మొదటి ఇంటర్నేషనల్ చారిత్రక సమీక్ష

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å
s¡#q· :
e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô
j·÷sYÿ $X¯«$<ë´\j·T+, {Às¡+{À, ø¬ q&Ü
nqTyê<ä+ :
düT+ø£s¡ sêeT#·+Á<äsêe⁄
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘ø· £ düMTø£å
düMTø£å Á|ü#·Ts¡D\T
Á|ü#·Ts¡D dü+K´ : 8
|òæÁãe], 20, 2016
ø±|”\T : 500
ø£esY &çC…’Hé : –]<ÛäsY
Á|ü‘·T\≈£î :
düMTø£å Á|ü#·Ts¡D\T
yÓTT<ä{Ï n+‘·düTÔ
ø£ècÕíõ˝≤¢ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡jÓ÷<ÛäT\ dü+|òüT+ uÛÑeq+
ã+<äs¡T˝≤≈£î\T, >∑es¡ïsYù|≥
$»j·Tyê&É ` 520 002
bò˛Hé : 0866`2578454
<Ûäs¡ : s¡÷. 50/`
eTTÁ<äD :
ll Á|æ+≥sY‡
$»j·Tyê&É ` 520 002
ôd˝Ÿ : 9490634849
2 e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô
$wüjT· dü÷∫ø£
e÷ e÷≥ 5
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ: #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 7
nqTã+<Ûä+ 75
ñ˝Ò¢Kq\T ` $es¡D\T 79
ù|s¡¢ dü÷∫ø£ 95
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 3

e÷ e÷≥
n+‘·sê®rj·T ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT+˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|üq ˇø£
Á|ü<Ûëq |òüT≥º+. ø±]àø£ es¡Z $eTTøÏÔøÏ ø±]àø£ es¡Zy˚T #√<äø£ X¯øÏÔ ø±yê\qï \ø£å´+‘√
@s¡Œ&çq yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï n+‘·sê®rj·T dü+düú Ç~. Bì˝À e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡\T ø°\ø£bÕÁ‘·
b˛wæ+#ês¡T. dü+düú @s¡Œ&ç 2014 dü+e‘·‡sêìøÏ 150 dü+e‘·‡sê\T |üPs¡Ôj·÷´sTT.
Ä dü+<äsê“¤ìï |ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì Ä+>∑¢+˝ÀìøÏ >∑‘·+˝À sêì ø°\ø£yÓTÆq |üÁ‘ê\qT
dü+ø£\q+ #˚dæ, ˇø£ $kÕÔs¡yÓTÆq ñb˛<ëÈ‘·+‘√ ˇø£ Á|ü#·Ts¡D e∫Ã+~. n+‘·sê®rj·T
j·TTe e÷]ÿ‡düTº y˚T<Ûë$ e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô dü+bÕ<äø£‘·«+˝À á dü+ø£\Hêìï es¡ÿsY‡
j·TTHÓ’{Ÿ! ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ 150 Çj·TsY‡ ˝Ò≥sY ù|]≥ ã÷¢yéT‡ã] Á|ü#·Ts¡Ddü+düú
2014˝À eTTÁ~+∫+~. ø±]àø£ es¡Z Á|ükÕúq+˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£îqï kÕúHêìï,
<ëì≈£îqï #ê]Á‘·ø£ bÕÁ‘·qT ˝À‘·T>± düMTøÏådü÷Ô e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô sêdæq ñb˛<ëÈ‘êì≈£îqï
ÁbÕ<Ûëq´‘· Ø‘ê´ <ëì ‘Ó\T>∑T nqTyê<ëìï Á|ü#·T]düTÔHêï+.
Ç~ düMTø£å Á|ü#·Ts¡D\T rdüT≈£îedüTÔqï mì$T<√ |ü⁄düÔø£+. 19e X¯‘ê_›
Hê{Ïπø ô|≥Tºã&ç<ëØ Á|ü|ü+Nø£s¡D ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. á Áø£e÷ìï ø£eT÷´ìdüTº e÷ìô|kò ˛º
#·ø£ÿ>± $e]+∫+~. BìøÏ Bf…Æq düŒ+<äH˚ 1864˝À n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú
(yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ) kÕú|üq. nø£ÿ&ç qT+&ç ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+, k˛wü*»+
eT<Ûä´ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq b˛s¡T Ç+ø± kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~. ø±ì á b˛s¡T eTT–dæb˛sTT+<ä˙,
ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìøÏ Á|ü‘êé÷ïj·T+ ˝Ò<äì 1990˝ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À qj·÷ ñ
<ës¡yê<ä y˚T<Ûëe⁄\T &ÛÉ+ø± ãC≤sTT+#ês¡T. Ç|ü&ÉT yêfi¯fl eédüúì #·T≥TºeTT{Ïºq
dü+øå√uÛÑ+ qT+&ç ãj·T≥|ü&É&ÜìøÏ eT∞fl e÷sYÿ‡ì ÄÁX¯sTTdüTÔHêïs¡T. yêfi¯ófl e÷sYÿ‡ì
eT∞fl #· < ä T e⁄≈£ î +≥Tqï≥T¢ , k˛wü * dü T º X¯ ≈ £ î Ô \ T ≈£ L &Ü eT]+‘· ÁX¯ < ä Δ > ± eT∞fl
#·<äTe⁄ø√yê*. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú Á|ü|ü+#·yê´|üÔ Á|ü‘êé÷ïj·÷ìï
m˝≤ kÕ~Û+#ê˝À Ä˝À∫+#ê*. Äj·÷ <˚XÊ\˝À ø£èwæ‘√ bÕ≥T, n+‘·sê®rj·T
düVü≤ø±sêìøÏ ≈£L&Ü ø£èwæ »s¡>±*. eédüú\T @s¡Œ&Ü*. Ç+<äT≈£î>±qT k˛wü*»+

kÕ<Ûäq ø√dü+ 19, 20 X¯‘êu≤›\˝À @s¡Œ&çq n+‘·sê®rj·T dü+düú\ nqTuÛÑyê\qT
eT~+|ü⁄ y˚dTü ≈£îì, $\TyÓq’ yê{Ïì Ç|üŒ{Ï ø±sê´#·sD¡ ≈£î nq«sTT+#·Tø√yê*. Bìø√dü+
Ä dü+düú\ dæ<ëΔ+‘ê\qT, Ä#·s¡DqT düMTøÏådü÷Ô kÕVæ≤‘·´+ sêyê*. düMTø£å Á|ü#·Ts¡D\T
rdüT≈£îedüTÔqï á |ü⁄düÔø£+ Ç+<äTø√dü+ ø=+‘·y˚Ts¡≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&çHê e÷ Á|üj·T‘·ï+
|òü*+∫qfÒ¢.
ª$es¡D\Tμ˝À ø=ìï{ÏøÏ &Ü≈£îýÓT+≥T¢ yê{Ï dü+K´‘√ ù|s=ÿqã&Ü¶sTT. Çø£ÿ&É
&Ü≈£îýÓT+≥T¢ n+fÒ e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô ñb˛<ëÈ‘·+ (n+fÒ Á|üdüTÔ‘· ‘Ó\T>∑T |ü⁄düÔø±ìøÏ
Ä+>∑¢ eT÷\+) sêdæq es¡ÿsY‡ j·TTHÓ’{Ÿ! ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ 150 Çj·TsY‡ ˝Ò≥sY nH˚
Ä+>∑¢ |ü⁄düÔø£+˝À Çe«ã&çq yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ &Ü≈£îýÓT+≥T¢. á |ü⁄düÔø£+ yÓ+≥H˚
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|üŒ{Ïø°, kÕ+πø‹ø£+>± ªª$es¡D\Tμμ n˙ï nqTyê<ä+ #˚j·T&É+˝À
uÛ≤>∑+>± Ç#êÃeTT. n˝≤H˚ M{Ï˝À nH˚ø£ Áô|ò+∫, »s¡àHé s¡#·q\ Á|ükÕÔeq ñqï~.
yê{Ï nqTyê<ä+ ø±ì, *|æ n+‘·Øø£s¡D ø±ì kÕ<Ûä´+ø±ø£ Äj·÷ uÛ≤wü\˝À e∫Ãq
|ü⁄düÔø±\T nì sêXÊeTT. á s¡#·q˝À nH˚ø£ eT+~ #ê]Á‘·ø£ e´≈£îÔ\T, dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô\T,
ñ<äéTø±s¡T\T Á|ükÕÔ$+#·ã&Ü¶s¡T. n+<ä] >∑T]+N ø±ø£b˛sTTHê, ø=+<äs¡T Á|üeTTK
#ê]Á‘·ø£ e´≈£îÔ\T, dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô\T, ñ<äéTø±s¡T\qT ≈£î¢|üÔ+>± |ü]#·j·T+ #˚dü÷Ô ªù|s¡¢
dü÷∫ø£μ |ü⁄düÔø£+ ∫es¡ Ç#êÃeTT. bÕsƒ¡≈£î\T á n+XÊ\qT >∑eTì+#·e\dæ+~>±
ø√s¡T‘·THêïeTT.
|òæÁãe] 20, 2016q Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·T+˝Àì
XÊÁd”Ôj·T kÕeTýê<ä n<Ûä´j·Tq πø+Á<ä+˝À ñ|üq´dæ+#·{≤ìøÏ e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô
edüTÔHêïs¡T. Ä dü+<äs¡“¤+>± ‘˚<ä\∫q ‘Ó\T>∑T nqTyê<ä Á|ü#·Ts¡DqT kÕ<Ûä´+ #˚dæq
e´øÏÔ düT+ø£s¡ sêeT#·+Á<äsêe⁄. n&ç–q<˚ ‘·&Ée⁄>± n‹ dü«\Œ düeTj·T+˝À eTk˛Ô
yê´kÕìï #· ø £ ÿ {Ï ‘Ó \ T>∑ T ˝À nqTe~+∫ Ç∫Ãq+<ä T ≈£ î Äj· T q≈£ î eTT+<ä T >±
<Ûäqýê<ë\T. $es¡D\˝À ñqï Áô|ò+∫, »s¡àHé e÷≥\≈£î ns¡ú $es¡D sêdæ Ç∫Ãq
Ä#ês¡´ yÓ’. s¡+>±¬s&ç¶ >±]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T. nìï+{ÏøÏ $T+∫ ‘Ó\T>∑T nqTyê<ëìøÏ
n+^ø£]+∫q e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô≈£î eTØ eTØ <Ûäqýê<ë\T.
‘·≈£îÿe düeTj·T+˝ÀH˚ |ü⁄düÔø£ Á|ü#·Ts¡D kÕ<Ûä´+ #˚dæq ø£+b˛»sY l<˚$
>±]øÏ, n+<ä+>± eTTÁ~+∫ Ç∫Ãq ll Á|æ+≥sY‡ $X‚«X¯«s¡sêe⁄ >±]øÏ <Ûäqýê<ë\T.
`düMTø£å
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å
1. ‘=* n&ÉT>∑T\T :
1864 ôdô|º+ãsY 28q \+&ÉHé eT<Ûä´˝À Oqï ôdsTT+{Ÿ e÷]ºHé Vü‰˝Ÿ
2,000 eT+~ ø±]à≈£î\‘√ øÏøÏÿ]dæb˛sTT+~. Ç+^¢wt ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î\T,
j·T÷s√|ü⁄˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î #Ó+~q ∫qï ø±]à≈£î\ ãè+<ä+ Ç∫Ãq |æ\T|ü⁄ y˚Ts¡≈£î
düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»s¡j˚T´+<äT≈£î yês¡+‘ê e#êÃs¡T. eTT+<äT>± |ü+|æq H√{°düT\˝À
bÕ]dt qT+∫ ø±]à≈£î\ Á|ü‹ì~Û es¡Z+ düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»¬s’ Ç+>±¢+&é˝Àì ‘√{Ï
ø±]à≈£î\ qT<˚›•+∫ e÷{≤¢&É‘ês¡ì, Á|ü»\ eT<Ûä´ eT]+‘· yÓTs¡T¬>’q ne>±Vü≤q≈£î
|üÁ‘·+ düeT]ŒkÕÔs¡ì ‘Ó*bÕs¡T.1 ìC≤ìøÏ n+‘·≈£î dü+e‘·‡s¡+ eTT+<˚ 1963 E˝…’˝À
Áô|ò+#Y, Ç+^¢wt ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\ Á|ü‹ì<ÛäT\T \+&ÉHé˝À düe÷y˚X¯yÓTÆ, b˛\+&éô|’
C≤sY #·Áø£e]Ô ÄÁø£eTDqT e´‹πsøÏdü÷Ô b˛\+&é Á|ü»\≈£î dü+|ò”TuÛ≤e+ ‘Ó*bÕs¡T. á
dü+<äs¡“¤+>± ‘êeTqT≈£îH˚ ø±]àø£es¡Z O<äéT ø°\ø£ \øå±´\qT ≈£L&Ü Á|üø£{Ï+#ês¡T.
Ç+<äT≈£î düHêïVü≤ø£+>±, Áô|ò+#Y ø±]à≈£î\qT<˚›•+∫ Ç+^¢wüT ø±]à≈£î\ dü+<˚XÊìï
Á|üeTTK ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î&ÉT C≤sY¶ z&ÓZsY (1813`77) ‘·j·÷s¡T #˚XÊ&ÉT.
Bìì ª~ ; ôV’≤yéμ nH˚ <Ó’«yês¡ |üÁ‹ø£˝À Á|ü#·T]+#ês¡T. n+<äT˝À á $<Ûä+>±
e⁄+~.
ªªø±]à≈£î\ Á|üjÓ÷»Hê\ ø√dü+ Á|ü»\ eT<Ûä´ ◊ø£eT‘·´+ nedüs¡+.
m+<äTø£+fÒ y˚‘·Hê\T ô|+∫ ˝Ò<ë |üì >∑+≥\T ‘·–Z+∫ eTq kÕe÷õø£
|ü]dæú‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫q|ü&É˝≤¢, eTq
j·T»e÷qT\T Áô|ò+∫yê]ì, »s¡àq¢qT, u…*®j·T+yê]ì ˝Ò<ë Ç‘·s¡ <˚XÊ\
yê]ì ‘·≈£îÿe y˚‘·Hê\≈£î |üì#˚j·T&ÜìøÏ s¡|æŒkÕÔeTì u…~]düTÔHêïs¡T.
ø±ì Ç~ »s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. Ç~ $#ê]+#·<ä–q $wüj·T+. á <˚XÊ\≈£î
#Ó + ~q ø±]à≈£ î \≈£ î e÷≈£ î qwü º + ø£ * –+#ê\H˚ n_Û Á bÕj· T +
˝Òø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° düø£\ <˚XÊ\ ø±]à≈£î\ eT<Ûä´ düÁø£eTyÓTÆq, dü¬s’q
dü+ã+<Ûë\T ˝Òø£b˛e&Éy˚T BìøÏ ø±s¡D+. ‘·≈£îÿe y˚‘·Hê\qT bı+<˚yê]ì
m≈£îÿe y˚‘·Hê\T bı+<˚yê] kÕúsTTøÏ #˚s¡Ã&É+, j·T»e÷qT\T eTq˝À
eTq≈£î b˛{° ô|{Ïº ‘·eT Á≈£Ls¡yÓTÆq uÒs¡kÕsê\T #˚dæ, eTq |ü]dæú‘·T\qT
kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· ‘·≈£îÿe kÕúsTTøÏ ~>∑C≤πsÃ yê‘êes¡D≤ìï ìs√~Û+#·&É+
eTq≈£î \ø£å´+>± ñ+&Ü*.μ 2
á #=s¡e rdüT≈£îqï ìsê«Vü≤≈£î\T ‘=+<äs¡˝ÀH˚ n~ mø£ÿ&É≈£î <ë] rdüTÔ+<äH˚
$wüj·T+ ø£˙dü+ }Væ≤+∫ ≈£L&Ü ñ+&És¡T. ø±]à≈£î\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düTÔqï Á|ü<Ûëq
düeTdü´\qT #·]Ã+#·Tø√&ÜìøÏ n+‘·sê®rj·T y˚~ø£ @sêŒ≥T #˚düTø√yê\qï~ eTTKýÓTÆq
Á|ü‹bÕ<äq. nsTT‘˚ ø±]àø£ es¡Z ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé, sê»ø°j·T ø±sê´#·s¡D\ düeTq«j·T+
ø√dü+ dü+düúqT @sêŒ≥T #˚j·÷\qï Á|ü‹bÕ<äq Ç+<äT˝À ˝Ò<äT. Ç<˚ rs¡T˝À yê]
uÛ≤eC≤\+ ≈£L&Ü Á|ü»\ eT<Ûä´ kÂÁuÛ≤‘·è‘·«+, Á|ü|ü+#·XÊ+‹ e+{Ï kÕ<Ûës¡DyÓTÆq
HÓ’‹ø£, e÷qe‘ê <äèø£Œ<∏ä+‘√ ≈£L&ÉTø=ì e⁄qï~. ø±ì es¡Z dü+|òüTs¡¸D, düŒwüº+>±
ìs¡«∫+∫q sê»ø°j·T \øå±´\T n+<äT˝À ˝Òe⁄. á |ü]$T‘·T\ ø±s¡D+>± ôdsTT+{Ÿ
e÷]ºHé Vü‰˝Ÿ düe÷y˚X¯+ ≈£L&Ü Ä ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ndüŒwüºyÓTÆq Á|üC≤kÕ«$Tø£
$\Te\ Á|ü‹bÕ<äq\‘√ eTT–dæb˛j˚T<˚. n+‘˚ø±<äT yê{Ï ø=qkÕ–+|ü⁄ ≈£L&Ü
ñ+&˚~ ø±<äT. ø±ì n~ ø±]àø£ ñ<äéT+˝Àì nìï ø±]àø£ dü+|òü÷\≈£î nq«sTT+#˚
ˇø£ qeT÷Hê Ä$s¡“¤$+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡
nk˛dæj˚TwüHé Je+ b˛düT≈£î+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· $|ü¢eø±s¡T\T, dü+düÿs¡Dyê<äT\T ≈£L&Ü
á düe÷y˚XÊìï Á|ükÕÔ$+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 3
á dü+düú yÓqTyÓ+≥H˚ j·T÷s√|ü⁄ n+‘·{≤ uÛ≤y√<˚«>±\qT πs¬ø‹Ô+#·&É+
ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n~ es¡Z dü+|ò”TuÛ≤yêìï Ä<äs¡Ù+>± #˚dæ+~. Ád”Ô, |ü⁄s¡TwüT\qT ô|<ä›
dü+K´˝À $|ü¢yê‘·àø£ \ø£å´+ n+fÒ Á|ü|ü+#êìï e÷s¡Ã&É+ nH˚ \ø£å´+ yÓ’|ü⁄≈£î |ü⁄]
ø=*Œ+~. Ä $<Ûä+>± 1868˝À Áãôd‡˝Ÿ‡˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eT÷&√ eTVü‰düuÛÑ
dü+<äs¡“¤+>± ª~ f…ÆyéT‡μ dü+bÕ<äø°j·T+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |ü]~Ûì düÁø£eT+>± n+#·Hê
y˚XÊs¡T.
ªªá Ä˝À#·q πøe\+ n_Ûeè~›øÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆq~ ø±<äT. Ç~
|ü⁄qs¡TJ®eHêìøÏ ‘·≈£îÿy˚MT ø±<äT. Ç~ ˇø£ <˚XÊìøÏ |ü]$T‘·yÓTÆq~
ø±<äT. e÷qyê[ ø£+‘·{Ïø° e]ÔdüTÔ+~. Ç+‘·≈£îeTT+<äT m≥Te+{Ï eédüú
Ç+‘·{Ï $düÔè‘· \øå±´ìï @s¡Œs¡#·Tø√˝Ò<äT. Á¬ø’düÔe #·]Ã e÷Á‘·+ BìøÏ
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ø±e#·TÃ. ≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ ÇB Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥
yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHé ø±s¡´Áø£eT+.μμ 4
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø£èwæ |òü*+∫+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+, |üìrs¡TqT
ø±]àø£ ñ<äéT+ eT]+‘· düŒwüº+>± ns¡Δ+ #˚düTø√>∑*–+~. ‘·q ã˝≤ìï eT]+‘·>±
ne>±Vü ≤ q #˚ d ü T ø√>∑ * –+~. q÷‘· q yÓ T Æ q , Ä<Û ä T ìø£ y Ó T Æ q b˛sê≥ |ü < ä Δ ‘ · T \qT
Ä$wü ÿ ]+#· T ø√ >∑ * –+~. j· T ÷s√|ü ⁄ dü ] Vü ≤ <ä T › \ T <ë{Ï Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ ø£ è wæ
Á|ü‹<Ûä«ì+∫+~. ø=‘·Ô düe÷»+ @sêŒ≥T #˚düTø√e&É+ kÕ<ÛäéTì ã÷´qdt ◊]dt
ø±]à≈£î\˝À, ø£\ø£‘êÔ˝Àì ‘=* ø±]àø£ dü+|òü÷\˝À ÄX¯\T πs¬ø‹Ô+∫+~. á ÄX¯‘√H˚
ÄÁùdº*j·÷, q÷´õ˝≤+&é\˝Àì ø±]àø£ dü+|òü÷\T ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düuÛÑ´‘ê«ìøÏ
<äs¡U≤düTÔ #˚düT≈£îHêïsTT.
eTs√yÓ’|ü⁄ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|üq‘√ bÕ\ø£esêZ\T rÁeyÓTÆq uÛÑj·÷+<√fi¯q\≈£î
˝Àqj· ÷ ´sTT. ø±]à≈£ î \T ≈£ L &Ü #· ] Á‘· ˝ À ÁøÏ j · ÷ o\ø£ bÕÁ‘· b˛wæ + #ê\ì
ø√s¡ T ≈£ î +≥Tqï≥Tº ‘Ó * j· T &É + ‘√ bÕ\ø£ e sêZ \ ≈£ î yÓ q Tï˝À eDT≈£ î |ü ⁄ {Ï º + ~.
Ç+≥πsïwüq˝ŸqT s¡÷|ü⁄e÷|ü&Üì¬ø’ #ê˝≤ Á|üuÛÑT‘ê«\T <äèwæº kÕ]+#êsTT. á \ø£å´+
ø√dü+ ‘·eT≈£î n+<äTu≤≥T˝À Oqï kÕ<ÛäHê\˙ï O|üjÓ÷–+#êsTT.
2. ‘·–q kÕúq+˝À ‘·–q e´øÏÔ :
Ç+≥πsïwüq˝Ÿì kÕú|æ+∫q ø±]àø£ dü+|òü÷\˝À nH˚ø£ s¡ø±\THêïsTT.
Á_≥Hé˝Àì ø±]àø£ dü+|òü÷\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @sêŒ≥T˝À ø°\ø£ X¯øÏÔ>± |üì#˚XÊsTT.
nsTT‘˚ Á_≥Hé ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î\+‘ê (‘·eT) Á|ü|ü+#· <äèø£Œ<∏ä+˝À
dü+düÿs¡Dyê<äT˝Ò. yês¡T πøe\+ Ä]úø£ düeTdü´\qT e÷Á‘·y˚T |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T.
ø±]à≈£î\ dæú‹>∑‘·T\qT yÓTs¡T>∑T #˚j·T&ÜìøÏ yês¡T b˛sê&Üs¡T. ø±ì yês¡T ô|≥Tºã&ç<ëØ
$<ÛëHêìï |ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT. n+<äTe\¢ Ç+≥πsïwüq˝ŸqT yês¡T ‘·eT \øå±´\ kÕ<Ûäq≈£î
kÕ<Ûäq+>± |ü]>∑DÏ+#ês¡T. Á|ü<Ûëq+>± düyÓTà\T »]–q|ü&ÉT Ç‘·s¡ <˚XÊ\ ø±]à≈£î\T
sê≈£î+&Ü #˚j·T&ÜìøÏ kÕ<Ûäq+>± |ü]>∑DÏ+#ês¡T.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À eTs√ #Ó|üø√<ä–q X¯øÏÔ |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T (mutu-
alists). ÁbòÕHé‡˝À M]øÏ #Ó|üø√<ä–q ã\+ ñ+~. u…*®j·T+, dæ«≥®sê¢+&é˝Àì Áô|ò+#Y
uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü M]øÏ ‘·–q ã\+ e⁄+~. |æj·TØ ` CÀdü|òt
ÁbÂ<ÛëHé (1809`65) Á|ü‹bÕ~+∫q dæ<ëΔ+‘ê\≈£î nqT>∑TD+>± Ms¡T sê»ø°j·÷\˝À
ø±]àø£ es¡ Z + bÕ˝§Z q &Üìï, dü y Ó T àqT b˛sê≥ kÕ<Û ä q +>± ñ|ü j Ó ÷ –+#· & Üìï
e´‹πsøÏ+#˚yês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü eTVæ≤fi¯\ $yÓ÷#·q |ü≥¢ M]øÏ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£
uÛ≤yê\T+&˚$. düe÷K´ |ü<äΔ‹˝À düVü≤ø±s¡ eédüúqT @sêŒ≥T #˚j·÷\ì yês¡T
Á|ü‹bÕ~+#˚yês¡T. ãTTD≤\î bı+<ä&ÜìøÏ düe÷q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê
ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìï e÷s¡Ãe#·Ãì yês¡T uÛ≤$+#˚yês¡T. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø°
n+‹eT+>± Ms¡T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À $T‘·yê<ä X¯øÏÔ>± ‘·j·÷s¡j·÷´s¡T.
dü+U≤´ã\+ m≈£îÿe>± ñqï á ¬s+&ÉT esêZ\‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡T\T ≈£L&Ü
Ç+<äT˝À ñHêïs¡T. eT÷&√ Á|ü<ÛëqyÓTÆq X¯øÏÔ ø£eT÷´ìdüTº\T. Ms¡+‘ê ø±s¡˝Ÿ e÷sYÿ‡
(1818`1883) #·T≥÷º ñHêïs¡T. ∫qï ãè+<ë\˝À Ms¡T #·Ts¡T≈£î>± ñ+&˚yês¡T.
M] Á|üuÛ≤e+ |ü]$T‘·+. »s¡à˙, dæ≥®sê¢+&é\˝Àì nH˚ø£ |ü≥ºD≤\˝ÀqT, \+&ÉHé˝ÀqT
Ms¡T e⁄+&˚yês¡T. Ms¡T ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìøÏ e´‹πs≈£î\T. ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìï
sê»ø°j·T+>± ≈£L\<√j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+<äì #Óù|Œyês¡T.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|æ+∫q|ü⁄&ÉT k˛wü*düTº dü+Á|ü<ëj·T+‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï
ø=ìï esêZ\T ≈£L&Ü Ç+<äT˝À ñ+&˚$. ndüŒwüºyÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´ uÛ≤yê\‘√ ñqï
j·T÷s√|ü⁄ ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘·+ qT+∫ Á|üyêdü+ e∫Ãq yês¡T ≈£L&Ü ñ+&˚yês¡T. M]˝À
õôd|”Œ e÷õì (1805`72) nqTj·÷j·TT\T ≈£L&Ü ñHêïs¡T. C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê\≈£î
nqT>∑TD+>± ñqï es¡Z dü+ø£s¡+ (Cross - Class) uÛ≤eq M]~. nD>±]q Á|ü»\
$eTTøÏÔ ø√dü+ $»„|æÔ #˚j·T&ÜìøÏ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ y˚~ø£>± |üìøÏ edüTÔ+<äì Ms¡T
uÛ≤$+#ês¡T. 5
ÁbòÕHé‡, u…*®j·T+, dæ≥®sê¢+&é\≈£î #Ó+~q ø±]àø£ ãè+<ë\T ‘·eT‘√ bÕ≥T
}Vü‰»ì‘· dæ<ëΔ+‘ê\qT yÓ+≥u…≥Tº≈£î sêe&É+‘√ |ü]dæú‹ eT]+‘· øÏ¢wüº+>±
‘·j·÷¬s’+~. ô|ò]¶Hê+&é ˝≤kÕ˝Ÿ (1825`64) nqT#·s¡T\ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì ª»s¡àHé
ø±]à≈£î\ »qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHéμ @Hê&ÉT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡˝Ò<äT. <ëì #·T≥÷º
|ü]ÁuÛÑ$TdüTÔ+&˚~. n~ ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î e´‹πsø£+. dü+≈£î∫‘·
C≤‹|üs¡yÓTÆq sê»ø°j·T ø±sê´#·s¡DqT Á|ü‹bÕ~+∫+~.
á ãè+<ë\˙ï ‘·eT‘·eT dü+düÿè‘·T\T, sê»ø°j·T, ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé|üs¡yÓTÆq
nqTuÛÑyê\‘√ n|ü&É|ü&˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·Tqï Ç+≥πsïwüq˝ŸqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚XÊsTT.
Çìï yÓ’$<Ûë´\Tqï dü+düúqT πøe\+ düyÓTÆø£´ uÛ≤e+‘√ ˇø£ #·Á≥+>± s¡÷bı+~+#·&É+
ìC≤ìøÏ #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆq |üì. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑ýÓTÆq ñeTà&ç ø±s¡´Áø£eT+
s¡÷bı+~+∫q ‘·sê«‘· ≈£L&Ü á <Û√s¡DT\T yê{ÏøÏ yÓTC≤]{° ñqï #√≥¢ (πø+Á<ëìøÏ
$s¡ T <ä Δ + >±) kÕú ì ø£ j· T ÷ì≥¢ q T ‘· e T dæ < ëΔ + ‘ê\‘√ Á|ü u Û ≤ $‘· + #˚ j · T &Üìï
ø=qkÕ–+#êsTT.
ˇπø dü+düú˝À _ÛqïyÓTÆq <Û√s¡DT\T ñqï|üŒ{Ïø°, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ
Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ‘·eT <Û√s¡DÏ˝À ns¡ú+ #Ó|üø√&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï|üŒ{Ïø° yês¡+‘ê
XÊ+‹j·TT‘· düVü≤Jeq+ kÕ–+#˚≥≥T¢ e÷sYÿ‡ #˚j·T>∑*>±&ÉT. ì»+>± Ç~ >=|üŒ
$»j·T+. e÷sYÿ‡ ‘·q sê»ø°j·T #·‘·Ts¡‘·‘√ nkÕ<ÛäýÓTÆq<ëìï düTkÕ<Ûä´+ #˚j·T>∑*>±&ÉT.
˝Òì |üø£å+˝À n+‘·≈£îeTT+<äT @s¡Œ&çq nH˚ø£ ø±]àø£ dü+|òü÷\ e÷~]>±H˚ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
≈£L&Ü ‘Ós¡eTs¡T>∑Tq |ü&çb˛j˚T<˚.6 Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î e÷sYÿ‡ düŒwüºyÓTÆq \ø£å´+ @sêŒ≥T
#˚XÊ&ÉT. me]˙ e~*ô|≥º≈£î+&Ü, ø£∫Ã‘·yÓTÆq es¡Z ÁbÕ‹|ü~ø£q s¡÷bı+~+∫q
sê»ø°j·T ø±sê´#·s¡D Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î $düÔè‘· Ä<äs¡D ø£*Œ+∫+~. n~ ˇ+f…‘·TÔ
<Û√s¡DÏì n~Û>∑$T+∫ ø=qkÕ–+~. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î e÷sYÿ‡ >∑T+&Óø±j·T e÷~]>±
s¡÷bı+<ë&ÉT. øöì‡˝Ÿ Á|ü<ÛëqyÓTÆq rsêàHê\ìï{Ïì Äj·TH˚ sêùdyê&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
eTVü‰düuÛÑ\ ìy˚~ø£\˙ï (1867˝À »]–q ˝ÀC≤Hé eTVü‰düuÛÑ ìy˚~ø£qT $TqVü‰sTT+∫,
n|ü&ÉT Äj·Tq ô|≥Tºã&ç Á|üP|òt\T #·÷düTÔqï+<äTe\¢ |üì ˇ‹Ô&ç˝À ñHêï&ÉT) Äj·TH˚
‘·j·÷s¡T #˚ùdyê&ÉT. »s¡àHé ø±]àø£ Hêj·T≈£î&ÉT C§Vü‰Hé C≤sY® Çø±ÿ]j·Tdt (1818`89)
#Ó|æŒq≥Tº ª‘·–q e´øÏÔ ‘·–q kÕúq+˝À ñHêï&ÉTμ. 7
e÷sYÿ‡ Ç+≥πsïwüq˝ŸqT kÕú|æ+#ê&Éì ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq ø£<ÛäHê\≈£î $s¡T<äΔ+>±,
ø£˙dü+ ôdsTT+{Ÿ e÷]ºHé Vü‰˝Ÿ˝À »]–q düe÷y˚X¯+ ìsê«Vü≤≈£î\˝À ≈£L&Ü Äj·Tq
˝Ò&ÉT. ªñ|üq´dæ+#˚ neø±X¯+ ˝Ò≈£î+&Ü Äj·Tq πøe\+ y˚~ø£ô|’ ≈£Ls¡TÃHêï&ÉTμ. 8 á
$wüj·T+ ‘·s¡Tyê‘· ‘·q ùdïVæ≤‘·T&ÉT @+¬>˝Ÿ‡≈£î sêdæq ˝ÒK˝À Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.
nsTTq|üŒ{Ïø° düe÷y˚XÊì≈£îqï |ü{ÏeTqT Äj·Tq Á>∑Væ≤+#·>∑*>±&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
$»j· T e+‘· + >± ø=qkÕ>∑ & ÜìøÏ Äj· T q #ê˝≤ ø£ w ü º | ü & ç |ü ì #˚ X Ê&É T .
ø=+‘·eT+~˝ÀHÓ’q|üŒ{Ïø° Äj·Tq≈£î ñqï Á|ü‹wüº <äècÕº´ 34 eT+~ düuÛÑT´\Tqï kÕúsT÷
dü+|òüT+˝À Äj·Tìï ìj·T$T+#ês¡T.9 ‘·«s¡˝ÀH˚ Äj·Tq ìsê«Vü≤≈£î\ qeTàø±ìï
bı+<ä>∑*>±&ÉT. ÁbÕs¡+uÛÑO|üHê´dü+, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘ê‘êÿ*ø£ ìã+<Ûäq\T s¡÷bı+~+#˚
ø±s¡´Áø£eT+ Äj·Tq≈£î n|üŒ–+#ês¡T. eTÚ*ø£yÓTÆq á ¬s+&ç+{Ï‘√ bÕ≥T, Ç‘·s¡
dü+<äsê“¤\˝À ≈£L&Ü dü+düú˝Àì $_Ûqï <Û√s¡DT\˝Àì n‘·T´‘·ÔeT uÛ≤yê\ qT+&ç
$\TyÓ’q n+XÊ\qT e÷sYÿ‡ d”«ø£]+#ê&ÉT. n<˚ düeTj·T+˝À eTTsƒê\T ø£fÒº <Û√s¡DÏì,
ˇ+f…‘·TÔ b˛ø£&É\qT Äj·Tq |üø£ÿ≈£î ô|{≤º&ÉT. Äj·Tq Ä]úø£, sê»ø°j·T b˛sê{≤\qT
düeTq«j·T+ #˚XÊ&ÉT. n+‘·sê®rj·T Ä˝À#·q, n+‘·sê®rj·T ø±sê´#·s¡D ‹s¡T>∑T˝Òì<äì
Äj·Tq düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. 10

Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $$<Ûä <˚XÊ\ b˛sê{≤\qT düeTq«j·T+ #˚dæ düeTÁ>∑
b˛sê{≤ìï s¡ ÷ bı+~+∫+~. nsTT‘˚ Äj· ÷ b˛sê{≤\ dü « j· T + Á|ü ‹ |ü ‹ Ô ì
>∑T]Ô+∫+~. ø±ì πø+Á<ä+ qT+∫ yê{ÏøÏ |üP]Ô kÕ«‘·+Á‘·´+ Çe«˝Ò<äT. Ç≥Te+{Ï
sê»ø°j·T dü+X‚¢wüD≈£î e÷sYÿ‡ X¯øÏÔ, kÕeTsêú´˝Ò ø±s¡D+ nq&É+˝À n‹X¯jÓ÷øÏÔ ˝Ò<äT.
◊ø£´‘·qT ø±bÕ&É&Éy˚T Ä s√E˝À¢ Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+X¯+>± ‘·j·÷¬s’+~. 11 n+<äTe\¢
e÷sY ÿ ‡ nqTdü ] +#˚ ô|≥Tº ã &ç < ëØ e´‹π s ø£ <Û √ s¡ D Ï ø Ï @Hê&É T Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ
sê»ø°j·÷_ÛÁbÕj·÷\˝À ‘·–q kÕúq+ \_Û+#·˝Ò<äT. nsTT‘˚ ø±\+ >∑&ç∫q ø=B›
e÷sYÿ‡ |ü≥Tº<ä\, dü+uÛÑ$+∫q ø=ìï N*ø£\ Á|üuÛ≤e+ e\¢ e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q Ä~Û|ü‘·´
<Û√s¡DÏ>± s¡÷bı+~+~. 12 Ç~ ø£]ƒqyÓTÆq e÷s¡Z+. ø±ì Ä s√E˝À¢ »]–q b˛sê{≤\
qT+∫ ˝À‘Ó’q sê»ø°j·T $es¡D nH˚~ #Ó|üø√<ä–q+‘·>± n_Ûeè~Δ #Ó+~+~.
ø±]à≈£î\qT düMTø£]+#·&É+, bÕ]dt ø£eT÷´Hé eédüúøÏ $dæ]q düyê\T, øÏ¢wüºyÓTÆq
ô|<ä› dü+düúqT ø=qkÕ–+#·&ÉeTH˚ nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq ø£èwæ, $$<Ûä sê»ø°j·T, ôd’<ëΔ+‹ø£
düeTdü´\ô|’ ø±]àø£es¡Z ñ<äéT+˝À Ç‘·s¡ <Û√s¡DT\‘√ #Ó\πs–q yê<ä Á|ü‹yê<äq\T,
Çe˙ï sê»ø° j · ÷ s¡ Δ X Êg (political economy) |ü ] ~Û ì <ë{Ï |ü ] dæ ú ‘ · T \qT
|ü]o*+#·&ÜìøÏ e÷sYÿ‡øÏ Áù|s¡Dì#êÃsTT. 1848 $|ü¢e+ |üsê»j·T+ bı+<ä&É+‘√
Á|ü>∑‹ø±eTTø£ X¯≈£îÔ\T yÓq≈£îÿ ‘·>±ZsTT. n|üŒ{Ï qT+∫ e÷sYÿ‡ sê»ø°j·÷s¡ú XÊg+ô|’
Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<äΔ #·÷|ü&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. ‘·q Ä˝À#·q\qT n_Ûeè~Δ #˚j·÷\ì, ø=ìï{Ïì
düe]+#·Tø√yê\ì Äj·Tq n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. >∑‘·+˝À ìsêú]+#·T≈£îqï n+XÊ\qT
eT∞fl #·s¡Ã≈£î ô|{≤º\ì, ø=‘·Ô Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T yÓ‘·ø±\ì Äj·Tq uÛ≤$+#ê&ÉT.
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ø£eT÷´ìdüTº düe÷C≤ìï eT]+‘· $es¡+>± ìs¡«∫+∫ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ô|’
‘·q $eTs¡Ù≈£î eT]+‘· |ü<äTqTô|{≤º\ì Äj·Tq ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. Çe˙ï
#·÷dæq|ü⁄&ÉT, e÷sYÿ‡ ‘·q n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê n+‘·≈£îeTT+<˚ s¡÷bı+~+∫q sê»ø°j·T
dæ<ëΔ+‘êìï n|üŒ{Ï #ê]Á‘·ø£ <äX¯≈£î j·÷+Á‹ø£+>± nq«sTT+#ê&Éì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
e÷sYÿ‡ bÕÁ‘· >∑T]+∫ #ÓãT‘·Tqï kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ k˛$j·T{Ÿ <Û√s¡DÏ |üP]Ô>± yêdüÔe
$s¡T<äΔyÓTÆq~.13
3. düu´ÑÛ ‘·«+ ` ìsêàD+ :
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTqT>∑&É kÕ–+∫q ø±\+˝ÀqT, Ä ‘·s¡Tyê‘· <äXÊu≤›\˝ÀqT,
Ç+≥πsïwüq˝ŸqT Ä]úø£+>± X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq~>± uÛ≤$+#˚yês¡T. dü¬s’q |ü]C≤„q+
˝Òq+<äTe\¢, ˝Ò<ë ø=+‘·eT+~ Hêj·T≈£î\T >=|üŒ\T #Ó|ü⁄Œ≈£îqï+<äTe\¢, ˝Ò<ë
Á|ü‘·´s¡Tú\T rÁeyÓTÆq <ë&ÉT\T #˚j·T&ÜìøÏ kÕ≈£î>± #Ó|üŒ&ÜìøÏ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘ê«ìï
ø=+&É+‘·\T>± #·÷ù|yês¡T. Áô|ò+∫ Hêj·T≈£î\ô|’ 1870˝À H˚sês√|üD\T #˚dæq
|ü_¢ø˘ ÁbÕdæ≈£L´≥sY Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î j·T÷s√|ü⁄˝À mì$T~ \ø£å\ eT+~ düuÛÑT´\THêïs¡ì
Äs√|æ+#ê&ÉT—14 bÕ]dt ø£eT÷´Hé z&çb˛sTTq dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡Tyê‘· ª~ f…ÆyéT‡μ
|üÁ‹ø£ yÓTT‘·Ô+ 25 \ø£å\ eT+~ düuÛÑT´\THêïs¡ì ‘Ó*|æ+~. $T‘·yê<ä •_s¡+˝À á
n+XÊìï n<Ûä´j·Tq+ #˚dæq ÄkÕÿsY f…dü÷º{Ÿ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ 50 \ø£å\≈£î
ô|s¡T>∑T‘·T+<äì n+#·Hê y˚XÊ&ÉT.15
yêdüÔyêìøÏ düuÛÑ´‘·«+ dü+K´ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. nsTT‘˚ n+#·Hê\T ø£≥º&É+
≈£L&Ü #ê˝≤ ø£wüº+. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Hêj·T≈£î\T, Ç+≥πsïwüq˝ŸqT ≈£åîDí+>± n<Ûä´j·Tq+
#˚dæqyê] |ü]dæú‹ ≈£L&Ü Ç+‘˚. 16 Á|üdüTÔ‘·+ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï |ü]XÀ<Ûäq Á|üø±s¡+
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ñ#·Ã¤<äX¯˝À ñqï 1871`72 dü+e‘·‡s¡+˝À n+<äT˝À \øå± 50 y˚\≈£î
ô|’>± düuÛÑT´\THêïs¡T. Á_≥Hé˝À 50 y˚\T, ÁbòÕHé‡, u…*®j·T+ ø£*|æ 30 y˚\T,
dæ«≥®sê¢+&é˝À Äs¡T y˚\T, ôdŒsTTHé˝À 30 y˚\T, Ç≥©˝À 25 y˚\T, »s¡à˙˝À |ü~
y˚\T (M]˝À m≈£îÿeeT+~ k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ bÕØº düuÛÑT´\T), $T–*q j·T÷s√|ü⁄
<˚XÊ\ qT+∫ eT]ø=ìï y˚\eT+~, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\˝À Hê\T>∑Ty˚\
eT+~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düuÛÑT´\T>± ñHêïs¡T. 17
Ä s√E˝À¢ Ç+^¢wt ÁfÒ&éj·T÷ìj·TqT¢, »qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé
es¡ÿsY‡qT $TqVü‰sTT+∫ #Ó|üø√<ä–q kÕúsTT˝À ø±]àø£ dü+|òü÷\T ˝Òe⁄. n{Ïº
|ü]dæú‘·T\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£îqï düuÛÑT´\ dü+K´ #Ó|üø√<ä–+<˚. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTqT>∑&É
kÕ–+∫q+‘· ø±\+ Á_≥Hé, dæ«≥®sê¢+&é, u…*®j·T+, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\˝À
e÷Á‘·y˚T #·≥ºã<äΔyÓTÆq dü+düú>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+<äH˚ $wüj·T+ eTq+ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ‘·–q dü+U≤´ã\+ e⁄qï ÁbòÕHé‡, ôdŒsTTHé, Ç≥©\˝À nH˚ø£
dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T dü+düú≈£î #·≥ºã<äΔ‘· ˝Ò<äT. á <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑT´\qT
Væ≤+dæ+#˚yês¡T. »s¡àHé ãèVü≤‘Y düe÷K´˝Àì 39 sêÁcÕº\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚s¡&ÉeT+fÒ #·{≤ºìï n‹Áø£$T+#·&Éy˚T. ÄÁdæºj·÷ ` Vü≤+¬>Ø kÕÁe÷»´+˝Àì ø=~›eT+~
düuÛÑT´\T s¡Vü≤dü´+>± |üì#˚ùdyês¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝ŸqT ÁbÕs¡+_Û+∫q
¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ n+<äT˝Àì $$<Ûä esêZ\qT ˇø£ÿ ‘ê{Ïô|’øÏ ‘˚>∑*–+~.
1868 ∫e]Hê{ÏøÏ e+<ä˝≤~ ø±]àø£ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #˚j·T>∑*>±s¡T. ã≈£LìHé
(1814`76) nqTj·÷j·TT\T #˚dæq Á|ü#ês¡+ BìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+. ôdŒsTTHé˝À
≈£L&Ü ø=ìï ø±]àø£ dü+|òü÷\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· Ç≥©,
Vü‰˝…+&é, &ÓHêàsYÿ, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ˝À ≈£L&Ü ø±]àø£ dü+|òü÷\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ô|s¡T>∑T<ä\˝À ìdü‡+<˚Vü≤+>± ndüe÷q‘·\THêïsTT. ø=ìï <˚XÊ\˝À n~ n_Ûeè~Δ
#Ó+~‘˚ eT]ø=ìï <˚XÊ\˝À nD∫y˚‘· ø±s¡D+>± n~ yÓqø£&ÉT>∑T y˚dæ+~. nsTT‘˚
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ø=~›ø±\+ ñqïyês¡T ≈£L&Ü n~ ‘·eT<˚qqï uÛ≤e+‘√ ñ+&˚yês¡T.
‘êeTT bÕ˝§Zqï b˛sê{≤\ Áø£eT+ eTT–dæq|ü&ÉT, ˝Ò<ë Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\T, e´øÏÔ>∑‘·
ø£cÕº\T #·T≥TºeTT{Ïºq|ü&ÉT ø=+<äs¡T yÓqø£ÿ ‘·–Zq|üŒ{Ïø° es¡Z dü+|ò”TuÛ≤yêìï
ì\u…≥Tº≈£îH˚yês¡T. Á|ü<äs¡Ùq\≈£î |æ\T|ü⁄ Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT, b˛düºs¡¢˝Àì e÷≥\ø£T, b˛sê≥|ü⁄
mÁs¡C…+&Ü m>∑πsdæq|ü&ÉT ‘·eT ø£wüºø±\+˝À Ä<äT≈£îqï Ç+≥πsïwüq˝ŸqT ‘·eT X¯øÏÔy˚Ts¡≈£î
ã\|ü]#˚yês¡T. 18
ø±]àø£es¡Z+˝Àì ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. bÕ]dt˝À
yê] dü+K´ mqï&É÷ |ü~y˚\≈£î $T+#·˝Ò<äT. s√yéT, $j·THêï, ˝Ò<ë u…]¢Hé e+{Ï
eTTK´ |ü≥ºD≤\˝À yê] dü+K´ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚]q ø±]à≈£î\
eTs√ eTTK´ \ø£åDy˚T$T≥+fÒ, y˚‘·q ø±]à≈£î\T n~Ûø£+>± #˚s¡‘ês¡ì uÛ≤$+∫q|üŒ{Ïø°
yê]˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe eT+~ e÷Á‘·y˚T #˚sês¡T. Ç+>±¢+&é uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£î\T,
u…*®j·T+ CÖ[ ø±]à≈£î\T, ÁbòÕHé‡, dæ«≥®sê¢+&é\˝Àì $$<Ûäs¡ø±\ eè‹Ô ø±]à≈£î\T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T.
Á_≥Hé˝À ñ≈£îÿ |ü]ÁX¯eT\ ø±]à≈£î\qT $TqVü‰sTT+∫ Ç‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø£
ø±]à≈£î\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe eT+~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T.19 Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡
<˚XÊ\˝À ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T m≈£îÿe eT+~ #˚s¡˝Ò<äT.
j·T÷s√|ü⁄ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $düÔ]+∫q ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü yês¡T #˚s¡˝Ò<äT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ˝ÀøÏ HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì ø±]à≈£î\qT Äø£]¸+#·&É+˝À ≈£L&Ü $|òü\eTj·÷´s¡T.
20
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* eTVü‰düuÛÑ qT+∫ HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì ø±]à≈£î\qT #˚s¡TÃø√&ÜìøÏ
#˚dæq Á|üj·T‘êï\T |òü*+#·˝Ò<äT. ‘ê‘êÿ*ø£ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î Ç∫Ãq
Ä<˚XÊ\T á $wüj·÷ìï düŒwüº+>± ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT.
ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ ‘·eT eTÚ*ø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ bÕ≥T ø±]àø£ es¡Z
düMTø£s¡D πø+Á<ë\T>± |üì#˚j·÷*. dü+|üPs¡í $eTTøÏÔ nH˚ $düÔè‘·
\ø£å´kÕ<Ûäq≈£î |ü≥Tº<ä\‘√ ø£èwæ #˚j·÷*. á \ø£å´+ ø√dü+ kÕπ> kÕe÷õø£,
sê»ø° j · T ñ<ä ´ e÷\ìï{Ï ø Ï yês¡ T dü V ü ≤ ø£ ] +#ê*. ‘êeTT ø±]àø£
esêZìø£+‘·{Ïø° Á|ü‹ì<ÛäT\eTì, Hêj·T≈£î\eTì uÛ≤$+#ê*. ø±]à≈£î\T
ø±ì yê]ì ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡TÃø√yê*. Á|ü‘˚´ø£ |ü]dæú‘·T\˝À
X¯øÏÔV”≤qT\T>± ñqï eékÕj·T ø±]à≈£î\T ‘·~‘·s¡ eè‘·TÔ\ yê]
Á|ü j Ó ÷ »Hê\qT ≈£ L &Ü C≤Á>∑ ‘ · Ô > ± |ü ] o*+#ê*. ‘· e T ø£ è wæ
dü+≈£î∫‘·yÓTÆq~, kÕ«s¡ú+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~ ø±<äì n≥º&ÉT>∑Tq ñqï \ø£å˝≤~
eT+~ $eTTøÏÔ ‘·eT \ø£åéTì Á|ü|ü+#·eT+‘·{Ï˙ ˇ|æŒ+#·>∑\>±*. 21
@~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° Á_≥Hé˝À ≈£L&Ü HÓ’|ü⁄D´+ ˝Òì ø±]à≈£î\T ô|<ä› m‘·TÔq
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡˝Ò<äT. nsTT‘˚ ª&ç>∑ZsY‡μ BìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚]q yê]˝À m≈£îÿeeT+~ f…Æ\]+>¥, <äTdüTÔ\ ‘·j·÷Ø, bÕ<äs¡ø£å\ ‘·j·÷Ø, ø±´_HÓ{Ÿ
‘· j · ÷ Ø s¡ + >±\≈£ î #Ó + ~qyês¡ T . Ms¡ + ‘ê dü + |ò ü ÷ \T>± @s¡ Œ &ç q s¡ + >±\≈£ î
#Ó+~qyês¡T. M]øÏ es¡Z #Ó’‘·q´+ ≈£L&Ü m≈£îÿe. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚]q yês¡+‘ê ñ<√´>±\T #˚düT≈£îH˚ ø±]à≈£î˝Ò. ìs¡T<√´>∑T\T mqï&É÷ Ç+<äT˝À
#˚s¡˝Ò<äT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+ ≈£L&Ü á |ü]dæú‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïº+~. Hêj·T≈£î\˝À
eè‹Ô ø±]à≈£î\T >±ì, y˚T<Û√ ø±]à≈£î\T >±ì m≈£îÿe ˝Òs¡T.
Ç<˚ $<Ûä+>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä]úø£ eqs¡T\ eéVü‰s¡+ ≈£L&Ü øÏ¢wüºyÓTÆq<˚.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î ô|<ä› m‘·TÔq dü+|ü<ä\THêïj·Tì $ìøÏ&ç ñ+&˚~. 22 nsTT‘˚
yêdüÔey˚TeT+fÒ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä]úø£ |ü]dæú‹ |üP]Ô>± ndæús¡+>± ñ+&˚~. e´≈£îÔ\
düuÛÑ´‘·« s¡TdüTeTT ˇø£ wæ*¢+>¥. ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ yê{Ï˝Àì düuÛÑT´\î ˇø=ÿø£ÿ]øÏ
eT÷&ÉT ô|˙ï\ #=|üq Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ #Ó*¢+#ê*. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° nH˚ø£ <˚XÊ\˝À
düuÛÑ´‘·« #·+<ë\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± e#˚Ã$. Á_≥Hé˝À düuÛÑ´‘·« s¡TdüTeTT #Ó*¢+|ü⁄\T @
e÷Á‘·+ ì\ø£&É>± ñ+&˚$ ø±e⁄. |ü]dæú‘·T\qT >∑eTì+∫q »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düuÛÑ´‘·«
s¡TdüTeTT ‘·–Z+#˚~. ˝Ò<ë dü«#·Ã¤+<ä+>± #Ó*¢+#·>∑*–q+‘· #Ó*¢+#·e\dæ+~>±
ø√πsyês¡T. á $<Ûä+>± edü÷\T #˚dæq yÓTT‘·Ô+ ø=~› e+<ä\ bÂ+&É¢qT $T+#˚~
ø±<äT. 23 á yÓTT‘·Ô+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ »qs¡˝Ÿ ôdÁ¬ø≥ØøÏ #Ó*¢+#˚ Hê\T>∑T wæ*¢+>∑T\
y˚‘·HêìøÏ, ø±sê´\j·T+ n<Ó› #Ó*¢+#·&ÜìøÏ u§{≤u§{Ï>± dü]b˛j˚T~. ‘·s¡#·T>±
ø±sê´\j·T+ n<Ó› ãø±sTT|ü&É&É+‘√ U≤∞ #˚j·Te\dæ+~>± H√{°düT\T e#˚Ã$.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q ˇø£ ø°\ø£yÓTÆq sê»ø°j·T ` ìsêàD|üs¡yÓTÆq
&Ü≈£îýÓT+{Ÿ˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ e÷sYÿ‡ á $<Ûä+>± sêXÊ&ÉT :
ªø±]àø£ es¡ Z + nÁ|ü j · T ‘· ï +>± #˚ ù d b˛sê{≤\qT ø£ * |æ , kÕ<Û ë s¡ D yÓ T Æ q $>±
s¡÷bı+~+#·&É+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø£s¡Ôe´+. nsTT‘˚ yê{Ïì XÊdæ+#·≈£L&É<äT. m≥Te+{Ï

