Ðàçâèòèåòî íà èäåÿòà çà åñòåñòâåíèòå ïðàâà íà ÷îâåêà îò äðåâíîñòòà äî äíåñ

Êàê ñå ïîÿâÿâà íóæäàòà îò ïðàâîòî â ÷îâåøêîòî îáùåñòâî, êàê ïðàâîòî âúçíèêâà â íåãî è
êàê ñå ðàçâèâà, çà äà äîéäå äî ïîëîæåíèåòî äà áúäå íåãîâàòà ôóíäàìåíòàëíà ïðóæèíà?
Çà äà ñè îòãîâîðèì íà òîçè âúïðîñ, íåêà ñè ïðèïîìíèì ïîâåñòòà çà Ðîáèíçîí Êðóçî îò Äåôî.
Ðîáèíçîí å èçõâúðëåí ñëåä êîðàáîêðóøåíèå íà íåïîçíàò è ïóñò îñòðîâ, êúäåòî â íà÷àëîòî
æèâåå íàïúëíî ñàì. Ïðè òàçè îáñòàíîâêà î÷åâèäíî çà íåãî íå ìîæå äà ñúùåñòâóâàò ïðàâíè
çàäúëæåíèÿ, ïîðàäè ôàêòà ÷å òå ñà ïî ñúùèíàòà ñè ÿâëåíèÿ íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò.
Åäèíñòâåíèòå ïðàâèëà, êîèòî ìîãàò äà áúäàò â ñèëà çà ÷îâåê îòäåëåí îò õîðàòà è
îáùåñòâîòî, ñà ïðàâèëàòà íà ìîðàëà è ðåëèãèÿòà è òå ùå îïðåäåëÿò æèâîòà ìó, äîêàòî å
ñàì.
Íî åòî èäâà è Ïåòêàí-íîâèÿ ÷îâåê âíàñÿ íîâ åëåìåíò íà îñòðîâà, Ðîáèíçîí âå÷å èìà
“îáùåñòâî”. Âåäíàãà ñå ïîÿâÿâàò è íîâè çàäúëæåíèÿ. Íî òåçè çàäúëæåíèÿ ìåæäó òÿõ íå
ñà ïðàâíè - òå ìîãàò ,ðàçáèðà ñå ,äà ñè ïîìàãàò â áåäà è áîëåñò, íî òóê ùå âàæàò ïîâåëèòå
íà ìîðàëíîòî ñúçíàíèå íà âñåêè îò òÿõ, íà òÿõíàòà ñúâåñò.
Êàêâî áè ñå ïîëó÷èëî îáà÷å ,àêî ïîñåãíàò åäèí äðóãèìó íà æèâîòà ñè è êàêâè îòíîøåíèÿ ùå
ñå ñúçäàäàò ïîìåæäó èì, àêî ïîñåãíàò íà ñâîáîäàòà ñè èëè íà áëàãàòà, ïðèäîáèòè ñúñ
ñîáñòâåí òðóä? Òîâà ïîëîæåíèå íå ïðåäïîëàãà âå÷å ñàìî ìîðàëíè çàäúëæåíèÿ ìåæäó
äâàìàòà, òóê âå÷å çàäúëæåíèåòî íà åäíàòà ñòðàíà ïðåäîïðåäåëÿ ïðåòåíöèÿòà(èñêàíåòî)
íà äðóãàòà-äà ñå âúçñòàíîâè ïðåäèøíîòî ïîëîæåíèå â îòíîøåíèÿòà èì, íàïðèìåð äà ñå âúðíå
îòíåòîòî. Ïðåòåíöèèòå è çàäúëæåíèÿòà îò òîçè ðîä íå ñà ïðîèçâîëíè, òå íå àïåëèðàò êúì
÷óâñòâîòî çà ÷îâå÷íîñò ó âñåêè åäèí, à ñà íà îñíîâàòà íà ÷èñòî ðàöèîíàëíè èçèñêâàíèÿ çà
ñïðàâåäëèâîñò, ÷èÿòî öåë å ðàâíîâåñèåòî âúâ âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ.Òåçè íîâè ïîëîæåíèÿ
ïðåäïîñòàâÿò ó Ðîáèíçîí è Ïåòêàí íÿêàêâî ïúðâîíà÷àëíî ñúçíàíèå çà èçâåñòíè îáùè
ïîëîæåíèÿ - ïðèíöèïè, êîèòî ëåæàò â îòíîøåíèÿòà íà õîðàòà, êîèòî æèâåÿò â îáùåñòâî;
ïðèíöèïè, êîèòî óðåæäàò îáùåñòâåíèòå îòíîøåíèÿ íà õîðàòà, êàòî îïðåäåëÿò êîå ïîâåäåíèå
å ðåäíî è êîå íå .
