-(y)an / -(y)en Sıfat Fiil Ekleri (Ortaç Ekleri)

❖ <<(y)an / -(y)en>> sıfat fiil eki fiillere eklenir ve onları sıfat yapar.
❖ Zarf olarak kullanılır. İsimleri nitelerler. Nasıl, kim veya hangisi olduğunu belirtirler.
kırmızı çiçek mavi göz uzun yol çalışkan öğrenci
nasıl, hangi çicek? nasıl? nasıl, hangi? nasıl?
❖ Sıfatlar isim soylu kelimelerdir. (sıfatlara-mak,-mek eki gelmez.)
❖ <<(y)an / -(y)en>> sıfat fiil eki sayesinde fiillerden de sıfat yapabiliriz.

Kural
a,ı,o,u -an e,i,ö,ü -en
bakan gelen
kıran bilen
koyan gören
bulan gülen
Not: Fiil kökü sesli ile biterse araya “y” gelir.
Örneğin; Anlamak: anlaYan Ağlamak: ağlaYan
Beklemek: bekleYen Söylemek: söyleYen
 hangi çocuk?

Örneğin;
Öğrenciler Türkçe öğrendi. O öğrenciler Türkiye’ye geldiler.
Türkçe öğrenen öğrenciler Türkiye’ye geldiler. Hangi öğrenciler?

Gençler konsere gitti. O gençler çok eğlendi.

Konsere giden gençler çok eğlendiler. (Hangi gençler?)

(y)an / -(y)en ekinin olumsuz hali

❖ Fiil+ma/me+ (y)an, (y)en eki.

Çalış-ma-yan öğrenciler başarılı olamaz.
Sağlıklı beslenmeyen insanlar çabuk hasta olur.
Öğretmen, derse girmeyen öğrenciye çok kızdı.
Toplantıya katılmayan öğretmenlere ceza kesilecek.
 İşteş Çatı/Fiiller Gülüşüyor

Anlamı: Bir işin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildiren fiillere
“işteş çatı/fiil” denir.

Yapılışı: Fiilden sonra “ş, ış, iş, uş, üş” zaman eki veya isimden sonra “leş-laş” ekleri getirilerek
yapılır.
Örneğin: Telefonlaşmak, mektuplaşmak, taşlaşmak,
Not: “ş” sesi fiille birlikte yapma karşılıklı yapma anlamında kullanıyor. Bu bir zaman değildir.
a-ı=ış, e-i=iş, o,u=uş, ö,ü=üş
Okunuşu: “görmek” “görüşmek” “gö rü şü yor lar” “görüşüyor” “görüşüyorlar”
Kullanımı:
• Bir işi karşılıklı yapma anlamı vardır. “tokalaşmak”, selamlaşmak”, dövüşmek”
• Bir işi birlikte yapma anlamı vardır. “gülüşmek”, uçuşmak”, bağrışmak”
• İşteş’in dışında da “birlikte yapma” anlamı olan kullanımlar vardır. “ş” eki almadıkları
için onlara işteş denmez.
• Örneğin; “Cocuklar akşama kadar birlikte/beraber oynadılar”.
• İşteş özelliği olsa da, yapı bakımından benzese de bazı fiillerin “ş” harfi kaldırıldığında
kelime anlamını yitirir. “ş” harfi fiilin kendisinde vardır. “konuşmak”, “tartışmak”
• Bunlar işteş olmasa da durumda meydana gelen değişiklikleri bildirir. İyi iyileşmek,
güzel güzelleşmek, keskin keskinleşmek

Çocuklar gülüşüyorlar

• Yapılışı: Fiilden sonra “ş, ış, iş, uş, üş” zaman eki veya isimden sonra “leş-laş” ekleri
getirilerek yapılır.
a-ı=ıs, e-i=is, e-i=is,
o,u=uş,
a-ı=ıs, o,u=uş, ö,ü=üş
ö,ü=üş
• Bütün zamanlar için kullanımı vardır.