dæ<ëΔ+‘· #·Á{≤ìï yê{Ïô|’ s¡T<ä›≈£L&É<äT.μ 24
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì düe÷K´\≈£î, $uÛ≤>±\≈£î kÕ<ÛäýÓTÆq+‘· y˚Ts¡ dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹Ô ø£*Œ+∫q|üŒ{Ïø° sê»ø°j·T Hêj·Tø£‘ê«ìï e÷Á‘·+ m\¢|ü&ÉT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
HÓsù¡ |~. $$<Ûä <Û√s¡DT\ ◊ø£´‘·qT Áø√&ûø]£ dü÷,Ô Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+‘·{øÏ ° e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT
s¡÷bı+~+#˚ u≤<Ûä´‘·\qT »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ìs¡«Væ≤+∫+~. øöì‡˝Ÿ nø√ºãsY 1864
qT+∫ Ä>∑dtº 1872 es¡≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü düe÷y˚X¯eTe⁄‘·÷ 385 düe÷y˚XÊ\T
ìs¡«Væ≤+∫+~. ô|’|t\T, #·T≥º\ bı>∑‘√ ì+&çq >∑~˝À Á|ü‹ eT+>∑fi¯yês¡+ kÕj·T+
ø±\+ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düe÷y˚XÊ\T »]ù|~. |üì |ü]dæú‘·T\T, ø=‘·Ô j·T+Á‘ê\
Á|üuÛ≤e+, düyÓTà\≈£î eT<ä›‘·T Çe«&É+, ø±]àø£ dü+|òü÷\ bÕÁ‘·, ÁbÕeTTK´‘·, ◊sê¢+&é
düeTdü´, $<˚XÊ+>∑ $<ÛëHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä n+XÊ\T, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À q÷‘·q
düe÷»+ ì]à+#·&É+ ‘·~‘·s¡ düeTdü´\ô|’ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ #·s¡Ã\T kÕ–+#˚~. Ç+≥πsï
wüq˝Ÿ &Ü≈£îýÓT+≥¢≈£î eTTkÕsTT<ë\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd u≤<Ûä´‘· ≈£L&Ü »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ<˚.
düs¡Tÿ ´\s¡T¢, ˝ÒK\T, ‘·ø£åD \øå±´\ô|’ rsêàHê\T, Á|ü‘˚´ø£ y˚Tìô|òk˛º\T, Á|ü‘˚´ø£
|ü]dæú‘·T\T ‘·˝…‹Ôq|ü⁄&ÉT ñ|üHê´kÕ\T, $»„|ü⁄Ô\T á eTTkÕsTT<ë\˝À ñ+&˚$. 25
4. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä$sê“¤e+
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTqT>∑&É kÕ–+∫q ø±\+˝Àì Á|ü<Ûëq sê»ø°j·T dü+|òüT≥q\T,
ø°\ø£yÓTÆq ìsêàD≤‘·àø£ dü+|òüT≥q\≈£î eT<Ûä´ <ëì #·]Á‘· ‘˚B\yêØ>± sêj·T&É+
ø£wüºyÓTÆq |üì. ìsêàD|üs¡+>± eTTKýÓTÆq <äX¯\T @e+fÒ : (1) Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä$sê“¤e+
(1864`66), ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+∫ yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÛÑ (C…˙yê 1866) es¡≈£î— (2)
$düÔs¡D <äX¯ (1866`70)— (3) $|ü¢yê‘·àø£ eTT+<ä&ÉT>∑T, bÕ]dt ø£eT÷´Hé (1871`72)
‘·s¡Tyê‘· nD∫y˚‘·— (4) N*ø£, dü+øå√uÛÑ+ (1872`77). ôd’<ëΔ+‹ø£|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~Δ˝À
eTTKýÓTÆq <äX¯\T @e+fÒ : (1) Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì $$<Ûä esêZ\ eT<Ûä´ ‘=*
#·s¡Ã\T, ìsêàD≤ìøÏ @sêŒ≥T¢ (1864`65)— (2) dü$Twæºyê<äT\≈£î, |üs¡düŒsêÁX¯j·T
yê<ä T \≈£ î (mutualists) eT<Û ä ´ Ä~Û | ü ‘ · ´ b˛s¡ T (1866`69)— eT<Û ˚ ´ e÷s¡ Z +
nqTdü]+#˚yê]øÏ, dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø√πsyê]øÏ eT<Ûä´ $yê<ë\T (1870`77).
~>∑Te ù|sê\˝À ìsêàD≤‘·àø£, ôd’<ëΔ+‹ø£ n+XÊ\T ¬s+&ç+{Ï˙ #·]Ã+#ê+.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î eTT+<äT>± Á_≥Hé qT+∫ <äs¡U≤düTÔ\T n+<ësTT. Hê\T>∑Ty˚\
eT+~ düuÛÑT´\Tqï Ç≥Tø£ ‘·j·÷Ø<ës¡T\ dü+|òü÷ìï |òæÁãe] 1865˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. ‘·s¡Tyê‘· ìsêàDs¡+>∑+ ø±]à≈£î\T, bÕ<äs¡ø£å\ ‘·j·÷Ø<ës¡T\T Ç+<äT˝À
#˚sês¡T. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ä$s¡“¤$+∫q ‘=* dü+e‘·‡s¡+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\
>∑T]+∫ rÁeyÓTÆq Á|ü#ês¡+ kÕ–+∫+~. πøe\+ Ä]úø£ düeTdü´\≈£î |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&Ü
‘·q ne>±Vü≤qqT $düÔè‘·+ #˚düTø√&ÜìøÏ á Á|ü#ês¡+ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~. |òæÁãe]
1865˝À kÕú | æ + ∫q mìïø£ \ dü + dü ÿ s¡ D dü + |ò ü T +˝À Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ ≈£ L &Ü
bÕ\T|ü+#·Tø√e&É+ á n+XÊìï s¡TEe⁄ #˚düTÔqï~.
»qe] 1865˝À bÕ]dt˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ôdø£åHéqT @sêŒ≥T #˚j·T&É+‘√
ÁbòÕHé‡˝À <ëì ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· ø=~› s√E˝À¢H˚
*jÓ÷Hé, πøsTTHé\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq πø+Á<ë\T @sêŒ≥j·÷´sTT. ÁbòÕHé‡ sê»<Ûëì bÕ]dt˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ yê´|æÔ #Ó+<äø£b˛e&É+‘√ <ëì ã\+ dü«\Œ+>± ñ+&˚~. á ø±\+˝À
bÕ]dt˝À Ç‘·s¡ ø±]àø£ dü+|òü÷\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ôdø£åHé ø£+fÒ #ê˝≤ ô|<ä›$>± ñ+&˚$.
uÛ≤eC≤\|üs¡+>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |ü]$T‘·+>± ñ+&˚~. ã˝≤ã˝≤\ bı+~ø£ e\¢,
<ëìøÏ sê»ø°j·T dü+ø£\Œ+ ˝Òø£b˛e&É+ e\¢ C≤rj·T kÕúsTT ô|ò&ÉπswüHéqT @sêŒ≥T
#˚j·T&É+ ≈£L&Ü kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT. ø±ì 1865 ôdô|º+ãsY 25 qT+∫ 29 es¡≈£î
\+&ÉHé˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±qŒ¤¬sHé‡≈£î ÁbòÕHé‡ qT+∫ Vü‰»¬s’q Á|ü‹ì~Ûes¡Z+
dü+K´˝À ¬s+&√kÕúq+˝À ñ+~. nsTT‘˚ M]˝À m≈£îÿe eT+~ ÁbÂ<ÛëHé Á|ü‹bÕ~+∫q
|üs¡düŒsêÁX¯j·T dæ<ëΔ+‘ê\qT nqTdü]+#˚yêπs. á ø±qŒ¤¬sHé‡≈£î Ç+>±¢+&é, ÁbòÕHé‡,
dæ«≥®sê¢+&é, u…*®j·T+ qT+∫ 30 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T, »s¡à˙,b˛\+&é, Ç≥©\ qT+∫
ø=~›eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ rdüT≈£îqï ‘=* #·s¡´\T,
Á|ü‘˚´øÏ+∫ ìsêàD kÕúsTT˝À rdüT≈£îqï #·s¡´\ >∑T]+∫ Á|ü‹ì<ÛäT\+‘ê düe÷#ês¡+
n+<äCÒXÊs¡T. ‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡s¡+˝À yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ê\ì ìs¡ísTT+#ês¡T.
eTVü‰düuÛÑ #·]Ã+#·e\dæq Á|ü<Ûëq n+XÊ\qT ≈£L&Ü ìs¡ísTT+#ês¡T.
á ¬s+&ÉT düe÷y˚XÊ\ eT<Ûä´ ø±\+˝À j·T÷s√|ü⁄˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ u≤>±
$düÔ]+∫+~. u…*®j·T+˝ÀqT, dæ«≥®sê¢+&é˝Àì Áô|ò+∫ uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘·+˝ÀqT
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î ‘=* $uÛ≤>±\T @sêŒ≥j·÷´sTT. Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝Àì ø±]àø£ dü+|òü÷\‘√
dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\TŒø√&ÜìøÏ »s¡à˙˝Àì sê»ø°j·T dü+düú\≈£î Á|ücÕ´ #·{≤º\T
Ä≥+ø£eTj·÷´sTT. ÄHê&ÉT »s¡àHé ãèVü≤‘Y düe÷K´ ÁbÕ+‘·+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\
@sêŒ≥T kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT. nsTT‘˚ ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡μ˝À
◊<äTy˚\ eT+~ düuÛÑT´\THêïs¡T. #·]Á‘·˝À Ç~ ‘=* ø±]àø£ es¡Z bÕØº. 1863˝À Bìï
kÕú|æ+#ês¡T. BìøÏ ˝≤kÕ˝Ÿ nqT#·s¡T&ÉT CÀVü‰Hé u≤|æºdtº yêHé dæÃ$≥®sY (1833`75)
Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#˚yê&ÉT. Ä{À yêHé _kÕàsYÿ (1815`98) ‘√ Ms¡T nì•Ã‘·yÓTÆq
#·s¡Ã\T »]ù|yês¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À Ms¡T <ëì |ü≥¢ m≥Te+{Ï
ÄdüøÏÔ #·÷|ü˝Ò<äT. e÷sYÿ‡≈£î düìïVæ≤‘·T&Ó’q $˝ŸôV≤˝Ÿà ©uŸø˘HÓøº̆ (1826`90) ≈£L&Ü
<ëì|ü≥¢ ñ<ëd”q+>± ñHêï&ÉT. C§Vü‰Hé |òæ*|t u…ø£sY (1809`86) dæ«≥®sê¢+&é˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Hêj·T≈£î\˝À Á|üeTTKT&ÉT. Äj·Tq C…˙yê˝Àì »s¡àHé e÷{≤¢&˚ yê]
<ë«sê á Çã“+<äT\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=*
dü+e‘·‡sê\˝À #ê˝≤ø±\+ bÕ≥T »s¡àHé ãèVü≤‘Y düe÷K´˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±ìï
áj·TH˚ ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ uÛ≤yê\≈£î kÕqTuÛÑ÷‹ #·÷ù| |üÁ‹ø£\T ˝Ò<ë »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
@sêŒ≥T #˚dæq |üÁ‹ø£\ ø±s¡D+>± n~ ô|<ä› m‘·TÔq n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. á ¬s+&ÉT
s¡ø±\ |üÁ‹ø£\T es¡Z #Ó’‘·q´+ n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ ø£èwæ #˚XÊsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q yês¡Ô\qT Á|ü#·T]+#˚$. M{Ï˝À ø=ìï{Ïì
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À kÕú|æ+#ês¡T. M{Ï˝À #Ó|üø√<ä–q$ ª~ ;ôV’≤yéμ,
ª~ yÓTÆqsY n+&é esYÿyÓTHé‡ n&=«πø{Ÿμ (‘·s¡Tyê‘· ªesYÿyÓTHé‡ n&=«πø{Ÿμ nì, Ä ‘·s¡Tyê‘·
ªø±eTHÓ«˝ŸÔμ nì Bì ù|s¡T e÷s¡TŒ #˚XÊs¡T.) á ¬s+&ç+{Ï˙ \+&ÉHé˝À Á|ü#·T]+#˚yês¡T.
Áô|ò+#Y uÛ≤wü˝À ª© ø=]j·TsY Ç+≥πsïwüq˝Ÿμ nH˚ |üÁ‹ø£qT ≈£L&Ü \+&ÉHé qT+∫
Á|ü#·T]+#˚yês¡T. 1865 Ä>∑düTº qT+∫ u…*®j·T+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n~Ûø±s¡ |üÁ‹ø£>±
ª˝≤ Á{Ïã÷´Hé &ÉT |”|ü⁄˝…μ yÓ\Te&˚~. dæ«≥®sê¢+&é˝À Áô|ò+#Y uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À
ª»s¡ï˝Ÿ &Ó Ç+≥πsïwüq˝Ÿ &Ódt Á{≤yÓ\sY‡μ |üÁ‹ø£qT Á|ü#·T]+#˚yês¡T. ÁbÂ<ÛëHé nqT#·s¡T\T
bÕ]dt qT+∫ ª© ø=]j·TsY ÁbòÕ+ø±sTTdtμqT, C…˙yê˝À u…ø£sY ª&ÓsY y√s√“{Ÿμ qT
q&çù|yês¡T.26
Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ eT]+‘· ã\|ü & É & ÜìøÏ \+&É H é ˝ Àì »qs¡ ˝ Ÿ øöì‡˝Ÿ
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT. 1866 edü+‘·ø±\+˝À ª\+&ÉHé
me÷\Zy˚Tf…&é f…Æ\sY‡μ dü+|òü÷\T düyÓTà #˚XÊs¡T. #·]Á‘·˝À ‘=*kÕ]>± ø±]à≈£î\
b˛sê≥+˝À »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘· b˛wæ+∫+~. düyÓTà $»j·Te+‘·+
ø±e&É+‘√ f…Æ\s¡¢≈£î #Ó+~q ◊<äT dü+|òü÷\ yês¡T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>±
|üì#˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#ês¡T. M{Ï˝À 500 eT+~øÏ ô|’>± ø±]à≈£î\THêïs¡T. $yê<ë\≈£î
dü + ã+~Û + ∫ kÕqT≈£ L \ |ò ü * ‘ê\T sêe&É + ‘√ nH˚ ø £ ∫qï ∫qï dü + |ò ü ÷ \T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± |üì#˚j·T&ÜìøÏ dæ<äΔ|ü&Ü¶sTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ yÓTT<ä{Ï
eTVü‰düuÛÑ Hê{ÏøÏ 25,000 eT+~ düuÛÑT´\Tqï 17 ø±]àø£ dü+|òü÷\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
nqTã+<Ûä+>± |üì#˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#êsTT. ø±]àø£ dü+|òü÷\qT düuÛÑT´\T>± #˚s¡TÃ≈£îH˚
øÏ¢wüºyÓTÆq ø±s¡´Áø£eT+˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫q yÓTT<ä{Ï dü+düú Ç+≥πsïwüq˝Ÿ. 27
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* eTVü‰düuÛÑ 1866 ôdô|º+ãsY 3 qT+∫ 8 es¡≈£î
C…˙yê˝À »]–+~. Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, »s¡à˙, dæ«≥®sê¢+&é\ qT+∫ 60 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T
düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡j·÷´s¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À
n~ #Ó|üø√<ä–q Á|ü>∑‹ kÕ~Û+∫+~. e+<ä≈£îô|’>± ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢, sê»ø°j·T
dü+düú\T <ëìøÏ nqTã+<Ûä+>± |üì#˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+#êsTT. eTVü‰düuÛÑ˝À bÕ˝§Zqï
yê]˝À ¬s+&ÉT esêZ\THêïsTT. yÓTT<ä{Ï es¡Z+, Á_{Ïwt &Ó*π>≥T¢, ø=~›eT+~ »s¡àqT¢,
dæ«≥®sê¢+&é≈£î #Ó+~q yê]˝À n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\T e÷sYÿ‡ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ s¡÷bı+~+∫q e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT nqTdü]+#˚yês¡T. (e÷sYÿ‡ C…˙yê eTVü‰düuÛÑ≈£î
Vü‰»s¡T ø±˝Ò<äT.) ¬s+&√ es¡Z+˝À Áô|ò+#Y &Ó*π>≥T¢, dæ«≥®sê¢+&é˝À Áô|ò+#Y e÷{≤¢&˚yê]
Á|ü‹ì<ÛäT\T ñHêïs¡T. Ms¡T |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T. Ä s√E˝À¢ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
$T‘·yê<ä (moderate) <Û√s¡DÏ Á|üã\+>±H˚ ñ+&˚~. bÕ]dt yêdæ ôV≤Á˙ ≥T˝ÒHé
(1828`97) |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#˚yê&ÉT. ø±]à≈£î&ÉT ˇπø
düeTj·T+˝À ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T&ÉT>±, ô|≥Tºã&ç<ës¡T&ÉT>±, $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT>± ñ+&˚ düe÷»+
@sêŒ≥T ø±yê\ì yês¡T #Óù|Œyês¡T. düe÷»+˝À e÷s¡TŒ\ø√dü+ ùd«#êÃ¤ s¡TD≤\T
(free credit) @sêŒ≥T #˚ùdÔ #ê\Tqì yês¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&˚yês¡T. HÓ’‹ø£+>±, kÕe÷õø£
|üs¡+>± eTVæ≤fi¯\T ÁX¯eT #˚j·T&É+ dü¬s’+~ ø±<äì yês¡T Á|ü#ês¡+ #˚ùdyês¡T. |üì
dü+ã+<Ûë\˝À Á|üuÛÑT‘·« CÀø±´ìï (mì$T~ >∑+≥\ |üì #·{≤º\‘√ düVü‰) yês¡T
e´‹πsøÏ+#ês¡T. á $<Ûä+>± CÀø£´+ #˚düT≈£î+fÒ ø±]à≈£î\≈£î, j·T»e÷qT\≈£î eT<Ûä´
e´øÏÔ>∑‘· dü+ã+<Ûë\T u…&çdæø=&É‘êj·Tì, Á|üdüTÔ‘· eédüú≈£î ã\+ #˚≈£Ls¡T‘·T+<äì
yês¡T yê~+#˚yês¡T.
e÷sYÿ‡ s¡÷bı+~+∫q rsêàHê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Hêj·T≈£î\T
dü+U≤´ã\+ m≈£îÿe>± ñqï |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\qT z&ç+#·>∑*>±s¡T. Á|üuÛÑT‘·«
CÀø±´ìøÏ nqT≈£L\+>± z≥T¢ sêã≥º>∑*>±s¡T. ªu≤\\ (u≤\u≤*ø£\T) ÁX¯eT≈£îμ
dü+ã+~Û+∫ s¡÷bı+~+∫q Ábı$»q˝Ÿ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î Ä<˚XÊ\˝À
Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ô|’ e÷sYÿ‡ #ê˝≤ düŒwüº+>± á $<Ûä+>± #ÓbÕŒ&ÉT.
kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\qT kÕe÷õø£ X¯øÏÔ>± e÷s¡TŒ #˚j·T&É+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T
Ç~ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À sê»´+ neT\T |üs¡#˚
kÕ<Ûës¡D #·{≤º\ <ë«sê Ç~ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. BìøÏ yπ̊s e÷s¡Z+ ˝Ò<äT.

#·{≤º\qT neT\T #˚j·TeTì ø√s¡&ÉeT+fÒ ø±]àø£ es¡Z+ Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±sêìï
eT]+‘· |ü{Ïwüº+ #˚j·T&É+ ø±<äT. Ç+<äT≈£î _Ûqï+>± ‘·eT≈£î e´‹πsø£+>±
|üì#˚ùd n~Ûø±sêìï ‘·eTø√dü+ |üì#˚ùd eédüú>± e÷s¡Ã&É+. nH˚ø£
eT+~ e´≈£îÔ\ $&ç$&ç Á|üj·T‘êï\T #˚j·T˝Òì<ëìï ˇø£ kÕs¡«Á‹ø£ #·s¡´
düeTs¡úe+‘·+>± kÕ~ÛdüTÔ+~. 28
Ä $<Ûä+>± (ÁbÂ<ÛëHé, n‘·ì nqT#·s¡T\T bıs¡bÕ≥T>± $X¯«dæ+∫q≥Tº)
ã÷s¡T®yê düe÷C≤ìï ã˝Àù|‘·+ #˚j·T≈£î+&Ü, á dü+düÿs¡Dyê<ä &çe÷+&É¢qT ø±]àø£
es¡Z $eTTøÏÔ ø√dü+ ‘·|üŒìdü]>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~.
C…˙yê eTVü‰düuÛÑ≈£î e÷sYÿ‡ #˚dæq dü÷#·q\˝À |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T,
sêãsYº zyÓHé (1771`1858) nqT#·s¡T\T, »s¡à˙˝À ˝≤kÕ˝Ÿ nqTj·÷j·TT\≈£î
$s¡T<äΔ+>± ø±]àø£ dü+|òü÷\ eTÚ*ø£ ø±sê´#·s¡DqT düeT]ú+#ê&ÉT : 29
ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T #·≥ºã<äΔyÓTÆqy˚ ø±ø£ nedüs¡yÓTÆq$ ≈£L&Ü.
Á|üdüTÔ‘· ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ø=qkÕ–q+‘·ø±\+, ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\ eTqT>∑&É
‘·|üŒìdü]. nìï <˚XÊ\˝À ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+,
yê{Ïì düy˚Tàfi¯q+ #˚j·T&É+ kÕ<Ûës¡DyÓTÆq ø±s¡´ø£˝≤|ü+>± kÕ>±*. Ç~˝≤
ñ+&É>± á ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\˙ï ‘·eT≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ ø±]àø£es¡Z
ìsêàD πø+Á<ë\qT @sêŒ≥T #˚düTÔHêïsTT. eT<Ûä´j·TT>±\˝À eT<Ûä´‘·s¡>∑‹
yês¡T eTTìdæbÕ*{°\T, ø£eT÷´Hé\T @sêŒ≥T #˚dæq rs¡T˝ÀH˚ Ç~
»s¡T>∑T‘·Tqï~. ô|≥Tºã&ç, ÁX¯eT\ eT<Ûä´ ¬>]˝≤¢ b˛sê{≤\ ø√düy˚T ø±ø£,
y˚‘·q ÁX¯eTqT, ô|≥Tºã&ç bÕ\qqT ‘=\–+#˚ ìsêàD dü+düú\T>±
ÁfÒ&éj·T÷ìj·TqT¢ eT]+‘· nedüs¡+.
n<˚ &Ü≈£îýÓT+{Ÿ˝À e÷s¡Tÿ‡ ÄHê{Ï ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢qT $eT]Ù+#ê&ÉT:
m+<äTø£+fÒ n$ |üP]Ô>± ô|≥Tºã&çô|’ kÕúìø£, ‘·ø£åD düeTdü´\ ø√dü+
b˛sê{≤ìï kÕ–dü ÷ Ô y˚ ‘ · q u≤ìdü ‘ ê«ìøÏ e´‹π s ø£ + >± b˛sê≥+
#˚j·T>∑*–q ‘·eT X¯øÏÔì |üP]Ô>± ns¡ú+ #˚düTø√˝Òø£b˛‘·THêïsTT. n+<äTe\¢
kÕ<Ûës¡D kÕe÷õø£, sê»ø°j·T ñ<äé÷\≈£î <ä÷s¡+>± O+&çb˛‘·THêïsTT.
30
Ç+‘·≈£î dü+e‘·‡s¡+ eTT+<˚ pHé 20 qT+∫ 27 es¡≈£î »]–q »qs¡˝Ÿ

øöì‡˝Ÿ düe÷y˚X¯+˝À Á|üdü+–dü÷Ô e÷s¡Tÿ‡ Ç<˚ $<ÛäyÓTÆq yê<äq #˚XÊ&ÉT. Ç~ ªªyê\÷´,
Áô|’dt n+&é ÁbÕ|òæ{Ÿμμ nH˚ ù|s¡T‘√ e÷s¡Tÿ‡ eTs¡D≤q+‘·s¡+ n#·ÃsTT+~.
á <Ó’q+~q b˛sê{≤\ ‘·T~ \øå±´ìï ø±]àø£ es¡Z+ n‹X¯j·T+>±
#Ó|üø√≈£L&É<äT. yês¡T |òü*‘ê\ ø±s¡D≤\ô|’ ø±≈£î+&É, |òü*‘ê\‘√H˚
b˛sê&ÉT‘·Tqï $wüj·T+ eTs¡∫b˛≈£L&É<äT. yês¡T |ü‘·q y˚>±ìï e÷Á‘·y˚T
‘·–ZdüTÔHêïeTì, <ëì ~X¯qT e÷s¡Ã≥+ ˝Ò<äH˚ $wüj·T+ eT]Ãb˛≈£L&É<äT.
yês¡T s√>±ìøÏ eT+<äT y˚j·T≈£î+&Ü ô|’|üP‘·\T |üPdüTÔqï $wüj·T+
eT]Ãb˛≈£L&É<äT. n+<äTe\¢ ìs¡+‘·s¡+ kÕπ> ô|≥Tºã&ç <äTsêÁø£eTD\T,
˝Ò < ë e÷¬ s ÿ{Ÿ e÷s¡ T Œ\˝À ‘· ˝ … ‘ ˚ Ô ‘· | ü Œ ìdü ] ¬ > ]˝≤¢ b˛sê{≤˝À¢
≈£Ls¡T≈£îb˛≈£L&É<äT. mH√ï u≤<Ûä\qT ã\e+‘·+>± s¡T<äT›‘·Tqï Á|üdüTÔ‘·
eédüú n<˚ düeTj·T+˝À düe÷»+˝À Ä]úø£ |ü⁄q]ïsêàD≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq
uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‘·T\T, kÕe÷õø£ s¡÷bÕ\qT r]Ã~<äT›‘·Tqï $wüj·T+ yês¡T
ns¡ ú + #˚ d ü T ø√yê*. dü + Á|ü < ëj· T yê<ä T \T s¡ ÷ bı+~+∫q ªªdü ¬ s ’ q
|üì~HêìøÏ dü¬s’q y˚‘·qeTH˚μμ ˙‹ dü÷Á‘êìøÏ ã<äT\T>± ªªy˚‘·q eédüú
s¡<äT›μμ nH˚ ìHê<ëìï ‘·q $|ü¢e ìHê<ä+>± e÷s¡TÃø√yê*. 31
5. ô|s¡T>∑T‘·Tqï ã\+
1866 ∫es¡ qT+∫ j·T÷s√|t <˚XÊ\˝À düyÓTà\T rÁeeTj·÷´sTT. ô|<ä›
m‘·TÔq ø±]à≈£î˝Ò á düyÓTà\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. yê{Ï e\q |ü]dæú‘·T\ |ü≥¢ ø±]à≈£î\≈£î
ne>±Vü≤q ô|]–, q÷‘·qyÓTÆq eTTKýÓTÆq b˛sê{≤\≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£>± ì\e&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä+ #˚dæ+~.
á düyÓTà\≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ<˚ u≤<Ûä´‘· nì ÄHê{Ï ø=ìï Á|üuÛÑT‘ê«\T
Äs√|æ+#êsTT. ø±ì düyÓTà\T #˚dæq ø±]à≈£î\˝À #ê˝≤eT+~øÏ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ñ+<äH˚<˚ ‘Ó*j·T<äT. |òüTÀs¡yÓTÆq |üì |ü]dæú‘·T\T, <äTs¡“¤s¡yÓTÆq Jeq |ü]dæú‘·T\T yê]
ìs¡düq\≈£î eT÷\ø±s¡D+. @~ @yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ düyÓTà\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ‘·s¡Tyê‘·
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ yê]‘√ dü+ã+<Ûë\T HÓ˝ø=\TŒø=ì düVü≤ø±s¡eT+<äCÒdæ+~. Á|üø£≥q\T,
◊ø£eT‘·´+ ø√dü+ $»„|ü⁄Ô\T, düyÓTà #˚ùd yê] ø√dü+ ì<ÛäT\T düMTø£]+#·&É+ ‘·~‘·s¡
n+XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düVü≤ø±s¡eT+<äCÒdæ+~. düyÓTà #˚düTÔqï yê] Á|ü‹|òüT≥qqT
ã\V”≤q|üs¡#·{≤ìøÏ j·T»e÷qT\T #˚ùd Á|üj·T‘êï\qT eeTTà #˚j·T{≤ìøÏ ≈£L&Ü
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düVü≤ø£]+∫+~.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ìs¡«Væ≤+∫q Á|ü‘´· ø£å bÕÁ‘· ø±s¡D+>± n~ ‘·eT Á|üj÷Ó »Hê\qT
ø±bÕ&ÉT‘·T+<äì ø±]à≈£î\T >∑T]Ô+#·≥+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ‘·eTqT
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± #˚s¡TÃø√yê\ì ≈£L&Ü ø√sês¡T.32 1867 |òæÁãe],
e÷]Ã\˝À bÕ]dt˝Àì Ç‘·Ô&ç ø±]à≈£î\T #˚dæq düyÓTà Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düVü≤ø±s¡eT+~+
#·≥+ e\q $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. á $<Ûä+>± $»j·T+ kÕ~Û+∫q düyÓTà˝À¢ Ç~
yÓTT<ä{Ï~. 1867 |òæÁãe]˝À e÷]Ãj·THé˝À ÇqTeTT ø±]à≈£î\T #˚dæq düyÓTà, 1867
@Á|æ˝Ÿ qT+∫ 1868 |òæÁãe] es¡≈£î kÕ–q >∑ì ø±]à≈£î\ düTBs¡È düyÓTà, cÕsY¢sêjYT
>∑ì ø±]à≈£î\ düyÓTà, 1868 edü+‘· ø±\+˝À C…˙yê uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£î\ düyÓTà
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düVü≤ø±s¡+‘√ $»j·T+ kÕ~Û+#êsTT. á düyÓTà\ dü+<äs¡“¤+>± nìï
#√≥¢ ˇπø $<ÛäyÓTÆq |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. düyÓTà #˚ùd yê]ø√dü+ Ç‘·s¡ <˚XÊ˝À¢ì ø±]à≈£î\T
ì<ÛäT\T düMTø£]+#ês¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ‘·eTqT bÕ]ÁXÊ$Tø£ øÏsêsTT eT÷ø£\T>±
‘·j·÷s¡T #˚ùd |üìì ˇ|üø√≈£L&É<äì ≈£L&Ü ìs¡ísTT+#ês¡T. n+<äTe\¢ j·T»e÷qT\T
düyÓTà #˚düTÔqï yê] &çe÷+&É¢qT n+^ø£]+#·ø£ ‘·|üŒ˝Ò<äT. düyÓTà\T »]–q |ü≥ºD≤\˝À
e+<ä˝≤~eT+~ Ç+≥πsïwüq˝À¢ düuÛÑT´\T>± #˚sês¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
ˇø£ ìy˚~ø£˝À |ü]dæú‹ì Ç˝≤ $e]+∫+~: ªªdüyÓTà #˚j·Te\dæ+~>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ø±]à≈£î\qT ø√s¡˝Ò<äT. ø±ì düyÓTà\T ø±]à≈£î\qT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ <ä>∑Zs¡≈£î #˚sêÃsTT.μμ33
Ä $<Ûä+>± $$<Ûä C≤‘·T\T, uÛ≤wü\T, sê»ø°j·T dü+düÿè‘·T\ ø±s¡D+>±
#ê˝≤ Çã“+<äT\T m<äT¬s’q|üŒ{Ïø° $$<Ûä s¡ø±\ Äs¡ZHÓ’CÒwüqT¢, j·÷<äè∫Ã¤ø£ b˛sê{≤\
eT<Ûä´ ◊ø£´‘·, düeTq«j·T+ kÕ~Û+#·&É+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $»j·Te+‘·yÓTÆ+~. ‘=*
\øå±´\T, eP´Vü‰\ bÕøÏåø£ dü«uÛ≤yêìï n~Û>∑$T+∫ ìs¡íj·÷‘·àø£+>± eéVü≤]dü÷Ô,
n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±s¡+, es¡Z dü+|ò”TuÛ≤e+ nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+<äì s¡TEe⁄ #˚j·T&É+
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |òüTq $»j·T+.
á \øå±´\T kÕ~Û+#·&É+‘√, düuÛÑ´‘·«+ ô|+#·Tø√e&É+‘√, eT]+‘· düeTs¡ú
e+‘·yÓTÆq ìsêàD+‘√ 1867 qT+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ j·T÷s√|ü⁄ n+‘·{≤ $düÔ]+∫+~.
Á|ü‘˚´øÏ+∫ ÁbòÕHé‡˝À 1867˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eT]+‘· $düÔ]+∫+~. \+&ÉHé f…Æ\sY‡
düyÓTà Ç+>±¢+&é˝À Á|üuÛ≤e+ #·÷|æq rs¡T˝ÀH˚ ÁbòÕHé‡˝À Ç‘·Ô&ç ø±]à≈£î\ düyÓTà rÁeyÓTÆq
Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. bÕ]dt˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ yÓsTT´øÏ, *jÓ÷Hé˝À 500øÏ
ô|’q, yÓ’j·THÓï˝À 500øÏ ô|’q ô|]–+~. @&ÉT ø=‘·Ô $uÛ≤>±\T kÕú|æ+#·ã&Ü¶sTT.
yÓT&ç≥πsìj·THé düeTTÁ<ä+ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ $uÛ≤>∑+ @s¡Œ&ç+~. (nsTT‘˚ Áô|ò+∫
ø±]à≈£î\πø |ü]$T‘·yÓTÆ+~). düyÓTà\ ‘·s¡Tyê‘· u…*®j·T+˝À ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
nqTã+<Ûä $uÛ≤>±\T ô|]>±sTT. dæ«≥®sê¢+&é˝Àì es¡ÿsY‡ ©>¥‡, düVü≤ø±s¡ dü+düú\T,
sê»ø°j·T dü+|òü÷\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡&ÜìøÏ ñ‘ê‡Vü≤+>± <äs¡U≤düTÔ\T #˚XÊsTT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î C…˙yê˝ÀH˚ 25 $uÛ≤>±\T @s¡Œ&Ü¶sTT. M{Ï˝À »s¡à˙ ãèVü≤‘Y düe÷K´
˝Àì ø±]à≈£î\˝À Á|ü#ês¡+ #˚j·T&ÜìøÏ »s¡àHé\‘√ @sêŒf…Æq ˇø£ $uÛ≤>∑+ ñ+~.
ø±ì Á_≥Hé˝ÀH˚ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe>± ñ+~. 1867˝À Á_≥Hé˝À
eTs√ |üHÓï+&ÉT dü+|òü÷\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sêsTT. düuÛÑ´‘·«+ 50 y˚\T <ë{Ï+~.
Ç~ ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À kÕ~Û+∫q Á|ü>∑‹ nH˚~ eTq+ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. n|ü&ÉT
ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\˝À ñqï yÓTT‘·Ô+ ø±]à≈£î\ dü+K´ mì$T~ \ø£å\T. 34 yπ̊s mø£ÿ&Ü
≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ Ç+‘· y˚Ts¡ ô|s¡>∑˝Ò<äT. (»HêuÛ≤ ìwüŒ‹Ô Á|üø±s¡+
ø±ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° dü+U≤´ ã\+ ô|]–+~). 1864`67 eT<Ûä´ ø±\+˝À á Á|ü>∑‹
kÕ<ÛäýÓTÆ+~. ø±ì Ä ‘·s¡Tyê‘· |ü]dæú‹ eT+<äø=&ç>± ‘·j·÷¬s’+~. BìøÏ nH˚ø£
ø±s¡D≤\THêïsTT. nsTT‘˚ Á|ü<Ûëq ø±s¡Dy˚TeT+fÒ bòÕ´ø£ºØ ø±]à≈£î\˝ÀøÏ, HÓ’|ü⁄D´+
˝Ò ì ø±]à≈£ î \˝ÀøÏ #=#· T Ã≈£ î b˛e&É + ˝À Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ $|ò ü \ yÓ T Æ + ~. BìøÏ
$TqVü‰sTT+|ü⁄ j·TTHÓ’f…&é mø˘‡ø£y˚≥sY‡ |ü]ÁX¯eT˝Àì ø±]àø£ dü+|òü÷\T 1866 Ä>∑düTº
düyÓTà ‘·s¡Tyê‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡&É+. Á_≥Hé ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝ÀqT, eT<Ûä´
ÁbÕ+‘· + ˝ÀqT ñqï ô|<ä › |ü ] ÁX¯ e T\˝À |ü ì #˚ ù d ÇqTeTT ø±]à≈£ î \T ≈£ L &Ü
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. Á_≥Hé˝Àì u§>∑TZ, CÖ[ ø±]à≈£î\ô|’, Ç+õ˙]+>¥ ø±]à≈£î\ô|’
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|üuÛ≤e+ @ e÷Á‘·+ ˝Ò<äT (yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ HÓ’|ü⁄D≤´\T ñqï+<äTe\¢
yê]øÏ $<˚o ø±]à≈£î\ qT+∫ m≥Te+{Ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<äT). uÛÑeq ìsêàD ø±]à≈£î\T
m≈£îÿeeT+~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. ªme÷\Zy˚Tf…&é kıôd’{° Ä|òt ø±¬sŒ+≥sY‡ n+&é
C≤sTTqsY‡μ≈£î #Ó+~q ‘=$Tà~ y˚\eT+~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. á dü+düú ø±s¡´<ä]Ù
sêãsYº nô|˝Ÿ>±sYÔ (1834`1924) »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ˝À düuÛÑT´&ÉT. yÓTT‘·Ô+ düuÛÑ´‘·«+˝À
◊<√e+‘·T≈£î Äj·Tq ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ê&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· f…Æ\s¡T¢, #·s¡à ñ‘·Œ‘·TÔ\yês¡T,
ø±´_HÓ{Ÿ ‘·j·÷Ø<ës¡T\T, u…’+&És¡T¢, ]ã“Hé Mes¡T¢, yÓuŸ Mes¡T¢, XÊ&É¢s¡T¢, dæ>±sY
‘·j·÷Ø<ës¡T\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. á eè‘·TÔ\ô|’ bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ Á|üuÛ≤e+
˝Ò<äT. »qe] 1867˝À \+&ÉHé ÁfÒ&é‡ øöì‡˝Ÿ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‘√ düVü≤ø£]+#ê\ì
ìs¡ísTT+∫+~. ø±ì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± |üì#˚j·T{≤ìøÏ dæ<äΔ|ü&É˝Ò<äT.
Á|üdüTÔ‘·+ ñqï Á|üuÛ≤yêìï $T+∫ $düÔ]+#·˝Òø£b˛‘·Tqï<äH˚ $wüj·÷ìï á dü+|òüT≥q
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸøÏ ‘Ó*j·T#Ó|æŒ+~.
ø±]àø£ ñ<äéT+ eéd”úø£s¡D≈£î >∑T]ø±e&É+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ HÓeTà~+#·{≤ìøÏ
ˇø£ ø±s¡DeTsTT+~. ]bòÕsYà ©>¥ ÁbÕs¡+_Û+∫q ñ<äéT+ ]bòÕsYà #·≥º+ sêe&ÜìøÏ
<√Vü≤<ä+ #˚dæ+~. |ü~ \ø£å\≈£î ô|’>± Á_{ÏwüT ø±]à≈£î\≈£î z≥T Vü≤≈£îÿ \_Û+∫+~.
Ä ‘·s¡Tyê‘· ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢qT #·≥ºã<äΔ+ #˚j·T≥+‘√ y˚~Û+#·&É+, nD∫y˚j·T&É+
nH˚ Á|üe÷<ä+ ‘·|æŒ+~. düe÷»+ô|’ |üÁ‹ø£\ Á|üuÛ≤e+ ô|s¡>∑kÕ–+~. ‘·‘·Œ¤*‘·+>±
<˚XÊìï bÕ*düTÔqï eéVü‰s¡E„˝…’q bÕ\≈£î\T dü+düÿs¡D e÷sêZH˚ï nqTdü]+#ês¡T.
ÁXÊ$Tø£ esêZ\T Áô|ò+∫ ø±]à≈£î\ e÷~]>± ø±≈£î+&Ü uÛÑ$wü´‘·TÔô|’ mH√ï ÄX¯\T
ô|≥Tºø=ì XÊ+‹j·TT‘· e÷s¡TŒ\qT ø√s¡T≈£îHêïs¡T. 35 yêdüÔyêìøÏ Á_≥Hé ‘·|üŒ ‘·øÏÿq
j·T÷s√|t˝À |ü]dæú‹ _Ûqï+>± ñ+~. »s¡àHé ãèVü≤‘Y düe÷K´˝À dü$Twæº y˚‘·q dü+Á|ü~+
|ü⁄\ eédüú Ç+ø± @s¡Œ&É˝Ò<äT. u…*®j·T+˝À düyÓTà\qT j·TT<äΔ ÁbÕ‹|ü~ø£q nD∫y˚XÊs¡T.
dæ«≥®sê¢+&é˝À düyÓTà\qT ndü+>∑‘·yÓTÆq$>± |ü]>∑DÏ+∫ n~Ûø±s¡+˝À ñqï yês¡T yê{Ïì
düVæ≤+#·˝Òì |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. ÁbòÕqT‡˝À düyÓTà\T #·≥ºã<äΔyÓTÆqeì 1864˝À Á|üø£{Ï+
#ês¡T. ø±ì ‘=* ø±]àø£ dü+|òü÷\T rÁeyÓTÆq Ä+ø£å\ eT<Ûä´ |üì #˚j·Te\dæ e∫Ã+~.
1867˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÑÛ á H˚|<ü ´ä∏ +˝À »]–+~. $XÊ\
ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ $düÔ]+#·&É+ e\¢ #˚≈£L]q q÷‘·qX¯øÏÔ‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ
»s¡T|ü⁄≈£î+~. ôdô|º+ãsY 2 qT+∫ 8 es¡≈£î »]–q eTVü‰düuÛÑ $X‚cÕ\qT ùdø£]+#·&ÜìøÏ
ª~ f…ÆeTT‡μ‘√ bÕ≥T ø=ìï Ç‘·s¡ ã÷s¡T®yê |üÁ‹ø£\T ø£s¡kÕŒ+&Ó+≥¢qT |ü+|æ+#êsTT.
ákÕ] ≈£L&Ü dæ«≥®sê¢+&é˝Àì ˝ÀC≤Hé q>∑s¡+˝À »]–+~. Äs¡T <˚XÊ\qT+∫
ns¡yÓ’Hê\T>∑T eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T.36 (u…*j ® T· +, Ç≥©\ qT+∫ ˇø=ÿø£ÿs¡T
e÷Á‘·y˚T Vü‰»s¡j·÷´s¡T.) ô|≥Tºã&ç Á|üP|òt\‘√ |üì ˇ‹Ô&ç˝À ñqï e÷s¡Tÿ‡ »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ eTTkÕsTT<ë\T ‘·j·÷s¡T#˚dæq|ü&ÉT >±ì, eTVü‰düuÛÑ≈£î >±ì Vü‰»s¡T ø±˝Ò<äT.
37
á Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ düŒwüº+>± ø£ì|æ+∫+~. dü+düú $$<Ûä <˚XÊ˝À¢ ô|s¡T>∑T<ä\ô|’
kÕ<ëd”<ë ìy˚~ø£\T, |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T eTT+<äT≈£î ‘Ó∫Ãq ªÁbÂ<∏ëHéμ Ä˝À#·q\ô|’
(düVü≤ø±s√<äéT+, ãTTD dü<äTbÕj·÷\ Á|ü‘êé÷ïj·T $ìjÓ÷>∑+ Ç+<äT˝À ñHêïsTT.)
eTVü‰düuÛÑ <äèwæº πø+ÁBø£]+#·ã&ç+~.
ª©>¥ |òüsY |”dt n+&é Á|ò”&É+μ nuÛÑ´s¡úq y˚Ts¡≈£î j·TT<äΔ+, ôd’ìø£yê<ä+ô|’ #·s¡Ã
»]–+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÑÛ »]–q yÓ+≥H˚ ©>¥ ‘=* eTVü‰düuÑÛ »s¡>e∑ \dæ+~.
á #·s¡Ã\T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT Áãôd˝Ÿ‡ qT+∫ e∫Ãq Á|ü‹ì~Û dæC¬s &ÉT bÕ|t
(1841`1890) ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú˝À j·TT<ëΔ\T ‘·|üŒìdü] nì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.
á Á|üø£≥q ‘·s¡Tyê‹ s√E˝À¢ j·TT<äΔ+ |ü≥¢ ø±]àø√<äéT $<ÛëHêìøÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£
eTsTT+~. bÕ|t Ç+≥πsïwüq˝À¢ ÁøÏj·÷o\ø£yÓTÆq dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô˝À¢ ˇø£s¡T.
C…˙yê ªXÊ+‹μ eTVü‰düuÛÑ≈£î Hê n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó*j·TCÒj·÷\+fÒ :
MTs¡T ø√s¡T≈£î+≥Tqï≥T¢>±H˚ y˚TeTT ≈£L&Ü XÊ+‹ì ø√s¡T≈£î+≥THêï+.
C≤rj·T dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò<ë <˚X¯uÛÑøÏÔ eTqT>∑&É˝À ñqï+‘· ø±\+ j·TT<ëΔ\T
»s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. ¬s+&ÉT esêZ\T ø=qkÕ–q+‘· ø±\+ j·TT<ëΔ\T
»s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. j·TT<ëΔ\≈£î sêE\ sê»´ø±+ø£å ˇø£ÿfÒ ø±s¡D+
ø±<äT. (....) j·TT<ëΔìøÏ ì»yÓTÆq ø±s¡D+ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ Á|üjÓ÷»Hê˝Ò.
Ä]úø£ Á|ü|ü+#·+˝À, sê»ø°j·T Á|ü|ü+#·+˝À düeT‘Í\´+ ˝Òq+<äTe\¢
j·TT<ëΔ\T edüTÔHêïsTT. 38
∫es¡≈£î eTVæ≤fi¯\ $yÓ÷#·qô|’ #·s¡Ã »]–+~.39 n+‘˚ø±≈£î+&Ü s¡yêD≤,
|ü+|æD° eédüú\qT Á|üuÛÑT‘·« j·÷»e÷q´+˝À ìs¡«Væ≤+#ê\qï ìy˚~ø£≈£î nqT≈£L\+>±
eTVü‰düuÛÑ˝À z≥T #˚XÊs¡T 40 Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫q düeTwæºyê<ä
Á|üø£≥q\˝À Ç~ yÓTT<ä{Ï~. @~ @yÓTÆHê uÛÑ÷$T j·÷»e÷Hê´ìï dü$Twæº|üs¡+ #˚j·÷\qï
Á|ü‹bÕ<äqqT |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T |üP]Ô>± e´‹πsøÏ+#ês¡T. Bìô|’ ˝À‘Ó’q #·s¡ÃqT
‘·s¡Tyê‹ eTVü‰düuÛÑ≈£î yêsTT<ë y˚XÊs¡T.
6. |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\ z≥$T :
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* s√E\ qT+∫ ÁbòÕHé‡˝ÀqT, dæ«≥®sê¢+&é˝Àì Áô|ò+∫
uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘·+˝ÀqT, e˝À¢ìj·÷, Áãôd˝Ÿ‡ |ü≥ºD≤\˝ÀqT ÁbÂ<ÛëHé Ä˝À#·q\T
Ä~Û|ü‘·´+˝À ñ+&˚$. ÁbÂ<ÛëHé nqTj·÷j·TT\T Á|ü‘˚´øÏ+∫ ≥T˝ÒHé, m¬sïdtº m&É«sY¶
Á|ò”ã÷\T 1864˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ dü+kÕú|üq düe÷y˚X¯+˝ÀqT, 1865 \+&ÉHé
düe÷y˚X¯+˝ÀqT, C…˙yê, ˝ÀC≤Hé\˝À »]–q eTVü‰düuÛÑ\˝ÀqT ‘·eT Ä˝À#·q\≈£î
eT<ä›‘·T dü+bÕ~+#·&É+˝À ø£è‘·ø£è‘·T´\j·÷´s¡T.
|üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T Ç+≥πsïwüq˝À¢ n‹
$T‘·yê<äT\T>± ñHêïs¡T. yÓTC≤]{°>± ñqï Á_{Ïwt ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ e÷sYÿ‡
Á|ü‹bÕ~+∫q ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£‘·qT n+^ø£]+#˚yês¡T ø±<äT. ø±ì dü+düú
$<ÛëHê\qT ÁbÂ<ÛëHé nqTj·÷j·TT\T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚dæq≥T¢>± Ms¡T #˚j·T˝Òø£b˛j·÷s¡T.
Áô|ò+#Y nsê#·ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê, ªôd+Á≥˝Ÿ |”|ü⁄˝Ÿ‡ u≤´+ø˘μ
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê ø±]à≈£î\ Ä]úø£ $yÓ÷#·qqT kÕ~Û+#·e#·Ãì yê~+#˚yês¡T.
@ s¡+>∑+˝ÀHÓ’Hê Á|üuÛÑT‘·« CÀø±´ìï yês¡T rÁe+>± e´‹πsøÏ+#˚yês¡T. uÛÑ÷$Tì, ñ
‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\qT düe÷»|üs¡+ #˚j·÷\qï n_ÛÁbÕj·÷\qT, düyÓTàqT Äj·TT<Ûä+>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\qï yê<äqqT yês¡T e´‹πsøÏ+#˚yês¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1868˝À
≈£L&Ü düyÓTà <ë«sê b˛sê{≤\T #˚j·÷\qï Á|ü‹bÕ<äqqT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì nH˚ø£
ôdø£åqT¢ e´‹πsøÏ+#˚$. <ëìøÏ Á|ü‹≈£L\yÓTÆq Ä]úø£ $\Te\THêïj·Tì uÛ≤$+#˚yês¡T.
düyÓTà\ô|’ ª©CŸμ ôdø£åHé düeT]Œ+∫q ìy˚~ø£ BìøÏ ì<äs¡Ùq+ : ªdüyÓTà ˇø£ b˛sê≥+.
n+<äTe\¢ ã÷s¡T®yê\≈£î, Á|ü»\≈£î eT<Ûä´ <˚«cÕìï ô|+#·T‘·T+~. n~ ø£*dæyÓT\dæ
ñ+&Ée\dæqyê] eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ô|+#·T‘·T+~μ. 41 »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ n_ÛÁbÕj·÷\î,
dü÷Árø£s¡D\ qT+&ç Ç+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe <ä÷s¡yÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷*ï }Væ≤+#·˝ÒeTT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ ÁbÂ<ÛëHé Á|üuÛ≤yêìï ‘·–Z+#·&É+˝À e÷sYÿ‡ ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘·
b˛wæ+#ê&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Hêj·T≈£î\ ôd’<ëΔ+‹ø£ n_Ûeè~ΔøÏ e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q\T
eTÚ*ø£yÓTÆq$. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À Á|ü‹ Á|üeTTK $yê<ä+˝ÀqT $»j·T+ kÕ~Û+∫ ‘·q
X¯øÏÔ kÕeTsêú´\qT #·÷bÕ&ÉT. düVü≤ø±sêìøÏ dü+ã+~Û+∫ 1866 ‘ê‘êÿ*ø£ »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ Á|ü‹ì<ÛäT\ Ä<˚XÊ\˝À e÷sYÿ‡ Ç˝≤ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT :
ªªkÕe÷õø£ ñ‘·Œ‹Ôì ùd«#·Ã¤‘√ ≈£L&çq düVü≤ø±s¡ ÁX¯eT Ä<Ûës¡+>± q&ç#˚
$XÊ\yÓTÆq, kÕeTs¡dü´|üP]‘·yÓTÆq ˇπø eédüú>± e÷s¡TŒ #˚j·÷\+fÒ düe÷»+˝À
e÷s¡TŒ\T ‘·|üŒìdü]. kÕ<Ûës¡D kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\˝À e÷s¡TŒ\T nedüs¡+.
eéd”úø£è‘· kÕe÷õø£ X¯øÏÔ nsTTq sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ qT+∫ ñ‘·Œ‹Ô
<ës¡T\≈£î ã~© ø±≈£î+&Ü á e÷s¡TŒ\T kÕ<Ûä´+ ø±e⁄.μμ
ªªdüVü≤ø±s¡ k˛ºs¡¢ @sêŒ≥T ø±≈£î+&Ü düVü≤ø±s¡ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï @sêŒ≥T
#˚düTø√yê\ì, düVü≤ø±s¡ k˛ºs¡T¢ Á|üdüTÔ‘· Ä]úø£ eédüú ô|’ bıs¡qT e÷Á‘·y˚T ‘ê≈£î‘êj·Tì,
düVü≤ø±s¡ ñ‘·Œ‹Ô <ëì eT÷˝≤\ô|’ <ë&ç #˚düTÔ+<äìμμ 42 e÷sYÿ‡ ø±]à≈£î\≈£î dü\Vü‰
Ç#êÃ&ÉT. n|üŒ{Ïπø ø±]à≈£î\T ‘·eT+‘·‘êeTT ÁbÂ<∏ëHé dæ<ëΔ+‘ê\qT e~*ô|&ÉT‘·THêïs¡T.
M≥ìï{Ï˙ $T+∫, düyÓTà\T $düÔ]+#·&É+‘√ ‘·eT Ä˝À#·q\T dü¬s’q$ ø±eì
|üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T >∑T]Ô+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ‘·ø£åD |ü]dæú‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡T#·T
ø√&ÜìøÏ, uÛÑ$wü´‘·TÔ düe÷» ìsêàD≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq es¡Z #Ó’‘·q´+ ô|+bı+<ä&ÜìøÏ
ø±]àø£ b˛sê{≤\T <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT. ì»J$‘·|ü⁄ Ád”Ô, |ü⁄s¡TwüT\T Vü≤≈£îÿ\T, kÕe÷õø£
Hê´j·T+ &çe÷+&é #˚dü÷Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ôì ì*|æy˚XÊs¡T. Ä $<Ûä+>± yês¡T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì ã˝≤ã˝≤˝À¢ e÷s¡TŒ\T ‘Ó#êÃs¡T. kÕe÷õø£ ã˝≤ã˝≤˝À¢ #Ó|ü
ø√<ä–q e÷s¡TŒ\T ‘Ó#êÃs¡T. bÕ]dt˝Àì Ç‘·Ô&ç ø±]à≈£î\T, s¡TyêHé, *jÓ÷Hé˝À MesY‡,
ôdsTT+{Ÿ ` m{Ïj·THé˝Àì u§>∑TZ>∑ì ø±]à≈£î\T, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì Áô|ò+#Y Hêj·T≈£î\≈£î
ø£qT$|ü ø£*–+#ês¡T. ôd’<ë›+‹ø£ #·s¡Ã\qT $T+∫q Ä#·s¡D\‘√ yês¡T á |üì
#˚j·T>∑*>±s¡T. uÛÑ÷$Tì, |ü]ÁX¯eT\qT düe÷»|üs¡+ #˚j·Te\dæ ñ+≥T+<äì yês¡T
düŒwüº+ #˚XÊs¡T. ÁbÂ<∏ëHé Ä˝À#·q\≈£î $s¡T<äΔ+>± kÕe÷õø£ Ä]úø£ düeTdü´qT sê»ø°j·T
düeTdü´ qT+∫ $&ÉBj·T&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äì ø±]à≈£î\ ñ<äéT+ m\T¬>‹Ô #ê{Ï+~. 43
1868 ôdô|º+ãsY 6 qT+∫ 13 es¡≈£î »]–q Áãôd‡˝Ÿ‡ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
eTVü‰düuÛÑ˝À 99 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T bÕ˝§ZHêïs¡T. M]˝À Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡, dæ«≥®sê¢+&é,
»s¡à˙, ôdŒsTTHé (ˇø£s¡T), u…*®j·T+ qT+∫ 45 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T ñHêïs¡T. 44 eTVü‰
düuÛÑ˝À |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T z≥$TøÏ >∑Ts¡j·÷´s¡T. ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\qT düe÷»|üs¡+
#˚j·÷\+≥÷ &ÉT bÕ|t Á|üy˚X¯ô|{Ïºq Á|ü‹bÕ<äq ÄyÓ÷<ä+ bı+<ä&É+‘√ á Á|üÁøÏj·T
‘ês¡kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£î+~. k˛wü*C≤ìøÏ Ä]úø£ ÁbÕ‹|ü~ø£ ìs¡ísTT+#·&É+˝À Ç~
ìs¡íj·÷‘·àø£yÓTÆq eTT+<ä&ÉT>∑T. y˚T<Ûëe⁄\ s¡#·q˝À¢ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü $$<Ûä <˚XÊ\
ø±]à≈£î\‘√ @s¡Œ&çq dü+düú ø±s¡´Áø£eT+˝À Ç~ #√≥T#˚düT≈£î+~. >∑qT\T, s¡yêD≤≈£î
dü+ã+~Û+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ á $<Ûä+>± Á|üø£{Ï+∫+~.
1. ø±«Ø\T, ø=˝…’Ø\T, Ç‘·s¡ >∑qT\‘√ bÕ≥T ¬s’˝Ò«\T ≈£L&Ü sê»´+ ÁbÕ‹ì<Ûä´+
eVæ≤+#˚ dü$TwæºøÏ #Ó+<ë*. sê»´+ ≈£L&Ü Hê´j·T #·{≤º\≈£î ø£≥Tºã&ç
ñ+&Ü*.
2. ø±«Ø\T, ø=˝…’Ø\T, Ç‘·s¡ >∑qT\T, ¬s’˝Ò«\qT Á|üdüTÔ‘·+ kÕ>∑T‘·Tqï≥Tº
ô|≥Tºã&ç<ëØ ø£+ô|˙\≈£î Çe«≈£L&É<äT. ùV≤‘·Tã<äΔ+>±, XÊÁd”Ôj·T+>±
ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ >±´s¡+{° Ç#˚Ã ø±+Á{≤øº̆ Ä<Ûës¡+>± ø±]à≈£î\ ø£+ô|˙\≈£î
yê{Ïì n|üŒ–+#ê*. yê{Ïì q&É|ü&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ\≈£î düe÷q+>±
yê{Ï <Ûäs¡\T ñ+&˚≥≥Tº #˚j·÷*. á ø£+ô|˙\ »e÷ Ks¡TÃ\ ˝…ø£ÿ\T
|ü]o*+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ neø±X¯+ ñ+&Ü*. @ø£kÕ«eT´ ø£+ô|˙\T
@s¡Œ&É≈£î+&Ü Ä|ü&ÜìøÏ Ç~ nedüs¡+. ø£+ô|˙\˝Àì düuÛÑT´\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡
Vü≤≈£îÿ\ø£T >±´s¡+{° Ç#˚Ã ¬s+&√ ø±+Á{≤øº̆ ≈£L&Ü ñ+&Ü*.
uÛÑ÷$T ÄdæÔøÏ dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ á $<Ûä+>± n+^ø£]+∫+~ :
Ä<Û ä T ìø£ dü e ÷»+˝À Ä]ú ø ±_Û e è~› ø√dü + eékÕj· T jÓ ÷ >∑ ´ yÓ T Æ q
uÛÑ÷$Tq+‘·{Ï˙ düe÷»|ü⁄ ñeTà&ç ÄdæÔ>± e÷s¡TŒ#˚j·Te\dæq nedüs¡+
@s¡Œ&ÉT‘·Tqï~. >∑qT\T, ¬s’˝Ò«\ e÷~] wüs¡‘·T\‘√ uÛÑ÷$Tì eékÕj·T
ø£+ô|˙\≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ n|üŒ#ÓbÕŒ*.
ø±\Te\T, s√&ÉT¢, f…*Á>±|òt≈£î dü+ã+~Û+∫ ≈£L&Ü Ç<˚$<ÛäyÓTÆq @sêŒ≥T¢
ñ+&Ü\ì ìs¡ísTT+∫+~ :
s√&ÉT¢, ø£eT÷´ìπøwüq¢≈£î dü+ã+~Û+∫ ñeTà&ç kÕe÷õø£ ìj·T+Á‘·D
ñ+&Ü\ì, n+<äTe\¢ yê{Ïì ≈£L&Ü düe÷»|ü⁄ ñeTà&ç ÄdæÔ>± e÷s¡TŒ
#˚j·÷\ì eTVü‰düuÛÑ uÛ≤$düTÔqï~.
∫es¡>± |üsêés¡D+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ ø=ìï ÄdüøÏÔuÛÑ]‘·yÓTÆq
n+XÊ\T #Ó|æŒ+~.
n&Ée⁄\qT Áô|’y˚{Ÿ e´≈£îÔ\≈£î e~*ô|&ç‘˚ n$ HêX¯qeTe⁄‘êj·Tì,
}≥\qT, uÛÑ÷kÕsêìï |ü]s¡øÏå+#·&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äì, n+‘˚ø±≈£î+&Ü
Á|üC≤s√>∑´+, Á|ü»\ J$‘ê\T HêX¯qeTe⁄‘êj·TH˚~ |ü]>∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£îì, n&Ée⁄\T ≈£L&Ü düe÷»|ü⁄ ñeTà&ç ÄdæÔ>± ñ+&Ü\ì eTVü‰düuÛÑ
uÛ≤$düTÔqï~. 45
sê»´ j·T+Á‘ê+>∑+ ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\qT düe÷»|üs¡+ #˚j·÷\ì Áãôd‡˝Ÿ‡˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düŒwüº+>± Á|üø£{Ï+∫+~. 46 Bì‘√ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ |òüTq$»j·T+
kÕ~Û+∫+~. Á|ü|ü+#· ø±]à≈£î\ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ sê»ø°j·T ø±s¡´Áø£eT+˝À ‘=*kÕ]>±
k˛wü*düTº dæ<ëΔ+‘ê\T #˚s¡Ãã&Ü¶sTT.
M{Ï‘√bÕ≥T j·TT<äΔ+ düeTdü´qT ≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ #·]Ã+∫+~. BìøÏ
dü+ã+~Û+∫ u…ø£sY #˚dæq Á|ü‹bÕ<äq kÕsê+XÊìøÏ eTVü‰düuÛÑ rsêàq s¡÷bÕìï
e÷sYÿ‡ Ç˝≤ sêXÊ&ÉT:
j·TT<ëΔ\qT |üP]Ô>± s¡÷|ü⁄e÷|üe\dæq nedüs¡+ πøe\+ ø±]à≈£î\≈£î
e÷Á‘·y˚T ñ+~ : n$ Ä]úø£|üs¡yÓTÆq$ ø±e#·TÃ, ˝Ò<ë sê»ø°j·T|üs¡yÓTÆq$
ø±e#·TÃ. e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq$ ø±e#·TÃ ˝Ò<ë C≤rj·T j·TT<ëΔ\T ø±e#·TÃ.
m+<äTø£+fÒ, á j·TT<ëΔ\T #˚ùd |üøå±\T z&çb˛sTTHê, ¬>*∫Hê ≈£L&Ü
ø±]à≈£î\T ‘·eT s¡ø£Ô+‘√, ÁX¯eT‘√ ‘·s¡ŒD #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. 47
Á|ü‹ j·TT<ëΔìï ªn+‘·s¡T´<äΔ+>±μ |ü]>∑DÏ+#ê\ì ø±]à≈£î\≈£î |æ\T|ü⁄ Ç#êÃs¡T.48
kÕs¡«Á‹ø£ düyÓTàqT ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\ì &ÉT bÕ|t dü÷∫+#ê&ÉT. 49 Ç~ ns¡+ú
˝Òì Á|ü‹bÕ<äq nì e÷sYÿ‡ ø={ÏºbÕπsXÊ&ÉT. 50 ø±ì yêdüÔyêìøÏ Ä]úø£ b˛sê{≤\qT
<ë{Ï yÓfi¯fl>∑*π> es¡Z #Ó’‘·Hê´ìï n_Ûeè~Δ #˚j·T&ÜìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔ+~.
Áãôd‡˝Ÿ‡˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ˝À dü$Twæºyê<ä+ ì\<=≈£îÿ≈£î+~.
Ä ‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡s¡+ ôdô|º+ãsY 5 qT+∫ 12 es¡≈£î u≤»˝Ÿ˝À »]–q eTVü‰düuÛÑ˝À
dü$Twæºyê<ä+ eT]+‘· ã\|ü&ç ÁbÂ<ÛëHé |ü⁄{Ïºq>∑&É¶ ÁbòÕHé‡˝À ≈£L&Ü ÁbÂ<Ûëì»+
‘·T&ç∫ô|≥Tº≈£î b˛sTT+~. á eTVü‰düuÛÑ≈£î 78 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T.
ÁbòÕHé‡, dæ«≥®sê¢+&é, »s¡à˙, Á_≥Hé, u…*®j·T+\ qT+#˚ ø±≈£î+&Ü ôdŒsTTHé, Ç≥©,
ÄÁdæºj·÷\ qT+∫ ≈£L&Ü Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\˝Àì
ªH˚wüq˝Ÿ ˝ÒãsY j·T÷ìj·THéμ qT+∫ ≈£L&Ü ˇø£ Á|ü‹ì~Û eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡j·÷´s¡T.
nyÓT]ø± Á|ü‹ì~Û‘√ bÕ≥T »s¡à˙ qT+∫ $˝ŸôV≤˝Ÿà ©uŸø˘HÓøº̆ (1826`1900) ≈£L&Ü
Vü‰»s¡T ø±e&É+ e\¢ eTVü‰düuÛÑ≈£î eT+∫ }|ü⁄ e∫Ã+~. eTVü‰düuÛÑ≈£î ø=ìï yêsê\
eTT+<äT »s¡à˙˝À @sêŒf…Æq ªk˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ bÕØº Ä|òt »s¡à˙μ Á|ü‹ì~Û>± ©uŸø˘HÓøº̆
eTVü‰düuÛÑ≈£î e#êÃ&ÉT. á eTVü‰düuÛÑ˝À ø=‘·Ô ÄX¯\T ∫>∑T]+#êsTT. ô|≥Tºã&ç bÕ\qqT
düyê\T #˚j·T>∑*–q |ü]dæú‹ eT]+‘· ô|]–+~. eTVü‰düuÛÑ ]ø±s¡T¶\T, kÕ<Ûës¡D
ìy˚~ø£\T, eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’q ø±]à≈£î\ eTH√uÛ≤yê\T á n+XÊH˚ï ‘Ó*bÕsTT.
uÛÑ÷ dü+ã+<ÛäyÓTÆq ÄdüTÔ\ô|’ ãôd‡˝Ÿ‡ eTVü‰düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫q rsêàHê\qT
<ÛäèMø£]+#ês¡T. rsêàHêìøÏ nqT≈£L\+>± 54 z≥T¢, e´‹πsø£+>± Hê\T>∑T z≥T¢
e#êÃsTT. 13 eT+~ z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT. ‘·sê«‘· bÕ]dt ø£eT÷´Hé˝À Á|üeTTK+>±
eTT+<äTø=∫Ãq j·T÷õì e]¢Hé (1838`71)‘√ bÕ≥T 11 eT+~ Áô|ò+∫ Á|ü‹ì<ÛäT\T
ªuÛÑ÷$Tô|’ e´øÏÔ j·÷»e÷Hê´ìï ‘=\–+#˚ Vü≤≈£îÿ düe÷C≤ìøÏ ñ+<äì, uÛÑ÷$Tì
düe÷C≤ìøÏ n|üŒ–+#ê\qïμ 51 rsêàHêìï ≈£L&Ü ÄyÓ÷~+#ês¡T. |ü~eT+~ z{Ï+>¥˝À
bÕ˝§Zq˝Ò<äT. ≥T˝ÒHé‘√ düVü‰ q\T>∑Ts¡T rsêàHêìï e´‹πsøÏ+#ês¡T. u≤»˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ
‘·s¡Tyê‘· ÁbòÕHé‡˝Àì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\≈£î #√≥T ˝Ò≈£î+&Ü
b˛sTT+~.
$TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé ≈£L&Ü Á|ü‹ì~Û>± bÕ˝§Zq&É+‘√ u≤»˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ≈£î
ÁbÕeTTK´‘· e∫Ã+~. ª©>¥ |òüsY |”dt n+&é Á|ò”&É+μ˝À Hêj·Tø£‘·«+ dü+bÕ~+#·&É+˝À
$|òü\+ ø±e&É+‘√, 1868 ôdô|º+ãsY˝À C…˙yê˝À ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ m\j·THé‡ |òüsY
k˛wü*düTº &ÓyÓ÷Áø£d”μ nH˚ dü+düúqT ã≈£LìHé ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. &çôd+ãsY˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
düuÛÑ´‘·«+ ø√dü+ á dü+düú <äs¡U≤düTÔ #˚dæ+~. ªesêZ\ìï{Ï˙ düe÷q+ #˚j·÷\qïμ 52
á dü+düú \ø£å´+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ne>±Vü≤q≈£î $s¡T<äΔ+>± ñ+<äì #ÓãT‘·÷ »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ yÓTT<ä≥ á <äs¡U≤düTÔqT ‹s¡düÿ]+∫+~. es¡Zs¡Væ≤‘· düe÷»+ ø√dü+
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |üì #˚düTÔ+<äì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ $e]+∫+~. ø±˙ Ä ‘·s¡Tyê‘· m\j·THé‡
‘·q ø±s¡´Áø£e÷ìï e÷s¡TÃø=ì, <ëì˝Àì XÊK\qT s¡<äT› #˚j·T&ÜìøÏ n+^ø£]+∫q+<äT
e\¢ (M{Ï˝À m≈£îÿe ã≈£LìHé }Vü≤˝À e÷Á‘·y˚T ndæÔ‘·«+˝À ñHêïsTT) 53 E˝…’ 28,
1869q 104 eT+~ düuÛÑT´\Tqï C…˙yê ôdø£åHéqT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. 54
ã≈£LìHé >∑T]+∫ e÷sYÿ‡≈£î u≤>±H˚ ‘Ó\TdüT. ø±ì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À n‘·ìï #˚s¡TÃø√e&É+
˝Àì |üs¡ékÕHê\qT ‘·≈£îÿe n+#·Hê y˚XÊ&ÉT. s¡cÕ´ $|ü¢eø±s¡T&ÉT ã≈£LìHé Á|üuÛ≤e+
‘·«s¡˝ÀH˚ dæ«≥®sê¢+&é, ôdŒsTTHé, Áô|ò+#Y ôdø£åq¢ô|’ |ü&ç+~. (bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘·
á Á|üuÛ≤e+ Ç≥©ô|’ ≈£L&Ü |ü&ç+~). u≤»˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ #·s¡Ã\ô|’ ≈£L&Ü ã≈£LìHé
Á|üuÛ≤e+ |ü&ç+~. ã≈£LìHé ‘·q yêø£Œ{ÏeT‘√ á Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü>∑*>±&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q yês¡dü‘·« Vü≤≈£îÿô|’ rsêàHêìï z{Ï+>¥˝À Á|ü‹ì<ÛäT\T
‹s¡düÿ]+#ês¡T. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü‹bÕ<äqqT eTVü‰düuÛÑ ‹s¡düÿ]+#·&É+ Ç<˚
yÓTT<ä{ÏkÕ]. 55 |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\qT z&ç+∫ ÁbÂ<ÛëHé <äj·÷´ìï uÛÑ÷kÕú|æ‘·+
#˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, eT]+‘· X¯øÏÔe+‘·T&Ó’q Á|ü‘·´]úì e÷sYÿ‡ m<äTs√ÿe\dæ e∫Ã+~.
dü$Twæºyê<ä nsê#·ø£yê<ä+ ù|s¡T‘√ ã≈£LìHé ø=‘·Ô <Û√s¡DÏì Á|üy˚X¯ô|{Ïº, Ç+≥πsïwüq˝ŸqT
‘·q Ä~Û|ü‘·´+˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT.
7. j·T÷s√|ü⁄˝À |ü]D≤e÷\T, ÁbòÕHé‡ ` Á|ücÕ´ j·TT<ëΔìøÏ e´‹πsø£‘·:
1860 <äX¯ø£+ ∫e] dü+e‘·‡sê\˝ÀqT, 1870 <äX¯ø£+ ÁbÕs¡+uÛÑ dü+e‘·‡
sê\˝ÀqT m+‘√ $\TyÓ’q kÕe÷õø£ b˛sê{≤\T ø=qkÕ>±sTT. ìs¡düq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À
bÕ˝§Zqï nH˚ø£ eT+~ ø±]à≈£î\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‘√ dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\TŒø√yê\ì
ìs¡ísTT+#·T≈£îHêïs¡T. n|üŒ{Ïπø Ç+≥πsïwüq˝Ÿ U≤´‹ $düÔè‘·eTe⁄‘·Tqï~. eqs¡T\T
|ü]$T‘·yÓTÆq|üŒ{Ïø° ‘·q j·T÷s√|æj·THé XÊK\≈£î dü+|ò”TuÛ≤e+ Á|üø£{Ï+#·e\dæ+~>±
|æ\T|ü⁄ ìe«&É+ <ë«sê, ì<ÛäT\ düMTø£s¡D #˚|ü≥º&É+ <ë«sê düŒ+~+#·&É+˝À @
dü+<äs¡“¤+˝Àq÷ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ $|òü\+ ø±˝Ò<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 1869 e÷]Ã˝À
u≤»˝Ÿ˝Àì mì$T~y˚\ eT+~ dæ˝Ÿÿ &Ó’j·TsY‡, ]ã“Hé MesY‡ düVü‰j·T+ ø√dü+ $»„|æÔ
#˚XÊs¡T. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ‘·q <ä>∑Zs¡ ñqï ì<ÛäT\ qT+∫ Hê\T>∑T bÂ+&É¢≈£î $T+∫
|ü+|ü˝Òø£b˛sTT+~. ø±ì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düs¡Tÿ´\sY $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+‘√ $$<Ûä
<˚XÊ\≈£î #Ó+~q ø±]àø£ ãè+<ë\ qT+∫ 300 bÂ+&ÉT¢ edü÷\j·÷´sTT. á
dü+<äs¡“¤+>± q÷´ ø±õ˝Ÿ ˝Àì Ç+õ˙]+>¥ ø±]à≈£î\T ‘=$Tà~ >∑+≥\ |üì~q+
ø√dü+ kÕ–+∫q b˛sê≥+ #Ó|üø√<ä–q~. j·T»e÷qT\T Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+∫
ø±]à≈£î\qT s¡|æŒ+∫ düyÓTàqT uÛÑ>∑ï+ #˚j·÷\ì #·÷dæq|ü⁄&ÉT, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü‹ì<ÛäT\T
CÒyéT‡ ø√ôV≤Hé, Çø±ÿ]j·Tdt\T Ä Á|üj·T‘êï\≈£î n&ÉT¶ø£≥º y˚XÊs¡T. düyÓTà $»j·Te+‘·+
ø±e&É+ <˚X¯yê´|üÔ+>± O‘ê‡Vü‰ìï ì+|æ+~. Ç~ Ç+^¢wt ô|≥Tºã&ç<ës¡T\≈£î ôV≤#·Ã]ø£>±
|üì#˚dæ+~. n|üŒ{ÏqT+∫ j·T÷s√|ü⁄˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç ø±]à≈£î\qT ]Á≈£L{Ÿ
#Ój·T´&É+ e÷qT≈£îHêïs¡T. 56
1869˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ j·T÷s√|ü⁄˝À #Ó|üø√<ä–q kÕúsTT˝À $düÔ]+∫+~.
ø±ì Á_≥Hé˝À n+‘·>± $düÔ]+#·˝Ò<äT. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° Ä>∑dtº˝À ã]à+>¥Vü‰yéT˝À
dü e ÷y˚ X ¯ y Ó T Æ q ÁfÒ & é ‡ j· T ÷ìj· T Hé eTVü ‰ dü u Û Ñ dü + dü ú ˝ Àì dü u Û Ñ ´ j· T ÷ìj· T Hé \ ˙ï
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sê\ì dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~. á $»„|æÔì ô|&É#Ó$q ô|{≤ºs¡T. n+<äTe\¢
Á_≥Hé≈£î #Ó+~q j·T÷ìj·TqT¢ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡&É+ 1867 kÕúsTT˝ÀH˚ $T–*
b˛sTT+~. j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î\+‘ê |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\qT e´‹πsøÏdü÷Ô e÷sYÿ‡≈£î
eT<ä›‘·T ‘Ó*bÕs¡T. nsTT‘˚ ôd’<ëΔ+‹ø£ düeTdü´\qT |ü{Ïº+#·Tø√&ÜìøÏ yê]øÏ düeTj·T+
˝Ò<äT. 57 yê]˝À ‘·–q+‘· $|ü¢e |ü{ÏeT ≈£L&Ü ˝Ò<äT. á ø±s¡D+>± »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
qT+∫ $&ç>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À Á_{Ïwt ô|ò&ÉπswüHéqT @sêŒ≥T #˚j·÷\qï Á|ü‹bÕ<äqqT
e÷sYÿ‡ #ê˝≤ø±\+ e´‹πsøÏdü÷Ô e#êÃ&ÉT.
j·T÷s√|ü⁄˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |ü{Ïwüº+>± ‘·j·÷¬s’q <˚XÊ\˝Àì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
düuÛÑT´\T ÄHê&ÉT ndæÔ‘·«+˝À ñqï j·T÷ìj·Tq¢ qT+∫ ãj·T≥≈£î e∫Ã dü+U≤´ã˝≤ìï
ã{Ïº ø=‘·Ô ôdø£åqT¢ @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ Á_≥Hé˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
nqTã+<Ûä+>± ñqï bÕ‘· j·T÷ìj·TqT¢ n˝≤π> ñHêïsTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À Á_{Ïwt
j·T÷ìj·Tq¢ ã\y˚T m≈£îÿe. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Á_≥Hé˝ÀH˚ ñqï »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ¬s+&ÉT
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#˚~. n~ n+‘·sê®rj·T Á|ü<ëÛ q øπ +Á<ä+>±q÷ n<˚ düeTj·T+˝À
Á_{Ïwt XÊKøÏ Hêj·Tø£‘·«+>±qT |üì#˚ùd~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° Á_≥Hé $TqVü‰ $T–*q
j·T÷s√|ü⁄ <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ yê´|æÔ #Ó+<äT‘·Tqï|üŒ{Ïø° á ‘·s¡TD+˝À ÁfÒ&é
j·T÷ìj·Tq¢ nqTã+<Ûä+ <ë«sê 50,000 düuÛÑT´\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ñ+&˚yês¡T.
ÁbòÕHé‡˝À 1868˝À ªôdø£+&é m+ô|’sYμ nD∫y˚‘· $<ÛëHê\ ø±s¡D+>± nø£ÿ&É
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ rÁeyÓTÆq dü+øå√uÛÑ+˝À ∫≈£îÿ≈£î+~. s¡TyêHé˝Àì ˇø£ÿ ôdø£åHé $TqVü‰
ÁbòÕHé‡˝Àì $T–*q ôdø£åq¢˙ï n<äèX¯éTj·÷´sTT. ø±ì Ä ‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡s¡+˝À
ÁbòÕHé‡˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |ü⁄+E≈£î+~. Áãôd‡˝Ÿ‡ eTVü‰düuÛÑ ‘·s¡Tyê‘· ≥T˝ÒHé Hêj·Tø£‘·«+
ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<ä dæ<ëΔ+‘ê\qT e~*+#·T≈£îqï e]¢Hé e+{Ï yês¡T
Hêj·Tø£‘·« kÕúHê\≈£î e#êÃs¡T. ÁbòÕHé‡˝À 1870˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ u≤>± $düÔ]+∫+~.