Çàëîæáàòà ó ÷îâåêà äà ìèñëè åñòåñòâåíîïðàâíî ñúâñåì íå å äîñòàòú÷íà, çà äà ìîæå äà
îòñúæäà âúðõó ïðàâîòî áåçïîãðåøíî âúâ âñè÷êè ñëó÷è íà æèâîòà. Ïîÿâàòà íà èäåÿòà çà
1
åñòåñòâåíîòî ïðàâî êàòî ñúçíàòåëåí èçðàç íà ÷îâåøêèÿ äóõ èäâà â åäèí ïî-êúñåí ìîìåíò îò
ðàçâèòèåòî íà ÷îâåêà, êîãàòî òîé âå÷å ñå å èçäèãíàë íàä ñåòèâàòà ñè, çà äà íàáëþäàâà
ñâåòà íåçàâèñèìî îò òÿõ.
Ïúðâîíà÷àëíî ÷îâåê æèâåå ñàìî ñúñ ñâîÿòà åñòåñòâåíîïðàâíà çàëîæáà, òîé íå çíàå íèùî çà
ïðàâíàòà óðåäåíîñò íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò íà õîðàòà áåç òàçè çàëîæáà. Îíîâà, êîåòî íà ïðúâ
ïîãëåä îñòàâÿ âïå÷àòëåíèåòî çà íÿêàêúâ ðåä, â äåéñòâèòåëíîñò íå å íèùî äðóãî îñâåí
ðåçóëòàò îò íàâèêà. Ïðàâíèÿò ñâÿò å ïðå÷óïåí ïðåç âëîæåíàòà ó íàñ èäåÿ çà åñòåñòâåíî
ïðàâî è ÷îâåê æèâåå â îòíîøåíèÿòà ñè ñ äðóãèòå ïîä âúçäåéñòâèåòî íà òîâà, íåîñúçíàòî.
Åäâà ïî-êúñíî ÷îâåê çàïî÷âà äà òúðñè ñâåòà, çàïî÷âà äà íàáëþäàâà íåãîâèòå ïðàâíè
óðåäáè, îòäåëíî îò ñâîÿòà ïúðâîíà÷àëíà èäåÿ çà åñòåñòâåíîòî ïðàâî, êîÿòî ãî å îïðåäåëÿëà
ïî-ðàíî.
Êîãàòî ïîòúðñèì äà èçÿñíèì ñúùèíàòà íà íîðìèòå, êîèòî óðåæäàò âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ â
îáùåñòâîòî, ñòèãàìå äî íà÷àëàòà íà ñïðàâåäëèâîñòòà-òÿ îòáåëÿçâà ãðàíèöàòà íà
ñâîáîäàòà â ñôåðàòà íà äåéñòâèå íà ÷ëåíîâåòå íà äàäåíî îáùåñòâî, ïðè êîÿòî òîâà îáùåñòâî
ñòàâà âúçìîæíî ñ âñè÷êèòå âçàèìíè îòíîøåíèÿ íà ñâîèòå ÷ëåíîâå.×óâñòâîòî çà
ñïðàâåäëèâîñò èëè íàãëàñèòå ,áëèçêè äî òîâà ÷óâñòâî ñà òåçè, êîèòî îïðåäåëÿò
ãðàíèöèòå íà ñâîáîäàòà íà îòäåëíèÿ ÷îâåê â íåãîâèòå åìïèðè÷íè îòíîøåíèÿ, êàòî ñà
ñúîáðàçåíè ñúñ áåçãðàíè÷íîòî ðàçíîîáðàçèå íà èíòåðåñè ó âñåêè åäèí. Ñúùèíàòà íà
ñèñòåìàòà îò íîðìè, ñïîðåä ïðèíöèïà íà ñïðàâåäëèâîñòòà, âèíàãè ùå èçðàçÿâà òîçè ïðèíöèï
êàòî îñíîâíî èçèñêâàíå êúì äóõà íà ÷îâåêà. Ñúùèíàòà íà ïðàâîòî ñå îïðåäåëÿ îò
ïðàêòè÷åñêàòà íåîáõîäèìîñò âçàèìíî äà ñå îãðàíè÷àâàò ñôåðèòå íà ñâîáîäàòà âúâ
âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ íà õîðàòà. Íåñïðàâåäëèâî áè áèëî äà ñå ïðåäîñòàâè íåîãðàíè÷åíà
ñâîáîäà íà êîãîòî è äà áèëî â îòíîøåíèÿòà ìó ñ äðóãèòå. Åñòåñòâåíîòî ïðàâî ,ðàçáðàíî êàòî
èçèñêâàíå íà ñïðàâåäëèâîñòòà, çàáðàíÿâà äà íàâëèçàìå â ÷óæäà ñôåðà íà äåéíîñò. Â
ïúðâîáèòíîòî îáùåñòâî òàçè ñôåðà íà äåéíîñò ñå îïðåäåëÿ íàé-âå÷å îò ôèçè÷åñêàòà
ëè÷íîñò íà îòäåëíèÿ èíäèâèä è îò áëàãàòà ,êîèòî å ïðèäîáèë ñúñ ñîáñòâåí òðóä, êàòî òóê
