’e yükselmiştir.

e- Üretim-İstihdam :

İstikrar programõnõn uygulanmasõ ile birlikte iç talepte yaşanan daralmaya

bağlõ olarak bazõ sektörlerde ciddi stok artõşlarõ olmuştur. Bu sektörlerde üretim ve
kapasite kullanõm oranlarõnõn önemli ölçüde gerilemesi sonucunda, 1994 yõlõnõn ilk
çeyreğinde %6 oranõnda artan imalat sanayi üretimi, yõlõn ikinci çeyreğinde %12
oranõnda ve yõl sonu itibariyle de %8 oranõnda gerilemiştir. İmalat sanayi
üretimindeki bu gerilemede iç talepte görülen daralmanõn yanõsõra, radikal tedbirlerin
gerektirdiği uyum ihtiyacõ sonucunda üretim, yatõrõm ve ihracat kararlarõnõn belirli
bir süre ertelenmesinin de etkisi olmuştur. Benzer şekilde kapasite kullanõm oranõ
1994 yõlõnõn ilk çeyreğinde %76 iken ikinci çeyreğinde %67'ye düşmüş, Haziran
ayõndan sonra tekrar artmaya başlamõş ve üçüncü çeyrekte %73'e yükselmiştir. 1994
yõlõ itibariyle ise kapasite kullanõm oranõ 1993 yõlõndaki %80 seviyesinden %73'e
gerilemiştir. 1995 yõlõnõn ilk yarõsõnda bu oran %75,4 olarak gerçekleşmiştir.271
5 Nisan Kararlarõnõ izleyen dönemde talep ve üretimdeki düşüş istihdamda da belirli
bir daralmaya yol açmõştõr. 1994 yõlõnda işsizlik oranõ %8.4'e yükselmiştir.

4.1.2.2.2. Yapõsal Düzenlemeler

5 Nisan Kararlarõnõn bir ayağõnõ da Yapõsal Düzenlemeler oluşturmaktadõr.

Bu başlõk altõnda incelenen konular ise; toplumsal mali dayanõşma ve yeni vergiler,
özelleştirme, sosyal güvenlik reformu, KİT’ler ve tarõmsal desteklemedir.

271
ATABEY, Y. A., s. 140

141
a- Toplumsal Mali Dayanõşma ve Yeni Vergiler :

5 Nisan Kararlarõnda "Gelir ve Kurumlar vergisi mükelleflerinin 1994 yõlõnda

beyan ettikleri matrahlar üzerinden ek bir vergi ödemeleri, motorlu kara, deniz, hava
taşõtlarõndan belirli kasko sigorta değeri üzerinde olanlardan bir defaya mahsus
olmak üzere ek bir vergi alõnmasõ, birden fazla konutu olanlardan bir defaya mahsus
olmak üzere düşük oranlõ ek emlak vergisi alõnmasõ" konularõna yer verilmiş, 1994
yõlõ için 70 trilyon TL vergi geliri elde edilmesi hedeflenmiştir. Ayrõca kayõt dõşõ
ekonomiyi sisteme dahil etmek ve vergide etkinliği artõrmak amacõyla herkese bir
vergi numarasõ verilmesi kararlaştõrõlmõş ve bu uygulamaya 1 Temmuz 1995
tarihinden itibaren başlanmõştõr. 272

b- Özelleştirme :

Türkiye’de özelleştirme uygulamalarõnõn tarihsel perspektifine bakõldõğõnda

bu uygulamalarõn ilk olarak 1984 yõlõnda uygulanmaya başlandõğõ görülmektedir. Bu
amaç doğrultusunda 4046 sayõlõ kanun çõkarõlmõş ve hukuki alt yapõ oluşturulmuştur.
1995 ve 1997 yõllarõnda telekomünikasyon ve enerji sektörünün özelleştirilmesi
amacõyla hukuki düzenlemeler yapõlmõştõr. 1985 yõlõndan itibaren özelleştirme
kapsamõna alõnan ve Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõna devredilen kuruluş sayõsõ
1999 Ağustos ayõ itibariyle 211’e ulaşmõştõr.273

Özelleştirme kapsamõndaki kuruluşlardan elde edilen 8.1 trilyon liralõk (800.7

milyon dolar) temettü geliri ve 3.5 trilyon liralõk (100 milyon dolar) diğer gelirlerle
birlikte 1985-1995 dönemi toplam geliri 46.5 trilyon TL (3.3 milyar dolar) düzeyine
ulaşmõştõr. Aynõ dönemde özelleştirme uygulamalarõ için 37.4 trilyon TL (yaklaşõk 3
milyar dolar) tutarõnda harcama yapõlmõştõr. 31 Aralõk 2002 tarihi itibariyle
özelleştirme gelirleri 11.2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynõ tarihe kadar

272
http://www.filozof.tripod.com/nisan.html, 12.12.2003
273
“ Gerçekleştirilen Uygulamalar, T. C. Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ,
http://www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/1985-2003_gerceklesenler.htm, 21.11.2003

142
özelleştirme uygulamalarõ çerçevesinde 11 milyar dolar tutarõnda kaynak kullanõmõ
gerçekleştirilmiştir.274

1995 yõlõ için toplam 5 milyar dolar tutarõnda özelleştirme uygulamasõ

hedeflenmiş; fakat ilk altõ aylõk dönemde, projelerin ihale sürecindeki beklenmeyen
gelişmeler, iptal olgularõ ve uygulamada karşõlaşõlan sorunlar nedeniyle bu hedefe
ulaşõlmasõ mümkün olamamõştõr. Bu nedenle Mayõs ayõnda 1995 yõlõ özelleştirme
hedefi 2.7 milyar dolar olarak revize edilmiştir.

c- Sosyal Güvenlik Kuruluşlarõ Reformu :

İstikrar Programõnda özel sağlõk ve özel emeklilik sigortasõnõn teşvik edilmesi

ve tazminatlarõn emekli keseneği matrahõna dahil edilmesi suretiyle emekli
sandõğõnõn gelirinin artõrõlmasõ, sosyal sigortalar kurumuna tabi sigortalõlar için
emekliliğe hak kazandõran prim gün sayõsõnõn kadõn sigortalõ için 7.200, erkek
sigortalõ için 9.000 güne çõkarõlmasõ, S.S.K’ nõn piyasa rayici altõnda kira geliri
getiren gayri menkullerinin kira bedellerinin rayiç değerlere yükseltilmesi
öngörülmüştür.

Belirtilen düzenlemeler Meclise sunulmuştur. Bunlardan S.S.K'nõn piyasa

rayici altõnda kira geliri getiren gayri menkullerinin kira bedellerinin rayiç değerlere
yükseltilmesi ve kira getirmeyen gayri menkullerinin satõşõyla ilgili kanun
çõkartõlarak yürürlüğe konmuştur.

d- KİT'ler :

İstikrar programõnda belirtilen şekilde KİT'lerin hacze, iflasa ve tasfiyeye açõk

olmalarõ için gerekli yasal düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Büyük borç yükü, aşõrõ
istihdam, yüksek maliyetli üretim ve teknolojik gerilikten dolayõ özelleştirilmelerine
imkan bulunmayan tesislerin kapatõlmasõ yönündeki uygulamalara başlanmõş ve bu
doğrultuda Etibank'õn Kütahya'da bulunan Kuzey Batõ Anadolu Krom İşletmeleri

274
KESKİN, H. Ü., s. 147

143
kapatõlmõştõr. Ayrõca Karabük Demir-Çelik İşletmelerinin işçilere devredilmesi
işlemi ise gerçekleştirilmiştir. KİT ürünlerinin fiyatlarõnõn serbest bõrakõlmasõna ve
her KİT yönetiminin ekonominin gereği olarak ürün fiyatlarõnõ tamamen piyasa
koşullarõna göre belirlemesine karar verilmiştir.275

e- Tarõmsal Destekleme :

5 Nisan Kararlarõ tarõmsal desteklemenin yeniden gözden geçirilmesini ve

rasyonel bir yapõya kavuşturulmasõnõ amaçlamaktadõr. Programda belirlenen
hedeflerden önemli bir kõsmõ gerçekleştirilmiştir. Hububat, şeker pancarõ ve tütün
dõşõndaki ürünler destekleme kapsamõna alõnmamõştõr. Fõndõk, Ayçiçeği, Pamuk ve
diğer bazõ ürünler için fiyatlar Tarõm Satõş Kooperatifleri Birlikleri tarafõndan
açõklanmõştõr. Birliklerce açõklanan fiyatlar dünya fiyatlarõ dikkate alõnarak
belirlenmiş ve birlikler destekleme alõmlarõnõ kendi imkanlarõ ile yapmõşlardõr.

Arz fazlasõ olan ürünlerde, ekim alanlarõnõn sõnõrlandõrõlmasõ ve üretimin

azaltõlmasõ yönündeki çalõşmalara devam edilmiş, bu çerçevede tütün ekim alanlarõ
220 bin ton hedefine göre sõnõrlandõrõlmõştõr. Tarõmsal ürünlerin borsalarda işlem
görmesini teşvik amacõyla yüzde 4 olan stopaj, borsalarda yapõlan işlemler için yüzde
2 olarak belirlenmiştir.276

4.1.2.2.3. 5 Nisan Kararlarõ Sonrasõ Gelişmeler

Türkiye ekonomisi 1994 yõlõnda karşõ karşõya kaldõğõ şiddetli daralmanõn

ardõndan 1995 yõlõndan itibaren pozitif büyüme oranlarõna kavuşmuştur. Ekonomi
1995 yõlõnda %7.0, 1996’da %7.2 ve 1997 yõlõnda %7.2 büyüme kaydetmiştir.
Ancak krizden çõkõş için uygulanan, kõsa dönemde karlõ görünen politikalar
Türkiye’nin daha büyük krizler yaşamasõna neden olacak zemini hazõrlamõştõr. Bu
politika araçlarõndan özellikle iki tanesine dikkat çekmekte fayda vardõr. Bunlardan
ilki, sermaye çõkõşõnõ engellemek üzere izlenen yüksek faiz politikalarõdõr. Bu

275
TÜZ, M. V., “Kriz ve İşletme Yönetimi”, Alfa Basõm Yayõn Dağõtõm, İstanbul, s. 136, Ocak
2001
276
GÜRLEK, B., s. 50

144
politikalar iç borcun hõzla artõrmasõna neden olmuştur. 1996 yõlõnda 3.1 katrilyon lira
düzeyinde olan iç borç stoku 1997’de 6.3 katrilyon, 1998’de ise 9.5 katrilyon liraya
ulaşmõştõr.277 Dikkat edilmesi gereken diğer politika aracõ ise bankacõlõk sektöründe
1994 krizi yaralarõnõ sarmak amacõyla mevduat hesaplarõnõn %100 güvence altõna
alõnmasõdõr.278 Bu iki politika aracõ ekonominin 1990’lõ yõllarõn sonlarõnda
yaşayacağõ kriz sürecinde son derece etkili olmuştur.

1 Ocak 1996 tarihinden itibaren Avrupa Birliği (AB) ile imzalanan Gümrük
Birliği Anlaşmasõ (GB) yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşmanõn birinci yõlõnda AB
ülkelerinden yapõlan ithalattaki artõş toplam ithalata göre önemli bir artõş gösterirken
aynõ ülkelere yapõlan ihracattaki artõş oranõ %21 seviyesine yükselmiştir. 1997 yõlõ
sonuna gelindiğinde ise büyüme hõzõ %8 olarak gerçekleşirken enflasyon oranlarõ
%91 düzeyine yükselmiş ve Hazine yüksek faizli borçlanmaya devam etmek zorunda
kalmõştõr.279

1997 Asya ve 1998 Rusya Krizleri ulusal ekonomiyi olumsuz yönde

etkilemiştir. 1998’den itibaren ulusal mal pazarlarõ talep daralmasõna itilmiş ve dünya
finans krizinin olumsuz etkileri yaşanmaya başlanmõştõr. 1998 yõlõnda Rusya
kaynaklõ ihracat talebinin daralmasõ ve artan uluslararasõ güvensizlik ortamõnda kõsa
vadeli sõcak para girişleri faiz arbitrajõna duyarlõlõğõnõ kaybetmiş ve siyasi yaşamdaki
belirsizliklerin artmasõyla birlikte ekonomi yeni bir finansal krize sürüklenmiştir.280

5 Nisan Kararlarõnõn uygulanmasõnda döviz kurlarõndaki dalgalanma ve

değerlenmeler halk tarafõndan enflasyonun bir göstergesi olarak algõlandõğõndan,
döviz kuru tek çõpa olarak belirlenmiş, bu durum ise ekonominin rekabet gücünü
azaltarak istikrar programõnõ başarõsõz kõlmõştõr. Bu nedenle ekonomide oluşturulmak
istenen yapõsal değişmeler konusunda olumlu adõmlar atõlamamõş, özelleştirme ve

277
TUNÇSİPER, B., “Gelişmekte Olan Ülkelerde ve Türkiye’de Enflasyon ve İstikrar Politikalarõ”,
Dumlupõnar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 5, s. 16, Haziran 2001,
278
ALPER, C. E./ÖNİŞ, Z., “Financial Globalization, the Democratic Deficit and Recurrent Crises in
Emergining Markets: The Turkish Experience in the Aftermath of Capital Account Liberalization,
2002,
http://www.econ.boun.edu.tr/papers/wp-01-14.PDF, 23.09.2003
279
ŞAMİLOĞLU, F., s. 53
280
YELDAN, E., s. 54

145
KİT’lerdeki yapõsal düzenlemelerde hedeflenen düzeye ulaşõlamamõş ve sonuçta
Dünya Bankasõ Türkiye’yi başarõsõz bir ülke olarak ilan etmiştir.281

Türkiye 1998 yõlõndan itibaren ekonomik istikrar açõsõndan enflasyonla

mücadelede güvene dayalõ bir strateji ortaya koymaya çalõşmõştõr. Bu strateji para,
maliye, borç ve kur politikalarõyla ilgili bazõ düzenlemelerle birlikte vergi
reformunun gerçekleştirilmesi, özelleştirmenin hõzlandõrõlmasõ, sosyal güvenlik
sisteminde reform çalõşmalarõnõn başlatõlmasõ gibi bir takõm yapõsal önlemleri de
içermektedir. Bu bağlamda 1 Temmuz 1998 tarihinde yürürlülüğe konulan
programla, piyasada azalan güveni yeniden sağlamak üzere, faiz oranlarõnda ve
fiyatlar genel düzeyinde bir düşüş eğilimi başladõğõnõ göstermek için yoğun çaba
harcandõğõ gözlenmektedir.282

1998 yõlõ başõnda açõklanan para programõnda, Merkez Bankasõnõn para

otoritesi olarak bilançosunun yükümlülük tarafõndaki rezerv para kalemini kontrol
ederek, parasal durumunu etkilemeye çalõşacağõ öngörülmüştür. Döviz kuru
politikasõnõ ise iki ters yönlü kõsõt olan cari işlemler hesabõnõn sürdürülebilirliği ve
enflasyon kriterleri altõnda belirlemeye devam edeceği açõklanmõştõr. Bu çerçevede,
Merkez Bankasõnõn temel politika araçlarõ olan döviz- efektif piyasalarõ aracõlõğõyla
yapõlan işlemler, açõk piyasa işlemleri ve bankalar arasõ para piyasasõ işlemleri söz
konusu hedefler doğrultusunda etkin bir biçimde kullanõlmaya çalõşõlmõştõr.283

