PT 300: Polemiche sul monachesimo a Roma alla fine del IV secolo: Girolamo, Ambrosiaster e

Gioviniano

IV.
S. Girolamo a Roma (382-385) e conversione dell’aristocrazia alla vita ascetica

Bibliografia

1. Girolamo a Roma e Papa Damaso

CAIN A., In Ambrosiaster’s Shadow: A critical Re-Evaluation of the Last Surviving Letter Exchange between
Pope Damasus and Jerome, in Revue des Études Augustiniennes et Patristiques 51 (2005), 257-277.
CAVALLERA F., Saint Jérôme. Sa vie et son ouevre I, Louvain-Paris 1922, 73-120.
DUVAL Y.-M., La décrétale ad Gallos episcopos: son texte et son auteur, [Supplements to Vigiliae
Christianae 73], Leiden-Boston 2005, 125-138 (La candidature de Jérôme: “l’aide de Damase pour
les affaires de l’église”)
KELLY J. N. D., Jerome. His Life, Writings, and Controversies, London 1975, 80-115.
NAUTIN P., Le premier échange épistolaire entre Jérôme et Damase: lettres réelles ou fictives?, in
Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 30 (1983), 331-344.

2. Circolo dell’Aventino

ANTIN P., Monachologie de S. Jérôme, in Théologie de la vie monastique, Paris 1961, 191-199 (= in Id.,
Recueil sur Saint Jérôme, Bruxelles 1968, 137-145).
CAIN A., Rethinking Jerome’s Portraits of Holy Women, in A. CAIN –J. LÖSSL (edd.), Jerome of Stridon: His
Life, Writings and Legacy, Aldershot 2009, 47-57.
FÜRST A., Hieronymus. Askese und Wissenschaft in der Spätantike, Freiburg 2003.
GORCE D., La Lectio divina des origines du cénobitisme à saint Benoît et Cassiodore. I. Saint Jérôme et la
lecture sacrée dans le milieu ascétique romain, Paris 1925 = trad. it. : La Lectio divina nell’ambiente
ascetico di S. Girolamo, Bologna 1990.
HINSON E.G., Women Biblical Scholars in the Late Fourth Century: The Aventine Circle, in Studia Patristica
33, ed. E. A. LIVINGSTONE, Leuven 1997, 319-324.
JANNACCONE S., Roma 384 (Struttura sociale e spirituale del gruppo geronimiano), in Giornale Italiano di
Filologia 19 (1966), 32-48.
LAURENCE P., Jérôme et le nouveau modèle féminin. La conversion à la vie parfaite, Paris 1997.
MIRRI L. , La dolcezza nella lotta. Donne e ascesi secondo Girolamo, Magnano 1996.
― Rapporto tra continenza e matrimonio in S. Girolamo, in Vox Patrum 19 (1999), 303-322.
REBENICH S., Hieronymus und sein Kreis. Prosopographische und sozialgeschichtliche Untersuchungen,
Stuttgart 1992.

Testi:

1. Girolamo, Ep. 123,9 (CUF VII, 83)

Ante annos plurimos, cum in carthis ecclesiasticis iuvarem Damasum Romanae urbis episcopum, et Orientis
atque Occidentis synodicis consultationibus responderem …

2. Girolamo, Ep. 45,3 (CUF II, 97)

Antequam domum sanctae Paulae nossem, totius in me urbis studia consonabant. Omnium paene iudicio
dignus summo sacerdotio decernebar; beatae memoriae Damasi os meus sermo erat; dicebar sanctus,
dicebar humilis et disertus.
 3. Damaso a Girolamo = Girolamo, ep. 35,1 (CUF II, 49)

Dormientem te, et longo iam tempore legentem potius quam scribentem, quaestiunculas ad te missis excitare
disposui, non quo et legere non debeas – hoc enim veluti cotidiano cibo alitur et pinguescit oratio – sed quo
lectionis fructus sit iste si scribas. […]Neque vero ullam puto digniorem disputationem nostrae
confabulationem fore quam si de scripturis inter nos sermocinemur, id est ut ego interrogem, tu respondeas.
Qua vita nihil in hac luce puto iocundius quo animae pabulo omnia mella superantur.

4. Girolamo a Damaso = Ep. 36,1 (CUF II, 52)

Et ut verius loquar, Didymi de spiritu sancto librum in manibus habeo quem translatum tibi cupio dedicare,
ne me aestimes tantummodo dormitare, qui lectionem sine stilo somnum putas.

5. Girolamo, Praef. in Evangelia (PL 29, 525)

Novum opus facere me cogis ex vetere, ut post exemplaria Scripturarum toto orbe dispersa, quasi quidam
arbiter sedeam: et quia inter se variant, quae sint illa quae cum Graeca consentiant veritate, decernam. Pius
labor, sed periculosa praesumptio, iudicare de caeteris, ipsum ab omnibus iudicandum: senis mutare
linguam, et canescentem iam mundum ad initia retrahere parvulorum. Quis enim doctus pariter vel indoctus,
cum in manus volumen assumpserit, et a saliva, quam semel imbibit, viderit discrepare quod lectitat, non
statim erumpat in vocem, me falsarium, me clamans esse sacrilegum, qui audeam, aliquid in veteribus libris
addere, mutare, corrigere? Adversus quam invidiam duplex causa me consolatur: quod et tu, qui summus
sacerdos es, fieri iubes: et verum non esse quod variat, etiam maledicorum testimonio comprobatur. Si enim
Latinis exemplaribus fides est adhibenda, respondeant, quibus: tot enim sunt exemplaria pene quot codices.