anlaşıyor
ANLAmak anlaşıyor
BULmak anlaşıyor
GÖRmek anlaşıyor
GÜLmek
-yor anlaşıyor buluşuyor görüşüyor gülüşüyor
-di/tı anlaştı buluştu görüştü gülüştü
-ecek anlaşacak buluşacak görüşecek gülüşecek
-ir anlaşır bulaşır görüşür gülüşür
-ebil anlaşabilir buluşabilir görüşebilir gülüşebilir
-meli anlaşmalı buluşmalı görüşmeli gülüşmeli
-se anlaşsa buluşsa görüşse gülüşse

Onlar yemekte buluştular. Ali ile Ayşe görüşmüyorlar.

Okunuşu: “tokalaşmak” “to ka la şı yor lar” “tokalaş” “tokalaşıyorlar”

Bazi isimlere “laş/-leş” getirilerek yapılır.

a-ı-o-u=laş e-i-ö-ü=leş
pay paylaşmak dert dertleşmek iyi iyileşmek
selam selamlaşmak ağır ağırlaşmak koyu koyulaşmak
hesap hesaplaşmak yardım yardımlaşmak kötü kötüleşmek
telefon telefonlaşmak esmer esmerleşmek mektup mektuplaşmak
bayram bayramlaşmak fena fenalaşmak sakin sakinleşmek
haber haberleşmek güzel güzelleşmek sert sertleşmek
Örneğin;

Onlar yardımlaşıyorlar.
Bazı fiilerin anlamlarında veya yapılarında işteşlik olabilir.
“yarışmak”, güreşmek, barışmak, savaşmak, tokalaşmak, konuşmak, tartışmak” gibi fiiler işteş
kökenli fiillerdir. Sonradan gelen ek değildir, asıllarından bu ek vardır.
Bazı fiillerde de “ ş” olduğu halde işteşlik yoktur.
alışmak, çalışmak, değişmek, dolaşmak, gelişmek, girişmek, kırışmak, sıkışmak, sıvışmak,
yatışmak, yetişmek.
 Dilek-Kipi
-sa /-se yapsa
(Keşke-Acaba)

Anlamı:
➢ Dilek kipini hayaller, dilekler, kararsızlık, pışmanlık ve üzüntüler için kullanıyoruz.
➢ İstek, dilek, arzu, anlamlarına gelir.
➢ Zaman eklerinden hemen sonra gelirler.

Giray birşeyler almak istiyor. Kutay çok yoruldu.

Giray bir araba almak istiyor. Eve gidip uyumak istiyor.

Remzi tüm gün yemek yemedi. Tuna aya gitmek istiyor.

Remzi arkadaşlarıyla yemek yemek istiyor. Tuna yıldızları görmek istiyor.

Kural-sa/se
+ a-ı-o-u sa e, i, ö, ü se
yazsa gelse
kırsa bilse
koysa görse
 bulsa gülse

- a-ı-o-u masa e, i, ö, ü mese

- yazmasa gelmese
kırmasa bilmese
koymasa görmese
bulmasa gülmese

? a-ı-o-u sa mı? e, i, ö, ü se mi?

yazsa mı? gelse mi?
kırsa mı? bilse mi?
koysa mı? görse mi?
bulsa mı? gülse mi?

Olumlu (+) Olumsuz (-) Soru(?)

Olumlu (+) Olumsuz (-) Soru (?)

Ben gelsem gelmesem gelsem mi?

Sen gelsen gelmesen gelsen mi?

O gelse gelmese gelse mi?

Biz gelsek gelmesek gelsek mi?

Siz gelseniz gelmeseniz gelseniz mi?

Onlar gelseler gelmeseler gelseler mi?