Rezerv para büyüklüğü artarak 1.394 trilyon lira seviyesinden 30 Haziran

1998 tarihi itibariyle 1.575 trilyon lira düzeyine yükselmiş ve bu rakam hedeflenen
1.587-1.615 trilyon lira aralõğõnõn altõnda gerçekleşmiştir. bu olumlu gelişmeler
enflasyon üzerinde kõsmen de olsa olumlu etkide bulunmuş ve 1998 yõlõ başõnda
%92.5 olan enflasyon oranlarõ yõlõn son çeyreğinde %65.9 seviyesine kadar
gerilemiştir.284

281
KARABIÇAK, M., “ Türkiye’de Ekonomik İstikrarsõzlõğõn Tarihsel Gelişim Süreci”, s. 58
282
GÜRLEK, B., s. 51
283
KARABIÇAK, M., “ Türkiye’de Ekonomik İstikrarsõzlõğõn Tarihsel Gelişim Süreci”, s. 59
284
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/paraprog/matbal.html, 28.10.2003

146
 1998 yõlõnõn ilk yarõsõnda programda öngörülen hedeflerin tutturulmasõ
konusunda kayda değer başarõlar sağlanmõş ve haziran ayõ sonunda IMF ile bir
İzleme Anlaşmasõ “Staff Monitored Program” yapõlarak Türk Hükümetinin IMF’e
karşõ taahhütlerini bildiren Ekonomik Politikalar Bildirgesi “Memorandum of
Economic Polices” verilmiştir. Söz konusu anlaşma metni bütçe dengesinden para
politikasõna, özelleştirme uygulamalarõndan hazinenin borçlanma programõna,
finansal sistemin gözetiminden sosyal güvenlik sisteminde yapõlmasõ öngörülen
yapõsal değişikliklere kadar çok geniş bir alanõ kapsamõştõr. 1998 yõlõnõn ilk yarõsõnda
belirlenen ekonomi politikalarõnõn uygulanmasõnda gösterilen kararlõ tutum ve alõnan
sonuçlar ekonominin geleceğine yönelik beklentileri olumlu biçimde etkilemiştir.
Ancak gerek Asya Krizi gerekse de Rusya krizi nedeniyle ülke 1998 yõlõnõn ikinci
yarõsõndan itibaren daralma sürecine girmiş ve 1999 yõlõnõn ilk çeyreğinde
Türkiye’de İkinci Dünya Savaşõ sonrasõndaki en şiddetli ekonomik daralma
yaşanmõştõr.285

1999 yõlõna gelindiğinde kamu borçlarõ gayri safi yurt içi hasõlanõn
(GSYİH)% 60’õna ulaşmõştõr. Kamu kesimi borç servisi yükü GSYİH’nõn %24’üne
yükselmiştir. Bu oranõn %22’si faiz ödemelerinden, %2’si ise ana para
ödemelerinden oluşmaktadõr.

1999 yõlõ Aralõk ayõna gelindiğinde IMF destekli yeni bir istikrar programõ
uygulamaya konulmuş ve ekonominin rayõna oturtulmasõnda “topyekün reform”
yapõlmasõ gerektiği ilan edilmiştir.

4.1.2.3. 2000 Yõlõ Enflasyonu Düşürme Programõ

Türkiye’nin ekonomik ve kurumsal yapõsõnda 1990’lõ yõllarda önemli

gelişmeler kaydedilmiş olmasõna rağmen bu dönemde kronik yüksek enflasyon
devam etmiş, büyüme oranlarõnda ise istikrarsõzlõk gözlenmiştir. 1999 yõlõ sonu
itibariyle Türkiye %6.1 oranõnda küçülürken enflasyon oranlarõ %70’ler seviyesine
yükselmiştir. Yüksek miktardaki bütçe açõklarõnõn iç borçlanma yoluyla finanse

285
“ 1999 Ekonomik Rapor”, TÜRMOB Yayõnlarõ-136, Ankara, s. 47, 2000

147
edilmesi reel faiz oranlarõnõn yüksek düzeylerde seyretmesine ve iç borç sorununun
giderek ağõrlaşmasõna neden olmuştur. Bu arada yapõlan erken seçim kararõnõn
oluşturduğu belirsizliğin iç talebe olumsuz yansõmasõ, Asya Krizinin yol açtõğõ artan
rekabet koşullarõ ve dolayõsõyla düşen ihracat gelirleri, ardõndan Rusya Krizinin
patlak vererek ihracatõn daha da gerilemesi ülkenin büyüme oranlarõndaki olumsuz
tablonun oluşmasõnda önemli role sahiptir.

Yeni kurulan koalisyon hükümeti, 1999 yõlõ boyunca ard arda yaşanan
felaketlere rağmen; Güneydoğudaki silahlõ çatõşmalarõn sona ermesi, AB’nin
Helsinki Zirvesinde Türkiye’nin adaylõğõnõn kabulü, ülkede yaşanan deprem sonrasõ
dünyanõn Türkiye ile dayanõşma içerisine girmesi gibi ekonomik ve toplumsal
gelişmeler toplumda iyimserlik havasõ yaşanmasõna neden olmuştur. Ancak yeni
hükümet iç borçlarõn çevrilebilirliliği konusunda kuşkular yaşamõştõr. 1999 yõlõ sona
ererken iç borç miktarõnõn GSMH’ya oranõ %29’a ulaşmõştõr. Yüksek reel faizlerin
ve yõlõn ilk çeyreğindeki belirsizliğin olumsuz etkileri nedeniyle yurt içi talep tekrar
daralma sürecine girmiş ve 1999 yõlõnõn üçüncü çeyreğinde %3.5 ve son çeyreğinde
%2.0 oranõnda azalma yaşanmõştõr. 1999 yõlõnõn tamamõnda toplam yurt içi talebin
%4 oranõnda gerilemesinde, özel tüketim harcamalarõndaki %3.1’lik ve özel sabit
sermaye yatõrõmlarõndaki %19.6’lõk başlõca etken olmuştur. 1999 yõlõ itibariyle
tüketim harcamalarõ %6.5 oranõnda büyürken, yatõrõm harcamalarõ %4.1 oranõnda
daralmõştõr. Dolayõsõyla ekonomi 1999 yõlõnda %6.1 oranõnda daralmõştõr.286

1999 yõlõnda yaşanan ekonomik gelişmelere üretim yönüyle bakõldõğõnda,

mali kurumlar hariç diğer tüm sektörlerde tarõm, sanayi, inşaat, ticaret, ulaştõrma,
konut, serbest meslek ve hizmetlerden sağlanan katma değer bir önceki yõla oranla
düşük kaldõğõ gözlenmektedir. Bu değer düşüklükleri tarõm sektöründe %4.3, sanayi
kesiminde % 5, inşaat alanõnda %12.7, ticaret sektöründe %6.8, ulaştõrma ve
haberleşme alanlarõnda ise %4 olarak gerçekleşmiştir.287

286
GÜRLEK, B., s. 55
287
“ 1999 Ekonomik Rapor”, TÜRMOB Yayõnlarõ- 136, Ankara, s. 47, 2000

148
 Yaşanan olaylar ekonomik faaliyetlerin ve büyüme oranlarõnõn tekrar istikrara
kavuşturulmasõnõn kõsa vadeli çözümler yerine kalõcõ reformlar yaparak
gerçekleştirilebileceğini açõkça ortaya çõkarmõştõr.

Bu çerçevede Türkiye IMF ile 17. stand by anlaşmasõnõ imzalamõş ve 2000

yõlõ başõndan itibaren uygulanmaya başlanan 2000 Yõlõ Enflasyonla Mücadele
Programõnõn üç yõl süreyle yürürlülükte kalmasõ kararlaştõrõlmõştõr. Türkiye bu
anlaşmayla birlikte IMF’in dilimler halinde vereceği 4 milyar dolarlõk kredi
karşõlõğõnda kuruluşa karşõ bazõ taahhütler altõna girmiştir.288

4.1.2.3.1. Programõn Hedefleri

Bu programõn temel amacõ; üç yõllõk dönemde enflasyonu tek haneli

rakamlara indirerek reel faiz oranlarõnõ aşağõya çekip kamu finansman dengesini
sağlõklõ ve sürdürülebilir bir yapõya kavuşturmaktõr. Program kur ve ücretlerin
kontrol altõna alõnmasõ temeline oturtulmuştur.289

Program ile 2000 yõlõ sonuna kadar Toptan Eşya Fiyat Endeksinin (TEFE)
%20’ye Tüketici Fiyat Endeksinin (TÜFE) %25’e, 2001 yõlõ sonunda sõrasõyla %10
ve %12’ye, 2002 sonunda ise %5 ve %7 seviyesine çekilmesi hedeflenmiştir.
Program kapsamõnda, büyüme hõzõnõn 2000 yõlõnda %5,5, 2001-2002 döneminde ise
%5-6 aralõğõnda gerçekleşmesi hedeflenmiştir.290

Programõn temel belirleyicilerinden birisi döviz kuru politikasõdõr. Nominal

çõpa olarak belirlenen döviz kurundaki gelişmeler bir takvime bağlanmõş ve Türk
Lirasõnõn Temmuz 2001’e kadar 1 dolar ve 0,77 eurodan oluşturulan sepet karşõsõnda
alacağõ değer önceden belirlenmiştir. Buradaki amaç döviz kuruna ilişkin belirsizliği
ortadan kaldõrarak enflasyonist beklentinin kõrõlmasõdõr.

288
KAZGAN, G., “ Tanzimat’tan 21. Yüzyõla Türkiye Ekonomisi”, s. 450
289
ERTUNA, Ö., “ Ekonomik İstikrar Programõ ve Borçlanma Stratejisi”, Muhasebe Finansman,
S: 10, Nisan 2001, s. 11
290
İZMİRLİOĞLU, A., “ Makroekonomik Program ve Beş aylõk Uygulama Sonuçlarõ”, DPT, 2000,
http://www.dpt.gov.tr/esk/2000/sunus1.doc, 23.03.2004

149
 Programõn döviz kuruna bağlõ beklentilerinden bir diğeri de sermaye girişini
artõrõcõ yönde etki yapmasõdõr. Mali piyasalarõ uluslararasõ piyasalarla bütünleşmiş bir
ekonomide yurt içi faiz oranlarõ uluslararasõ piyasalardaki faiz oranlarõ, döviz
kurunda beklenen artõş ve risk primi tarafõndan belirlenir. Döviz kurunun önceden
bilinmesi risk primini düşürdüğü için sermaye girişleri üzerinde olumlu etki
yapmaktadõr. Ülkeye sermaye girişlerinin artõş göstermesi halinde yurt içi faiz
oranlarõnõn gerileyeceği ve bu durumdan reel sektörün olumlu yönde etkilenerek
büyüme oranlarõnõn artõş göstereceği öngörülmektedir.

Para politikasõ ile ilgili olarak da Merkez Bankasõnõn net iç varlõklarõna

sõnõrlama getirilmiştir. Net iç varlõk sõnõrõ 1.2 katrilyon Türk Lirasõ olarak belirlenmiş
ve net iç varlõklarõn döviz girişi oranõnda artõrõlmasõ kararlaştõrõlmõştõr. Böylece
ekonomideki likiditenin döviz karşõlõğõ yaratõlmasõ ilkesi benimsenmiştir. Ayrõca
bankanõn kõsa vadeli faizler üzerindeki etkisi de sõnõrlandõrõlmõştõr.291

Enflasyonu düşürme programõ çerçevesinde Türkiye’nin 1999 yõlõ sonunda

GSMH’nõn %2’si kadar açõk veren kamu kesimi faiz dõşõ dengesinin, 2000 yõlõnda
GSMH’nõn %2.2’si kadar fazla vermesi amaçlanmõştõr. Bu rakamõn 2001 ve 2002
yõllarõ için %3.7’ye yükseltilmesi hedeflenmiştir. Bu amaçlara ulaşmak için de
yapõsal reformlarõn yapõlmasõ öngörülmüştür. Bu da programõn son ayağõnõ
oluşturmaktadõr. Gerçekleştirilmesi öngörülen yapõsal reformlar kapsamlõ bir
uygulamayõ içermektedir. Örneğin, kamu yönetiminde şeffaflõk, vergi reformu
uygulamasõ, sosyal güvenlik ve tarõmsal desteklemede yapõlacak değişiklikler,
sermaye piyasasõ ve bankacõlõk sisteminin etkin denetim ve gözetimi ile özelleştirme
uygulamalarõ öngörülen yapõsal reformlardan başlõcalarõdõr. Programda 2000 yõlõ için
7.6 milyar dolar, 2001 yõlõ için ise 6 milyar dolarlõk özelleştirme yapõlmasõ
planlanmõştõr.292

291
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasõ, 2001 Yõlõ Para Politikasõ Raporu, Ankara, 2002, s. 1
292
KADIOĞLU, F., “ Kura Dayalõ İstikrar Programõ Uygulamasõ ve Ödemeler Dengesi Gelişmeleri:
Türkiye 2000”,
http://www.tcmb.gov.tr/%7Eresearch/discus/dpapers51.pdf, 01.01.2004

150
 Kamu kesimi faiz dengesinin GSMH’nõn %3.7’si düzeyine yükseltilmesi
amacõna ulaşõlabilmesi için kamunun faiz yükünün azaltõlmasõ gerekmektedir. Bunu
gerçekleştirmek için Eylül 1999’da vergi paketi ve deprem sebebiyle ek vergiler
onaylanmõştõr. Ayrõca bu amaca yönelik olarak personel ve diğer cari harcamalarda
kõsõtlama yapõlmasõ kararlaştõrõlmõştõr. Tüm bunlarõn yanõsõra dõş borcun iç borcu
ikame etmesi gerektiği kararõ alõnmõştõr.293

Programõn ana unsurlarõndan birisi de gelirler politikasõnõn düzenlenmesi ile

ilgilidir. 2000 yõlõ için kamu kesimi maaş ve asgari ücret artõşlarõ hedeflenen
enflasyon oranõna göre belirlenmiştir. Aynõ şekilde 2001 ve 2002 yõllarõ içinde bu
artõş oranlarõnõn hedeflenen enflasyon oranlarõna göre belirlenmesi kararlaştõrõlmõştõr.
Ayrõca tarõmsal destekleme fiyatlarõ da yine enflasyon oranlarõndaki hedefler göz
önüne alõnarak belirlenmiştir. Bu iyileştirmeler sonucunda Türkiye’nin büyüme
hõzõnõn artõrõlmasõ amaçlanmõştõr. 2000 yõlõ büyüme hõzõ %5.6 olarak belirlenirken
bu eğilimin gelecek yõllar içinde devam etmesi hedeflenmiştir.294

Programda 2001-2002 yõllarõnda kamu sektörü iç borcunun GSMH’ya oranõnõn

en azõndan sabitlenmesi, böylece kamu kesimi faiz dengesinin GSMH’nõn %3.7’si
olarak gerçekleştirilmesi hedefinin tutturulmasõ amaçlamõştõr. Toplam borcun
GSMH’ya oranõnõn 2000 yõlõ için %58, 2001 için %56.5 ve 2002 içinse %54.75
düzeyinde gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir.295 Ancak aşağõdaki tablo incelendiğinde
bu hedeflerin gerçekleştirilemediği gözlenmektedir.

Tablo 15: Dõş Borç Stokunun Yõllar İtibariyle Seyri (Milyar Dolar)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Orta ve Uzun Vadeli 62.1 66.5 75.6 80.0 91.3 98.8 114.5 124.3
Kõsa Vadeli 17.0 17.7 20.7 22.9 28.3 16.2 16.4 22.9
Toplam Dõş Borç 79.1 84.2 96.3 102.9 119.6 115.0 130.9 147.2

Kaynak: T.C. Hazine Müsteşarlõğõ web adresindeki veriler kullanõlarak tarafõmdan hazõrlanmõştõr.

