UNIVERZITET U NOVOM PAZARU

DEPARTMAN ZA FILOLOŠKE NAUKE

Celoživotni program : Srpski kao nematernji jezik

Turcizmi u srpskom jeziku

( Seminarski rad iz predmeta Teorija jezika u kontaktu)

Profesor : Kandidat :
Prof. dr Samina Dazdarević Ilma Ljajić

Novi Pazar , mart, 2021.

Sadržaj

Uvod................................................................................................................................................3

1. Pojam jezika u kontaktu...........................................................................................................4

2. Pozajmljenice u srpskom jeziku...............................................................................................5

3. Turcizmi u srpskom jeziku.......................................................................................................6

3.1. Turcizmi na fonetsko-fonološkom nivou..............................................................................7

3.2. Turcizmi na morfemsko – morfološkom nivou..................................................................11

Zaključak.......................................................................................................................................12

Literatura........................................................................................................................................13

2
Uvod

U srpskom jeziku pored domaćih, postoji i određen broj reči koje su primljene iz drugih
jezika. Te reči nazivamo pozajmljenice, posuđenice, tuđice ili strane reči.
Reči tuđeg porekla ulazile su u sprski jezik u različitim periodima jezičkog i kulturno-
istorijskog razvitka, pod različitim okolnostima, iz različitih razloga ili potreba, na različite
načine.
Skoro petstogodišnja vladavina Turaka nad Bugarskom, Srbijom, Bosnom i jednim
delom Hrvatske ostavila je dubok trag u svim segmentima života, a naročito je uticala na jezičko
stvaralaštvo ovih naroda. Zajedno sa turskim osvajanjem, nastaju na Balkanu razne institucije i
zgrade: džamije, medrese, hamami, a paralelno sa njima osobe kao što su imami, muftije, kadije i
sl. To je jedan od osnovnih uzroka postojanja turcizama u srpskom jeziku.
Predmet našeg interesovanja jesu turcizmi u sprskom jeziku. U radu smo se bavili
nastankom turcizama, njihovom upotrebom i pisanjem. Zatim smo posmatrali turcizme na
fonetskom i morfološkom nivou.
Ova tema je veoma zanimljiva za razmatranje posebno ako razmislimo koliko ovih reči
koristimo u svom svakodnevnom govoru.
Cilj ovog rada jeste da utvrdimo kako su turcizmi dospeli u srpski jezik, da utvrdimo
njihovu adaptaciju na fonološkom i morfološkom nivou.

3
 1. Pojam jezika u kontaktu

Pozajmljivanje reči iz drugih jezika je česta pojava u svim jezicima, pa tako i u srpskom.
Reči su se pozajmljivale iz jezika susednih zemalja, a posebno onih sa kojima je imala kulturno-
istorijske odnose.
Srpski jezik je prihvatio mnoge reči iz nemačkog, engleskog, grčkog, francuskog, a
naročito iz turskog jezika. Mnoge pozajmljenice su danas u savremenom društvu zastarale, pa se
više i ne upotrebljavaju. Većina reči tuđeg porekla je održala svoj status u rečniku našeg jezika
tako da se ponašaju kao domaće reči.
Jezik je medijum pomoću kojeg čovek izgrađuje i tumači svet u kojem živi, a uz to i
osnovno sredstvo interakcije i komunikacije među ljudskim bićima i bitan preduslov svekolikog
čovekovog stvaralaštva (Bugarski, 2003:7).
Postoji veliki broj reči koje nisu našle odgovarajuću zamenu pa su kao takve zadržale
svoj osnovni oblik. Sve pozajmljenice su pretrpele mnoge promene na fonetskom, morfološkom i
semantičkom nivou.
Jezici su u kontaktu ili dodiru kada ih naizmjenično upotrebljava isti govornik ili
govornici pri čemu je mjesto dodira takav govornik (Filipović, 1986:7).
Ova tema je bila izazov za mnoge lingviste koji su počeli da je proučavaju i koji su
postavili njene prve temelje. Lingvisti koji su se bavili jezičkim dodirima jesu Rudolf Filipović,
Ranko Bugarski, Tvrtko Prćić, ali i mnogi drugi.