ø±ì düuÛÑT´\ ì»yÓTÆq dü+K´ e÷Á‘·+ ø=+<äs¡T s¡#·sTT‘·\T ø£≥Tºø£<∏ä\T n*¢ Á|ü»˝À¢
Á|ü#ês¡+ #˚dæq dü+K´ ø£+fÒ u≤>± ‘·≈£îÿe>± e⁄+&˚~. nsTT‘˚ ÁbòÕHé‡˝À ÄHê&ÉTqï
90 s¡+>±\˝À 38˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î @Hê&É÷ #√≥T <=s¡ø£˝Ò<äT. bÕ]dt˝À Ç+≥πsï
wüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ |ü~y˚\ kÕúsTTøÏ ô|]–+~. Ms¡+‘ê düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T, eè‹Ô
nk˛dæj˚TwüqT¢, Á|ü‹|òüT≥q dü+|òü÷\ <ë«sê Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± ñHêïs¡T.
s¡TyêHé˝À, *jÓ÷Hé˝À eT÷&ÉT y˚\ #=|üq düuÛÑ´‘·«+ ñ+~. (Çø£ÿ&É »]–q ‹s¡T>∑T
u≤≥T˝À 1870˝À ª|”|ü⁄˝Ÿ‡ ø£eT÷´Héμ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ø±ì ‹s¡T>∑Tu≤≥T <ës¡T\qT
ô|<ä› m‘·TÔq }#·ø√‘· ø√XÊs¡T.) e÷¬s’‡˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ Hê\T>∑Ty˚\ ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+~.
ÁbòÕHé‡˝À yÓTT‘·Ô+ düuÛÑ´‘·«+ 30 y˚\ ø£+fÒ m≈£îÿe ñqï≥Tº n+#·Hê y˚XÊs¡T. 58
ÁbòÕHé‡˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ì»+>± Á|ü»\ dü+düú>± ‘·j·÷s¡Tø±˝Ò<äT. ø±ì
dü+U≤´ã\+ ô|]–+~. Á|ü»\˝À $düÔè‘·yÓTÆq ÄdüøÏÔì πs¬ø‹Ô+∫+~. ªbÕõ{Ï$düTº
Ábı*fÒ]j·THé‡μ nH˚ dü+düú »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î |ü+|æq <äs¡U≤düTÔqT ã{Ïº dü+U≤´ã\+
n+#·Hê y˚XÊs¡T. 59 ÁbÂ<ÛëHé Á|üuÛ≤e+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î <ä÷s¡+>± ñ+≥÷ e∫Ãq
u≤¢+øÏ« nqT#·s¡T\T Á|ü»\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ä<äs¡D #·÷dæ, 1870
qT+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 1865˝À ≥T˝ÒHé, Á|ò”ã÷\T ÁbòÕHé‡˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\qT kÕú|æ+∫q ‘·s¡Tyê‘· #ê˝≤ |ü]D≤e÷\T dü+uÛÑ$+#êsTT.
60
á ‘=* dü+düú\T ªªn<Ûä´j·Tq dü+|òü÷\μμ kÕúsTTì $T+∫ e⁄+&˚$ ø±e⁄. 61 nsTT‘˚
1870 Hê{ÏøÏ kÕe÷õø£ dü+|òTü s¡¸D, sê»ø°jT· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ÁbòÕHé‡˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈î£
ø±s¡´s¡+>∑+>± e÷sêsTT.
u…*®j·T+˝À 1868 Áãôd‡˝Ÿ‡ eTVü‰düuÛÑ ‘·s¡Tyê‘· dæ+&çø£*»+ n_Ûeè~Δ
#Ó + ~+~. nH˚ ø £ dü y Ó T à\T $»j· T e+‘· e Tj· ÷ ´sTT. nH˚ ø £ ø±]àø£ dü + |ò ü ÷ \T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± e÷sêsTT. 1870 <äX¯ø£+ ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ u≤>± ô|]–+~. ÁbòÕHé‡˝Àì yÓTT‘·Ô+ düuÛÑ´‘·«+ ø£Hêï u…*®j·T+
düuÛÑ´‘·«+ n~Ûø£+>± O+&˚~. u…*®j·T+˝À n‘·´~Ûø£ dü+U≤´ã\+ #˚≈£Ls¡TÃ≈£îqï
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düe÷»+ô|’ ≈£L&Ü $düÔè‘· Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü>∑*–+~.
á ø±\+˝À dæ«≥®sê¢+&é˝À ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ u≤>± ã\|ü&ç+~. Çø£ÿ&É
1870˝À Äs¡Ty˚\ eT+~øÏ Ç+≥πsïwüq˝À¢ düuÛÑ´‘·«+ ñ+&˚~. (n|üŒ{À¢ <ë<ë|ü⁄
@&ÉT \ø£å\ eT+~ ø±]à≈£î\T+&˚yês¡T). M]˝À ¬s+&ÉTy˚\ eT+~ C…˙yê˝Àì 34
ôdø£åq¢≈£î #Ó+~qyês¡T. eTs√ 800 eT+~ psê ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~qyês¡T. ‘·s¡Tyê‘·
ã≈£LìHé ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ ø±s¡D+>± dæ«≥®sê¢+&é˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ¬s+&ÉT düeTuÛ≤>±\T>±
N*b˛sTT+~. 1870 @Á|æ˝Ÿ˝À »]–q s=e÷+&˚ ô|ò&ÉπswüHé eTVü‰düuÛÑ˝À ¬s+&ÉT
uÛ≤>±\T ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï ‘·\|ü&Ü¶sTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ m\j·THé‡ |òsü Y k˛wü*dtº &Óy÷Ó Áø£dì”
ô|ò&ÉπswüHé˝À #˚s¡TÃø√yê˝≤ ˝Ò<ë nH˚ n+X¯+ô|’ #·s¡Ã »]–+~. 62 á n+X¯+ô|’ sêJ
≈£î<äs¡ø£, ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T $&ç$&ç>± eTVü‰düuÛÑ\T »s¡T|ü⁄≈£îHêïsTT. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
CÀø£´+ #˚düTø=ì ¬s+&ÉT uÛ≤>±\ eT<Ûä´ dü+~Ûì ≈£î~]Ã+~. \+&ÉHé˝Àì Hêj·Tø£‘ê«ìøÏ
nqT≈£L\+>± ñqï uÛ≤>∑+ dü+K´˝À ∫qï~. yês¡T s=e÷+&˚ ô|ò&ÉπswüHé ù|s¡TqT
n˝≤π> ñ+#·T≈£îHêïs¡T. ã≈£LìHé düìïVæ≤‘·T\T psê ô|ò&ÉπswüHé nì ù|s¡T ô|≥Tº≈£îHêïs¡T.
á ô|ò&ÉπswüHé≈£î ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ >∑T]Ô+|ü⁄ Ç∫Ã+~.
C…˙yê˝À ‘=* s¡wü´Hé Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±ìï 63 @sêŒ≥T #˚dqæ ìø=˝≤jYT
ñ{ÏHé (1845`83), 1868 y˚dü$ qT+∫ 1870 |òæÁãe] es¡≈£î ã≈£LìHé‘√ ø£*dæ
|üì #˚dæq|üŒ{Ïø°, dæ«≥®sê¢+&é˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |üP]Ô>± ã≈£LìHé #˚‹˝À |ü&É≈£î+&Ü
ø±bÕ&çq C§Vü‰Hé |òæ*|t u…ø£sY s=e÷+&˚ ô|ò&ÉπswüHéøÏ Hêj·T≈£î\T>± ñHêïs¡T. @~
@yÓTÆq|üŒ{Ïø° psê ô|ò&ÉπswüHé ì\<=≈£îÿø√e&É+ nH˚~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À nsê#·ø£
düe÷Kýê<ä (anarcho - federalist) <Û√s¡DÏ ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~.
j·TTe≈£î&Ó’q CÒyéT‡ –«˝≤¢yéT (1844`1916) <ëìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT. \+&ÉHé
Hêj·Tø£‘·«+‘√ @s¡Œ&çq $yê<ä+˝À áj·Tq ø°\ø£bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT.
á ø±\+˝À nH˚ø£ q>∑sê\˝À Á|ü‘˚´øÏ+∫ <äøÏåD j·T÷s√|ü⁄˝À ã≈£LìHé
Ä˝À#·q\T yê´|æÔ #Ó+<ä&É+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ø±ì ôdŒsTTHé˝À á Ä˝À#·q\T
‘·«]‘·+>± yê´|æÔ #Ó+<ësTT. j·T÷s√|ü⁄ yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+˝Àì ôdŒsTTHé, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ,
C≤]®j·÷ (Iberian Peninsula)\˝À H˚|ü⁄˝Ÿ‡≈£î #Ó+~q nHê]ÿdüTº õôd|”Œ bòÕHÓ*¢
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. ã≈£LìHé $»„|æÔ y˚Ts¡≈£î bòÕHÓ*¢
nø√ºãsY 1868 qT+∫ |òæÁãe] 1870 es¡≈£î u≤]‡˝ÀHê, e÷Á&ç&é\˝À |üs¡´{Ï+∫
nø£ÿ&É Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\qT, m\j·THé‡ |òüsY k˛wü*düTº &ÓyÓ÷Áø£d” (bòÕHÓ*¢ Ç+<äT˝À
düuÛÑT´&ÉT) ãè+<ë\qT kÕú|æ+#ê&ÉT. Äj·Tq |üs¡´≥q \ø£å´+ HÓs¡y˚]+~. á ¬s+&ÉT
n+‘· s ê® r j· T dü + dü ú \ &Ü≈£ î ýÓ T +≥¢ q T bò Õ HÓ * ¢ ø±]à≈£ î \≈£ î n+<ä C Ò X Ê&É T .
ã≈£LììdüTº\≈£î+&˚ >∑+<äs¡>√fi≤ìøÏ Ç~ ñ<ëVü≤s¡D. yê] ø£\>±|ü⁄\>∑|ü⁄ ôd’<ëΔ+‹ø£
<Û√s¡DÏøÏ ‘êsêÿD+. m\j·THé‡ |òüsY k˛wü*düTº &ÓyÓ÷Áø£d” dæ<ëΔ+‘ê\‘√ ôdŒsTTHé ø±]à≈£î\T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïs¡T. nHéôd˝Àà ˝§¬s+CÀ (1841`1914) e+{Ï
eTTKýÓTÆq ø±s¡´ø£s¡Ô\qT bòÕHÓ©¢ Äø£]¸+#·>∑*>±&ÉT. uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À ôdŒsTTHé n<Ûä´≈£åî&ÉT>±
|üì#˚dæq ÁbòÕì‡k˛ÿ |”eTs¡Z˝Ÿ (1824`1901) kÕŒìwt uÛ≤wü˝ÀøÏ nqTe~+∫q
ÁbÂ<ÛëHé s¡#·q\qT ÄHéôd˝Àà ˝§¬s+CÀ n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. Ç$ nH˚ø£ s¡ø±\T>± ø£©Ô
Ä˝À#·q\T. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° ‘·eTì‘êeTT düMTø£]+#·Tø=ì b˛sê{≤\T q&ÉbÕ\ì
ø√s¡T≈£î+≥Tqï ø±]àø√<äé÷ìøÏ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä˝À#·q\T n+<ësTT. u≤»˝Ÿ
eTVü‰düuÛÑ˝À ôdŒsTTHé Á|ü‹ì~Û sêù|ò˝Ÿ |òüsêZ ô|*¢ôdsY (1840`90) ‘·eT <˚X¯+˝À
nH˚ø£ &É»q¢ ôdø£åqT¢Hêïj·Tì #ÓbÕŒ&ÉT.
ñ‘·Ôs¡ »s¡à˙ ãèVü≤‘Y düe÷K´˝À ø±]àø√<äé÷ìøÏ ˝≤kÕ˝Ÿ Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏøÏ
#Ó+~q ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡μ, ªe÷]ÿ‡düTº k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘
es¡ÿsY‡ bÕØº Ä|òt »s¡à˙μ nH˚ ¬s+&ÉT sê»ø°j·T bÕØº\Tqï|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚sê\H˚ n_ÛÁbÕj·T+ yê]øÏ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. n~Ûø±s¡T\T y˚~ÛkÕÔs¡H˚ uÛÑj·T+‘√
»s¡àHé $|ü¢eø±s¡T\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @s¡Œ&çq eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î <ëì ndæÔ‘ê«ìï
|ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT. j·T÷s√|ü⁄˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ U≤´‹ ô|]–b˛e&É+‘√, n~ $»j·÷\T
kÕ~ÛdüTÔ+&É&É+‘√ 1868 ‘·s¡Tyê‘· |ü]dæú‹˝À ø=+‘· e÷s¡TŒ e∫Ã+~. n|üŒ{Ï qT+∫
»s¡à˙˝À Á|ü‘·´s¡Tú\T>± ñqï ¬s+&ÉT bÕØº\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>∑+ @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ
eTT+<äT≈£î e#êÃsTT. ˝≤kÕ˝Ÿ nqTj·÷j·TT\‘√ kÕ–düTÔqï (ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHéμ
Hêj·T≈£î&ÉT CÀVü‰Hé u≤|æºdtº yêHé wüT$≥®sY (1833`75) ‘·eT dü+düúqT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
nqTã+<Ûä+>± #˚j·T&ÜìøÏ mqï&É÷ <äs¡U≤düTÔ #˚j·T˝Ò<äT) b˛sê≥+˝À ©uŸø˘HÓøº̆ ‘·eT
dü+düú e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï neø±XÊìï ñ|üjÓ÷–+#·<ä\#·T≈£îHêï&ÉT.
ø±ì k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ bÕØº Ä|òt »s¡à˙ì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+>± #˚j·T&É+
πøe\+ yÓTT≈£îÿã&ç˝≤>± »]–+~. (@+¬>˝Ÿ‡ e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ n~ πøe\+
}Vü≤\˝À kÕ–q ã+<Ûä+). 64 n~ πøe\+ ø£ìwüºkÕúsTT uÛÖ‹ø£, uÛ≤eC≤\|üs¡yÓTÆq
ã+<Ûä+>± kÕ–+~. Ä bÕØº˝À |ü~y˚\ eT+~ düuÛÑT´\Tqï|üŒ{Ïø° ø=~› e+<ä\ eT+~
e÷Á‘·y˚T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sês¡T. Á|ücÕ´˝À #·{≤º\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ e´≈£îÔ\T>±
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡&ÜìøÏ nqTeT‹+#ês¡T. 65 #·≥º|üs¡yÓTÆq Çã“+<äT\ ø£+fÒ »s¡àq¢
ã\V”≤qyÓTÆq n+‘·sê®rj·T yê<ä+ BìøÏ ø±s¡D+. 1870 dü+e‘·‡s¡+ ¬s+&√ ns¡Δ
uÛ ≤ >∑ + ˝À n+‘· s ¡ Z ‘ · n+XÊ\T eTT+<ä T ≈£ î sêe&É + ‘√ Ä ñ<ä ´ eT+ eT]+‘·
ã\V”≤q|ü&ç+~. 66
»s¡à˙ |ü]$T‘·T\qT dü]#Ój·T´&Üìø£qï≥T¢ ¬s+&ÉT eT+∫ yês¡Ô\T yÓ\T
e&Ü¶sTT. 1869 y˚T˝À HÓ<äsê¢+&é‡˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* $uÛ≤>±\T @sêŒ≥j·÷´sTT.
nyéTdtºsY&ÜyéT, Á|ò”dt˝≤+&é\˝À n$ HÓeTà~>± ô|s¡>∑kÕ>±sTT. Ä ‘·s¡Tyê‘· ø=~›
s√E˝À¢H˚ Ç≥©˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ y˚fi¯S¢qTø√e&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. n+‘·≈£î eTT+<äT
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë\T ˝Òì ø=~› πø+Á<ë\≈£î |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+&˚~.
nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\≈£î ø=‘·Ô>± e\dü e∫Ãqyês¡T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
$uÛ≤>±\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+‘√ n{≤¢+{Ïø˘ eTVü‰ düeTTÁ<ëìøÏ Äe*yÓ’|ü⁄ ø£˙dü+
Á|ürø±‘·àø£+>±HÓ’Hê #Ó|üø√<ä–q |ü]D≤eT+ #√≥T #˚düT≈£î+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø°
ÁbÕs¡+uÛÑ+ qT+∫ ≈£L&Ü ¬s+&ÉT Á|ü‹ã+<Ûäø±\T ñHêïsTT. nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÁcÕº\˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ yê{Ïì @Hê&É÷ n~Û>∑$T+#·˝Òø£b˛sTT+~. \+&ÉHé Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+
qT+∫ |ü<˚|ü<˚ ôV≤#·Ã]ø£\T #˚dæq|üŒ{Ïø° $$<Ûä ôdø£åHé\˝Àì e\dü e∫Ãqyê] C≤rj·T
dü«uÛ≤yêìï n~Û>∑$T+#·˝Òø£b˛sTT+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü nø£ÿ&˚ »ìà+∫q yê]ì
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝ÀøÏ Äø£]¸+#·˝Òø£b˛sTT+~. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À »s¡àHé, Áô|ò+#Y, #Óø˘
C≤rj· T T\‘√ 1870 &ç ô d+ãsY ˝ À Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ $uÛ ≤ >±\T @sêŒ≥j· ÷ ´sTT.
ª$<˚XÊ\˝À »ìà+∫q yês¡Tμ e÷Á‘·y˚T düuÛÑT´\T>± e⁄+&É&É+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘·˝ÀH˚
$\ø£åDyÓTÆq~. n+<äTe\¢ ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À Ç+^¢wüT |üÁ‹ø£qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î kÕ<Ûä´+ ø±˝Ò<äT.
düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔqï yÓ’s¡T<Ûë´\T, $$<Ûä <˚XÊ\ n_Ûeè~Δ˝À ‘ês¡‘·e÷´\T
‘·~‘·s¡ |ü]dæú‘·T\ eT<Ûä´ 1870 ôdô|º+ãsY˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ◊<√ eTVü‰düuÛÑ »s¡bÕ\ì
uÛ≤$+#ês¡T. eTT+<äT>± Bìï bÕ]dt˝À »s¡bÕ\ì nqT≈£îHêïs¡T. ø±ì ÁbòÕHé‡ Á|üuÛÑT‘·«+
nD∫y˚‘· ÁbÕs¡+_Û+#·&É+‘√ (»s¡à˙˝Àì) yÓTÆ+CŸ (Mainz) ˝À eTVü‰düuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ê\ì
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ìs¡ísTT+∫+~. Çø£ÿ&É »]–‘˚ ‘·q Ä˝À#·q\≈£î <ä>∑Zs¡>± e⁄+&˚
»s¡àHé Á|ü‹ì<ÛäT\˝À m≈£îÿeeT+~ ã≈£LìHé nqTj·÷j·TT\ |ü⁄s√>∑‹ì n&ÉT¶ø√e&É+˝À
düVü‰j·T|ü&É‘ês¡ì ãVüQXÊ e÷sYÿ‡ Ä•+∫ e⁄+&Ée#·TÃ. ø±ì 1870 E˝…’ 19q
ÁbòÕHé‡ ` Á|ücÕ´ j·TT<äΔ+ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±e&É+‘√ eTVü‰düuÛÑqT s¡<äT› #˚j·T&É+ $TqVü‰
y˚πs e÷s¡Z+ ˝Òø£b˛sTT+~.
j·T÷s√|ü⁄ eT<ÛäúÛ≤>∑+˝À #Ó\πs–q á j·TT<äΔ+ ø±s¡D+>± Ä s√E˝À¢
Á|üeTTK+>± eTT+<äT≈£î edüTÔqï C≤rj·Tyê<ë\qT n~Û>∑$T+∫ ø±]àø√<äéT+
dü«‘·+Á‘·yÓTÆq $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ n‘·´+‘· Á|ü<ÛëHê+X¯+ nsTT+~. ÁbòÕHé‡
` Á|ücÕ´ j·TT<äΔ+ô|’ e÷sYÿ‡ ‘=*kÕ]>± Á|üdü+–+∫q|ü⁄&ÉT, \÷sT÷ uÀqbÕØº
(1808`73)ì bÕs¡<√˝≤\ì, 18 dü+e‘·‡sê\ |üPs¡«+ Äj·Tq @sêŒ≥T#˚dæq
kÕÁe÷C≤´ìï ‘·T&ç∫ô|{≤º\ì Áô|ò+#Y ø±]à≈£î\≈£î |æ\T|ü⁄ì#êÃ&ÉT. \÷sT÷ uÀqbÕØº

z&çb˛‘˚ Áô|ò+#Y Á|ü»\ô|’ <ë&ÉT\T »s¡>∑≈£î+&Ü ìs√~Û+#ê\ì e÷sYÿ‡ »s¡àHé ø±]à≈£î\qT
ø√sê&ÉT :
Ä]úø£|üs¡yÓTÆq rÁe Çã“+<äT\T, sê»ø°j·T|üs¡yÓTÆq yÓÁ]‘√ ≈£L&çq bÕ‘·
düe÷»+˝À e÷~]>± ø±≈£î+&Ü s¡÷|ü⁄~<äT›≈£î+≥Tqï ø=‘·Ô düe÷C≤ìøÏ
XÊ+‹ nH˚~ n+‘·sê®rj·T dü÷Á‘·+>± ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ <ëì
C≤rj·T bÕ\≈£î\T mø£ÿ&Ó’Hê ˇø£πs : ÁXÊ$T≈£es¡Z+! á q÷‘·q düe÷C≤ìøÏ
Áø±+‘·<ä]Ù ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHé.μ 67
á Á|üdü+>∑+ 30 y˚\ ø±|”\qT C…˙yê˝À n#·TÃy˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À 15
y˚\T »s¡à˙ ø√dü+, 15 y˚\T ÁbòÕHé‡ ø√dü+ n#·TÃy˚XÊs¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫
Ç~ ‘=* $<˚XÊ+>∑ $<Ûëq Á|üø≥£ q. Bìï m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+>± düeT]ú+∫q yê]˝À
C≤Hé dü÷ºesYº $T˝Ÿ (1806`73) ≈£L&Ü ñHêïs¡T. ªÇ+<äT˝À Á|ü‹e÷≥ ns¡úe+‘·yÓTÆq<˚.
Ç+‘·ø£+fÒ ‘·≈£îÿe e÷≥\‘√ á $wüj·T+ #Ó|üŒ˝Ò+μ 68 nì Äj·Tq sêXÊ&ÉT.
ñ‘·Ôs¡ »s¡à˙ ãèVü≤‘Y düe÷K´ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À Á|ü‘˚´ø£ j·TT<äΔ ã&Ó®{Ÿô|’ »]–q
z{Ï+>¥˝À ªk˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ bÕØºμ Hêj·T≈£î\T $˝ŸôV≤˝Ÿà ©uŸ¬øHÓøº̆, Ä>∑dtº uÒu…˝Ÿ
(1840`1913) e÷Á‘·y˚T ã&Ó®{Ÿ≈£î e´‹πsø£+>± z≥T #˚XÊs¡T. 69 Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
˝Àì Áô|ò+#Y $uÛ≤>±\T »s¡àHé ø±]à≈£î\‘√ ùdïVü≤+, dü+|ò”TuÛ≤e+ ‘Ó*j·T#˚dü÷Ô
dü+<˚XÊ\T |ü+bÕsTT. j·TT<äΔ+˝À ÁbòÕHé‡ z≥$TbÕ\T ø±e&É+ j·T÷s√|ü⁄˝À eT]+‘·
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq C≤‹sêC≤´\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. <ëìq+{Ïô|≥Tº≈£îì C≤‹
<äTs¡_Ûe÷q+ eTT+<äT≈£î e∫Ã+~.
8. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ` bÕ]dt ø£eT÷´Hé
ôd&ÜHé q>∑s¡+˝À »]–q j·TT<äΔ+˝À »s¡à˙ $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. uÀqbÕØº
ã+B>± ∫ø±ÿ&ÉT. 1870 ôdô|º+ãsY Hê\T>∑Tq ÁbòÕHé‡˝À ªeT÷&√ ]|ü_¢ø˘μ @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. ÁbòÕHé‡ _kÕàsYÿ wüs¡‘·T\≈£î n+^ø£]+#·&É+‘√ Hê\T>∑T HÓ\\T>± kÕ–+∫q
bÕ]dt eTT≥º&çøÏ 1871 »qe] Hê\T>√ ‘˚Bq $eTTøÏÔ \_Û+∫+~. dü+~Û ≈£î<äs¡&É+‘√
mìïø£\T ìs¡«Væ≤+#ês¡T. ˝…õ{Ï$TdüTº\T, Ä]¢j·TìdüTº\T ô|<ä› m‘·TÔq eT<ä›‘·T Çe«&É+‘√
n&Ü˝ŸŒ rsY‡ (1797 ` 1877) eT÷&√ ]|ü_¢ø˘ n<Ûä´≈£åî&ÉT>± ìj·T$T‘·T\j·÷´s¡T.
nsTT‘˚ sê»<Ûëì bÕ]dt˝À Á|ü>∑‹ ø±eTTø£ ` ]|ü_¢ø£Hé X¯≈£îÔ\T $»j·T+ kÕ~Û+#êsTT.
Á|ü»˝À¢ $düÔè‘·yÓTÆq ndüeTà‹ #√≥T #˚düT≈£î+~. bÕ]dt Á|ü»\qT ìsêj·TT<ÛäT\T>±
#˚j·÷\ì Á|üuÛÑT‘·«+ uÛ≤$+#·&É+, m≥Te+{Ï kÕe÷õø£ dü+düÿs¡D\T neT\T
#˚j·Tø£b˛e&É+ e\¢ yês¡T rsY‡≈£î m<äTs¡T‹]>±s¡T. e÷]Ã 18q ø±]àø√<äéT #·]Á‘·˝À
yÓTT<ä{Ï >=|üŒ sê»ø°j·T dü+|òüT≥q »]–+~. n<˚ bÕ]dt ø£eT÷´Hé @sêŒ≥T.
<˚X¯uÛÑøÏÔ‘√ ≈£L&çq j·TT<ëΔìï $|ü¢yê‘·àø£ j·TT<äΔ+>± e÷sêÃ\ì ã≈£LìHé
|æ \ T|ü ⁄ ì#êÃ&É T . 70 ø±ì \+&É H é ˝ Àì »qs¡ ˝ Ÿ øöì‡˝Ÿ eTÚq+ eVæ ≤ +#ê\ì
ìs¡ísTT+#·T≈£î+~. BìøÏ dü+ã+~Û+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n_ÛÁbÕj·÷\‘√ ˇø£ ìy˚~ø£
‘·j·÷s¡T#˚j·Te\dæ+~>± »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ e÷sYÿ‡qT ø√]+~. ø±ì dü+øÏ¢wüºyÓTÆq, ˝À‘Ó’q
ø±s¡D≤\Tqï+<äTe\¢ ìy˚~ø£ n#·TÃ y˚j·T&É+˝À e÷sYÿ‡ C≤|ü´+ #˚XÊ&ÉT. yêdüÔe+˝À
$$<Ûä X¯≈£îÔ\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\T u≤>± ‘Ó*dæq+<äTe\¢, bÕ]dt ø£eT÷´Hé ã\V”≤q‘·\
>∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q ñqï+<äTe\¢ n~ n|ü»j·T+ bÕ\T ø±ø£ ‘·|üŒ<äì
≈£L&Ü Äj·Tq≈£î ‘Ó\TdüT. ÁbòÕHé‡ ` Á|ücÕ´ j·TT<äΔ+ô|’ ¬s+&√kÕ] 1870 ôdô|º+ãsY˝À
Á|üdü+–dü÷Ô Äj·Tq Áô|ò+#Y ø±]àø£ esêZìï ôV≤#·Ã]+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚XÊ&ÉT.
X¯Á‘·Te⁄ bÕ]dt ‘·\T|ü⁄\T ‘·&ÉT‘·Tqï ‘·s¡TD+˝À Á|üdüTÔ‘· dü+øå√uÛÑ+˝À
ø=‘· Ô Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìï ≈£ L \<√j· T &ÜìøÏ Á|ü j · T ‹ï+#· & É + ø£ å $ T+#· s êì
‘·|æŒ<äeTe⁄‘·T+~. Áô|ò+#Y ø±]à≈£î\T (...) 1792 Hê{Ï C≤rj·T
C≤„ | ü ø ±\˝À |ü & ç ø=≥Tº ≈ £ î b˛≈£ L &É < ä T . (...) yês¡ T >∑ ‘ êìï |ü ⁄ q'
Á|ü‹wæº+#·T≈£îH˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T≈£L&É<äT. yês¡T uÛÑ$wü´‘·TÔqT ì]à+#·T
ø√yê*. ø±]à≈£î\T ‘·eT es¡Z dü+düú ø±s¡´Áø£e÷\ ø√dü+, ]|ü_¢ø£Hé ùd«#·Ã¤øÏ
ñqï neø±XÊ\qT yÓTs¡T>∑T |üs¡Ã&ÜìøÏ Á|üXÊ+‘·‘·‘√qT, ìs¡íj·÷‘·àø£+
>±q÷ ø£èwæ #˚j·÷*. ÁbòÕHé‡qT |ü⁄qs¡TJ®$+|üCÒj·T&ÜìøÏ, eTq+<ä]
\ø£åýÓTÆq ø±]àø£ $eTTøÏÔ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ n~ eTVü≤‘·Ôs¡ X¯≈£îÔ\qT Á|ükÕ~
düTÔ+~. ]|ü_¢ø˘ uÛÑ$wü´‘·TÔ ø±]à≈£î\ X¯øÏÔ, $»„‘·ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.71
bÕ]dt ø£eT÷´Hé $»j·÷ìï yÓqø± eTT+<äT #·÷&É≈£î+&Ü bı>∑&É&É+ ÁbÕs¡+_ÛùdÔ
j·T÷s√|ü⁄ n+‘·{≤ ø±]à≈£î\˝À bıs¡bÕ≥T ÄX¯\T πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üe÷<ä+ ñ+~. n~
∫es¡≈£î n|üqeTàø±ìøÏ, HÓ’‹ø£ ôdÌús¡´+ ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~. n+<äTe\¢ e÷sYÿ‡
‘·q n_ÛÁbÕj·÷\T #Óù|Œ ø±s¡´Áø£e÷ìï yêsTT<ë y˚j·÷\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT.
Äj·Tq yêsê\ ‘·s¡ã&ç »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡T ø±˝Ò<äT. uÛÑj·÷qø£yÓTÆq
yêdüÔyê\qT Äj·Tq eTT+<äT>±H˚ }Væ≤+#·>∑*>±&ÉT. bÕ]dt ø£eT÷´Hé Á|üø£{Ï+∫q
¬s+&ÉT e÷kÕ\T <ë{Ïq ‘·s¡Tyê‘· y˚T 28q <ëìï s¡ø£Ô|ü⁄fÒs¡T\˝À eTT+#Ó‘êÔs¡T.
¬s+&ÉT s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ª~ dæ$˝Ÿ yêsY ÇHé ÁbòÕHé‡μ (ÁbòÕHé‡˝À n+‘·s¡T´<äΔ+) nH˚

ù|s¡T‘√ sêdæq |ü⁄düÔø£+ sê‘· Á|ü‘·T\T |ü≥Tºø=ì e÷sYÿ‡ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düe÷y˚XÊìøÏ
Vü‰»s¡j·÷´&ÉT. <ëìï #·~$ @ø£Áê+>± ÄyÓ÷~+#ês¡T. n|ü&É~ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
düuÛÑT´\ ù|s¡T‘√ n#·ÃsTT+~. Ä |ü⁄düÔø£+ ‘·s¡Tyê‘· ø=~› yêsê\ bÕ≥T m+‘·>±H√
Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. 19e X¯‘ê_›˝À n#·ÃsTTq ø±]àø√<äéT &Ü≈£îýÓT+≥¢ìï{Ïø£Hêï
ªdæ$˝Ÿ yêsY ÇHé ÁbòÕHé‡μ m≈£îÿe Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+~. Ç+^¢wt˝À yÓ+≥ yÓ+≥H˚ eT÷&ÉT
m&çwüqT¢ n#·TÃy˚XÊs¡T. ø±]à≈£î\T Bìì m+‘·>±H√ Á|üX¯+dæ+#ês¡T. ã÷s¡T®yê esêZ\˝À
ø£\ø£\+ #√≥T #˚düT≈£î+~. Ä |ü⁄düÔø±ìï &É»qT uÛ≤wü˝À¢øÏ |üP]Ô>± >±ì bÕøÏåø£+>±
>±ì nqTyê<ä+ #˚XÊs¡T. j·T÷s√|ü⁄˝Àì nH˚ø£ <˚XÊ\˝À, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\˝À
yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, y˚T>∑C…’Hé‡˝À n#·ÃsTT+~. ∫qï |ü⁄düÔø±\ s¡÷|ü+˝À yÓ\Te&ç+~.
ñ<˚«>∑uÛÑ]‘·yÓTÆq e÷sYÿ‡ düeTs¡Δq‘√ bÕ≥T, Á|ü>∑‹ìs√<Ûäø£ Á|ü‘·´s¡Tú\
Äs√|üD\T, bÕ]dt ø£eT÷´HéqT Äø±XÊìøÏ m‘êÔ\ì |æ&çyê<ä e÷]ÿ‡düTº\ Á|üj·T‘êï\T
ñqï|üŒ{Ïø°,72 bÕ]dt ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ eTT+<äT≈£î HÓ{Ïº+<äì nq&É+˝À
@ e÷Á‘·+ yêdüÔe+ ˝Ò<äT. nsTT‘˚ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î #Ó+~q Á|üeTTKT\T ø=+<äs¡T
bÕ]dt ø£eT÷´Hé˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Vü≤+¬>Ø˝À »ìà+∫q *jÓ÷ ÁbòÕ+¬ø˝Ÿ
(1844`96)qT ø£eT÷´Hé ÁX¯eT, yêDÏ»´+, |ü]ÁX¯eT\≈£î ÇHé#êsY®>± ìj·T$T+∫+~.
ø±ì bÕ]dt ø£eT÷´Hé Hêj·Tø£‘·«eT+‘ê rÁeyê<äT˝…’q C≤ø=_q¢ #˚‹˝À ñ+~. e÷]Ã
26q »]–q eTTìdæ|ü˝Ÿ mìïø£\˝À 85 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\qT mqTï≈£îHêïs¡T.73
M]˝À 15 eT+~ $T‘·yê<äT\T (Ms¡+‘ê e÷J y˚Tj·Ts¡¢‘√ @sêŒf…Æq ãè+<ä+),
q\T>∑Ts¡T rÁeyê<äT\T ñHêïs¡T. ` Ms¡T yÓ+≥H˚ sêJHêe÷ #˚dæ bÕ]dt ø£eT÷´Hé
øöì‡˝Ÿ yÓ’|ü⁄ eT∞fl ‹]– #·÷&É˝Ò<äT. $T–*q 66 eT+~˝À 11 eT+~øÏ düŒwüºyÓTÆq
sê»ø°j·÷_ÛÁbÕj·÷˝ÒMT ˝Òe⁄— 14 eT+~ H˚wüq˝Ÿ >±sY¶ ø£$T{° qT+∫ e#êÃs¡T. 15
eT+~ sê&çø£˝Ÿ ` ]|ü_¢ø£qT¢, k˛wü*düTº\T. Ms¡T ø±ø£ ‘=$Tà~ eT+~ u≤¢+øÏ«düTº\T,
17 eT+~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑT´\T ñHêïs¡T.74 M]˝À m&É«sY¶ yÓsTT\Hé (1840`1915),
u…H√sTT{Ÿ eT˝ÀHé (1843`93), Ä>∑ùdº ôdÁsê*j·TsY (1840`72), JHé \÷sTTdt
|æ+&√ (1840`1917), n\“sYº B∏ôdCŸ (1831`81), #ê¬s¢dt ˝À+¬>{Ÿ (1839`
1903), Ç+‘·≈£îeTT+<˚ Á|ükÕÔ$+∫q e]¢Hé, ÁbòÕ+¬ø˝Ÿ ≈£L&Ü ñHêïs¡T. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø°
Ms¡+‘ê _ÛqïyÓTÆq sê»ø°j·÷\ qT+∫, dü+düÿè‘·T\ qT+∫ e∫Ãq+<äTe\¢ yês¡T
ˇø£ÿ‘ê{Ïô|’ q&Ée˝Òø£b˛j·÷s¡T. ‘·s¡T#·T>± yêfi¯ófl _Ûqïs¡ø±\T>± z≥T¢ y˚ùdyês¡T. á
|ü]dæú‹ ≈£L&Ü C≤ø√_q¢ rÁeyê<ä ]|ü_¢ø£ì»+ Ä~Û|ü‘ê´ìøÏ nqT≈£L\+>± e÷]+~.
ªø£$T{° Ä|òt |ü_¢ø˘ ùd|ò”ºμ @sêŒ≥T #˚j·T&É+˝À á |ü]dæú‹ düŒwüº+>± ø£ì|æ+∫+~. (á
Á|ü‹bÕ<äq≈£î »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ˝À eT÷&ç+≥ ¬s+&ÉT e+‘·T\ yÓTC≤]{° \_Û+∫+~.
u≤¢+øÏ«düTº\T ≈£L&Ü nqT≈£L\+>± z≥T #˚XÊs¡T.) ªªbÕ]dt ø£eT÷´Hé˝À yÓTC≤]{° @
$<Ûä+>± #·÷dæq|üŒ{Ïø° k˛wü*düTº\T ø±s¡T, yês¡T k˛wü*düTº\T>± ñ+&˚ neø±X¯+
˝Ò<äTμμ nì e÷sYÿ‡ düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. 75
e¬s’‡˝Ÿ qT+∫ eT÷ø£\T bÕ]dtô|’ <ë&ç #˚dæq|ü⁄&ÉT s¡ø£ÔbÕ‘·+ »]–q yês¡+
s√E˝À¢ (y˚T 21 qT+∫ 28 es¡≈£î) ø£eT÷´Hé˝Àì <ë<ë|ü⁄ |ü~y˚\ eT+~ Vü≤‘·
eTj·÷´s¡T. M]˝À ø=+‘·eT+~ b˛sê≥+˝À eTs¡DÏùdÔ eT]ø=+‘·eT+~ì ñ]rXÊs¡T.
ÁbòÕHé‡ #·]Á‘·˝À Ç~ n‘·´+‘· s¡ø£ÔbÕ‘·+‘√ ≈£L&çq dü+|òüT≥q. 43 y˚\ eT+~ì
U…’B\T>± |ü≥Tº≈£îHêïs¡T. M]˝À 13,500 eT+~øÏ Ä ‘·s¡Tyê‘· eTs¡D•ø£å $~Û+#ês¡T.
ø=+‘·eT+~øÏ C…’\T•ø£å $~Û+#ês¡T. ø=+‘·eT+~øÏ ø£]ƒq ÁX¯eT •ø£å ˝Ò<ë Á|üyêdü•ø£å
$~Û+#ês¡T. (M]ì Áô|ò+#Y e\dü\˝Àì e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘·yÓTÆq q÷´ø±˝…&√ìj·÷≈£î
Á|üyêdü+ |ü+bÕs¡T.) eTs√ @&ÉTy˚\ eT+~ bÕ]b˛sTT Ç+>±¢+&é, u…*®j·T+, dæ«≥®sê¢+&é
\≈£î X¯s¡D≤s¡Tú\T>± yÓfi≤¢s¡T. Ç+>∑¢+&é˝Àì dü+Á|ü<ëj·Tyê<ä, ñ<ës¡yê<ä |üÁ‹ø£\T
rsY‡ ôd’ì≈£î\ |üìì |üP]Ô #˚XÊsTT. ø£eT÷´Hé <ës¡TDyÓTÆq H˚sê\≈£î bÕ\Œ&çq≥Tº Ä
|üÁ‹ø£\T Äs√|æ+#êsTT. nVü≤+ø±s¡T˝…’q ø±]à≈£î\ ‹s¡T>∑Tu≤≥Tô|’ Hê>∑]ø£‘· $»j·T+
kÕ~Û+∫+<äì u≤ø± }<ësTT. n|üŒ{ÏqT+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ <ë&ÉT\T ÁbÕs¡+uÛÑ
eTj·÷´sTT. bÕ\ø£ esêZìøÏ e´‹πsø£+>± »]π> Á|ü‹ #·s¡´≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ ì+<ä\T
y˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ª∫ø±>√˝À ô|<ä› m‘·TÔq »]–q <äVü≤qø±+&É≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
V”≤qyÓTÆq #·s¡´˝Ò ø±s¡DeTì Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± f…*Á>±|òt eédüú Á|üø£{Ï+∫+~.
yÓdæº+&ûdtqT n‘·˝≤≈£î‘·\+ #˚düTÔqï ô|qT ‘·TbòÕqT≈£î ≈£L&Ü n<˚ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ u≤<Ûä´‘·
eVæ ≤ +#ê\ì Äs√|æ + #· ø £ b ˛e&É + ÄX¯ Ã s¡ ´ + ø£ * –dü T Ô q ï~μμ nì e÷sY ÿ ‡
yêÚ≤´ì+#ê&ÉT.76
Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’, ‘·qô|’ |üÁ‹ø£\T y˚düTÔqï nuÛ≤+&Ü\qT ‹|æŒ ø=≥º&ÜìøÏ
e÷sYÿ‡øÏ s√E\ ‘·s¡ã&ç |üì#˚j·÷*‡ e#˚Ã~. ªá s√E˝À¢ \+&ÉHé˝À H˚qT rÁeyÓTÆq
ì+<ä\T m<äTs=ÿ+≥Tqï #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq e´øÏÔ>± #·÷&Éã&ÉT‘·THêïqTμ77 nì
e÷sYÿ‡ sêXÊ&ÉT. Ç~˝≤ ñ+&É>± bÕ]dt ‘·s¡Tyê‘· n<˚$<ÛäyÓTÆq ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ ‘·eT
<˚XÊ\˝À ≈£L&Ü sêe#·TÃqH˚ uÛÑj·T+‘√ j·T÷s√|ü⁄˝Àì Á|üuÛÑT‘ê«\˙ï nD∫y˚‘·
#·{≤º\≈£î eT]+‘· |ü<äTqTô|{≤ºsTT. ÁbòÕHé‡˝À rsY‡ yÓ+≥H˚ Ç+≥πsïwüq˝ŸqT
ìùw~Û+#ê&ÉT. Á_≥Hé˝À ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝ŸqT ìùw~Û+#ê\ì Äj·Tq Á_{Ïwt Á|ü<Ûëì
$*j·T+ mesYº >±¢&édüºHé (1809`98)øÏ $»„|æÔ #˚XÊ&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î dü+ã+~Û+∫
Ç~ ‘=* <Í‘·´|üs¡yÓTÆq eéVü‰s¡+. b˛|t |üj·Tdt ` IX (1792`1878) dæ«≥®sê¢+&é
Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ Ç<˚ $<ÛäyÓTÆq ˇ‹Ô&ç ‘Ó#êÃ&ÉT. ªdæ«≥®sê¢+&é˝Àì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>∑+
|ü≥¢ düVü≤q+ eVæ≤+#·&É+ rÁeyÓTÆq bıs¡bÕ≥T. j·T÷s√|ü⁄ yÓTT‘·Ô+˝À yês¡T bÕ]dtqT
|ü⁄qsêeè‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔHêïs¡T. <˚e⁄ìøÏ, e÷qeC≤‹øÏ XÊX¯«‘· X¯Á‘·Te⁄˝…’q
yê]øÏ nqT≈£L\+>± á ô|<ä›eTqTwüT\T (...) |üì #˚düTÔHêïs¡T. yê]|ü≥¢ C≤Á>∑‘·Ô>±
ñ+&Ü*μ78 nì b˛|t ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT. á ˇ‹Ô&ç e\¢ |æs˙¡ dt |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê\ Äe*
qT+∫ X¯s¡D≤s¡TΔ\qT n|üŒ–+#·&ÜìøÏ ÁbòÕHé‡, ôdŒsTTHé\ eT<Ûä´ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î~]+~.
u…*®j·T+, &ÓHêàsYÿ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ nD∫y˚‘· #·s¡´\T ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Á|üyêdü+ô|’
‘·q dæ<ëΔ+‘ê\T e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ Çwüº+˝Òì Á_≥Hé @ #·s¡´ rdüTø√˝Ò<äT. »s¡à˙,
ÄÅk˛º ` Vü≤+π>]j·THé Á|üuÛÑT‘ê«\ Á|ü‹ì<ÛäT\T 1872 qe+ãsY˝À u…]¢Hé˝À düe÷y˚X¯yÓTÆ
ªkÕe÷õø£ düeTdü´ ô|’ ñeTà&ç Á|üø£≥q $&ÉT\ #˚XÊs¡T :
1. Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ nqTdü ] dü T Ô q ï <Û √ s¡ D T\T ã÷s¡ T ® y ê dü e ÷C≤ìøÏ |ü P ]Ô > ±
$s¡T<äΔyÓTÆq$, Á|ü‹≈£L\yÓTÆq$. n+<äTe\¢ yê{Ïì X¯øÏÔe+‘·+>± ‹|æŒø={≤º*.
2. düe÷y˚XÊ\≈£îqï ùd«#·Ã¤qT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ rÁe+>± <äT]«ìjÓ÷>∑+ #˚düTÔqï~.
‘·q dæ<ëΔ+‘ê\T, Ä#·s¡DqT eTT+<äT≈£î ‘ÓdüTÔqï~. n+<äTe\¢ Á|üuÛÑT‘ê«\ #·s¡´\T
≈£L&Ü n+‘·sê®rj·T+>± ñ+&Ü*. n+<äTe\¢ <ëìô|’ #·s¡´\T Á|üuÛÑT‘ê«\ìï{Ï
eT<Ûä´ dü+|ò”TuÛ≤e+‘√ ≈£L&ÉT≈£îì ñ+&Ü*.
3. ÁbòÕHé‡˝À e÷~]>± Á|ü‘˚´ø£ #·{≤º\T #˚j·T&ÜìøÏ ø=ìï Á|üuÛÑT‘ê«\T dæ<äΔ+>± ˝Òø£
b˛sTTq|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î, Vü‰ìø£s¡yÓTÆq <ëì ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î m≥Te+{Ï
kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü s¡÷|ü⁄e÷bÕ*.79
∫e]>±, Ç≥© ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ <ë&ç #˚dæ+~. á dü+<äs¡“¤+>±
>∑Ts¡TÔ+#·Tø√e\dæ+<˚eT+fÒ, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |ü≥¢ ÄX¯\T ô|≥Tº≈£îqï e÷õì ≈£L&Ü
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ dæ<ëΔ+‘ê\T ª<˚e⁄&çøÏ (...), <˚XÊìøÏ (...), e´øÏÔ>∑‘· ÄdæÔ≈£î e´‹πsø£+>±
ñHêïsTT80 nì #ÓbÕŒ&ÉT.
bÕ]dt ø£ e T÷´Hé ô |’ $eTs¡ Ù \T ø±]àø√<ä ´ eT+˝Àì ôdø£ å q ¢ ≈ £ î ≈£ L &Ü
yê´|æ+#êsTT. ª~ dæ$˝Ÿ yêsY ÇHé ÁbòÕHé‡μ Á|ü#·T]+∫q ‘·s¡Tyê‘· |üÁ‹ø£\ Á|ü‹≈£L\
Á|ü#êsêìøÏ ˝§+– Ç<ä›s¡T ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î\T C≤sY® z&ÉZsY, bÕ‘· #ê]ºdüTº
u…+»$THé \TÁø±|òtº (1809`97) Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î sêJHêe÷ #˚XÊs¡T. ø±ì @ ÁfÒ&é
j·T÷ìj·THé ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î eT<ä›‘·T ñ|üdü+Vü≤]+#·Tø√˝Ò<äT. Bìïã{Ïº Á_≥Hé˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n_Ûeè~Δ #Ó+<äø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T{À eTs√kÕ] e´ø£ÔyÓTÆ+~.
Á_≥Hé˝À ø±]àø£es¡Z+˝À ñqï sê»ø°j·T ñ<ëd”q‘˚ BìøÏ ø±s¡D+.81
bÕ]dt˝À s¡ø£ÔbÕ‘·+ »]–q|üŒ{Ïø°, <äTÅwüŒ#ês¡+ »s¡T>∑T‘·Tqï|üŒ{Ïø°,
j·T÷s√|ü⁄˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T nD∫y˚düTÔqï|üŒ{Ïø° bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ã\+ u≤>± ô|]–+~. <ëì Á|ü‹wüº ô|]–+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ esêZ\≈£î, eT<Ûä´‘·s¡>∑‹
yê]øÏ n~ Á|üdüTÔ‘· eédüúqT ≈£L\<√ùd Á|üe÷<ä+>± ‘·j·÷¬s’+~. ø±]àø£ esêZ\˝À
<√|æ&ç, nHê´j·T+ ˝Òì Á|ü|ü+#·+ @sêŒ≥T|ü≥¢ ÄX¯\qT eT]+‘·>± ô|+∫+~.82
bÕ]dt ‹s¡T>∑Tu≤≥T‘√ ø±]àø√<äéT+˝À eT]+‘· $|ü¢yê‘·àø£ b˛sê≥ |ü{ÏeT, n_Ûeè~Δ
ø±yê\qï n_ÛÁbÕj·T+ ã\|ü&ç+~. $|ü¢e+ kÕ<ÛäéTì, ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷C≤ìøÏ
|üP]Ô>± _ÛqïyÓTÆq düe÷»+ @sêŒ≥T \ø£å´+>± ìs¡ísTT+#·Tø√yê\ì nqTuÛÑe+
#ÓãT‘·Tqï~. á \ø£å´ kÕ<Ûäq≈£î ø±]à≈£î\T #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ì sê»ø°j·T eédüú\T @sêŒ≥T
#˚düTø√yê\ì ≈£L&Ü nqTuÛÑe+ düŒwüº+ #˚dæ+~.83
Á|ü‹#√≥ ô|<ä› m‘·TÔq ñ‘ê‡Vü≤+ #√≥T #˚düT≈£î+~. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î
Vü‰»s¡j˚T´ yê] dü+K´ ¬s{Ïº+ô|’+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î dü+ã+<Ûä+ ñqï yêsêÔ|üÁ‹ø£\
dü+K´, yê{Ï neTàø±\T ≈£L&Ü ô|]>±sTT. k˛wü*düTº dæ<ëΔ+‘ê\ yê´|æÔøÏ |üì#˚dæq
|üÁ‹ø£\˝À C…˙yê qT+∫ yÓ\Te&˚ ª˝≤ Ç>±*{Ïμ ˇø£{Ï. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Ç~ ã≈£LììdüTº\
|ü Á ‹ø£ . ø±ì 1870˝À dü + bÕ<ä ≈ £ î &É T e÷s¡ & É + ‘√ á |ü Á ‹ø£ dæ « ≥® s ê¢ + &é ˝ À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î Á|ü<ÛëqyÓTÆq Á|ükÕs¡ kÕ<Ûäq+>± ‘·j·÷¬s’+~. ©|tõ>¥ qT+∫ yÓ\Te&˚
k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ es¡ÿsY‡ bÕØº |üÁ‹ø£ ªbò˛ø˘‡kÕŒ{Ÿμ, e÷Á&ç&é qT+∫ yÓ\Te&˚ kÕŒìwt
ô|ò&ÉπswüHé n~Ûø±s¡ |üÁ‹ø£ ª˝≤ Çe÷ì‡ù|wüHéμ. $T\Hé qT+∫ yÓ\Te&˚ ªÇ˝Ÿ >∑C…®{ÏºH=
s√C≤μ bÕ]dt dü+|òüT≥q\ ‘·s¡Tyê‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À uÛ≤>∑yÓTÆ+~. &ÓHêàsYÿ ø±]à≈£î\T
q&çù| ªk˛wü*ôdºHéμ, s¡TyêHé qT+∫ yÓ\Te&˚ ª˝≤ ]bòÕsYà k˛wü˝Ÿμ\T k˛wü*düTº
dæ<ëΔ+‘ê\qT Á|ü#ês¡+ #˚ùd$.84
∫e]>± >∑T ]Ô+#·e \dæq $wüj ·T y˚T $T≥+fÒ u… *® j· T+, ôdŒsTTHé \ ˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $düÔ]+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. bÕ]dt ø£eT÷´Hé ø£+fÒ eTT+<˚ á ¬s+&ÉT
<˚XÊ\˝À ø±]à≈£î\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À bÕ˝§ZH˚yês¡T. e÷õ˙ nqT#·s¡T\T
nH˚ ø £ e T+~ ‘· e T Hêj· T ≈£ î &É T nqTdü ] +∫q $<Û ë Hê\≈£ î ndü + ‘· è |æ Ô #Ó + ~,
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‘√ #˚‘·T\T ø£*|æ, ‘·«s¡˝ÀH˚ Á|üeTTK Hêj·T≈£î\T>± ‘·j·÷s¡j·÷´s¡T.
õôd|”Œ >±]u≤*¶ eT<ä›‘·T dü+bÕ~+#·&É+ Bìø£Hêï eTTKýÓTÆq $wüj·T+. nsTT‘˚