293
YAY, T. ve Diğerleri, s. 43
294
KESKİN, H. Ü., s. 127
295
GÖKTAŞ, A., “ Küresel Kriz ve Türkiye”, s. 228

151
4.1.2.3.2. Programõn Zayõf Yönleri

Programõn başarõsõ konusunda, daha açõklandõğõ günlerde bazõ olumsuz

görüşler gündeme gelmiştir. Önce bu tür görüşler, sonra da program uygulamasõyla
birlikte ortaya çõkan zayõflõklar ve aksamalar programa duyulan güvenin azalmasõna
neden olmuştur. Bu da Kasõm 2000 ve Şubat 2001 krizlerinin çõkmasõnda rol
oynayan önemli etkenlerden bir tanesidir. Ercan Uygur’un tespitlerine göre 2000
yõlõnda uygulanmaya başlanan istikrar programõnõn başlõca aksaklõklarõ şunlardõr:296

- Türkiye geçmişte IMF ile 16 anlaşma yaparak çeşitli istikrar programlarõ

uygulamõş, ancak bunlarla enflasyonu indirememiştir. Üstelik bu istikrar
programlarõndan bazõlarõnõ da tamamlayamayarak yarõda bõrakmõştõr.Geçmişteki
başarõsõz program uygulamalarõ yeni programõn da başarõsõ konusunda şüpheler
oluşmasõna neden olmuştur.

- Dövizi çõpa olarak uygulayan benzer programlar 1990’larda birçok ülkede

başarõsõzlõkla sonuçlanmõştõr. Örneğin Brezilya, Meksika, Rusya ve Tayland’da döviz
kurunu çõpa yapan programlar finansal krizlerle sona ermiştir. Aslõnda, arkasõnda
IMF ve Dünya Bankasõ vardõr düşüncesiyle döviz kuru çizelgesinin güvenilirliği
2000 Kasõm ayõna kadar yüksek olmuştur. Ancak enflasyonun öngörülenden çok
yavaş düşmesi ve programõn giderek döviz kuru çõpasõna daha çok dayanmasõ,
programõn başarõsõ konusundaki şüpheleri arttõrmõştõr. 2000 Kasõm ayõnda yaşanan
finansal krizle birlikte, kur çizelgesi önemli güven kaybõna uğramõş ve özellikle
yabancõlar arasõnda programõn sürdürülebilirliği konusunda şüpheler oldukça
artmõştõr.

- Programda sadece döviz kuru çõpa olarak belirlenmiştir. Burada çõpa olarak
belirlenen ABD dolarõnõn uluslararasõ piyasalarda çok fazla değer kazanabileceği göz
ardõ edilmiştir.

296
UYGUR, E., “Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasõm ve 2001 Şubat Krizleri”, Türkiye Ekonomi
Kurumu, Tartõşma Metni, Ankara, 22 Mart 2001

152
 - Riskli bir bankacõlõk sistemi dõşarõdan borçlanacak fakat sterilizasyon da
olmayacaktõr. Para kurulu benzeri bir kurala göre, TCMB’nin Net İç Varlõklarõ
sabitlendiği için, parasal taban TCMB’nin Net Dõş Varlõklarõna göre belirlenecektir.

- Programõn enflasyonu düşürmek isterken büyümenin yükseleceğini

öngörmesi de eleştiri konusu olmuştur.

- 2000 yõlõnda kamu fiyatlarõnõ da bir çõpa olarak kullanmak amacõyla,

1999’un sonlarõnda yüksek kamu zamlarõ yapõlmõştõr. Kamu kesimi enflasyonunun
2000 başõndan itibaren %2 dolayõnda kalacağõ varsayõlmaktaydõ. Ancak 2000 Ocak
ayõnda kamu enflasyonu bazõ sektörlerde %30’u aşmõştõr. Bu konuda asõl şaşõrtõcõ
gelişme, elektrik ve petrol fiyatlarõnõn enflasyon hedefinin çok üzerinde artacağõnõn
açõklanmasõ olmuştur. Bu çelişkiler sonradan fark edilerek yapõlan zamlar geri
alõnmõş; ancak yine güven kaybõ engellenememiştir.

- Enflasyon beklentisinin yüksekliği yanõnda, bu tür olaylarõn da katkõsõyla,

enflasyon oranlarõ 2000 başlarõnda oldukça yüksek çõkmõş ve programõn
sürdürülebilirliğinin tartõşõlmasõna neden olmuştur. Enflasyon oranlarõnõn
öngörülenden daha yüksek çõkmasõnõn bir diğer nedeni de programõn uygulamayõ
öngördüğü gelirler politikasõnõn kamuoyu tarafõndan benimsenmemesidir. Uygulanan
gelirler politikasõ ile toplu iş sözleşmesi hakkõ olanlar gelirlerini reel anlamda
yükseltebilirken, diğer kesimler gelir kaybõna uğramõştõr. Kira artõşlarõnõn hedeflenen
enflasyon oranlarõ ile uyumlu bir şekilde artõrõlmasõ amacõ da istenen ölçüde
gerçekleştirilememiştir.297 Aşağõdaki tablodan da görülebileceği gibi 2000 yõlõ için
%20 olarak hedeflenen enflasyon oranlarõ çok yüksek düzeylerde gerçekleşmiştir.

297
KEKİN, H. Ü., s. 129

153
Tablo 16: 12 Aylõk TÜFE ve TEFE Enflasyonu ve Beklenen TEFE
Enflasyonu

TÜFE TEFE Beklenen TEFE

Enflasyonu Enflasyonu Enflasyonu
Ay 12 Aylõk 12 Aylõk 12Ay Sonra Yõl Sonu

1999 7 65,0 52,4 58,3 59,8

8 65,4 53,7 60,2 61,3
9 64,3 54,4 60,5 62,1
10 64,7 55,2 57,1 61,3
11 64,6 56,3 53,4 60,5
12 68,8 62,9 44,1 56,8
2000 1 68,9 66,4 37,5 38,9
2 69,7 67,5 38,6 39,9
3 67,9 66,1 38,0 40,7
4 63,8 61,5 36,3 39,4
5 62,7 59,2 35,3 38,9
6 58,6 56,8 34,9 39,1
7 56,2 52,3 33,0 37,8
8 53,2 48,9 34,0 38,7
9 49,0 43,9 32,2 37,9
10 44,4 41,4 30,5 37,2
11 43,8 39,1 29,9 37,8
12 39,0 32,7 29,9 37,0
2001 1 35,9 28,3 27,1 28,2

Kaynak: UYGUR, E., “Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasõm ve 2001 Şubat Krizleri”, Türkiye
Ekonomi Kurumu, Tartõşma Metni, Ankara, 22 Mart 2001

- 18 Ocak 2000 tarihinde 18,548 olan borsa endeksi, %21.6 azalõşla 18

Şubat’ta 14,539’a gerilemiş ve bu olay programõn başarõsõ konusunda bazõ somut
kuşkular oluşmasõna neden olmuştur.

- Konsolide bütçe içinde kalõndõğõnda kamu açõğõnõn istenen düzeye rahatça

ineceği belli olmuştu ama, kamu bankalarõnõ ve KİT sistemini de içine alan kamu
kesimi açõklarõnõn hedeflenen düzeye indirilmesi kolay görünmemekteydi. Çünkü
kamu bankalarõnõn görev zararlarõ artarak devam etmektedir. KİT sistemi açõklarõ da,
bunlarõn fiyatlarõ çõpa olarak kullanõldõğõndan, giderek büyümektedir. Bu durum

154
dikkate alõndõğõnda enflasyonun 1999’da %60’lardan 2000’de %20’lere inmesi zor
görünmektedir.

- Bütçenin ve kamu kesiminin mali uyum hedefleri faiz dõşõ denge üzerinde
yoğunlaşmõştõr. Bu yoğunlaşmanõn şöyle bir sakõncasõ vardõr: Faiz dõşõ denge
hedefleri, özel kesime yapõlan faiz transferlerini ve bu transferlerin özel talep
üzerindeki uyarõcõ etkisini gözardõ ediyordu. Kamu talebi ile birlikte özel talebi de
önemseyen bir yaklaşõmõn, faiz transferlerini de dikkate almasõ gerekmektedir.
Ancak bu tür eleştiriler dikkate alõnmamõştõr.

- Yapõsal uyumun önde gelen kalemlerinden birisini oluşturan

özelleştirmenin mali uyuma en büyük katkõyõ yapmasõ hesaplanmõştõ. Ancak 2000
yõlõ ortalarõna doğru özelleştirme hedefinin tutturulamayacağõ anlaşõlmõştõr.

- Yapõsal uyum sürecinde belki de en önemli konu, zayõf ve sorunlu olduğu

bilinen bankacõlõk sisteminin yeniden yapõlandõrõlmasõdõr. Ancak kamu bankalarõ da
dahil olmak üzere, bankacõlõğõ yeniden yapõlandõrma girişimleri hep batõk banka
sayõsõnõn çok yüksek olduğu ve sistemin sanõldõğõndan da zor durumda olduğu
duygusunu yaratmõştõr. Bankacõlõk kesimini döviz ve vade uyumsuzluklarõna karşõ
denetlemek amacõyla alõnan bazõ kararlarõn bile uygulanmadõğõ görülmüştür.
Örneğin, 1999 Eylül sonunda alõnan bir kararla ticari bankalarõn döviz net genel
pozisyon sõnõrõ, yani açõk pozisyon sõnõrõ, sermayenin %20 olarak düzenlenmiştir. Bu
sõnõrõ aşan bankalara Haziran 2000 sonuna kadar TCMB’ye %8 munzam karşõlõk
yatõrmak zorunluluğu getirilmiştir. Bu kurala uyulduğu takdirde, sõnõrõ aşarak açõk
pozisyon yaratmanõn ve dõş borçlanmayõ arttõrmanõn hiçbir ekonomik mantõğõ
kalmamaktadõr. Ancak 2000 Haziran ayõ sonrasõnda bizzat TCMB verilerinden açõk
pozisyonun olmasõ gereken yaklaşõk 2.5 milyar dolarõn altõ yedi katõna, 15 milyar
dolarõn üzerine çõktõğõ anlaşõlmaktadõr. 2000’nin yarõsõna varõldõğõnda bankacõlõk
sisteminin dõş borçlanmayõ hõzla sürdürdüğü gözlenmektedir.298

- Bu gelişmelerle birlikte cari açõk hõzla yükselmiştir. Program cari açõğõ

GSMH’nõn %1.5-2’si dolayõnda; yani 3-4 milyar dolar civarõnda öngörmesine

298
KUMCU, E., “ Programõn Zayõf Taraflarõ”, Radikal, 21.12.1999

155
rağmen gerçekleşen rakam 9.8 milyar dolar olmuştur. Cari açõğõn bu kadar yüksek
çõkmasõnda petrol fiyatõndaki artõşõn da etkisi olmakla birlikte asõl önemli neden
dayanõklõ tüketim mallarõndaki artõştõr.

- Giderek büyüyen cari açõğõn sürdürülebilmesi için ülkenin mutlaka dõş

kaynak girişi sağlamasõ gerekmiştir. Dõş kaynak girişi net doğrudan yabancõ yatõrõm
şeklinde olsa, bazõ olumsuz beklentiler oluşmayabilirdi. Ancak Türkiye’ye 2000 yõlõ
içinde gelen yabancõ yatõrõm varsayõlanõn tersine çok sõnõrlõ düzeyde kalmõştõr. Daha
da kötüsü bu dönemde ülkeden çõkõş yapan yatõrõm sermayesinin de var olmasõdõr.
Aşağõdaki tabloda Türkiye’nin küreselleşme sürecine entegrasyonunda başlangõç
noktasõ olarak kabul edilen 1980 yõlõndan itibaren ülkeye yönelik olarak gerçekleşen
sermaye akõmlarõ gösterilmektedir. Bu tablodan da anlaşõlacağõ üzere 1985 yõlõna
kadar geçen dönemde ülkenin ekonomik kalkõnmasõ açõsõndan önem arz eden
doğrudan yabancõ yatõrõmlar yapõlmakta iken bu tarihten sonra portföy yatõrõmlarõ
ağõrlõk kazanmaya başlamõştõr. Kriz dönemlerinde ise ülkeden önemli miktarda
sermaye çõkõşõ yaşandõğõ gözlenmektedir.

156
Tablo 17: Türkiye’ye Yönelik Net Sermaye Hareketleri (Milyon dolar)

Yõl Toplam Doğrudan Portföy Uzun Vadeli Kõsa Vadeli

1980 672 18 0 656 -2
1981 899 95 0 683 121
1982 280 55 0 127 98
1983 883 46 0 39 798
1984 73 113 0 612 -652
1985 1065 99 0 -513 1479
1986 2124 125 146 1041 812
1987 1891 106 282 1453 50
1988 -958 354 1178 -209 -2281
1989 780 663 1386 -685 -584
1990 4037 700 547 -210 3000
1991 -2397 783 623 -783 -3020
1992 3648 779 2411 -938 1396
1993 8903 622 3917 1370 2994
1994 -4257 559 1158 -784 -5190
1995 4565 772 237 -95 3635
1996 5483 612 570 1636 2665
1997 6969 554 1634 4788 -9
1998 -840 573 -6711 3985 1313
1999 4935 138 3429 344 1024
2000 9610 112 1022 4276 4200
2001 -13882 2769 -4515 -1130 -11006

Kaynak:KAR, M./ KARA, M. A.,“ Türkiye’ye Yönelik Sermaye Hareketleri ve Krizler”,

http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGİ/temmuz2003/sermaye%20hareketleri.htm, 30.01.2004

4.1.2.4. Programõn Uygulanmasõ Ve Kasõm 2000 Krizi:

2000 Yõlõ Enflasyonla Mücadele Programõn uygulanmaya başlanmasõyla

birlikte faiz oranlarõnda hõzlõ düşüşler yaşanmõştõr. 1999 yõlõ sonunda %103 olan

157
Devlet İç Borçlanma Senetlerinin (DİBS) bileşik faiz oranlarõ 2000 yõlõ boyunca
azalarak kasõm krizine %40 seviyesine kadar gerilemiştir. Faizlerdeki düşüşte en
etkin olan faktör döviz kurunun çõpaya bağlanmasõ nedeniyle düşük faizli dõş
borçlanma olanağõnõn artmasõdõr. Ayrõca enflasyon oranlarõnõn düşeceği yönündeki
beklentiler nedeniyle DİBS’lerine olan talepteki artõş da faiz oranlarõnõ düşürücü
yönde etki yapmõştõr. Ancak faiz oranlarõndaki hõzlõ düşüş aynõ zamanda ertelenmiş
olan tüketim harcamalarõnõn gerçekleştirilmesine ve tüketici kredilerinde patlamalar
yaşanmasõna neden olmuştur. Bu doğrultuda gerek dayanõklõ yatõrõm ve tüketim
harcamalarõnda gerekse de otomobil satõşlarõnda artõşlar yaşanmõştõr. 2000 yõlõnda
otomobil satõşlarõ %62’lik artõş göstererek rekor seviyeye ulaşmõştõr.299 Ayrõca 1999
yõlõ sonu itibariyle 100 trilyon lira olan tüketici kredileri 4.5 katrilyon seviyesine
yükselmiştir.300

Enflasyon oranlarõ %40’lar seviyesine indirilmiş; ancak yinede programda

hedeflenen oran tutturulamamõştõr. Ayrõca döviz kurlarõndaki artõş dolarda %25,
markta ise %12 seviyesinde gerçekleşmiştir. Enflasyon oranõ ile döviz kurlarõnõn
dengede götürülememesi ulusal paranõn aşõrõ değer kazanmasõna neden olmuştur.
Türk Lirasõnõn değer kazanmasõ ihracatõn önünü tõkarken ithalatõ hõzlandõrmõştõr. Bu
dönemde ihracattaki artõş % 4.5 seviyesinde kalõrken ithalattaki artõş %34 olarak
gerçekleşmiştir. Ayrõca 1990-1999 döneminde %65.3’e kadar yükselen ihracatõn
ithalatõ karşõlama oranõ 2000 yõlõnda ithalattaki nispi artõş yüzünden %51 seviyesine
gerilemiştir.301

2000 yõlõnda yaşanan en olumsuz gelişme ödemeler bilançosunda oluşmuştur.

