2019 ‫مارس‬

‫ الصومال‬- ‫مركز الكتاب للبحوث والدراسات | بوصاصو‬

DHALINYARADA DADKA FURTA

(MAXAA KEENAY, MAXAASE LAGU XALLIN KARAA?)

SAALIM CABDIWAHAAB SAYID

0
 Page |1

TUSMO

LM Cinwaanka Bogga
1 Ururin 2

2 Hordhac 3

3 Sooyaal taariikheed 5

4 Da’da dhalinyarada wax furata 7

5 Sababaha ku kallifay inay wax furtaan 9

6 Baaxadda dhibta ay gaystaan inta ay le’egtahay 11

7 Noocyada dhibaatooyinka ay gaystaan 12

8 Noocyada dadka wax furta 15

9 Xalku muxuu yahay? 17

10 Gabogabo 20

11 Tixraacyo 22
 Page |2

URURIN

Qormadaan waxay ka hadlaysaa “dhalinyarada dadka furata, maxaa

keenay? Maxaase lagu xallin karaa?”, waxay diiradda ku saaraysaa
sababaha, baaxadda, saamaynta dhibaatadu keentay, iyo qaabka loo xallin
karo, waxaa loo adeegsaday qormadaan manhajka daraasadda xaaladda
(‫)منهج دراسة الحالة‬.

Qoraagu wuxuu cutubka 1aad uga hadlayaa halbeegyada uu cuskaday

iyo xogta dadkii buuxiyey foomkii su’aalaha ama (questionare-ka), sidoo
kale wuxuu iftiiminayaa sooyaalka taariikheed ee wax furashada.

Cutubka 2aad wuxuu qoraagu kaga hadlayaa xaaladaha iyo da’aadda

dhalinyarada dhibaatada ku haysa bulshada, sabaha ku kallifay inay wax
furtaan, noocyada iyo baaxdda dhibta ay gaystaan.

Intaas kaddib wuxuu qoraagu ku muujinayaa cutubka 3aad ee ugu

dambeeya aragtida dadka ee ku aaddan xalka dhibaatada, iyo
masuuliyadda cidda iska leh.

Ugu dambayn waxay daraasadaan muujinaysaa baahida loo qabo in

lagu xalliyo dhibaatada hababka ugu haboon iyadoo la tixgalinayo
baahiyaha dhalinyarada, iyo baahiyaha bulshada.
 Page |3

CUTUBKA 1AAD loo yaqaanay barigii hore,

sababta nagu kaliftayna
HORDHAC
waxay ahayd xaafaddii
Ugu horreyn ilaahay baa mahad magaaladda oo loo kala
iska leh, mahad alle kaddib yaqaano magacyo kala
waxaan cilmi baadhistaan ku duwan iyo qaybsanaanta
salaynay baahida bulshadu u xaafadaha oo lagu kala
qabto xal u helidda dhibaatada ay duwan yahay sidaa
ku hayaan dhalinyarada wax daraadeed waxaan kusoo
furta magaalada Boosaaso, koobanay labada
hadaba waxaan qodobbada soo xaafadood ee caanka ahaa
socda ku soo koobaynaa oo kala ah:
habraaca aan wax ku salaynay ➢ BAALADE- dhanka
iyo warbixinta xog ururintii aan galbeed laamiga wayn
samaynay: ➢ IYO BIYOKULULE-
dhanka bari laamiga wayn
1. Cilmi baadhistaan waxaan
ka samaynay magaalada Laamida wayn ee magaaladda
Boosaaso oo kaliya, waxii kaxiga dhinaca bari
waxaana ku salaynay waxaan ku magacaabay
labadii xaafadood ee biyokulule, waxii kaxiga xaga
asalka ahaa ee magaalada