ìîæå äà âëåçå íàé-ìíîãî è ñåìåéñòâîòî íà îòäåëíèÿ ÷îâåê, çàåäíî ñ áëàãàòà êîèòî ñà áèëè
ïðèäîáèòè ñúñ ñîáñòâåíèÿ òðóä íà îòäåëíèòå ÷ëåíîâå íà ñåìåéñòâîòî.  ïîäêðåïà íà òîâà,
Æàí-Æàê Ðóñî, â ñâîåòî ïðîèçâåäåíèå “Çà îáùåñòâåíèÿ äîãîâîð”,êàçâà:“Íàé-ñòàðîòî è
2
åäèíñòâåíî ïðèðîäíî îáùåñòâî å ñåìåéñòâîòî. Íî è òàì äåöàòà îñòàâàò ñâúðçàíè ñ áàùà ñè
ñàìî äîòîãàâà, äîêàòî èìàò íóæäà îò íåãî, çà äà ñå îïàçÿò…È àêî ïðîäúëæàâàò äà ñà
ñâúðçàíè, òîãàâà ùå áúäå âå÷å íå ïî ñèëàòà íà ïðèðîäàòà,à ïî ñâîÿ âîëÿ è ñàìîòî ñåìåéñòâî
ùå ñå çàäúðæà ñàìî ïî ñïîðàçóìåíèå….òàêà ÷å ñåìåéñòâîòî å, àêî ùåòå, ïúðâèÿ îáðàçåö íà
ïîëèòè÷åñêèòå îáùåñòâà: áàùàòà å ïîäîáèå íà âîäà÷, íàðîäúò- íà äåöàòà…”
Ïî-êúñíî âå÷å, êîãàòî èñòîðèÿòà íà ÷îâå÷åñòâîòî îòáåëÿçâà ïî-íàïðåäíàëè ôîðìè íà
çàäðóæåí(èëè îáùåñòâåí) æèâîò, çàùèòåíàòà ñôåðà íà îòäåëíèÿ èíäèâèä ñå ðàçøèðÿâà,
çàäúëáî÷àâà. Äîñòàòú÷íî å ñàìî äà ñå äîñåòèì êàêâà îãðîìíà ðîëÿ èçèãðàâà ïîÿâàòà íà
äîãîâîðà â îòíîøåíèÿòà íà õîðàòà â îáùåñòâîòî, çà äà ðàçáåðåì ìèñúëòà çà ïðîìåíèòå, êîèòî
ñà íàñòúïèëè âúâ âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ íà õîðàòà ïðè îïðåäåëÿíå òåõíèòå ñôåðè íà äåéíîñò,
ñ îãëåä èçèñêâàíèÿòà íà ñïðàâåäëèâîñòòà.
Ïðèíöèïèòå, êîèòî ñúñòàâÿò îñíîâàòà íà òîâà åñòåñòâåíîïðàâíî ìèñëåíå, îïðåäåëÿò
èçâåñòåí êðúã îò íîðìè, êîèòî ïî ñâîåòî åñòåñòâî ñòîÿò â áëèçêà âðúçêà è ñ èñòèíñêèòå
ìîðàëíè íîðìè, êîÿòî âðúçêà ñå îïðåäåëÿ îò îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å êàòî óðåæäàò ïîñòúïêèòå
íà õîðàòà ,òå âñå ïàê ïðèåìàò õîðàòà êàòî ðàçóìíè ñúùåñòâà è êàòî ñúùåñòâà, íàäàðåíè
ñúñ ñâîáîäíà âîëÿ.
Ïðàâíàòà ñúùèíà íà òåçè íîðìè ñå îïðåäåëÿ îò òÿõíàòà õàðàêòåðíà îñîáåíîñò, ÷å äàâàò
îñíîâàíèå íà ëèöàòà ,êúì êîèòî ñå îòíàñÿò ,äà èñêàò èçïúëíåíèåòî èì îò äðóãèòå , à òåçè
ïúê çàäúëæàâà äà îòãîâàðÿò íà òîâà èñêàíå â äóõà íà åäíî ñïðàâåäëèâî óðåæäàíå íà
îòíîøåíèÿòà ìåæäó õîðàòà. Òàçè õàðàêòåðíà îñîáåíîñò íà ïðàâíèòå íîðìè å îòëè÷èòåëíèÿ
áåëåã, êîéòî ÿñíî ãè îòäåëÿ îò ÷èñòî ìîðàëíèòå íîðìè, êîëêîòî è íîðìèòå íà ìîðàëà è ïðàâîòî
äà ñòîÿò â íåðàçðèâíà âðúçêà.
Âñè÷êè ïðàâíè íîðìè, íîðìèòå íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî,çà êîåòî ñòàâà âúïðîñ â æèâîòà íà
Ïåòêàí è Ðîáèíçîí, è íîðìèòå íà âñÿêî ïîçèòèâíî ïðàâî ñà ïî ñâîåòî åñòåñòâî ñîöèàëíè íîðìè.