\+&ÉHéì+∫ |üì#˚düTÔqï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ >∑T]+∫ n+‘· düŒwüº+>± ‘Ó*j·Tq|üŒ{Ïø° 85
á ª¬s+&ÉT Á|ü|ü+#ê\ ø£<∏ëHêj·T≈£î&ÉTμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sê\ì ìs¡ísTT+#·Tø=ì
<äs¡U≤düTÔ #˚dü÷Ô ˝ÒK sêXÊ&ÉT. Á|üdæ~Δ #Ó+~q yêø£´+ ˇø£{Ï n+<äT˝À ñ+~ :
ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î dü÷s¡T´ì e+{Ï~μ.86
á ˝ÒKì nH˚ø£ ø±]à≈£î\ q÷´dt w”{Ÿ‡, |üÁ‹ø£\˝À Á|ü#·T]+#ês¡T.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚sê˝≤, e<ë› nì }–dü˝≤&˚ nH˚ø£ eT+~ n+<äT˝À #˚s¡&ÜìøÏ á
˝ÒK Áù|s¡Dì∫Ã+~. b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ˝À 1871 nø√ºãsY˝À kÕú|æ+∫q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
ø=‘·Ô ôdø£åqT¢ @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. n<˚ HÓ\˝À &ÓHêàsYÿ˝Àì ø√ô|Hé Vü‰>∑Hé, E{≤¢+&é\˝Àì
ø=‘·Ô>± @sêŒf…Æq ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢qT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î nqTã+<Ûä+ #˚XÊs¡T. Á_≥Hé˝À
◊]wt ø±]à≈£î\ ôdø£åqT¢ @sêŒ≥T ø±e&É+ eTs√ eTTKýÓTÆq |ü]D≤eT+. M] Hêj·T≈£î&ÉT
C≤Hé yÓTø˘&=HÓ˝ŸøÏ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ‘·s¡|òü⁄q ◊sê¢+&é‘√ ñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T q&çù|
u≤<Ûä´‘· n|üŒ–+#ês¡T. Á|ü|ü+#·+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
nqTã+<Ûä+ ø√s¡T‘·÷ nuÛÑ´s¡úq\T e#êÃsTT : ø£\ø£‘êÔ˝Àì Ç+^¢wt ø±]à≈£î\T, $ø√º]j·÷,
ÄÅùdº*j·÷, Å¬ø’dtº#·sYÃ, q÷´õ˝≤+&é qT+∫, ã÷´qdt◊]dt˝Àì nH˚ø£ eè‹Ô ø±]à≈£î\
ãè+<ë\ qT+∫ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î <äs¡U≤düTÔ\T e#êÃsTT.
9. 1871˝À »]–q \+&ÉHé düe÷y˚X+¯
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ »]– ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T >∑&ç∫b˛sTT+~. ø±ì
j·T÷s√|ü⁄˝À HÓ\ø=qï |ü]dæú‘·T\ ø±s¡D+>± ø=‘·Ô eTVü‰düuÛÑ »s¡|ü&ÜìøÏ M\Tø±˝Ò<äT.
n+<äTe\¢ \+&ÉHé˝À düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê\ì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ìs¡ísTT+∫+~.
1871 ôdô|º+ãsY 17 qT+∫ 23 es¡≈£î á düe÷y˚X¯+ »]–+~. 22 eT+~
Á|ü‹ì<ÛäT\T e÷Á‘·y˚T Vü‰»s¡j·÷´s¡T.87 Á_≥Hé ( ‘=*kÕ]>± ◊s¡¢+&éøÏ ≈£L&Ü ÁbÕ‹ì<Ûä´+
e⁄+~), u…*®j·T+, dæ«≥®sê¢+&é, ôdŒsTTHé\ Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ bÕ≥T Áô|ò+∫ Á|üyêdüT\T
≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡j·÷´s¡T. düeTÁbÕ‹ì<Ûä´+ ñ+&˚≥T¢>± Á|üj·T‘êï\T
»]–q|üŒ{Ïø° n~ »qs¡˝Ÿ øöìdü˝Ÿ $ÅdüÔ‘· düe÷y˚X¯+ e÷~]>± »]–+~.
ª$<Û ë q|ü s ¡ y Ó T Æ q , ìsêàD|ü s ¡ y Ó T Æ q dü e Tdü ´ \ô|’ e÷Á‘· y ˚ T μ 88 #· s ¡ Ã \T
»s¡T>∑T‘êj·Tì e÷sYÿ‡ eTT+<äT>±H˚ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ôd’<ëΔ+‹ø£ #·s¡Ã\qT Äj·Tq |üø£ÿq
ô|{≤º&ÉT. düe÷y˚X¯+ yÓTT<ä{Ï ôdwüHé˝À Äj·Tq á $<Ûä+>± Á|üø£{Ï+#ê&ÉT :
nH˚ø£ <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ m<äTs=ÿ+≥Tqï Á|üe÷<ë\≈£î $s¡T>∑T&ÉT>±
rdüTø√e\dæq #·s¡´\T, |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± q÷‘·q ìsêàD+
yÓ’|ü⁄ n&ÉT>∑T y˚j·T&ÜìøÏ rdüTø√e\dæq #·s¡´\ô|’ #·]Ã+#·&ÜìøÏ $$<Ûä
<˚XÊ\ Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ düe÷y˚X¯+ ìs¡«Væ≤+#ê\ì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
ìs¡ísTT+∫+~. Ç+≥πsïwüq˝ŸqT <Ûä«+dü+ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T ‘·eT≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ñqï e÷sêZ\ìï{Ï˙ nqTdü]düTÔqï+<äTe\¢ yê{Ïì
Á|ü‹|òüT{Ï+#·&ÜìøÏ ‘·>∑T $<ÛëHê\T s¡÷bı+~+#˚ ø£èwæ #˚j·T&ÜìøÏ
düe÷y˚X¯+ »s¡T|ü⁄≈£î+≥THêï+. ∫e]>± dæ«≥®sê¢+&é $yê<ëìï ‘·T<äø£+{≤
|ü]wüÿ]+#·&É+ ≈£L&Ü á düe÷y˚X¯+ ñ<˚›X¯´+.89
Ç+≥πsïwüq˝Ÿì |ü⁄q]ï]à+#·&ÜìøÏ, <ëìì X¯Á‘·TeT÷ø£\ <ë&ÉT\qT+∫
s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ, ô|s¡T>∑T‘·Tqï ã≈£LìHé Á|üuÛ≤yêìï n]ø£≥º&ÜìøÏ e÷sYÿ‡ ‘·q
X¯≈î£ \Ô ìï{Ï˙ ≈£L&ÉBdüT≈£îHêï&ÉT. düe÷y˚X+¯ ˝À n+<ä]ø£Hêï #·Ts¡T≈£î>± |üì#˚dqæ Á|ü‹ì~Û
e÷sYÿ‡. 102 kÕs¡T¢ y˚~ø£ô|’ Á|üdü+–+#ê&ÉT. ‘·q Ä˝À#·q\≈£î _Ûqï+>± ñqï
Á|ü‹bÕ<äq\qT ìs√~Û+#·&ÜìøÏ, ÄyÓ÷<ä+ bı+<äì Á|ü‹bÕ<äq\qT ÄyÓ÷~+|ü
CÒj·T&ÜìøÏ90 Äj·Tq ø£èwæ #˚XÊ&ÉT. \+&ÉHé düe÷y˚X¯+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À e÷sYÿ‡
kÕúHêìï <ÛäèMø£]+∫+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ sê»ø°j·T |ü+<∏ë ìs¡ísTT+#˚ y˚T<Û√dü÷Œ¤]Ô
>±H˚ ø±ø£ b˛sê≥ |ü{ÏeT ø£*–q $T*f…+{Ÿ>± ≈£L&Ü e÷sYÿ‡ eéVü≤]+#ê&ÉT.
u≤¢+øÏ«düTº yÓ’˝≤Hé, n‘·ì nqT#·s¡T\T Á|ü‹bÕ~+∫q rsêàq+` IX
ÄyÓ÷~+#·&É+ <ë«sê düe÷y˚X¯+ #ê]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~. á ÄyÓ÷<ä+
e\¢ á düe÷y˚XÊìï ∫s¡ø±\+ >∑Ts¡TÔ+#·Tø√e\dæ ñ+~. bÕ]dt ø£eT÷´Hé eTT–dæq
‘·s¡Tyê‘· $T–*q ã\+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚]q u≤¢+øÏ«düTº Hêj·T≈£î&ÉT á rsêàq+
Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝ŸqT »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+˝À πø+ÁBø£è‘·yÓTÆq,
Áø£eT•ø£åD ø£*–q bÕØº>± e÷s¡TŒ #˚j·÷\ì Ä Hêj·T≈£î&ÉT Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. nsTT‘˚
yÓ’˝≤Hé ãè+<ä+‘√ e÷sYÿ‡≈£î ø=ìï $uÛÒ<ë\THêïsTT. $|ü¢e+ #˚j·T&ÜìøÏ düeTs¡úe+‘·+>±
‘·j·÷¬s’q ∫qï $|ü¢eø±s¡T\ ãè+<ä+ dü]b˛‘·T+<äì u≤¢+øÏ«düTº\ Ä˝À#·q. e÷sYÿ‡≈£î
á Ä˝À#·q‘√ @ø°uÛ≤e+ ˝Ò<äT. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝ŸqT bÕØº>± s¡÷bı+~+
#ê\qï rsêàHêìï ÄyÓ÷~+#·&É+˝À e÷sYÿ‡ @ e÷Á‘·+ C≤|ü´+ #˚j·T˝Ò<äT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ã≈£LìHé ‘·s¡Vü‰ nsê#·ø£yê<ëìøÏ e´‹πsø£‘·qT ≈£L&É>∑≥º&Éy˚T ø±≈£î+&Ü
es¡Z b˛sê≥+ q÷‘·q <äX¯˝À nedüs¡yÓTÆq e÷s¡TŒ\ô|’ @ø±_ÛÁbÕj·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
e÷sYÿ‡ á Á|ü‹bÕ<äqqT ÄyÓ÷~+#ê&ÉT. n+<äTe\¢ \+&ÉHé rsêàq+ á $<Ûä+>±
düŒwü+º #˚d+æ ~ :

<Ûäìø£ esêZ\ dü$Twæº X¯øÏÔì m<äTs√ÿ&ÜìøÏ ø±]àø£es¡Z+ ˇø£ es¡Z+>±
|üì#˚j·÷\+fÒ sê»ø°j·T bÕØº @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T
kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+~. á bÕØº <Ûäìø£ esêZ\T @sêŒ≥T #˚ùd nìï bÕØº\ø£+fÒ
_ÛqïyÓTÆq~>±, yê{ÏøÏ e´‹πsø£+>± ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ $|ü¢yêìï
$»j·Te+‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ, n+‹eT \ø£åýÓTÆq es¡Z ìs¡÷à\q kÕ~Û+#·T
ø√e&ÜìøÏ ø±]àø£es¡Z sê»ø°j·T bÕØº @sêŒ≥T #˚j·T&É+ nedüs¡+. n+‘˚
ø±≈£î+&Ü ø±]àø£es¡Z+ kÕ–+∫q Ä]úø£ b˛sê{≤\ <ë«sê ≈£L&É>∑{Ïºq
X¯≈£îÔ\T uÛÑ÷kÕ«eTT\T, ô|≥Tºã&ç<ës¡T\ sê»ø°j·T X¯øÏÔì m<äTs=ÿH˚ b˛sê{≤
\˝À MT≥ e÷~]>± |üì#˚j·T&ÜìøÏ ø±]àø£es¡Z sê»ø°j·T bÕØº nedüs¡+.
Bì kÕsê+X¯+ #ê˝≤ düŒwüº+ : ª(ø±]àø£es¡Z) Ä]úø£ b˛sê≥+, sê»ø°j·T
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î eT<Ûä´ $&ÉBj·T&ÜìøÏ M\T˝Òì ◊ø£´‘· ñ+~.μ91
1866˝À C…˙yê eTVü‰düuÛÑ ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢ ÁbÕeTTK´‘·qT H=øÏÿ #Ó|æŒ+~.
1871˝À \+&ÉHé düe÷y˚X¯+ Ä<ÛäTìø£ ø±]àø√<äéT|ü⁄ ø°\ø£ Äj·TT<Ûä+ô|’ <äèwæº
kÕ]+∫+~: n<˚ sê»ø°j·T bÕØº. nsTT‘˚ 20e X¯‘êã›+˝À n_Ûeè~Δ #Ó+~q bÕØº
ø£Hêï 1871˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q bÕØº #ê˝≤ $XÊ\ <äèø£Œ<∏ä+‘√
≈£L&ÉT≈£îqï<äì #Ó|üŒø£ ‘·|üŒ<äT. bÕØº n+fÒ e÷sYÿ‡≈£î ñqï uÛ≤eqqT u≤¢+øÏ«düTº\
uÛ≤eq qT+∫ y˚s¡T#˚dæ #·÷&Ü*. ‘·s¡Tyê‘· M]‘√ e÷sYÿ‡≈£î ãVæ≤s¡+>∑ $uÛÒ<ë\T
#√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü nø√ºãsY $|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\T
d”«ø£]+∫q ˝…ììdüTº bÕØº uÛ≤eq ≈£L&Ü e÷sYÿ‡ Á|ü‹bÕ~+∫q bÕØºøÏ _ÛqïyÓTÆq~.92
e÷sYÿ‡ Á|üø±s¡+ ø±]àø£es¡Z d”«j·T $eTTøÏÔ düTBs¡ÈyÓTÆq, ø£]ƒqyÓTÆq Á|üÁøÏj·T.
BìøÏ |üP]Ô $s¡T<äΔyÓTÆq dæ<ëΔ+‘ê\qT, ø±sê´#·s¡DqT ôd]® ì#·j˚Tyé (1847`82)
μπø≥øÏ»+ Ä|òt m ]e\÷´qØμ nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. s¡Vü≤dü´ dü+|òü÷\T
@sêŒ≥T #˚j·÷\ì ì#·j˚Tyé Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. á n_ÛÁbÕj·÷\qT \+&ÉHé düe÷y˚X¯+
Á|ü‹ì<ÛäT\T K+&ç+#ês¡T.93 ø±ì ã≈£LìHé m+‘√ ñ‘ê‡Vü≤+>± á n_ÛÁbÕj·÷\≈£î
eT<ä›‘·T Ç#êÃ&ÉT.
rsêàq+ ` IX ì \+&ÉHé düe÷y˚X¯+˝À q\T>∑Ts¡T Á|ü‹ì<ÛäT\T e÷Á‘·y˚T
e´‹πsøÏ+#ês¡T. sê»ø°j·÷\˝À bÕ˝§Zq≈£î+&Ü ‘·≥düú+>± (abstensionist) ñ+&Ü\ì
yês¡ T yê~+#ês¡ T . e÷sY ÿ ‡ $»j· T + ‘ê‘êÿ*ø£ y Ó T Æ q <ä ì ‘· « s¡ ˝ ÀH˚ ‘Ó * dæ + ~.
Á|ü‹<˚X¯+˝ÀqT sê»ø°j·T bÕØº\T @sêŒ≥T #˚j·÷\ì |æ\T|ü⁄ Çe«&É+‘√bÕ≥T »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ≈£î $düÔè‘ê~Ûø±sê\T ø£≥ºu…{≤º\ì Á|ü‹bÕ~+#·&É+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+‘·s¡Z‘·
|ü]dæú‘·T\˝À Çã“+<äT\T ‘·˝…‘êÔsTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düs¡fi¯yÓTÆq |ü]dæú‘·T\ qT+∫
sê»ø°j·T Áø£eT•ø£åD ø£*–q ìsêàD≤ìøÏ e÷s¡&ÜìøÏ dæ<äΔ+>± ˝Ò<äT.94
Á_{Ïwt ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì \+&ÉHé düe÷y˚X¯+˝À ∫e]
rsêàq+ #˚XÊs¡T. bÕ]dt ø£eT÷´Hé z&çb˛e&É+‘√ j·T÷s√|ü⁄˝À $|ü¢e neø±XÊ\T
düqï–˝≤¢j·Tì, Á_≥Hé˝À ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ì•‘·+>± |ü]o*+#·e\dæq nedüs¡+
˝Ò<äì e÷sYÿ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT.95
dü e ÷y˚ X ¯ + rsêàHê\qT Á|ü < Û ë qyÓ T Æ q ô|ò & É π s wü q T¢ , kÕú ì ø£ $uÛ ≤ >±\T
ã\|üsT¡ kÕÔjT· ì e÷sYÿ‡ nqT≈£îHêï&ÉT. ø±ì qe+ãsY 12q psê ô|&ò sπÉ wüHé k˛Hé$*j·÷
nH˚ Á|ü<˚X¯+˝À Á|ü‘˚´ø£ eTVü‰düuÛÑ @sêŒ≥T #˚dæ+~. á eTVü‰düuÛÑ≈£î ã≈£LìHé Vü‰»s¡T
ø±˝Òø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° n~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À n~Ûø±]ø£+>± Á|ü‹|üøå±ìï @sêŒ≥T #˚dæ+~.
düe÷y˚XÊq+‘·s¡+ ªdüs¡Tÿ´\sY ≥T Ä˝Ÿ ô|ò&ÉπswüHé‡ Ä|òt ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥
yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHéμ ù|s¡T‘√ s¡÷bı+~+∫q |üÁ‘·+˝À –«˝≤¢yéT‘√ bÕ≥T düe÷y˚X¯+˝À
bÕ˝§Zqï yês¡T, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ªÄ~Û|ü‘·´ dæ<ëΔ+‘êìïμ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+<äì
Äs√|æ+#ês¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ìsêàD≤ìï ªˇø£ ø£$T{° XÊdæ+#˚ $<Ûä+>± <=+‘·s¡\
ìsêàD+>±μ e÷]Ãy˚XÊs¡ì yês¡T ì+~+#ês¡T. ªø±]à≈£î˝Ò mqTïø=ì n~Ûø±s¡+ n|üŒ–+
∫q|üŒ{Ïø° Ä<˚XÊ\T C≤Ø #˚ùd Ä~Û|ü‘ê´ìï e´‹πsøÏkÕÔeTìμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À dæ«dt
$uÛ≤>∑+ Á|üø£{Ï+∫+~. ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ ôdø£åq¢≈£î dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô dü÷Á‘êìï ø=qkÕ–+
#ê\ìμ, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ªñ‘·Ôs¡ Á|ü‘·T´‘·Ôsê\T ìs¡«Væ≤dü÷Ô, >∑D≤+ø±\T n+~+#˚
ø£$T{°>± e÷Á‘·y˚T ñ+&Ü\ìμ 96 dæ«≥®sê¢+&é $uÛ≤>∑+ düŒwüº+ #˚dæ+~. kÕ<ÛäýÓTÆq+‘·
‘·«s¡>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì psê ô|ò&ÉπswüHé rsêàì+∫+~.
psê ô|ò&ÉπswüHé rsêàHê\T }Væ≤+∫qy˚. nsTTq|üŒ{Ïø° »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
sê»ø°j·T |ü+<∏ë |ü≥¢ Á|ü|ü+#·+˝Àì y˚πs#√≥¢ ndüVü≤q+, ‹s¡T>∑Tu≤≥T ∫Vü‰ï\T
ø£ì|æ+#·&É+ e\¢ e÷sYÿ‡ ÄX¯Ãs¡´b˛sTT ñ+&Ée#·TÃ. \+&ÉHé düe÷y˚X¯+ ìs¡íj·÷\T
‘·eT kÕúìø£ sê»ø°j·T dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ÔøÏ ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´+ ø±ì $<Ûä+>± ñHêïj·Tì
nH˚ø£ <˚XÊ\˝Àì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\T uÛ≤$+#êsTT. \+&ÉHé eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’q
u…*®j·T+ Á|ü‹ì~Ûes¡Z+ Çs¡T|üøå±\ eT<Ûä´ sêJ ≈£î~πsÃ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæq|üŒ{Ïø° \+&ÉHé≈£î
e´‹πsø£ <Û√s¡DÏ yÓ’ù| yÓTT–Z+~. &É#Y Á|ü‹ì~Ûes¡Z+ ≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ ìs¡íj·÷\qT
$eT]Ù+∫+~. j·T÷s√|ü⁄ <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü‹|òüT≥q Ç+ø± m≈£îÿe>± ñqï+<äTe\¢

Á|ü‹|üøå±ìøÏ ‘·«s¡˝ÀH˚ #Ó|üŒ<ä–q kÕúsTT˝À eT<ä›‘·T \_Û+∫+~. ìC≤ìøÏ j·T÷s√|ü⁄
yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+ (Iberian) ˝Àì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nqTj·÷j·TT\+‘ê »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î
e´‹πsø£+>± ã≈£LìHé Ä˝À#·q\≈£î eT<ä›‘·T Ç#êÃs¡T. Çø£ÿ&É bÕ]ÁXÊ$Tø°ø£s¡D q>∑sê\≈£î
e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆq+<äTe\¢ ø±]àø£es¡Z+ ã\V”≤q+>± ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T ø±]àø£es¡Z
ñ<äéT+ Ä]úø£ &çe÷+&É¢πø |ü]$T‘·yÓTÆ+~. M{Ï ø±s¡D+>± ã≈£LìHé Ä˝À#·q\≈£î
nø£ÿ&É m≈£îÿe eT<ä›‘·T \_Û+∫+~. Ç≥©˝À ≈£L&Ü \+&ÉHé eTVü‰düuÛÑ ìs¡íj·÷\ |ü≥¢
Á|ü‹≈£L\ yÓ’K] nqTdü]+#ês¡T. e÷õ˙ nqT#·s¡T\T 1871 qe+ãsY 1 qT+∫ 6
es¡≈£î s√yéT˝À Ç≥© ø±]àø£ dü+|òü÷\ eTVü‰düuÛÑ ìs¡«Væ≤+#ês¡T (á dü+düú $T‘·yê<ä+
yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ #·÷ù|~). $T–*q yês¡+‘ê ã≈£LìHé Ä˝À#·q\qT ã\|ü]#ês¡T. 1872
Ä>∑dtº 4 qT+∫ 6 es¡≈£î Ç≥©˝Àì ]$Tì˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì Ç{≤*j·THé ô|ò&ÉπswüHé
dü+kÕú|üø£ eTVü‰düuÛÑ »s¡T|ü⁄≈£î+~. á eTVü‰düuÛÑ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î
e´‹πsø£+>± rÁeyÓTÆq yÓ’K] rdüT≈£î+~. ‘êeTT ‘·s¡Tyê‘· »]π> Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡T ø±uÀeTì düŒwüº+ #˚dæ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ô|‘·Ô+<ëØ e´‹πsø£
eTVü ‰ dü u Û Ñ (ªj· ÷ +{° ` n<∏ë ]fÒ]j·T Hé »qs¡˝ Ÿ ø±+Á¬ > dt μ ) ìs¡ «Væ ≤ +#ê\ì97
Á|ü ‹ bÕ~+∫+~. dæ « ≥® s ê¢ + &é ˝ Àì q÷ćÕ≥˝Ÿ ˝ À á eTVü ‰ dü u Û Ñ »s¡ b Õ\ì
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. ìC≤ìøÏ á ìs¡íj·÷\T »s¡T>∑qTqï N*ø£≈£î Hê+~ |ü*ø±sTT.
ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À y˚πs ø±s¡D≤\‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À rÁeyÓTÆq $uÛÒ<ë\T
‘·˝…‘êÔsTT. 1871˝À nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\˝Àì nH˚ø£ q>∑sê\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
yê´|æ+∫+~. 50 ôdø£åq¢‘√ 2,700 eT+~ düuÛÑT´\‘√ 98 n~ $düÔ]+∫+~. ‘·s¡Tyê‘·
dü+e‘·‡s¡+˝À Hê\T>∑T y˚\ es¡≈£î ô|]–+~. ø±ì 20 \ø£å\≈£î ô|’>± ñqï ø±]à≈£î\
dü+K´‘√ b˛*Ã‘˚ Ç~ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. n+‘˚ø±≈£î+&Ü e\dü e∫Ãq yê]˝À e÷Á‘·y˚T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #√≥T #˚düTø√>∑*–+~. nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\˝À »ìà+∫q yê]˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|üy˚•+#·˝Òø£b˛sTT+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À n+‘·s¡Z‘· ≈£îeTTà˝≤≥\T ≈£L&Ü
á |ü]dæú‹øÏ <√Vü≤<ä+ #˚XÊsTT. nyÓT]ø± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑT´\T q÷´j·÷sYÿ˝ÀH˚
m≈£îÿe>± ñHêïs¡T. 1871 &çôd+ãsY˝À Ms¡T ¬s+&ÉT N*ø£\j·÷´s¡T. ¬s+&ÉT esêZ\
yês¡T nyÓT]ø±˝À ‘êy˚T ndü˝…’q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\eTì #Ó|ü≈£îHêïs¡T.
á ¬s+&ç+{Ï˝ÀqT ô|<ä›<Ó’q ªÅdæŒ+>¥ Åd”º{Ÿ øöì‡˝Ÿμ nyÓT]ø±˝Àì ñ<ës¡yê<ä
Á>∑÷|ü⁄\‘√ bı‘·TÔ ô|≥Tºø√yê\ì Á|ü‹bÕ~+∫+~. á bı‘·TÔ≈£î »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
ø£s¡kÕŒ+&ç+>¥ ôdÁø£≥Ø Çø±ÿ]j·Tdt eT<ä›‘·T \_ÛdüTÔ+<äì á Á>∑÷|ü⁄ uÛ≤$+∫+~.
Bì˝À u≤>± #·Ts¡T¬ø’q ôdø£åHé `12 ≈£L&Ü ñ+~.99 ¬s+&√ Á>∑÷|ü⁄ Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+
f…HéÔ yêsY¶ ¨≥˝Ÿ˝À ñ+~. á Á>∑÷|ü⁄≈£î ø±]àø£ esêZìøÏ <ä>∑Zs¡ dü+ã+<Ûë\THêïsTT.
Ç+<äT˝À Á|üeTTKT&Ó’q Á|ò”Á&çø˘ n&Ü˝ŸŒ¤ k˛sY® (1828`1906) ≈£L&Ü ñHêïs¡T. á
¬s+&ÉT Á>∑÷|ü⁄\T E˝…’˝À düyÓTÆø£´‘ê düe÷y˚X¯+ »s¡bÕ\ì 1872 e÷]Ã˝À »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ |æ\T|ü⁄ Ç∫Ã+~. á Á|üj·T‘·ï+ $|òü\yÓTÆ+~. y˚T˝À ¬s+&ÉT Á>∑÷|ü⁄\T n~Ûø±]
ø£+>± N*b˛j·÷sTT. $uÛÒ<ë\ ø±s¡D+>± nH˚ø£ eT+~ düuÛÑT´\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î
<ä÷s¡eTj·÷´s¡T. ªf…HéÔ yêsY¶ ¨≥˝Ÿμ Á>∑÷|ü⁄ 1872 E˝…’ Äs¡T qT+∫ mì$T<√ ‘˚B
es¡≈£î eTVü‰düuÛÑ ìs¡«Væ≤+∫+~. á eTVü‰düuÛÑ˝À ªHêsYÔ nyÓT]ø£Hé ø±Héô|ò&ÉπswüHéμ
@sêŒf…Æ+~. Ç+<äT˝À 22 ôdø£åqT¢ (12 »s¡àHé, 4 Áô|ò+∫, ◊]wt, Ç{≤*j·THé,
kÕÿ+&çH˚j·THé ˇø=ÿø£ÿ{Ï, 3 Ç+^¢wüß e÷{≤¢&˚ ôdø£åqT¢), 950 eT+~øÏ düuÛÑ´‘·«+ ñ
HêïsTT. Ç~˝≤ ñ+&É>± ªÅdæŒ+>¥ Åd”º{Ÿ øöì‡˝Ÿμ˝Àì ø=+‘·eT+~ düuÛÑT´\T y˚T˝À
»]–q ªáø£«˝Ÿ ¬s’{Ÿ‡ bÕØºμ dü<ädüT‡≈£î Vü‰»s¡j·÷´s¡T. á bÕØº $ø√º]j·÷ ñ&éVü≤˝ŸqT
nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\ n<Ûä´ø£å |ü<ä$øÏ b˛{° ô|{Ïº+~. øöì‡˝ŸøÏ es¡Z <äèø£Œ<Ûä+
˝Ò<äT. |üì |ü]dæú‘·T\qT yÓTs¡T>∑T#˚kÕÔeTì, ñ<√´>±eø±XÊ\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ø£èwæ
#˚kÕÔeTqï kÕ<Ûës¡D Vü‰MT\T e÷Á‘·y˚T Çe«&É+ e\¢ ø=ìï ôdø£åqT¢ á øöì‡˝Ÿ qT+&ç
ãj·T≥≈£î yÓ[flb˛j·÷sTT. Çø£b˛‘˚ Ä øöì‡˝Ÿ˝À 1500 eT+~ düuÛÑT´\T e÷Á‘·y˚T
$T–˝≤s¡T. E˝…’˝À ªnyÓT]ø£Hé ø±Héô|ò&ÉπswüHéμ Ä$s¡“¤$+∫q|ü⁄&ÉT øöì‡˝Ÿ˝À 500
eT+~ (Á|ü<Ûëq+>± eè‹Ô ø±]à≈£î\T, y˚T<Ûëe⁄\T) düuÛÑT´\‘√ 13 ôdø£åqT¢ e÷Á‘·y˚T
$T–˝≤sTT. Ms¡+‘ê »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ |ü+<∏ëqT düyê\T #˚dü÷Ô j·T÷s√|ü⁄ ô|ò&Éπswüq¢‘√
#˚‘·T\T ø£*bÕs¡T.
n{≤¢+{Ïø˘ düeTTÁ<ä+ Äe* yÓ’|ü⁄ »]–q á |òüTs¡¸D\T \+&ÉHé˝Àì düuÛÑT´\
eT<Ûä´ dü+ã+<Ûë\≈£î ≈£L&Ü Vü‰ì#˚XÊsTT. 1871 qT+∫ 1872 es¡≈£î »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ ø±s¡´<ä]Ù>± |üì#˚dæq C≤Hé ùV≤˝Ÿ‡ (»qq+ 1839) Çø±ÿ]j·Tdt kÕúq+˝À
ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± ø£s¡kÕŒ+&ç+>¥ ø±s¡´<ä]Ù>± u≤<Ûä´‘·\T d”«ø£]+#ê&ÉT. ø±ì n<˚ $<Ûëq+
ø=qkÕ–+#ê&ÉT. ‘·«s¡˝ÀH˚ e÷sYÿ‡‘√ Çø±ÿ]j·Tdt, ùV≤˝Ÿ‡\≈£î ñqï dü+ã+<Ûë\T
eT]+‘· ~>∑C≤sêsTT. Á_≥Hé˝À ≈£L&Ü n+‘·s¡Z‘· |òüTs¡¸D\T ãj·T≥≈£î e#êÃsTT.
Á|ü<Ûëq+>± dæ«≥®sê¢+&é, Áô|ò+#Y (m≈£îÿe>± u≤¢+øÏ«düTº\T), ã\V”≤qyÓTÆq »s¡àHé X¯≈£îÔ\T,
&ÓHêàsYÿ, ◊sê¢+&é, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ\˝À Ç{°e\ @sêŒf…Æq ôdø£åqT¢, ‘·÷s¡TŒ j·T÷s√|ü⁄≈£î
#Ó+~q Vü≤+¬>Ø, u§V”≤$Tj·÷ Á>∑÷|ü⁄\T á <äX¯˝À »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î eT<ä›‘·T Ç#êÃsTT.
nsTT‘˚ \+&ÉHé ø±qŒ¤¬sHé‡ ∫es¡˝À e÷sYÿ‡ y˚dæq n+#·Hê\ ø£+f… Ç$ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î e´‹πsø£‘· nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ+&˚~. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À
Ç~ e´øÏÔ>∑‘· ø±s¡D≤\‘√ ≈£L&ÉTø=ì ñ+&˚~. ∫Á‘·yÓTÆq |ü]dæú‘·T\T e÷Á‘·y˚T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿì ˇø£{Ï>± ñ+#·>∑*>±sTT. á |ü]dæú‹ Hêj·Tø£‘ê«ìøÏ eT]+‘· ø£wüº+>±
‘·j·÷¬s’+~. ø=ìï <˚XÊ\˝À ã≈£LìHé dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üuÛ≤e+, $$<Ûä s¡ø±\ e´‹πs≈£î\qT
ˇø£ÿ{Ï>± #˚j·T>∑*–q –«˝≤¢yéT X¯øÏÔ kÕeTsêú´\T Çe˙ï ø£*dæ e÷sYÿ‡ Á|ü‹bÕ~+∫q
kÕqT≈£L\ #·s¡´ n+fÒ ªø±]àø£ es¡Z sê»ø°j·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\μ rsêàHêìøÏ e´‹πsø£+>±
‘·j·÷s¡j·÷´sTT. á rsêàq+ e\¢ mH√ï Á|üjÓ÷»Hê\THêïj·Tì #Ó|ü≈£îqï|üŒ{Ïø°
Ç~ ‘·eT eéVü‰sê\˝À CÀø£´+ #˚düTø√e&Éy˚Tqì ã≈£LìHé Á|üuÛ≤e+˝À e⁄qï ãè+<äy˚T
ø±≈£î+&Ü nH˚ø£ ô|ò&ÉπswüqT¢, kÕúìø£ ôdø£åqT¢ ≈£L&Ü dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô dæ<ëΔ+‘êìï
düeT]Δ+#êsTT. _ÛqïyÓTÆq yêdüÔyê\qT >ös¡$+#·&É+ Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ |ü⁄Hê~sêsTT
e+{Ï<äì e÷sYÿ‡ e´‹πs≈£î\T uÛ≤$+#ês¡T. e÷sYÿ‡ bıs¡bÕ≥T n+#·Hê y˚j·T&É+
e\¢ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ dü+øå√uÛÑ+ eT]+‘· eTT~]+~.100
10. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À dü+øå√uÛ+Ñ
1872 y˚dü$˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘·T~ düeTs¡+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. ÁbòÕHé‡ `
Á|ücÕ´ j·TT<äΔ+, bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· rÁeyÓTÆq nD∫y˚‘· ø=qkÕ>∑&É+, nH˚ø£
Ä+‘·s¡+–ø£ $yê<ë\ e+{Ï rÁeyÓTÆq dü+|òüT≥q\‘√ ≈£L&çq eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\
‘·s¡Tyê‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ »]–+~. Ç{°e* ø±\+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø=‘·Ô>±
Á|üy˚•+∫q <˚XÊ\˝À j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î\T, ø±]àø£ ø±s¡´ø£s¡Ô\T ñ‘ê‡Vü≤+>± |üì
#˚j·T&É+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $düÔ]+∫+~. 1872˝À Ç≥©, &ÓHêàsYÿ, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ,
HÓ<äsê¢+&é‡\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘·«]‘·>∑‹q n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. n<˚ düeTj·T+˝À
ÁbòÕHé‡, »s¡à˙, ÄÅk˛º ` Vü≤+π>]j·THé m+ô|’sY˝À Ç+≥πsïwüq˝ŸqT ìùw~Û+#ês¡T. á
|ü]dæú‘·T\˝À Hêj·Tø£‘·«+ eT<Ûä´ #Ó\πs–q $yê<ë\ >∑T]+∫ #ê˝≤ eT+~ düuÛÑT´\≈£î
‘Ó*j·T<äT.101
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ◊<äe eTVü‰düuÛÑ 1872 ôdô|º+ãsY 2 qT+∫ 7 es¡≈£î ùV≤>¥˝À
»]–+~. 14 <˚XÊ\ qT+∫ 65 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. ÁbòÕHé‡ qT+∫
18 eT+~ (M]˝À q\T>∑Ts¡T u≤¢+øÏ«düTº\qT »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ˝ÀøÏ ø√ Ä|tº#˚düT≈£îHêïs¡T),
»s¡à˙ qT+∫ 15 eT+~, u…*®j·T+ qT+∫ @&ÉT>∑Ts¡T, Á_≥Hé qT+∫ ◊<äT>∑Ts¡T,
ôdŒsTTHé qT+∫ ◊<äT>∑Ts¡T, dæ«≥®sê¢+&é qT+∫ q\T>∑Ts¡T, &É#Y yês¡T q\T>∑Ts¡T,
ÄÅdæºj·÷ qT+∫ Ç<ä›s¡T, &ÓHêàsYÿ, ◊sê¢+&é, Vü≤+>∑Ø, ÄÅùdº*j·÷\ qT+∫ ˇø£ÿπsdæ
Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. (ÄÅùdº*j·÷ Á|ü‹ì~Û &ÉãT¢´.Ç.Vü‰sYø√sYº $ø√º]j·÷ ôdø£åHé qT+∫
e#êÃs¡T). *dü“Hé ô|ò&ÉπswüHé (n<˚$<Ûä+>± e÷Á&ç&é ô|ò&ÉπswüHé) Áô|ò+#Y Hêj·T≈£î&ÉT
bÕ˝Ÿ ˝…bòÕsYZqT ‘·eT Á|ü‹ì~Û>± Hê$TH˚{Ÿ #˚XÊsTT. Ç≥© qT+∫ @&ÉT>∑Ts¡T
Á|ü‹ì<ÛäT\qT |ü+|ü&É+˝À $|òü\eTj·÷´s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘·˝À
n‘·´+‘· düeT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ñqï eTVü‰düuÛÑ Ç~.
ø°\ø£yÓTÆq ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+&É&É+‘√ e÷sYÿ‡ eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡j·÷´&ÉT.102
Äj·Tq‘√ bÕ≥T @+¬>˝Ÿ‡ ≈£L&Ü ñHêï&ÉT. ìC≤ìøÏ e÷sYÿ‡ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ\˝À
Bìø=ø£ÿ<ëìπø Vü‰»s¡j·÷´&ÉT. &ÉT bÕ|t (ãVüQXÊ ‘êqT \+&ÉHé düe÷y˚X¯+˝À e÷~]>±
eT<Ûäé]Ô‘·«+ eVæ≤+#˚ neø±X¯+ ñ+&É<äì ø±uÀ\T), ã≈£LìHé\T ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ≈£î
Vü‰»s¡T ø±˝Ò<äT. ø±ì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ìs¡íj·÷\qT e´‹πsøÏdüTÔqï ªn{≤q$Tdtºμ (dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T) \T e÷Á‘·+ ô|<ä› dü+K´˝À eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡j·÷´s¡T. u…*®j·T+,
ôdŒsTTHé, HÓ<äsê¢+&é‡ qT+&ç n+<äs¡T Á|ü‹ì<ÛäT\T, dæ«≥®sê¢+&é Á|ü‹ì<ÛäT\˝À dü>∑+
eT+~, Á_≥Hé, bòÕHé‡, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\ qT+&ç e∫Ãq Á|ü‹ì<ÛäT\˝À
ø=+‘·eT+~ ø£*|æ yÓTT‘·Ô+ 25 eT+~ ªn{≤q$TdüTº\Tμ ñHêïs¡T.
ø£+ø±]¶j·÷ Vü‰˝Ÿ˝À »]–q eTVü‰düuÛÑ˝À nìï düe÷y˚XÊ\˝ÀqT ¬s+&ÉT
Á>∑÷|ü⁄\ eT<Ûä´ @ e÷Á‘·+ dü&É\ì yÓ’s¡+ ø=qkÕ–+~. n+‘·≈£î |üPs¡«+ ¬s+&ÉT
eTVü‰düuÛÑ\˝À »]|æq #·s¡Ã\ ø£Hêï Hêdæs¡ø£+>± á #·s¡Ã\T »]>±sTT. eT÷&ÉT
s√E\bÕ≥T >∑ T ]Ô + |ü ⁄ ≈£ î dü + ã+~Û + ∫q ‘· s ¡ ® q uÛ Ñ s ¡ ® q \‘√ yÓ ’ w ü e ÷´\T eTØ
rÁeeTj· ÷ ´sTT. Á|ü ‹ ì<Û ä T \ ÁbÕ‹ì<Û ä ´ + ìC≤ìøÏ #ê˝≤ n&É ¶ ~ &É ¶ + >± ñ+~.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì $$<Ûä X¯≈£îÔ\ eT<Ûä´ e⁄qï dü+ã+<Ûë\qT Á|ü‹|òü*+#·&É+ ˝Ò<äT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î »s¡à˙˝À Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ m≥Te+{Ï ôdø£åqT¢ ˝Òe⁄. ÁbòÕHé‡˝À ôdø£åq¢˙ï
s¡Vü≤dü´+>± ñ+≥Tqï+<äTe\¢ yê] ÁbÕ‹ì<Ûä´+ô|’ rÁeyÓTÆq dü+<˚Vü‰\T #√≥T
#˚dTü ≈£îHêïsTT. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düu´ÑÛ ‘·«+ e\¢ Á|ü‹ì<ÛTä ˝…q’ yês¡T @ ôdø£Hå é n_ÛÁbÕj·÷\ø£T
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#·s¡T.
bı+‘·q˝Òì ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ø±s¡D+>± ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ rsêàHê\T ÄyÓ÷<ä+
bı+<ä>∑*>±sTT. eTVü‰düuÛÑ˝À yÓTÆHê]{°˝À ñqï Á|ü‹ì<ÛäT\ dü+ø°s¡í+ @s¡Œ&É&É+˝À
ø£èÁ‹eT‘·«+ ñ+~. nH˚ø£ n+XÊ\˝À ‘·ø£åD \ø£å´kÕ<ÛäH˚ <ëìì ø£*|æ e⁄+∫+~. ø±ì
ìC≤ìøÏ á yÓTÆHê]{° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À n‘·´~Û≈£î\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤k˛Ô+~. 103
1871 \+&ÉHé düe÷y˚X¯+˝À ÄyÓ÷~+∫q rsêàq+ÌX ì Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ìã+<Ûäq\˝À ø=‘·Ô Ä]ºø£˝Ÿ ` 7m>± #˚sêÃ\ì ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ n‘·´+‘· eTTKýÓTÆq

ìs¡íj·T+ rdüT≈£î+~. 1864˝À ÄyÓ÷~+∫q ‘ê‘êÿ*ø£ XÊdüq ìã+<Ûäq\T Ç˝≤
ù|s=ÿHêïsTT: ªÁXÊ$Tø£esêZ\ Ä]úø£ $yÓ÷#·q nH˚ eTVü≤‘·Ôs¡ \ø£å´kÕ<ÛäqøÏ ø£èwæ #˚j·T&É+
nìï sê»ø°j·T ñ<äé÷\øÏ Á|ü<ÛëHê+X¯+ ø±yê*μ.104 Ç˝≤ e⁄+&É>±, Ç|ü&ÉT rsêàq+
` IX ì ø=‘·Ô ìã+<Ûäq>± #˚s¡Ã&ÉeTH˚~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì X¯≈£îÔ\ eT<Ûä´ q÷‘·q
dü+ã+<Ûë\≈£î n<ä›+ |ü{Ïº+~. düe÷»+ e÷s¡TŒ ø√dü+ Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡TD+˝À sê»ø°j·T
b˛sê≥+ ‘·|üŒìdü] Äj·TT<ÛäeTì eTVü‰düuÛÑ˝À n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ e#êÃs¡T. ªuÛÑ÷kÕ«eTT\T,
ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T ‘·eT @ø£kÕ«e÷´\ s¡ø£åD≈£î, ø=qkÕ–+|ü⁄øÏ, ÁXÊ$T≈£î\qT nDÏ∫
ô|≥º&ÜìøÏ ‘·eT sê»ø°j·T n~Ûø±sê\qT m\¢|ü&É÷ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïs¡T.
n+<äTe\¢ sê»ø°j·÷~Ûø±sêìï »sTT+#·&É+ ø±]àø£ esêZìøÏ ‘·|üŒìdü] ø£s¡ÔeýÓTÆ+~μ.105
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|æ+∫q Hê{Ï |ü]dæú‹øÏ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‹øÏ #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ
+~. s√Es√E≈£î ã\+ ø°åDÏ+#·&É+‘√ n‹yê<ä Á|üC≤kÕ«eTýê<äT\T s¡+>∑+ qT+&ç
ìÅwüÿ$T+#ês¡T. ª|üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\Tμ z≥$TbÕ\T ø±e&É+‘√ yê]˝À #ê˝≤ eT+~
‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T e÷s¡TÃ≈£îHêïs¡T. dü+düÿs¡Dyê<äT\≈£î (Á_≥Hé $TqVü‰sTT+∫)
kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+|ü≥¢ e´‹πsø£‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿø£+‘·{Ïø°
sê»ø°j·T |ü+<∏ë>± e÷]b˛sTT+~. Ç{°e\ s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï nsê#·ø£ ` dü$Twæº
yê<äT\T ≈£L&Ü Ç<˚ |ü+<∏ë≈£î e#êÃs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|æ+∫q
‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡sê\˝À Ä]úø±_Ûeè~Δ ≈£L&Ü »]–+~. nsTT‘˚ Ç~ #ê\<äì,
ô|’|üP‘·\ e\¢ Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äì, e÷qe⁄\ <√|æ&ûì n+‘·yÓTT+~+∫q|ü⁄&˚
ì»yÓTÆq e÷s¡TŒ\T ekÕÔj·Tì ø±]à≈£î\T ns¡Δ+ #˚düTø√>∑*>±s¡T. ‘êeTT e∫Ãq ãè+<ë\
#=s¡e qT+∫ ø±≈£î+&Ü ø±]à≈£î\T ‘·eT uÛÖ‹ø£ nedüsê\ ø√dü+ ‘·eT+‘· ‘êy˚T #˚ùd
b˛sê{≤\T s√Es√E≈£î ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
$XÊ\ ∫Á‘·|ü≥+˝À ≈£L&Ü eTÚ*ø£ e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. 1871˝À »s¡à˙
@ø°ø£ø£s¡D »s¡>∑&É+‘√ q÷‘·q j·TT>∑+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. C≤‹ sê»´+ #·≥º|üs¡yÓTÆq,
ÁbÕ<˚•ø£ >∑T]Ô+|ü⁄≈£î πø+Á<ä _+<äTe⁄>± ‘·j·÷¬s’+~. á |ü]dæú‘·T\˝À Á|ü‹<˚X¯+˝Àì
düuÛÑ´‘·« s¡TdüT+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&˚ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e+{Ï @ n+‘·sê®rj·T dü+düú¬ø’Hê Çã“+~
m<äT¬s’+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Äj·÷ <˚XÊ\≈£î #Ó+~q sê»ø°j·T Hêj·Tø£‘·«+˝À ø=+‘·
uÛ≤>±ìï n{Ïº n+‘·sê®rj·T dü+düú\≈£î n|üŒ–+#·e\dæq |ü]dæú‹ e⁄+≥T+~. n<˚
düeTj·T+˝À $$<Ûä C≤rjÓ÷<äé÷\T, ìsêàD≤\ eT<Ûä´ ô|s¡T>∑T‘·Tqï $uÛÒ<ë\
ø±s¡D+>± nìï esêZ\ yê] &çe÷+&É¢≈£î ‘·–q≥Tº sê»ø°j·T $X‚¢wüDqT s¡÷bı+~+#·&É+
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î #ê˝≤ ø£wüºyÓTÆ+~. yÓTT<ä{ÏqT+N ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nH˚~ ÁfÒ&é
j·T÷ìj·TqT¢, sê»ø°j·T dü+düú\ ø£\>∑÷s¡>∑+|ü>± ñ+&˚~. yê{Ï eT<Ûä´ bı+‘·q
≈£î<äs¡Ã&É+ n+‘· ‘˚*ø£ ø±<äT. ìs¡T›wüº dü+kÕú>∑‘· <äèø£Œ<∏ä+ ø£+fÒ n$ uÛ≤y√<˚«>±\ø£T,
$$<Ûä sê»ø°j·T <Û√s¡DT\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚$. @~@yÓTÆq|üŒ{Ïø° 1872 Hê{ÏøÏ
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\ø£T, ø±]à≈£î\ b˛sê{≤\≈£î yÓTT<ä{Ïø£+fÒ düŒwüºyÓTÆq
ìs¡«#·q+ #Ó|üø√>∑*>±s¡T. düŒwüºyÓTÆq ìsêàDdü«s¡÷|ü+ ≈£L&Ü @s¡Œ&ç+~. Á_≥Hé˝À
ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢qT #·≥ºã<äΔ+ #˚j·T&É+‘√ n$ n~Ûø±]ø£+>± C≤‹ sê»ø°j·T Jeq+˝À
uÛ ≤ >∑ e Tj· ÷ ´sTT. Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ ˝ Àì u… * ® j · T + ô|ò & É π s wü H é u≤>± $dü Ô ] +∫+~.
#Ó|üø√<ä–q dü«‘·+Á‘· ôd’<ëΔ+‹ø£ ø£èwæ ≈£L&Ü á ô|ò&ÉπswüHé πø+Á<ä Hêj·Tø£‘·«+
ø=qkÕ–+∫+~. »s¡à˙˝À ªk˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ es¡ÿsY‡ bÕØº Ä|òt »s¡à˙μ, ª»qs¡˝Ÿ
nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡μ ù|s¡¢‘√ ¬s+&ÉT ø±]à≈£î\ bÕØº\T @sêŒ{j·÷´sTT.
yê{ÏøÏ bÕs¡¢yÓT+{Ÿ˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ ≈£L&Ü ñ+&˚~. ÁbòÕHé‡˝À *jÓ÷Hé qT+∫ bÕ]dt
es¡≈£î ñqï ø±]à≈£î\T n|üŒ{Ïπø ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ e⁄Hêïs¡T. ôdŒsTTHé˝À $XÊ\ Á|üC≤
ñ<äéTkÕúsTTøÏ kÕŒìwt ô|ò&ÉπswüHé $düÔè‘·yÓTÆ+~. Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü Ç≥Te+{Ï
e÷s¡TŒ˝Ò #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=*\ø£å´+ eTT–dæb˛sTT+~. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ñqï ìsêàD
dü«s¡÷bÕìøÏ ø±\+ #Ó*¢+~. j·T÷s√|ü⁄ n+‘·{≤ düyÓTà\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, yê{ÏøÏ
eT<ä›‘·T Çe«&É+, ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ñ|üjÓ÷>±\qT ˝Ò<ë uÛÑ÷$Tì, ñ‘·Œ‹Ô kÕ<ÛäHê\qT
düe÷»|üs¡+ #˚j·T&ÉeTH˚ nedüsêìï ‘Ó*j·T#˚j·T&ÜìøÏ eTVü‰düuÛÑ\T ìs¡«Væ≤+#·&É+
Çø£ m+‘·e÷Á‘·+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø£s¡Ôe´+ ø±<äT. ne˙ï Ç|ü&ÉT yÓTT‘·Ô+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
dü$Twæº yês¡dü‘·«+˝À uÛ≤>∑+. bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· ø±]àø√<äé÷ìøÏ m<äT¬s’q
düyê\T $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq~: ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï n+‘·yÓTT+~+#·&ÜìøÏ,
ã÷s¡T®yê Á|ü|ü+#·+˝Àì eédüú\qT ≈£L\<√j·T&ÜìøÏ @ $<Ûä+>± düqï<äΔ+ ø±yê*?
Çø£ Ç~ m+‘·e÷Á‘·+ Á|üdüTÔ‘· düe÷C≤ìï dü+düÿ]+#˚ düeTdü´ ø±<äT. q÷‘·q düe÷C≤ìï
ì]à+#·Tø√e&É+ m˝≤ nqï~ Á|üX¯ï.106 es¡Z b˛sê≥+˝À e∫Ãq q÷‘·q |ü]D≤e÷\qT
<äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì, Á|ü‹<˚X¯+˝ÀqT ø±]àø£ es¡Z sê»ø°j·T bÕØº\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+
‘·|üŒìdüs¡ì e÷sYÿ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. 1871 |òæÁãe]˝À @+¬>˝Ÿ‡ ª~ ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
Ä|òt ~ kÕŒìwt Øõj·THé Ä|òt ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHéμøÏ
|ü+|æq &Ü≈£îýÓT+{Ÿ á n+X¯+ô|’ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ne>±Vü≤qqT düŒwüº+>± $e]düTÔ+~.
bÕ‘· bÕØº\ Ä~Û|ü‘·´+ qT+∫ ø±]à≈£î\≈£î $eTTøÏÔ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ
Á|ü‹<˚X¯+˝ÀqT ø±]à≈£î\ bÕØº @sêŒ≥T #˚düTø=ì <ëìø=ø£ $<Ûëq+
@s¡Œs¡#·Tø√e&É+ ˇø£fÒ eT+∫ e÷s¡ZeTì nqTuÛÑe+ ‘Ó*j·TCÒdüTÔqï~.
ø±]àø£ bÕØº $<Ûëq+ ø±]àø£ esêZìï $eTTøÏÔ #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq
|ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒj·Te\dæ ñqï+<äTq, n~ Ç‘·s¡ bÕØº\ $<ÛëHêìøÏ
dü Œ wü º + >± _Û q ïyÓ T Æ q ~>± ñ+&Ü*. Á|ü ‹ <˚ X ¯ + ˝ÀqT ñqï Á|ü ‘ ˚ ´ ø£
|ü]dæú‘·T\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì $<Ûëq+˝À dü«\ŒyÓTÆq ‘˚&Ü\T ñ+&Ée#·TÃ.
ø±ì Á|ü‹#√≥ ÁX¯eT, ô|≥Tºã&ÉT\ eT<Ûä´ eTÚ*ø£ dü+ã+<Ûë\T ˇπø $<Ûä+>±
ñ+{≤sTT. Á|ü ‹ #√≥ <Û ä ì ø£ esêZ \ T <√|æ & ç ø Ï >∑ T s¡ j ˚ T ´ esêZ \ ô|’
sê»ø°j·÷~Û|ü‘·´+ ø£*– ñHêïj·TH˚~ yêdüÔe+. n+<äTe\¢ ø£˙dü+ |ü•ÃeT
<˚XÊ\˝À ø±]àø£ es¡Z bÕØº dæ<ëΔ+‘ê\T, \øå±´\T ˇπø $<Ûä+>± ñ+{≤sTT.
(...) sê»ø°j·T s¡+>∑+˝À Á|ü‘·´s¡Tú\ô|’ b˛sê≥+ #˚j·Tø£b˛‘˚, Á|ü‘˚´øÏ+∫
ìsêàD+, Á|ü # ês¡ s¡ + >±\˝À X¯ ø Ï Ô e +‘· y Ó T Æ q Äj· T T<Û ë ìï
C≤s¡$&ÉT#·T≈£îqïfÒº.107
n+<äTe\¢ Çø£ÿ&É qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ es¡Z b˛sê≥+˝À bÕØº ø°\ø£yÓTÆq~>±
>∑T]Ô+#·ã&ÉT‘√+~. Á|üdüTÔ‘·+ ñqï sê»ø°j·T X¯≈£îÔ\ qT+∫ ø±]àø£es¡Z bÕØº dü«‘·+Á‘·+>±
ñ+&Ü*. bÕØº ø±s¡´Áø£eT+, ìsêàD≤\qT Äj·÷ <˚X¯ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>±
s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. 1872 E˝…’ 23q »]–q »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düe÷y˚X¯+˝À
‘·≥düúyê<äT\qT (Ms¡T \+&ÉHé eTVü‰düuÛÑ ÄyÓ÷~+∫q rsêàq+` IX ì $eT]ÙdüTÔHêïs¡T),
ªÇ+>±¢+&é, nyÓT]ø± ø±]àø£ esêZ\qTμ, ªeT<Ûä´‘·s¡>∑‹ yês¡T ‘·eTqT sê»ø°j·T+>±
O|ü j Ó ÷ –+#· T ø√e&ÜìøÏ neø±X¯ + Çdü T Ô H êïs¡ ì μ, ¬ s +&É T <Û √ s¡ D T\T ≈£ L &Ü
Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆqeì108 e÷sYÿ‡ rÁe+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. á s¬ +&√ $wüj÷· ìï Äj·Tq
\+&ÉHé eTVü‰düuÛÑ˝ÀH˚ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ªnìï <˚XÊ\ |ü]dæú‘·T\≈£î sê»ø°j·÷\qT
nq«sTT+#·Tø√yê\ìμ 109 Äj·Tq düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡s¡+˝À ùV≤>¥
eTVü‰düuÛÑ eTT–dæq ‘·s¡Tyê‘· nyéTdüºsY&ÜyéT˝À Á|üdü+–dü÷Ô Ç˝≤ nHêï&ÉT :
q÷‘·q ÁXÊ$Tø£ eédüúqT ì]à+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ˇø£s√Eq ø±]à≈£î&ÉT
sê»ø°j·÷~Ûø±sêìï Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düTø√e\dæ ñ+≥T+~. bÕ‘· eédüú\≈£î
ÁbÕD+ b˛düTÔqï bÕ‘· sê»ø°j·÷\qT ≈£L\<√j·÷*. ‘=* Å¬ø’düÔe⁄\
e÷~]>± sê»ø°j·÷\qT nÁX¯<äΔ#˚dæ, ndüVæ≤´+#·T≈£î+fÒ ø±]à≈£î&ÉT
uÛ÷Ñ ˝Àø£+˝À dü«sêZìï ø√˝ÀŒe\dæedüT+Ô ~. ø±˙ á \ø£´å kÕ<Ûqä ≈£î e÷sêZ\T
nìï#√≥¢ ˇπø $<Ûä+>± ñ+{≤j·Tì y˚TeTT #Ó|üŒ˝Ò<äT. (...) ø=ìï
<˚ X Ê\˝À ø±]à≈£ î \T XÊ+‹j· T T‘· + >± \ø£ å ´ + kÕ~Û + #· & ÜìøÏ
neø±XÊ\T+{≤j·TH˚~ ≈£L&Ü y˚TeTT ‹s¡düÿ]+#·&É+ ˝Ò<äT. (...) nsTT‘˚
j·T÷s√|ü⁄˝Àì nH˚ø£ <˚XÊ\˝À eTq $|üy¢ êìøÏ ã\Á|üj÷Ó >∑yT˚ ÁbÕ‹|ü~ø£>±
ñ+&Ü\ì eTq+ >∑T]Ô+#ê*. ÁXÊ$Tø£ bÕ\q kÕ~Û+#·&ÜìøÏ @<√
ˇø£s√Eq ã\Á|üjÓ÷>∑+ ‘·|üŒìdü]>± nedüs¡eTe⁄‘·T+~. 110
$$<Ûä <˚XÊ\˝À ø±]àø£es¡Z bÕØº\T $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À Ä$s¡“¤$+∫q|üŒ{Ïø°
n$ <˚X¯ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ‘·eTì ‘êeTT ˝Àãs¡#·Tø√≈£L&É<äT.111 k˛wü*»+ ø√dü+
»]π> b˛sê{≤ìï <˚X¯ |ü]<ÛäT\≈£î |ü]$T‘·+ #˚j·T≈£L&É<äT. Á|ü‘˚´øÏ+∫ q÷‘·q #ê]Á‘·ø£
|òüT≥º+˝À ø±]àø£ esêZìøÏ n+‘·sê®rj·T‘· e÷s¡Z<äs¡Ùø£+ ø±yê*. sêC´+, ô|≥Tºã&ç<ëØ
eédüú\ eTè‘·T´øö–*øÏ e´‹πsø£+>± n+‘·sê®rj·T‘· {°ø±˝≤>± |üì#˚düTÔ+~.
ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À $$<Ûä n+XÊ\ô|’ rÁeyÓTÆq yê<√|üyê<ë\T »]–q
‘·s¡Tyê‘· z{Ï+>¥ »]–+~. eTVü‰düuÛÑ Ä]ºø£˝Ÿ 7mì ÄyÓ÷~+∫q ‘·s¡Tyê‘·
sê»ø°j·÷~Ûø±sêìï ¬>\TÃø√e&É+ \ø£åéTH˚ ìã+<ÛäqqT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ìã+<Ûäq˝À¢
#˚sêÃs¡T. sê»ø°j·÷~Ûø±s¡+ ø√dü+ ø±]à≈£î\ bÕØº nedüs¡eTH˚ dü÷#·q ≈£L&Ü
ìã+<Ûäq˝À ñ+~. Ä ‘·s¡Tyê‘· »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î $düÔè‘ê~Ûø±sê\T n|üŒ–+#˚
Á|ü‹bÕ<äqô|’ z{Ï+>¥ »]–q|ü⁄&ÉT, nqT≈£L\+>± 32, e´‹πsø£+>± Äs¡T z≥T¢
e#êÃsTT. 12 eT+~ z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT. n\Œ dü+U≤´≈£î\≈£î á |ü]dæú‹ eTØ
uÛÑ]+#·sêì~>± ‘·j·÷¬s’+~. Á|üdüTÔ‘·+ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ dæ<ëΔ+‘ê\T,
ìã+<Ûäq\T, kÕ<Ûës¡D ìj·Te÷\T >∑{Ïº>± neT\j˚T´≥T¢ #·÷ùd ø£s¡Ôe´+ @s¡Œ&ç+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ª‘·s¡Tyê‘· eTVü‰düuÛÑ »]π>es¡≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì $uÛ≤>±\qT,
XÊK\qT, øöì‡fi¯flqT ˝Ò<ë ô|ò&És¡˝Ÿ ø£$T{°\T, ô|ò&Éπswüq¢qT düôdŒ+&é #˚ùd Vü≤≈£îÿμ
≈£L&Ü »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸøÏ dü+Áø£$T+∫+~.112
ªq÷´j· ÷ sY ÿ ôdø£ å H é 12μ nH˚ dü + dü ú q T ãVæ ≤ wü ÿ ]+#ê\ì eTVü ‰ dü u Û Ñ
rsêàì+∫+~. á $<Ûä+>± ˇø£ dü+düúqT ãVæ≤wüÿ]+#·&É+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘·˝ÀH˚
Ç~ ‘=*kÕ]. á Á|ü‹bÕ<äqô|’ »]–q z{Ï+>¥˝À nqT≈£L\+>± 47 z≥T¢,
e´‹πsø£+>± 9 z≥T¢ e#êÃsTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHé es¡Z
ìs¡÷à\q≈£î ø£≥Tºã&ç ñ+<äì, n+<äTe\¢ ã÷s¡T®yê ôdø£åHéqT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
#˚s¡TÃø√˝ÒeTì Á|ü‹bÕ<äq˝À düŒwüº+ #˚XÊs¡T.113 ã≈£LìHé ãVæ≤cÕÿsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
z{Ï+>¥˝À ãVæ≤wüÿs¡D≈£î nqT≈£L\+>± 25, e´‹πsø£+>± 6 z≥T¢ e#êÃsTT. @&ÉT>∑Ts¡T
z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT. n<˚$<Ûä+>± –«˝≤¢yéT ãVæ≤wüÿs¡D≈£î »]–q z{Ï+>¥˝À 25