4
 2. Pozajmljenice u srpskom jeziku

Pozajmljenice su reči iz drugih jezika koje su posredno ili neposredno dospele u naš
jezik. D. Kristal pod pozajmljenicama podrazumeva riječi ,, u kojima su pozajmljeni i oblik i
značenje uz izvesnu adaptaciju fonološkom sistemu jezika primaoca” (Ajdukovic, 2004:12).
Neke su pozajmljenice davno usvojene i u jezičkom razvoju su delimično promenile svoj
oblik, pa nekada i nismo sasvim sigurni da li su to pozajmljenice. Veliki broj reči je preuzet i
danas se preuzimaju u srpski jezik bez potrebe, jer je postojala, postoji ili se može lako naći
srpska reč.
Zbog neprestanih dodira među jezicima i najraznovrsnijih uticaja jednih na druge uvek je
živ problem, a i vrlo složen te ga je gotovo nemoguće srediti čvrstim pravilima, pogotovu što to
nije samo jezički problem nego je i narodni, društveni, kulturni i estetski. Za neke pojmove i
nemamo svojih reči, nego smo s preuzimanjem pojma preuzeli i tuđicu (Babić, 1965:286).
Pozajmljenice ubrajamo u leksičko blago, smatramo ih odomaćenim zavisno od stepena
njihovog prilagođavanja u jeziku, a njihovu jezičku vrednost određujemo u zavisnosti od
njihovog gramatičkog prilagodjavanja.
Tuđice, reči stranog porekla u jednom jeziku osećaju se takvim. Stranim rečima, sve dotle
dok se u potpunosti ne uklope u gramatičku strukturu jezika primaoca, znači da se jedna strana
reč oseća takvom u nekom jeziku sve dok čuva svoje fonetske, morfološke, tvorbene i prozodijske
osobine (Peco, 2007:275).
Među pozajmljenicama ubrajamo najveći broj imenica, dok su ostale vrste reči mnogo
manje zastupljene. Posuđena reč, od trenutka preuzimanja iz jednog jezika u drugi podleže
različitim procesima i prolazi kroz brojne faze u adaptaciji na putu do potpune integracije.
Na broj reči preuzetih iz jednog jezika u drugi, utiče više faktora (Vajzović, 1999:31) : u
slučaju direktinih jezičkih kontakata, broj preuzetih reči je veći; intenzitet i dužina trajanja
kontakta; društveno-politički faktori; kulturno-istorijski faktori; odnos civilizacija čiji jezici
dolaze u kontakt i slično.
Prema teoriji Filipovića (1986:44) svaki preuzeti model iz nekog jezika davaoca teži da u
jeziku primaoca dobije formu replike, tj. potpuno integrisanog oblika.
Većina pozajmljenica su u srpskom jeziku poprimile sasvim druga značenja nego što
imaju. A neke su ostale gotovo identične.

5
 3. Turcizmi u srpskom jeziku

Turcizmi su reči turskog porekla. Naša zemlja je bila pod turskom vlašću veoma dugo, a
sve se to odrazilo i na jezik. Ove reči često koristimo u svom jeziku da čak i ne primećujemo da
je neka od njih turcizam.
Nijedan živi jezik nije čisto svoj, svaki ima pozajmljenih riječi iz drugih jezika. Poput
seobe ljudi, i riječi se kreću iz jednog jezika u drugi (Škaljić, 1976:13)
Srpski jezik je primio sve one reči koje je mogao primiti, a zamenio ili odbacio sve što
nije mogao primiti, pa je tako i sa turcizmima.
Proučavanje turcizama počinje još od objavljivanja Vukovog Srpskog rječnika 1818.
godine i od tada je objavljeno mnogo radova i priručnika. Posebno treba istaći rečnik Turcizmi u
srpskohrvatskom jeziku, Abdulaha Škaljića iz 1957. godine.
Reči turskog porekla ostale su u upotrebi u srpskom jeziku. One su se potpuno prilagodile
srpskom fonološkom i morfološkom sistemu.