Biz Olumlu (+)

Ben gitsem. Siz Ben alsam
Sen gitsen. Sen alsan.
O gitse. Onlar O alsa.
Biz gitsek. Biz alsak.
Siz gitseniz. Siz alsanız.
Onlar gitseler. Onlar alsalar.
Birleşik zaman olarak kullanımı

. Şimdiki zaman Geçmiş zaman Gelecek zaman Geniş zaman

…sa yazıyorsa yazdıysa yazacaksa yazarsa
…se geliyorsa geldiyse gelecekse gelirse
…masa yazmıyorsa yazmadıysa yazmayacaksa yazmazsa
…mese gelmiyorsa gelmediyse gelmeyecekse gelmezse
 Dilek-Kipinin Hikâyesi: -sAydı yapsaydı
Özet

Anlamı: Geçmişte yapılmayan, gerçekleşmeyen durumlar için kullanılır. “gelseydi” fiili;

geçmişte gelmedi, eğer gelse böyle olmazdı, anlamı vardır.

Kullanım Alanları:
➢ Dilek kipinin hikâyesi; dilek kipi eki (-se) ile hikâye (-di) ekinin birlikte kullanılmasıyla
yapılır. Ancak, gereklilik kipi eki ile hikâye eki arasına -y- ünsüzü girer.
➢ Dilek kipinin hikâyesinin eki “-saydı” dır.
➢ Geçmiş zamandaki dileklerini, isteklerini şimdi anlatması, hikâye etmesidir.
Örnek;
“Bu soruyu bil-se-y-di (bilseydi), 1000 lira kazanacaktı.”
➢ Fiil olumlu gibi görünse de olumsuz anlam içerir.
Örnek:
“Yavaş sür-se-y-di (sürseydi), kaza yapmazdı.”cümlesinde hızlı sürdü, yavaş sürmedi”
anlamı vardır.
➢ Bu durumun bir de “geldiyse”şekli vardır. Bununla aynı anlamda değildir. Olumlu fiil
olumlu anlamlar içerir.
Örnek;
“Kitabı bitirdiysen bana verir misin?”

Yaplılışı:
Fiilin kökünden sonra “…se…”/…sa…” şart eki gelir. Sonrasında geçmiş zaman eki gelir.
Çekimleri geçmiş zamanla aynıdır. Fiil kökünden sonra “…seydi…” gelir.

Dikkat: Geçmiş Zaman Eki

Fiil Kökü Gereklilik Kipi Şahıs Eki
(+)
gel se(y) di niz

a, ı, o, u=…saydı… yazsaydı… kırsaydı… koysaydı… bulsaydı…

e, i, ö, ü=…seydi… gelseydi… bilseydi… görseydi… gülseydi…
yapsaydı:yapmasaydı gelseydi:gelmeseydi…
Çekimi

Olumlu (+) Olumsuz (-) Soru (?)

Soru(?)
Olumlu (+) Olumsuz (-) Soru (?)

Ben gelseydim gelmeseydim gelse miydim?

Sen gelseydin gelmeseydin gelse miydin?

O gelseydi gelmeseydi gelse miydi?

Biz gelseydik gelmeseydik gelse miydik?

Siz gelseydiniz gelmeseydiniz gelse miydiniz?

Onlar gelselerdi gelmeselerdi gelseler miydi?

➢ Bu ekin olumsuz kullanımında olumsuzluk eki, dilek kipi ekinden önce gelir.

➢ Olumlu ve olumsuz soru biçimlerinde ise soru eki dilek kipi ile hikâye ve kişi ekleri
arasına girer. Ancak onlar kişisinde kişi ekinden sonra hikâye ekinden önce kullanılır.
Dikkat:
1. “Onlar gelselerdi” olmalı, gelsediler” değil.
2. Olumlu, olumsuz ve soru eklerinde “y” var. Dikkat ediniz. “…sey…”
3. “gelseylerdi” değil. “y” yok. “gelselerdi”
4. Soru ekinde “miydi “y” var.
 (EĞER)- ŞART Kipi
(-Sa/Se)-1