z≥T¢ nqT≈£L\+>±, e´‹πsø£+>± 9 z≥T¢, ‘·≥düú+>± 8 z≥T¢ e#êÃsTT. M]
ãVæ≤wüÿs¡D ø=+‘· ñÁ~ø£Ô‘·≈£î ø±s¡DyÓTÆ+~. nsTT‘˚ Ç+<äT¬ø’ ìj·T$T+∫q <äsê´|ü⁄Ô
dü+|òüT+ ìy˚~ø£ ã≈£LìHé Hêj·Tø£‘·«+˝Àì ªn\jÓTHé‡ |òüsY k˛wü*dtº &ÓyÓ÷Áø£d”μ
s¡Vü≤dü´ dü+düúqT q&ÉT|ü⁄‘·Tqï<äì, á dü+düú ìã+<Ûäq\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ìã+<Ûäq\≈£î
|üP]Ô>± e´‹πsø£+>± ñHêïj·Tì ìsêΔ]+∫114 yê]ì ãVæ≤wüÿ]+#ê\ì dæbòÕs¡T‡ #˚dæ+~.
@~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° psê ô|ò&ÉπswüHé dü+kÕú|üø£ düuÛÑT´&ÉT, ÁøÏj·÷o\ ø±s¡´ø£s¡Ô n&ÓeTsY
dæÿ${Ÿ®u…˝Ÿì ãVæ≤wüÿ]+#ê\qï Á|ü‹bÕ<äq eTVü‰düuÛÑ˝À z&çb˛sTT+~. ãVæ≤wüÿs¡D≈£î
nqT≈£L\+>± 15, e´‹πsø£+>± 17 z≥T¢ eùdÔ, @&ÉT>∑Ts¡T z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT.115
∫es¡≈£î ªn\jÓTHé‡ |òüsY k˛wü*dtº &ÓyÓ÷Áø£d” n+&é ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡
nk˛dæj˚TwüHéμ nH˚ ù|s¡T‘√ düTBs¡È ìy˚~ø£ Á|ü#·T]+#·&ÜìøÏ eTVü‰düuÛÑ nqTeT‹
Ç∫Ã+~. ã≈£LìHé Hêj·Tø£‘·«+˝Àì ªn\j·THé‡μ $$<Ûä <˚XÊ\˝À q&ÉT|ü⁄‘·Tqï ãVæ≤s¡+>∑,
s¡Vü≤dü´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ @+¬>˝Ÿ‡, e÷sYÿ‡, ˝…bòÕsYZ\T á ìy˚~ø£ sêXÊs¡T.
ìy˚~ø£qT 1873˝À Áô|ò+#Y uÛ≤wü˝À Á|ü#·T]+#ês¡T.
eTVü‰düuÛÑ˝À á ãVæ≤wüÿs¡D\ |ü≥¢ Á|ü‹|üø£å+ Á|ü‹düŒ+<äq ˇπø $<Ûä+>±
˝Ò<äT. ø=+‘·eT+~ z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT. ø=+<äs¡T e´‹πsø£+>± z≥T #˚XÊs¡T.
∫e] s√Eq ùV≤>¥ ôdø£åHé≈£î #Ó+~q ø±]à≈£î&ÉT $ø£ºsY &˚yé (1845`1922) #·~$q
ñeTà&ç Á|üø£≥q Ç˝≤ e⁄+~.
1. dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô yê<äT\+, ø±]àø£ ãè+<ë\T düe÷K´>± e⁄+&É{≤ìøÏ
eT<ä›‘·T<ës¡T˝…’q y˚TeTT (...) »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ‘√ (...) bÕ\Hê|üs¡yÓTÆq
dü+ã+<Ûë\T ø=qkÕ–kÕÔeTT.
1.2 y˚TeTT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔqï ô|ò&ÉπswüqT¢ ‘·eT˝À ‘êeTT Á|ü‘·´ø£å, XÊX¯«‘·
dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+‘√ bÕ≥T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\‘√ ≈£L&Ü
dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\TŒ≈£î+{≤+.
2.4 Á|üdüTÔ‘· eTVü‰düuÛÑ≈£î ‘·s¡Tyê‘· »s¡>∑qTqï eTVü‰düuÛÑ≈£î eT<Ûä´ø±\+˝À
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düe÷K´|üs¡yÓTÆq dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô $<ÛëHêìøÏ $»j·T+
#˚≈£Ls¡Ã&ÜìøÏ nìï ô|ò&ÉπswüqT¢, ôdø£åqT¢ düqï<äΔ+ ø±yê\ì y˚TeTT |æ\T|ü⁄
ÇdüTÔHêï+.116
á Á|üø£≥q πøe\+ ˇø£ m‘·TÔ>∑&É. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À N*ø£ ‘·|üŒ<äì
düŒwüºeTe⁄‘·Tqï <äècÕº´ N*ø£≈£î u≤<Ûä´‘· qT+∫ ‘·|üø√e&ÜìøÏ á Á|üø£≥q #˚XÊs¡T.
n+‘˚ø±ì Ç+≥πsïwüq˝ŸqT |ü⁄qs¡TJ®$+|ü#˚j·T&ÜìøÏ >∑{Ïº sê»ø°j·T Á|üj·T‘·ï+ ø±<äT.
ã\yÓTÆq πø+Á<ä+ ø√πsyês¡T (centralists) »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î m≈£îÿe n~Ûø±sê*yê«\ì
#˚dæq Á|ü‹bÕ<äq ≈£L&Ü Ç˝≤H˚ e⁄+~. ˇø£Á|üø£ÿ á Á|ü‹bÕ<äq #˚dü÷ÔH˚ eTs√ Á|üø£ÿ
eT]+‘· rÁeyÓTÆq Á|ü‘êé÷ïj·÷ìøÏ yês¡T dæ<äΔeTe⁄‘·THêïs¡T.
ôdô|º+ãsY Äs√ ‘˚B ñ<äj·T+ düe÷y˚X¯+˝À n‘·´+‘· Hê≥ø°j·T |ü]D≤eT+
#√≥T #˚düT≈£î+~. dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡ã&ç ì]àdü÷Ô e∫Ãq Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #˚dæq ∫≥º∫e]
ø±s¡´ø£˝≤|ü+>± Ç~ ì*∫b˛sTT+~. @+¬>˝Ÿ‡ e÷{≤¢&ÉT‘·÷ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Á|ü<∏ëq
πø+Á<ëìï 1872`73 dü+e‘·‡sêìøÏ q÷´j·÷sYÿ≈£î ã~© #˚j·÷\ì Á|ü‹bÕ~+
#·&É+‘√ düe÷y˚X¯+˝À bÕ˝§Zqïyês¡T ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷s¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝ŸqT ªnyÓT]ø£Hé ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿμ düuÛÑT´\‘√ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì 117 ≈£L&Ü
@+¬>˝Ÿ‡ Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. Ä $<Ûä+>± e÷sYÿ‡, Ç‘·s¡ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ªkÕú|ü≈£î\μ≈£î
πø+Á<ä dü+|òüT+˝À kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛sTT+~. ø=‘·Ô øöì‡˝Ÿ˝À Ç+‘·≈£î eTT+<äT
me]øÏ ‘Ó*j·Tì yê] ù|s¡T¢ ñHêïsTT. (øöì‡˝Ÿ˝À @&ÉT>∑Ts¡T düuÛÑT´\T+&Ü\ì,
nedüsêìï ã{Ïº 15 eT+~øÏ neø±X¯+ ø£*Œ+#ê\ì @+¬>˝Ÿ‡ Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT).
e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q\≈£î eT<ä›‘·T ÇdüTÔqï »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düuÛÑT´&ÉT e÷˝Ÿºe÷Hé u≤Ø
(1842`1909) düuÛÑ˝À düŒ+<äqqT #ê˝≤ #·ø£ÿ>± e]í+#ê&ÉT.
á Á|ü‹bÕ<äq #˚dæq @+¬>˝Ÿ‡ ∫e] e÷≥\T $H˚dü]øÏ dü_Û≈£î\
yÓTTU≤\˝À rÁeyÓTÆq Ä+<√fi¯q, ndü+‘·è|æÔ ø£ì|æ+#êsTT. yês¡T ˝Ò∫
e÷{≤¢&É&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T+ |ü{Ïº+~. n<=ø£ ≈£îÁ≥|üP]‘· ‹s¡T>∑Tu≤≥T.
Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ìX¯Ùu≤›ìï #Û̊~+#·e\dæ+~>± |üø£ÿyê] yÓ’|ü⁄ #·÷düTÔHêïs¡T.118
ª»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ˝À Á>∑÷|ü⁄\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\T ‘ês¡kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£îHêïj·Tì,
n+<äTe\¢ <ëìï y˚πs #√≥T≈£î ã~© #˚j·Tø£ ‘·|üŒ<äìμ119 @+¬>˝Ÿ‡ yê~+#ê&ÉT.
nD∫y˚‘· kÕ>∑T‘·Tqï+<äTe\¢ Bìï ã~© #˚j·T&ÜìøÏ q÷´j·÷sYÿ eT+∫ Á|ü<˚X¯eTì
Äj·Tq n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. ªø±]àø£ es¡Z+ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ XÊX¯«‘· y˚~ø£>±
ñ+&Ü\ìμ120 yê~dü÷Ô u≤¢+øÏ«düTº\T á Á|ü‹bÕ<äqqT rÁe+>± e´‹πsøÏ+#ês¡T. ªbÕØº
◊ø£ýÓTÆ b˛sê{≤ìøÏ dæ<|Δä &ü qç |ü⁄&ÉT (...) <ëì Hêj·Tø£‘«· ø£$T{° #·Ts¡T≈£î>±, kÕj·TT<Û+ä >±,
X¯øÏÔe+‘·+>± e⁄+fÒ, bÕØº ø±sê´#·s¡D eT]+‘· Á|üuÛ≤ee+‘·+>± e⁄+≥T+<äìμ ≈£L&Ü
yês¡T nHêïs¡T. yÓ’˝≤Hé‘√ bÕ≥T düuÛÑ˝À ñqï u≤¢+øÏ« eT<ä›‘·T<ës¡T\T ‘·eT≈£î Á<√Vü≤+
»]–+<äì uÛ≤$+#ês¡T. ªj·T÷s√|ü⁄˝À kÕj·TT<Ûä dü+düú b˛sê≥+ kÕ–düTÔqï|ü⁄&ÉT,

<ëì Hêj·Tø£‘ê«ìï nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\≈£î ã~© #˚j·T&É+μ $Á<√Vü≤eTì 121
yês¡Hêïs¡T. ªÄ]úø£ b˛sê{≤\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #=s¡e‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´j·Tì, sê»ø°j·T
b˛sê{≤\T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT ≈£L&Ü n~ #=s¡e rdüTø√yê\ì, <ëìï n+‘·sê®rj·T
ø±]à≈£î\ $|ü¢e bÕØº>± e÷s¡TŒ #˚j·÷\ìμ122 yês¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝ŸqT n<äT|ü⁄˝À O+#·Tø√&ÜìøÏ Çø£ @ e÷Á‘·+ M\Tø±<äì Á>∑Væ≤+∫q yês¡T
eTVü‰düuÛÑ qT+∫ yÓ[¢b˛j·÷s¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· ø=~›s√E\≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ qT+∫
≈£L&Ü ãj·T≥≈£î yÓ[¢b˛j·÷s¡T.
Ç+≥πsïwüq˝ŸqT q÷´j·÷sYÿ≈£î ã~© #˚j·T&É+ e\¢ ÁøÏj·÷o\ø£ ìsêàD+>±
<ëì #·]Á‘· eTT–dæb˛‘·T+<äqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ yÓTC≤]{°˝À ≈£L&Ü #ê˝≤eT+~ á
Á|ü‹bÕ<äq≈£î e´‹πsø£+>± z≥T #˚XÊs¡T. Á|ü‹bÕ<äq≈£î nqT≈£L\+>± 26, e´‹πsø£+>±
23 z≥T¢ e#êÃsTT. ‘=$Tà~eT+~ z{Ï+>¥˝À bÕ˝§Zq˝Ò<äT. n+fÒ eT÷&ÉT z≥¢‘√
rsêàq+ HÓ–Z+~. ‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T kÕπ> πø+Á<ë\ qT+∫ <ä÷s¡+>± Ç+≥πsïwüq˝ŸqT
‘·s¡*+#·&É+ yÓTÆHê]{°˝À ø=+‘·eT+~øÏ dü+‘√wü+ ø£*–+∫+~.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü ˇ+f…‘·TÔ b˛ø£&É\T b˛‘·Tqï Á|ü‘·´s¡Tú\≈£î n|üŒ–+#·&É+ ø£+fÒ
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ndæú‘·«+ ø√˝ÀŒ‘˚H˚ eT+∫<äì e÷sYÿ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸqT
q÷´j·÷sYÿ≈£î ã~© #˚j·T&É+‘√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+‘·sêúqeTe⁄‘·T+~, ø±ì, eTTsƒê
‘·>±<ë\‘√ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ »]π> b˛s¡Tø£Hêï Ç<˚ yÓTs¡T¬>’q Á|ü‘êé÷ïj·T+.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì ¬s+&ÉT <Û√s¡DT\T. Ç+ø± #ÓbÕŒ\+fÒ ñqï‘· kÕúsTT˝À
ñqï Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\T ` e÷sYÿ‡, ã≈£LìHé\ eT<Ûä´ $yê<äy˚T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø°åD‘·øÏ
ø±s¡DeTì #ê˝≤ eT+~ yê~kÕÔs¡T. 123 ø±ì á yê<äq˝À |üdü˝Ò<äT. @~@yÓTÆq|üŒ{Ïø°
Á|ü | ü + #· + ˝À »s¡ T >∑ T ‘· T qï |ü ] D≤e÷\ ø±s¡ D +>± Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ ≈ £ î ø±\+
#Ó*¢b˛sTT+~. ø±]àø√<äéT ìsêàD≤\ n_Ûeè~Δ, yê{Ï˝À e÷s¡TŒ\T— Ç≥©, »s¡à˙\
@ø°ø£s¡D e\¢ C≤‹ sê»´+ @s¡Œ&É&É+, ôdŒsTTHé, Ç≥© e+{Ï <˚XÊ\≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
$düÔs¡D (á <˚XÊ\≈£î, Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡\≈£î Ä]úø£, kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\˝À #ê˝≤
e´‘ê´dü+ ñ+~.)— Á_{Ïwt ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\T eT]+‘·>± $T‘·yê<ä+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑Z≥+—
bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· ø=qkÕ–q nD∫y˚‘· `` á ø±s¡D≤\ìï+{Ïe\¢
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=* ìsêàDs¡÷|ü+ ø±˝≤qT>∑TD´‘· ø√˝ÀŒsTT+~.
Ç+‘˚ ø ±≈£ î +&Ü, dü + dü ú ˝ À e⁄qï dü « j· T +Á|ü ‹ |ü ‹ Ô ø√π s <Û √ s¡ D Ï ,
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì n+‘·s¡Z‘· |ü]D≤e÷\T, Bì˝Àì Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·<Ûës¡T\T ≈£L&Ü
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î #·s¡eT^‘·+ bÕ&É&É+˝À ‘·eT e+‘·T bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î \+&ÉHé düe÷y˚X¯+ Ç+≥πsïwüq˝ŸqT s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚düTÔ+<äì e÷sYÿ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±ì Ä $<Ûä+>± »s¡>∑˝Ò<äT. düuÛÑT´\ eTH√uÛ≤yê\qT
Á>∑Væ≤+#·≥+˝À $|òü\+ ø±e&É+, ã≈£LìHé, n‘·ì ãè+<ä+ ã\|ü&É≈£î+&Ü #˚j·T&ÜìøÏ
nedüs¡yÓTÆq <ä÷s¡<äèwæº ˝À|æ+#·≥+, \+&ÉHé düe÷y˚XÊìï |ü≥Tº$&ÉT|ü⁄\T ˝Òì <Û√s¡DÏ˝À
ìs¡«Væ≤+#·≥+ n+‘·s¡Z‘· dü+øå√uÛ≤ìï eT]+‘· ô|<ä›~ #˚XÊsTT. 124 n+‘·s¡Z‘· $uÛÒ<ë\qT
|ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üj·T‘·ï+ |òü*+#·ø£b˛>±, n$ eT]+‘·>± ô|s¡>∑&É+‘√
düe÷y˚X¯+˝À e÷sYÿ‡ ¬>\T|ü⁄ HêeTe÷Á‘·+>± $T–*+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° \+&ÉHé
düe÷y˚X¯+ ìs¡íj·÷\T n|üŒ{Ïπø s¡÷|ü⁄~<äT›≈£îqï, yÓqøÏÿ eT[fl+#·&ÜìøÏ nkÕ<ÛäýÓTÆq
Áø£e÷ìï y˚>∑e+‘·+ #˚j·T&É+ e÷Á‘·y˚T #˚XÊsTT.
#·]Á‘·|üs¡yÓTÆq, ìsêàD|üs¡yÓTÆq á n+XÊ\‘√ bÕ≥T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·<Ûë]øÏ
dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T ≈£L&Ü Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+#êsTT. ªkÕ<Ûës¡D
düeTdü´\‘√ bÕ≥T C≤rj·T düeTdü´\qT ≈£L&Ü |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£î+≥Tqï+<äTe\¢
»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿô|’ |üìe‹Ô&ç ô|<ä›m‘·TÔq ô|]–b˛sTT+<äìμ125 1871˝À »]–q \+&ÉHé
düe÷y˚XÊìøÏ e÷sYÿ‡ ‘Ó*j·TCÒXÊ&ÉT. 1864˝À Ç+^¢wüß, Áô|ò+#Y ø±]à≈£î\‘√
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #ê˝≤ ∫qï~>± @s¡Œ&ç+~. ø±˙ Á|üdüTÔ‘·+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nìï j·T÷s√|ü⁄
<˚XÊ\˝ÀqT ñ+~. Á|ü‹ <˚XÊìøÏ Á|ü‘˚´ø£ düeTdü´\T, \ø£åD≤\T ñHêïsTT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
Á|ü‹#√{≤ $uÛÒ<ë\˝À ∫≈£îÿø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, bÕ]dt ø£eT÷´Hé˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
\+&ÉHé≈£î e\dü sêe&É+ e\¢, yês¡T eTT+<äT>±H˚ @s¡Œs¡#·T≈£îqï n_ÛÁbÕj·÷\T,
Ä˝À#·q\T ‘·eT‘√ ‘Ó#·TÃ≈£îqï+<äT e\¢ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î sê»ø°j·T dü+X‚¢wüD eT]+‘·
ø£wüº+>± ‘·j·÷¬s’+~.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À mì$T~ dü+e‘·‡sê\T $ÁXÊ+‹ ˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚j·T&É+‘√
e÷sYÿ‡ |üP]Ô>± n\dæb˛j·÷&ÉT.126 bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘· ø±]àø£ X¯≈£îÔ\T yÓq≈£îÿ
‘·>±Zj·Tì ‘Ó*dæq+<äTe\¢ sêqTqï dü+e‘·‡sê\˝À ô|≥Tºã&ç Á>∑+<Ûä+ sêj·T&É+ |üP]Ô
#˚j·÷\ì Äj·Tq ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ ø√dü+ HÓ<äsê¢+&é‡ yÓ[¢q|ü⁄&ÉT,
‘êqT Á|ü‘·´ø£å bÕÁ‘·<Ûë]>± ∫e] j·TT<äΔ+ #˚j·TuÀ‘·THêïqì Äj·Tq uÛ≤$+∫
ñ+&Ée#·TÃ.
ôdsTT+{Ÿ e÷]ºHé Vü‰˝Ÿ˝À »]–q ‘=* Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düe÷y˚X¯+˝À
eTÚq+>± ≈£Ls¡TÃqï e÷sYÿ‡qT Ç|ü&ÉT eTVü‰düuÛÑ Á|ü‹ì<ÛäT\T, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ‘√

bÕ≥T $düÔè‘· Á|üC≤˙ø£+ ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ Hêj·T≈£î&ç>± >∑T]Ô+#ês¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ô|<ä› m‘·TÔq e÷sYÿ‡≈£î s¡TD|ü&çe⁄qï|üŒ{Ïø° n~ Äj·Tq J$‘êìï ≈£L&Ü e÷]Ãy˚dæ+~.
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @s¡Œ&Éø£ eTT+<äT ø=ìï sê»ø°j·T ø±s¡´ø£s¡Ô\ ãè+<ë\≈£î e÷Á‘·y˚T
Äj·Tq ‘Ó\TdüT. Ä ‘·s¡Tyê‘·, nìï{Ïø£+fÒ $T+∫ bÕ]dt ø£eT÷´Hé ‘·s¡Tyê‘·, n˝≤π>
1867˝À ô|≥Tºã&ç n#·ÃsTTq ‘·s¡Tyê‘· j·T÷s√|ü⁄ <˚XÊ\˝Àì $|ü¢eø±s¡T\˝À Äj·Tq
Á|ü‹wüº yê´|æ+∫+~. |üÁ‹ø£\T Äj·TqqT ª¬s&é f…Ás¡sY &Üø£ºsYμ nì Á|ükÕÔ$+#·&É+
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À u≤<Ûä´‘êj·TT‘·yÓTÆq bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#·&É+‘√ nH˚ø£
Ä]úø£, sê»ø°j·T b˛sê{≤\qT düìïVæ≤‘·+>± |ü]o*+#·&ÜìøÏ Äj·Tq≈£î neø±X¯+
\_Û+∫+~. ø£eT÷´ì»+ >∑T]+∫ ˝À‘·T>± Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, ‘·q ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£
dæ<ëΔ+‘ê\qT düTdü+|üqï+ #˚düTø√e&ÜìøÏ neø±X¯+ \_Û+∫+~.
11. e÷sYÿ‡, ã≈£LìHé\ dü+|òTü s¡¸D
ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT Á>∑÷|ü⁄\ eT<Ûä´ ô|<ä› m‘·TÔq yê<√|üyê<ë\T
»]>±sTT. nsTT‘˚ ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À e÷Á‘·y˚T ôd’<ëΔ+‹ø£, uÛ≤eC≤\|üs¡yÓTÆq
n+XÊ\ô|’ yê<äq\T πø+ÁBø£è‘·eTj·÷´sTT. e÷sYÿ‡ ‘·s¡#·T>± ã≈£LìHé Ä˝À#·q\qT
|ü ] Vü ‰ dü + #˚ ù dyê&É T . ã≈£ L ìHé ªes¡ Z dü e ÷q‘· « +μ ø√s¡ T ‘· T Hêï&É ì Äj· T q
Äs√|æ+#ê&ÉT.127 (1869˝À n\jÓTHé‡ |òüsY k˛wü*dtº &ÓyÓ÷Áø£d” $&ÉT<ä\ #˚dæ
ø±s¡´Áø£eT+˝Àì dü÷Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>±) ˝Ò<ë á <Û√s¡DÏ bÕ{Ï+#˚ sê»ø°j·T ‘·≥düú‘·
Ä<Ûës¡+>± e÷sYÿ‡ á $eTs¡Ù #˚XÊ&ÉT. ã≈£LìHé≈£î e÷sYÿ‡≈£î ñqï ôd’<ëΔ+‹ø£ kÕeTs¡Δ´+
˝Òq+<äTe\¢ e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq Äs√|üD\T #˚dü÷Ô nee÷ì+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#˚yê&ÉT.
nsTT‘˚ Bìø=ø£ $TqVü‰sTT+|ü⁄ ñ+~. 1872 nø√ºãsY ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Áãôd‡˝Ÿ‡˝Àì
ˇø£ |üÁ‹ø£≈£î |üP]Ô #˚j·Tì ˝ÒK ˇø£{Ï sêXÊ&ÉT. ø±ì <ëìï |ü+|üH˚ ˝Ò<äT. <ëì
>∑T]+∫ eTs¡∫b˛j·÷s¡T. ìs¡+‘·s¡+ ‘·s¡®q uÛÑs¡®q\T |ü&˚ ã≈£LìHé nqTj·÷j·TT\≈£î
n~ O|üjÓ÷>∑|ü&É˝Ò<äT. ø±ì Ä ˝ÒK˝À ªdü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\μ sê»ø°j·T $<Ûëq+
düŒwü+º >± ñ+~ :
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì (...) ô|ò&ÉπswüqT¢, ôdø£åqT¢, düuÛÑT´\T (...) n+<ä]ø° ˇπø
ìã+<Ûäq e]ÔdüTÔ+~. ÁX¯eTqT <√|æ&û #˚ùdyê]øÏ e´‹πsø£+>± kÕπ> Ä]úø£
b˛sê≥+˝À nìï eè‘·TÔ\T, nìï <˚XÊ\˝Àì ø±]à≈£î\ eT<Ûä´ n+‘·sê®rj·T
dü+|ò”TuÛ≤ey˚T á ìã+<Ûäq. ø±]àø£ esêZ\T ‘·eT+‘·‘êy˚T ìs¡«Væ≤+#˚
ø±sê´#·s¡D <ë«sê ì»yÓTÆq dü+|ò”TuÛ≤e+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. dü+|üPs¡í ùd«#·Ã¤
ø£*–q ô|ò&ÉπswüHé (...) nH˚~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ì»yÓTÆq, düJeyÓTÆq
◊ø£´‘·qT ì\T|ü⁄‘·T+~. ã÷s¡T®yê <√|æ&ûøÏ e´‹πsø£+>± ø±]à≈£î\
$T*f…+{Ÿ dü+|ò”TuÛ≤yêìøÏ eT]+‘· $düÔè‘· ìsêàD s¡÷|ü+ Çe«&É+˝À
qT+&˚ ã÷s¡T®yê esêZìøÏ e´‹πsø£+>± ø±]àø£ es¡Z sê»ø°j·T b˛sê≥+
Ä$s¡“$¤ +∫, m<ä>±\H˚ $wüj÷· ìï mes¡T ø±<äq>∑\s¡T? á $wüjT· +˝À
e÷≈£î, e÷]ÿ‡düTº\≈£î eT<Ûä´ @ø±_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. á ‘·s¡Tyê‘·
m<ä T s¡ j ˚ T ´ dü e Tdü ´ ˝À e÷]ÿ‡dü T º \ ≈£ î , e÷≈£ î eT<Û ä ´ rÁeyÓ T Æ q
$uÛÒ<ë\THêïsTT. ø±]àø£es¡Z $<Ûëq+ ‘·|üŒìdü]>± $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq~>±,
|üP]Ô>±qT, Á|ü‘·´ø£å+>±qT sêC≤´\qT ≈£L\<√ùd \ø£å´+ ø£*–q~>±
e⁄+&Ü\ì e÷ n_ÛÁbÕj·T+. ˇø£yÓ’|ü⁄ sêC≤´ìï ø=qkÕ–dü÷Ô, eTs√yÓ’|ü⁄
n+‘·sê®rj·T dü+|òT” uÛ≤e+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&&É +É m˝≤ kÕ<Û´ä +? m+<äTø£+fÒ
sê»´+ <ëì dü«uÛ≤eØ‘ê´ dü+|ò”TuÛ≤yêìï ìs√~Ûdü÷Ô, ìs¡+‘·s¡ j·TT<ëΔìøÏ
ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï~. sê»´+ ˝À|ü\, sê»´+ <ë«sê ø±]à≈£î\ ùd«#·Ã¤
>∑T]+∫, $düÔè‘· Á|üC≤˙ø£|ü⁄ $eTTøÏÔ >∑T]+∫ m˝≤ e÷{≤¢&É>∑\yÓ÷ e÷
}Vü≤ø£+<ä&É+ ˝Ò<äT. sê»´+ n+fÒ Ä~Û|ü‘·´+. sê»´+ ø=qkÕπ>#√≥
Á|ü»\ nD∫y˚‘· ñ+≥T+~. yês¡T n\Œ dü+U≤´≈£î˝…’q bÕ\ø£ es¡Z+#˚
<√|æ&ç #˚j·Tã&É‘ês¡T. $|ü¢e |ü]D≤eT Áø£eT+˝À ≈£L&Ü sêC≤´+>∑
|ü]wü‘·TÔ\T, ‘ê‘êÿ*ø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T ˝Ò<ë $|ü¢yê‘·àø£ ìj·T+‘·è‘·«+>±
#Ó|üŒã&˚yê{Ïì y˚TeTT m{Ïº |ü]dæú‘·T\˝ÀqT ÄyÓ÷~+#·+. $|ü¢eeTH˚~
Á|ü»\ #˚‘·T˝À¢H˚ ìã<äΔ‘·>±, ìC≤sTTr>±, ø£fi¯+ø£+ ˝Ò≈£î+&Ü ñ+≥T+<äì
y˚TeTT $X¯«dækÕÔ+. n˝≤ø±ø£ ø=~›eT+~ e´≈£îÔ\ #˚‘·T˝À¢ πø+ÁBø£è‘·yÓTÆ‘˚
n~ ‘·|üŒìdü]>±, yÓ+≥H˚ Á|ü>∑‹ ìs√<Ûäø£X¯øÏÔ>± e÷s¡T‘·T+~.128
@ $<ÛäyÓTÆq sê»ø°j·÷~Ûø±sêì¬ø’Hê, Á|ü‘˚´øÏ+∫ sêC´+ jÓTTø£ÿ Á|ü‘·´ø£å
s¡÷|ü+˝À, ã≈£LìHé, ÁbÂ<ÛëHé\T Çs¡Te⁄s¡T sêJ˝Òì e´‹πsø£‘· e´ø£Ô+ #˚düTÔqï|üŒ{Ïø°,
ã≈£LìHéqT |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê~>± |ü]>∑DÏ+#·&É+ dü]ø±<äT. |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<äT\T
nìï s¡ø±\ sê»ø°j·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT e´‹πsøÏ+#ês¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=*s√E˝À¢
M] Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe>± ñ+~. ø±ì ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À –«˝≤¢yéT #Ó|æŒq≥Tº dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T ªkÕe÷õø£ $|ü¢e+ ø√dü+, ã÷s¡T®yê sê»ø°j·÷\qT, sêC≤´ìï <Ûä«+dü+
#˚j·T&É+ ø√dü+ ñ<˚›•+∫q Á|ü‘˚´ø£ sê»ø°j·÷\μ ø√dü+ b˛sê&Üs¡T. 129 Ms¡T
Ç+≥π s ïwü q ˝Ÿ ˝ À $|ü ¢ e ø±s¡ T \‘√ bÕ≥T ñ+&˚ y ês¡ q ï~ eTs¡ ∫ b˛≈£ L &É < ä T .
n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ms¡T sê»ø°j·÷~Ûø±s¡+, sêC´+, ñ<√´>∑kÕ«eT´+ nH˚ düeTdü´\ô|’
ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq #˚s¡TŒ\qT n+~+#ês¡T.
á |ü]dæú‘·T\˝À ªÁ|ü‹≈£L\ sê»ø°j·÷\Tμ e÷Á‘·y˚T ø±sê´#·s¡D≈£î M˝…’qeì
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T yê~düTÔqï <ëìøÏ, πø+Á<ä+ ã\+>± ñ+&Ü\H˚ yês¡T #ÓãT‘·Tqï
ªkÕqT≈£L\ sê»ø°j·÷\μ≈£î eT<Ûä´ ‘˚&Ü @$T{Ï? Ç{≤*j·THé ô|ò&ÉπswüHé Á|ü‹bÕ<äq‘√
1872 ôdô|º+ãsY 15, 16 ‘˚B\˝À ôdsTT+{Ÿ`Ç$Tj·TsY˝À n+‘·sê®rj·T eTVü‰düuÛÑ
»]–+~. ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’q Á|ü‹ì<ÛäT\˝À ø=+<äs¡T ôdsTT+{Ÿ ` Ç$Tj·TsY˝À
eTVü‰düuÛÑ≈£î ≈£L&Ü Vü‰»s¡j·÷´s¡T. á düuÛÑ˝À rsêàHê\T düŒwüº+ #˚dæ+<˚eT+fÒ,
ªsê»ø°j·T ìsêàD≤\˙ï Ä~Û|ü‘·´ ìsêàD≤˝Ò— Ç$ ˇø£ esêZìøÏ Á|üjÓ÷»q+ #˚≈£Ls¡TÃ‘·÷
Á|üC≤˙ø±ìøÏ Vü‰ì#˚ùdy˚. ø±]àø£es¡Z+ n~Ûø±s¡+ #˚|ü≥º&Üìï \ø£å´+>± ìs¡ísTT+#·T≈£î+fÒ,
n~ ≈£L&Ü ˇø£ Ä~Û|ü‘·´ <√|æ&û es¡Z+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. n+<äTe\¢ nìï s¡ø±\
sê»ø°j·÷~Ûø±sêìï <Ûä«+dü+ #˚j·T&Éy˚T ø±]àø£es¡Z ‘=* ø£s¡Ôe´+. ‘ê‘êÿ*ø£, $|ü¢e
sê»ø°j·÷~Ûø±s¡+ kÕ–+#˚ @ dü+düú nsTTHê á $<Ûä+>± <Ûä«+dü+ #˚düTÔ+<äì #Ó|üŒ&É+
eT∞¢ yÓ÷dü+ #˚j·T&Éy˚T ne⁄‘·T+~. Ç$ ≈£L&Ü Á|üdüTÔ‘· Á|üuÛÑT‘ê«\ e÷~]>± ø±]à≈£î\≈£î
Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ y˚μ. 130 ã≈£LìHé ndü+|üP]Ô>± sêdæq ª~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+&é ø±sYe¢ ÷sYÿ‡μ
nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT : Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø£s¡Ôe´+ sê»´ dü+ã+~Û‘· sê»ø°j·÷\≈£î,
ã÷s¡T®yê Á|ü|ü+#êìøÏ yÓ\T|ü\ ø±]à≈£î\≈£î Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#·&É+. á ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ
ì»yÓTÆq Ä<Ûës¡+ ªn‘·´+‘· düs¡fi¯yÓTÆq~, $T‘·yÓTÆq~μ ø±yê*. n~ ô|≥Tºã&ç<ëØ
$<ÛëHêìøÏ e´‹πsø£+>± ø±]àø£es¡Z dü+|ò”TuÛ≤yêìï ì]à+#·&É+.131 ìC≤ìøÏ $$<Ûä
e÷s¡TŒ\qT |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îqï|ü⁄&ÉT á dü÷Á‘ê\ Á|üø£≥q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ‘=*
s√E˝À¢ ìs¡ísTT+∫q \øå±´\≈£î #ê˝≤ <ä>∑Zs¡>± ñ+~. nsTT‘˚ 1871 \+&ÉHé düe÷y˚X¯+
‘·s¡Tyê‘· e÷sYÿ‡, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ rdüT≈£îqï ìs¡íj·÷\≈£î #ê˝≤ _ÛqïyÓTÆq ~X¯˝À Ç$
ñHêïsTT.132
dæ<ëΔ+‘ê\ø£T, \øå±´\≈£î eT<Ûä´ e⁄qï rÁeyÓTÆq yÓ’s¡T<Ûä´+ ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ
yê‘êes¡D≤ìï ìs¡ísTT+∫+~. düuÛÑ˝À yÓTC≤]{° ªì•Ã‘·+>±μ sê»ø°j·÷~Ûø±sêìï
¬>\yê\ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.133 nsTT‘˚ sê»ø°j·T bÕØº nH˚~ πøe\+ ã÷s¡T®yê dü+düú\≈£î
‘·˝§–Z ñ+&˚ |ü]ø£s¡eTì dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T yê~+#ês¡T. ø£eT÷´ì»+ |ü≥¢
e÷sYÿ‡ ne>±Vü≤qqT ˝≤kÕ˝Ÿ Á|ü‹bÕ~+∫q ª|”|ü⁄˝Ÿ‡ ùdº{Ÿμ (Á|ü»\ sê»´+) ‘√
b˛\Ã&É+ <ë«sê <ëìì $ø£è‘·|üs¡#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ês¡T. ìC≤ìøÏ e÷sYÿ‡ ˝≤kÕ˝Ÿ
uÛ≤eqøÏ e´‹πsø£+>± ì]«sêeT+>± b˛sê&Ü&ÉT.134 @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° yÓ’s¡+ eT<Ûä´˝À
ùV≤‘·Te⁄≈£î ø=+‘· neø±X¯+ \_Û+#·&É+‘√ ã≈£LìHé, –«˝≤¢yéT Ç<ä›s¡T ≈£L&Ü ¬s+&ÉT
|üøå±\T ˇπø \ø£å´+‘√ ñHêïj·TH˚~ Á>∑Væ≤+#·>∑*>±s¡T.135 @+¬>˝Ÿ‡‘√ ø£*dæ sêdæq
ªÄHé <ä |òøæ wºÏ dü t dæŒ{¢ Ÿ‡ ÇHé <ä Ç+≥πsïwüq˝Ÿμ nH˚ yê´dü+˝À sêC≤´ìï ìs¡÷à*+#·&eÉ TH˚~
k˛wü*düTº düe÷» kÕú|üq≈£î nedüs¡yÓTÆq |ü]dæú‘·T\˝À ˇø£{Ï nì e÷sYÿ‡ #ÓbÕŒ&ÉT :
k˛wü*düTº\+‘ê nsê#·ø£yê<ëìï ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥THêïs¡T
: ˇø£kÕ] ø±]àø√<äéT+ es¡Z ìs¡÷à\q nH˚ \ø£å´+ kÕ~Û+∫q ‘·s¡Tyê‘·
n‘·´~Ûø£ dü+U≤´≈£î˝…’q ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\qT n\Œdü+U≤´≈£î˝…’q <√|æ&ç<ës¡T\≈£î
u≤ìdü \ T>± #˚ d ü T Ô q ï sêC≤´~Û ø ±s¡ + n<ä è X¯ ´ eTe⁄‘· T +~. Á|ü u Û Ñ T ‘· «
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˙ï πøe\+ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTe⁄‘êsTT.
á \øå±´ìï ‘·ø£åDy˚T kÕ~Û+#ê\ì dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T |ü≥Tº|ü&ÉT‘·Tqï+<äTe\¢
sêJøÏ M\T˝Òì $uÛÒ<ë\T ‘·˝…‘êÔsTT. yêdüÔyêìøÏ yês¡T Ç+≥πsïwüq˝ŸqT sê»ø°j·T
b˛sê≥ y˚~ø£>± ø±≈£î+&Ü m≥Te+{Ï n~Ûø±s¡ eédüú ˝Òì uÛÑ$wü´‘Y düe÷C≤ìøÏ ˇø£
Ä<äs¡Ùe+‘·yÓTÆq qeT÷Hê>± |ü]>∑DÏdüTÔHêïs¡T. ã≈£LìHé Äj·Tq eT<ä›‘·T<ës¡T\T Ç˝≤
uÛ≤$düTÔHêïs¡ì e÷sYÿ‡ $e]+#ê&ÉT :
<√|æ&ç<ës¡T\ #˚‘·T˝À¢ πø+ÁBø£è‘·yÓTÆq X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq kÕe÷õø£, sê»ø°j·T
X¯≈£îÔ\qT ≈£L\<√j·T&ÜìøÏ ø±]à≈£î\ø£T nsê#·ø£yê<äy˚T ‹s¡T>∑T˝Òì
Äj·TT<ÛäeTì yês¡T uÛ≤$kÕÔs¡T. nsTT‘˚ @<√ ˇø£ $<Ûä+>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿì
nD∫y˚j·÷\ì bÕ‘· düe÷»+ Á|üj·T‹ïdüTÔqï ‘·s¡TD+˝À <ëì˝À
ìsêàD≤ìøÏ ã<äT\T nsê#·ø£‘·qT Á|üy˚X¯ô|{≤º\ì yês¡T ø√s¡T‘·THêïs¡T.136
k˛wü*düTº düe÷»+˝À esêZ\qT, sêC≤´ìøÏ #Ó+~q sê»ø°j·T n~Ûø±sêìï ìs¡÷à*+#·
e\dæ q nedü s ¡ + ñ+<ä ì Çs¡ T |ü ø å ± \T n+^ø£ ] dü T Ô q ï|ü Œ {Ï ø ° , \ø£ å ´ kÕ<Û ä q ≈£ î
nqTdü]+#·e\dæq e÷s¡Z+ >∑T]+∫, á e÷s¡TŒ ‘˚>∑*–q kÕe÷õø£ X¯≈£îÔ\ >∑T]+∫
¬s+&ÉT |üøå±\ eT<Ûä´ rÁeyÓTÆq $uÛÒ<ë\THêïsTT. e÷sYÿ‡ Á|üø±s¡+ bòÕø£ºØ ø±]à≈£î\T
$|ü¢yêìï eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓfi¯‘ês¡T. ø±ì ã≈£LìHé Á|üø±s¡+ ªnD>±]q Á|ü»\+‘êμ
n+fÒ ªn\¢]eT÷ø£\Tμ (lumpen proletarit) nì |æ\eã&˚yês¡T ≈£L&Ü $|ü¢e es¡Z+
ne⁄‘ês¡T. m+<äTø£+fÒ á es¡Z+ ã÷s¡T®yê Hê>∑]ø£‘·‘√ ø£\Twæ‘·+ ø±˝Ò<äT. <ëì
n+‘·s¡+–ø£ ndæÔ‘·«+˝À, <ëì ÄX¯\˝À, dü$Twæº Jeq|ü⁄ nedüsê\˝À, u≤<Ûä\˝À
n~ uÛ$Ñ wü´‘Y k˛wü*»+ ;C≤\qT ø£*– e⁄+≥T+~.137 e÷sYÿ‡ ø£eT÷´ìdüTº ø±e&É+‘√
kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ #ê]Á‘·ø£ |ü]dæú‘·T\T, düeTs¡Δe+‘·yÓTÆq ìsêàD+,