1999 yõlõnda yaklaşõk 1.4 milyar dolar açõk veren cari işlemler dengesi 2000 yõlõnda
9.8 milyar dolar açõk ile sonuçlanmõş ve GSMH’nõn %5’i seviyesine ulaşmõştõr.302
İthalatõn ihracata oranla hõzlõ artõşõ dõş ticaret açõğõnõ %114 artõrarak 22.4 milyar
dolara ulaşmasõna neden olmuştur. Buna karşõn turizm gelirlerinde önemli miktarda

299
TEZER, E., “ 2000 Yõlõndaki Ekonomik Gelişmeler ve Otomotiv Sanayii, İşveren, s. 24, Ocak
2001
300
UYGUR, E., “2000 Kasõm ve 2001 Şubat Üzerine Değerlendirmeler”, Mülkiye, C: 25, S: 227,
2001, s. 47
301
http://www.dtm.gov.tr/ead/TICARET/trk00/dsticithalat00.htm, 15.05.2003
302
KEYDER, N., “ Türkiye’de 2000-2001 Krizleri ve İstikrar Programlarõ”, İktisat, İşletme ve
Finans, 16 (183), s. 38

158
artõş sağlamõş; fakat ulusal paranõn aşõrõ değerlenmesi, petrol fiyatlarõ ve tüketim
talebindeki yükselme neticesinde ithalat artõşõnõ telafi etmek mümkün olmamõş ve
sonuçta cari işlemler açõğõ 2000 yõlõnda %622 oranõnda artõş göstermiştir.303

Cari işlemlerdeki açõkla birlikte özelleştirme ve yapõsal reformlarla ilgili

olarak da önemli bir ilerleme kaydedilememiştir. Bu yüzden IMF tarafõndan Ekim
ayõnda serbest bõrakõlmasõ gereken üçüncü kredi dilimi ertelenmiş ve bu durum iç ve
dõş piyasalarda tedirginliğe yol açarak sermaye girişlerini olumsuz yönde
etkilemiştir. Ayrõca aynõ tarihlerde Arjantin’de yaşanan olumsuz gelişmeler yabancõ
sermayenin ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelere karşõ daha da ihtiyatlõ
davranmasõna neden olmuştur. Bu gelişmelere paralel olarak faiz oranlarõ artõş
göstermeye başlamõştõr. Faizlerdeki yükselişler portföyünde yoğun şekilde DİBS
tutan bankalarõn mali yapõlarõnõ bozmuş ve kasõm ayõnõn ikinci yarõsõndan itibaren
piyasalardaki güvensizlik hõzla artmõştõr. Devalüasyon beklentisi içindeki bankalar
açõk pozisyonlarõnõ kapatmak için döviz taleplerini artõrmõş ve piyasalarda likidite
sõkõntõsõ baş göstermiştir. Merkez Bankasõnõn parasal tabanõ net dõş varlõk artõşõ
oranõnda yükselme hedefi uyarõnca emisyon yapmamasõ nedeniyle faizler iyice
yükselmiştir. 22 Kasõm’da bankalar arasõ piyasalarda ortalama gecelik faiz oranlarõ
%210 seviyesine kadar yükselmiştir. Sonuçta Merkez Bankasõ piyasalara müdahale
etmek zorunda kalmõş ve 17 Kasõm’da 24.4 milyar dolar olan Merkez Bankasõ brüt
döviz rezervi 1 Aralõkta 18.9 milyar dolara gerilemiştir. Tüm bu gelişmeler döviz
kuru üzerindeki baskõnõn giderek artmasõna sebep olmuştur.304 Aşağõdaki tablodan da
gözlenebileceği gibi Kasõm krizi önemli ölçüde rezerv kaybõyla ve 7,5 milyar dolar
tutarõndaki IMF kredisi ile atlatõlabilmiş; ancak ekonomiye maliyeti ağõr olmuştur.
Ayrõca Kasõm 2000 krizi ekonomik programa olan inancõ iyice sarsarken yeni
ekonomik krizlere de zemin hazõrlamõştõr.305

303
TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu Merkez Bankasõ Sunuşu, Kasõm 2001,
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/tur/2001/tbmm/PBKsunu.html, 30.01.2004
304
ERGİ, M., “ Dünyada ve Türkiye’de Krizin Anatomisi”, Yeni Türkiye Dergisi Ekonomik Kriz
Özel Sayõsõ II, Y: 7, S: 42, Ankara, s. 950, Kasõm-Aralõk 2001
305
TOPRAK, M./DEMİR, Ö./ DOĞANLAR, M., “Küreselleşen Türkiye Ekonomisi, Serbest
Piyasa Ekonomisinin Serüveni”, Siyasal Kitabevi, s. 101, 2001

159
Tablo 18: Merkez Bankasõnõn Haftalõk Döviz Rezervi (Milyar Dolar)

Tarih Brüt Döviz Rezervi

6 Ekim 2000 24,530
13 Ekim 2000 24,839
20 Ekim 2000 24,239
27 Ekim 2000 23,249
3 Kasõm 2000 24,256
10 Kasõm 2000 23,583
17 Kasõm 2000 24,433
24 Kasõm 2000 21,583
1 Aralõk 2000 18,942
8 Aralõk 2000 19,624
15 Aralõk 2000 19,823
22 Aralõk 2000 19,934
29 Aralõk 2000 19,635
5 Ocak 2000 25,097
12 Ocak 2000 26,593
19 Ocak 2000 26,143
26 Ocak 2000 25,691
2 Şubat 2000 25,928
9 Şubat 2000 26,565
16 Şubat 2000 27,943
23 Şubat 2000 22,581

Kaynak: www.tcmb.gov.tr

Kasõm 2000 krizinin temelinde finansal piyasalardan ani ve büyük miktarda

sermaye çõkõşlarõ yaşanmasõ yatmaktadõr. Bu durum para krizine neden olmuş ve
para piyasalarõnda başlayan panik İMKB’na yansõmõştõr. Yaşanan bunalõm ortamõnda
borsa endeksi çok kõsa sürede %50’ye yakõn değer kaybetmiştir.306

306
ŞAMİLOĞLU, F., “ Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Finansal Kaynak Sorunu”, s. 60

160
 Bu kriz sonrasõnda IMF’den ek 10.5 milyar dolar kaynak vaadi gelmesi krizin
mali piyasalardaki olumsuz etkilerini biraz da olsa azaltmõştõr. Ancak kriz doğal
olarak reel sektöre sõçramõştõr. Bunun ilk sonuçlarõ ise üretimde azalma ve büyüme
oranlarõnõn yeniden düşmesiyle kendini göstermiştir. Girdi maliyetlerinin yüksek
kredi faizleri dolayõsõyla giderek artmasõ, üretim gücümüzü etkilemiş ve uluslararasõ
rekabette fazla bir avantajõmõz kalmamõştõr. Yabancõ sermayeyi ülkeye çekmek bir
tarafa dursun ülkemizdeki firmalar da artõk Romanya, Bulgaristan, Macaristan gibi
ülkelerde yatõrõm yapmayõ tercih eder hale gelmişlerdir.307

4.1.2.5. Şubat 2001 Krizi:

Kasõm ayõnda yaşanan kriz başta kamu bankalarõ olmak üzere bankacõlõk
sisteminin finansal yapõsõnda büyük bir tahribata neden olmuştur. Bu dönemde gerek
yurt dõşõndan gerekse de yurt içinden sağlanan fonlarõn vadeleri giderek kõsalõrken
faiz oranlarõnõn döviz kuru sepetindeki artõşa oranla çok yüksek düzeylerde kalmasõ
uygulanmakta olan kur sisteminin sürdürülebilirliği konusundaki şüpheleri iyice
artõrmõştõr. Böyle gergin bir ortamda 19 Şubat 2001 tarihinde devletin üst düzey
yöneticileri arasõnda yaşanan siyasi tartõşma bardağõ taşõran son damla olmuş ve
ülkede döviz krizi baş göstermiştir.

Kasõm krizinde genellikle yabancõlarõn saldõrõlarõna maruz kalan döviz

talebine şubat krizinde yerliler de dahil olmuş ve 19 Şubat’ta döviz talebi 7,6 milyar
dolar düzeyine yükselmiştir. Merkez Bankasõ döviz rezervlerini eritmek pahasõna da
olsa piyasalara müdahale etmiştir. Bu yüzden 16 Şubat’ta yaklaşõk 28 milyar dolar
olan döviz rezervi 23 Şubat’ta 22,5 milyar dolar seviyesine gerilemiştir. Merkez
Bankasõnõn likiditeyi kõsma çabasõ aynõ zamanda interbank gecelik faizlerinin
%50’lerden %7000 seviyesine kadar yükselmesine neden olmuştur.308 Ancak faiz
oranlarõnõn jet hõzõyla yükselmesine rağmen dövize olan talepte bir gerileme
gözlenmemiştir. Dövize yapõlan saldõrõya dayanma gücü kalmayan Merkez Bankasõ

307
KARABIÇAK, M., “ Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde Ortaya
Çõkan Yönelim ve Tepkiler”, s. 125
308
“Bir İstikrar Programõ Hikayesi”, Asomedya, Şubat 2001, s. 37

161
21 Şubat gecesi döviz kurunun dalgalanmaya bõrakõldõğõnõ açõklamõş ve böylece 2000
Yõlõ Enflasyonla Mücadele Programõnõn da sonuna gelinmiştir.

Dalgalõ kura geçiş kararõndan sonra 688 bin lira olan dolar 1 milyon liranõn
üzerine çõkmõştõr. Tarih boyunca sekizinci kez devalüe edilen Türk Lirasõnõn şubatta
uğradõğõ değer kaybõ %39,8 düzeyinde309 olmuştur. Döviz kurunun
belirsizleşmesiyle birlikte iç talepte daralmalar yaşanmõş, ödemeler sistemi giderek
daha fazla bozulmuş, Türkiye’nin kredi notu düşürülmüş, bir çok bankanõn açtõğõ
akreditifler yõrt dõşõnda kabul edilmemeye başlamõş ve ülkede önemli ölçüde
istihdam kaybõ yaşanmõştõr. Tarõm dõşõ sektörlerde %15’e ulaşan açõk işsizlik
eğitimli gençler arasõnda da %27’ye yükselmiştir.310 Kasõm kriziyle ciddi kayõplara
uğrayan bankacõlõk sektörünün Şubat kriziyle birlikte kaybõnõn 25 milyar dolar
olduğu tahmin edilmektedir.311

Hazine 20 Şubat 2001 tarihinde yaptõğõ iç borç ihalesinde vadeyi azaltmasõna

rağmen yeterli talep ile karşõlaşamamõştõr. Merkez Bankasõ ise net iç varlõklar
hedefinden taviz vermemiş ve bu durum krizin daha da derinleşmesine yol açmõştõr.
Krizin ortaya çõkmasõnda IMF ve hükümet yoğun eleştirilere maruz kalmõştõr.

Ortaya çõkan bu krizlerde reel sektöründe küçümsenemeyecek bir payõ vardõr.

Çünkü ülkemizde mal ve hizmet üreten sektörlerin birçoğu eksik rekabet koşullarõ
içerisinde çalõşmaktadõr. Rekabetin eksik olduğu ortamda firmalar her kriz
döneminde fiyatlarõ aşağõya çekerek talep oluşturmak yerine, üretimi azaltarak
fiyatlarõ yükseltmeyi tercih etmektedirler. Bu konuda hükümetlerin rekabet
koşullarõnõ iyileştirememesinin de büyük payõ vardõr. Hükümetlerden yeterince teşvik
alamayan sektörlerin tekelci yapõlarõnõn kõrõlamamasõ yapõsal bir sorun olarak kendini

309
ÖZMEN, K., “Devalüasyon Kaderimiz”, Hürriyet Gazetesi, 12 Mart 2002
310
Bağõmsõz Sosyal Bilimciler İktisat Grubu, “Niyet Mektubu ve 2002 Yõlõ Başõnda Türkiye
Ekonomisi”,
http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/yazilar/BSBSubat2002.htm, 15.03.2004
311
EĞİLMEZ, M./ KUMCU, E., “Krizleri Nasõl Çõkardõk”, Creative Yayõncõlõk, İstanbul, s. 13
Haziran 2001

162
göstermektedir. Bu rekabet eksikliği ülkenin ihracat şansõnõ da azaltmakta ve sonuçta
dõş ödemeler dengesinde önemli sorunlar baş göstermektedir.312

Gerek Kasõm 2000 krizine gerekse de Şubat 2001 krizine neden olan en
önemli etkenlerden birisi kamu açõklarõnõ finanse etmek için 1990’lõ yõllardan
itibaren hõzla artõş gösteren borçlanma kõsõr döngüsüdür. Ancak bu süreçte bankacõlõk
kesiminin sahip olduğu sorunlarõn payõ da küçümsenemeyecek kadar önemlidir.
Bankacõlõk kesiminin temel sorunlarõ yüksek enflasyon ve kamu borçlanma gereğinin
bir sonucu olarak bankalarõn kamu kesimini finanse eder hale gelmesi, finansal
liberalizasyon sürecinin bankalarõn dõşarõdan borçlanmalarõna ivme kazandõrmasõ,
kamu bankalarõnõn sistem içindeki payõnõn büyüklüğü ve bu bankalarõn verimlilik ve
şeffaflõk ilkelerinden uzak işleyişi, bankalarõn zayõf ve ihtiyatsõz bir denetime tabi
olmasõdõr.313

Kasõm 2000’de ortaya çõkan kriz hakkõnda iktisatçõlar arasõnda farklõ görüşler
savunulmaktadõr. Ercan Kumcu, Asaf Savaş Akat, Fatih Özatay, Taner Berksoy ve
Mahfi Eğilmez bu krizin bir likidite krizi niteliğinde olduğu görüşündedirler. Bu
çerçevede Mahfi Eğilmez, Ercan Kumcu ve Asaf Savaş Akat likidite krizini
oluşturan ana sebebin bankalarõn yeni düzenlemelere çok hõzlõ bir biçimde uymaya
zorlanmasõ olduğunu düşünmektedirler. Ercan Kumcu ve Asaf Savaş Akat Merkez
Bankasõnõn krize yanlõş teşhis koyduğunu ve dolayõsõyla yanlõş tedavi uyguladõğõnõ
belirtmektedirler. Mahfi Eğilmez krizin çõkmasõnda IMF tarafõndan dayatõlan yanlõş
ekonomi politikalarõnõn etkili olduğunu, Merkez Bankasõnõn geç de olsa uygulamaya
başladõğõ tedavinin yine IMF tarafõndan durdurularak hata yapõldõğõnõ ve
sorumluluğun büyük bölümünün IMF’de olduğunu vurgulamaktadõr. Bu iktisatçõlarõn
ortak görüşü Merkez Bankasõnõn ilk gün uyguladõğõ piyasaya likidite verme işleminin
devam ettirilmesinin gerektiğidir. Eğer piyasaya likidite sağlanmaya devam edilmiş
olunsaydõ krizin bu kadar derin olmayacağõ ve Şubat 2001’de yaşanan krizin de
oluşmayacağõ ileri sürülmektedir. Diğer yandan Deniz Gökçe, krizin likidite krizine