Íî òúé êàòî ñúùåñòâóâàò è äðóãè ïðàâèëà íà ïîâåäåíèå â îáùåñòâåíèÿ æèâîò íà õîðàòà ,îò
òóê ñëåäâà ÷å íå âñè÷êè ñîöèàëíè íîðìè ñà ïðàâíè íîðìè, ñëåäâà ,÷å ïðèëàãàíåòî èì â
îáùåñòâåíèÿ æèâîò å íåîáõîäèì, íî íåäîñòàòú÷åí îòëè÷èòåëåí áåëåã çà ïðàâíèÿ õàðàêòåð
íà åäíà íîðìà. Ïðàâíàòà íîðìà íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî å ïðàâíà, çàùîòî èìà çà îñíîâà åäíî
ðàöèîíàëíî èçèñêâàíå íà ñïðàâåäëèâîñòòà. Òÿ îáà÷å ñúùåñòâåíî ùå ñå îòëè÷è îò íîðìèòå
3
íà ìîðàëà, òúé êàòî åäíî å äà íå ïîìàãàø íà áëèæíèÿ ñè â ñëó÷àé íà íóæäà, ñúâñåì äðóãî å
äà ñè ïðèñâîèø âåùèòå ìó. È â åäèíèÿ ,è â äðóãèÿ ñëó÷àé ñå èçâúðøâà íåùî íåïîçâîëåíî-îò
ãëåäèùå íà ìîðàëà, èìà ñàìî íåìîðàëíîñò, îò ãëåäíà òî÷êà íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî èìà îñâåí
íåìîðàëíîñò, à è íåñïðàâåäëèâîñò. Èëè êàçàíî ñ äðóãè äóìè, ìåæäó äâàòà âèäà íîðìè èìà íå
ñàìî êîëè÷åñòâåíà ,íî è êà÷åñòâåíà ðàçëèêà. Çà ðàçëèêà îò ìîðàëíèòå ïðàâèëà, ïðàâèëàòà
íà ñïðàâåäëèâîñòòà íîðìèðàò òåçè îòíîøåíèÿ òàêà, ÷å ïîñòàâÿò ïðåòåíöèèòå è
çàäúëæåíèÿòà ìåæäó ÷ëåíîâåòå íà îáùåñòâîòî âúâ âçàèìíà çàâèñèìîñò,ïðè êîÿòî ÿñíî
ïðîëè÷àâà ìèñúëòà çà ðàâåíñòâîòî .
Íàðóøàâàíåòî íà íîðìèòå íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî å íàðóøåíèå íà íà÷àëàòà íà
ñïðàâåäëèâîñòòà . Òåçè íà÷àëà áèõà ìîãëè äà ñå îïðåäåëÿò â ñâåòëèíàòà íà ïðèìåðà çà
Ïåòêàí è Ðîáèíçîí, êàòî ïðèíöèïè íà ðàâåíñòâîòî, ñïîðåä êîèòî ïðè ñáëúñêâàíå íà èíòåðåñè,
íà âñÿêî ëèöå ñå ïðèçíàâà ïðàâî è òî å äà èñêà íåãîâèòå èíòåðåñè äà ñå óâàæàâàò îò
äðóãèòå. Îòãîâîðúò íà âúïðîñà äîêúäå ñå ïðîñòèðà ïðàâîòî íà ëèöåòî ïî îòíîøåíèå íà äðóãî
ëèöå èëè êîè èíòåðåñè ñà ñâúðçàíè ñ åäíî òàêîâà ïðàâî, äàâà ïðèíöèïúò, ñïîðåä êîéòî
èçèñêâàíåòî äà ñå óâàæàâà ïðàâîòî íà äðóãèòå ïîëó÷àâà ñâîåòî ñúäúðæàíèå îò ïîâåëÿòà
íà ñïðàâåäëèâîñòòà. È òúé êàòî ñïðàâåäëèâîñòòà íå ïðàâè ðàçëèêà ìåæäó ëèöàòà è òúé
êàòî çà íåÿ âñÿêî ëèöå èìà åäíàêâî äîñòîéíñòâî ñ âñÿêî äðóãî ëèöå, ïîâåëÿòà íà
ñïðàâåäëèâîñòòà ïî-òî÷íî ñå îïðåäåëÿ îò èçèñêâàíåòî äà ñå ñïàçâà ëè÷íîòî ðàâåíñòâî.