Á|ü»\˝À es¡Z #Ó’‘·q´+ nedüs¡eTe⁄‘êj·Tì Á>∑Væ≤+#·>∑*>±&ÉT.138 nsê#·ø£yê~ ã≈£LìHé
Á|üø±s¡+ kÕe÷q´ Á|ü»\ n+fÒ nD>±]q Á|ü»\ düVü≤C≤‘ê\T nCÒj·TyÓTÆq$,
Hê´j·TyÓTÆq$. n$ ‘·eT+‘· ‘êeTT kÕe÷õø£ $|ü¢e+ ÁbÕs¡+_Û+∫, $»j·÷ìï
#˚≈£Ls¡TkÕÔsTT.139
k˛wü*»+ kÕ<Ûäq≈£î nedüs¡yÓTÆq kÕ<Ûäq dü+|ü‹Ô >∑T]+∫ ≈£L&Ü Çs¡T|üøå±\
eT<Ûä´ rÁeyÓTÆq $uÛÒ<ä+ ñ+~. ã≈£LìHé düeTs¡o\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À m≈£îÿe uÛ≤e+
s¡Vü≤dü´ dü+|òü÷\ ìsêàD≤ìøÏ (˝Ò<ë ì]à<ë›eTì ø£\\T ø£q&ÜìøÏ) |ü]$T‘·eTj·÷´sTT.
Ç$ m≈£îÿe>± y˚T<Ûëe⁄\‘√H˚ @sêŒ≥j˚T´$. Ms¡T n+øÏ‘·uÛ≤e+‘√, X¯øÏÔe+‘·+>±
|üì#˚ùd ‘Ó*yÓ’q e´≈£îÔ\‘√ ≈£L&çq $|ü¢e ùdHêqT\T. nìï{Ï˙$T+∫ Á|ü»\≈£î
ìC≤sTTr|üs¡T˝…’q ùdïVæ≤‘·T\T.140 Ms¡T kÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î düqï<äΔ+ #˚dæ $|ü¢e+
rdüT≈£îekÕÔs¡T. @~@yÓTÆq|üŒ{Ïø° ø±]àø£es¡Z+ d”«j·T $eTTøÏÔ ø√dü+ ø£èwæ #˚düTÔ+<äì
e÷sYÿ‡ $X¯«dæ+#ê&ÉT. ªs¡Vü≤dü´ dü+|òü÷\T ø±]àø£es¡Z ñ<äé÷ìøÏ qwüº+ #˚kÕÔj·Tìμ
Äj·Tq düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. á dü+|òü÷\T ªø±]à≈£î\≈£î ‘Ó*j·TC…|üŒ&ÜìøÏ ã<äT\T ìs¡+≈£îX¯,
e÷]àø£ ìj·Te÷\‘√ yê] kÕ«‘·+Á‘ê´ìï b˛>=≥Tºø=H˚ $<Ûä+>± #˚kÕÔj·Tì, yê]
Ä˝À#·Hê X¯øÏÔì |üø£ÿ<ë] |ü{ÏºkÕÔj·Tìμ 141 e÷sYÿ‡ $e]+#ê&ÉT. Á|ü‘·´ø£å+>± $|ü¢yêìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éì ø±]àø£es¡Z sê»ø°j·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ìï{Ï˙ ã≈£LìHé e´‹πsøÏ+#ê&ÉT.
nsTT‘˚ e÷sYÿ‡ e÷Á‘·+ dü+|òüT dü+düÿs¡D\T, bÕøÏåø£ \øå±´\qT ‹s¡düÿ]+#·˝Ò<äT.
nsTT‘˚ Çe˙ï ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï n~Û>∑$T+#˚ ø±]àø£es¡Z b˛sê{≤\qT
|ü{Ïwüº+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ü\ì e÷sYÿ‡ >∑{Ïº>± $X¯«dæ+#ê&ÉT. n+‘˚>±ì
Ç$ yê]ì eédüú˝À uÛ≤>∑+ #˚j·T≈£L&É<äì Äj·Tq düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT.
$|ü¢e+ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü yê]s¡Te⁄] $uÛÒ<ë\T ‘=\–b˛j˚T$ ø±<äT. ã≈£LìHé
Á|üø±s¡+ ªø±]àø£es¡Z+ Ä]úø£ $eTTøÏÔ kÕ~Û+#ê\+fÒ ‘·|üŒìdü]>± Bì‘√bÕ≥T>± sêC≤´ìï
s¡<äT› #˚j·÷*.μ142 e÷sYÿ‡ Á|üø±s¡+ sê»´+ ˇø£ÿs√E˝À n+‘·sêúqeTj˚T´ eédüú
ø±<äT. 1873 &çôd+ãsY˝À ªn\àHêø√ ]|ü_¢ø±H√μ |üÁ‹ø£ Á|ü#·T]+∫q ªbı*{Ïø£˝Ÿ
Ç+&Ó|òü]+{Ï»yéTμ yê´dü+˝À, Ç≥© ø±]àø£ ñ<äéT+ô|’ nsê#·ø£yê<äT\T kÕ–düTÔqï
Ä~Û|ü‘ê´ìï e÷sYÿ‡ Ç˝≤ düyê\T #˚XÊ&ÉT :
ø±]àø£es¡Z sê»ø°j·T ñ<äéT+ Væ≤+kÕ‘·àø£ s¡÷bÕ\T rdüT≈£î+fÒ, ø±]à≈£î\T
ã÷s¡T®yê ìj·T+‘·è‘·«+ kÕúq+˝À ‘·eT $|ü¢yê‘·àø£ ìj·T+‘·è‘ê«ìï
Á|üy˚X¯ô|&ç‘˚. ã≈£LìHé n_ÛÁbÕj·T+˝À yês¡T dæ<ëΔ+‘êìøÏ Á<√Vü≤+ #˚dæ
uÛÑj·÷qø£ H˚s¡+ #˚dæqfÒº. m+<äTø£+fÒ yês¡T ‘·eT <äj·T˙j·TyÓTÆq,
n|ü $ Á‘· y Ó T Æ q s√EyêØ nedü s ê\T rs¡ T Ãø√e&ÜìøÏ , ã÷s¡ T ® y ê
Á|ü‹|òTü ≥qqT nD∫y˚jT· &ÜìøÏ >±qT Äj·TT<Ûë\T n|üŒ–+∫, sêC≤´ìï
yÓ+≥H˚ s¡<äT› #Ój·T´&ÜìøÏ ã<äT\T <ëìøÏ $|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq, ‘ê‘êÿ*ø£yÓTÆq
s¡÷|ü+ ÇkÕÔs¡T.143
ã÷s¡T®yê n~Ûø±sêìøÏ, ø±]àø£es¡Z n~Ûø±sêìøÏ eT<Ûä´ ‘˚&Ü #·÷&É&ÜìøÏ ø=ìïkÕs¡T¢
∫ø±≈£î ø£*–+#˚ $<Ûä+>± ã≈£LìHé ‹s¡düÿ]+#ê&ÉT. nsTT‘˚ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHêìøÏ,
k˛wü*C≤ìøÏ eT<Ûä´ |ü]D≤eT <äX¯˝À ø=ìï Á|üe÷<ë\qT Äj·Tq eTT+<äT>± #·÷XÊ&ÉT.
Á|ü‘˚´øÏ+∫ $|ü¢e+ nq+‘·s¡+ n~ ñ<√´>∑kÕ«eT´+>± ~>∑C≤πs Á|üe÷<ä+ ñ+<äì
ù|s=ÿHêï&ÉT. Äj·Tq 1870 ` 1871 eT<Ûä´ø±\+˝À ndü+|üP]Ô>± sêdæq ª~ ≈£Lï{À`
»s¡àìø˘ n+ô|’sY n+&é ~ k˛wü˝Ÿ ]e\÷´wüHéμ nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À á $<Ûä+>± sêXÊ&ÉT :
e÷sYÿ‡ Á|ü‹bÕ~düTÔqï Á|ü»\ sêC´+˝À m≥Te+{Ï Á|ü‘˚´ø£ Vü≤≈£îÿ\Tqï
es¡Z+ ñ+&É<äì eTq≈£î #ÓãT‘·THêïs¡T. Hê´j·T+, sê»ø°j·÷\|üs¡+>±H˚
ø±ø£, Ä]úø£|üs¡+>± ≈£L&Ü n+<äs¡÷ düe÷qT˝Òqì #ÓãT‘·THêïs¡T. (...)
n+<äTe\¢ m≥Te+{Ï Á|ü‘˚´ø£‘·\Tqï es¡Z+ ñ+&É<äT. nsTT‘˚ Á|üuÛÑT‘·«+
ñ+≥T+~. á $wüj·T+ C≤Á>∑‘·Ô>± >∑eTì+#ê*. n‘·´+‘· dü+øÏ¢wüºyÓTÆq
á Á|ü u Û Ñ T ‘· « + á s√EqTqï Á|ü u Û Ñ T ‘ê«\ e÷~]>±, Á|ü » \qT
sê»ø°j·T+>± |ü]bÕ*+#·&É+‘√ dü]ô|≥Tºø√<äT. Á|ü»\qT Ä]úø£+>±
≈£L&Ü q&ç|ædüTÔ+~. ñ‘·Œ‹Ô, dü+|ü<ä |ü+|æD°, eékÕj·÷ìï ‘·q #˚‘·T˝À¢
πø+ÁBø£]düTÔ+~. bòÕ´ø£ºØ\ kÕú|üq, yê{Ï n_Ûeè~Δ, yêDÏ»´ ìs¡«Vü≤D,
∫es¡≈£î sê»´+ ìj·T+Á‘·D˝À ñqï u≤´+øÏ+>¥ eédüú <ë«sê $$<Ûä
ñ‘·Œ‹Ô s¡+>±\≈£î ô|≥Tºã&çì πø{≤sTT+#·&É+ <ë«sê Ä]úø£ ìs¡«Vü≤D
#˚düTÔ+~. n~ XÊÁd”Ôj·T $y˚#·qô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq bÕ\q. nìï bÕ\Hê
eédüú˝À¢øÏ n‘·´+‘· •wüºyê<ä, ìs¡+≈£îX¯, nVü≤+ø±s¡|üP]‘·, nee÷q
|üP]‘·yÓTÆq bÕ\q. nø£ÿ&É ø=‘·Ôes¡Z+, ì»yÓTÆq ˝Ò<ë ≈£îVü≤Hê ôd’+{ÏdüTº\,
$<ëý˚ ‘ · Ô \ ø=‘· Ô <=+‘· s ¡ \ eédü ú ñ+{≤sTT. $C≤„ q + ù|s¡ T ‘√
ne÷j·T≈£î˝…’q yÓTC≤]{°ô|’ yÓTÆHê]{° bÕ\q kÕ>∑T‘·T+~. (...) Á|ü‹
sê»´+ n~ m+‘· ]|ü_¢ø£Hé sê»ýÓTÆq|üŒ{Ïø°, m+‘· Á|üC≤kÕ«eT´j·TT‘·
yÓTÆq<Ó’q|üŒ{Ïø° (...) ô|’ qT+∫ Á|ü»\qT bÕ*+#˚<˚. ‘Ó*yÓ’q, Á|ü‘˚´ø£
kÂø£sê´\Tqï, yÓTÆHê]{° á bÕ\q #˚düTÔ+~. Á|ü»\ø£+fÒ yê] nedüsê\T
á yÓTÆHê]{°πø m≈£îÿe ‘Ó\TkÕÔj·Tì #Ó|ü≈£î+{≤s¡T.144
ns¡úXÊg |ü]C≤„q+ n+‘·>± ˝Òq+<äTe\¢ ã≈£LìHé Á|ükÕÔ$+∫q düe÷K´ e÷s¡Z+˝À
uÛÑ$wü´‘·TÔ k˛wü*dtº düe÷C ìsêàD≤ìøÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£+>± ñ+&˚ n+XÊ˝ÒM ø£ì|æ+#·e⁄.
ø±˙ 20e X¯‘êã›+˝À »]–q ø=ìï dü+|òüT≥q\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£ <äèwæº‘√ eTT+<äT>±H˚
#Ó|üŒ>∑*>±&ÉT.
12. e÷sYÿ‡ ‘·s¡Tyê‘· : πø+ÁBø£è‘·yê<äT\T, dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+‘·≈£î|üPs¡«+ ñqï yÓ’uÛÑe+ eT∞¢ mqï&É÷ dü+bÕ~+#·˝Òø£
b˛sTT+~. 1864˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq á >=|üŒ dü+düú mì$T~ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T
düyÓTà\≈£î, b˛sê{≤\≈£î $»j·Te+‘·+>± eT<ä›‘·T Ç∫Ã+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£
ø±s¡´Áø£e÷ìï neT\T #˚dæ+~. j·T÷s√|ü⁄˝Àì nìï <˚XÊ\˝À yê´|æ+∫+~. ∫es¡≈£î
ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À n+‘·s¡Z‘· ø±s¡D≤\‘√ ≈£î|üŒ≈£L*+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° e÷sYÿ‡
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ qT+∫ ‘·|ü≈£îqï|üŒ{Ïø° ø£<∏ä n+‘·{Ï‘√ eTT–j·T˝Ò<äT. Á|üdüTÔ‘·+ ¬s+&ÉT
Á>∑÷|ü⁄\T @s¡Œ&Ü¶sTT. yê{Ïôd’E #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. sê»ø°j·T|üs¡yÓTÆq ÄX¯\T >±ì, X¯øÏÔ
kÕeTsêΔ´\T >±ì Ç+‘·≈£î |üPs¡«+ ñqï≥Tº ˝Òe⁄. nsTT‘˚ n<˚ yê‘êes¡D+ ø=qkÕ>∑T
‘·Tqï~. ˇø£ Á>∑÷|ü⁄ yÓTC≤]{°˝À ñ+~. Ms¡T ∫e] ø±+Á¬>dt˝À ‘·eT <Û√s¡DÏ e´ø£Ô+
#˚XÊs¡T. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø=qkÕ>±\ì Ms¡T ø√s¡T≈£îHêïs¡T.
M]ì ªôd+Á≥*düTº\Tμ n+fÒ πø+Á<ä+ ã\+>± ñ+&Ü\H˚ yês¡T>± >∑T]Ô+#ês¡T. ¬s+&√
Á>∑÷|ü⁄ yÓTÆHê]{°>± ñ+~. M]ì ªn{≤q$TdüTº\Tμ ˝Ò<ë ªô|ò&És¡*düTº\Tμ 145 nHêïs¡T.
ìs¡íj·÷\T #˚j·T&É+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì ôdø£åq¢≈£î |üP]Ô dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô ñ+&Ü\ì
Ms¡T yê~+#ês¡T.
1872˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ã\+ Ç+ø± ‘·>∑Z˝Ò<äT. >∑‘·+˝À e÷~]>±
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ndüe÷q‘·\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. ø=ìï <˚XÊ\˝À (ñ<ëVü≤s¡DøÏ
ôdŒsTTHé, Ç≥©) n~ u≤>± $düÔ]+∫q|üŒ{Ïø°, eT]ø=ìï <˚XÊ\˝À (ñ<ëVü≤s¡D≈£î
Á_≥Hé) <ëì ã\+ ‘·–Zb˛sTT+~. ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À Hê≥ø°j·T |ü]D≤e÷\ eT<Ûä´
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ N*b˛sTT+~. nH˚ø£ eT+~ ø±s¡´ø£s¡Ô\T Á|ü<Ûëq+>± πø+Á<ä+ ã\+>±
ñ+&Ü\H˚ •_s¡ + ˝Àì yês¡ T ø±]àø£ ñ<ä ´ eT #· ] Á‘· ˝ À eTs√ Á|ü < Û ë q|ò ü T ≥º +
eTT–dæb˛sTT+<äì >∑T]Ô+#·>∑*>±s¡T. ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø± ô|ò&ÉπswüHé‘√ bÕ≥T j·T÷s√|ü⁄˝Àì
|ü]$T‘·yÓTÆq X¯≈£îÔ\T ø£*dæ q÷´j·÷sYÿ˝Àì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ≈£î eT<ä›‘·T Ç#êÃsTT.
s√eT+&˚ ô|ò&ÉπswüHé, dæ«≥®sê¢+&é˝À »s¡àHé uÛ≤wü e÷{≤¢&˚yê] ôdø£åqT¢ u…ø£sY #=s¡e≈£î
eT<ä›‘·T ‘Ó*bÕsTT. »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ es¡ÿsY‡ bÕØº eT<ä›‘·T ‘Ó*|æq|üŒ{Ïø°
n~ ô|’øÏ ø£ì|æ+#˚~ ø±<äT. ø=‘·Ô>± #˚]q ÄÅdæºj·÷ ôdø£åqT¢ »s¡àq¢ e÷~]>± ø±≈£î+&Ü
düuÛÑ´‘·« s¡TdüT+ qT+∫ ø=+‘· kıeTTà düMTø£]+∫ |ü+bÕs¡T. b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ, &ÓHêàsYÿ
ôdø£åqT¢ ≈£L&Ü á Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î eT<ä›‘·T Ç#êÃsTT. nsTT‘˚ ôdŒsTTHé, Ç≥©,
HÓ<äsê¢+&é‡˝˝À ø=‘·Ô Ä<˚XÊ\qT mes¡÷ |ü{Ïº+#·Tø√˝Ò<äT. ◊sê¢+&é˝À #√fÒ ˝Ò≈£î+&Ü
b˛sTT+~. 1873 Hê{ÏøÏ ÁbòÕHé‡˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ôdø£åqT¢ nH˚y˚ ˝Ò≈£î+&Ü b˛j·÷sTT.
ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ ø£+fÒ eTT+<äTqT+&ç e⁄qï e´øÏÔ>∑‘· $uÛÒ<ë\ ø±s¡D+>± 1872
qe+ãsY˝À Á_{Ïwt ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ¬s+&ÉT>± N*b˛sTT+~. ¬s+&ÉT esêZ\T ‘êy˚T
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈î£ ì»yÓTqÆ Á|ü‹ì<ÛTä \eTì #Ó|ü ≈£îHêïsTT.ùV≤˝Ÿ‡ 16 ôdø£qå ≈¢ î£ Hêj·Tø£‘«· +
eVæ≤dü÷Ô, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À Á|üeTTKT˝…’q ôV≤s¡àHé »+>¥ (1830`1901), <∏ëeTdt
yÓ÷≥sYôV≤&é (1825`84)\ eT<ä›‘·T‘√ q÷´j·÷sYÿ˝Àì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ‘√ ‘Ó>∑‘Ó+|ü⁄\T
#˚düT≈£îHêï&ÉT. 1873 »qe]˝À Á_{Ïwt ô|ò&ÉπswüHé eTVü‰düuÛÑ »s¡|ü&ÜìøÏ ùV≤˝Ÿ‡ |æ\T|ü⁄
Ç#êÃ&ÉT. ùV≤\T‡, Çø±]j·Tdt\T dü+düÿs¡Dyê<äT˝Ò nsTTq|üŒ{Ïø°, mìïø£\˝À
bÕ˝§ZHê\ì yê~+∫q|üŒ{Ïø° sê»ø°j·T|üs¡+>± Ms¡T nH˚ø£ ≈£î|æŒ>∑+‘·T\T y˚XÊs¡T.
yês¡T ÁfÒ&é j·T÷ìj·Tq¢ eT<ä›‘·T‘√ Ç+≥πsïwüq˝ŸqT sê»ø°j·T bÕØº>± e÷sêÃ\ì
Ä˝À∫+#ês¡T. Ä bÕØº ã÷s¡T®yê es¡Z+˝Àì ñ<ës¡yê<ä |üøå±\‘√ bı‘·TÔ ô|≥Tºø√yê\ì
yês¡T ø√s¡T≈£îHêïs¡T. ø±ì n~Ûø±]ø£+>± yês¡T ‘·≥düúyê<äT˝…’q –«˝≤¢yéT, ã≈£LìHé\‘√
ø£*dæb˛j·÷s¡T. á |ü]D≤e÷\≈£î düŒ+~dü÷Ô @+¬>˝Ÿ‡ ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ ìs¡íj·÷\qT
>∑T]Ôdü÷Ô ¬s+&ÉT düs¡Tÿ´\s¡T¢ $&ÉT<ä\ #˚XÊ&ÉT. M{Ïô|’ e÷+#ÓdüºsY˝Àì Á|üeTTK Hêj·T≈£î\T
ªn~Ûø±]ø£μ Á_{Ïwt ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ Hêj·T≈£î\T, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ e÷J düuÛÑT´\T &çbÕ+{Ÿ,
Á|ò”Á&çø˘ ˝…düïsY (1825`1910)\T dü+‘·ø±\T CÒXÊs¡T. øöì‡˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ pHé˝À
»]–+~. n+<äT˝À bÕ˝§Zqïyês¡T »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸqT q÷´j·÷sYÿøÏ ‘·s¡*+#·&ÉeTH˚
#˚<Tä ìC≤ìï $T+>∑e\dæ e∫Ã+~. (á ã~© #˚jT· &É+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈î£ eTT–+ù|qì
n+<äs¡÷ uÛ≤$+#ês¡T). n+<äTe\¢ Á_{Ïwüß ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ eTqdü÷Œ¤]Ô>±
bÕ˝§Zq˝Òø£b˛j·÷sTT.146 Ä $<Ûä+>± ¬s+&ÉT Á>∑÷|t\˝Àq÷ |ü‘·q+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.
π ø +Á<ä + ã\+>± ñ+&Ü\ì ø√π s yê] kÕ<Û ë s¡ D eTVü ‰ dü u Û Ñ yÓ T T<ä { Ï
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ »]–q #√fÒ C…˙yê˝À »]–+~. u…ø£sY ø£èwæ |òü*‘·+>±
eTTô|’Œ (30) eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. yê]˝À (yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>±) Ç<ä›s¡T
eTVæ≤fi¯\T ≈£L&Ü Vü‰»s¡j·÷´s¡T. M]˝À |ü~ùV≤qTeT+~ C…˙yê≈£î #Ó+~qyêπs.
Ç‘·s¡ <˚XÊ\ ôdø£åHé\ qT+∫ Vü‰»s¡sTTq yês¡T ‘·≈£îÿe. »s¡à˙, u…*®j·T+ ÄÅdæºj·÷ `
Vü≤+>∑Ø\ qT+∫ ˇø=ÿø£ÿs¡T e#êÃs¡T.147 j·T÷s√|t˝Àì ìsêXÊ»qø£yÓTÆq düMTø£s¡D\qT
#·÷dæ q÷´j·÷s¡Tÿ qT+∫ Á|ü‹ì<ÛäT\qT |ü+|ü≈£L&É<äì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ìs¡ísTT+∫+~.
Á_{Ïwt ô|ò&ÉπswüHé ìj·T$T+∫q ôdÁsê*j·TsY ≈£L&Ü eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»s¡T ø±˝Òø£b˛j·÷&ÉT.
ìC≤ìøÏ πø+Á<ä+ ã\+>± ñ+&Ü\H˚ yê] Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î Ç<˚ eTT–+|ü⁄.
Ç~ Ç˝≤ ñ+&É>±, ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝À C≤«\ Ä]b˛≈£î+&± #˚j·÷\ì k˛sY®
rÁe+>± Á|üj·T‹ïdüTÔqï|üŒ{Ïø° ªHêsYÔ nyÓT]ø£Hé ô|ò&ÉπswüHéμ |ü‘·q|ü⁄ n+#·T≈£î #˚s¡T≈£î+~.
düuÛÑT´\ dü+K´ yÓsTT´ ø£+f… ‘·–Zb˛sTT+~. M]˝À düuÛÑ´‘·« s¡TdüT+ ãø±sTT\T #Ó*¢+∫q
yês¡T ˝Òs¡T. n+<äTe\¢ ô|ò&ÉπswüHé Ä]úø£ |ü]dæú‹ ~>∑C≤]b˛sTT+~. b˛düº˝Ÿ kÕº+|ü⁄\T
ø=q&É+ ≈£L&Ü ô|<ä› düeTdü´ nsTT+~. Ç~ πøe\+ nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\
eéVü‰sê\πø |ü]$T‘·+ nj˚T´ |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. nyÓT]ø± ø±]à≈£î\T X¯Á‘·T‘·«+,
ñ<ëd”q‘·\ eT<Ûä´ }–dü˝≤&˚yês¡T. ô|ò&ÉπswüHé qe+ãs¡T 1873˝À $&ÉT<ä\ #˚dæq
ªe÷ìô|òk˛º ≥T <ä e]ÿ+>¥ |”|ü⁄˝Ÿ Ä|òt HêsYÔ nyÓT]ø±μ |ü≥¢ ≈£L&Ü yês¡T Ç<˚ yÓ’K]
nqTdü]+#ês¡T.148 á |ü]dæú‘·T\˝À k˛sY® Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù |ü<ä$øÏ sêJHêe÷
#˚XÊ&ÉT. eTT+<äT>± }Væ≤+∫q≥T¢>± Ä ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉTqïs¡ dü+e‘·‡sê\˝À nø£ÿ&É
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘· eTT–dæb˛sTT+~. ∫e]>± <ëìï 1876 p˝…’ 15q s¡<äT›
#˚XÊs¡T. |òæ\&Ó*Œ¤j·÷˝À »]–q á düuÛÑ≈£î 635 eT+~ düuÛÑT´\≈£î 149 ÁbÕ‹ì<Ûä´+
eVæ≤düTÔqï 10 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. ªe]ÿ+>¥ yÓTHé‡ bÕØº Ä|òt ~
j·TTHÓ’f…&é ùdº{Ÿ‡μ dü+kÕú|üø£ eTVü‰düuÛÑ »]π> eTT+<äT Ç+≥πsïwüq˝ŸqT s¡<äT› #˚XÊs¡T.
nyÓT]ø± X¯‘ê_› ñ‘·‡yê\ dü+<äs¡“¤+>± á dü+|òüT≥q »]–+~.
πø+Á<ä+ ã\yÓTÆq~>± ñ+&Ü\ì yê~+#˚yês¡T ¬s+&ÉT <˚XÊ\˝À eT]ø=+‘·
ø±\+ eTq>∑*–q|üŒ{Ïø° dæ<ëΔ+‘·+ n_Ûeè~ΔøÏ yês¡T m≥Te+{Ï ø£èwæ #˚j·T˝Òø£b˛j·÷s¡T.
eTs√yÓ’|ü⁄ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T eT]ø=ìï dü+e‘·‡sê\bÕ≥T #·Ts¡T≈£î>± |üì#˚XÊs¡T.
Ms¡T ôdsTT+{Ÿ ` Ç$Tj·TsY˝À ìs¡«Væ≤+∫q eTVü‰düuÛÑ≈£î dæ«≥®sê¢+&é, Ç≥©, ôdŒsTTHé,
ÁbòÕHé‡\ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. ªdü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ø£*–q ô|ò&ÉπswüqT¢, ôdø£åqT¢
‘·eT+‘·‘êy˚T ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚ ‹s¡T>∑T˝Òì Vü≤≈£îÿqT, ‘êeTT eT+∫<äì qy˚Tà
sê»ø°j·T |ü+<∏ëqT nqTdü]+#·&ÜìøÏ ñqï Vü≤≈£îÿqT ˝Ò≈£î+&Ü #˚ùd Vü≤≈£îÿ me]ø°
˝Ò<äìμ, Ç~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì düe÷K´|üs¡yÓTÆq dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô˝À uÛ≤>∑eTì, Bì‘√
bÕ≥T ªùdïVü≤+, dü+|ò”TuÛ≤e+, |üs¡düŒs¡ s¡ø£åD ˇ|üŒ+<ä+μ ñ+≥T+<äì eTVü‰düuÛÑ˝À
ìs¡ísTT+#ês¡T. –«˝≤¢yéT ø£èwæ‘√ á $<Ûëq+ s¡÷bı+~+~. Ç<˚ ã≈£LìHé nsTT‘˚
sêJ˝Òì $<ÛëHêìï m+#·T≈£îH˚yê&ÉT. ã≈£LìHé ø£+fÒ ∫qïyê&Ó’q –«˝≤¢yéT <ä÷s¡<äèwæº
ø£*–qyê&ÉT. ‘·eT ã˝≤ìï psê, dæ«≥®sê¢+&é, Ç≥© <ë{Ï $düÔ]+|üCÒj·÷\ì \+&ÉHé
|ü+<∏ëqT e´‹πsøÏ+#˚ ô|ò&Éπswüq¢ìï ≈£L&É>∑{≤º\H˚ \ø£å´+‘√ Äj·Tq á $<Ûëq ìs¡íj·T+
#˚XÊ&ÉT.150 Ä s√Eq á m‘·T>Ô &∑ É $»j·T+ kÕ~Û+∫+~. yê>±&É+ãs¡+‘√ ≈£L&çq
Á|üø£≥q\‘√ ø±≈£î+&Ü ø=‘·Ô Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä$sê“¤yêìï #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± q&ç|æ+#·e\dæ
ñ+≥T+~.
Ä ‘·s¡Tyê‘· ø=~› HÓ\˝À¢ ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· eTs=ø£ dü+düú á Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
nqTã+<Ûä dü+düú\T>± #˚sêsTT. dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\≈£î ôdŒsTTHé ã\yÓTÆq πø+Á<ä+>±
‘·j·÷¬s’+~. ÁbÕ¬ø‡&Ódt eT{ÏjÓ÷ dü>±kÕº (1825`1903) yê]ô|’ nD∫y˚‘·
ø=qkÕ–+∫q|üŒ{Ïø° dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\ $düÔs¡DqT n&ÉT¶ø√˝Òø£b˛j·÷&ÉT. 1872
&çôd+ãsY, 1873 »qe] eT<Ûä´ø±\+˝À »]–q ø±s√¶u≤ ô|ò&És¡˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ Hê{ÏøÏ
ôdŒsTTHé˝À 25y˚\ eT+~ düuÛÑT´\‘√ (u≤]‡˝ÀHê˝ÀH˚ 7500 eT+~), 300ô|’>±
ôdø£åqT¢, 50 ô|ò&ÉπswüqT¢ @s¡Œ&Ü¶sTT.151 1872 ∫e] qT+∫ ø=‘·Ô <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T ‘·eT ã\+ ô|+#·Tø√>∑*>±s¡T. &çôd+ãsY˝À Áãôd‡˝Ÿ‡˝À
»]–q u…*®j·THé ô|ò&ÉπswüHé eTVü‰düuÛÑ˝À ùV≤>¥ ø±+Á¬>dt rsêàHê\T #Ó\¢eì Á|üø£{Ï+#ês¡T.
q÷´j·÷sYÿ˝Àì »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸqT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ ìsêø£]+#ês¡T. ôdsTT+{Ÿ ` Ç$Tj·TsY
ˇ|üŒ+<ä+ô|’ dü+‘·ø±\T #˚XÊs¡T. 152 1873 »qe]˝À ùV≤˝Ÿ‡, Çø±ÿ]j·Tdt\
Hêj·Tø£‘·«+˝À Á_{Ïwt ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T\T Ç<˚ u≤≥ |ü{≤ºs¡T. Ä eTs¡Tdü{Ï HÓ\˝À
&É#Y ô|ò&ÉπswüHé ≈£L&Ü M]‘√ »‘· ø£*dæ+~.153
ÁbòÕHé‡, ÄÅdæºj·÷, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\‘√ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T
dü+ã+<Ûë\T ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T. ø=‘·Ô Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À yê]<˚ yÓTC≤]{° nsTT+~.
ø±ì M] ø£\sTTø£ yêdüÔe+˝À nH˚ø£ $uÛÒ<ë\Tqï dæ<ëΔ+‘ê\ ≈£î|üŒ˝≤>± ‘·j·÷¬s’+~.
M]˝À dæ«≥®sê¢+&é≈£î #Ó+~q –«˝≤¢yéT, dæÃ${Ÿu…˝Ÿ Hêj·Tø£‘·«+˝Àì nsê#·ø£ ` dü$Twæº
yê<ä T \T (ã≈£ L ìHé 1873˝À sê»ø° j · ÷ \ qT+∫ $s¡ $ T+#· T ø=ì 1876˝À
eTs¡DÏ+#ê&ÉT) OHêïs¡T. &ÉT bÕ|t Hêj·Tø£‘·«+˝Àì u…*®j·THé ô|ò&ÉπswüHé Á|ü»\ sêC≤´ìøÏ
(volksstaat) nìï Á|ü C ≤ùde\qT ìs¡ « Væ ≤ +#· & É + ‘√bÕ≥T m≈£ î ÿe n~Û ø ±sê\T,
jÓ÷>∑´‘·\T+&Ü\ì ø√s¡T≈£î+~. m|ü&É÷ n‹yê<äT\T>± ñ+&˚ Ç≥©øÏ #Ó+~q
yês¡T kÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥T dæ<ëΔ+‘êìï m+#·T≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ Ç~ $|òü\+ ø±ø£
‘·|üŒ<äT. Á_{Ïwt Á|ü‹ì<ÛäT\T Á|ü>∑‹ø±eTTø£ ã÷s¡T®yê X¯≈£îÔ\‘√ ø£*dæ mìïø£\˝À b˛{°
#˚j÷· \ì Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. 1874 Hê{ÏøÏ ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæjT˚ wüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡μ˝Àì
˝≤kÕ˝Ÿ nqTj·÷j·TT\‘√ ≈£L&Ü BìøÏ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
á |ü]dæú‘·T\˝À ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À N*ø£≈£î ø±s¡DyÓTÆq Á|ü<Ûëq yÓ’s¡T<Ûä´+
ˇø£ ãè+<ä+ Á|üuÛÑT‘·«+‘√ ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃø√yê\qTø√e&É+ ˝Ò<ë eTs√ ãè+<ä+
$|ü¢yêìøÏ yÓTT+&ç>± ø£≥Tºã&ç ñ+&É&É+ eT<Ûä´ ø±ì, sê»ø°j·T ø±sê´#·s¡D≈£î
nqT≈£L\+>± ˝Ò<ë Á|ü‹≈£L\+>± ñqïyê] eT<Ûä´ ø±ì ˝Ò<äì düŒwüºyÓTÆ+~. »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ |ü≥¢ rÁeyÓTÆq, $düÔè‘·yÓTÆq e´‹πsø£‘· sêe&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D+ \+&ÉHé
düe÷y˚X¯+ 1871˝À rdüT≈£îqï ‘=+<äs¡bÕ≥T #·s¡´\˝À ñ+~. psê, kÕŒìwt
ô|ò&ÉπswüqT¢, Ä ‘·s¡Tyê‘· ø=‘·Ô>± @sêŒf…Æq Ç{≤*j·THé ô|ò&ÉπswüHé, ø±]àø£es¡Z sê»ø°j·T
bÕØº\T ì]à+#ê\ì e÷sYÿ‡ #˚dqæ Á|ü‹bÕ<äqqT mqï{Ïø° n+^ø£]+#˚$ ø±e⁄. nìï{Ï˙
$T+∫ á <˚XÊ\˝À kÕe÷õø£ ` Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T e÷sYÿ‡ #˚dæq Á|ü‹bÕ<äq≈£î
nqT≈£L\+>± ˝Òe⁄. á $<ÛëHêìï eT]ø=+#Ó+ C≤Á>∑‘·Ô>± Á|ü‹bÕ~ùdÔ, yÓTT<ä{Ï qT+∫
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düeT‘·÷ø±ìøÏ düVü≤ø£]düTÔqï u…*®j·T+ qT+∫, Ç{°e˝Ò ô|ò&ÉπswüqT¢
@sêŒ≥T #˚dæq &É#Y yê] qT+∫ eT<ä›‘·T \_Û+∫ ñ+&˚~. ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À n+‘·s¡Z‘·
|òüTs¡¸D ñ+fÒ, πøe\+ e´≈£îÔ\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\ ø±s¡D+>± $&çb˛sTTq Á_≥Hé˝À
≈£L&Ü N*ø£ ìyê]+#˚ neø±X¯+ ñ+&˚~. ø=+‘·eT+~ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\T
uÛ≤$+∫q≥Tº>±, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸqT q÷´j·÷sYÿ≈£î ‘·s¡*+#·&É+ e\¢ yê]øÏ sê»ø°j·T+>±
m≈£îÿe neø±X¯+ \_Û+∫+~. 1872 ‘·s¡Tyê‘· yê]øÏ eT]+‘· ã\+ düeT≈£L]+~.
ø±˙ ‘=* Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq ø£èwæ #˚dæ+<äì <ëìï s¡<äT› #˚j·Te\dæq
düeTj·T+ e∫Ã+<äqï e÷sYÿ‡ n_ÛÁbÕj·T+˝À yêdüÔe+ ñ+~.
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\ ª‘=*μ eTVü‰düuÛÑ ˝Ò<ë yês¡T #Ó|ü≈£îqï≥Tº>±
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ◊<äT eTVü‰düuÛÑ\qT ≈£L&Ü ˝…øÏÿ+∫ »s¡T|ü⁄≈£î+≥Tqï ªÄs√μ eTVü‰düuÛÑ≈£î
32 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. u…*®j·T+, ôdŒsTTHé, ÁbòÕHé‡, Ç≥©, Á_≥Hé,
HÓ<äsê¢+&é‡, dæ«≥®sê¢+&é\ qT+∫ á Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. πø+Á<ä+ ã\+>± ñ+&Ü\ì
yê~+#˚yê] eTVü‰düuÛÑ ø£+fÒ yês¡+ s√E\ eTT+<äT C…˙yê˝À 1873 ôdô|º+ãsY 1
qT+∫ 6 es¡ ≈ £ î á eTVü ‰ dü u Û Ñ »]–+~. ªÇ+≥π s ïwü q ˝Ÿ ˝ À q÷‘· q X¯ ø £ +
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ <äìμ154 eTVü‰düuÑÛ Á|üø{£ +Ï ∫+~. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸqT s¡<Tä › #˚j÷· \ì eTVü‰düuÑÛ
@ø£Áê+>± rsêàì+∫+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] nsê#·ø£yê<ä dü+|òü÷\ô|’
#·s¡Ã »]–+~.155 kÕe÷õø£ $|ü¢e+ ø√dü+ kÕs¡«Á‹ø£ düyÓTàqT Äj·TT<Ûä+>± ñ
|üjÓ÷–+#ê\ì ìs¡ísTT+#·&É+ e\¢ á Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î ôd’<ëΔ+‹ø£ ` sê»ø°j·T
Äj·TT<Ûä dü+|ü‹Ô ô|]–+~. á $<Ûä+>± nHês√ÿ ` dæ+&Éø£*»+>± ù|s¡Tbı+~q
dæ<ëΔ+‘ê\≈£î |ü⁄Hê~ @s¡Œ&ç+~.156
Ä ‘·s¡Tyê‘· eTVü‰düuÛÑ 1874 ôdô|º+ãsY 7 qT+∫ 13 es¡≈£î Áãôd‡˝Ÿ‡˝À
»]–+~. 16 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. Á_≥Hé qT+∫ ˇø£s¡T (Çø±ÿ]j·Tdt),
ôdŒsTTHé qT+∫ ˇø£s¡T, $T–*q yês¡+‘ê u…*®j·T+ qT+∫ e#êÃs¡T. á $T–*q
14 eT+~˝À Ç<ä›s¡T Áô|ò+#Y (bÕ]dt) ˝Ò<ë Ç≥© (bÕ˝…s√à) ôdø£åq¢≈£î, eTs√ Ç<ä›s¡T Ä
s√E˝À¢¢ u…*®j·T+˝À ìedædüTÔqï »s¡à˙øÏ #Ó+~q ˝≤kÕ˝Ÿ nqTj·÷j·TT\ø£T #Ó+~q
yês¡T. M]˝À ˇø£s¡T ø±s¡˝Ÿ Áb˛ôV≤à (1850`1933) ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt
»s¡àHé es¡ÿsY‡μ≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤düTÔqï≥Tº –«˝≤¢yéT Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. k˛wü*»+ nH˚
|ü≥+˝À nsê#·ø£yê<äT\T, ˝≤kÕ˝ŸqT ã\|ü]#˚yês¡T _Ûqï<Ûäèyê\T. 1873 C…˙yê
ø±+Á¬>dt˝À ÄyÓ÷~+∫q ø=‘·Ô ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ –«˝≤¢yéT yê]ì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT.
ø=‘·Ô ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ <˚X¯+˝À ø±]à≈£î\T ‘·eT $eTTøÏÔ ø√dü+ ‘·eT≈£î
ÇwüºyÓTÆq $<ÛëHê\qT nqTdü]+#·e#·TÃ.157 @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° n‹ ‘·≈£îÿe eT+~
Hêj·T≈£î\T Vü‰»¬s’q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düe÷y˚XÊ\˝À Ç<=ø£{Ï. ÁXÊ$Tø£es¡Z uÛÖ‹ø£
|ü]dæú‘·T\T, yê{Ïì e÷s¡Ã&ÜìøÏ #˚|ü≥ºe\dæq ø±sê´#·s¡D >∑T]+∫ #·]Ã+#ês¡T. á
düe÷y˚X¯+˝À nsê#·ø£yê<ëìøÏ, Á|ü»\ sêC≤´ìøÏ eT<Ûä´ Á|ü<Ûëq+>± #·s¡Ã »]–+~.
eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ≈£î Vü‰»¬s’q &ÉT bÕ|t á
düuÛÑ˝À Á|ü<Ûëq uÛÑ÷$Tø£ ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. Äj·Tq ‘·q Á|üdü+>∑+˝À ôdŒsTTHé, Ç≥©˝À
ø=ìï uÛ≤>±\T, psê ô|ò&ÉπswüHé nsê#·ø£yê<ëìøÏ düìïVæ≤‘·+>± ñHêïj·Tì, ø±ì
»s¡à˙, HÓ<äsê¢+&é‡, Á_≥Hé, nyÓT]ø±\T ø±]àø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìï ø√s¡T‘·THêïj·Tì (u…*®j·T+
¬s+&ç+{Ï eT<Ûä´ }–dü˝≤&ÉT‘·Tqï<äì)158 #ÓbÕŒ&ÉT. nsTT‘˚ ákÕ] ≈£L&É M{Ïô|’ dü$Twæº
ìs¡íj·T+ »s¡>∑˝Ò<äT. ªÁ|ü‹ <˚X¯+˝ÀqT ô|ò&ÉπswüqT¢, k˛wü*düTº &ÓyÓ÷Áø±{Ïø˘ bÕØº\T
‘·eT≈£î ÇwüºyÓTÆq sê»ø°j·T |ü+<∏ë nqTdü]+#·e#·TÃqìμ 159 eTVü‰düuÛÑ @ø£Áê+>±
rsêàì+∫+~.
1876˝À nø√ºãsY 26 qT+∫ 30 es¡≈£î u…sYï˝À »]–q mì$T<√
eTVü‰düuÛÑ˝À ≈£L&Ü #·s¡Ã\T Ç<˚ $<Ûä+>± »]>±sTT. düuÛÑ≈£î 28 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T
Vü‰»s¡j·÷´s¡T. M]˝À dæ«≥®sê¢+&é≈£î #Ó+~q yês¡T 19 eT+~ (17 eT+~ psê
ô|ò&ÉπswüHé≈£î #Ó+~qyês¡T). Ç{© qT+∫ q\T>∑Ts¡T, ôdŒsTTHé qT+∫ Ç<ä›s¡T, ÁbòÕHé‡
qT+∫ Ç<ä›s¡T Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. u…*®j·T+, HÓ<äsê¢+&é‡\≈£î &ÉT bÕ|t ÁbÕ‹ì<Ûä´+
eVæ≤+#ê&ÉT. &ÉT bÕ|t, –«˝≤¢yéT\ $<ÛëHê\˝À bı+‘·q ˝Ò<äì düe÷y˚XÊ\˝À
yÓ\¢&Ó’+~.160 nsTT‘˚ dü+e‘·‡s¡+ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#· k˛wü*düTº eTVü‰düuÛÑ »s¡bÕ\ì,
á düuÛÑ≈£î ªj·T÷s√|ü⁄˝Àì k˛wü*düTº bÕØº\˝Àì nìï Á>∑÷|ü⁄\qT ÄVü‰«ì+#ê\ìμ161
ˇ|üŒ+<ëìøÏ e#êÃs¡T. u…*®j·T+ ô|ò&ÉπswüHé á Á|ü‹bÕ<äq ô|{Ïº+~.
Á|ü|ü+#· k˛wü*dtº eTVü‰düuÛÑ ø£+fÒ eTT+<äT 1877˝À ôdô|º+ãsY 6 qT+∫
8 es¡≈£î Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ∫e] eTVü‰düuÛÑ esY$j·Tdt˝À ìs¡«Væ≤+#ês¡T. á eTVü‰düuÛÑ≈£î
22 eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. M]˝À 13 eT+~ u…*®j·T+ qT+∫, ôdŒsTTHé,
Ç≥©, ÁbòÕHé‡, »s¡à˙\ qT+∫ Ç<ä›πsdæ Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. psê ô|ò&ÉπswüHé≈£î
–«˝≤¢yéT ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ê&ÉT. k˛wü*düTº Á>∑÷|ü⁄\ qT+∫ eTT>∑TZs¡T |ü]o\≈£î\T
Vü‰»s¡j·÷´s¡T. dü\Vü‰, dü+Á|ü~+|ü⁄\≈£î e÷Á‘·y˚T M] bÕÁ‘· |ü]$T‘·+. M]˝À
|”≥sY Áø=b˛{ÏÿHé (1842`1921) ≈£L&Ü ñHêï&ÉT. áj·Tq ‘·s¡Tyê‘· ªnHês√ÿ `
ø£eT÷´ì»+μ dæ<ëΔ+‘êìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. yÓTT‘·Ô+MT<ä eTVü‰düuÛÑ˝À nsê#·ø£yê<äT˝Ò
#·Ts¡T≈£î>± ñHêïs¡T. M]˝À Ç≥©øÏ #Ó+~q Ä+Á&çj·÷ ø√kÕº (1851`1910) ≈£L&Ü
ñHêï&ÉT. áj·Tq ‘·s¡Tyê‘· k˛wü*düTº\‘√ ø£*dæb˛j·÷&ÉT. πøe\+ ôdŒsTTHé˝À e÷Á‘·y˚T
Á|üC≤sêX¯ó˝À¢ y˚fi¯S¢qT≈£îqï dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<ä Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÁbÕuÛÑe+ ≈£L&Ü
eTT–+|ü⁄øÏ e∫Ã+~. j·÷e‘Y j·T÷s√|ü⁄ ø±]àø√<äéT+ bÕØº\T @sêŒ≥T #˚düTø=ì
sê»ø°j·T b˛sê≥+ kÕ–+#·&É+ n‘·´+‘· Á|ü<ÛëqeTì >∑T]Ô+#·&É+‘√ nsê#·ø£yê<äT\
ÁbÕã\´+ ‘·–Z+~. á ÁbÕã\´+ ‘·>∑Z&É+‘√ bÕ≥T nsê#·ø£yê<äT\T, k˛wü*düTº\≈£î
eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ≈£L&Ü ô|]–+~.
13. ø=‘·Ô Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
1877 ôdô|º+ãsY 9 qT+∫ 16 es¡≈£î ô|òT+{Ÿ q>∑s¡+˝À n+‘·sê®rj·T
k˛wü*düTº eTVü‰düuÛÑ »]–+~. Ç+‘·≈£î eTT+<Óqï&ÉT ˝Òq+‘·>± #ê˝≤ m≈£îÿe <˚XÊ\
qT+∫ Á|ü‹ì<ÛäT\T e#êÃs¡T. <ë<ë|ü⁄ ‘=$Tà~ <˚XÊ\ qT+∫ ÁbòÕHé‡, »s¡à˙, dæ«≥®sê¢+&é,
Á_≥Hé, ôdŒsTTHé, Ç≥©, Vü≤+¬>Ø, s¡cÕ´, u…*®j·T+\ qT+∫ e∫Ãq Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î
eT÷&ÉTy˚\ eT+~øÏ ô|’>± ø±]à≈£î\T kÕ«>∑‘·+ |ü*ø±s¡T. ø=+‘·eT+~ Á|ü‹ì<ÛäT\T
y˚πs <˚XÊ\≈£î (&ÓHêàsYÿ, nyÓT]ø± dü+j·TTø£Ô sêÅcÕº\T, ‘=*kÕ]>± Á^düT, áõ|ü⁄º\
ø±]àø£ ãè+<ë\≈£î) ≈£L&Ü ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ês¡T. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘·˝À
ù|s¡Tbı+~q Hêj·T≈£î\T &ÉT bÕ|t, ©uŸø˘HÓøº̆˝Ò ø±≈£î+&Ü ÁbòÕ+¬ø˝Ÿ, –«˝≤¢yéT, ùV≤˝Ÿ‡
‘·~‘·s¡T\T Vü‰»s¡j·÷´s¡T. Bìï ã{Ïº j·T÷s√|ü⁄ ø±]àø√<äéT+˝À ìsêàD+ ÄeX¯´ø£‘·qT
n+<äs¡÷ >∑T]Ô+#ês¡qï~ düŒwüºeTe⁄‘·Tqï~.
eTVü‰düuÛÑ eTT–+|ü⁄˝À ªnìï <˚XÊ\ ø±]àø£ dü+|òü÷\T, kıôd’{°\ y˚Tìô|òk˛ºμqT
$&ÉT<ä\ #˚XÊs¡T. &ÉT bÕ|t, uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À u…*®j·T+ k˛wü*düTº Hêj·T≈£î&ÉT>± ne‘·]+∫q
\÷sT÷ u…Åsêº+&é (1856`1943) á y˚Tìô|òk˛ºqT sêXÊs¡T. ª»qs¡˝Ÿ j·T÷ìj·THé
Ä|òt ~ k˛wü*düTº bÕØºμ @sêŒ≥T #˚j·÷\ì eTVü‰düuÛÑ |æ\T|ü⁄ Ç∫Ã+~. eTVü‰düuÛÑ˝À
n‘·´~Û≈£î\T ˇø£ ªˇ|üŒ+<ä+μô|’ dü+‘·ø±\T #˚XÊs¡T :
kÕe÷õø£ $eTTøÏÔì, sê»ø°j·T|üs¡yÓTÆq $eTTøÏÔ qT+∫ $&ÉBj·T&É+
kÕ<Ûä´+ø±<äT. n+<äTe\¢ <Ûäìø£ esêZ\T @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï $$<Ûä bÕØº\≈£î
e´‹πsø£+>± ø±]àø£es¡Z bÕØº @sêŒ≥T #˚düT≈£îì ø±]à≈£î\ $eTTøÏÔøÏ ‘√&ÉŒ&˚
nìï sê»ø°j·T e÷sêZ\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\ì— <Ûäìø£ esêZ\ bÕ\q≈£î
e´‹πsø£+>± »]π> b˛sê≥+ kÕúìø£ ˝Ò<ë C≤rj·T |ü]$T‘·T\≈£î
˝ÀqT>±≈£î+&Ü Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± ñ+&ç rsê\ì— b˛sê≥+ $»j·Te+‘·+
ø±e&ÜìøÏ $$<Ûä <˚XÊ\ ø±]àø£ dü+|òü÷\ eT<Ûä´ kÕeTs¡dü´|üPs¡«ø£yÓTÆq,
◊ø£´ ø±sê´#·s¡D ñ+&Ü\ì >∑T]Ô+∫ á ÁøÏ+~ dü+‘·ø±\T #˚dæq ô|òT+{Ÿ˝À
»]–q ªj·T÷ìes¡‡˝Ÿ k˛wü*dtº ø±+Á¬>dtμ≈£î Á|ü‹ì<ÛäT\T>± Vü‰»¬s’q y˚TeTT
ø±]àø£dü+|òü÷\˙ï ‘êeTT #˚ùd bÕ]ÁXÊ$Tø£, sê»ø°j·T Á|üj·T‘êï\ìï+{Ï˝À
|üs¡düŒs¡+ uÛÖ‹ø£, HÓ’‹ø£ düVü≤ø±sê\T n+<äCÒdüTø√yê\ì ø√s¡T‘·THêï+.
1871˝À \+&ÉHé düe÷y˚X¯+ »]–q Äs¡T dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· ô|òT+{Ÿ
dæ<ëΔ+‘·+ yÓ\Te&ç+~. e÷sYÿ‡ ‘·q ø±\+ ø£+fÒ eTT+<äTqï≥Tº Ç~ s¡TEe⁄ #˚düTÔqï~.
n<˚ ˇ|üŒ+<ä|üÁ‘·+ <ÛäèMø£]+∫q $wüj·Ty˚TeT+fÒ :
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq Ä+<√fi¯q, Á|ü#ês¡+, kÕs¡«Á‹ø£ $<ä´, ◊ø£´‘· ø√dü+
kÕ<Û ä q +>± sê»ø° j · T ø±sê´#· s ¡ D nedü s ¡ e Te⁄‘· T +<ä ì y˚ T eTT
‘Ó*j·T#˚düTÔHêï+. Á|üdüTÔ‘· kÕe÷õø£ ìsêàD+ô|’ eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝À
ñqï nìï e÷sêZ\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì, nìï yÓ’|ü⁄\qT+∫ ˇπøkÕ]
<ë&ç #˚j·÷*. (...) k˛wü*»+ uÛÑ$wü´‘·TÔ düe÷»+ >∑T]+∫q ôd’<ëΔ+‹ø£
}Vü‰»ì‘· ∫Á‘·+ ø±sê<äT. ì»yÓTÆq, düJeyÓTÆq ÄX¯\≈£î, ‘·ø£åD
nedüsê\≈£î, kÕe÷õø£ ô|≥Tºã&çô|’ n<˚$<Ûä+>± kÕe÷õø£ n~Ûø±s¡+ô|’
ìj·T+Á‘·D kÕ–düTÔqï yê]øÏ e´‹πsø£+>± ø±]àø£es¡Z+ »]ù| s√EyêØ
b˛sê{≤\øÏ dü+ã+~Û+∫+<˚ k˛wü*»+.
ã÷s¡T®yê es¡Z+ qT+∫ sê»ø°j·T Vü≤≈£îÿ ˝≤ø√ÿ&ÜìøÏ, Ç+‘·≈£î eTT+<äT
$&çb˛sTT ñqï ø±]à≈£î\qT ◊ø£´+ #˚j·T&ÜìøÏ, |üì>∑+≥\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ

düyÓTà\ <ë«sê, Á|ü‹|òüT≥q dü+|òü÷\ <ë«sê ø±sê´#·s¡D≈£î |üPqTø√e&É+
: Bqs¡Δ+ q÷‘·q düe÷» ìsêàD≤ìøÏ |üì#˚j·T&Éy˚T, düe÷» uÛÑ$wü´‘·TÔ
@sêŒ≥¢ô|’ ì»yÓTÆq nH˚«wüD kÕ–+#·&Éy˚T.
Ç+ø± dü+|òüT{Ï‘·+ ø±ì ø±]à≈£î\T ◊ø£ýÓTÆ dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ Ä<Ûës¡+>± dü+|òüT{Ï‘·yÓTÆq ø±]à≈£î\T, sê»ø°j·T s¡+>∑+˝À
≈£L&Ü dü+|òüT{Ï‘·+ ø±yê*. á s¡+>∑+˝À ≈£L&Ü n<˚ Á|ü‘·´s¡Tú\T, ny˚
j·TT<ëΔ\T ñ+{≤sTT. @ s¡+>∑+˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫Hê n~ ¬s+&√
s¡+>±ìøÏ ≈£L&Ü e]ÔdüTÔ+~.
Á|ü‹<˚X¯+˝Àì ù|<ä esêZ\î ã÷s¡T®yê bÕØº\ ø£+fÒ _ÛqïyÓTÆq ô|<ä› bÕØº\T
@s¡Œs¡#·Tø√yê*. á kÕe÷õø£ bÕØº Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝Àì Ç<˚$<ÛäyÓTÆq
bÕØº\‘√ #˚sTT #˚sTT ø£*|æ eTT+<äT≈£î kÕ>±*.
MT Vü≤≈£îÿ\ìï{Ï˙ kÕ~Û+#·Tø√e&ÜìøÏ, Á|ü‘˚´ø£ Vü≤≈£îÿ\T s¡<äT› #˚j·T&ÜìøÏ
Á|ü|ü+#· ø±]à≈£î˝≤sê, @ø£+ø£+&ç! 162
‘·s¡Tyê‘· <äXÊu≤›\˝À ø±]àø√<äéT+ k˛wü*C≤ìï ‘·q ø±s¡´Áø£eT+>± Á|üø£{Ï+∫+~.
j·T÷s√|ü⁄˝ÀqT, $T–*q Á|ü|ü+#· <˚XÊ\˝ÀqT $düÔ]+∫+~. n+‘·sê®rj·T düVü≤ø±s¡+
ø√dü+ q÷‘·q dü+düú\qT @sêŒ≥T #˚düT≈£î+~. πøe\+ ù|s¡¢ kÕs¡÷|ü´‘˚ ø±≈£î+&Ü
(¬s+&Ée Ç+≥πsïwüq˝Ÿ 1889 qT+∫ 1916 es¡≈£î, eT÷&√ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ 1919
qT+∫ 1943 es¡≈£î) ‘·s¡Tyê‘· @s¡Œ&çq ¬s+&ÉT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ dü+düú\T |òüdtº
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @sêŒ≥T #˚dæq $\Te\T, dæ<ëΔ+‘ê\qT ìs¡+‘·s¡+ ñ<äVü≤]dü÷Ô e#êÃsTT.
Ä $<Ûä+>± yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+~+∫q $|ü¢e dü+<˚X¯+ n~ ndæÔ‘·«+˝À ñqï
ø±\+˝À ø£+fÒ Ä ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À Ç+ø± m≈£îÿe |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·>∑*–+~.
ø±]à≈£î\ $yÓ÷#·q≈£î πøe\+ ˇø£ <˚X¯+˝À |ü]D≤e÷\T dü]b˛eì, Á|ü|ü+#·
yê´|üÔ+>± e÷s¡TŒ\T »s¡>±\ì ø±]à≈£î\T Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
düVü≤ø£]+∫+~. á \ø£å´ kÕ<Ûäq≈£î ø±]à≈£î\T ‘·eT+‘· ‘êy˚T, ‘·eT X¯øÏÔ kÕeTsêΔ´\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ ñ+≥T+<äì, ‘·eT X¯øÏÔì y˚πs X¯≈£îÔ\ø£T ã<ä˝≤sTT+#·&É+ <ë«sê
kÕ<Ûä´+ ø±<äì ø±]à≈£î\T ns¡Δ+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ <√Vü≤<ä+ #˚dæ+~.
e÷sYÿ‡ #˚dæq á ôd’<ëΔ+‹ø£ ø£èwæì >∑Ts¡TÔ+#·Tø√yê*. ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï,
y˚‘·q ÁX¯eTqT n~Û>∑$T+#·&É+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T ø±]àø£ $yÓ÷#·q kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<äì
Äj·Tq düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. Á|üdüTÔ‘· eédüú˝À ø=~›bÕ{Ï |ü]D≤e÷\T e÷Á‘·y˚T
kÕ<ÛäéTe⁄‘êj·Tì, yê{Ïø√dü+ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T&É+ nedüs¡eTì, nsTT‘˚ n$ e÷Á‘·y˚T
j·T»e÷qT\ ô|‘·ÔHêìï ‘=\–+#·˝Òeì Äj·Tq $e]+#ê&ÉT.
Ä s√E\˝À HÓ\ø=qï ÄX¯\≈£î, n|üqeTàø£y˚T Á|ü<ÛëqyÓTÆq~>± ‘·j·÷¬s’q
á s√E\≈£î eT<Ûä´ #ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ s√E\˝À HÓ\ø=qï dü+|ò”TuÛ≤e+,
eédü ú q T e´‹π s øÏ + ∫q rs¡ T ≈£ î , áHê&É T qj· ÷ ñ<ës¡ y ê<ä + , Åô|’ y ˚ { ° ø £ s ¡ D
r]Ã~<äT›‘·Tqï uÛ≤eC≤\|üs¡yÓTÆq ~>∑C≤s¡T&ÉT‘·q+, e´wæºyê<ë\≈£î eT<Ûä´ #ê˝≤
e´‘ê´dü+ ñ+~. 1864˝À \+&ÉHé˝À »]–q ø±]à≈£î\ düe÷y˚X¯+˝À e´ø£ÔyÓTÆq
Äy˚XÊìøÏ áHê&ÉTqï ñ<ëd”q‘·, ñù|ø£å\≈£î eT<Ûä´ @ e÷Á‘·+ bı+‘·q ˝Ò<äT.
Á|üdüTÔ‘·+ ÁXÊ$Tø£ Á|ü|ü+#·¡+ 19e X¯‘êã›+ Hê{Ï <√|æ&ç |ü]dæú‘·T˝≈£î ‹]–
HÓ≥ºã&ÉT‘·Tqï+<äTe\¢, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ #˚|ü{Ïºq ÁbÕ»≈£îº nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq düeTø±©q‘·qT
dü+‘·]+#·T≈£îqï~. Á|üdüTÔ‘· ªÁ|ü|ü+#· eédüúμ ˝Àì nHê>∑]ø£‘·, Á|üdüTÔ‘· ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+
ø±s¡D+>± <Ûä«+düeTe⁄‘·Tqï |üsêés¡D+, dü+|üqTï˝…’q ø=~›eT+~ <√|æ&û<ës¡T\≈£î,
ù|<ä]ø£+˝À eT>∑T‘Z T· qï $düèÔ ‘· Á|üC≤˙ø±ìøÏ eT<Û´ä n+‘·s+¡ rÁekÕúsTT˝À ô|]–b˛e&É+,
eTVæ≤fi¯\ nD∫y˚‘·, j·TT<äΔ y˚T|òü÷\T Äe]+#·&É+, C≤‘·´Vü≤+ø±s¡+, <äTs¡Vü≤+ø±s¡+
M≥ìï{Ï ˙ |ü ] >∑ D q˝ÀøÏ rdü T ≈£ î qï|ü ⁄ &É T dü e Tø±©q ø±]àø√<ä ´ eT+ yÓ T T<ä { Ï
Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ e⁄qï ¬s+&ÉT Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± ‘·qì ‘êqT |ü⁄q]ï]à+#·T
ø√e\dæ e⁄+≥T+~. ìsêàD+˝À ãVüQfi¯‘·«+, \øå±´\˝À $|ü¢yê‘·àø£‘· nH˚y˚ á
n+XÊ\T. 150 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ \+&ÉHé˝À kÕú|æ+∫q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ \øå±´\T
á s√E eT]+‘· nedüs¡+>± e÷sêsTT. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° Á|üdüTÔ‘· düyêfi¯ó¢
m<äTs√ÿyê\+fÒ ø=‘·Ô Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ Ä ¬s+&ÉT n+XÊ\qT $düà]+#·&É+ kÕ<Ûä´+
ø±<äT : ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£‘·, ãVüQfi¯‘·«+ Çy˚ $düà]+#·˝Òì Ä n+XÊ\T.

nqTã+<Ûä+
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·«+ : ø±˝≤qTÁø£eTDÏø£
á nqTã+<Ûä+ yÓTT<ä{ÏuÛ≤>∑+˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ\T, düe÷y˚XÊ\
‘˚B\yêØ $esê\THêïsTT. eTT+<äT>± 1864˝À kÕú|æ+∫q ‘·s¡Tyê‘· 1872 es¡≈£î
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ◊ø£´+>± ñqï|üŒ{Ï $esê\T, ‘·s¡Tyê‘· 1873‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ eTT+<äT
dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôyê<äT\ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $esê\T, Ä ‘·s¡Tyê‘· πø+Á<ä+ ã\+>±
ñ+&Ü\H˚ yê] Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $esê\T bı+<äT|ü]#ês.
¬s+&√ uÛ≤>∑+˝À $$<Ûä <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düuÛÑ´‘·« $esê\THêïsTT.
düuÛÑ´‘·« $esê\qT ø£∫Ã‘·+>± #Ó|üŒ&É+ kÕ<Ûä´+ø±<äT. <ëìøÏ nH˚ø£ ø±s¡D≤\THêïsTT:
(1) Äs√E˝À¢ ø=ìï ø±]àø√<äéT dü+düú\≈£î e÷Á‘·y˚T eTTK´+>± Á_{Ïwt ÁfÒ&é
j·T÷ìj·TqT¢, »s¡àHé k˛wü*düTº bÕØº\≈£î e÷Á‘·y˚T ø£∫Ã‘·yÓTÆq ˝…ø£ÿ\T+&˚$.
(2) Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ø±]à≈£î\T e´≈£îÔ\T>± ø±≈£î+&Ü ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé\T, Ç‘·s¡
dü$Twæº dü+|òü÷\ nqTã+<Ûä+ <ë«sê #π̊syês¡T.
(3) nH˚ø£ <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T ìùw<Ûë\T kÕ–q+<äTe\¢
Ä <˚XÊ\ düuÛÑ´‘ê«ìï n+#·Hê y˚j·T&É+ #ê˝≤ Çwüº+.
n+<äTe\¢ á n+X¯+ô|’ 1968˝À e∫Ãq Áô|ò+∫ Á>∑+<∏ä+ ‘·|æŒùdÔ $T>∑‘ê
s¡#·q˝ÒM düuÛÑ´‘ê«ìï n+#·Hê ø£fÒº Á|üj·T‘·ï+ #Ój·T´˝Ò<äT. nsTT‘˚ }Vü‰»ì‘·
n+#·Hê\T, düŒwüº‘· ˝Òì n+XÊ\Tq|üŒ{Ïø° Á|üdüTÔ‘·+ ˇø£ n+#·Hê≈£î e#˚Ã Á|üj·T‘·ï+
#˚XÊ+. ø±ì >∑‘·+˝À á n+X¯+ô|’ Á|ü#·Ts¡D\˙ï n‹>± ˝…ø£ÿ\T Ç#êÃsTT. n+<äTe\¢
yêdüÔe+ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sê≈£î+&Ü b˛‘·Tqï~.
|ü{Ïºø£˝À yÓTT<ä{Ï ø±\yéT˝À ‘˚B\yêØ>± Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚]q <˚XÊ\
C≤_‘ê ñ+~. ÄÅùd*º j·÷, q÷´õ˝≤+&é, Ç+&çj÷· \˝À ∫qï ∫qï ø±]àø£ ãè+<ë\T
e÷Á‘·y˚T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‘√ ns¡ø=s¡ dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tº≈£îHêïsTT. n+<äTe\¢ yê{Ïì
C≤_‘ê˝À #˚s¡Ã˝Ò<äT. s¡cÕ´ Á|üyêdüT\T ø=+‘·eT+~ dæ«≥®sê¢+&é˝À Á>∑÷|ü⁄ @sêŒ≥T
#˚düT≈£îqï|üŒ{Ïø° Ç+≥πsïwüq˝Ÿ≈£î s¡cÕ´‘√ mqï&É÷ dü+ã+<Ûë\T ˝Òe⁄. n+<äTe\¢ á
ù|s¡T ≈£L&Ü C≤_‘ê˝À ˝Ò<äT. ¬s+&√ ø±\yéT˝ÀÄj·÷ <˚XÊ\˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ñ#·Ã¤<äX¯≈£î #˚s¡T≈£îqï dü+e‘·‡sê\T Ç#êÃ+. eT÷&√ ø±\yéT˝À düuÛÑ´‘·« dü+K´qT
#˚sêÃeTT. ÁbòÕHé‡˝Àì |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú\T Á|ü#·T]+∫q |ü⁄düÔø±\˝À Á|ükÕÔ$+∫q ˝…ø£ÿ\
Á|üø±s¡+ düuÛÑ´‘·«+ ˝…ø£ÿ\T ø£{≤º+.
ø±˝≤qTÁø£eTDÏø£
düe÷y˚XÊ\T, eTVü‰düu\ÑÛ T (1864`1872)
\+&ÉHé düe÷y˚X¯+ : 25`29 ôdô|º+ãsY, 1865
yÓTT<ä{Ï eTVü‰düuÛÑ : C…˙yê, 3`8 ôdô|º+ãsY, 1866
¬s+&Ée eTVü‰düuÛÑ : ˝ÀC≤Hé, 2`8 ôdô|º+ãsY, 1867
eT÷&Ée eTVü‰düuÛÑ : Áãôd‡˝Ÿ‡, 6`13 ôdô|º+ãsY,1868
Hê\Ze eTVü‰düuÛÑ : u≤»˝Ÿ, 6`12 ôdô|º+ãsY, 1869
Á|ü‹ì<ÛäT\ düe÷y˚X¯+ : \+&ÉHé, 17`23 ôdô|º+ãsY, 1871
◊<äe eTVü‰düuÛÑ : ùV≤>¥, 2`7 ôdô|º+ãsY, 1872
ªªdü«j·T+Á|ü‹|ü‹yÔ ê<äμμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ

Äs¡e eTVü‰düuÛÑ : C…˙yê, 1`6 ôdô|º+ãsY, 1873
@&Ée eTVü‰düuÛÑ : Áãôd‡˝Ÿ‡, 7`13 ôdô|º+ãsY, 1874
mì$T<äe eTVü‰düuÛÑ : u…sYï, 26`30 nø√ºãsY, 1876
‘=$Tà<äe eTVü‰düuÛÑ : esY$sTTdt, 6`8 ôdô|º+ãsY, 1877
ªªπø+ÁBø£è‘·yê<äμμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
Äs¡e eTVü‰düuÛÑ : C…˙yê, 7`13 ôdô|º+ãsY, 1873
Á|ü‹ì<ÛäT\ düe÷y˚X¯+ : |òæ\&Ó*Œ¤j·÷, 15 E˝…’, 1876
|ü{Ïºø£ 1.1. düuÛÑ´‘·« |ü{Ïºø£
<˚X¯+ düuÛÑ´‘·«+ n‘·´~Ûø±ìøÏ düuÛÑT´\ dü+K´
#˚]q dü+e‘·‡s¡+
Á_≥Hé 1867 50,000
dæ«≥®sê¢+&é 1870 6,000
ÁbòÕHé‡ 1871 30,000 ø£+fÒ m≈£îÿe
u…*®j·T+ 1871 30,000 ø£+fÒ m≈£îÿe
j·TT.mdt.m (nyÓT]ø±) 1872 4,000
»s¡à˙ 1870 11,000 (k˛wü˝Ÿ
&ÓyÓ÷Áø£{Ïø˘ es¡ÿsY‡
bÕØº düuÛÑT´\‘√ ø£\T|ü⁄≈£îì)
ôdŒsTTHé 1873 <ë<ë|ü⁄ 30,000
Ç≥© 1873 <ë<ë|ü⁄ 25,000
HÓ<äsê¢+&é‡ 1872 1,000 ˝À|ü⁄
&ÓHêàsYÿ 1872 <ë<ë|ü⁄ 2,000
b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ 1872 1,000˝À|ü⁄
◊s¡¢+&é 1872 1,000˝À|ü⁄
ÄÅdæºj·÷`Vü≤+>∑Ø 1872 <ë<ë|ü⁄ 2,000
eT÷\+ : n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú : ñ|üHê´kÕ\T, rsêàHê\T, #·s¡Ã\T, |üÁ‘ê\T.