312
TUNÇSİPER, B., “ Gelişmekte Olan Ülkelerde ve Türkiye’de Enflasyon ve İstikrar
Politikalarõ”, s. 16
313
BABUŞCU, Ş./ KÖKSAL, M. O., “Yüksek Enflasyondan Düşük Enflasyona Geçiş Sürecinde Türk
Bankacõlõk Sektörü: Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, İktisat, İşletme ve Finans, 15(174), s. 41, Eylül
2000

163
dönüşmesindeki temel etkenin hükümetin yapõsal reformlarõ gerçekleştirmekte geç
kalmasõ olduğunu savunmaktadõr. Bu durumun piyasanõn beklentilerini negatif yönde
etkilediğini ve dolayõsõyla bir likidite krizini meydana getirdiğini belirtmektedir.
Korkut Boratav yaşanan finansal krizin IMF tarafõndan uygulatõlan döviz çõpasõna
dayalõ istikrar programõnõn kaçõnõlmaz bir sonucu olduğu görüşündedir.314

Dövize olan büyük spekülatif ataklar ve ülkeden hõzla sermaye çõkõşõ

sonucunda IMF destekli Enflasyonu Düşürme Programõ uygulamasõna son verilmiş
ve yine IMF önderliğinde dalgalõ kur sistemini esas alan Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programõ uygulanmaya başlanmõştõr. Bu programõn uygulanmasõna yönelik olarak
yapõlan anlaşmanõn imzalanmasõnõn ardõndan, IMF İcra Direktörleri Kurulu 16 Mayõs
2001 tarihinde Türkiye’nin stand-by anlaşmasõnõ 8 milyar dolarlõk ek bir kredi ile
destekleme kararõ almõştõr.315

4.1.2.6. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ:

Türkiye’de Şubat Krizinden sonra tekrar IMF ile masaya oturan Türk
Hükümeti yeni bir stand-by anlaşmasõna imza atmõştõr. 14 Nisan 2001 tarihinde
kamu oyuna açõklanõp 16 Mayõs 2001’de imzalanarak hayata geçirilen ve Güçlü
Ekonomiye Geçiş olarak adlandõrõlan yeni istikrar programõnõn 2000 Yõlõ Enflasyonla
Mücadele Programõndan en önemli farkõ döviz çõpasõ yerine dalgalõ kura dayanan bir
program olmasõdõr. Aslõnda iki programda da kamu kesimi reformu, sosyal güvenlik
reformu, özelleştirme, tarõm kesimi reformlarõnõn tamamlanmasõ gibi hedefler
benimsenmiştir. Ancak bu yeni programda bankacõlõk sektörü ile ilgili reformlara
öncelik verilmesi gerektiği önemle vurgulanmõştõr.316 Programda ülke ekonomisinin
yapõsal sorunlarõ olduğu kabul edilerek bu sorunlarõn üstesinden gelmeksizin kalõcõ
büyümenin sağlanamayacağõ ve enflasyonist ortamdan çõkõlamayacağõ belirtilmiştir.

314
KESKİN, H. Ü., s. 171
315
AKYÜZ, Y./ BORATAV, K., “ The Making of the Turkish Financial Crisis”,
http://www.bilkent.edu.tr/~yeldanbs/Yazilar_Uye/AkyuzBoratav2002.doc, 23.09.2003
316
Bağõmsõz Sosyal Bilimciler İktisat Grubu, “ Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ, Türk Mühendis
ve Mimar Odalarõ Birliği, s. 8, 2001

164
 Programõn temel amacõ, döviz kuru rejiminin terk edilmesi nedeniyle oluşan
güven bunalõmõnõn ve istikrarsõzlõğõn süratle ortadan kaldõrõlmasõ, bu amaçla eski
alõşkanlõklara bir daha geri dönülmesine imkan vermeyen yeni ve çağdaş kurumsal
yapõlarõn oluşturulmasõ, mali sektörün yeniden yapõlandõrõlmasõ, devlette şeffaflõğõn
artõrõlmasõ ve kamu finansmanõnõn güçlendirilmesi, ekonomide rekabeti ve iktisadi
etkinliği sağlayacak yapõsal reformlarõn gerçekleştirilmesi, makro ekonomik
politikalarõn enflasyonla mücadelede etkin bir şekilde kullanõlmasõ, sürdürülebilir
büyüme ortamõnõn temin edilmesi ve gelir dağõlõmõndaki bozukluklarõnõn giderilmesi
olarak belirlenmiştir.317

Mali sektörün yeniden yapõlandõrõlmasõna ilişkin olarak programda öngörülen

düzenlemelerde; Merkez Bankasõ ile kamu bankalarõ ve Tasarruf Mevduatõ Sigorta
Fonu (TMSF) bünyesindeki bankalarõn aktif ve pasif yönetimine bazõ ilkeler
getirilmesi, kamu bankalarõnõn üç yõllõk bir süre içerisinde özelleştirilmesi, Emlak
Bankasõnõn kapatõlarak Ziraat Bankasõ ile birleştirilmesi, TMSF bünyesindeki
bankalarõn yeniden yapõlandõrõlarak satõlmalarõ veya tasfiye edilmeleri, krizlerden
olumsuz yönde etkilenen özel bankalarõn bir an önce sağlõklõ bir yapõya
kavuşmalarõnõ sağlayacak düzenlemelerin yapõlmasõ, vergi mevzuatõnõn gözden
geçirilerek bankalarõn ve şirketlerin devir ve birleşmelerinin kolaylaştõrõlmasõ,
bankacõlõk sisteminin yakõndan takip edilmesi ve bu sistemin uluslararasõ
standartlara uygun hale getirilmesi ele alõnmõştõr.318

Söz konusu programda, bundan böyle belirlenecek tüm politikalarõn tam bir
şeffaflõk anlayõşõ içerisinde açõklanmasõ ve uygulanmasõ, özellikle bankacõlõk sistemi
gibi önem arz eden alanlar başta olmak üzere yeni bir iletişim ve açõklõk politikasõnõn
uygulanmasõ; bütçe içi ve dõşõ fon sisteminin disiplin altõna alõnmasõ, 2002 yõlõna
gelindiğinde sistemde sadece Sosyal Yardõmlaşma ve Dayanõşma Fonu, Tanõtma
Fonu, TMSF ve Özelleştirme Fonunu kalmasõ ve yeni fonlar oluşturulmamasõ; kamu
mali disiplinini olumsuz yönde etkileyen döner sermaye uygulamalarõnõn azaltõlmasõ;

317
Bağõmsõz Sosyal Bilimciler İktisat Grubu, “Güçlü Ekonomiye Geçiş Üzerine Değerlendirmeler”,
http://bilkent.edu.tr~yeldanbs/Yazilar BSB/BSBgegp.doc, 17.05.2004
318
“ Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõnõn Hedefleri, Politikalarõ ve Uygulamalarõ
Açõklandõ”, İşveren, Mayõs 2001

165
yolsuzlukla mücadeleye olanak sağlayacak çalõşmalarõn hõzlandõrõlmasõ
319
öngörülmüştür.

Programda reel ekonomiye yönelik olarak da ihracatõn artõrõlmasõna yönelik

ilave önlemlerin alõnmasõ, bu kapsamda Eximbank’õn kredi imkanlarõnõn artõrõlmasõ,
ihracatta KDV ödemelerinin hõzlandõrõlmasõ; teşvik uygulamalarõna ilişkin bürokratik
işlemlerin azaltõlmasõ; ülkemizde istihdam, teknoloji ve katma değer açõsõndan
yararlõ olacak yabancõ sermayeyi özendirecek düzenlemelerin yapõlmasõ gerektiğine
değinilmiştir.

Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõnda 1990’lõ yõllardan itibaren Türkiye’nin

borç-faiz kõsõr döngüsüne girdiği ve yüksek reel faizlerin kamu kesiminin borçlanma
ihtiyacõnõ artõrdõğõ üzerinde durulmuştur. Kamu açõklarõndaki aşõrõ artõşlara neden
olarak da aşağõdaki maddeler üzerinde durulmuştur:320
- Bütçe dõşõ fonlar
- Kamu sektöründe aşõrõ istihdam politikasõ ve verimlilikten bağõmsõz ücret
ve maaş politikalarõ
- Sosyal güvenlik kurumlarõnõn açõklarõnõn giderek büyümesi
- Yatõrõm projelerindeki artõş (özellikle yüksek maliyetli ve verimsiz
olanlar)
- İhtiyacõ karşõlamaya yönelik olmaktan uzak olan tarõmsal destekleme ve
sübvansiyonlar
- Vergi oranlarõnõn yeterince yüksek olmasõna karşõn vergi tabanõnõn dar
olmasõ nedeniyle vergi gelirlerinin yetersiz seviyelerde kalmasõ
- Yüksek maliyetle ve verimsiz çalõşan KİT’ler
- Kamu bankalarõnõn siyasi müdahaleler nedeniyle etkili yönetilememesi
- Son yõllarda yüksek reel faizlerle bağlantõlõ olarak kamu kesimi
borçlanma ihtiyacõndaki artõş nedeniyle bankalarõn reel sektöre açtõklarõ
kredilerin giderek daralmasõ

319
ÇOLAK, Ö. F., “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ ve 2002 Yõlõ Bütçesi Üzerine Gözlemler”,
İşveren, Kasõm 2001
320
ŞAMİLOĞLU, F., “ Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ Üzerine Bir Değerlendirme”,
İSMMO Mali Çözüm, Yõl: 11, Sayõ:55, Nisan-Mayõs-Haziran 2001, s. 87

166
 Makroekonomik açõdan bakõldõğõnda ise programda 2001 yõlõ için %52
oranõnda hedeflenen TEFE 2002 yõlõ için %20 olarak hedeflenmiştir. Ayrõca dõş cari
hesap dengesinin dalgalõ kur nedeniyle artan rekabet gücü ve ekonomik faaliyetlerde
yaşanacak olan daralma sonucu iyileşeceği ve 2001 ile 2002 yõllarõnda genel olarak
dengede seyredeceği tahmin edilmiştir. 2000 yõlõnda GSMH’nõn %3’ü olarak
gerçekleşen kamu sektörü faiz dõşõ fazlasõnõn 2001 için % 5,5 2002 için ise %6,5
olmasõ hedeflenmiştir. Yine konsolide bütçe faiz dõşõ fazlasõnõn GSMH’ya oranõnõn
2001 için %5,1 olmasõ 2002 için ise %5,6 olmasõ hedeflenmiştir. Bu hedeflerin
tutturulmasõnda vergi gelirlerindeki artõştan çok kamu harcamalarõnõn kõsõlmasõ
yoluna gidileceği açõklanmõştõr. Büyüme oranlarõndaki hedeflere baktõğõmõzda ise
2001 yõlõnda ekonominin %3 oranõnda küçülmesi beklenmektedir. 2002 yõlõnda %5
olan büyüme hõzõ hedefi 2003 için %6 olarak belirlenmiştir.321

Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ vergi tabanõndaki yetersizliğe ve vergi

adaletsizliğine değinmekle birlikte bu alanda uygulanabilecek ciddi ve kapsamlõ bir
reform programõ önermediği için eleştirilere maruz kalmõştõr. Ayrõca programõn
makro ekonomik denge sorunlarõ ile ilgili önerdiği çözümlerin de kõsa vadeli ve günü
kurtarmaya yönelik çözümler olduğu sõkça dile getirilmiştir.

Programda benimsenen politikalar incelendiğinde temel olarak bu

politikalarõn yurtiçi talebin daraltõlmasõ ve ihracat için bir fazla oluşturulmasõ
amacõnda olduklarõ gözlenmektedir. Ancak bu aşamada ülkemizde keynesyen
ekonomi politikalarõnõn uygulanmasõ daha yararlõ olacaktõr. Türkiye yaşanan krizler
nedeniyle önemli ölçüde üretim daralmasõ yaşamõştõr. Bunun asõl nedeni ise talepteki
daralmalardõr. İşsizlik oranlarõnõn artõş gösterdiği, paranõn değerinin sürekli düştüğü
ve beklentilerin giderek olumsuzlaştõğõ bir ekonomide üretim daralmasõ yaşanmasõ
normaldir. Üretim daralmasõ daha fazla işsizlik ve dolayõsõyla daha fazla talep
daralmasõ demektir. Yani ülke bir kõsõr döngü içerisine girmiştir. Bu kõsõrdöngünün
kõrõlmasõ ve ekonominin yeniden canlandõrõlabilmesi için de talebin daraltõlmasõ değil

321
YAY, T. ve Diğerleri, s. 50

167
aksine genişletilmesi gerekmektedir. Bu nedenle Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programõnõn etkin bir program olmayacağõ dile getirilmiştir.322

Program sonrasõnda yaşanan gelişmeler incelediğinde programda hedeflenen

büyüme oranlarõnõn 2001 yõlõ dõşõnda gerçekleştirildiği gözlenmektedir. Daha önce
vurgulandõğõ gibi, programda 2001 yõlõ için -%3, 2002 için %5 ve 2003 için %6
oranõnda büyüme gerçekleştirilmesi amaçlanmõştõr. Oysa ekonomimiz 2001 yõlõnda
%9.5 oranõnda küçülme yaşamõştõr. 2002 yõlõ için %7.9 büyüme kaydedilerek
hedeflenenin üzerine çõkõlmõş; 2003’de ise %5.9 oranõnda büyüme kaydedilmiştir.323

322
EĞİLMEZ, M., KUMCU, E., s. 226
323
Buradaki verile Hazine Müsteşarlõğõ web sayfasõndan alõnmõştõr.

168
Sonuç ve Öneriler

I. Dünya Savaşõ ve özellikle de 1929 Dünya Ekonomik Bunalõmõ

sonrasõnda uygulanmaya başlanan devletin ekonomiye müdahalesini öngören
korumacõ ve içe dönük sanayileşme politikalarõ sayesinde dünyada 1970’li yõllara
kadar refah düzeyi yükselmiş ve tüm ülkeler ciddi bir büyüme sürecine girmiştir.
Ancak 1970’li yõllardan itibaren yaşanan petrol krizlerinin de etkisiyle ekonomik
dengesizlikler gözlenmeye başlanmõş ve durgunluk ile enflasyonun bir arada
yaşandõğõ (stagflasyon)yoğun bir kriz gündeme gelmiştir. Keynesyen ekonomi
politikalarõnõn bu krizi aşmada yetersiz kalmasõ, dünya ekonomisinin “liberal”
ekonomi politikalarõna yönelmesine neden olmuştur.

Bu çerçevede korumacõ politikalara ve devlet müdahalesine tüm sektörlerde

son verilmesi, mevcut kamu işletmelerinin hõzla özelleştirilmesi, sosyal güvenlik
harcamalarõnõn azaltõlmasõ, mal-hizmet-sermaye-emek hareketlerinin önündeki tüm
engellerin kaldõrõlmasõ ve böylece tam serbestliğin sağlanmasõ gerektiği gündeme
gelmiştir. Tüm bunlara paralel olarak 1980’li yõllarda bilim ve teknoloji alanõnda
yaşanan gelişmeler, üretim sistemlerinde ve ticarete dönük örgütlenmelerde önemli
değişikliklerin yaşanmasõna yol açmõştõr. Bilim ve teknoloji alanõnda yaşanan bu
gelişmeler ile eş zamanlõ olarak yükselmeye başlayan demokratikleşme, insan haklarõ
ve hukukun üstünlüğü gibi bazõ değerler de tüm insanlõğõ bir araya getirecek ortak bir
zeminin temellerini atmaya ve ideolojik kökenli zõtlaşmalarõn doğurduğu siyasi
bloklarõ ortadan kaldõrmaya çalõşmaktadõr.