Êîãàòî â îòíîøåíèÿòà ñè ñ äðóãèòå òúðñèì äà íàìåðèì îñíîâàíèÿ çà ïðåòåíöèèòå ñè è
îïðåäåëÿìå çàäúëæåíèÿòà íà äðóãèòå,îòãîâàðÿùè íà òåçè ïðåòåíöèè, ÷åñòî ñå âîäèì îò
÷óâñòâîòî çà ñïðàâåäëèâîñò, à òîâà îçíà÷àâà äà ñå ìèñëè åñòåñòâåíîïðàâíî. Êàêâî áè
ñòàíàëî îáà÷å,àêî åñòåñòâåíîïðàâíîòî ìèñëåíå íå å äîñòàòú÷íà ãàðàíöèÿ çà èçïúëíåíèå íà
èçèñêâàíèÿòà íà ñïðàâåäëèâîñòòà ? Çíà÷åíèåòî íà ñïðàâåäëèâîñòòà êàòî ðåãóëàòèâåí
ïðèíöèï ñå èçðàçÿâà ñàìî â ïîçíàíèåòî íà ïðàâíîòî åñòåñòâî íà óðåæäàíåòî íà îòíîøåíèÿòà.
Ñïðàâåäëèâîñòòà íå çàñÿãà àêòèâíî ñàìèòå óñëîâèÿ ,ïðè êîèòî åäíî îáùåñòâî ñå ñúçäàâà,
îðãàíèçèðà è ðàçâèâà, òÿ íå ñå îòíàñÿ íåïîñðåäñòâåíî äî ïîâåäåíèåòî íà ëèöàòà. Çà äà ìîæå
îáùåñòâåíèÿ æèâîò äà ñå ðàçãúíå âúâ âñè÷êèòå ñè ïîñîêè, î÷åâèäíî å íåîáõîäèì è åäèí
äðóã åëåìåíò è òàêà ìîæå äà ñå î÷àêâà, ÷å ÷ëåíîâåòå íà îáùåñòâîòî â ïî-ãîëÿìàòà ñè ÷àñò
ùå ñå ïðèäúðæàò â ïîâåäåíèåòî ñè êúì ïîâåëèòå íà ñïðàâåäëèâîñòòà. Îò ñâîÿ ñòðàíà, òîçè
4
åëåìåíò òðÿáâà äà å ñíàáäåí ñ äîñòàòú÷íî ñèëà, çà äà ìîæå äà íàëîæè íà öÿëîòî îáùåñòâî
ñïàçâàíå íà èçèñêâàíèÿòà íà ñïðàâåäëèâîñòòà; òîçè åëåìåíò å âëàñòòà. Åëåìåíòúò íà
âëàñòòà îáà÷å, ìîæå äà èçïúëíè óñïåøíî çàäà÷àòà ñè êàòî îïðåäåëè ÿñíî è òî÷íî íîðìèòå,
êîèòî äà ïîñòàâÿò â ñúîòâåòíî ñúîòíîøåíèå èñêàíèÿòà è çàäúëæåíèÿòà íà ëèöàòà è òàêà äà
íîðìèðàò îáùåñòâåíèÿ æèâîò , êàòî îïðåäåëÿò ãðàíèöàòà íà ñâîáîäàòà íà äåéñòâèå íà
âñåêè åäèí ïîîòäåëíî â îòíîøåíèÿòà ìó ñ äðóãèòå, ñïîðåä èçèñêâàíèÿòà íà
ñïðàâåäëèâîñòòà. Òåçè íîðìè ùå îãðàíè÷àâàò ñâîáîäàòà íà äåéñòâèå, êîãàòî ñ íåÿ ñå
íàðóøàâà îáùåñòâåíîòî ðàâíîâåñèå , òå ùå ñòèìóëèðàò è ïîääúðæàò ðàâíîâåñèåòî è
ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó ïðåòåíöèèòå è çàäúëæåíèÿòà íà ëèöàòà, ñúîáðàçíî
åñòåñòâåíîïðàâíèòå èçèñêâàíèÿ íà ñïðàâåäëèâîñòòà. Òàçè ñèñòåìà îò çàäúëæèòåëíè
íîðìè, êîèòî âëàñòòà ñúçäàâà ïðåäñòàâëÿâà ïðàâíèÿ ðåä íà îáùåñòâîòî , íåãîâîòî
äåéñòâàùî èëè îùå-ïîçèòèâíî-ïðàâî. Êîëêîòî è îáà÷å äà å ñëîæíà ñèñòåìàòà îò íîðìè íà
ïîçèòèâíîòî ïðàâî, êîëêîòî è òðóäíî äà å çà îáèêíîâåíèÿ ãðàæäàíèí äà ñå îðèåíòèðà âúâ
âñè÷êèòå íåãîâè çàïîâåäè èëè çàáðàíè, âñå ïàê ïîçèòèâíîòî ïðàâî ñå ÿâÿâà àáñîëþòíî
íåîáõîäèìî çà æèâîòà íà îáùåñòâîòî. Çàùîòî ò. íàð. åñòåñòâåíîïðàâíî ìèñëåíå, ñúâñåì íå å
äîñòàòú÷íî ðúêîâîäñòâî â äíåøíèÿ ñëîæåí ìåõàíèçúì íà æèâîò. Çàêîíîäàòåëñòâîòî íå ñå
îòêàçâà îò ïîìîùòà òîâà ìèñëåíå; íÿìà çàêîíîäàòåëñòâî íà ñúâðåìåííà äúðæàâà , êîåòî äà íå
ãîâîðè çà “äîáðè íðàâè“ , “íðàâñòâåí äúëã“ , “äîáðîñúâåñòíîñò“ , “ñïðàâåäëèâîñò“ è ò .í .