Şart Kipi
İsim/sıfat+ -(y) sa/-(y) se Eğer
Şart/Koşul
O çok çalışkan. O zaman bu sınavı geçer.
(Eğer) O çok çalışkansa bu sınavı geçer.
Sen istemiyorsun. O zaman pikniğe gitmeyelim.
(Eğer) istemiyorsan pikniğe gitmeyelim.
Sen hastasın. Doktora gidelim.
(Eğer) hastaysan doktora gidelim.
(Eğer) Dışarıda hava soğuk değilse cekitini çıkarabilirsin.
Not: (Eğer) her zaman söylemek zorunda değilsiniz. Cümle içinde gizlidir.

isim kökü + “-(y)sA” eki + şahıs eki

Geç kaldı ama eğer şanslıysa
Eğer haksızsam
Bu tabak fazlaysa
Şu an meşgul değilseniz.
Yemek hazırsa
Eğer hazırsanız
Yalnız değilseler
En iyi arkadaşın bensem
Eğer vaktin varsa
Eğer bu kitap sizinse
uçağı yakalar.
görüşebilir miyim?
lütfen beni uyarın.
alabilir miyim?
hemen gidelim.
biraz konuşabilir miyim?
neden burada bıraktınız?
sofrayı hazırlayalım
korkmalarına gerek yok.
neden beni hiç aramadın?
 EĞER- ŞART Kipi
(-Sa/Se)-II

Şart Kipi
fiil+ zaman kipi+-(y) sa/-(y) se Eğer
Şart/Koşul
Örneğin;
Önce ödevini yap. Sonra parka gidebilirsin.
(Eğer) Ödevini yaparsan parka gidebilirsin.
Önce eve gel. Sonra yemek yersin.
(Eğer) Eve erken gelirsen yemek yersin.
(Eğer) Hızlı koşarsan çabuk yorulursun.
(Eğer) Yemek yapıyorsan sana yardım edeyim.

Fiil+ Zaman/Kipi+ -(y)sa/-(y)se + kişi

 Olumlu (+) Olumsuz (-) Olumlu (+) Olumsuz (-)

Soru(?) Soru(?)
Olumlu (+)
Ben gelirsem gelmezsem Geliyorsam (-yor) gelmiyorsam
Sen gelirsen gelmezsen Geleceksen (-acak) gelmeyeceksen
O gelirse gelmezse Geldiyse (-dı) gelmediyse
Biz gelirsek gelmezsek Gelmişsek (-mış) gelmemişsek
Siz gelirseniz gelmezseniz

Onlar gelirseler gelmezse(ler)

Biz

Siz

Onlar
 GEREKLİLİK KİPİ Gelmeli
malı/ meli …

ÖZET
:-
➢ Eylemin gerekliliğini anlatır.
➢ Gerekli, zorunlu durumlarda veya ihtiyaç durumlarında kullanılır.
Örneğin: -Bir haftadır hastanede yatıyormuş. En kısa zamanda ziyaretine git-meliyiz.
-Bugün çok sıkıntılı, onunla konuş-malısın.
Fill kökü+gereklilik eki+şahıs eki

OKUNUŞU
:- “gel me li sin” “gel meli sin” “gelmelisin”
1. Zorunlu olan durumlarda kullanılır.
Örnek: Dişim ağrıyor. Doktora gitmeliyim.
2. Gerekli, ihtiyaç duyulan durumlarda kullanılır.
Örnek: Türkçe öğrenmek için çok kitap okumalıyım.
3. İhtimal anlamında kullanılır.
Örnek: Ahmet okula gelmedi. Hasta olmalı.

KULLANIMII

2.Tüm eylemlere ünlü uyumuna göre -malı (-meli) ekinin getirlmesiyle yapılır.

+ a, ı, o, u ---------…malı.. yazmalı kırmalı koymalı bulmalı

e, i, ö, ü ---------…meli.. gelmeli bilmeli görmeli gülmeli

a, ı, o, u ---------…mamalı.. yazmamalı kırmamalı koymamalı bulmamalı

- e, i, ö, ü ---------…memeli.. gelmemeli bilmemeli görmemeli gülmemeli

a, ı, o, u ---------…malı mı? yazmalı mı? kırmalı mı? koymalı mı? bulmalı mı?
? e, i, ö, ü ---------…meli mi ? gelmeli mi? bilmeli mi? görmeli mi? gülmeli
mi?