İktisadi süreçlerin yanõsõra siyaset anlayõşõ ile ahlaki ve kültürel değer

yargõlarõnõ da değişime zorlayarak bütün toplum düzenini dönüştürmeye ve sõnõrlarõ
kaldõrarak tüm dünyayõ bir bütün haline getirmeye çalõşan bu oluşum küreselleşme
olarak adlandõrõlmaktadõr.

Bu olgunun iktisadi boyutu özellikle 1980’li yõllarda önem kazanmõş ve

hõzlanmõştõr. Ekonomik açõdan küreselleşme ulusal ekonomilerin serbestleşerek bir
küresel dünya ekonomisi haline gelmesidir. Bu bağlamda neo-liberal politikalar

169
ulusal ekonomilerin dõşa açõlmasõnõ ve böylece ekonomilerin uluslararasõlaşmasõnõ
istemektedir.

1980’li yõllar ekonomik açõdan küreselleşme hareketlerinin hõz kazandõğõ

yõllar olmanõn yanõsõra gelişmekte olan ülkelerde borç krizinin patlak verdiği yõllar
olarak da anõmsanmaktadõr. 1970’li yõllarõn başlarõndan itibaren gelişmiş ülkelerde
kar oranlarõnõn düşmeye başlamasõ bu ülkelerden gelişmekte olan ülkelere doğru
yoğun şekilde sermaye ihracõ yapõlmasõna neden olmuştur. 1970’li yõllarõn başõnda
dolarõn altõnla bağõnõn koparõlmasõ ve ardõndan gelen petrol şoklarõ krizi su yüzüne
çõkarmõştõr. Bu süreçte gelişmekte olan ülkelerin borçlarõnõn giderek artmasõ ve
1980’li yõlara gelindiğinde ödenemez hale gelmesi dõş borç krizini gündeme
getirmiştir.

Gelişmiş ülkeler dõş borç krizinin tek suçlusu olarak gelişmekte olan
ülkelerde uygulanan korumacõ ve devletçi sanayileşme politikalarõnõ göstermişlerdir.
Bu nedenle krizin çözümünün devletin iktisadi faaliyetlerine son vermek ve
ekonomileri dõşa açmak olduğunu iddia etmişlerdir. Bu amaçla IMF ve Dünya
Bankasõ tarafõndan gelişmekte olan ülkelere yapõsal uyum politikalarõ adõ altõnda
neo-liberal iktisat politikalarõ dikte edilmiştir.

1980 sonrasõnda gelişmekte olan ülkelerde ithal ikameci sanayileşmenin

yerini ihracata dönük büyüme modeli almõştõr. Bu çerçevede ticaretin ve sermaye
hareketlerinin serbestleştirilmesi gündeme gelmiştir. Devletin iktisadi faaliyetlerden
çekilmesi ve deregülasyon ile desteklenen bu süreç, gelişmekte olan ülkelere
borçlarõnõ ödeyebilmenin ve kalkõnmanõn tek yolu olarak sunulmuştur. Bu politikalar
gelişmekte olan ülkeleri karşõlaştõrmalõ üstünlükler teorisine dayanarak emek yoğun
mallarõn ihracatõna yöneltmiş, sanayileşmiş ülkelerle rekabet edebilecek kapasitede
olmayan bu ülkeler ancak emek maliyetlerini düşürerek ve hammadde kaynaklarõnõ
değerlerinin çok altõnda gelişmiş ülkelere sunarak ihracat yapabilir hale gelmiştir. Bu
durumda artan ihracatõn büyümeyi beraberinde getirmediği görülmüştür. Gelişmekte
olan ülke piyasalarõnõn ticaretin serbestleşmesi ile birlikte gelişmiş ülkelerin

170
sanayileşmiş ürünlerine tamamen açõlmasõ bu ülkelerin sanayisinin tasfiyesinde
önemli rol oynamõştõr.

Ticaretin yanõsõra sermaye hareketleri de serbestleştirilmiş ve kapõlar

doğrudan yabancõ yatõrõmlarla spekülatif amaçlõ sermaye hareketlerine açõlmõştõr.
Doğrudan yabancõ yatõrõm ajanlarõ olan çok uluslu şirketler (ÇUŞ) üretim
faaliyetlerinin bir bölümünü ucuz işgücü sebebiyle az sayõdaki gelişmekte olan
ülkelere kaydõrmõşlardõr. Ancak bu ülkelere kaydõrõlan üretimin katma değeri düşük
ürünlerde yoğunlaşmasõ ülke kalkõnmasõna fayda sağlamaktan çok ucuz emeğin
sömürülmesi anlamõna gelmektedir. ÇUŞ’lerce ele geçirilen gelişmekte olan ülke
sanayileri ulusal kalkõnmayõ hedefleyen stratejilerle değil, bu şirketlerin çõkarlarõna
göre yönlendirilmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin üretim faaliyetlerinden
uzaklaşarak sanayisizleşmesini hõzlandõran bir diğer faktör ise spekülatif amaçlõ
sermaye hareketleridir ki bu ülkelere yönelen sermayenin büyük kõsmõ bu amaçla
gelmektedir. Özellikle 1990’lõ yõllarda yaygõnlaşan ve sõklaşan, spekülatif amaçlõ
sermaye hareketlerinin oluşumunda büyük rol oynadõğõ finansal krizler gelişmekte
olan ülke ekonomilerini ağõr kayõplara uğratmõş ve bir gecede onlarca yõl geriye
gitmelerine neden olmuştur.

Bu gerçek hem Latin Amerika hem Asya hem Rusya hem de Türkiye’de
yaşanan şiddetli krizlerle gözler önüne serilmiştir. Bu ülkelerde yaşanan krizlerin
ortak özelliği ise IMF yönlendirmeli sabit döviz kuru uygulamalarõnõn sonucunda
ortaya çõkmõş olmalarõdõr. Bu krizler sonrasõnda IMF yönlendirmeli istikrar
politikalarõ ve küresel bir aktör konumundaki IMF’in bu süreçteki rolü sorgulanmaya
başlanmõştõr. 1990’lõ yõllardan itibaren döviz kurunu çõpa olarak kullanan
programlarõn başarõsõzlõkla sonuçlandõğõ genel kabul görmeye başlamõştõr. Özellikle
bankacõlõk sektöründe ciddi sorunlarõ olan ve kamu kesimi açõklarõ fazla olan
ülkelerde bu programlarõn krizlerle sonuçlanma riskinin çok yüksek olduğu
anlaşõlmõştõr.

1990’lõ yõllardan sonra krizlerin yaygõnlaşmasõ ve özellikle globalizasyon

sürecinin en başarõlõ örnekleri olarak bilinen Asya Ülkelerinde bu krizlerin tüm

171
yõkõcõlõğõ ile boy göstermesi sonucunda hem bu süreç hem de bu sürecin temel
taşlarõndan olan IMF ciddi eleştirilere maruz kalmõştõr.

Türkiye finansal krizlerle 1980 yõlõnda küreselleşme sürecine uyum sağlamak

amacõyla dõşa dönük ekonomi modelini uygulamaya başladõktan sonra tanõşmõştõr.
Ülkede daha öncede krizler yaşanmõştõr; ancak bu krizler daha çok yapõsal özellikler
sebebiyle oluşmuştur. Oysa 1980 sonrasõnda özellikle de 1990’lõ yõllarda yaşanan
krizlerde küreselleşme sürecine uyum sağlamak amacõyla serbestleştirilen sermaye
akõmlarõ ve uygulanan IMF yönlendirmeli istikrar politikalarõ önemli rol
oynamaktadõr. Yaşanan krizler ve ekonomimizde meydana getirdiği tahribatlar IMF
ve IMF yönlendirmeli istikrar tedbirlerine karşõ aşõrõ bir tepki oluşmasõna neden
olmuştur. Ancak bugünkü şartlar altõnda ülkemizin IMF”siz yoluna devam etmesi
olanaksõz görünmektedir.

Türkiye’de yaşanan krizlerin oluşumunda dõşsal faktörlerin yanõsõra içsel

faktörlerin de etkili olduğu yadsõnamaz. Bu faktörlerden hemen göze çarpanlar
ülkenin sürdürülemez bir iç borç dinamiğine sahip olmasõ, cari işlemler açõğõndaki
yüksek oranlõ artõşlar, mali sistemin sağlõksõz olmasõ ve yapõsal sorunlarõn henüz
kalõcõ şekilde çözüme kavuşturulamamõş olmasõdõr.

Bir çok gelişmekte olan ülkede olduğu gibi Türkiye’de de bazõ alanlarda aşõrõ
serbestleşme sağlanõrken, kamu kesimi ve devletin yeniden yapõlandõrõlmasõ gibi
alanlarda yeterince gelişme kaydedilememiştir. Bunun sonucunda küreselleşme
sürecinin maliyeti bu süreçten sağlanan getirileri gölgede bõrakmõştõr. Türkiye’nin
kendisini bu süreçten soyutlamasõ elbette ki imkansõzdõr. Ancak bu süreç yaşanõrken
ülke kendi ulusal çõkarlarõnõ ön planda tutmalõ, öncelikle gerekli alt yapõ ve hukuki
yapõ tamamlandõktan sonra sõnõrlar tamamen kaldõrõlmalõdõr.

Ülkede kalõcõ bir ekonomik istikrarõn sağlanabilmesi için ilk olarak

piyasalarda güven ortamõnõn süreklilik kazanmasõ sağlanmalõdõr. Her kriz sonrasõnda
yapõlan hata tekrarlanmamalõ ve sõkõ para-maliye politikasõ yerine genişletici para ve
maliye politikalarõ uygulamaya konulmalõdõr. Vergi ve faiz oranlarõ düşürülerek

172
yatõrõm ve tüketim harcamalarõ teşvik edilmelidir. Kamu harcamalarõ belli oranda
artõrõlmalõdõr. Bu şekilde talep artõşõ sağlanacak ve artan talebi karşõlamak için
yatõrõm ve üretim tekrar artacaktõr. Bunun sonucunda istihdam artacak ve ekonomi
büyüme sürecine girecektir. Bu araçlarõn bir süre için enflasyonla mücadeleden
vazgeçilmesine yol açacağõ kuşkusuzdur. Ne var ki üstü üste iki ağõr kriz yaşamõş ve
milyonlarca dolar GSMH kaybõna uğramõş bir ekonomide öncelik enflasyonla
mücadele olmamalõdõr.

Sonuçta günümüzde hiçbir ülkenin kendi iç çerçevesinde oluşan bilim ve

teknoloji ile gelişmesi; kendi kendine yettiği zannettiği bir ekonomi kurarak dar bilgi
ve imkanlarla dünyadan bağõmsõz bir şekilde büyüme ve refah artõşõ sağlamasõ
imkansõzdõr. Gelişmek isteyen tüm ekonomiler dünya ile bilgi alõş verişine girmek ve
ekonomik ilişkiler kurmak zorundadõr. Bir ekonominin başarõya ulaşabilmesi için
dünyayõ, dünyada meydana gelen gelişme ve değişimleri çok iyi izlemesi ve analiz
etmesi; uygulayacağõ politikalara bu doğrultuda yön vermesi gerekmektedir.

173
 KAYNAKÇA

Kitaplar:

AKALIN, G. , “Türkiye’de Piyasa Ekonomisine Geçiş Süreci ve Ekonomik

Kriz”, TŞOF Plaka Matbaacõlõk A.Ş., TİSK, Yayõn No:215, İstanbul , Şubat
2002

AKSOY, T., ‘Çağdaş Bankacõlõktaki Son Eğilimler ve Türkiye’de Uluslar Üstü

Bankacõlõk(Sistematik ve Analitik Bir Yaklaşõm)’, S.P.K.Yayõnlarõ, Yayõn
No: 109, Ankara, 1997

AKTAN, C. C., ŞEN, H., “Globalleşme, Ekonomik Kriz ve Türkiye”, TOSYÖV

Yayõnlarõ, Ankara, 1999

AKTEL, M., “Küreselleşme ve Türk Kamu Yönetimi”, Asil Yayõn Dağõtõm, 1.

Baskõ, Isparta, 2003

ALTAN, M. , “Darbelerin Ekonomisi”, 2. Baskõ , Mayõs 2001

AMİN, S., “Küreselleşme Çağõnda Kapitalizm”, Sarmal Yayõnlarõ, İstanbul, 1999

BAL, H., “Uluslararasõ Finansman, Dõş Borç yönetimi ve Türkiye”, Türkiye

Bankalar Birliği Yayõnlarõ, Yayõn No: 222, İstanbul, 2001

BAŞKAYA, F., “Küreselleşme mi? Emperlayizm mi?”, Ütopya Yayõnlarõ, Ankara,

1999

BOZKURT, V., ‘Enformasyon Toplumu ve Türkiye’, Sistem yayõnlarõ, 3. Basõm,

İstanbul, Ekim 2000

DULUPÇU, M. A., “Küresel Rekabet Gücü Türkiye Üzerine Bir

Değerlendirme”, Nobel Yayõn Dağõtõm, Ankara, 2001

DURUKAN, T., ‘Kapitalistleşme Sürecinde Sanayileşme –Yoğunlaşma İlişkisi

ve Rekabet’ Perşembe Konferanslarõ, Rekabet Kurumu , Ankara, Haziran
2001

EĞİLMEZ, M./ KUMCU, E., “Krizleri Nasõl Çõkardõk”, Creative Yayõncõlõk,

İstanbul, Haziran 2001

EKİN, N., “Küreselleşme ve Gümrük Birliği(Çalõşma Yaşamõnda Dönüşüm:

Çelişkiler ve Fõrsatlar), İ.T.O. Yayõnlarõ, Yayõn No: 1997-47, İstanbul, 1999

EMRE, Z./ FIKIRKOCA, E., “Güney Kore ve Türkiye Sermaye Piyasalarõ”,

Türkiye Sermaye Piyasasõ Aracõ Kurumlarõ Yayõnlarõ, Yayõn No: 14, 1.
Baskõ, İstanbul, Nisan 2004

174
ERBAY, Y., “Küresel İşletmelerin Yönetimi ve Türk İşletmelerinin Yeni Türk
Cumhuriyetlerine Yönelik Faaliyetleri”, İç İşleri Bakanlõğõ Yayõnlarõ,
Yayõn No: Genel 461, Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü Yayõn no: 11,
Ankara, 1999

ERKAN, H., ‘Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme’, Türkiye İş Bankasõ Yayõnlarõ,

Yayõn No: 326, Bilim Dizisi: 8, 4. Baskõ, Eylül 1998

EROĞLU, Ö.,/ ALBENİ, M., ‘Küreselleşme, Ekonomik Krizler ve Türkiye’,

Bilim Kitabevi, Isparta, 2002

GARİH, Ü., “Globalleşme Sürecinde TR ”, Hayat Yayõnlarõ, İstanbul, 2000

GEREK, S., “Finansal Küreselleşme ve Türkiye,” Anadolu Üniversitesi Yayõnlarõ,

Yayõn No.1095, İ.İ.B.F. Yayõn No: 149, Eskişehir, 1999

GIDDENS, A., ‘Elimizden Kaçõp Giden Dünya’, Çeviren: O. AKINHAY, Alfa

Yayõnlarõ, İstanbul, 2000

GIDDENS, A., ‘Modernliğin Sonuçlarõ’, Çeviren: E. KUŞDİL, Ayrõntõ Yayõnlarõ,

İstanbul, 1994

GÖKTAŞ, A., “ Küresel Kriz ve Türkiye”, Özen Yayõncõlõk, Ankara, 2000

GÜRAN, N., AKTÜRK, İ., “Uluslararasõ İktisadi Kuruluşlar”, 5. Baskõ, Isparta,

2001

HENDERSON, C., “Asya Krizi ve Sonrasõ/ Asya’nõn Çöküşü”, Çeviren: M.