, êîèòî ïîíÿòèÿ ñà â îñíîâàòà íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî. Íàâñÿêúäå çàêîíîäàòåëÿò å òðÿáâàëî
äà ïðèçíàå ÿâíî èëè ìúë÷àëèâî, ÷å âúïðåêè âñè÷êèòå ñè óñèëèÿ íå å ìîãúë äà ïðåäâèäè â
íîðìèòå ñè âñè÷êè ñëó÷àè , êîèòî æèâîòúò ìó å ïðåäëîæèë . Òîâà îçíà÷àâà, ÷å âúïðåêè
âñè÷êî , ïðè óðåæäàíåòî íà ïðàâîîòíîøåíèÿòà ìåæäó ëèöàòà, ïîçèòèâíîòî ïðàâî âñå ïàê
òúðñè ïîìîùòà íà åñòåñòâåíîïðàâíîòî ìèñëåíå, êîåòî àïåëèðà êúì ñïðàâåäëèâîñòòà è ÷å íå
ìîæå ñàìîíàäåÿíî äà ñå îòêàæå îò íåãî . Íîðìèòå ïî-ñêîðî ñëåäâàò â íåïîñðåäñòâåíà âðúçêà ñ
åñòåñòâåíîïðàâíîòî ìèñëåíå èëè ñïðàâåäëèâîñòòà, â îíÿ ñìèñúë íà äóìàòà, ñïîðåä êîéòî òúé
êàòî ñïðàâåäëèâîñòòà è ôàêòèòå íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò íå ñà äîñòàòú÷íè , çà äà ñå
ñòèãíå äî åäèí ïðàâåí ðåä, çàêîíîäàòåëÿ å äëúæåí äà ñå âúçïîëçâà îò ñâîáîäàòà ñè íà
îïðåäåëÿíå íà îòäåëíèòå íîðìè, êàòî óñòàíîâè íàé- ïîäõîäÿùèòå çà ðàçëè÷íèòå ñëó÷àè,
äàëå÷ íå ïðåòåíäèðàéêè çà èç÷åðïàòåëíîñò. È òàêà, îïèòúò íè ó÷è ÷å îáùåñòâåíîïðàâíèÿò

5
æèâîò íå ìîæå äà ìèíå áåç íîðìèòå íà ïîçèòèâíîòî ïðàâî, íî ïúê îò ïðàâíèöèòå ñå èçèñêâà äà
çíàÿò êîãà è êúäå äà ñå ïðèëàãàò íîðìèòå íà äåéñòâàùîòî ïðàâî, è êîãà è êúäå äà ñå
ïðèëàãà èäåàëíèÿ êðèòåðèé íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî - ñïðàâåäëèâîñòòà.
Ñ èäåÿòà çà ñïðàâåäëèâîñòòà, êîÿòî å ôîðìàëíî îïðåäåëåíà è ñ îïðåäåëåíî ñúäúðæàíèå,
ïðàâíîòî ñúçíàíèå íà ÷îâåê ñå îòäåëÿ îò ïðàâèëàòà íà äåéñòâàùîòî ïðàâî, çà äà èì îòêàæå
çàäúëæèòåëíàòà ñèëà, êîãàòî òå íå îòãîâàðÿò íà òàçè èäåÿ, èëè äà ãè îñâåòè, êîãàòî òå
ñå ñúîáðàçÿâàò ñ íåÿ, êàòî ãè îáÿâè çà îáåêòèâíî âàëèäíè. Íî ñúäúðæàíèåòî íà
ñïðàâåäëèâîñòòà íå áèâà äà ñå ñìåñâà ñ îíîâà, êîåòî ñå íàðè÷à ìàòåðèÿ íà ïðàâîòî, òúé
êàòî ìàòåðèÿòà íà ïðàâîòî ñå ñúñòîè â òîâà, êîåòî ïðàâîòî èçèñêâà â îòäåëíèÿ ñëó÷àé ,
äîêàòî ñïðàâåäëèâîñòòà êàòî ïðàâåí ïðèíöèï äàâà ñàìî åäèí êðèòåðèé íà ïðàâîòî. Ïðèíöèïà
íà ñïðàâåäëèâîñòòà èìà ôîðìàëåí õàðàêòåð. Ïîíÿòèåòî çà ñïðàâåäëèâîñòòà, êîåòî èçðàçÿâà
êðèòåðèÿ íà ïðàâîòî, å ôîðìàëíî ïîíÿòèå, â ñìèñúë, ÷å íå íè äàâà ìàòåðèÿòà íà ïðàâîòî, à
ñàìî íè ïðåïðàùà êúì äðóãî ïîçíàíèå, êîåòî å àáñîëþòíî íåîáõîäèìî. Òîâà äðóãî ïîçíàíèå å
ïîçíàíèåòî íà èíòåðåñèòå.