LABADA XAAFADOOD EE AAN UKALA QAYBINAY MAGAALADA

BOSASO
60% 56%

50% 44%
40%
30%
20%
10%
0%
BIYOKULULE BAALADE
 Page |4

galbeedna waxaan ku iyada oo aanaan waxba

magacaabay baalade.
Cilmi baadhista waxaan
kusalaynay oo kaliya goobaha
waxbarashada ee magaalada
bosaso gaar ahaan dugsiyada
sare, macaahida iyo jaamacadaha
qayb kamid ah,
2. Qaabka aan isticmaalnay
waxa uu ahaa waxaan
qaybinay
su’aalo(questionaire) iyo
su’aalo toos ah (interview)
oo aan waydiinay dadka
NOOCA(JINSIGA) BULSHADA SU,AALAHA AAN WAYDIIYAY
80%
sharaxaada usamayn
Ayaan idin lawadaagnay.
3. Dadka aan su’aalaha
uqaybinay waxay isugu
jireen ardayda dugsiyada
sare, ardayda macaahida
iyo ardayda jaamacadaha,
macalimiinta intaas
qaybood ee aan soo
sheegnay iyo maamulada
sidookale.
4. Nooca (Jinsiga) bulshada
aan su’aalaha waydiinay
waxay kala ahaayeen lab

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%
LAB DHEDIG

aan ku tuhmaynay cilmi iyo dhedig oo ah dadkii aan

inay uleeyihiin xogna kubooqanay goobaha
kahayaan dhibaatada, waxbarashada waxayna
jawaabihii kasoobaxayna
 Page |5

ukala badnaayeen sida SOOYAALKA TAARIIKHEED

hoos idiinka muuqata: EE DHALINYARADA WAX
FURATA

Ugu damabayn bulshada aan Dhalinyarada wax furata ee

lakulanay ee aan waydiinay
su’aalaha waxay u dhaxaysay
da’doodu 15jir ilaa 60 jir waana
da,da waxbarashada kujirtay ama
hadhigaan ama ha dhigtaane.
aadka loo cabanayo sanadadii
ugu dambeeyay magaalooyinka
wadanka kuwooda waawayn
taariikh ahaan kuma cusba
soomaaliya, markaan wax
kawaydiinay dad taariikh ahaan
aan ku tuhunay xog ogaal u
yihiin waxay noogu jawaabeen
sidaan hoos ku cad:

• Dhalinyarada wax furata

waxay bilowdeen
sanadadii ugu dambeeyay
ee dowladii milatariga
ahayd ee uu hogaanka
uhayay siyaad barre
aakhirkii sideetamaadkii
waxayna ku bilowdeen
qaab ah inay dadka furtaan,
laayaan, kufsadaan(1),
waxayna kabilowdeen
degmada wadajir waxaana
magic ahaan la odhan jiray
FAY CALI (faadumo
cali)oo ah islaa dubi jirtay

(1)
Prof. Cabdirisaaq Axmed Xuseen, oo ah
aqoonyahan ku xeeldheer sooyaalka soomaalida
iyo waayohooda.
 Page |6

muufada oo dhalinyaradu
agteeda ku cawayn jireen,
waxayna ka koobnaayeen
rag iyo dumarba, waxaa ay
baaba,een ama ay
dhamaadeen markii
dowladii dhacday, arinta
ugu muhiimsan waxay
tahay markii la waayay
dowladii dhalinyaradiina
waa la waayay waxay ku
dhisnaayeen barwaaqada
markii barwaaqadii
nadaamkii dhamaaday
iyagiina waa lawaayay(2).

• Marlabaad ayay soo rogaal

celiyeen iyagoo bilow day
sanadii bilowgii labadii
kun waxayna ku bilowdeen
dhalinyaro xaafad xaafad
isu abaabulay kadib iyagu
islaayay ugu dambayn
bilaabay inay bulshadii
usoo jeedsadaan ilaa manta
ay gaadhay inay guryaha
dadka ku dhex baadhaan (3).