GÜNENÇ, Alfa Basõm Yayõn Dağõtõm, 1. Baskõ, İstanbul, Ocak 2000

HIRST, P., THOMPSON, G., “Küreselleşme Sorgulanõyor”, Dost Kitabevi, Eylül

1998, Ankara

HOPKINS, T. K., WALLERSTEIN, I., “Geçiş Çağõ”, Çevirenler: N. ERSOY, E.

ABADOĞLU, O. AKALIN, Y. KAYA, Aveste Yayõnlarõ, 1. Baskõ, İstanbul,
2000

IŞIK, K., “ Küreselleşme Emperyalizmin Yeni Masalõ”, İmge Kitabevi, 3. Baskõ,

İstanbul, Şubat 1997

İ.T.O, ‘ Türkiye Ekonomisinde Sermaye Hareketleri’, İ.T.O. Yayõnlarõ, Yayõn No:

1998-58, İstanbul, 1998

KARLUK, R., ‘Küreselleşen Dünyada Uluslararasõ Kuruluşlar ve

Entegrasyonlar’, Anadolu Üniversitesi Basõmevi, Eskişehir, 1999

KAZGAN, G., “Küreselleşme ve Ulus Devleti Yeni Ekonomik Düzen”, İstanbul

Bilgi Üniversitesi Yayõnlarõ, İstanbul, 2000

175
— “Tanzimattan 21. Yüzyõla Türkiye Ekonomisi”, Altõn Kitaplar Yayõnevi,
İstanbul 1999, s. 73

KOÇDEMİR, K., ‘Küreselleşme’, Ötüken Neşriyat, Yayõn No: 508, Külliyat Serisi:
214, 1. Baskõ, İstanbul, Ocak 2002

KONGAR, E., ‘ Küresel Terör ve Türkiye’, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2001

KRUGMAN, P., “Bunalõm Ekonomisinin Geri Dönüşü”, Çeviren: N. DOMİNİÇ,

Literatür Yayõncõlõk, İstanbul, 2001

KEPENEK, Y., YENTÜRK, N., ‘Türkiye ekonomisi’, 10. Baskõ, Beta Basõn Yayõn,
İstanbul , 2000

MURAT, G., ‘ Küreselleşme ve İşgücü Piyasalarõ’, Derleyen: V. BOZKURT, ‘

Küreselleşmenin İnsani Yüzü’, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ, Bursa, Ekim 2000

ÖYMEN, O., ‘ Geleceği Yakalamak, Türkiye’de ve Dünyada Küreselleşme ve

Devlet Reformu’, Remzi Kitabevi, 1. Basõm, İstanbul, Haziran 2000

PARASIZ, İ., “Enflasyon-Kriz-Ayarlamalar: Dünyada ve Türkiye’de Kalkõnma

Makro Ekonomisi Sorunlarõ”, Ezgi Kitabevi, Bursa, Mart 2001

— “Para Politikasõ, Türkiye Uygulamasõ”, Ezgi Kitabevi, 5. Baskõ, Bursa,

1998

SELAMOĞLU, A., “Yoğunlaşan Sosyal Sorunlarõyla Küreselleşme,” Derleyen: V.

BOZKURT, “Küreselleşmenin İnsani Yüzü”, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ,
Bursa, Ekim 2000

SEYİDOĞLU, H., “Uluslararasõ Finans”, Güzem Yayõnlarõ, 4.Baskõ, İstanbul, 2003

— “ Uluslararasõ İktisat Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Yayõnlarõ, 13.

Baskõ, İstanbul, 1999

STIGLITZ, J. E., ‘Küreselleşme Büyük Hayal Kõrõklõğõ’, Türkçesi: A.

TAŞÇIOĞLU, D. VURAL, Plan B Yayõnlarõ, 1. Baskõ, İstanbul, Ekim 2002

SOROS, G., ‘Küresel Kapitalizm Krizde’, Çeviren: G. ŞEN, Sabah Kitaplarõ, No:
97, Çağdaş Bakõşlar Dizisi, No: 23, İstanbul, 1999

SÖNMEZ, S., “Dünya Ekonomisinde Dönüşüm, Sömürgecilikten

Küreselleşmeye”, İmge Kitebevi, Ankara, 1998

ŞAMİLOĞLU, F. , ‘Küreselleşme Sürecinde Türkiye’nin Finansal Kaynak

Sorunu ‘, Gazi Kitabevi, Ankara, 1. Baskõ, Mayõs 2002

176
TOKOL, A., ‘ Küreselleşme ve Endüstri İlişkilerine Etkileri’, Derleyen: V.
BOZKURT, ‘ Küreselleşmenin İnsani Yüzü’, Alfa Yayõnlarõ, 1. Baskõ, Bursa,
Ekim 2000

TOPRAK, M., DEMİR, Ö., DOĞANLAR, M., “Küreselleşen Türkiye Ekonomisi,

Serbest Piyasa Ekonomisinin Serüveni”, Siyasal Kitabevi, 2001

TUTAR, H., ‘Küreselleşme Sürecinde İşletme Yönetimi’, Hayat Yayõnlarõ,

İstanbul, 2000

TÜMERTEKİN, E., ÖZĞÜÇ, N., “Ekonomik Coğrafya, Küreselleşme ve

Kalkõnma”, Çantay kitabevi, İstanbul, 1999

TÜZ, M. V., “Kriz ve İşletme Yönetimi”, Alfa Yayõnlarõ, No: 871, Dizi No: 75, 1.
Baskõ, Bursa, Ocak 2001

ULUGAY, O., “Küreselleşme Korkusu”, Timaş Yayõnlarõ, Yayõn No: 661

Yaşadõğõmõz Dünya Dizisi:8, İstanbul, 2001. s. 51.

ÜLSEVER, C., “21. Yüzyõlda Küreselleşen Dünya ve Türkiye Perspektifi”,

Timaş Yayõnlarõ, İstanbul, 2000

YAY, T., YAY, G.G., YILMAZ, E., “Küreselleşme Sürecinde Finansal Krizler ve
Finansal Düzenlemeler”, İ.T.O. Yayõnlarõ, Yayõn No: 2001-47, İstanbul,
2001

YELDAN, E. , ‘Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, Bölüşüm, Birikim

ve Büyüme’, İletişim Yayõnlarõ, İstanbul, s. 23, 2001

177
Makaleler:

AKALIN, U. S., “Askeri Destekli Sanayileşme”, Evrensel, 13 Nisan 2002

— “24 Ocak’õn Gerekleri”, Evrensel, 27 Nisan 2002

AKTAN, C.C., ‘Globalleşme ve TR’, Mercek, Yõl:6, S: 21, Ocak 2001

ALTINTAŞ, H., ‘ Global Ekonomilerde Finansal İstikrarsõzlõğõn Ekonomik Analizi:

Güneydoğu Asya Krizi’nin Ekonomik Yansõmalarõ’, İktisat, İşletme ve
Finans, Ekim Sayõsõ, 1999

ARIKANLI, Z., “Az Zamanda Büyük İşler Başarmak”, Turkishtime, 15 Ekim 2003

ARSLAN, M., “ IMF, Krizler ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Haziran 2001

BABUŞCU, Ş., KÖKSAL, M. O., “Yüksek Enflasyondan Düşük Enflasyona Geçiş

Sürecinde Türk Bankacõlõk Sektörü: Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, İktisat,
İşletme ve Finans, 15(174), Eylül 2000

Bağõmsõz Sosyal Bilimciler İktisat Grubu, “ Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ”,

Türk Mühendis ve Mimar Odalarõ Birliği Dergisi, 2001

“Bir İstikrar Programõ Hikayesi”, Asomedya, Şubat 2001, s. 37

COŞKUN, M. N., “Gelişmekte Olan Ekonomilerde Bankacõlõk Krizleri”, Gazi

Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, S: 2, 2001

ÇETİNKAYA, H., “Yabancõlar Brezilya’ya Takõldõ”,Hürriyet Gazetesi, 18 Ocak

1999

ÇİLOĞLU, B., “Arjantin Ekonomisi”, Stratejik Analiz, C: 2 S: 22, Şubat 2002

ÇOLAK, Ö. F., “Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ ve 2002 Yõlõ Bütçesi Üzerine
Gözlemler”, İşveren, Kasõm 2001

ÇUBUKÇU, B., ‘Teknoloji ve Endüstri İlişkileri’, Çimento İşveren Sendikasõ

Dergisi, C: 14, S: 3, Mayõs 2000

DULUPÇU, M. A., “ Küreselleşmede Marjinalleşen Ulusal Ekonomi”, Süleyman

Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, S: 4,
Isparta, Güz 1999

Dünya Ekonomi Bülteni , “Küresel Kargaşa”, T.C. Başbakanlõk D.T.M. Yay.,

S: 17,1999

EMİL, F., “Güney Doğu Asya Krizi”, İşletme Finans, S:144, Mart 1998

178
ENÇ, E., “ Dõş Ticaret, Cari Açõk ve Kriz”, Gazi Üniversitesi İktisadi İdari
Bilimler Fakültesi Dergisi S: 2, 2001

ERDİNÇ, Z., ‘Küreselleşmenin İstihdama Etkileri’, Dumlupõnar Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, S:3, Kasõm 1999

ERGİ, M., “ Dünyada ve Türkiye’de Krizin Anatomisi”, Yeni Türkiye Dergisi

Ekonomik Kriz Özel Sayõsõ II, Y: 7, S: 42, Ankara, Kasõm-Aralõk 2001
ERTUNA, Ö., “ Ekonomik İstikrar Programõ ve Borçlanma Stratejisi”, Muhasebe
Finansman, S: 10, Nisan 2001

ESEN, O. “Küreselleşme, Gelir Dağõlõmõ ve G.O.Ü”, Ekonomik Yaklaşõm, Cilt 8,

Sonbahar 1997

GÜÇLÜ, S., AK, M.Z., “Türkiye’nin Küreselleşme Süreci ve Ekonomik Krizler”,

Yeni Türkiye Dergisi Kriz Özel Sayõsõ II, Y: 7, S: 42, Ankara, Kasõm-
Aralõk 2001

GÜRSES, M., ‘Küresel Ekonomi’, Maliye Dergisi, Mayõs- Ağustos 1998

KARABIÇAK, M., ‘ Küreselleşme Sürecinde Gelişmekte Olan Ülke Ekonomilerinde

Ortaya Çõkan Yönelim ve Tepkiler’, Süleyman Demirel Üniversitesi,
İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, S: 1, Isparta, 2002

— “Türkiye’de Ekonomik İstikrarsõzlõğõn Tarihsel Gelişim Süreci”, Süleyman

Demirel Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C: 5, S: 2,
2000

KEYDER, N., “ Türkiye’de 2000-2001 Krizleri ve İstikrar Programlarõ”, İktisat,

İşletme ve Finans, 16 (183)

KUMCU, E., “ Programõn Zayõf Taraflarõ”, Radikal, 21.12.1999

— “Bir Türkiye, Bir Arjantin”, Hürriyet, 22.12.2000

“Küreselleşme”, Asomedya, , Ankara, Nisan 1999, s. 26

ÖZ, E. ‘Globalleşme Nedir?’, Dõş Ticaret Dergisi, Yõl:6, Sayõ:12, Temmuz 2001

ÖKSÜZ, S., “Doğu Asya Mucizesi’nin Dünü ve Krizin Bugünü: Türkiye İçin Bazõ
Çõkarsamalar”, Ege Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
C: 1, S: 1, 2001

ÖNİŞ, Z., “Globalization and the Nation State:The Passibilities and Limits of State
Intervention in Late Industrialization”, Sosyal Bilimler Dergisi,S: 3, 1994

ÖZMEN, K., “Devalüasyon Kaderimiz”, Hürriyet Gazetesi, 12 Mart 2002

179
SARAÇOĞLU, R., “Asya’yõ Güven Bunalõmõ Yaktõ”, Yeni yüzyõl Gazetesi, 19
Ekim 1998.

SAYILGAN, Ş., ‘Uluslararasõ Finansal Entegrasyon Süreci ve Ekonomik

Sonuçlarõ’, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Yõl: 35, S: 12, İstanbul, 1998

SEVİNÇ, B., ‘ Ülke Verimliliğine Etkisi Bakõmõndan Beyin Göçü Sorununa

Eğitimsel Bir Bakõş’, Verimlilik Dergisi, S: 4, Ankara, s. 116, 1999

SEYREK ,İ. , ‘Küreselleşme Sürecinde İktisat Politikalarõ ve Yansõma Tezi’, Gazi

Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi , Cilt:4, Sayõ:2,
Ankara, Güz 2002

STIGLITZ, J., “Asya Krizi Neden Çõktõ”, Evrensel, 2-3 Mayõs 2001

ŞAMİLOĞLU, F., “ Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõ Üzerine Bir

Değerlendirme”, İSMMO Mali Çözüm, Yõl: 11, Sayõ:55, Nisan-Mayõs-
Haziran 2001

ŞİMŞEK, O., ‘ Endüstriyel İlişkiler Sisteminde Değişmeler’, Kamu İş Dergisi, S: 4,

C: 4, Ocak 2001

TARHAN, O., “21. Yüzyõlõn İnsan Kaynağõnõ Yetiştirmede Üniversitelerin Rolü”,

Mercek Dergisi, İstanbul, Nisan 1999

TAYLOR, L., “Editorial: The Review of the Liberal Creed The IMF and the World
Band in a Globalized Economy” World Dovelopment, Vol:25, No:2, s. 145;
Aktaran: SEYREK, İ., ‘Küreselleşme Sürecinde İktisat Politikalarõ ve
Yansõma Tezi’, Gazi Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Cilt:4, Sayõ:2, Ankara, Güz 2002

TEKELİ, H., ‘ Sõnõr Ötesi Bütünleşmede Teknoloji, Emek ve Sermaye’, Yeni

Türkiye Dergisi, S: 20, 1998

TEZER, E., “ 2000 Yõlõndaki Ekonomik Gelişmeler ve Otomotiv Sanayii, İşveren,

Ocak 2001

TUNCA, Z. , ‘Asya Krizinde Yapõsal Sorunlar’ İSO Dergisi, Sayõ:316, Mayõs 1998

TUNÇSİPER, B., “Gelişmekte Olan Ülkelerde ve Türkiye’de Enflasyon ve İstikrar

Politikalarõ”, Dumlupõnar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S: 5,
Haziran 2001,

“ Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programõnõn Hedefleri, Politikalarõ ve

Uygulamalarõ Açõklandõ”, İşveren, Mayõs 2001

180
TOKGÖZ, E., “Türkiye İktisat Kongresi mi? İzmir İktisat Kongresi? Hangisi
Doğru?”, Hacettepe Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,
Cilt: 18, Sayõ: 1, 2000

ULUDAĞ, İ., ‘Finansal Liberalizasyon ve Küreselleşme Sürecinde Oluşan

Ekonomik Etkiler’, Marmara Üniversitesi Uluslararasõ Stratejik
Araştõrmalar Merkezi (U.S.A.M.) 1998 Yõlõ Konferanslar Serisi, İstanbul,
1999

ULUGAY, O., “İstanbul Yaklaşõmõ Herkesi Kurtarmayacak”, Milliyet Gazetesi,

26.05.2002

UYGUR, E., “2000 Kasõm ve 2001 Şubat Üzerine Değerlendirmeler”, Mülkiye, C:

25, S: 227, 2001

‘ Yabancõ Doğrudan Yatõrõmlar ve Çok Uluslu Şirketler’, Asomedya, Ankara,

Temmuz 1999

YILDIRIM, Z., ‘Türkiye Dünyanõn Neresinde?’, Açõk Oturum, İktisat Dergisi, Sayõ:
380, Temmuz, 1998