ñ˝Ò¢Kq\T ` $es¡D\T :
1. &˚$&é s¡j·T»H√yé, yÓTT<ä{Ï n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú #·]Á‘· (Çø£ô|’
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ>± Á|ükÕÔ$<ë›+) >∑T]+∫ »s¡àHé uÛ≤wü˝À #˚dæq s¡#·q, ù|. 171.
2. ô|’ Á>∑+<∏ä+, ù|. 172
3. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ∫e] <äX¯˝À dü+kÕú>∑‘· ìsêàD≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q XÊdüq
dües¡D ÄyÓ÷<ä+ ø√dü+ Á|üy˚X¯ô|≥ºã&çq|ü⁄&ÉT, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düuÛÑT´\T dü+düú
ù|s¡T˝À ªyÓTHéμøÏ ã<äT\T ª|üs¡‡Hé‡μ nì m+<äT≈£î yê&É≈£L&É<äì Á|ü•ï+#ês¡T.
Åd”Ô |ü⁄s¡Twüß*s¡Te⁄]ø° dü+düú˝À düuÛÑT´\T>± #˚πs neø±X¯+ ñ+<äì $es¡D
Çdü÷Ô @+¬>˝Ÿ‡ ªyÓTHéμ nH˚ |ü<ëìï Åd”Ô |ü⁄s¡Twüß*s¡Te⁄]ø° nq«sTT+#˚ kÕ<Ûës¡D
|ü<ä+>± ns¡Δ+ #˚düTø√yê\ì ù|s=ÿHêï&ÉT.
4. õ.j·T+. ôdºø±¢|òt s¡∫+∫q Væ≤düºØ Ä|òt ~ |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ (yÓTT<ä{Ï
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú #·]Á‘·) nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À ñ≥+øÏ+#·ã&ç+~.
Á|ü#·Ts¡Dø£s¡Ô : s¡ôd‡˝Ÿ n+&é s¡ôd‡˝Ÿ, q÷´j·÷sYÿ, 1968 (1928), ù|.11
5. n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú ‘=* düuÛÑT´\˝À ]|ü_¢ø£ì»+ ˝Ò<ë k˛wü*»+\øÏ
nqT≈£L\+>± e⁄+&˚ ˝≤&é® Ä|òt |òæ\&Ó*Œ¤j·÷ ˝≤+{Ï s¡Vü≤dü´ dü+|òü÷\ düuÛÑT´\T
≈£ L &Ü ñ+&˚ y ês¡ T . $T\÷π s Á<ë#Y ø £ $ #Y dü + bÕ<ä ø £ ‘ · « + eVæ ≤ +∫q
ª~ ]e\÷´wüqØ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‡, 1864`1943˝À uÀ]dt ìø=\yédÿ” s¡∫+∫q
d”Á¬ø{Ÿ kıôd’{°dt n+&é ~ |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nH˚ yê´dü+ #·÷&É+&ç. Á|ü#·Ts¡D
: kÕºHé|òüsY¶ j·T÷ìe]‡{° Áô|dt, 1966, ù|J\T 36`56— n˝≤H˚ |æ.&ÉãT¢´.
Äs¡ÃsY s¡∫+∫q ~ |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÇHé ÁbòÕHé‡ (ÁbòÕHé‡˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsï
wüq˝Ÿ), j·T÷ìe]‡{° Áô|dt Ä|òt nyÓT]ø±, ˝≤HéVü‰yéT, j·T+&ç, 1997,
ù|J\T 33`5.
6. ôV≤Á˙ ø±*Hé‡, ∫yÓTHé nÁu≤yéTd”ÿ s¡∫+∫q ø±sY¢e÷sYÿ‡ n+&é ~ Á_{Ïwt ˝ÒãsY
eT÷yéyÓT+{Ÿ (ø±sY¢ e÷sYÿ‡ ` Á_{Ïwt ø±]àø√<äéT+), e÷ø˘$T\Hé, \+&ÉHé,
1965, ù|. 34
7. C§Vü‰Hé õj·÷]® Çø±]j·Tdt 12 nø√ºãsY 1864q ø±sY¢ e÷sYÿ‡øÏ sêdæq ˝ÒK.
e÷sYÿ‡ ` @+¬>˝Ÿ‡ düeTÁ>∑ s¡#·q\T, dü+|ü⁄≥+. 3/13, nø±&ÓMT, u…]¢Hé,
2002, ù|. 11.
8. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ 4 qe+ãsY 1864q Áô|ò&É]ø˘ @+¬>˝Ÿ‡øÏ sêdæq ˝ÒK. e÷sYÿ‡

n+&é @+–˝Ÿ‡ ø£˝…¬øº&é esYÿ‡ (e÷sYÿ‡, @+–˝Ÿ‡ düeTÁ>∑ s¡#·q\T ` Çø£ô|’
j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´.>± ù|s=ÿ+<ë+), Áb˛Á¬>dt |ü_¢wüsY‡, e÷k˛ÿ, dü+|ü⁄{Ï ` 42,
1987, ù|. 16.
9. Ç+≥πsïwüq˝Ÿì kÕú|æ+#·&ÜìøÏ »]–q düe÷y˚X¯+˝À dü+düú ìsêàD+ ø√dü+
ˇø£ kÕº+&ç+>¥ ø£$T{° ìj·T$T+#·ã&ç+~. Ç<˚ dü+düúøÏ ‘=\T‘· ôd+Á≥˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ>± ‘·<äT|ü] »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ>± |üì#˚dæ+~. ‘·<äT|ü] á eT÷&ÉT
dü+|òü÷\≈£î ≈£L&Ü »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ nH˚ ù|s¡T ñ|üjÓ÷–+#·kÕ>±s¡T.
10. õj·÷Hé e÷]jÓ÷ Áu≤y√ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ s¡∫+∫q
|ü⁄düÔø£+, u≤] : ˝≤f…sê®, 1979, ù|J\T 18`19.
11. ø±sY ¢ e÷sY ÿ ‡ 23 qe+ãsY 1871q Áô|ò & É ] ø˘ uÀ˝Ÿ º ø Ï sêdæ q ˝Ò K ,
j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï. 44, ù|. 252. á ˝ÒK˝À e÷sYÿ‡ Ç˝≤ ù|s=ÿHêï&ÉT
: ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ #·]Á‘· n+‘ê ì»yÓTÆq ÁXÊ$Tø£es¡Z ñ<äé÷ìøÏ e´‹πsø£+>±
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À |ü≥Tº dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïdüTÔqï eTTsƒê\T, W‘ê‡Væ≤ø£
Á|üjÓ÷>±\øÏ e´‹πsø£+>± ìs¡+‘·s¡ b˛sê≥+>± e⁄+&ç+~. á b˛sê≥+
eTVü‰düuÛÑ\˝À »]–q<ëìø£+fÒ m≈£îÿe>± »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ y˚πs«s¡T XÊK\‘√
$&ç>± HÓs¡ù| dü+ã+<Ûë\˝À »]π>~.μ
12. Áu≤y√ sêdæq ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 165
13. e÷sYÿ‡ô|’ e÷øÏ‡$T*j·THé s¡÷u…˝Ÿ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À #˚dæq s¡#·q, ô|j·÷‘Y,
bÕ]dt, 1974, ù|. 41. s¡÷u…˝Ÿ Ç˝≤ sêXÊ&ÉT. ªªyêfi¯ó¢ á (sê»ø°j·T
ø±s¡´Áø£e÷ìï) ªe÷]ÿ‡»+μ #˚ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T. n+fÒ
yê] <äèwæº˝À n~ kÕe÷õø£ düs¡«s√>∑ ìyê]DÏ ø√dü+ yÓ‘·T≈£î˝≤&ÉT‘·Tqï
neédæú‘·+>±, »&É+>± ñ+&˚ »qdü+<√Vü≤+ô|’ ˇø£ |ü]|üPs¡íyÓTÆq y˚T<ÛädüT‡
ãj·T≥qT+&ç $~Û+∫q |üP]ÔkÕúsTT dæ<ëΔ+‘·+. á ne>±Vü≤qøÏ Áù|s¡D
$wüj·÷ìï e÷Øàø£]+#˚ ñ<˚›X¯´+ ø±ø£b˛e#·TÃ. ø±ì |ü⁄øÏÿ{Ï |ü⁄sêD≤\qT
Á|ü#ês¡+ #˚ùd <Û√s¡DÏ e÷Á‘·+ Ç+<äT˝À e⁄+~.μμ
14. ÄkÕÿsY f…düTº{Ÿ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ sêdæq |ü⁄düÔø£+, ◊$T,
$+>¥Åf…Æìj·TsY, *jÓ÷Hé, 1870, ù|. 310.
15. ~ f…ÆyéT‡ (|üÁ‹ø£), 5 pHé 1871— ÄkÕÿsY f…düTº{Ÿ Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ Áô|ò+∫
uÛ≤wü˝À sêdæq eTs√ |ü⁄düÔø£+, \wüß, bÕ]dt, 1871.
16. á $wüj·T+ô|’ 20 &çôd+ãs¡T 1870q »]–q »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düe÷y˚X¯+˝À
e÷sYÿ‡ Ç˝≤ ù|s=ÿHêï&ÉT : ªªãj·T≥ Á|üC≤˙ø£+ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ÁøÏj·÷o\
düuÛÑT´\ dü+K´qT yêdüÔe+>± e⁄qï<ëìø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe>± }Væ≤+#·T
≈£ î +≥THêïs¡ T . n+<ä T e\¢ ì»yÓ T Æ q dü u Û Ñ T ´\ dü + K´ì Á|ü # · T ]+#· & É +
n_Û\wüD°j·T+ ø±<äT.μμ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ` 4 ù|. 96.
17. eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø√dü+ nqTã+<Ûä+˝À Çe«ã&çq n+‘·sê®rj·T düuÛÑ´‘·«
|ü{Ïºø£ #·÷&É+&ç.
18. p*sTTdt ÁuÖ+‘ê˝Ÿ sêdæq Væ≤düºØ Ä|òt ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
#·]Á‘·) #·÷&É+&ç, HÓ\‡Hé, q÷´j·÷sYÿ, 1966 (1961), ù|. 116.
19. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ\T s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq |ü⁄düÔø£+, ù|.70, C≤ø˘ &É÷+yéTÔ
yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ Áô|+ò ∫ uÛ≤wü˝À #˚dqæ s¡#q· , bÕ]dt, 1968,ù|. 475.
20. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ\ ô|’q #·÷|üã&çq s¡#·q, ù|. 289.
21. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `2 ù|. 87.
22. »qs¡˝Ÿ Áô|ò&É]ø˘ yêHé u…sYïVü‰]› ª$X¯«dü˙j·T esêZ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
nedüsê\ ø√dü+ 50,00,000 bÂ+&É¢ ø£+fÒ n~Ûø£ ì~Û \+&ÉHé˝À &çbÕõ{Ÿ
#˚j·Tã&ç+<äì ‘·q &Ó’Ø˝À sêdüT≈£îHêï&ÉT.
23. ÁuÖ+‘ê˝Ÿ s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq |ü⁄düÔø£+, ù|. 108. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ
|üÁ‘ê\˝À <ëì yê]¸ø±<ëj·÷ìï #·÷|æ+#˚ düeTÁ>∑ |ü{Ïºø£ ˝Ò<äì ÁuÖ+‘ê˝Ÿ
ù|s=ÿHêï&ÉT. nsTT‘˚, yÓTT<ä≥ Äs¡T dü+e‘·‡sê\˝À e´øÏÔ>∑‘· düuÛÑT´\ #·+<ë\
<ë«sê »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸøÏ e∫Ãq Ä<ëj·T $esê\T ø√XÊ~Ûø±]>± |üì#˚dæq
ø±yÓ˝Ÿ ôdº|”ï ìy˚~ø£˝À ñHêïsTT. Ä<ëj·T $esê\T : 1865`23 bÂ+&ÉT¢—
1866`9 bÂ+&É¢ 13 wæ*¢+>∑T\T— 1867 ` nsTT<äT bÂ+&É¢ 17 wæ*¢+>∑T\T—
1868 ` 14 bÂ+&É¢ 14 wæ*¢+>∑T\T— 1869 ` 30 bÂ+&É¢ 12 wæ*¢+>∑T\T—
1870 ` 14 bÂ+&É¢ 14 wæ*¢+>∑T\T. ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑøÏ @+¬>˝Ÿ‡ düeT]Œ+∫q
∫e] Ä]úø£ ìy˚~ø£ (1870`72) Á|üø±s¡+ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ düuÛÑT´\≈£î,
Ç‘·s¡T\≈£î 25 bÂ+&ÉT¢ ãø±sTT|ü&ç e⁄+~. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ s¡∫+∫q
ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+˝À Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï n|ü\ ÄdüTÔ\
|ü{Ïºø£\T≈£L&Ü Á|ü#·T]+#·ã&Ü¶sTT. ù|J\T. 80`1.
24. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `2 ù|. 85. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ 19 @Á|æ˝Ÿ 1870q bÕ˝Ÿ ˝≤bòÕsYZøÏ

sêdæq ˝ÒK (j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´., dü+|ü⁄{Ï `43, ù|. 491)˝À Ç˝≤ sêXÊ&ÉT :
ªª»qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ b˛|t e+{Ï~ ø±<äT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì Á|ü‹ XÊK≈£î
ñ<äéT yêdüÔe dæú‹ì >∑T]+∫ ‘·q<Ó’q ôd’<ëΔ+‹ø£ ne>±Vü≤q ø£*– e⁄+&˚
neø±X¯+ ø£*Œ+#·ã&ç+~. dü+düú ìã+<Ûäq\≈£î düsêdü] e´‹πsø£eTsTTq<˚B
rdüT≈£îsêã&É<äqï uÛ≤eq m|ü&É÷ e⁄+~μμ.
25. C≤¬s®dt Vü≤Ö|òtº Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À #˚dæq s¡#·q (o]¸ø£øÏ Ä+>±¢qTyê<ä+ : ~ k˛wü*dtº
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|òyü Té ~ ø£eT÷´Hé ≥T ˝…ìHé), ÇHê~, ≥TØH√, 1978, ù|. 78.
26. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ düsêdü] q&ç|æq |üÁ‹ø£\T, düVü‰qTuÛÑ÷‹ <äèwæº‘√ q&ç∫q |üÁ‹ø£\
>∑T]+∫ eT]+‘· ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ õôd|”Œ &Ó˝Ÿ uÀ dü+bÕ<äø£‘·«+˝À Áô|ò+∫
uÛ≤wü˝À 1864`1877 ø±\+˝À Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ #Ó+~q |üÁ‹ø£\ô|’ e∫Ãq
|ü⁄düÔø±ìï #·÷&Ée#·TÃ, nsêà+&é ø±*Hé, bÕ]dt, 1958.
27. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq |ü⁄düÔø£+, ù|. 65
28. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `2, ù|. 84.
29. ô|ò]¶Hê+&é ˝≤kÕ˝Ÿ ªdæús¡y˚‘·Hê\ dü÷Á‘·+μ (◊s¡Hé ˝≤ Ä|òt y˚C…dt) nH˚ uÛ≤eqì
Á|ü ‹ bÕ~+#ê&É T . á uÛ ≤ eq Á|ü ø ±s¡ + y˚ ‘ · H ê\˝À ô|+|ü ⁄ <ä \ ø√dü +
j· T ‹ï+#· & É + eè<∏ ë . n+‘˚ ø ±ø£ n~ sêC≤´~Û ø ±sêìï kÕ~Û + #· & ÜìøÏ
#˚|ü≥ºe\dæq ÁbÕ<Ûä$Tø£ ø£s¡Ôe´+ qT+&ç ø±]à≈£î\ <äèwæºì eTs¡*düTÔ+~.
30. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `2, ù|. 84.
31. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 12, ù|. 121 #·÷&É+&ç. eTs√ $<Ûä+>± #ÓbÕŒ\+fÒ, sê»ø°j·T
ìsêàD+, ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ìsêàD≤\ eT<Ûä´ ‘ês¡‘·e÷´ìï #·÷&Ée\dæq
nedüs¡+ e⁄+<äH˚~ e÷sYÿ‡øÏ m\¢|ü&É÷ e⁄qï düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q. ôdô|º+ãs¡T
1869˝À »s¡àHé ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé Hêj·T≈£î&ÉT C§Vü‰Hé Vü‰eTHéøÏ Ç∫Ãq
Ç+≥s¡÷«´˝À e÷sYÿ‡ Ç˝≤ #ÓbÕŒ&ÉT : ªÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ yê{Ï eTÚ*ø£
\øå±´ìï HÓs¡y˚sêÃ\+fÒ n$ ˇø£ sê»ø°j·T dü+düúøÏ nqTã+<Ûä+>± e⁄+&É≥+
ø±ì, <ëìô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ø±ì mqï&É÷ #˚j·Tsê<äT. n˝≤ »]–‘˚ n~
yê{Ï eTs¡D XÊdüq+ ne⁄‘·T+~. ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ k˛wü*C≤ìøÏ bÕsƒ¡XÊ\\
˝≤+{Ï$. ª(»s¡àHé |üÁ‹ø£ bò˛ø˘‡ kÕº{Ÿ (Ä+>∑¢+˝À |”|ü⁄˝Ÿ‡ ùdº{Ÿ), dü+K´ ` 17,
27 qe+ãs¡T 1869 dü+∫ø£˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆ+~.
32. Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ &Ü≈£îýÓT+≥¢ Á|ü#·Ts¡D (Çø£ô|’ yÓTT.
Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) >± ù|s=ÿ+<ë+), dü+|ü⁄{Ï ` IøÏ C≤ø˘ Á|ò”eT+&é sêdæq ñ
b˛<ëÈ‘·+, ù|. XI
33. y˚πs«s¡T s¡#·sTT‘·\T : ]b˛sYº Ä|òt ~ Áô|ò+∫ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ (Áô|ò+∫ »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ ìy˚~ø£), ôdô|º+ãs¡T 1, 1869, yÓTT. Ç+. &Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï `
II ù|. 24.
34. ôV≤Á˙ ø±*Hé‡ s¡∫+∫q ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+&é ~ Á_{Ïwt ˝ÒãsY eT÷yéyTÓ +{Ÿ
: Ä]õHé Ä|òt ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÇHé Ç+>∑¢+&é (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ` Á_{Ïwt
ø±]àø√<äéT+ : Ç+>∑¢+&é˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä$sê“¤e+), ù|. 34.
35. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ\ ô|’q #·÷|æq s¡#·q, ù|. 290`1.
36. ìã+<Ûäq\ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ 500 eT+~ düuÛÑT´\øÏ ˇø£ Á|ü‹ì~Û ñ+&Ü*‡q|üŒ{Ïø°,
Ä ÁbÕ‹ì<Ûä´+ yêdüÔes¡÷|ü+ <ë\Ã&É+ e÷Á‘·+ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£î düe÷y˚XÊìøÏ
Vü‰»s¡j˚T´ k˛ÔeT‘· ñ+&É&É+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çe⁄+&˚~.
37. yêdüÔey˚T$T≥+fÒ e÷sYÿ‡ eTVü‰düuÛÑ\øÏ Vü‰»s¡T ø±ø£b˛e&Üìï ø=qkÕ–+#ê&ÉT.
nsTT‘˚ ø°\ø£yÓTÆq ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ (1872)øÏ e÷Á‘·+ Vü‰»s¡j·÷´&ÉT.
38. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `49, ù|. 229. &ÉT bÕ|t ne>±Vü≤q ‘·<äT|ü] <äX¯˝À j·TT<äΔ+ô|’
ø±]àø√<äéT|ü⁄ ÁbÕe÷DÏø£ ne>±Vü≤q nsTT+~.
39. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 6, ù|J\T. 101`2
40. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `3, ù|. 169.
41. ø±dæj·THé eTπswü˝Ÿ ª]b˛sYº Ä|òt ~ ©CŸ ôdø£åHéμ (©CŸ ôdø£åHé ìy˚~ø£) yÓTT.Ç+.&Ü.
(Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{ÏÌ, ù|. 268.
42. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ`3, ù|. 85.
43. Á|ò”eT+&é s¡∫+∫q Ç+Á≥&Éø£åHé (ñb˛<ëÈ‘·+), yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï
` I, ù|. XIV
44. á eTVü‰düuÛÑ˝À áJHé &çbÕ+{Ÿ (1831`81) H˚|ü⁄˝Ÿ‡øÏ #Ó+~q ˇø£ XÊK≈£î
ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#ê&ÉT. \÷sT÷ n>∑k˛º u≤¢+ø°« (1805`81) |ü]o\≈£î&ç>±
á eTVü‰düuÛÑ˝À bÕ˝§ZHêï&ÉT.
45. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `3, ù|J\T. 91`2.
46. u…*®j·THé XÊK\˝À #√≥T #˚düT≈£îqï e÷s¡TŒ\ e\¢ Ç~ kÕ<Ûä´|ü&ç+~. á
XÊK\ C≤rj·T eTVü‰düuÛÑ p˝…’˝À »]–q |æeTà≥ n$ dü$Twæºyê<ä+yÓ’|ü⁄
yÓTT>∑TZ #·÷bÕsTT.
47. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï Ì ù|J\T. 401`3.
48. ô|’ Á>∑+<∏ä+, ù|. 403.
49. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `50.
50. ø±sY¢‡ e÷sYÿ‡ 16 ôdô|º+ãs¡T 1868q Áô|ò&É]ø˘ @+¬>˝Ÿ‡øÏ sêdæq ˝ÒK.
j·T+.Ç.dæ. &ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï ` 43, ù|. 101.
51. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` II ù|. 74.
52. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡∫+∫q Áb˛Á>±+ Ä|òt ~ n\j·THé‡ (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
n\j·THé‡ Ä|òt k˛wü*düTº &ÓyÓ÷Áø£d”). Ç~ Äs¡ΔsY ˝…Vt≤ì+>¥ dü+bÕ<äø£‘·«+˝À
yÓ\Te&çq $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé : ôd˝…¬øº&é ¬s’{Ï+>¥‡ ($TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé :
@]q s¡#·q\T) nH˚ |ü⁄düÔø£+˝À Çe«ã&ç+~. Á|ü#·Ts¡Dø£s¡Ô : CÀHê‘·Hé πø|t,
\+&É H é , 1973, ù|. 174. á |ü ⁄ dü Ô ø £ + ˝À Çe«ã&ç q nqTyê<ä +
˝À|üuÛÑ÷sTTwüº+>±qT, nb˛Vü≤\T ø£*–+#˚~>±qT ñ+~. |òæø°ºwüdt dæ¢Œ{Ÿ‡ ÇHé
~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ø£èÁ‹eT N*ø£\T) nH˚ ‘·eT s¡#·q˝À
e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡\T ã≈£LìHé eT÷\ s¡#·q qT+&ç ñ≥+øÏ+#ês¡T. &Ü≈£îýÓT+≥T
`75, ù|. 287.
53. Ç.ôV≤#Y. ø±sY sêdæq $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé nH˚ s¡#·q, $+fÒCŸ, q÷´j·÷sYÿ,
1961 (1937), ù|. 392.
54. ø±sY ô|’q #·÷|æq ‘·q |ü⁄düÔø£+˝À Ç˝≤ sêXÊ&ÉT : ªø=j·T´>∑TÁs¡+ Á{À»Hé
ø√≥˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫+~μ, ù|. 374.
55. &Ü≈£îýÓT+≥T `31, ù|. 163
56. ÁuÖ+‘ê˝Ÿ s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq Á>∑+<Ûä+, ù|. 163
57. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ÌøÏ Á|ò”eT+&é sêdæq ñb˛<ëÈ‘·+, ù|. XIX.
58. C≤ø˘ s¡÷»¬s’ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì Áô|ò+∫ XÊK\ >∑T]+∫ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À sêdæq
|ü⁄düÔø£+˝À y˚˝≤~eT+~ >∑T]+∫ e÷{≤¢&Ü&ÉT.
59. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ` III, ù|. 218. ˇø£ sê»ø°j·T <Û√s¡DÏøÏ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚
ãè+<ë\qT Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #˚s¡TÃ≈£îH˚ neø±X¯+ ˝Òq+<äTe\¢ á nuÛÑ´s¡úq
‹s¡düÿ]+#·ã&ç+~. 1871˝À \+&ÉHé˝À »]–q düe÷y˚X¯+˝À á $<ÛëHêìøÏ
dü+ã+~Û+∫ Á|üy˚X¯ô|{Ïºq n~Ûø±]ø£ rsêàq+ Á|ü‹ì<ÛäT\ ÄyÓ÷<ä+ bı+~+~.
n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú (Ç+≥πsïwüq˝Ÿ)˝À Á|üdüTÔ‘·+ düuÛÑ´‘·«+ ø£*– e⁄qï
dü+düú\T, kÕ<Ûës¡D XÊdüHê\ dü÷Œ¤]Ôø£qT>∑TD+>±, Çø£ô|’ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ XÊK\T,
$uÛ≤>±\T>± e÷Á‘·y˚T ì]à‘·eTyê«*, ‘Ó*j·Tã&Ü*. Ç~ yê{Ï u≤<Ûä´‘·.
n$ @s¡Œ&É¶ ÁbÕ+‘·+ ù|s¡Tì ≈£L&Ü »‘· #˚düTø√yê*. n$ Çø£ô|’ ‘êeTT
#Ó+~e⁄qï <Û√s¡DT\ ` düVü≤ø±s¡yê<ä, nqTuÛÑeyê<ä, dü$Twæºyê<ä, ø£eT÷´ìdüTº
` ‘·~‘·s¡yÓTÆq ù|s¡¢‘√ ø=qkÕ>∑&É+ ìùw~Û+#·ã&ç+~. á $es¡D yÓTT.Ç+.&Ü.
(Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` II, ù|. 238˝À #·÷&Ée#·TÃ.
60. C≤ø˘ s¡÷»¬s’ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ]eP´ Ä|òt k˛wü˝Ÿ Væ≤düºØ XVII (1972)˝À
1870`71˝À Áô|ò+∫ ø±]àø√<äéT+ >∑T]+∫ sêdæq yê´dü+ #·÷&Ée#·TÃ.
‘·<äT|ü] ø±\+˝À á Ç<ä›s¡÷ ≈£L&Ü Ç+≥πsïwüq˝Ÿì, <ëì uÛ≤yê\qT
e~*ô|fÒXº Ês¡T. ≥T˝ÒHé dü+düú qT+&ç ãVæ≤wüÿ]+#·ã&Ü¶&TÉ . #·÷&É+&ç. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ
` 25, bÕ<äd÷ü ∫ø£ `23.
61. m¬sïdtº m&É«sY¶ Á|ò”ã÷ Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À sêdæq |ü⁄düÔø£+, bÕ]dt,
1871, ù|. 26.
62. C≤ø˘ Á|ò”eT+&é dæ«≥®sê¢+&é˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ >∑T]+∫ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À
|ü⁄düÔø£+ sêXÊ&ÉT, Á&√CŸ, C…˙yê, 1964, ù|. 295.
63. ñ&é|òüsY¶ yÓTø˘˝…\Hé s¡∫+∫q ]e\÷´wüqØ m¬ø®Ì˝Ÿ‡ (Á|üyêdü $|ü¢eø±s¡T\T)
nH˚ |ü⁄düÔø£+, ÁbòÕ+ø˘ ø±dt, \+&ÉHé, 1979, ù|. 83`107.
64. Áô|ò&É]ø˘ @+¬>˝Ÿ‡ 7`8 y˚T 1872q ~ÛjÓTT&ÜsY ≈£L´H√øÏ sêdæq ˝ÒK,
j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï ` 44, ù|. 371.
65. s√»sY yÓ÷sêZHé s¡∫+∫q ~ »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø±{Ÿ‡ n+&é ~ |òüdtº
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ, 1864 ` 1872, πø+Á_&ç® j·T÷ìe]‡{° Áô|dt, q÷´j·÷sYÿ,
1965, ù|. 180 #·÷&É+&ç. u…ø£ÿsY ˇø£ |üÁ‹ø± yê´dü+˝À Ç∫Ãq düe÷#ês¡+
yÓ÷sêZHéøÏ Ä<Ûës¡+. 1871 ∫e] Hê{ÏøÏ Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ #Ó+~q 58 (»s¡àHé
e÷{≤¢&˚yê]) $uÛ≤>±\T kÕú|æ+#·ã&Ü¶j·Tì u…ø£ÿsY ù|s=ÿHêï&ÉT. M{Ï˝À <ë<ë|ü⁄
dü>∑+ »s¡à˙˝ÀqT, $T–*q$ dæ«≥®sê¢+&é˝ÀqT kÕú|æ+#·ã&Ü¶sTT. |ü~ dü+düú\T
nqTã+<Ûä düuÛÑ´‘·«+ bı+<ësTT. 385 eT+~ e´øÏÔ>∑‘· düuÛÑT´\T #·+<ë\T
#Ó*¢düTÔHêïs¡T.
66. ô|’ Á>∑+<∏ä+, ù|. X
67. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 54, ù|. 239.
68. C≤Hé dü÷ºesYº $T˝Ÿ, ~ ø£˝…¬øº&é esYÿ‡ Ä|òt C≤Hé dü÷ºesYº $T˝Ÿ (C≤Hé dü÷ºes¡Tº
$T˝Ÿ düeTÁ>∑ s¡#·q\T), dü+|ü⁄{Ï ` XXXII, j·T÷ìe]‡{° Ä|òt {§s¡+{À
Áô|dt, {§s¡+{À, 1991, ù|. 244.
69. ˝≤kÕ˝Ÿ nqTj·÷j·TT˝…’q »s¡àHé nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡øÏ #Ó+~q
Á|ü‹ì<ÛäT\T nqT≈£L\+>± z≥T y˚XÊs¡T.
70. Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À rdüT≈£îe∫Ãq ªÁbòÕHé‡ ` »s¡à˙ j·TT<äΔ+ eT]j·TT ÁbòÕqT‡˝À
kÕe÷õø£ $|ü¢e+μ ô|’ $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡#·q\ dü+ø£\HêìøÏ Äs¡ΔsY ˝…Væ≤ï+>¥
sêdæq ñb˛<ëÈ‘·+, Á_˝Ÿ, ©&ÓHé, 1977, ù|. XVI.
71. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `57, ù|. 241.
72. C≤¬s®dt Vü≤Ö|tº s¡∫+∫q j·÷ôdŒø˘º Ä|òt Ç+≥πsïwüq˝Ÿ k˛wü*»+ 1871 `
1914, πø+Á_&ç® j·T÷ìe]‡{° Áô|dt, πø+Á_&ç®, 1986, ù|. 25. uÛ≤eC≤\+
Á|ü‹wæº+∫q ñ<ërÔø£]+#·ã&çq s¡÷bÕìøÏ nqT>∑TD+>± e⁄+&˚≥T¢ bÕ]dt
ø£eT÷´Hé >∑T]+∫q yêdüÔyêìï e÷s¡Ãsê<äì á s¡#·q˝À Vü≤Ö|tº ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT.
73. yÓTT‘·Ô+ kÕúHê\ dü+K´ 92. ø=+<äs¡T nuÛÑ´s¡Tú\T ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe kÕúHê˝À¢
¬>\e&É+ e\¢ øöì‡˝Ÿ düuÛÑT´\ dü+K´ 85øÏ |ü&çb˛sTT+~.
74. #·÷&É+&ç : 1871˝À bÕ]dt >∑T]+∫ C≤ø˘ s¡÷»¬s’ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À sêdæq
|ü⁄düÔø£+, kısTT, bÕ]dt, 1971, ù|. 146— |æj·TsY MT˝≤® 1871 #ê]Á‘·ø£
|òüT≥q\ô|’ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À sêdæq |ü⁄düÔø£+, ô|Á]Hé, bÕ]dt, 2009, ù|. 78.
75. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ 22 |òæÁãe] 1881q &√$T˝≤ ˙yÓHé VüA´sTTdtøÏ sêdæq ˝ÒK,
j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´., dü+|ü⁄{Ï ` 46, ù|. 66.
76. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nsTT<√ yê]¸ø£ düe÷y˚XÊìøÏ düeT]Œ+∫q »qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ ìy˚~ø£, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ -V,ù|. 461
77. ø±sY ¢ e÷sY ÿ ‡ 18 pHé 1871q \T&ç « >¥ ≈£ î >∑ ˝ Ÿ e THé ø Ï sêdæ q ˝Ò K ,
j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´., dü+|ü⁄{Ï ` 44, ù|. 157.
78. »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ V, ù|. 460.
79. ÁuÖ+‘ê˝Ÿ s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 160`1.
80. õj·÷Hé e÷]jÓ÷ Áu≤y√ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ rdüT≈£îe∫Ãq
dü+ø£\q+ dü+|ü⁄{Ï ` II˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ õôd|”Œ e÷õì sêdæq yê´dü+,
m&ç{À] ]j·T÷ì{°, s√yéT, 1978, ù|. 499`501.
81. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq Á>∑+<Ûä+, ù|. 222.
82. Vü≤Ö|tº Áô|+ò ∫ uÛ≤wü˝À #˚dqæ s¡#q· (o]¸ø≈£ î£ Ä+>±¢qTyê<ä+: ~ k˛wü*dtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
Á|òyü Té ~ ø£eT÷´Hé ≥T ˝…ìHé), ◊Hê~, ≥TØH√, 1978, ù|. 28.
83. ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 93`5.
84. &Ó˝Ÿ uÀ dü+bÕ<äø£‘·«+˝À yÓ\Te&çq ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ëìøÏ C≤]® ã]ZHé,
C≤sY® <äTyÓ’, &=$Tìø√ &ç e÷s√ÿ sêdæq eTT+<äTe÷≥, ù|. XV.
85. HÓ˝À¢ sêôd*¢ s¡∫+∫q e÷õì ` ã≈£LìHé nH˚ |ü⁄düÔø£+ #·÷&É+&ç ` Á|ü#·Ts¡D.
ÇHê~, ≥T]H√, 1927, ù|. 323 `4.
86. õôd|”Œ >±]u≤*¶ 14 qe+ãs¡T, 1871q C≤]®jÓ÷ bÕ\$∫H√øÏ sêdæq
˝ÒK. Ç~ mÁìø√ m$T*jÓ÷ ø°‡yÓTHÓ rdüT≈£îe∫Ãq >±]u≤*º ˝ÒK\ dü+ø£\q+˝À
Çe«ã&ç+~, $T˝≤H√, Á_>√˝≤, 188, ù|J 350.
87. yêdüÔyêìøÏ düe÷y˚X¯+˝À bÕ˝§Zqï Á|ü‹ì<ÛäT\ dü+K´ 19 e÷Á‘·y˚T. ø=V”≤Hé
Vü‰»s¡T ø±˝Òø£b˛j·÷&ÉT. áJHé &çbÕ+{Ÿ (1831`81), e÷ø˘ &=HÓ˝Ÿ yÓTT<ä{Ï
¬s+&ÉT ôdwüq¢˝À e÷Á‘·y˚T bÕ˝§ZHêïs¡T.
88. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 15 Ä>∑düTº 1871, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ` IV, ù|. 259
89. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 17 ôdô|º+ãs¡T 1871, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` II),
ù|. 152.
90. $Tø√¢dt yÓTT˝≤ïsY Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ Áô|+ò ∫ uÛ≤wü˝À sêdæq |ü⁄düøÔ +£ (o]¸ø£ Ä+>±¢qTyê<ä+
: ~ &çø¬ H¢Ì é Ä|òt ~ |òdü ºt Ç+≥πsïwüq˝Ÿ), Á&√CŸ, C…˙yê, 1963, ù|`127.
91. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `74, ù|. 285.
92. 1870\ ‘=*<äX¯˝À ˇø£ÿ »s¡à˙˝À e÷Á‘·y˚T ø±]àø√<äéT+ ˇø£ sê»ø°j·T
bÕØº>± ìsêàDyÓTÆ ñ+~. n+<äTe\¢ e÷sYÿ‡, ã≈£LìHé\ nqTj·÷j·TT\T
ªbÕØºμ nH˚ |ü<ëìï yê&É&É+˝À #ê˝≤ >∑+<äs¡>√fi¯+ ñ+~. e÷sYÿ‡ á |ü<ëìï
yê&çq rs¡T˝À ≈£L&Ü ndüŒwüº‘· ñ+~. s¡÷u…˝Ÿ (ô|’q#·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|.
183) Á|üø±s¡eTsTT‘˚ e÷sYÿ‡øÏ ªbÕØº nH˚ uÛ≤eq (...) es¡Z+ nH˚ uÛ≤eqøÏ
düe÷qyÓTqÆ ~>± ñ+≥T+~.μ ∫e]>± ˇø£ $wüj÷· ìï H=øÏÿ #Ó|Œü ≥+ nedüs+¡ .
Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À 1871, 1872\ eT<Ûä´ #√≥T #˚düT≈£îqï |òüTs¡¸D sê»ø°j·T
bÕØº ìsêàD+ô|’ πø+ÁBø£]+#·ã&ç+~ ø±<äT. (bÕØº nH˚ |ü<ä+ \+&ÉHé düe÷y˚X¯+
˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T,¢ ùV≤>¥ eTVü‰düu˝ÑÛ À nsTT<äTkÕs¡T¢ e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó –+#·ã&ç+~.)
ìC≤ìøÏ m≈£îÿe>± ÁX¯<äΔ #·÷|üã&ç+~ ªªªsê»ø°j·T+μμ nH˚ $X‚wüD≤ìï
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ô|’q.μ (Vü≤Ö|òtº s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 84)
93. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|+ò ∫), dü+|ü⁄{ÏÌI, ù|.237. n˝≤π> ø±sY¢ e÷sYÿ‡ s¡÷bı+~+∫q
&çø£¢πswüHé Ä|òt ~ »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ÄHé ì#êjÓTyé‡ $Tdtj·T÷CŸ Ä|òt ~ H˚yéT Ä|òt
~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ e]ÿ+>¥ yÓTHé‡ nk˛dæj˚TwüHé, j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï
`23, ù|. 23.
94. $T\÷πs Á<ë#Yø£$#Y dü+bÕ<äø£‘·«+˝À yÓ\Te&çq ~ ]e\÷´wüqØ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ‡
1864`1943˝À C≤ø˘ Á|ò”eT+&é, $Tø√¢dt yÓTT˝≤ïsY s¡∫+∫q ~ ¬s’CŸ n+&é
bòÕ˝Ÿ Ä|òt |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ (yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ñ‘êΔq|ü‘·Hê\T) nH˚
yê´dü+. kÕºHé|òüsY¶ j·T÷ìe]‡{° Áô|dt, kÕºHé|òüsY¶, 1966, ù|. 27.
95. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ, s¡∫+∫q ô|’q Á|ükÕÔ$+∫q |ü⁄düÔø£+, ù|. 231. $Tø√¢dt
yÓTT˝≤ïsY Á|üø£{Ï+∫q _ÛqïyÓTÆq n_ÛÁbÕj·÷ìï ô|’q #·÷|æq |ü⁄düÔø£+ ù|õ.
135˝À #·÷&É+&ç.
96. $_Ûqï s¡#·sTT‘·\T Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À s¡÷bı+~+∫q ªdüs¡Tÿ´\sY Ä|òt ~ ø±+Á¬>dt
Ä|òt kÕHé$*j·÷μ yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) dü+|ü⁄{Ï ` II , ù|. 264`5.
97. õj·÷Hé e÷]jÓ÷ Áu≤y√ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ rdüT≈£îe∫Ãq
dü+ø£\q+˝À $$<Ûä s¡#·sTT‘·\T Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì Ç{≤*j·THé XÊK >∑T]+∫
sêdæq yê´kÕ\T, m&ç{À] Øj·T÷ì{°, s√yéT, 1978, ù|. 787.
98. nsTT‘˚, á ôdø£åq¢˝À ˇø£ |üHÓï+&ÉT ôd+Á≥˝Ÿ ø£$T{°‘√ dü+ã+<Ûä+ ô|≥Tºø√˝Ò<äT.
#·÷&É+&ç : XÊeT÷´˝Ÿ u…sYïd”ºHé s¡∫+∫q ~ |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ÇHé nyÓT]ø±,
n>∑düºdt j·T+. ¬ø©¢, q÷´j·÷sYÿ, 1965 ù|. 65.
99. nyÓT]ø±˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ $uÛ≤>±\T dü+U≤´|üs¡+>± >∑T]Ô+#·ã&˚$.
100. Á|ò”eT+&é, yÓTT˝≤ïsY s¡∫+∫q ô|’ Á>∑+<∏ä+ ù|. 27`8.
101. Vü≤Ö|tº Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ #˚dæq ô|’q #·÷|æq s¡#·q, ù|. 88
102. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ 29 E˝…’ 1872q \T&ç«>¥ ≈£î>∑˝ŸeTHéøÏ sêdæq ˝ÒK, j·T+.Ç.dæ.
&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï ` 44, ù|. 413˝À Çe«ã&ç+~. á eTVü‰düuÛÑ ªÇ+≥πsïwüq˝ŸøÏ
Jeqàs¡D düeTdü´— H˚qT sêJHêe÷ #˚ùd˝À|ü⁄ ø£˙dü+ dü+düúì $∫Ã¤qïø£s¡
X¯≈î£ \Ô qT+&ç ø±bÕ&Ü\ì ø√s¡T≈£î+≥THêïqTμ nì e÷sYÿ‡ á ˝ÒK˝À ù|s=ÿHêï&ÉT.
103. CÒyéT‡ –«˝≤¢yéT Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À rdüT≈£îe∫Ãq Ç+≥πsïwüq˝Ÿ |üÁ‘ê\T, düàè‘·T\
dü+ø£\q+ (dü+|ü⁄{Ï ` II), ãsYº ÁbòÕ+øÏ¢Hé, q÷´j·÷sYÿ, ù|. 333`4— Á|ò”eT+&é
sêdæq ªñb˛<ëÈ‘·+μ, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` I ù|. 25.
104. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 65, ù|. 265.
105. ô|’q #·÷|æq &Ü≈£îýÓT+{Ÿ, ù|. 268.
106. Á|ò”eT+&é sêdæq ªñb˛<ëÈ‘·+μ, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫)` I, ù|. X.
107. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 69, ù|. 274`5.
108. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 23 E˝…’, 1872, »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ ` V, ù|. 263.
109. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 20 ôdô|º+ãsY 1871, yÓTT.Ç+.&Ü. Áô|ò+∫)` II, ù|. 195.
110. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ s¡∫+∫q ÄHé ~ ùV≤>¥ ø±+Á¬>dt, j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï
`23, 1988, ù|. 255.
111. Vü≤Ö|òtº Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ sêdæq ô|’q #·÷|üã&çq |ü⁄düÔø£+, ù|. 100.
112. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫)ÌI, ù|. 374. k˛Hé$*j·÷ eTVü‰düuÛÑ˝À Á|ü‹|üø£å+
n|üŒ{Ïπø »qs¡˝Ÿ øöì‡˝Ÿ n~Ûø±sêìï ‘·–Z+#ê\ì ø√]e⁄+~. ($es¡D `96
#·÷&É+&ç). ø±ì e÷sYÿ‡ ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À Ç˝≤ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT : ª»qs¡˝Ÿ
øöì‡˝Ÿ bÕÁ‘·ì O‘·sÔ ê\ &Éu≤“ kÕúsTTøÏ ≈£î~+#·&+É ø£+fÒ <ëìì s¡<Tä › #˚jT· &Üìï
y˚TeTT ø√s¡T≈£î+{≤eTTμ, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` II, ù|. 354.
113. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` II, ù|. 376
114. ô|’q #·÷|æq~ ù|. 377
115. ô|’q #·÷|æq~, ù|. 378. á z≥T ‘·sê«‘· <äsê´|ü⁄Ô dü+|òüT+ Á|ü‹bÕ~+∫q
Ç‘·s¡ ãVæ≤wüÿs¡D\qT |ü]o\q≈£î #˚|ü≥ºsê<äì ìs¡íj·T+ »]–+~.
116. $$<Ûä s¡#·sTT‘·\T, [(ùdº{ŸyÓT+{Ÿ Ä|òt ~ yÓTÆHê]{° (n\Œ dü+U≤´≈£î\ Á|üø£≥q)],
ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ, ù|. 199`200.
117. Áô|ò&É]ø˘ @+–˝Ÿ‡, 5 ôdô|º+ãsY 1872, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) dü+|ü⁄{Ï ` II,
ù|. 355.
118. Vü‰Hé‡ ¬>sYÔ dü+ø£\q+ #˚dæq ª~ |òüdtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : $Tì{Ÿ‡ Ä|òt ~ ùV≤>¥
ø±+Á¬>dt Ä|òt 1872μ ˝À bı+<äT|üs¡#·ã&çq e÷˝ŸºeTHé u≤Ø s¡∫+∫q
ªÇ+≥πsïwüq˝Ÿ ùV≤>¥˝À ôdô|º+ãsY 2`9, 1872 eT<Ûä´ »]|æq yê]¸ø£ kÕ<Ûës¡D
eTVü‰düuÛÑ\ô|’ ìy˚~ø£μ, j·T÷ìe]‡{° Ä|òt $düÿì‡Hé Áô|dt, 1958, ù|. 27 `
80. á ìy˚~ø£ ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ |üÁ‘ê\˝À ˝Ò<äT.
119. Áô|ò&É]ø˘ @+¬>˝Ÿ‡, 5 ôdô|º+ãsY 1872, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ÌI,
ù|. 356.
120. ùV≤>¥˝À »]–q Ç+≥πsïwüq˝Ÿ eTVü‰düuÛÑ >∑T]+∫ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À m&É«sY¶
yÓsTT\Hé s¡#·q, yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` III, ù|. 140.
121. ô|’ dü÷∫ø£, ù|. 142
122. ô|’ dü÷∫ø£, ù|.144
123. á yê<äq\ >∑T]+∫ $eTs¡ÙHê‘·àø£ $X‚¢wüD ø√dü+ 1872˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À
@s¡Œ&çq dü+øå√uÛÑ+ô|’ $Tø√¢dt yÓTT˝≤ïsY Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À #˚dæq s¡#·q #·÷&Ée#·TÃ,
ù|. 439.
124. yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø°åD‘·ô|’ $Tø√¢dt yÓ÷˝≤ïsY Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À sêdæq
|ü⁄düÔø£+, ù|. 144.
125. ø±sY¢ e÷sYÿ‡, 22 ôdô|º+ãsY 1872, yÓTT.Ç+.&Ü.(Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` II,
ù|.217.
126. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ 25 y˚T 1872q dæ»¬s &ÉT bÕ|tøÏ sêdæq ˝ÒK, j·T+.Ç.dæ.
&ÉãT¢´., dü+|ü⁄{Ï `44, ù|. 387 : ªe#˚Ã eTVü‰düuÛÑ ø√dü+ H˚qT #ê˝≤
ÄÁ‘·T‘·>± m<äTs¡T #·÷düTÔHêïqT. <ëì‘√ Hê u≤ìdü‘·«+ eTT>∑TdüTÔ+~. H˚qT
eT∞¢ ùd«#êÃ¤ J$HÍ‘êqT— »qs¡˝Ÿ øöì‡˝ŸøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±ì ˝Òø£ Á_{Ïwt
ô|ò&És¡˝Ÿ øöì‡˝ŸøÏ dü+ã+~Û+∫ ø±ì m≥Te+{Ï |ü]bÕ\Hê u≤<Ûä´‘·\T Çø£ô|’
H˚q+^ø£]+#·qT.μ
127. $es¡D `52 #·÷&É+&ç.
128. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé, m ˝…≥sY ≥T ~ m&ç{À]j·T˝Ÿ uÀsY¶ Ä|òt ~ *ãØº, Äs¡ΔsY
˝…Væ≤ï+>¥ dü+bÕ<äø£‘·«+˝À e∫Ãq $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé : ôd˝…¬øº&é ¬s’{Ï+>¥‡ ˝À
Çe«ã&ç+~, ù|. 236`7.
129. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 76, ù|. 290.
130. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 78, ù|. 294.
131. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡∫+∫q ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+&é ø±sY¢ e÷sYÿ‡, XÊyéT
&Ü˝Ÿ>±|òt
132. ø±]àø£es¡Z+ sê»ø°j·T bÕØº>± @s¡Œ&ç sêC≤´~Ûø±s¡+ kÕ~Û+#ê\qï Á|ü‹bÕ<äqqT
ã≈£LìHé ‹s¡düÿ]+#·&É+ >∑T]+∫ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À rdüT≈£îe∫Ãq ã≈£LìHé
s¡#·q\ dü+ø£\q+˝À dü+|ü⁄{Ï `VI øÏ Äs¡ΔsY ˝…Væ≤ï+>¥ sêdæq ªñb˛<ëÈ‘·+μ
#·÷&Ée#·TÃ, ù|. cvii.
133. –«˝≤¢yéT s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq |ü⁄düÔø£+, ù|. 342.
134. á Äs√|üDqT ‘êqT |üP]Ô #˚dæq ˇπø ˇø£ÿ Á|ü<Ûëq s¡#·q˝À ã≈£LìHé
|ü⁄qs¡T<ëÈ{Ï+#ê&ÉT. ªe÷sYÿ‡ dæ<ëΔ+‘·+ ˇø£ ø£\sTTø£ø£T ÄkÕÿs¡+ ø£*Œk˛Ô+~ :
ˇø£ $düÔè‘·yÓTÆq, ◊ø£´|üs¡Ãã&çq, ã©j·TyÓTÆq, πø+ÁBø£è‘· sê»´+. Ç<˚ ˝≤kÕ˝Ÿ
ø√s¡T≈£îqï~. _kÕàsYÿ Ç|üŒ{Ïπø #˚düTÔqï~. á eTT>∑TZs¡÷ ø£*dæ m+<äT≈£î |üì#˚j·T
≈£L&É<äT?μ $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡∫+∫q ùd{º »Ï + n+&é nHêØÿ (sê»ýê<ä+
` nsê#·ø£yê<ä+), πø+Á_&ç® j·T÷ìe]‡{° Áô|dt, πø+Á_&ç®, 1990, ù|. 184.
135. ñ<ë : ô|’q #Ó|æŒq –«˝≤¢yéT s¡#·q #·÷&É+&ç, ù|. 298 `9.
136. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ `75, ù|. 289.
137. ã≈£LìHé s¡#q· ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+&é ø±sY¢ e÷sYÿ‡, ù|. 294.
138. ã≈£LìHé uÛ≤yê\ô|’ e÷sYÿ‡ $eTs¡Ù ø£HéôdŒø£ºdt Ä|òt ã≈£LìHé‡ ùdº{Ï»+ n+&é
nHêØÿ nH˚ ‘·q s¡#·q˝À düŒwüº+>± ‘Ó\TdüTÔ+~. á s¡#·q e÷sYÿ‡, @+–˝Ÿ‡
ø£˝…¬øº&é esYÿ‡ dü+|ü⁄{Ï `24˝À ñ+~. ù|õ. 518˝À e÷sYÿ‡ Ç˝≤ ù|s=ÿHêï&ÉT
: ªdü÷ÿ\T |æ\¢yê&ç kÕúsTT ne>±Vü≤HêsêVæ≤‘·´+! düeT÷\ kÕe÷õø£ $|ü¢e+
Ä]úø±_Ûeè~Δ Áø£eT+˝Àì ìs¡T›wüº #ê]Á‘·ø£ |ü]dæú‘·T\‘√ eTT&ç|ü&ç e⁄+≥T+~—
n$ n{Ïº $|ü¢yêìøÏ Ä<Ûës¡ÁbÕj·TyÓTÆq ÁbÕ‹|ü~ø£\T. n+<äTe\¢ ô|≥Tºã&ç<ëØ
ñ‘·Œ‹Ô‘√ bÕ≥T bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£es¡Z+ »HêuÛ≤˝À ø£˙dü+ >∑D˙j·TyÓTÆq
dü+K´øÏ #˚s¡T≈£îqï|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T $|ü¢yêìøÏ neø±X¯+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. (...)
ã≈£LìHéøÏ (...) kÕe÷õø£ $|ü¢e+ |ü≥¢ ne>±Vü≤q X¯Sq´+. <ëì sê»ø°j·T
yê>±&É+ãs¡+ e÷Á‘·+ ‘Ó\TdüT— <ëìì ìπs›•+#˚ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\≈£î n‘·ì
Á|ü|ü+#·+˝À ndü‡\T kÕúq+ ˝Ò<äT. >∑‘·+˝Àì Ä]úø£ eédüú\˙ï n_Ûeè~Δ
#Ó+~qyÓ’Hê ˝Òø£ yÓqTø£ã&ç e⁄Hêï, n$ ÁXÊ$T≈£î&ç (y˚‘·q ÁXÊ$T≈£î&ÉT, ¬s’‘·T,
‘·~‘·s¡ s¡÷bÕ\˝À) u≤ìdü‘·«+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ü¶sTT. ø±ã{Ïº, ã≈£LìHé á nìï

eédüú˝À¢ düeT÷\ $|ü¢e+ düe÷q+>± kÕ<ÛäéTì nqT≈£î+{≤&ÉT. Ç+‘·ø£+fÒ
$T+∫q $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ, ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô |ü⁄Hê~>± »]π> ◊s√bÕ
kÕe÷õø£ $|ü¢e+, s¡wü´Hé, kÕ¢yé yêékÕsTTø£, |üX¯óbÕ\q düe÷C≤\ kÕúsTT˝À
≈£L&Ü »s¡>±\ì ø√s¡T≈£î+{≤&ÉT. á <äX¯qT <ë{Ï yÓfi¯flqedüs¡+ ˝Ò<äì ≈£L&Ü
nqT≈£î+{≤&ÉT (...) Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\ kÕúH˚ dü+ø£\Œã\+ ã≈£LìHé <äèwæº˝À
kÕe÷õø£ $|ü¢yêìøÏ |ü⁄Hê~.μ
139. ã≈£LìHé s¡#·q ~ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ n+&é ø±sY¢ e÷sYÿ‡, ù|. 294 `5.
140. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡∫+∫q ªÁb˛Á>±+ n+&é |üs|Y dü t Ä|òt ~ ]e\÷´wüqØ Äs¡HZ C’Ó wÒ Hü é
Ä|òt Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Áã<äsY‡μ (n+‘·sê®rj·T dü¨<äs¡T\ $|ü¢e dü+düú ø±s¡´Áø£eT+,
ø£seÔ¡ ´+). á s¡#q· Äs¡sΔ Y ˝…V≤æ ï+>¥ dü+bÕ<äø‘£ «· + eVæ≤+∫q $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé
` ôd˝…¬øº&é ¬s’{Ï+>¥‡ ˝À Çe«ã&ç+~. yêdüÔ$ø£‘· |ü≥¢ ã≈£LìHé ne>±Vü≤q
˝À|üu÷ÑÛ sTTwü+º >± ñ+&˚<qä &ÜìøÏ Äj·Tq #Ó|Œæ +<˚ ‘êsêÿD+: ªn+<äTe\¢ n‘·´+‘·
n~Ûø£ dü+K´˝À e´≈£î˝Ô MÒ T nedüs+¡ ˝Ò<Tä . yÓTT‘·+Ô ◊s√bÕøÏ #Ó+~q n+‘·sê®rj·T
dü+düúøÏ X¯øÏÔe+‘·+>±, Bøå±ìã<äΔ‘·‘√ ø£*dæ |üì#˚ùd e+<äeT+~ $|ü¢eø±s¡T\T
dü]b˛‘ês¡T. n‹ô|<ä› <˚XÊìøÏ #Ó+~q dü+düúøÏ ≈£L&Ü ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT e+<ä\
eT+~ $|ü¢eø±s¡T\T dü]b˛‘ês¡Tμ, ù|. 155.
141. ]ø±sY¶ Ä|òt e÷sYÿ‡ d”Œ#Y ÄHé d”Á¬ø{Ÿ kıôd’{°dt (s¡Vü≤dü´ dü+|òü÷\ô|’ e÷sYÿ‡
ñ|üHê´dü|ü⁄ *œ‘·s¡÷|ü+), j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï `22, ù|. 621.
142. Äs¡ΔsY ˝…Væ≤ï+>¥, m.C….dæ. s¡÷≥sY, |æ.ôw’ãsYº dü+bÕ<äø£‘·«+ eVæ≤+∫q ã≈£LìHé
s¡#·q\T (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` II˝À ã≈£LìHé Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝Àì psê ô|ò&ÉπswüHé
>∑T]+∫ #˚dæq s¡#·q, Á_˝Ÿ, ©&ÓHé, 1965, ù|. 75.
143. ø±sY¢ e÷sYÿ‡ s¡∫+∫q ªbı*{Ïø£˝Ÿ ÇHé&ç|òü¬s+{Ï»yéTμ (sê»ø°j·÷\ |ü≥¢ ñ
<ëd”q‘·), j·T+.Ç.dæ.&ÉãT¢´, dü+|ü⁄{Ï ` 23, ù|. 393.
144. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé s¡∫+∫q e÷]ÿ‡»+, Á|ò”&É+ n+&é ~ ùdº{Ÿ (e÷]ÿ‡»+,
ùd«#·Ã¤, sê»´+), Á|ò”&É+ Áô|dt, 1950, ù|. 21.
145. C≤¬s®dt Vü≤Ö|tº ñ|üjÓ÷–+∫q ªdü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<äμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nH˚ |ü<ëìï
H˚qT ñ|üjÓ÷–+#êqT. ø±ì C≤ø˘ Á|ò”eT+&é ªdüe÷Kýê<äμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ nH˚
|ü<ëìï m+#·T≈£îHêï&ÉT.
146. ø±*Hé‡, nÁu≤yéTd”ÿ\T sêdæq ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 275.
147. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫), dü+|ü⁄{Ï ` IV , $es¡D ` 355 : 640 ` 2.
148. u…sYïd”ºHé s¡∫+∫q ô|’q #·÷|æq Á>∑+<∏ä+, ù|. 221.
149. ô|’ Á>∑+<Ûä+ ù|. 283.
150. Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À e∫Ãq ã≈£LìHé s¡#·q\T, dü+|ü⁄{Ï ` IIøÏ Äs¡ΔsY ˝…Væ≤ï+>¥
sêdæq ªñb˛<ëÈ‘·+μ #·÷&Ée#·TÃ. ù|. 211. e÷ø˘‡ HÓ‘√¢yé ã≈£LìHé J$‘·
#·]Á‘·ô|’ sêdæq |ü⁄düÔø£+˝À #˚dæq ˇø£ yê´K´qT ≈£L&Ü ˝…Væ≤ï+>¥ ñ≥+øÏ+#ê&ÉT.
ªdü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<ä Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Ä$sê“¤e+ –«˝≤¢yéT ø£èwæ |òü*‘·+μ nì
˝…Væ≤ï+>¥ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
151. ôdŒsTTHé˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿô|’ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À e÷ø˘‡ HÓ‘√¢yé sêdæq
|ü⁄düÔø£+ #·÷&Ée#·TÃ, &É÷sYÁ&çø˘, ~Ø&Ó˝Ÿ, 1969, ù|. 163`4.
152. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` III, ù|. 163.
153. ô|’ dü÷∫ø£, ù|. 191.
154. yÓTT. Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` IV, ù|. 5.
155. ô|’ dü÷∫ø£, ù|. 54`8. ùV≤˝Ÿ‡ ne>±Vü≤q #Ó|üø√‘·–+~. yÓTT<ä{ÏqT+N
dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ôyê<ä Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À ñqï yÓ’s¡T<Ûë´\øÏ Ç~ n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~.
ùV≤˝Ÿ ‡ Ç˝≤ nHêï&É T : ªH˚ q T nsê#· ø £ y ê<ëìï e´‹π s øÏ k ÕÔ q T (...).
nsê#·ø£yê<ëìøÏ dü$Twæºyê<ä+‘√ bıdü>∑<äTμ.
156. 4 ôdô|º+ãsY, 1873q »]–q ôdwüq¢˝À Á|ü‹ì<ÛäT\ eT<Ûä´ »]–q #·s¡ÃqT
#·÷&É+&ç. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` IV, ù|. 59`63, 75`7. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ
` 18˝À j·T÷õHé Væ≤Hé‡ (1839`1933) ≈£L&Ü #·÷&É+&ç.
157. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) IV, ù|. 646.
158. dæC≤¬s &ÉT bÕ|t, 7 ôdô|º+ãsY 1874, yÓTT.Ç+.&Ü.(Áô|ò+∫) ` IV, ù|. 347.
159. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ÌV, ù|. 350.
160. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 40, ù|. 192`3. &Ü≈£îýÓT+{Ÿ ` 41, ù|. 194 `8.
161. yÓTT.Ç+.&Ü. (Áô|ò+∫) ` IV, ù|. 498.
162. dæ»¬s &ÉT bÕ|t, \÷sT÷ u…sYÁ{≤+&é ø±]àø√<äéT+ô|’ Áô|ò+∫ uÛ≤wü˝À #˚dæq
s¡#·q, yÓTT.Ç+.&Ü.(Áô|ò+∫) ` IV, ù|. 591.` 3.