Olumlu Soru (?) Olumsuz Soru (?)

Olumlu (+) Olumsuz (-)
Soru(?)
 Ben gelmeliyim gelmemeliyim gelmeli miyim? gitmemeli miyim?
Sen gelmelisin gelmemelisin gelmeli misin? gitmemeli misin?
O gelmeli gelmemeli gelmeli mi? gitmemeli mi?
Biz gelmeliyiz gelmemeliyiz gelmeli miyiz? gitmemeli miyiz?
Siz gelmelisiniz gelmemelisiniz gelmeli misiniz? gitmemeli misiniz?
Onlar gelmeliler gelmemeliler gelmeliler mi? gitmemeliler mi?
O
Olumlu (+) Olumsuz (-) Soru (?) Soru (?)
Biz

Siz Soru(?)

Onlar gitmeli miydim?

Ben gitmeliydim gitmemeliydim gitmemeli miydim?

Sen gitmeliydin gitmemeliydin gitmeli miydin? gitmemeli miydin?

O gitmeliydi gitmemeliydi gitmeli miydi? gitmemeli miydi?

Biz gitmeliydik gitmemeliydik gitmeli miydik? gitmemeli miydik?

Siz gitmeliydiniz gitmemeliydiniz gitmeli miydiniz? gitmemeli miydiniz?

Onlar gitmeliydiler gitmemeliydiler gitmeli miydiler? gitmemeli miydiler?

O
Ben: gitmeliymişim Biz: gitmeliymişiz
Biz
Sen: gitmeliymişsin Siz: gitmeliymişsiniz
Siz
O: gitmeliymiş Onlar: gitmelilermiş
Örnek Cümleler Onlar

1. Dışım ağrıyor, doktora gitmeliyim.

2. Ev almak için çok çalışmalıyım.
3. Doktor olmak için tıp okumalısınız.
4. Yarın sınavım var, şimdi ders çalışmalıyım.
5. Önce meyveleri yıkmalısın.
6. Telefonu açmıyor, uyuyor olmalı.
7. Gelen kadın Beyza Hanım olmalı.
 -dan beri – -den beri- dan beri,
-dığından beri-
-ten beri- tan beri
-alı-

Kullanımı: Geçmişte başlayıp şu anda da devam eden işleri ifade etmek için kullanıyoruz.
İSİMLERDEN SONRA

a, ı, o, u ---------…dan beri a, ı, o, u+f,s,t,k,ç,ş,h,p-tan beri

e, i, ö, ü ---------…den beri e, i, ö, ü + f,s,t,k,ç,ş,h,p-ten beri

Örnekler:

Sabah yedi den beri koşuyorum.

SORU NASIL SORUYORUZ?

Ne zaman dan beri….?

 FİİLLERDEN SONRA

ÖRNEKLER:

1. Leyla, masaya oturdu. Yemek yemeye başladı ve hâlâ yiyor.

Leyla, masaya oturduğundan beri yemek yiyor.
Ne zamandan beri Leyla yemek yiyor?
Leyla masaya oturduğundan beri yemek yiyor.
2. Onu gördü. Uyumuyor. Şu anda uyumuyor.
Onu gördüğünden beri uyumuyor.
Ne zamandan beri uyumuyor?
Onu gördüğünden beri uyumuyor.
 FİİLLERDEN SONRA

Örnekler:

1. Üç gün önce telefon etti. Hâlâ aramadı.

Telefon edeli üç gün oldu.
2. Yıllar önce futbol oynadım. Daha sonra hiç oynamadım.
Futbol oynayalı yıllar oldu.
3. Ali’ye üç gün önce eposta yazdım. Hâlâ cevap yazmadı.
Ali cevap yazmayalı üç gün oldu.
4. Üç ay önce yeni işe başladım. Hâlâ çalışıyorum.
İşe başlayalı üç ay geçti.