181
Diğer Kaynaklar:

AZIZ, J., ‘ Currency Crises: In Search of Common Elements’, IMF Working

Papers, May 2000

BELEK, İ., ‘Kapitalist Sömürünün Yeni Modeli: Esnek Üretim Sistemi’, Petrol-
İş 1997-1999 Yõllõğõ, Aralõk 1998

DİSK, ‘ Esnekliğin İşçi Sõnõfõ Üzerindeki Etkileri’, Petrol- İş 1997-1999 Yõllõğõ,

Ocak 1999

DPT, “Dünya Kürselleşme ve Bölgesel Bütünleşmeler, “Yayõn No: 2375-ÖİK:

440, , Ankara, Ocak 1995

DPT , ‘Küreselleşme Özel İhtisas Raporu’, Ankara, 2000

ERÇEL, G., ‘ Lessons From The East Asian Crisis For Turkish Policy Makers’,
Mediterranean Development Forum, Marakeş, 1998

İGEME, “GATT- Uruguay Round, Uluslararasõ Ticarete ve İş Çevrelerine

Etkileri”, Ankara, 1997

OYAN, O., “Küreselleşme Paradoksu. Söylenceden Gerçeklere”, Türk-İş’97

Yõllõğõ, 1990’larõn Bilançosu Değerlendirme Yazõlarõ, Türk-İş Yay.,
Ankara 1997

SÖYLEMEZ, A., ‘ Yeni Ekonomi, Rekabet ve Rekabet Politikalarõ’, Perşembe

Konferanslarõ, Rekabet Kurumu, Ankara, Haziran 2001
T.C. Maliye Bakanlõğõ, 1998 Yõllõk Ekonomik Rapor, Ankara, 1998

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasõ, 2001 Yõlõ Para Politikasõ Raporu, Ankara,
2002

U.N., World Investment Report 1998: Transnational Corparations, Market Structure

and Competition Policy, Newyork, 1998

UYGUR, E., “Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasõm ve 2001 Şubat Krizleri”,
Türkiye Ekonomi Kurumu, Tartõşma Metni, Ankara, 22 Mart 2001

“ 1999 Ekonomik Rapor”, TÜRMOB Yayõnlarõ-136, Ankara, 2000

“ 1999 Ekonomik Rapor”, TÜRMOB Yayõnlarõ- 136, Ankara, s. 47, 2000

182
Tezler:

AK, M. Z., ‘ Küresel İktisat Politikalarõ ve Türkiye Ekonomisi’, Sakarya

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ağustos 2001

ALBAYRAK, G. C., “Az Gelişmiş Ülkelerde Uygulanan IMF Politikalarõnõn

Globalizasyon Sürecine Etkileri”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü İktisat A.B.D. İktisat Politikasõ Bilim Dalõ Yüksek Lisans Tezi,
İstanbul, 2002

ASLAN, A., “Kriz ve Sosyal Refah”, Harran Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler
Fakültesi, İktisat Bölümü Yayõnlanmamõş Bitirme Tezi, Şanlõurfa, 2002

ATABEY, Y.A., “Küreselleşme Sürecinde Gümrük Birliğinin Türkiye

Ekonomisinin Yapõsal Değişimi Açõsõndan Muhtemel Etkileri”, Selçuk
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalõ, Uluslararasõ
İktisat ve İktisadi Gelişme Bilim Dalõ, Doktora Tezi, Konya, 2000

GÜRLEK, B., “1980 Sonrasõ IMF ve Türkiye İlişkileri”, Yayõmlanmamõş Yüksek

Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Isparta, 2003

KESKİN, H. Ü., “Ekonomik Krizlerde Küresel Güçler: 2001 Türkiye Ekonomik

Krizi”, Yayõmlanmamõş Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2004

183
İnternet Kaynaklarõ:

AKDİŞ, M., “ Asya, Rusya Krizi ve Türk Ekonomisine Etkileri”,

http://makdiş.pamukkale.edu.tr/Mak2.htm, 21.03.2003

AKDİŞ, M., “Küreselleşmenin Finansal Piyasalar Üzerine Etkileri ve Türkiye:

Finansal Krizler- Beklentiler”
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGİ/Ekim2002/akdis.htm, 03.09.2003

AKTAN, C. C., “ Globalleşmenin Ortaya Çõkardõğõ Tehlikeler”,

http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globalleşme/tehlike.htm,
30.02.2004

AKTÜRK, S., ‘İşgücünün Küreselleşmesi’,

http://www.isguc.org/songul1.htm, 15.07.2003

AKYÜZ, Y./ BORATAV, K., “ The Making of the Turkish Financial Crisis”,
http://www.bilkent.edu.tr/~yeldanbs/Yazilar_Uye/AkyuzBoratav2002.do
c, 23.09.2003

ALPER, C. E./ÖNİŞ, Z., “Financial Globalization, the Democratic Deficit and

Recurrent Crises in Emergining Markets: The Turkish Experience in the
Aftermath of Capital Account Liberalization, 2002,
http://www.econ.boun.edu.tr/papers/wp-01-14.PDF, 23.09.2003

“Arjantin ve Türkiye Krizlerine Bakõş”,

http://www.activefinans.com/activeline/sayi27/arjantin.html, 01.04.2003

“Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ, Tokyo Ticaret Müşavirliği,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/asyatok.htm,
21.03.2003

“Asya Krizi ve Malezya”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Kuala Lumpur Ticaret
Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/Mart98/asyakrz.htm,
07.03.2003

AYDOĞAN, F., “Asya ve Latin Amerika’da Yaşanan Finansal Krizler:Geçmişi ve

Bugünü”,
http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/iibf.pdf, 21.03.2003

Bağõmsõz Sosyal Bilimciler İktisat Grubu, “Niyet Mektubu ve 2002 Yõlõ Başõnda
Türkiye Ekonomisi”,
http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/yazilar/BSBSubat2002.htm,
5.03.2004

BAŞOĞLU, U., “Krizlerin Öngörülmesinde Sinyal Yaklaşõmõ”,

http://iktisat.uludag.edu.tr/dergi/9/05-ufuk/ufuk.htm, 21.02.2004

184
BAŞKOL, O., “Asya Krizi”,
http://www.õsguc.org./obaşkoll.htm, 15.10.2003

BAYRAKTUTAN, Y., “Küreselleşme, Kriz ve IMF”,

http://www.liberal-dt.org.tr/dergiler/ldsayi19/1903.htm, 03.09.2003

BİLGİN, G., “Rusya Krizinin Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine Etkisi”, Ekonomik
Araştõrmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, 2002,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGõ/ocakozel2002.htm,
15.02.2004

BOZKURT, V. ‘Küreselleşme Kavram, Gelişim ve Yaklaşõmlar’,

http://ekonomi.hypermart.net/makale.kuresel.html, 03.09.2003

“Brezilya’ya Kriz Planõ”, Evrensel, 09.08.2002

http://www.evrensel.net/02/08/09/ekonomi.html, 03.02.2004

CAPRIO, G., ‘ Banking on Crises: Expensive Lessons from Recent Financial

Crises’, World Bank, Working Papers,
http://www.stern.nyu.edu/globalmacro, 21.11.2003

CARDOSA, E./HELWEGE, A., “Currency Crises in the 1990’s: The Case of

Brasil”,
http://www.stern.nyu.edu/globalmacro, 31.07.2003

“ Devalüasyon Kaderimiz”,
http://www.hurriyetim.comtr/dosya/19subat/06kriz.asp, 15.01.2004

“Doğu Asya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Ekonomik Araştõrmalar Dairesi
http://www.foreingtrade.gov.tr/ead/DTDERGİ/mart 98/dakrz.htm,
15.12.2003

ELGİN, C., “IMF ve Güney Kore”,

http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?Aid=402,
17.09.2003

ERDÖNMEZ, P. A., “Japonya Mali Krizi”, Bankacõlõk ve Araştõrma Grubu,

http://tbb.org.tr/turkce/arastirmalar/Japonya%20.doc, 03.09.2003

“ Gerçekleştirilen Uygulamalar, T. C. Özelleştirme İdaresi Başkanlõğõ,

http://www.oib.gov.tr/program/uygulamalar/1985-
2003_gerceklesenler.htm, 21.11.2003

GÖKAL, İ., “Hollanda Gülleri”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocak97/hollanda.htm,
21.03.2003

185
GÜLEÇ, M., “Tayland’õn Ekonomik Kalkõnmasõ”,
http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi13/tayland.htm, 07.03.2003

GÜLOĞLU, B., “Finansal Serbestleşme Politikalarõ ve Finansal krizler: Latin

Amerika, Meksika, Asya ve Türkiye Krizleri,
http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/Finvekrizl.pdf, 03.09.2003

“Güney Doğu Asya Krizinin Değerlendirmesi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ

Singapur Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/mart98/gundogu.htm,
07.07.2003

“Güney Kore”, Ekonomik Araştõrmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan2000/gneykore.htm,
07.03.2003

“Güney Kore Raporu”,

www.wtcistanbul.net/reports/tr/guney%20kore%20raporu.doc,
18.12.2002

http://ekutup.dpt.gov.tr/ekonomi/politika/bahcecis/istikra5.pdf, 12.12.2003

http://idari.cu.edu.tr/sempozyum/bil4.htm, 15.11.2003

http://www.dtm.gov.tr/ead/TICARET/trk00/dsticithalat00.htm, 15.05.2003

http://www.foreigntrade.gov.tr/Ekonomi/75yilbk/1980so.htm, 17.12.2003

http://www.filozof.tripod.com/nisan.html, 12.12.2003

http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/ekonomi/ekodosya/depremler.as
p, 30.01.2004

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/paraprog/matbal.html, 28.10.2003

http://www.worldbank.org/data/wdi2001/pdfs/tab4, 15.11.2003

IMF Web Sitesi,

http://www.imf.org/exernal/pubsft/sur-vey/2001/121001, 15.02.2004

“İhracatõn Gelişimi, Temel Sorunlarõ ve Analitik Bir Yaklaşõmla İrdelenmesi”, T.C.

Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ihr/ihrstr/tarih.htm, 03.01.2004

İZGİ, M., “Asya Krizi”,

http://www.isguc.org/menekse.htm, 15.10.2003

186
İZMİRLİOĞLU, A., “ Makroekonomik Program ve Beş aylõk Uygulama Sonuçlarõ”,
DPT, 2000
http://www.dpt.gov.tr/esk/2000/sunus1.doc, 23.03.2004

KADIOĞLU, F., “ Kura Dayalõ İstikrar Programõ Uygulamasõ ve Ödemeler Dengesi

Gelişmeleri: Türkiye 2000”,
http://tcmb.gov.tr/%7Eresearch/discus/dpapers51.pdf, 01.01.2004

KAR, M/ KARA, A., “Türkiye’ye Yönelik Sermaye Hareketleri ve Krizler”, T.C.

Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,
http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/temmuz2003/sermaye%20hareket
leri.htm 30.01.2004

“Karanlõğa Giden Yolda Arjantin”,

http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?aid=167,
01.09.2003

“ Krizin Türkiye’ye Ektisi”, T. C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/kriz/blmi4.htm, 12.11.2003

“Krizlerin Aşõlmasõ ve Uygulanan Politikalara Tepkiler”, T.C. Dõş Ticaret

Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi4/kriz.htm, 12.11.2003

Küresel Görünüş Raporu 2000,

http://www.antimai.org/rp/rpkgor2000.htm, 03.09.2003

“Latin Amerika ve IMF”,

http://www.buik.net/subcommittee/ekonomik/showarticle.asp?aid=400,
21.11.2003

“Malezya”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.dtm.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/malezya.htm, 21.11.2003

“Malezya Ekonomik Krizi Yendi mi?”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi8/reelsek.htm,
15.03.2004

MALKOÇ, S., “ Cumhuriyetin 75. Yõlõnda Dünya Ekonomik Krizlerinin Türkiye’ye

Yansõmalarõ ve Güncel Bir Örnek: Rusya Krizi”, T.C. Dõş Ticaret
Müsteşarlõğõ,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ekim98dunyaeko.htm,
17.03.2003

ODABAŞI, H., “Borsa Talihsiz 98’den Belirsiz 99’a”

http://www.arsiv.aksiyon.com.tr/arsiv/217/pages/dosyalar/dos6.html,
30.11.2003

187
ÖĞÜT, K., “Uluslararasõ Sistemde Kriz ve Güneydoğu Asya Krizinde IMF
Politikalarõ”, http://www.aydinlanma1923.org/sayi/36/36-10.htm,
09.12.2003

ÖNİŞ, Z., “ Neo-Liberal Küreselleşmenin Sõnõrlarõ: Türkiye Açõsõndan Arjantin Krizi

ve IMF’ye Karşõlaştõrmalõ Bir Bakõş”,
http://home.ku.edu.tr/~zonis/fall02/neoliberalsinirPDF.pdf, 03.09.2003

ÖZ, E. , “Globalleşme nedir.”,

http: // www.Ceterisparibus.net /arsive /e_oz2.doc, 03.09.2003

“Para Krizleri”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/kriz/blm2.htm, 15.03.2004

“Rusya”, Dõş Ekonomik İlişkiler Komitesi,

http://www.deik.org.tr/ikili/2004130141737ikili%20iliskiler_rusya-
ocak2004.doc, 05.03.2004

“Rusya Federasyonu”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/YAYIN/kitap/rusya.htm, 30.01.2004

“Rusya Krizi ve Türkiye Ekonomisine Etkileri”, T.C. Devlet Planlama Teşkilatõ,

http://www.dpt.gov.tr/dptweb/ekutup98/rusya/kriz.html, 27.12.2003

ŞİMŞEK, B., ‘İşgücü Piyasalarõnõn Küreselleşmesi ve Küresel İşgücü Piyasasõnda

Ulusal İşgücü Piyasalarõnõn Yeri’,
http:// www.õsguc. org/birgull.htm, 15.10.2003

TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu Merkez Bankasõ Sunuşu, Kasõm 2001,

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/konusma/tur/2001/tbmm/PBKsunu.ht
ml, 30.01.2004

TINAR, M. Y., ‘ 2000’li Yõllarda Çalõşan İnsan’,

http://www.isguc.org, 15.10.2003

TURUGAY, R. T., “Güney Doğu Asya Ülkelerinde Yaşanan Finansal ve Ekonomik

Krizin Genel Değerlendirmesi”, T.C. Dõş Ticaret Müsteşarlõğõ Washington
Ticaret Müşavirliği,
http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan01/turugay.htm,
15.03.2004

YAHYA, H., “IMF Politikalarõ, Ekonomik Krizler ve Çözümler”,

http://www.arastõrma.org/index.php/article/view/149/1/14, 30.01.2004

YÜZBAŞIOĞULLARI, A., “ Asya Ekonomik Krizi, Sebepleri ve Sonuçlarõ”,

http://www.kho.edu.tr/yayinlar/bilimdergisi/bilimder/doc/2001-1/bilder-
3.doc, 12.11.2003

188
 ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

Adõ Soyadõ : Özlem YÜREKLİ

Doğum Yeri : Yalvaç - ISPARTA

Doğum Tarihi : 15.09.1977

Medeni Hali : Bekar

Eğitim Durumu

Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F.

(1995-1999)

Yüksek Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalõ

Yabancõ Dil ve Düzeyi : İngilizce - İyi

İş Deneyimi : Süleyman Demirel Üniversitesi

Yalvaç Meslek Yüksek Okulu

Ücretli Öğretim Görevliliği

(İktisat Dersi) (2002 Bahar Dönemi)

Hakan Mühendislik Ltd. Şti.

(Müşteri Temsilcisi)

189