(2) (3)
Maxamed Xuseen Guudle, oo ah aqoonyahan Cabdikaafi Axmed Jaamac iyo Siciid Axmed Cali
khibrad u leh arrimaha bulshada. Maax oo ah aqoonyahan xog ogaal u ah
soomaalida iyo dhaqankooda.
 Page |7

CUTUBKA 2AAD: Sida kamuuqata jaantus kore

dadka wax furta oo dhibta umada
DA,DA DHALINYARADA
ku haya waxay ukala qayb san
WAX FURATA
yihiin sadex qaybood marka laga
Markii aan dhexmaraynay fiiriyo xaga da’da.
magaalado bosaso si aan cilmi
1. Qaybta koowaad 89%
baadhis ugu samayno dhibaatada
dadka wax furta waxay
kataagan ee kusaabsan dadka
da’doodu udhaxaysaa 15
wax furta ee dhibta wayn kuhaya,
jir ilaa 25 jir taas oo aan ka
waxaana dadka way diinaynay
dheehankarno inay ubadan
waxa kamid ahaa da’ada dadka
yihiin dadka wax furta
wax furta, su’aashuna waxay
ardayda dhigata dugsiyada
udhignayd sidaan waa imisa jir
sare ama macaahida iyo
dadka wax furta?
jaamacadaha dhigata,
Badanka dadka aan way diinay waana boqolayda ugu
su’aasha waxay noogu badan ee dadku isku
jawaabeen sida hoos ku cad oo ah raaceen inay da’daas yihiin
boqoley aan kusoo uruurinay dadka wax furta, waana
jawaabihii dadku ku jawaabeen. dadka wali lanool
waalidiintooda oo aan wali
DA’DA DADKA WAX noqon reer kabax san
FURTA SIDA waalidkood ama aan wali
guursan. Arinta muhiimka
15-25 26- 36- 46 JIR- ah waxay tahay dadka wax
JIR 35 45 ……… furta ma ahan dadka
JIR JIR soomaalidu utaqaan
dibjiriin.
2. Qaybta labaad 9% dadka
89% 9% 2% 0% wax furtaa waxay
da’doodu udhaxaysaa 26
jir ilaa 35 taas oo aan ka
dheehan karno in dadka
 Page |8

wax furtaa inay yihiin jawaabaha dadku waxay

da,daas aan kor kuxusnay qabaan in dadkaas yihiin
taas oo dadka aan dad iyaguna nolosha
waydiinay kujawaabayaan kadhacay ama dib jir, waxa
inay yihiin dad ka dhacay kale ee dadku ku
nolosha ama aan jawaabayaan in dadka wax
kutiirsanayn cidna waana furtaa ee da,da wayn inay
dadka soomaalidu utaqaan yihiin dadka tuugtada ee
dibjir. guryaha usoo dhaca oo
3. Qaybta sadexaad 2% isku dhex qarinaya
dadka wax furta da’doodu caruurta wax furata
waxay udhaxaysaa 36 jir
ilaa 45 jir waana boqoley 4. Qaybta ugu dambaysa oo
yar laakiin marka lafiiriyo dadka kawayn 45 kuma
da,da ay joogaan waa jiraan dadka wax furta.
boqoley kubadan iyagoo
da,daas ah inay wax
furtaan, dhinaca kale

DA,DA DADKA WAX FURTA

100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
15 JIR- 25 JIR 26JIR-35JIR 36JIR-45JIR

Series 1
 Page |9

Ugu damabayn waxaa sifiican u SABABAHA KU KALIFAY

faahfaahinaya sida ay ukala INAY WAX FURTAAN
badan yihiin garaafka hoos
kamuuqda.
Sababaha ku kalifay dadka
wax furta way kala duwan tahay
waxaana ukala qaadaynaa
qaybahaan soosocda

Sababaha ku kaliftay dadka

wax furta iyo boqoleyda sida ay ku
jawaabeen bulshadu
SHAQO ANSHAX
BAAHI
LA’AAN XUMO

41% 49%
10%

Sida kaaga muuqata shaxda

boqoleyda ah dadka wax furta
waxay ukala qayb sanyihiin
sadexqaybood oo kala ah:
1. Qaybta koobaad oo
ah qaybta ubadan 49% dadka
wax furta waxaa ku kalifay
anshax xumo ama edabdaro, taas
oo macnaheedu yahay majirto
sabab ku kaliftay inay wax furtaa
oo aan ka ahayn anshax xumo,
marka lafiiriyo boqoleyda waxaa
ubadan inay dadku qabaan
fikirka ah dadka waxaa u geeya
inay wax furtaa anshax xumo.