6. Girolamo, Ep. 127,7 (CUF VII, 142-143)

Denique cum et me Romam cum sanctis pontificibus Paulino et Epiphanio ecclesiastica tradisse necessitas
(quorum alter Antiochenam Syriae, alter Salaminiam Cypri rexit ecclesiam) et verecunde nobilium
feminarum oculos declinarem, ita egit [sc. Marcella] secundum Apostolum, “importune, oportune”, ut
pudorem meum sua superaret industria. Et quia alicuius tunc nominis aestimabar super studio scripturarum,
numquam convenit, quin de scripturis aliquid interrogaret, nec statim adquiesceret, sed moveret e contrario
quaestiones; non ut contenderet, sed ut quaerendo disceret earum solutiones, quas opponi posse
intellegebat. Quid in illa virtutum, quid ingenii, quid sanctitatis, quid puritatis invenerim, vereor dicere, ne
fidem credulitatis excedam, et tibi maiorem dolorem incutiam, recordanti quanto bono carueris. Hoc solum
dicam, quod quicquid in nobis longo fuit studio congregatum, et meditatione diuturna quasi in natura
versum, hoc illa libavit, hoc didicit atque possedit: ita ut post profectionem nostram, si aliquo testimonio
scripturarum esset oborta contentio, ad illam iudicem pergeretur. Et quia valde prudens erat, et noverat
illud, quod appellant philosophi to. pre,pon id est, “decere” quod facias: sic interrogata respondebat, ut
etiam sua, non sua diceret, sed vel mea, vel cuius libet alterius, ut et in ipso quod docebat, se discipulam
fateretur. Sciebant enim dictum ab Apostolo: “Docere autem mulieri non permitto”; ne virili sexui, et
interdum sacerdotibus, de oscuri et ambiguis sciscitantibus, facere videretur iniuriam.

7. Girolamo, Ep. 33,3.5 (CUF II, 39-40; 43-44)

At e contrario nostra saecula habent homines eruditos, sciuntque pisces in quo gurgite nati sint, quae
concha in quo litore creverit. De turdorum salivis non ambigimus; Paxamus et Apicius semper in manibus;
oculi ad hereditates, sensus ad patinas, et si quis de philosophis, vel de Christianis qui vere philosophi sunt,
trito pallio et sordida tunica lectioni vacaverit, quasi vesanus exploditur. […]
Videtisne et Graecos pariter et Latinos unius [sc. Origenis] labore superatos? Quis enim umquam tanta
legere potuit quanta ipse conscripsit? Pro hoc sudore quid accepit praemii? Damnatur a Demetrio
episcopo; exceptis Palaestinae et Arabiae et Phoenices atque Achaiae sacerdotibus in damnationem eius
consentit orbis; Roma ipsa contra hunc cogit senatum, non propter dogmatum novitatem, non propter
heresim (ut nunc adversum eum rabidi canes simulant) sed quia gloriam eloquentiae eius et scientiae ferre
non poterant, et illo dicente muti putabantur.
PT 300: Polemiche sul monachesimo a Roma alla fine del IV secolo: Girolamo, Ambrosiaster e
Gioviniano

V.
Il Liber de virginitate servanda: l’Ep. 22 di Girolamo ad Eustochium

Bibliografia specifica

ADKIN N., Jerome on Virginity: A Commentary on the Libellus de virginitate servanda (letter 22),
Cambridge 2003.
— Jerome’s Use of Scripture Before and After his Dream, in Illinois Classical Studies 20
(1995), 183-190.
— Jerome’s Vow “Never to Reread the Classics”: Some Observations, in Revue des Études
Anciennes 101 (1999), 161-167.
ANTIN P., Autour du songe de s. Jérôme, in Revue des Études latines 41 (1963), 350-377 (= in
Recueil sur saint Jérôme, Bruxelles 1968, 71-100).
CAIN A., The Letters of Jerome: Asceticism, Biblical Exegesis, and the Construction of Christian
Authority in Late Antiquity, Oxford 2009.
DUVAL Y.-M. –LAURENCE P., Jérôme, la lettre 22 à Eustochium (De virginitate servanda). Texte,
traduction et commentaire, Abbaye de Bellefontaine 2011.
MILAZZO V., Educare una vergine: precetti e modelli in Ambrogio e Gerolamo, Catania 2002.
MILLER COX P., The Blazing Body: Ascetic Desire in Jerome’s Letter to Eustochium, in Journal of
Early Christian Studies 1 (1993), 21-45.
NAZZARO A. V., Intertestualità biblico-patristica e classica nell’Epistola 22 di Gerolamo, in G.
MENESTRINA – C. MORESCHINI (edd.), Motivi letterari ed esegetici in Gerolamo, Brescia
1997, 197-221.
VOGÜÉ A. DE, Histoire littéraire du mouvement monastique dans l’Antiquité 1. De la mort d’Antoine
à la fin du séjour de Jérôme à Rome (256-385), Paris 1991, 235-325.

Testi: v. edizione della lettera nel volume S. Girolamo, Lettere, a cura di C. Moreschini – R.
Palla.