Äðóãà îñîáåíîñò íà ñïðàâåäëèâîñòòà, êàòî îñíîâà íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî å, ÷å òÿ íå äàâà
îïðåäåëåíî îãðàíè÷åíèå íà ñôåðèòå íà ïðàâîòî íà îòäåëíèòå ëèöà, äîðè è òîãàâà, êîãàòî
èíòåðåñèòå íà ëèöàòà ñà èçâåñòíè. Ñ äðóãè äóìè, òîçè ïðèíöèï äàâà ïðîñòîð çà
ðàçëè÷íèòå âúçìîæíè íà÷èíè çà óðåæäàíå íà âçàèìíèòå îòíîøåíèÿ íà ëèöàòà; òîé íè îñòàâÿ
èçáîðà, âúòðå â òîçè ïðîñòîð, äà îãðàíè÷àâàìå âçàèìíî íàøèòå ñôåðè íà ñâîáîäà.
Åñòåñòâåíîòî ïðàâî (èëè ñïðàâåäëèâîñòòà) äàâà ìÿðêàòà çà çàäúëæèòåëíàòà ñèëà íà
ïîçèòèâíîòî ïðàâî, êîåòî ïîðàäè òîçè ôàêò, òðÿáâà äà ñå ñúîáðàçÿâà ñ íåãîâèòå
èçèñêâàíèÿ, çà äà áúäå âçåòî êàòî îáåêòèâíî âàëèäíî. Ïðàêòè÷åñêè, îòíîøåíèÿòà ìåæäó
ïîçèòèâíîòî ïðàâî è åñòåñòâåíîòî ïðàâî ñå ñëàãàò íà òàêàâà ïëîñêîñò , ÷å îò ïîçèòèâíîòî ñå
èñêà äà îñèãóðè íà äåëî ñïàçâàíåòî íà ñïðàâåäëèâîñòòà, êàòî ïðèåìå íåéíèòå ðàöèîíàëíè
íîðìè è ãè íàëîæè, êúäåòî òîâà ñòàíå íåîáõîäèìî, ñúñ ñèëàòà è ñðåäñòâàòà íà
îðãàíèçèðàíàòà âëàñò â îáùåñòâîòî. Ïîðàäè ðàöèîíàëíàòà ñè ñúùíîñò, ñïðàâåäëèâîñòòà íå
ìîæå äà äàäå íåïîñðåäñòâåíî êîíêðåòíè ïðàâèëà çà óðåæäàíå íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò . À
ïîçèòèâíîòî ïðàâî, íàïðîòèâ-ìîæå è òðÿáâà äà ñå ïîãðèæè çà òàêèâà ïðàâèëà, ïîñðåäñòâîì
ñèñòåìàòà ñè îò ïðàâíè íîðìè, êîèòî ñà â îñíîâàòà íà ïðàâíèÿ ðåä, äà ñå íàñî÷è êúì
6
îñúùåñòâÿâàíå íà ñïðàâåäëèâîñòòà , êàòî ñúùåâðåìåííî ñå ñúîáðàçÿâà ñ ðàçíîîáðàçíèòå
èçèñêâàíèÿ íà îáùåñòâåíèÿ æèâîò, ñ ïðîìåíèòå â íåãî.