2. Qaybta labaad waa
41% dadka wax furta waxaa ku
kalifay shaqo la’aan, hadii ay heli
lahaayeen shaqo way kamaarmi
lahaayeen inay wax furtaan
dhibkuna waa kayaraan lahaa
heerka uu manta joogo.
Inay wax furtaaan
waxyaabaha ugu muhiimsan ee
ku kalifay waxa ugu muhiimsan:
➢ Shaqo la’aan
➢ Mashquulin la’aan
oo laga rabay sadex dhinac sida
waalidiinta, dugsiyada iyo
dowlada oo laga rabay inay
jihayso dhalin yarada.
SABABAHA KU KALIFAY DADKA WAX FURTA
10%
41%
ANSHAX XUMO
➢ Waxaa kale oo
kamid ah tayada wax barashada
oo hoosaysa, hadii ay heli
lahayeen dhalinyaradu
waxbarasho adag (sida xeerarka
dugsiyada oo aan shaqaynayn,
P a g e | 10
wakhtiga ardayga wax labarayo
oo aad u kooban iyo inaysan jirin
firfircooni lagu abuuro ardayda
oo loosameeyo nashaadhaadh)
masuurta gasheen inay helaan
wakhtibadan oo ay kaga fakaraan
dhibaatada bulshada.
3. Qaybta sadexaad
(10% baahi) jawaabayaashu
waxay isku raaceen dadka wax
furta inay ugaysay baahi taas oo
aan ka eegayno dhawr dhinac:
o Xaga dhalin yarada
oo bartay balwad badlwaduna
waxay ubaahantahay lacag
iyaddoo dhalin yaradu ubadan
49%
SHAQOLA,AAN BAAHI
tahay shaqo la’aan waxay ku
kalafitay inay wax furtaan si ay u
helaan balwadooda.
o Nolosha casriga eek
u dhisan teknoolojiyada oo ku
dhisan lacag sababta oo ah dhalin
 P a g e | 11

yaradu waxay ubaahan yihiin BAAXADA DHIBTA AY

mobile casri ah iyo inay GAYSTAAN INTA AY
isticmaalaan khadka interneetka LE’EGTAHAY
labadaas oo u baahan lacag
Dhibaatooyinka ay gaystaan
waana sababta ku kalifaysa inay
wayna noocyo badan baaxada
baadhaan ama waxfurtaan.
dhibta ay gaystaana way badana
o Waxaa kale oo jira
tahay sida ka muuqata hoos:
dad ay u gaynayso baahi si ay
uhelaan nolol. Jawaabaha ay ay dadku
Ugu damabayn marka bixinayeen marka ay cabirayeen
lafiiriyo boqolayda baahidu waa dhibaatada baaxadeeda waxaa
tan ugu yar marka loo fiiriyo laba kamid ahaa
kale.
1. Dadka qayb ayaa ku
Gabogabada markaan jawaabaysay in dhibaatadu
fiirinayno sababha ku kalifa dada ay yartahay oo aanay
wax furta waxaan waynayn waxayna
kumuujinaynaa garaafka hoos lahaayeen sidaan (10%-
kamuuqda: 30%) waxay qabaan in
dhibaatadu ay tahay ay
tahay 20% taas oo
kadhigan in dhibtu aaanay
waynayn.