6
 3.1. Turcizmi na fonetsko-fonološkom nivou

Turski alfabet ima 29 glasova: 8 samoglasnika i 21 suglasnik. Vokalni sistem ima 8

kratkih vokala: a, e, i, o, u, ı, ö, ü i 3 duga a, i, u.
Dugi vokali >>a<<, >>ı<<, >>u<<susreću se jedino u rečima arapskog i persijskog
porekla, mada njihova etimološka dužina u turskom jeziku varira zavisno o : a) strukturi sloga, b)
akcentu, c) stupnju adaptacije posuđenice (Čaušević, 1996:7).
Sličnosti u vokalnom sistemu turskog i srpskog jezika su što oba imaju 5 zajedničkih
vokala: a, e, i, o, u. U odnosu na naš jezik u vokalnom sistemu turskog jezika specifični su ,,ı“
(piše se kao ,,i“ samo bez tačke), ,,ö“, ,,ü“ , pa su razlike u tome što turski jezik ima 3 vokala više
nego naš jezik.
Sličnosti u konsonantskom sistemu su sledeće: imamo 20 konsonanata iste ili gotovo iste
artikulacione vrednosti, a razlike se ogledaju u 6 fonema. Srpski jezik za razliku od turskog u
svom fonološkom sastavu ima 5 konsonanata više (c, ć, đ, lj, nj).
Tabela 1. Grafički prikaz fonološke i grafijske razlike – vokali.
Srpski a e i - o - u -
Turski a e i ı o ö u Ü

Tabela 2. Grafički prikaz fonološke i grafijske razlike – konsonanti

Srpski b c č ć d dz đ F
Turski b - ç - d c - F

G - h j k l lj m N
G ğ h у k l - m N

Nj p r s š t v z Ž
- p r s ş t v z J

Turski jezik za razliku od našeg jezika poseduje >> muklo g<<

To je osmanski zvučni frikativ, koji se grafijski u latinici realizuje znakom >>ğ<<, a u
izgovoru se ili gotovo ne čuje ili je blizak glasu >>j<< (Adamović, 1973:236).

7
 Turcizmi su se sa stajališta fonetsko-fonološke adaptacije potpuno integrisali u sprski
jezik. Većinu ih ne osećamo kao tuđice, već kao odomaćene reči. Kod turcizama je
karakteristično da vokali koji su prisutni u oba jezika imaju potpunu transfonemizaciju.
Tabela 3.
Srpski Turski

čalma çalma
a>a kapak kapak
sadaka sadaka

bedem beden
e>e čejrek çeуrek
čemer kemer

ćilim kilim
i>i demir demir
direk direk

boja boja
o>o jorgan yorgan
oluk oluk

barut barut
u>u bujrum buyrun
bunar bunar

8
Tabela 4. Prikaz zamenjivanja vokala
Srpski Turski

feredza ferace
a>e mušema muşamma

domazluk damizlik
a>o holta halta

amanet emanet
e>a beričet bereket

i>a vakat vakit

i>e dever devir

burazer birader
i>u izun izin

o>o čarapa çarap

čutura çotra
o>u kulčak kolçak
tumbaš tambaž

u>i čibuk çubuk

dova dua
u>o čoha çuha
tabor tabur

9
 Vokal ,,ı“ je predstavljao problem jer, artikulaciono nije podudaran ni sa jednim našim
samoglasnikom. Najčešće je tursko ,,ı“ prelazilo u naš vokal u i nešto ređe, u i – kojim je
artikulaciono, zapravo i najbliži, pa bi se takva substitucija mogla smatrati i pravilom u
primarnoj adaptaciji (Vajzović, 1999:96).
Tabela 5. Preuzimanje vokala ,,ı“
Srpski Turski
ı>u Jastuk yastık
ı>i Bakšiš bakşış
ı>a Kanap kınnap
ı>e Berićet bereket
ı>o Čador çadır

Razlike u konsonantizmu jezika u kontaktu: savremenog srpskog i turskog jezika, ogledaju se u

sledećem (Vajzović, 1999:99-104).
1) U broju konsonanta:
Turski jezik ne poseduje: c, ć, đ, lj, nj
Srpski jezik nema tzv.meko ili muklo >ğ<

2) Grafijski:

Srpski jezik : č, dž, j, š, ž

Turski jezik : ç, c, y, ş, j

3) Artikulaciono :

a) Konsonanti ,,ç“ i ,,c“

10
 3.2. Turcizmi na morfemsko – morfološkom nivou

Preuzete reči takođe podležu i različitim vidovima adaptacije na morfološkom planu,

odnosno podležu procesu koji se označava terminom transmorfemizacija.
Analiza na morfološkoj ravni sastoji se u tome da se utvrde:
a) Sve promene kroz koje prolazi osnovni oblik modela jezika davaoca u toku svoje
adaptacije i prelaza u osnovni oblik replike jezika primaoca.
b) Kako se zakoni morfologije jezika primaoca primenjuju na taj novi osnovni oblik
(Filipovic, 1986:117)
Gramatičke strukture turskog i srpskog jezika suštinski se veoma razlikuju. Najveći
problem kod adaptacije imenica turskog porekla predstavlja prilagođavanje kategoriji
gramatičkog roda, koju turski jezik uopšte ne poznaje, već razlikuje samo prirodni rod.
Prilikom prelaska reči turskog porekla, osnovni zadatak nakon transfonemizacije bio je
prihvatanje određenog tipa deklinacije i na taj način bi stekle uslove za upotrebu u jeziku.
Gramatičke osobine imenica su rod, broj i padež.
Ako je reč imala konsonantski završetak dobijala je muški rod – beg, behar, đon, peškir,
ćup, ibrik, kapak, oluk, vakat.
Imenice koje su se završavale na ,,a“ uključivale su se u ženski rod – kaldrma, sandala,
bešika, ćela.
Imenice koje su se završavale na ,,e“ uključivale su se u srednji rod – dugme, đubre,
sirće.
Nakon sto je posuđena imenica prihvatila gramatički rod, ona se može smatrati
adaptiranim oblikom. Razlog tome je što se tok njenog daljeg ponašanja u jeziku primaoca
ponaša slično domaćim rečima.
Kada se valjano nauče, tačno i umesno upotrebe, one prestaju biti tuđice i postaju –
našice, domorodice, svojice, vlastitnice (Brborić, 1996:48).
Turcizmi su u naš jezik posuđivani u obliku jednine, nije posuđivan oblik množine.
Na kraju možemo zaključiti da tok prilagođavanja reči iz turskog jezika nije u procesu
adaptacije predstavljao problem.

11
Zaključak

Veliki broj turskih reči koje su i danas u upotrebi dokazuju da je turski jezik uticao na
srpski više nego bilo koji drugi jezik. Iako se u prošlosti upotrebljavao mnogo veći broj
turcizama, oni su se zadržali i danas u mnogim oblastima života.
Mnogi turcizmi su pretrpeli različite promene, potpune ili delimične. Pretrpeli su
prilagođavanja ispoljena u transfonemizaciji i transmorfemizaciji.
Danas, većinu ovih reči ne osećamo kao tuđice, već kao odomaćene reči.
Turcizmi su se prilagodili srpskom jeziku i na morfološkoj ravni, a to se najbolje vidi u
deklinaciji.
Jezik je živa pojava i kao takav je podložan uticaju drugih jezika, a naročito ako su u
bliskom kontaktu.

12
Literatura

 Adamović, M. (1973) O poreklu srpskohrvatskih osmanizama, Beograd: Institut za

srpskohrvatski jezik

 Ajduković, J. (2004) Uvod u leksičku kontaktologiju, Beograd: Foto futura

 Babić, S. (1965) Orijentalizmi, Zagreb: Jezik

 Bugarski, R. (2003) Jezici, Beograd; Čigoja

 Brborić, B. (1996) Odnos prema tuđicama. O leksičkim pozajmljenicama, Beograd: Naš

jezik

 Čaušević, E. (1996) Gramatika savremenog turskog jezika, Zagreb: Hrvatska sveučilišna

naklada

 Filipović, R. (1986) Teorija jezika u kontaktu, Zagreb: Jugoslovenska akademija znanosti

i umjetnosti

 Peco, A. (2007) Radovi o turcizmima, Sarajevo: Bosansko filološko društvo

 Škaljić, A. (1973) Turcizmi u srpskohrvatskom – hrvatskosrpskom jeziku, Sarajevo :

Svjetlost

 Vajzović, H. (1999) Orijentalizmi u književnom djelu, Sarajevo: Institut za jezik

13