ù|s¡¢ dü÷∫ø£
1. ô|]ò H¶ ê+&é ˝≤kÕ˝Ÿ (1825-1864) : e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡\ düeTø±*≈£î&ÉT. yÓTT<ä{‘Ï s· +¡

»s¡àHé k˛wü*düTº Hêj·T≈£î\˝À ˇø£s¡T. 1848 $|ü¢e b˛sê{≤\˝À bÕ˝§ZHêï&ÉT.
yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï »s¡àHé ø±]àø£es¡Z bÕØº ª»qs¡˝Ÿ nk˛dæj˚TwüHé Ä|òt »s¡àHé es¡ÿsY‡μ
kÕú|ü≈£î\˝À ˇø£s¡T. ø±ì e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q\qT nqTdü]+#˚ k˛wü*düTº\T á bÕØº˝À
#˚s¡˝Ò<äT. ªªdæús¡y˚‘·Hê\ dü÷Á‘êìïμμ Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú y˚‘·Hê\qT
m|ü&É÷ ø£˙dü eTqT>∑&ÉøÏ nedüs¡yÓTÆq kÕúsTTøÏ ≈£î~düTÔ+~ ø±ã{Ïº, y˚‘·Hê\ ô|+|ü⁄
ø√dü+ ÁfÒ&é j·T÷ìj·TqT¢ #˚ùd b˛sê{≤\T eè<Ûë nì ù|s=ÿHêï&ÉT. sê»´~Ûø±sêìï
#˚|ü≥º&É+ô|’ πø+ÁBø£]+#ê\ì ù|s=ÿHêï&ÉT. ø±]àø£es¡Z+ ‘·q dæú‹ì yÓTs¡T>∑T |üs¡TÃ
ø√yê\+fÒ y˚‘·Hê\ ô|+|ü⁄¬ø’ b˛sê{≤\øÏ ã<äT\T>± sê»´+ Ä]Δø£ düVü‰j·T+‘√ ñ
‘·Œ‹Ô<ës¡T\ düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\qT kÕú|æ+#ê\ì Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. ˝≤kÕ˝Ÿ C≤rj·T
yê<ä+ |ü]~Û˝À |üì#˚XÊ&ÉT. ã÷s¡T®yêesêZìøÏ e´‹πsø£+>± »s¡àHé #Ûêq‡\sY _kÕàsYÿ‘√
#˚‘·T\T ø£*bÕ&ÉT. n+‹eT+>± sê»´+ s¡<äT› ø±yê\qï e÷sYÿ‡ n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ
$s¡T<äΔ+>± sêC≤´ìï es¡Z<äèwæº‘√ ø±ø£ ‘·≥düúyÓTÆq~>± ˝≤kÕ˝Ÿ #·÷XÊ&ÉT. ˝≤kÕ˝Ÿ
Ä˝À#·q\qT ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£{Ïø˘ bÕØº @sêŒ≥T ø√dü+ 1875˝À
s¡÷bı+~+∫q >√‘ê ø±s¡´Áø£e÷ìï e÷sYÿ‡ rÁe+>± $eT]Ù+#ê&ÉT.
2. $TKsTT˝Ÿ ã≈£LìHé (1814-1876) : s¡wü´Hé $|ü¢eø±s¡T&ÉT. q÷‘·q düe÷»
ìsêàD≤ìøÏ nsê#·yê<ëìï e÷s¡Z+>± Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. 1848-49˝À »]–q »s¡àHé
$|ü¢e b˛sê{≤\˝À bÕ˝§ZHêï&ÉT. n<ÛäTHê‘·q bÕ]ÁXÊ$Tø£ düe÷C≤\ ø£+fÒ s¡wü´Hé
‘·s¡Vü‰ eékÕsTTø£ düe÷C≤ìï $|ü¢yêìøÏ nqTyÓ’q~>± uÛ≤$+#ê&ÉT. s¡wü´Hé ¬s’‘·Tì
$|ü¢yêìøÏ n‘·´+‘· düqï<äΔ+>± ñqï ÁøÏj·÷o\ X¯øÏÔ>± |ü]>∑DÏ+#ê&ÉT. $|ü¢yêq+‘·s¡
|ü]D≤eT<äX¯˝À sê»´+ ‘ê‘êÿ*ø£+>± ø=qkÕ>±\qï e÷sYÿ‡ uÛ≤eq‘√ rÁe+>±
$uÛÒ~+#ê&ÉT. $|ü¢e Á|ü<ÛäeT ø£s¡Ôe´+ sêC≤´ìï s¡<äT›#˚j·T&É+>± uÛ≤$+#ê&ÉT. sê»´+
‘·|üŒìdü]>± ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ <ë]rdüTÔ+<äì yê~+#ê&ÉT. n~Ûø±s¡+ n$˙‹øÏ
<ë]rdüTÔ+<äì, n|ü]$T‘· n~Ûø±s¡+ n|ü]$T‘· n$˙‹øÏ <ë]rdüTÔ+<äì ù|s=ÿHêï&ÉT.
e÷sYÿ‡, ã≈£LìHé\ Ä˝À#·q\ eT<Ûä´ ñqï rÁeyÓTÆq yÓ’s¡T<Ûä´+ yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
ø°åD‘·≈£î >∑\ ø±s¡D≤\˝À ˇø£{Ï. ùV≤>¥˝À 1872˝À »]–q yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
Äs¡e eTVü‰düuÛÑ˝À ã≈£LìHé dü+düú qT+&ç ãVæ≤wüÿ]+|üã&Ü¶&ÉT. ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+
eTT+<äT es¡≈£î Ç≥©, ôdŒsTTHé\˝À nsê#·ø£yê<ä+ ã\yÓTÆq <Û√s¡DÏ>± ø=qkÕ–+~.
ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüúì e´‹πsøÏ+#˚ Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏ>± nsê#·ø£yê<ä+ |ü]$T‘· kÕúsTT˝À
Ç|üŒ{Ïø° Á|üuÛ≤yêìï HÓs¡|ü⁄‘·Tqï~.
3. _kÕàsYÿ (1815-1898) : Ä{À yêHé _kÕàsYÿ Á|ücÕ´-»s¡à˙\˝À |òüP´&É˝Ÿ ≈£î©q
es¡ZyÓTÆq j·T÷+ø£sY‡øÏ #Ó+~qyê&ÉT. 1862-71 eT<Ûä´ Á|ücÕ´ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>±qT,
1871-1890 eT<Ûä´ »s¡àHé #Ûêq‡\sY>±qT |üì #˚XÊ&ÉT. _kÕàsYÿ bÕ\Hê ø±\+˝À
»s¡à˙ ◊ø£´‘· kÕ~Û+#·ã&ç+~. j·TT<ëΔìï, <Í‘·´˙‹ì y˚Tfi¯$+#·&É+ <ë«sê Ç~
kÕ<Ûä´|ü&ç+~. Á|üC≤kÕ«eT´ $düÔs¡D≈£î, $|ü¢e uÛ≤yê\≈£î, »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£d”øÏ
_kÕàsYÿ ã<äΔ $s√~Û. eTTK´+>± k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø±≥¢qT nD∫y˚j·T&ÜìøÏ X¯‘·$<Ûë\
Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. 1878˝À »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓ÷Áø£{Ïø˘ bÕØºì ìùw~Û+#ê&ÉT. á ìùw<Ûä+
1890 es¡≈£î ø=qkÕ–+~. á Áø£eT+˝À _kÕÿsYÿ sê»´ ìj·T+‘·è‘ê«ìï HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT.
»s¡àHé sê»´+ dü+‘·]+#·Tø=qï á dü«uÛ≤e+ ¬s+&Ée Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ ø±\+ es¡≈£î
ø=qkÕ–+~. 1890 mìïø£\˝À k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø±≥¢‘√ düVü‰ _kÕàsYÿ e´‹πsø£ X¯≈£îÔ\T
bÕs¡¢yÓT+≥T˝À dü>∑+ ø£+fÒ m≈£îÿe d”≥T¢ ¬>\TÃø√e&É+‘√ _kÕàsYÿ sêJHêe÷#˚dæ
n~Ûø±s¡+ qT+&ç yÓ’<=*>±&ÉT.
4. |æj·T] CÀdü|òt ÁbÂ<ÛëHé (1809-1865) : ÁbÂ<ÛëHé ÁbòÕqT‡øÏ #Ó+~q kÕe÷õø£y˚‘·Ô,
Ä]Δø£y˚‘·Ô, ùd«#êÃ¤yê<ä k˛wü*düTº. $*j·T+ >±&é$Hé ÁbÕs¡+_Û+∫q nsê#·ø£yê<ä
Ä˝À#·q≈£î n‘·´+‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ ø£*Œ+∫qyê&ÉT. ã≈£LìHé áj·TqqT ‘·q >∑Ts¡Te⁄>±
Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. ÁbÂ<ÛëHé Ä]Δø£, sê»ø°j·T, Hê´j·T|üs¡yÓTÆq $wüj·÷\ô|’ $ÁdüÔ‘·+>±
Á>∑+<Ûäs¡#·q #˚XÊ&ÉT. ÁbÂ<ÛëHé Á|ü<Ûëq ôd’<ëΔ+‹ø£ uÛ≤eq\T eT÷&ÉT : nsê#·ø£yê<ä+
(sê»´s¡Væ≤‘· düe÷»+), |üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<ä+ (ø±]à≈£î\T ‘êy˚T u≤´+≈£îì kÕú|æ+∫
ãTTD≤\T Ç#˚Ã+<äT≈£î düVü≤ø£]+#·Tø√e&É+), düe÷Kýê<ä+ (n~Ûø±s¡ πø+ÁBø£s¡DqT
e´‹πsøÏ+#·&É+). ø±]àø£ es¡Z+ ‘·eT $eTTøÏÔ ‘êy˚T kÕ~Û+#·Tø√yê\qï uÛ≤eq ÁbÂ<ÛëHé˝À
ã\+>± ñ+~. ÁbÂ<ÛëHé sêdæq ª<ë]Á<ä´|ü⁄ ‘·‘·Ô«XÊg+μ nH˚ |ü⁄düÔø±ìï rÁe+>±
$eT]Ùdü÷Ô e÷sYÿ‡ ‘·q ª‘·‘·ÔXÊg|ü⁄ <ë]Á<ä´+μ nH˚ |ü⁄düÔø±ìï sêXÊ&ÉT. yê]<ä›]
eT<Ûä´ rÁeyÓTÆq uÛÒ<ë_ÛÁbÕj·÷\T ñ+&˚$. yê{Ï˝À sê»´+ |ü≥¢ ne>±Vü≤q
Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ kÕú|ü≈£î\˝À ÁbÂ<ÛëHé Ä˝À#·q\‘√ Á|üuÛ≤$‘·yÓTÆq
yês¡ T ≈£ L &Ü ñHêïs¡ T . yê] ne>±Vü ≤ q Ä+>∑ ¢ + ˝À eT÷#· T e*»+
(|üs¡düŒsêÁX¯j·Tyê<ä+)>± |æ\Teã&˚~. Áø£y˚T|” M] Á|üuÛ≤e+ ‘·–Z e÷sYÿ‡ Ä˝À#·q\
Á|üuÛ≤e+ ô|]–+~. Áô|ò+∫ ø±]àø£es¡Z+ô|’ ÁbÂ<ÛëHé Á|üuÛ≤e+ 20e X¯‘êã›|ü⁄ ‘=*
dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î ñ+&˚~. áj·Tq dæ<ëΔ+‘ê\˝À ñqï Ä#·s¡D kÕ<Ûä´+ ø±ì
nyêdüÔ$ø£ <Û√s¡DÏe\¢ n$ Áø£y˚T|” ‘·eT Á|üuÛ≤eo\‘·qT ø√˝ÀŒj·÷sTT.
5. sêãsYº zyÓHé (1771-1858) : sêãsYº zyÓHé Á_≥HéøÏ #Ó+~q bÕ]ÁXÊ$Tø£y˚‘·Ô,
dü+düÿs¡Ô, k˛wü*düTº. bÕ]ÁXÊ$Tø£ Hê>∑]ø£‘· ø±]à≈£î\qT <äTs¡“¤s¡yÓTÆq |üì |ü]dæú‘·T\T,
ù|<ä]ø£+, ø£˙dü kÂø£sê´\T ˝Òì JeHêìøÏ >∑T]#˚j·T&Üìï >∑eTì+∫q zyÓHé, ‘êqT
ìs¡«Væ≤düTÔqï q÷´ ˝≤HêsYÿ ã≥º\ $T\T¢˝À ø±]à≈£î\≈£î yÓTs¡T¬>’q >∑èVü≤edü‹, $<ä´,
Äs√>∑´+ ø£*Œ+#·&É+ <ë«sê ˇø£ qeT÷Hêì HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. Ç{Ïº dü$Twæº JeHêìï
nyÓT]ø±˝Àì q÷´ Vü‰s=à˙ nH˚#√≥ ≈£L&É Äj·Tq HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. 500 qT+&ç
3000 eT+~ es¡≈£î Á|ü»\‘√ Ç≥Te+{Ï düeTT<ëj·÷\T @s¡Œ&ç n$ Áø£y˚T|”
Á|ü|ü+#·yê´|æ‘·+ ø±>∑\eì Äj·Tq uÛ≤$+#ê&ÉT. kÕe÷õø±]Δø£ |ü]D≤eT+ |ü≥¢
ne>±Vü≤qø£+fÒ, Ä<äs¡Ùyê<ä+ Á|üuÛ≤e+ zyÓHéô|’ m≈£îÿe>± ñ+~. á Ä˝À#·Hê
<Û√s¡DÏ, Ä#·s¡D≤‘·àø£ ø£èwæ }Vü‰»ì‘· k˛wü*»+>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ç+~. dü+düÿs¡D
<ë«sê düeT÷\ e÷s¡TŒ kÕ<ÛäéTì á <Û√s¡DÏ uÛ≤$düTÔ+~. Ç+>∑¢+&é˝À ø±]àø√<äéT+
1830\˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq|ü&ÉT zyÓHé uÛ≤yê\ Á|üuÛ≤e+ ã\+>± ñ+&˚~. Äj·TqqT
‘·eT Hêj·T≈£î&ç>± ø±]à≈£î\T uÛ≤$+#˚yês¡T. ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T, Á|üuÛÑT‘·«+,
Hê´j· T kÕú H ê\T eTTù|Œ≥ <ë&ç # ˚ j · T &É + ‘√ á ñ<ä ´ eT+ ø=~› ø±\+˝ÀH˚
ã\V”≤q|ü&ç+~. ∫e] <äX¯˝À zyÓHé $<ä´, HÓ’‹ø£‘·, ùV≤‘·Tyê<ä+, $yêVü≤
dü+düÿs¡D˝≤+{Ï $wüj·÷\ô|’ ‘·q uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #˚j·T&ÜìøÏ |ü]$T‘·eTj·÷´&ÉT.
6. \÷sT÷ n>∑k˛º u≤¢+øÏ« (1805-1881) : Áô|ò+∫ k˛wü*düTº. Hê´j·Tã<äΔyÓTÆq
dü+|ü<ä |ü⁄q' |ü+|æD°ì ø√s¡T≈£îHêï&ÉT. nsTT‘˚ ø±]àø£es¡Z+ Á|ü<Ûëq #√<äø£X¯øÏÔ>± kÕπ>
Á|üC≤ b˛sê{≤\T e÷Á‘·y˚T <ëìøÏ e÷s¡ZeTH˚ n+XÊìï u≤¢+ø°« n+^ø£]+#·˝Ò<äT.
dü T •øÏ å ‘ · T ˝… ’ q , n+øÏ ‘ · u Û ≤ e+ ø£ * –q ∫qï $|ü ¢ e ø±s¡ T \ ãè+<ä + $|ü ¢ y êìï
kÕ~Û+#·>∑\<äH˚ n_ÛÁbÕj·T+ ø£*– ñ+&˚yê&ÉT. $|ü¢yêq+‘·s¡+ á ãè+<ä+ \øå±´\
kÕ<Ûäq ø√dü+ ø=+‘·ø±\+ ìj·T+‘·è‘·«+ bÕ{ÏdüTÔ+<äì, ‘·<äT|ü] Á|ü»\≈£î n~Ûø±sêìï
n|üŒ–düTÔ+<äì ù|s=ÿHêï&ÉT. á ne>±Vü≤q‘√ nH˚ø£ dü+<äsê“¤\qT $|ü¢e b˛sê{≤\T>±
e÷s¡Ã&ÜìøÏ u≤¢+ø°« Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. 1839˝À bÕ]dt˝À ˇø£kÕ], ‹]– 1870˝À
¬s+&ÉTkÕs¡T¢ Ç≥Te+{Ï Á|üj·T‘êï\T »]>±sTT. ∫qï ãè+<ä+ Hêj·Tø£‘·«+˝À »]π>
kÕj· T T<Û ä ‹s¡ T >∑ T u≤≥T $|ü ¢ y êìøÏ ø° \ ø£ e TH˚ á ne>±Vü ≤ q u≤¢ + øÏ « »+>±
|ü]>∑DÏ+#·ã&ÉT‘√+~. á Áø£eT+˝À <ë<ë|ü⁄ dü>∑+ J$‘·+ u≤¢+ø°« C…’fi¯fl˝À >∑&çbÕ&ÉT.
bÕ]dt ø£eT÷´Hé düeTj·T+˝À ≈£L&Ü C…’\T˝À ñHêï&ÉT. n+<äTe\q Ä b˛sê≥+˝À
bÕ˝§Zq˝Òø£b˛j·÷&ÉT. nsTT‘˚ nH˚ø£eT+~ u≤¢+ø°« nqTj·÷j·TT\T Ç+<äT˝À #·Ts¡T≈£î>±
bÕ˝§ZHêïs¡T. \øå±´\ø£+fÒ b˛sê{≤H˚ï Á|ü<Ûëq+>± |ü]>∑DÏ+#˚ á <Û√s¡DÏ, ã\|ü&ÉT‘·Tqï
C≤‹ sêC≤´\ Áø£eT+˝À Áø£y˚T|” ø°åDÏ+∫b˛sTT+~.
7. n&Ü˝ŸŒ¤ rsY‡ (1797-1877) : Áô|ò+∫ sê»ø°j·Ty˚‘·Ô, #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT. 1836,
1840, 1848˝À ÁbòÕHé‡ Á|ü<Ûëq eT+Á‹>± |üì#˚XÊ&ÉT. ã÷s¡T®yê es¡Z sê»ø°j·T
Á|ü‹ì<ÛäT˝…’q $T‘·yê<ä ñ<ës¡yê<äT\≈£î rsY‡ Hêj·T≈£î&ÉT. 1848 b˛sê≥+˝À
k˛wü*düTº\ì rÁe+>± e´‹πsøÏ+#ê&ÉT. 1870˝À »]–q Áô|ò+∫ - Á|üwü´Hé (»s¡àHé)
j·TT<äΔ+˝À ÁbòÕqT‡ z&çb˛sTTq |æ<äq, |òæÁãe] 1871˝À ‘ê‘êÿ*ø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
n<Ûä´≈£åî&ç>± m+#·Tø√ã&Ü¶&ÉT. »s¡à˙‘√ XÊ+‹ ˇ|üŒ+<ëìï ≈£î<äTs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. j·TT<äΔ+
|üs¡édüHê\ qT+&ç ÁbòÕqT‡ ø√\T≈£îH˚+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq #·s¡´\T #˚|ü{≤º&ÉT. bÕ]dt˝À
ø±]à≈£î\T, H˚wüq˝Ÿ >±sY¶‡ ñ<äé÷ìï nD∫y˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. e÷]Ã
18, 1871q rsY‡ H˚wüq˝Ÿ >±sY¶‡ì ìsêj·TT<ÛäT\qT #˚j·T&ÜìøÏ ôd’Hê´ìï |ü+bÕ&ÉT.
á Á|üj·T‘·ï+ $|òü\yÓTÆ+~. rsY‡ C≤rj·T nôd+;¢ì uÀsê¶øÏ, Á|üuÛÑT‘ê«ìï, ôd’Hê´ìï
yÓ¬s’‡˝Ÿ‡øÏ e÷sêÃ&ÉT. e÷]Ã 28, 1871q bÕ]dt ø£eT÷´Hé Á|üø£{Ï+#·ã&ç+~.
yÓ¬s’‡˝Ÿ‡˝À ñqï rsY‡ Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ b˛sê≥+ #˚j·Tø£b˛e&É+ bÕ]dt ø£eT÷´Hé Á|ü<Ûëq
yÓ’|òü˝≤´\˝À ˇø£{Ï. rsY‡ |ü+|æq ôd’Hê´\≈£î, ø£eT÷´Hé eT<ä›‘·T<ës¡T\≈£î @Á|æ˝Ÿ, y˚T
n+‘ê j·TT<äΔ+ »]–+~. ∫e]øÏ 28 y˚T, 1871q bÕ]dt ø£eT÷´Hé z&çb˛sTT+~.
á $<Ûä+>± yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï ø±]àø£es¡Z Á|üuÛÑT‘·«+ nD∫y˚j·Tã&ç+~. <ë<ë|ü⁄ 20,000
eT+~ #·+|æy˚j·Tã&Ü¶s¡T. <ëq+‘·{Ïø° rsY‡ kÕs¡<Ûä´+ eVæ≤+#ê&ÉT. 1873 es¡≈£î
Áô|ò+∫ n<Ûä´≈£åî&ÉT>± ø=qkÕ>±&ÉT.
8. õôd|”Œ e÷õì (1805-1872) : Ç≥© ◊ø£´‘·≈£î ø£èwæ #˚dæq $|ü¢eø±s¡T&ÉT.
sê#·]ø±ìøÏ ã<äΔ e´‹πsøÏ. Ç≥©˝À ]|ü_¢ø£Hé Á|üuÛÑT‘·«|ü⁄ @sêŒ≥T≈£î ø£èwæ #˚XÊ&ÉT.
j·T+>¥ Ç≥© nH˚ dü+düúì kÕú|æ+#ê&ÉT. Ç≥© ◊ø£´‘·≈£î kÕ–q ]kÕ]®yÓT+{À ñ
<äé÷ìï düeT]Δ+#ê&ÉT. j·T+>¥ Ç≥© ñ<äéT+ $|òü\yÓTÆq |æeTà≥ 1837 qT+&ç
\+&ÉHé˝À Á|üyêdü J$‘·+ >∑&çbÕ&ÉT. 1848-49 $|ü¢e ø±\+˝À Ç≥©øÏ ‹]–
yÓfi≤fl&ÉT. s√yéT qT+&ç b˛|t ‘·]$Ty˚j·Tã&çq |æ<ä|ü @s¡Œ&çq ]|ü_¢ø£Hé Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê&ÉT. eT‘·|üs¡yÓTÆq, kÕe÷õø£ $wüj·÷\˝À dü+düÿs¡D\T
rdüT≈£îe#êÃ&ÉT. á Á|üuÛÑT‘ê«ìï b˛|t ‘·s¡|òü⁄q e∫Ãq Áô|ò+∫ ôd’Hê´\T ≈£L\<√XÊsTT.
\+&ÉHéøÏ ‹]– yÓ[flq e÷õì 1850 \˝À ø=ìï ‹s¡T>∑Tu≤≥T Á|üj·T‘êï\≈£î
eT<ä›‘·Tì#êÃ&ÉT. n$ $|òü\eTj·÷´sTT. >±]u≤*¶ <äøÏåD Ç≥©˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìï
@sêŒ≥#˚dæq|ü&ÉT e÷õì eT<ä›‘·Tì#êÃ&ÉT.ø±ì, s√yéT, yÓìdt $TqVü‰ $T>∑‘ê Ç≥©
sê#·]ø£+>± 1861˝À @ø£yÓTÆq|ü&ÉT e÷õì <ä÷s¡+>± ñ+&çb˛j·÷&ÉT. \+&ÉHé˝À
yÓTT<ä{Ï k˛wü*dtº Ç+≥πsïwüq˝Ÿ @s¡Œ&çq|ü&ÉT e÷õì ‘=*<äX¯˝À eT<ä›‘·T Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.
nsTT‘˚ e÷õì uÛ≤yê\T Á|ü<Ûëq+>± eT‘·, HÓ’‹ø£|üs¡yÓTÆq$. n+<äTe\¢ Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ
<ä÷s¡eTj·÷´&ÉT. ∫e] <äX¯˝À Ç{≤*j·THé ø±]à≈£î\ eTVü‰düuÛÑ »s¡|ü&ÜìøÏ
Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. s√yéT, yÓìdt‘√ düVü‰ Ç≥© ˇø£ <˚X¯+>± s¡÷bı+<ë\ì Äø±+øÏå+#ê&ÉT.
1861˝À ]|ü_¢ø˘øÏ ã<äT\T sê#·]ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ @s¡Œ&É≥+ |ü≥¢ rÁe ìsêX¯ e´ø£Ô+
#˚XÊ&ÉT. e÷õì ‘·q \ø£å´ kÕ<Ûäq˝À $|òü\eTj·÷´&ÉT. Ç≥© Ä<ÛäTìø£ C≤‹ sê»´+>±
@s¡Œ&É≥+˝À e÷õì ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉH˚~ nH˚ø£eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+.
9. õôd|”Œ >±]u≤*¶ (1807-1882) : Ç{≤*j·THé $|ü¢eø±s¡T&ÉT, ¬>]˝≤¢ j·TT<äΔ
ì|ü⁄DT&ÉT. Ç≥© ◊ø£´‘·ø√dü+ ø£èwæ #˚dæq C≤rj·Tyê~. >±]u≤*¶ ‘=*<äX¯˝À
e÷õì, ôdsTT+{Ÿ ôde’ THé (Áô|+ò ∫ k˛wü*düT)º uÛ≤yê\‘√ Á|üu≤Û $‘·eTj·÷´&ÉT. |”eT+{Ÿ˝À
1834˝À »]–q ]|ü_¢ø£Hé ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À bÕ˝§ZHêï&ÉT. n~ $|òü\yÓTÆq |æeTà≥
1836-1848 es¡≈£î <äøÏåD nyÓT]ø±˝À J$+#ê&ÉT. nø£ÿ&É Áu…õ˝Ÿ kÕÁe÷C≤´ìøÏ,
n¬s®+{°Hê Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê{≤˝À¢ bÕ˝§ZHêï&ÉT. á b˛sê{≤\˙ï
>±]u≤*¶ì J$‘·ø±\ b˛sê≥ jÓ÷<ÛäT&ç>± e÷sêÃsTT. 1848-49 $|ü¢e b˛sê{≤˝À¢
$T\Hé˝À e÷õìøÏ eT<ä›‘·T>± ì*#ê&ÉT. 1849˝À Áô|ò+∫ ôd’Hê´\≈£î e´‹πsø£+>±
s√yéT |ü]s¡ø£åD ø√dü+ b˛sê&Ü&ÉT. 1860\ ‘=* <äX¯˝À Ç{≤*j·THé ◊ø£´‘· ø√dü+
>±]u≤*¶ |”eT+{Ÿ-kÕØ›˙j·÷ sêE‘√ #˚‘·T\T ø£*bÕ&ÉT. 1860˝À >±]u≤*¶ ‘·q
yê\+{°sY ôd’q´+‘√ dædæ©, H˚|ü⁄˝Ÿ‡\qT »sTT+#ê&ÉT. á ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\T
>±]u≤*¶øÏ eT<ä›‘·T |ü*ø±s¡T. á ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü |”eT+{Ÿ - kÕØ›ìj·÷
sêE |ü]bÕ\q˝À ñ+{≤j·Tì >±]u≤*¶ Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. á Áø£eT+ 1861˝À Ç≥©˝À
n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑+ sê#·]ø£ Á|üuÛÑT‘·«+ ÁøÏ+<ä ◊ø£´+ ø±e&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. 1860
<äXÊã›+ j·÷e‘·TÔ >±]u≤*¶ nH˚ø£ j·TT<ëΔ˝À¢ bÕ˝§ZHêï&ÉT. 1870-71˝À Áô|ò+∫
C≤rj·T nôd+;¢˝À düuÛÑT´&ç>± ñHêï&ÉT. ∫e] <äX¯˝À ‘·qì ‘êqT k˛wü*düTº>±
Á|üø{£ +Ï #·T≈£îHêï&ÉT. ø±ì e÷sYÿ‡, ã≈£LìHé\T >±]u≤*¶ì n˝≤ >∑T]Ô+#·˝<Ò Tä . ø±]à≈£î\,
Ád”Ô\ $eTTøÏÔì ø√s¡T≈£îHêï&ÉT. ‘·q J$‘êqTuÛÑyê\ qT+&ç ∫e]˝À j·TT<äΔ e´‹πsøÏ>±
e÷sê&ÉT. Ç≥© ◊ø£´‘·˝À >±]u≤*¶ bÕÁ‘· ∫s¡düàs¡D°j·TyÓTÆq~>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ç+~.
10. Á|ò”&é]ø˘ n&Ü˝ŸŒ¤ k˛sY® (1828-1906) : »s¡àHé ø£eT÷´ìdüTº. 1848-49˝À
»]–q »s¡ à Hé $|ü ¢ e b˛sê{≤\˝À bÕ˝§Z H êï&É T . n+<ä T ≈£ î >±qT eTs¡ D •ø£ å
$~Û+#·ã&ç+~. dæ«≥®sê¢+&é, u…*®j·T+\˝À Á|üyêdü J$‘·+ >∑&çbÕ&ÉT. á ¬s+&ÉT
<˚XÊ\T ãVæ≤wüÿ]+∫q |æ<ä|ü, ø=+‘·ø±\+ \+&ÉHé˝À J$+#ê&ÉT. 1852˝À nyÓT]ø±øÏ
e\dü yÓfi≤fl&ÉT. J$‘ê+‘·+ nyÓT]ø±˝ÀH˚ >∑&çbÕ&ÉT. 1865˝À nyÓT]ø£Hé n+‘·s¡T´<äΔ+
eTT–dæq |æeTà≥ k˛sY® k˛wü*düTº>± #·Ts¡T≈£î>± |üì#˚j·TkÕ>±&ÉT. ø±sY¢ e÷sYÿ‡
Ä˝À#·q\qT nyÓT]ø±˝À Á|ü#ês¡+ #˚j·TkÕ>±&ÉT. 1869˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝ŸøÏ
nqTã+<Ûä+>± nyÓT]ø£Hé XÊKì kÕú|æ+#ê&ÉT. 1870˝À <ëì ôd+Á≥˝Ÿ ø£$T{°
@s¡Œ&ç+~. ôdô|º+ãsY 1871˝À á dü+düú 8 >∑+≥\ |üì ~Hêìï ø√s¡T‘·÷, bÕ]dt
ø£eT÷´HéøÏ dü+|ò”TuÛ≤e+ Á|üø£{Ïdü÷Ô 20,000 eT+~‘√ Á|ü<äs¡Ùq »]|æ+~. 1872˝À
»]–q ùV≤>¥ eTVü‰düuÛÑ˝À Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|ü<Ûëq ø±sê´\j·T+ \+&ÉHé qT+&ç
q÷´j·÷sYÿøÏ e÷s¡Ãã&ç+~. 1872-74 eT<Ûä´ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù>±
k˛sY® |üì#˚XÊ&ÉT. ø±ì Áø£y˚T|” Ç+≥πsïwüq˝Ÿ ø°åDÏ+∫b˛sTT+~. 1876˝À á dü+düú
˝≤+#Û·qÁbÕj·T+>± s¡<äT› #˚j·Tã&ç+~. 1877˝À k˛sY® nyÓT]ø£Hé k˛wü*düTº ˝ÒãsY
bÕØº kÕú|üq˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZHêï&ÉT. ◊s√bÕøÏ nq«sTT+#˚ e÷]ÿ‡düTº Ä˝À#·q\qT
nyÓT]ø±øÏ nq«sTT+#·&É+˝À á bÕØº dü|òü©ø£è‘·+ ø±˝Ò<äT. n+<äTe\¢ ø±]àø£es¡Z+
Á|ü<Ûëq ã÷s¡T®yê es¡Z bÕØº\‘√H˚ ñ+&˚yês¡T. 1883˝À Vü≤ÀuÀøÏHé˝À n+‘·sê®rj·T
ø±]àø£ j·T÷ìj·THé @sêŒ≥T≈£î k˛sY® ø£èwæ #˚XÊ&ÉT. e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡ Ç<ä›s¡÷ k˛sY®ì
‘·eTøÏ n‘·´+‘· düìïVæ≤‘·T&ç>± uÛ≤$+#˚yês¡T. nyÓT]ø±˝À Ä<ÛäTìø£ k˛wü*C≤ìøÏ
Ä<äT´&ç>± k˛sY® |ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶&ÉT.
11. dæ»¬s &ÉT bÕ|t (1841-1890) : u…*®j·T+˝À »ìà+#ê&ÉT. eè‹ÔØ‘ê´ yÓ’<äT´&ÉT.
dæ+&çø£*düTº uÛ≤yê\T ø£*–qyê&ÉT. áj·Tq uÛ≤yê\T, ø£èwæ dæ+&çø£*düTº ñ<äéT+ô|’
ã\yÓTÆq Á|üuÛ≤yêìï HÓ]bÕsTT. &ÉT bÕ|t yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À #·Ts¡T¬ø’q bÕÁ‘·
eVæ≤+#ê&ÉT. Áãôd‡˝Ÿ‡ düe÷y˚X¯+˝À ÁbÂ<ÛëHé Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏô|’ $»j·T+
kÕ~Û+#·&É+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT. 1872˝À @s¡Œ&çq Ç+≥πsïwüq˝Ÿ N*ø£ |æeTà≥
yÓTT<ä{À¢ e÷sYÿ‡ì e´‹πsøÏ+∫q|üŒ{Ïø°, Áø£y˚T|” ø±]àø£ sê»´ kÕú|üq nedüs¡eTH˚
n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ e#êÃ&ÉT. ø±]àø£es¡Z $|ü¢e+ kÕj·TT<Ûä ‹s¡T>∑Tu≤≥Tì #˚|ü≥º&Üìï &ÉT
bÕ|t ‹s¡düÿ]+∫q|üŒ{Ïø°, Áø£e÷qT>∑‘·yÓTÆq e÷s¡TŒ dæús¡yÓTÆq |òü*‘ê\≈£î <ë]rdüTÔ+<äì
nÁ_ÛbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
12. |”≥sY Áø=b˛{ÏÿHé (1842-1921) : s¡wü´Hé XÊgy˚‘·Ô, Ä]Δø£y˚‘·Ô, nsê#·ø£yê<ä
‘·‘·«y˚‘·Ô. n‘·T´qï‘· kÕúsTT ≈£î©q es¡Z+˝À »ìà+#ê&ÉT. øöe÷s¡<äX¯˝ÀH˚ Á|üC≤kÕ«eT´
uÛ≤yê\‘√ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’ ‘·q •wüºes¡Z >∑T]Ô+|ü⁄ì e<ä\T≈£îHêï&ÉT. j·Te«q<äX¯˝ÀH˚
100 e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô
¬s’‘ê+>∑ dæú‹>∑‘·T\ |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹‘√ ≈£L&çq ÄdüøÏÔ ø£*– ñ+&˚yê&ÉT. s¡wü´Hé
ôd’q´+˝À ø=+‘·ø±\+ |üì#˚XÊ&ÉT. $<ÛäT\˝À uÛ≤>∑+>± ôd’;]j·÷˝À |üì #˚dæq|ü&ÉT
¬s’‘ê+>∑ JeHêìï, düeTdü´\qT eT]+‘·>± Äø£[+|ü⁄ #˚düT≈£îHêï&ÉT. 18e X¯‘ê_›
Áô|ò+∫ ‘·‘·«y˚‘·Ô\T, ÁbÂ<ÛëHé, C≤Hé dü÷ºesYº $T˝Ÿ, n˝…>±®+&ÉsY ôV≤¬s®Hé ‘·~‘·s¡T\
s¡#·q\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. Ä n<Ûä´j·THê\T, ¬s’‘ê+>∑+|ü≥¢ ‘·q≈£îqï kÕqTuÛÑ÷‹
eT÷\+>± 1872˝À ‘·qì ‘êqT nsê#·ø£yê~>± Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêï&ÉT. eTs√Á|üø£ÿ
uÛÖ>√[ø£ XÊg+˝À ñqï‘·kÕúsTT |ü]XÀ<Ûäq\T kÕ–+#˚yê&ÉT. 1867˝À ôd’q´+ qT+&ç
ãj·T≥≈£î e#êÃ&ÉT. ôdsTT+{Ÿ |”≥sY‡ãsYZ˝À ˇø£ $|ü¢e ãè+<ä+˝À düuÛÑT´&ç>± #˚sê&ÉT.
1872˝À yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düuÛÑT´&ç>± #˚sê&ÉT. ø±ì, <ëì $<ÛëHê\‘√
@ø°uÛÑ$+#·˝Òø£b˛j·÷&ÉT. Ç+≥πsïwüq˝Ÿ˝À düuÛÑ´‘·«+ ñqï dæ«≥®sê¢+&é˝Àì psê
düe÷K´‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñ+&˚yê&ÉT. ªø±+¬ø«dtº Ä|òt Áu…&éμ, ªeT÷#·Tj·T˝Ÿ
msTT&é : m bòÕø£ºsY Ä|t me\÷´wüHéμ, ª|ò”˝Ÿ¶‡, bòÕø£ºØdt, esYÿcÕ|t‡μ ˝≤+{Ï |ü⁄düÔø±\˝À
‘·q uÛ≤yê\qT $e]+#ê&ÉT. kÕe÷õø£ JeHêìï eTqT>∑&É¬ø’ b˛sê≥+>± #Óù|Œ
k˛wü˝Ÿ &Ü]«ìdüTº ne>±Vü≤qì K+&çdü÷Ô, b˛{°ì ø±≈£î+&Ü düVü≤ø±sêìï düe÷» #√<äø£
X¯øÏÔ>± |ü]>∑DÏ+#ê&ÉT. nHê]ÿ»+ (nsê#·ø£yê<ä+)˝À ñqï e´øÏÔyê<ëìï n~Û>∑$T+∫
dü$Twæºyê<ëìï Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. nsTT‘˚, e÷sYÿ‡ Á|ü‹bÕ~+∫q ‘·s¡Vü‰ dü$Twæº eédüú
ø±≈£î+&Ü, ∫qï dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ôø£\ düeT÷Vü‰\T>± kÕe÷õø£ JeHêìï #·÷XÊ&ÉT.
‘·q nHê]ÿdüTº uÛ≤eC≤\+e\¢ nø√ºãs¡T 1917 $|ü¢yêìï e´‹πsøÏ+#ê&ÉT.
13. $˝ŸôV≤˝Ÿà ©u…ø˘HÓøº̆ (1826-1900) : »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø±{Ÿ, »s¡àHé k˛wü˝Ÿ
&ÓyÓTTÁø£{Ïø˘ bÕØº eékÕú|ü≈£î\˝À ˇø£s¡T, ìã<äΔ ‘=*‘·s¡+ e÷]ÿ‡düTº. $<ë´]Δ>±H˚
sê&çø£˝Ÿ sê»ø°j·÷\yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T&Éj·÷´&ÉT. 1848-49˝À ÁbòÕHé‡, »s¡à˙\˝À »]–q
$|ü¢e b˛sê{≤˝À¢ bÕ˝§ZHêï&ÉT. n$ $|òü\yÓTÆq |æ<ä|ü dæ«≥®sê¢+&é˝À Á|üyêdü J$‘·+
>∑&çbÕ&ÉT. nø£ÿ&É ø±]àø√<äéT+˝À |üì#˚dæq+<äT≈£î ãVæ≤Áwüÿ‘·T&Ó’ 1850 qT+&ç 1862
es¡≈£î \+&ÉHé˝À ñHêï&ÉT. ø£eT÷´ìdüTº ©>¥˝À düuÛÑT´&ç>± #˚sê&ÉT. e÷sYÿ‡‘√ J$‘·ø±\
ùdïVü≤+ Çø£ÿ&˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. 1862˝À »s¡à˙øÏ ‹]– e∫Ã ˝≤kÕ˝Ÿ kÕú|æ+∫q
ø±]àø£es¡Z bÕØº˝À düuTÑÛ ´&ç>± #˚sê&ÉT. ªk˛wü˝Ÿ &ÓyTÓ TÁø±{Ÿμ |üÁ‹ø£˝À yê´kÕ\T sêùdyê&ÉT.
|üÁ‹ø£ $<ÛëHê\‘√ $uÛÒ~+∫ Á|ü‹ø£ qT+&ç ãj·T≥≈£î e#êÃ&ÉT. 1867˝À n>∑dtº
uÒu…˝Ÿ‘√ ø£*dæ XÊø£‡Hé |”|ü⁄˝Ÿ‡ bÕØº kÕú|æ+#ê&ÉT. 1869˝À »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£{Ïø˘
bÕØº kÕú|üq ø√dü+ #·Ts¡T≈£î>± ø£èwæ #˚XÊ&ÉT. »s¡àHé bÕs¡¢yÓT+≥T˝À düuÛÑT´&ç>± _kÕàsYÿ
$<ÛëHê\qT <äè&ÛÉ∫‘·Ô+‘√ m<äTs=ÿHêï&ÉT. bÕØº |üÁ‹ø£ ª~ |”|ü⁄˝Ÿ‡ ùdº{Ÿμ øÏ dü+bÕ<ä≈£î&ç>±
ñHêï&ÉT. 1870˝À ÁbòÕHé‡ - Á|ücÕ´ j·TT<äΔ+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq|ü&ÉT |üÁ‹ø£ <ë«sê,
Ç‘·s¡ e÷sêZ\˝À j·TT<ëΔìï e´‹πsøÏdü÷Ô Á|ü#ês¡+ #˚XÊ&ÉT. Çs¡T<˚XÊ\ ø±]àø£ esêZ\≈£î
‘·eT bÕ\ø£esêZ\qT n~Ûø±s¡+ qT+&ç ≈£L\Á<√j·Te\dæ+~>± |æ\T|ü⁄ì#êÃ&ÉT. á
$|ü¢yê‘·àø£ n+‘·sê®rj·T <äèwæºì 1914˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+˝À
»s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£{Ïø˘ bÕØº #·÷|ü˝Òø£b˛sTT+~. j·TT<ëΔìï e´‹πsøÏ+∫q+<äT≈£î>±qT
©uŸø˘HÓøº̆, uÒu…˝Ÿ ¬s+&˚fi¯fl C…’\T •ø£å nqTuÛÑ$+#ês¡T. ‘·q J$‘· ø±\+˝À yÓTT‘·Ô+ 16
kÕs¡T¢ áj·Tq C…’\T•ø£å nqTuÛÑ$+#ê&ÉT. 1875˝À >√‘ê˝À »]–q düe÷y˚X¯+˝À
˝≤kÕ˝Ÿ kÕú|æ+∫q bÕØº, k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£{Ïø˘ bÕØº @ø£eTj·÷´sTT. á bÕØºì »s¡àHé
k˛wü*düTº es¡ÿsY‡ bÕØº>± |æ*#˚yês¡T. á bÕØºøÏ sêdæq ø±s¡´Áø£e÷H˚ï e÷sYÿ‡ n‘·´+‘·
ì•‘·+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. 1878 qT+&ç 1990 es¡≈£î »s¡à˙˝À á bÕØº ìù|<ÛëìøÏ
>∑Ts¡sTT+~. nsTTHê mìïø£\˝À bÕ˝§ZH˚ neø±X¯+ ñ+&˚~. bÕØº ã\+ Áø£y˚T|”
ô|s¡T>∑T‘·÷ 1890 mìïø£\˝À 20% z≥T¢ kÕ~Û+∫+~. á $»j·T+ _kÕàsYÿ
n~Ûø±sêìï ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ <ë]rdæ+~. 1890\˝À ©uŸø˘HÓøº̆ bÕØº |üÁ‹ø£ ªbòÕs¡«sY¶μøÏ
dü+bÕ<ä≈£î&ç>± ñHêï&ÉT. bÕs¡¢yÓT+{Ÿ düuÛÑT´&ç>± ø=qkÕ>±&ÉT. bÕØºì ã˝Àù|‘·+
#˚j·T&ÜìøÏ n$s¡fi¯ ø£èwæ »]bÕ&ÉT. 1891˝À bÕØº ø±s¡´Áø£e÷ìï ìã<äΔ e÷]ÿ‡düTº
ne>±Vü≤q‘√ |ü]|ü⁄wüº+ #˚j·T&É+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#ê&ÉT. ¬s+&Ée Ç+≥πsïwüq˝Ÿ
kÕú|üq˝À bÕ\T|ü+#·Tø=Hêï&ÉT. »s¡àHé k˛wü˝Ÿ &ÓyÓTTÁø£{Ïø˘ bÕØº <˚X¯+˝ÀH˚ n‹ ô|<ä›
bÕØº>± s¡÷bı+<ä&É+˝À ©u…ø˘HÓø˘º~ n‘·´+‘· Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·>± |ü]>∑DÏ+#·ã&ç+~.
‘·<äT|ü] ø±\+˝À á bÕØº e÷]ÿ‡düTº dü÷Œ¤]ÔøÏ <ä÷s¡yÓTÆ, N*ø£\T |”*ø£˝…’ 1919
$|ü¢e b˛sê≥+˝À $|òü\+ ø±e≥+, n+‹eT+>± Væ≤≥¢sY Ä$s¡“¤$+#·&É+ #·]Á‘·˝Àì
$cÕ<ë\˝À ˇø£{Ï.
14. ôdØ® ì#êjÓTyé (1847-1882) : s¡wü´Hé rÁeyê<ä $|ü¢eø±s¡T&ÉT. $|ü¢e \ø£å´+
ø√dü+ uÛÑjÓ÷‘êŒ‘·+‘√ düVü‰ m≥Te+{Ï |ü<äΔ‘·T\HÓ’Hê nqTdü]+#·e#·Ãì Á|üø£{Ï+#ê&ÉT.
yêékÕj·Tø£ ns¡Δ u≤ìdü\ ≈£î≥T+u+˝À |ü⁄{Ïºq ì#êjÓTyéøÏ ∫qï‘·q+˝ÀH˚ kÕe÷õø£
ndüe÷q‘·\T nqTuÛÑeeTj·÷´sTT. ≈£î©q esêZ\ |ü≥¢ e´‹πsø£‘· ô|+bı+~+~.
1865˝À ‘=\T‘· e÷k˛ÿøÏ ‘·<äT|ü] ôdsTT+{Ÿ |”≥sY‡ãsYZøÏ yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É
&çôd+Á_düTº\T, ã≈£LìHé\ s¡#·q\‘√ |ü]#·j·T+ @s¡Œ&ç+~. $<ë´]Δ sê»ø°j·÷\˝À
bÕ˝§ZqkÕ>±&ÉT. s¡wü´Hé e÷]ÿ‡düTº yÓsê »dü÷*#Y‘√ ø£*dæ $<ë´s¡TΔ\ø£T $|ü¢e
kÕVæ≤‘ê´ìï |ü]#·j·T+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\T q&çbÕ&ÉT. ‘=*<äX¯ qT+&˚ ‘·q \ø£å´+
HÓs¡y˚s¡&É+ ø√dü+ ‘·|ü&ÉT düe÷#ês¡+ Á|ü#ês¡+ #˚ùdyê&ÉT. 1869˝À C…˙yêøÏ
102 e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô
yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&É nHê]ÿdüTº Hêj·T≈£î\T ã≈£LìHé, z>∑¬syé\‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T
@s¡Œ&Ü¶sTT. eTTK´+>± ã≈£LìHé ì#êjÓTyéì $|ü¢yê‘·àø£ s¡wü´Hé j·TTe‘·≈£î dædü˝…’q
Á|ü‹ì~Û>± uÛ≤$+#˚yê&ÉT. 1869˝À ªø±≥øÏ»yéT Ä|òt m ]e\÷´wüqØμ nH˚ |ü⁄düÔø£+
sêXÊ&ÉT. á s¡#·q ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ≈£L&Ü Á|üuÛ≤yêìï HÓs¡|æ+~. <ëì˝ÀH˚ \ø£å´
kÕ<Ûäq≈£î m≥Te+{Ï |ü<äΔ‘·T\HÓ’Hê nqTdü]+#·e#·ÃH˚ ‘·q ne>±Vü≤qì ù|s=ÿHêï&ÉT.
#·]Ãì, sêC≤´ìï ã<ä›\T ø={≤º\+fÒ $|ü¢eø±s¡T&ÉT e´øÏÔ>∑‘· J$‘·+ |üP]Ô>± ‘·´õ+∫
$|ü¢e+ ø√düy˚T J$+#ê\ì #ÓbÕŒ&ÉT. ì#êjÓTyé˝Àì ìπsΩ‘·Tø£ rÁeyê<ä+ ≈£L&Ü á
s¡#·q˝À Á|ü‹|òü*+∫+~. kÕe÷q´ Á|ü»\T ‹s¡>∑ã&˚≥≥T¢ Áù|πs|æ+#·ã&É&ÜìøÏ>±qT
yê] u≤<Ûä\qT, ø£cÕº\qT eT]+‘· ô|+#ê\ì nHêï&ÉT. sê≥T<˚*q H˚s¡düTÔ\qT
≈£L&Ü $|ü¢yêìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê\ì ù|s=ÿHêï&ÉT. ì#êjÓTyé ˇø£ yê´dü+˝À
uÛÑ$wü´‘Y düe÷C≤ìï ‘êHÓ˝≤ #·÷düTÔHêï&√ sêXÊ&ÉT. <ëìì e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡\T,
ªø£+<äø±\ (u≤s¡ø˘‡) ø£eT÷´ì»+μ>± $eT]Ù+#ês¡T. ì#êjÓTyé |ü<˚|ü<˚ ndü‘·´
Á|ü#êsêìøÏ bÕ\Œ&˚yê&ÉT. nsTTq|üŒ{Ïø° ã≈£LìHé n‘·ìøÏ <ä÷s¡+>± »]–q|üŒ{Ïø°
|üP]Ô>± ‘Ó>∑‘Ó+|ü⁄\T #˚düTø√˝Ò<äT. yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ qT+&ç ãVæ≤wüÿ]+#·ã&Ü¶&ÉT.
ì#êjÓTyé |ü<äΔ‘·T\, uÛ≤yê\e\¢ s¡wü´Hé $|ü¢y√<äéT+ qwüºb˛sTT+~. ‘·q‘√
$uÛÒ~+∫q+<äT≈£î>±qT ˇø£ düVü≤#·s¡T&çï Vü≤‘·´ #˚XÊ&ÉT. Ç+<äT≈£î 1873˝À ì#êjÓTyéøÏ
20 @fi¯fl C…’\T •ø£å $~Û+#·ã&ç+~. 1882˝À C…’\T˝ÀH˚ eTs¡DÏ+#ê&ÉT.
15. C≤Hé dü÷ºesYº $T˝Ÿ (1806-1873) : Ç+^¢wüß Ä]Δø£y˚‘·Ô, ‘·‘·«y˚‘·Ô, sê»˙‹
dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô. ‘·+Á&ç CÒyéT‡ $T˝Ÿ •ø£åD˝À n‘·´+‘· ∫qï ej·TdüT˝À ‘·‘·«XÊg+,
‘·s¡ÿXÊg+ n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. Á^≈£î ‘·‘·«y˚‘·Ô\qT Á^≈£î uÛ≤wü˝À n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT.
Ä&ÉyéT dæà‘Y, &˚$&é ]ø±s√¶\ sê»ø°j·÷s¡ΔXÊg s¡#·q\qT #·~yê&ÉT. ñ|üjÓ÷–‘·yê<äT\T
(j·TT{Ï*fÒ]j·THé‡) C…¬sMT u…+‘·yéT, CÒyéT‡ $T˝Ÿ (‘·+Á&ç) s¡#·q\qT n<Ûä´j·Tq+
#˚XÊ&ÉT. Á|üø£è‹ XÊÁkÕÔ\qT, >∑DÏ‘· XÊÁkÕÔìï ≈£L&Ü n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. á
n<Ûä´j·THê\˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ 17e dü+e‘·‡s¡+ e#˚ÃHê{Ïπø |üP]Ô #˚XÊ&ÉT. 1823˝À
ádtº Ç+&çj·÷ ø£+ô|˙˝À ñ<√´–>± #˚], 1858˝À ø£+ô|˙ s¡<ä›j˚T´Hê{ÏøÏ <ëì
mø±®$TqsY ø±sê´\j·÷ìøÏ Á|ü<Ûëq bÕ\Hê~Ûø±]>± |ü<äM $s¡eTD #˚XÊ&ÉT. ñ<ës¡yê<ä
‘·‘·«y˚‘·Ô>± ù|s¡Tã&É¶ $T˝Ÿ Á_{°wt e\düyê<ä j·T+Á‘ê+>∑+˝À m≥Te+{Ï HÓ’‹ø£ düeTdü´\T
˝Ò≈£î+&Ü |üì#˚dæq≥¢ì|ædüTÔ+~. $T˝Ÿ Á|ü<ÛëqyÓTÆq y˚T<Û√ø£èwæ Ä]Δø£, sê»ø°j·T XÊÁkÕÔ\˝À
ñ+~. sê»ø°j·T ‘·‘·«XÊg+ #˚j·÷*‡q |üì qeT÷Hê eédüú*ï s¡÷bı+~+#·≥+
ø±ø£, @ |ü]dæú‘·T\¬ø’Hê nqT>∑TDyÓTÆq eédüú*ï ì]à+#·T≈£îH˚ ôd’<ëΔ+‹ø£ dü÷Á‘ê*ï
n+~+#·&É+ nì $T˝Ÿ ù|s=ÿHêï&ÉT. q÷{Ï˝À ˇø£ÿ&ç>± yÓTÆHê]{°˝À ñqï e´øÏÔøÏ uÛ≤e
e´ø°Ôø£s¡D ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü\ì ù|s=ÿHêï&ÉT. Ád”Ô\≈£î z≥TVü≤≈£îÿ ø√dü+ yê~dü÷Ô ª~
düu…®ø£¸Hé Ä|òt ñeTHéμ nH˚ Á>∑+<Ûëìï s¡∫+#ê&ÉT. Ád”Ô\ z≥TVü≤≈£îÿ ø√dü+ |üì#˚ùd
dü+|òüT+ kÕú|ü≈£î\˝À $T˝Ÿ ˇø£s¡T. Ä]Δø£XÊg+ô|’ ‘·q ne>±qqT ù|s=ÿ+≥÷ ªÁ|æì‡|ü⁄˝Ÿ‡
Ä|òt bı*{Ïø£˝Ÿ mø±qMTμ nH˚ Á>∑+<Ûëìï s¡∫+#ê&ÉT. k˛wü*düTº dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô\ s¡#·q*ï
#·~yê&ÉT. k˛wü*C≤ìï n+^ø£]+#·ø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø°, ÁXÊ$Tø£ esêZìï ù|<ä]ø±ìøÏ,
<äTs¡“¤s¡ JeHêìøÏ >∑T]#˚düTÔqï |ü+|æD° $<ÛëHêìï e´‹πsøÏ+#ê&ÉT. düVü≤ø±s¡
eékÕj· ÷ ìï dü e T]Δ + #ê&É T . ‘· s ¡ ÿ XÊg+˝À ì>∑ e Tq |ü < ä Δ ‹ ì $\TyÓ ’ q ~>±
|ü]>∑DÏ+#ê&ÉT. Ä>∑eTq |ü<äΔ‹ <ëìøÏ nqTã+<Ûä+>± ñ+&Ü\ì ù|s=ÿHêï&ÉT.
y˚<äHêuÛÑ]‘·yÓTÆq J$‘·+ >∑&ÉT|ü⁄‘·Tqï e÷qyê[ô|’ |ü⁄s√Væ≤‘· esêZìï $~Û+#˚ eédüú>±
eT‘êìï $eT]Ù+#ê&ÉT. nyÓT]ø£Hé n+‘·s¡T´<äΔ+˝À u≤ìdü‘·«+ s¡<äT›ì düeT]Δ+#ê&ÉT.
ñ<ës¡yê<ä dæ<ëΔ+‘·y˚‘·Ô>± $T˝ŸøÏ >∑T]Ô+|ü⁄ ñqï|üŒ{Ïø°, ‘·‘·«XÊg+˝À ø±ì,
Ä]Δø£XÊg+˝À ø±ì $T˝Ÿ~ eTÚ*ø£yÓTÆq ø£èwæ ø±<äH˚ n_ÛÁbÕj·T+ ≈£L&Ü ñ+~.
******
104 e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô

మొదటి ఇంటర్నేషనల్ చారిత్రక సమీక్ష

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

మొదటి ఇంటర్నేషనల్ చారిత్రక సమీక్ష

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å

|òæÁãe], 20, 2016

ø£esY &çC…’Hé : –]<ÛäsY

<Ûäs¡ : s¡÷. 50/`

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ: #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 7

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 3

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 5

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 11

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 15

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 19

Ç+‘·≈£î dü+e‘·‡s¡+ eTT+<˚ pHé 20 qT+∫ 27 es¡≈£î »]–q »qs¡˝Ÿ

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 31

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 35

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 37

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 41

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 43

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 45

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 49

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 53

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 55

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 57

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 61

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 71

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 73

ªªdü«j·T+Á|ü‹|ü‹yÔ ê<äμμ Ç+≥πsïwüq˝Ÿ

eT÷\+ : n+‘·sê®rj·T ø±]àø£ dü+düú : ñ|üHê´kÕ\T, rsêàHê\T, #·s¡Ã\T, |üÁ‘ê\T.

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 77

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 79

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 81

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 91

yÓTT<ä{Ï Ç+≥πsïwüq˝Ÿ : #ê]Á‘·ø£ düMTø£å 93

1. ô|]ò H¶ ê+&é ˝≤kÕ˝Ÿ (1825-1864) : e÷sYÿ‡, @+¬>˝Ÿ‡\ düeTø±*≈£î&ÉT. yÓTT<ä{‘Ï s· +¡

104 e÷¬s‡˝À¢ eTk˛Ô

You might also like