BAAXADA DHIBAATADU LE,EGTAHAY

41 41

18
0 0 0

10%-30% 40%-60% 70%-100%

BAAXADA DHIBAATADA BAAXADA DHIBAATADA2

 P a g e | 12

2. Dadka qaar ayaa qaba NOOCYADA

iyaguna in dhibaatadu ay DHIBAATOOYINKA AY
badan tahay waxayna lee GAYSTAAN
yihiin waxay gaadhaysaa
Dhibaatooyinka ay gaystaan way
60% taas oo macanaheedu
badan yihiin laakiin waxaan
yahay dhibta aad ayay
kusoo koob nay sadex nooc oo
ubadan marka lafiiriyo
kala duwan oo markaan bulshada
fikirka ah ama boqolayda
waraysanay ay jawaabahoodu
qabta qabta in dhibtu
ubadnaayeen waxayna kala
badantahay.
yihiin sidaan hoos ku cad:
Arinta ugu muhiim san waxay
tahay xaafadaha magaaladu NOOCAYADA DHIBTA AY
way kukala duwan yihiin GAYSTAAN
xaafado ayaa qab in dhibtu
aanay badnayn, meesha DHAC DHAAWAC KUFSI
xaafada kalana qabaan IYO IYO DIL
inaanay dhibtu badnay, taas BOOB
oo laga fahmayo xaafadana
dhibtu way kubadan tahay 46% 13% 41%
xaafadana furashadu way
yartahay hoos waxaa kaaga
muuqda garaaf sheegaya Sida ka muuqata shaxda kore
dhibtaadu baaxada ay noocyada dhibaatooyin ee ay
leedahay: gaystaan waxaa kamid ah

1. Dhibta xaga maalka oo ah

inay dadka dhacaan ama ay
boobaan taas oo ay
sameeyaan dhalin yarada
yar yar khaasanatan,
waxyaabaha ugu badan ee
ay boobaan waxaa kamid

ah moobilada oo laga dafo
haweenka dadka culus sida
odayaasha ama dadka ay
isleeyihiin ma ordi karaan,
waxa kale oo ay
sameeyaan inay habeenkii
ama maalintii marka
shanqadhu yaraato ama
laseexdo duhurkii inay
furtaan iyaga isticmaalaya
tooreeyo ama hubkale
waana boqolayda ugu
badan ee dadku ku
jawabeen oo ah inay
maalka bulshada furtaan.
46% dadku waxay qabaan
dhibaatada ugu badan ee
bulshada ay ku hayaan waa
maalkooda inay kadhacaan
ama ay kaboobaan ama ay
kafurtaan.
2. 41% bulshadu waxay
aamin sanyihiin
dhalinayarada dhibataada
ku haysa magaalada inay
gaystaan dhaawacyo iyo
dilal sababaha way kala
duwanaan karaan ay u
dhaawacayaan ama ay
udilayaan laakiiin sababta
ugu wayn ee ay udilayaan
P a g e | 13
ama u dhaawacyaan waxa
weeye inay ka helaan
waxyaabaha ay karabaan
sida, lacag, moobeel,
saacadaha ,dahab iyo
waxyaabaha lamidka ah ee
ay gadan karaan ama ay
rabaan inay iyaga laftoodu
isticmaalaan, dhalinyaro
qof ilaahay sharafay
udilaysa wax yaabahaa
yaryar inay helaan waxay
saamayn wayn kuleedahay
horumarka bulshada
sababta oo ah bari
dhalinayaradaas ayaa
looga faddhiyaa inay
noqdaan hogaanka
umadaaan seebuu u noqon
hogaanka bari haduu kusoo
bar baaray dhac iyo boob
maalka umada ah ama
dhaawac iyo dil nafeed?
Waxaa aad u adag in
bulshadaas in ay hormarto
hadii dhalinayaradaas aan
laga qaban.
3. 13% bulshada aan
su’aalaha way diinay
waxay kujawaabeen kufsi
ayay sameeyaan
dhalinaradu runtii marka
 P a g e | 14

lafiiriyo boqolayda ma Ugu dambayn dhibaatada

ahan boqoley badan waa ay muuqataa baaxadeedu
dhinaca kale marka laga waa la arkaa sida bulshadu qabto
fiiriyo waa boqoley badan 41% inay dadku kujawabaan
sababta oo ah 100kii qof ee waxay gaystaan dil iyo dhaawac
su’aashaa ka jaawaabayba (tusaale 100 kii qof ee su’aashaas
13 qof oo kamid ayaa lawaydiiyay 41 qof oo kamid ah
waxay ku jawaabeen waxay
kujawaabay waxay
gaystaan dhaawac iyo dil) waa
gaystaan kufsi, inay tiradda
dhibaato aad u wayn, oo ubaahan
intaaa le’eg kujawaabto
in la fahmo inta shimbirta baalka
kufsi waa dhibaato aad lahayo hadii ay kafakato gacanta
uwayn. waxaa suurta gal ah inaan dib loo
arkin ama ay adkaato xalku.
Waxaa sifaahfaahsan
idiinku tusi garaafkaan sida
ay ukala badan yihiin
jawaabaha bulshadu
soojeediyeen:

NOOCYADA DHIBAATOOYINKA AY GAYSTAAN

60
46
41
40

20 13

0
DHAC IYO BOOB DHAAWAC IYO DIL KUFSI

NOOCYADA DHIBAATOOYINKA AY GAYSTAAN

 P a g e | 15

NOOCYADA DADKA WAX ▪ 52% oo ah tirade

FURTA ugu badan ee dhibta ku haysa
umada waa arday.
▪ In tirada heerkaas
Dadka wax furta way noocyo ah ay noqdaan ubaxii umada waa
badan yihiin laakiin waxaan dhibaatoaad uwayn
kasoo qaadanaynaa sadex ▪ Jiilkii soo
qaybood oo aanu kusoo kacayay ee umadaan lagu
qaadanay cilmibaadhistanadaan aaminaa lahaa mustaqbalka
aan wadnay waxayna kala yihiin soosocda inay ku barbaaraan
sidaan hoos ku qoran: inay dhacaan, oo laayaan umadan
NOOCYADA DADKA WAX waa nasiib daro kale.
FURTA IYO II.ASKAR waa tirada labaad ee
BOQOLEYDOODA sooraacda ardayda waana 44%
waana tiro aadd ubadan marka
laga eego dhawr dhinac:
ARDAY- ❖ Askartu waa
52%
dadkii loogu tala galay inay
amniga sugaan haday iyagii
kashaqeeyaan inay baadhaan oo
ASKAR
dhaawacaan oo laayaan yaa
44%
sugaya aminiga umada, hadii
biyuhu haraadaan yaa haraadka
umada kabixin waa yaab!
GABDHO
4% ❖ Askartu waa
astaanta nabada hadii ay nabadii
noqoto colaad xagee loo raadin
nabad
I.ARDAYDA oo ah tirada ugu ❖ Askartu inay
badan oo dadka furta waxayna noqdaan tirada labaad ee ugu
gaadhaysa 52% waa tiro aad badan ee dhibta umada ku haysa.
ubadan marka laga fiiriyo laba III.GABDHO waa tiro aad uyar
dhinac waana boqolay 4% oo ah tiro yar
laakiin marka loo eego nooca
 P a g e | 16

dadka dhibta ku haya waa tiro

badan, jawaabaha ay bixiyeen
bulshadu markaan way diinay
waxaa kamid ahaa inay:
Gabdhuhu
saamayn kuleeyihiin dadka wax
furta marka laga eego inay way
diiyaan wiilasha dhaqaale ama
mobile inay ugadaan taas oo ku
kalifta wiilasha inay wax furtaan
markay gabdhihii way diiyaan
lacag ama wax lamid ah
Waxaa Iyana
jawaabuhu u dhacayaan sidaan
inay gabdhuhu sooracaan
wiilasha iyaga oo qof uu is
dhahayo war waaba gabdho oo
dhibi majirto kadibna wiilashu
saas ku baadhanayaan qofkiina
saas ku kadsoomayo.