×åñòî, êîãàòî ñå ãîâîðè çà ïîçèòèâíîòî ïðàâî, ïîíÿòèåòî çà ïðàâîòî è ñïðàâåäëèâîñòòà ñå
îòúæäåñòâÿâàò. ×åñòî, îáà÷å òå ñå è îòäåëÿò åäíî îò äðóãî, çà äà îïðåäåëÿò ñúùíîñòòà
íà äâå âåëè÷èíè, êîèòî, ìàêàð äà ñà ñúùåñòâåíî ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè, âñå ïàê ñå
ðàçëè÷àâàò.  äåéñòâèòåëíîñò, ïîçèòèâíîòî ïðàâî å ñàìî èñòîðè÷åñêèÿò èçðàç íà èäåÿòà
çà ñïðàâåäëèâîñòòà, òî íå å ñàìàòà ñïðàâåäëèâîñò. Íèå ñìåñâàìå çàêîííîñòòà ñúñ
ñïðàâåäëèâîñòòà, çàùîòî îáèêíîâåíî íå ïðàâèì ðàçëèêà ìåæäó ïðàâîòî íà çàêîíà è çàêîíà íà
ïðàâîòî. Êàçâà ñå, ÷å ñïðàâåäëèâîñòòà å äóøàòà íà ïðàâîòî, ÷å å ïîñòîÿííàòà ôîðìà íà
íåãîâèòå ðàçëè÷íè èçðàçè â îáùåñòâîòî. À îò ñâîÿ ñòðàíà, ïðàâîòî ïðåäñòàâÿ åäèí
íåïðåêúñíàò îïèò äà îñúùåñòâè ñïðàâåäëèâîñòòà, òî å ìîíåòàòà íà ñïðàâåäëèâîñòòà,
íåéíàòà ìÿðêà íà äåëî. Öÿëàòà èñòîðèÿ íà ïðàâîòî å åäíî äîêàçàòåëñòâî çà íåñïèðíàòà
äåéíîñò íà èäåÿòà çà ñïðàâåäëèâîñòòà â îáùåñòâåíîïðàâíèÿ æèâîò. Çà òîâà
ñâèäåòåëñòâàò ðåäèöà ïðàâíè ïîëîæåíèÿ è èíñòèòóòè, ïîÿâèëè ñå ïðåç ðàçëè÷íè âðåìåíà è
íà ðàçëè÷íè ìåñòà ïî çàáåëåæèòåëíî åäíàêúâ íà÷èí, è êîèòî â îñíîâàòà ñè ñà èñêàëè äà
èçðàçÿò èäåÿòà çà ñïðàâåäëèâîñòòà â ïîçèòèâíîïðàâíè íîðìè. Ïîçèòèâíîòî ïðàâî îáà÷å, èìà
ïðåõîäåí õàðàêòåð è íÿìà ïîçèòèâíî ïðàâî , êîåòî äà ñå âçåìå çà ñúâúðøåí èçðàç íà
åñòåñòâåíîïðàâíàòà èäåÿ çà ñïðàâåäëèâîñò. Íàé-ìíîãîòî, êîåòî ìîæå äà ñå óñòàíîâè â
èñòîðè÷åñêèÿ æèâîò íà ïðàâîòî, å íåãîâàòà íåñïèðíà òåíäåíöèÿ äà ïîñòèãíå
ñïðàâåäëèâîñòòà, ïîñðåäñòâîì ïðàâíèòå ñè ñðåäñòâà è èíñòèòóòè. È âúïðåêè ïðåõîäíèÿ
ñè õàðàêòåð , çíà÷åíèåòî ìó çà æèâîòà â îáùåñòâîòî å îãðîìíî, òúé êàòî áåç íåãî òîçè
æèâîò (íà îáùåñòâîòî, êàòî òàêîâà) å íåâúçìîæåí ïðàêòè÷åñêè.  äåéñòâèòåëíîñò, ìàêàð è
ïðåõîäíè è íåñúâúðøåíè, íîðìèòå è èíñòèòóòèòå íà ïîçèòèâíîòî ïðàâî ñà âñå ïàê íåîòìåííè â
ñâîåòî çíà÷åíèå, êàòî èçðàç íà åñòåñòâåíîïðàâíîòî ìèñëåíå èëè ÷óâñòâîòî çà
ñïðàâåäëèâîñò íà ÷îâåøêèÿ äóõ. Îñâåí òîâà, òåçè íîðìè ñà è íåîáõîäèìèòå ñâîáîäíè ïðàâèëà
íà äåéñòâèå íà âñåêè ïðàâåí ðåä, êîèòî çàêîíîäàòåëÿò å äëúæåí äà îïðåäåëè, òúé êàòî ÷àê
ñëåä òÿõíàòà ïîÿâà ùå ñòàíå âúçìîæíî äà ñå óðåäÿò â íÿêàêâà ñòåïåí ðàçíîîáðàçíèòå
îáùåñòâåíè îòíîøåíèÿ íà õîðàòà .

7
Êàòî çàêëþ÷åíèå ìîæå äà ñå ïîñî÷è, ÷å îñíîâàíèåòî çà âàëèäíîñòòà íà ïðàâîòî ñå êðèå â
äóõà íà ÷îâåêà, ïðàâîòî ïðîèçëèçà îò ÷îâåøêèÿ ðàçóì, â êîéòî å çàëîæåí ïðèíöèïà íà
ñïðàâåäëèâîñòòà íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî è â òîçè ñìèñúë, ÷îâåøêèòå çàêîíè ñå
ñàíêöèîíèðàò (ðàçðåøàâàò, ïðèåìàò) è îñâåòÿâàò îò ðàçóìà, êîéòî ãè âäúõíîâÿâà,
ëè÷íîñòòà, â êîÿòî å íîñèòåë íà åñòåñòâåíîòî ïðàâî .

Áèáëèîãðàôèÿ : 1. Öåêî Òîðáîâ “Èñòîðèÿ è òåîðèÿ íà ïðàâîòî”

2. Äèìèòúð Ðàäåâ “Îáùà òåîðèÿ íà ïðàâîòî”
3. Æàí-Æàê Ðóñî “Çà îáùåñòâåíèÿ äîãîâîð”
4. Ãåîðãè Áîé÷åâ “Ôèëîñîôèÿ íà ïðàâîòî”