CUTUBKA 3AAD:
XALKA MUXUU YAHAY?
Xalka waxaan waydiinay
bulshadii aan su’aalaaha
waydiinaynay waxay
kujawaabeen fikraddo aad ukala
duwan oo midho dhal ah
anfcayana bulshada waxayna
udhcayeen jawaabuhu sidaan
hoos kucad:
1. AMNI SUGID bulshadu waxay
ku jawaabayeen markay
kajawaabayeen aminaga hala
sugo, amniga hala adkeeyo iyo
odhaahyo kale kuwaas lamid ah
waxayna kutalinayeen
siyaabahaas soosocda:
o ISKU TASHI DADWAYNAHA
IYO DOWLADA taas ay
kadhalanayso in hal meel looga
soowada jeedsado dhabaatada
nooc kasta oo tahay
o BOOLIS GAAR U AH waxaa
kale oo talada kujirtay in loo
sameeyo boolis gaar u ah oo
kashaqeeya hawlaha furashada
iyo waxii kale oo lamid ah.
o ANSHAXA ASKARTA IN
LAWANAAJIYO waxaa kale oo
kamid ah talooyinka in anshaxa
askarta lawanaajiyo.
P a g e | 17
o DHAMAYSTIRKA AGABKA
CIIDANKA tusaale ahaan in loo
dhamaystiro tababarada iyo
qalabka oo isticmaalo sugida
amaanka shacabka.
o JOOGTAYNTA
MUSHAHARKA CIIDANKA
waxaa kale oo iyaduna meesha
kujirtay in mushaharka ciidan
aan laga kala goynin loona
kordhiyo.
o DAMAANADA waxaa kamid
ah oo in lajoojiyo
dambiilayaashan laga daba
tagayo oo lasoo damiinanayo
tusaale qofkii wax furtay ayaa
isaga oo la ogyahay ay daba
ordayaan dad mansab leh oo
dhahaaya ama anaa damiin ah
ama dambiile ma ahan iyo wax
yaabo kale oo lamid ah, waan
dambiiluhu dhadhamiyaa
dambiga uu galay ciqaabtiisa.
o XABSIYO KABAXSAN
MAGAALOOYINKA waa in la
sameeyo xabsiyo kabaxsan
magaalooyinka oo lagu xidhaayo
caruurta tuugta ah iyo waxii kale
ee amni xumo ku ah bulshada.
o ASKAR KUTIIRSAN
XAAFADAHA AMA GAAR U
AH SUGIDA AMNIGA
XAAFADAHA waxaa laga
waddaa in la sameeyo askar gaar

ah oo xaafad kasta amnigeeda
sugta mushahar koodana laga
qaado xaafada ay amnigooda
sugayaan.
o LAALUUSHKA OO
LAJOOJYO dhamaan bulshadu
waa inay joojiyaan laaluushka
waadhibta ugu way nee umada
haysata, kan qaadanaya, kan
lasiinayo iyo ku kaalmaynaya
inuu qaato laaluush intuba waa
inay joojiyaan, tusaale tuug ayaa
lasoo qabtay waalidkii dhalay
waxa uu bixinayaa laaluush
askarigiina waxa uu qaadanayaa
laaluush xataa haday maxkamad
gaadho laaluush wuu soconayaa,
dhibtaa hadii ladaayo bulshadu
waxay ka bogsoon dhibaatooyin
badan.
o GUDIYO XAAFADEED waa in
lasameeyo gudiyo xaafadeed oo
lashaqeeya dowlada.
o SIRDOONKA WAA INLA
XOOJIYAA waan laxoojiyaa
ama ladhisaa hadaanay jirin
sirdoon dharcad oo loo
dhamaystiraa qalabka iyo agab
ay ubaahanyihiin.
2. SHAQO ABUUR iyo
MASHQUULIN in loo sameeyo
dhalinyarada waan arinta kaliya
ee ugu muhiimsan oo ay kaga
P a g e | 18
kaaftoomi karaan tuugnimada,
baadhashada boodka iyo
garaafatnta bulshada, sidoo kale
waxaa ay jawaabuhu udhacayeen
in la mashquuliyo dalinyarada
sida in loo sameeyo cayaaro
noocyo kala duwan ah
3. XABSI bulshada qaybteed
waxay xalka ka dhigeen in
xabsiyo lagaliyo sida:
In xabsi dheer loojaro tusaale
dhawr sano oo kale
In xabsiyo kabaxsan
magaalooyinka lagu xidho.
3. WACYI GALIN in la sameeyo
wacyigalin dhinacyo badan laga
samaynayo sida:
❖ In masaajidda laga wacyi galiyo
oo culimadu kacaan baraarujin
guudna lasameeyo oo loo
sharaxo shareecada islaamku
meesha ay kataagantahay
arimaha tuuganimada iyo dilka
umada loogaysanayo.
❖ In baraarujin sameeyaan
goobaha wax barashada oo ah
goobaha ugu saamaynta badan
bulshada sababta oo iyaga ayay
wax kabartaan dhalinyaradu.
 P a g e | 19

❖ In dowladu kaalinteeda SHAREECADA ISLAAMKA

kaciyaarto oo siiguud iyo IN LAGU XUKUMO
sigaaraba uga wacyigaliso
idaacadaha tlefishinada websites bulshada jawaabahooda waxaa
yada iyo goobaha bulshadu ku kamid ahaa in dhalinayarada lagu
kulmaanba. xukumo shareecada islaamka oo
❖ In waalidiintu dib u eegis qofkasta oo falalkaas gala lagu
kusameeyaan awlaadooda oo xukumo shareecada islaamka.
dhaqanka wanaagsan baraan,
caruurtoodana ay kawarqabaan
habeen iyo maalinba.
XALKU WAXA UU KALA BADAN YAHAY MARKA LA EEGO
JAWAABAHA BULSHADA

AMNI SUGID
9%
SHAQO ABUUR
13%
35%
WACYI GALIN

16%
XABSI

27% XUKUMID SHAREECADA

ISLAAMKA

Ugu dambayn waxaan rabaa

inaan in kumiijiyo jaantus sida
xalalka bulshadu ukala
badnaayeen markay ka
haddlayeen maxuu noqon karaa
xalku fiiri garaafka hoose.
 P a g e | 20

GABOGABO

Ilaahay baa mahad iska leh oo nagu kaalmeeyey inaan qormadaan usoo
gudbinno bulshada, waxaan ka baryeynaa inuu shaqo wajigiisa loo
qabtay ka dhigo, ajarkeedana na siiyo.

Intaas kaddib waxaan kusoo gabogabaynayaa qormadaan inaan soo

bandhigno natiijooyinkii kasoo baxay iyo talooyinka aan siinayno
dhamaan qaybaha bulshada.

➢ Natiijooyinka:
1. Waxaan xog ururinta ku samaynay ardayda iskoollada xaafadaha
baalade iyo biyo kulule, iyo jaamacadaha qayb kamid ah.
2. Dhalinyarada dadka furata waxay bilowdeen sanadihii u
dambeeyey ee dowladdii millatariga ahayd.
3. Waxay dhalinyarada dadka wax furta u dhaxeeyaan 15-25 jir sida
xog ururintu muujisay.
4. Sababaha ku kallifay dadka wax furta inay dadka furtaan waxay u
badan yihiin anshax xumo iyo shaqo la’aan.
5. Baaxadda dhibka ay gaystaan aad ayey u badan tahay waxayna
celcelis ahaan u dhaxaysaa 50-80%.
6. Noocyada dhibaatooyinka ay gaystaan dhalinyaradu waxay u
badan yihiin dhac iyo boob, waxaana kusoo xiga kufsi.
7. Noocyada dadka wax furta waxay u badan yihiin arday, iyo askar.
 P a g e | 21

8. Aragtida dadweynaha ee xalku wuxuu u badan yahay in amniga la

sugo, shaqo abuurna loo sameeyo dhalinyarada.

➢ Talooyinka:
1. In la sameeyo daraasado qoto dheer oo si ballaaran u taxliiliya
dhalinyarada, iyo mushkiladohooda.
2. In wacyigalin ballaaran loo sameeyo dhalinyarada si loo kobciyo
qiyamka bulshada loona toosiyo akhlaaqda dhalinyarada.
3. In wax laga qabto amni ahaan dhibaatooyinka bulshada haysta.
 P a g e | 22

TIXRAACYO

1- Prof. Cabdirisaaq Axmed Xuseen, oo ah aqoonyahan ku xeeldheer

sooyaalka soomaalida iyo waayohooda.
2- Maxamed Xuseen Guudle, oo ah aqoonyahan khibrad u leh
arrimaha bulshada.
3- Cabdikaafi Axmed Jaamac oo ah aqoonyahan xog ogaal u ah
soomaalida iyo dhaqankooda.
4- Siciid Axmed Cali Maax oo ah aqoonyahan xog ogaal u ah
soomaalida iyo dhaqankooda.