ÅÉÓÇÃÇÔÇÓ

Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò
äÜóêáëïò - éóôïñéïäßöçò

ÈÅÌÁ
¼øåéò ãõíáéêåßáò ðáñïõóßáò óôç Ëáìßá 1835-1922.
Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá

Ç ãõíáéêåßá åñãáóßá

Ç ãõíáéêåßá áíáðáñáãùãéêÞ éêáíüôçôá óõíåôÝëåóå þóôå ç ãõíáßêá íá

ôáõôéóôåß ìå ôçí ïéêïãÝíåéá ç ïðïßá ìåôáôñÜðçêå óå óêïðü êáé ðåñéå÷üìåíï
ôçò æùÞò ôçò. Ç ìáêñü÷ñïíç áõôÞ áíôßëçøç äéáìüñöùóå ôçí ðåðïßèçóç üôé áõôüò
åßíáé ï ëüãïò ýðáñîçò ôùí ãõíáéêþí. ¼ìùò, áí êáé ç áìåéâüìåíç åñãáóßá Þôáí ãé'
áõôÝò ïõóéáóôéêÜ áðáãïñåõìÝíç Þ åëåã÷üìåíç, ïé ãõíáßêåò äïýëåõáí êáé óôçí
ïéêïãÝíåéá êé Ýîù áðü áõôÞí. Ç ìáæéêÞ óõììåôï÷Þ ôïõò óôçí áìåéâüìåíç åñãáóßá
áñ÷ßæåé ìå ôç âéïìç÷áíéêÞ åðáíÜóôáóç.
Óôçí êáèõóôåñçìÝíç ÅëëÜäá áñ÷ßæåé óôá ìÝóá ôïõ 19ïõ áé. ìå ôçí ßäñõóç ôùí
ðñþôùí, óôïé÷åéùäþí, âéïìç÷áíéêþí êáé âéïôå÷íéêþí ìïíÜäùí. Ðáñ´ üëá áõôÜ
óõíå÷ßæïõí íá åßíáé áðïýóåò áðü ôéò ëåéôïõñãßåò ôïõ äçìüóéïõ ÷þñïõ. Ìå ôçí áëëáãÞ
áõôÞ áñ÷ßæåé íá äéá÷ùñßæåôáé ï ÷þñïò êáé ÷ñüíïò åñãáóßáò áðü ôï ÷þñï êáé ÷ñüíï
ôçò ïéêïãÝíåéáò.
Ôá ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá ôïõ áóôéêïý ÷þñïõ äåí ðñïûðïèÝôïõí ãñáììáôéêÝò Þ
óå ðïëëÝò ðåñéðôþóåéò êáé åðáããåëìáôéêÝò ãíþóåéò. ÔÝôïéá åßíáé: õðçñÝôñéåò,
åñãÜôñéåò ãçò, ðëýóôñåò, á÷èïöüñïé, ìïäßóôñåò, õöÜíôñéåò, êïñäåëéÜóôñåò,
êáðåëïýäåò, ìáßåò, íïóïêüìåò, åñãÜôñéåò êëùóôïûöáíôïõñãßáò, êáðíïâéïìç÷áíßáò,
ìåôáîïõñãßáò ê.Ü. Óôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïõ áé. áñ÷ßæåé íá ôßèåôáé áðü ìéêñü áñéèìü
ìïñöùìÝíùí, äõíáìéêþí ãõíáéêþí, ôï èÝìá ôçò åêðáßäåõóçò êáé åðáããåëìáôéêÞò
êáôÜñôéóçò ôùí êïñéôóéþí.
Ç ãõíáéêåßá åñãáóßá ðñïêáëåß áíôéäñÜóåéò ôùí áóôþí ðïõ èåùñïýí üôé
áðåéëïýíôáé ðïéêéëïôñüðùò ïé êõñßáñ÷åò áóôéêÝò áîßåò, ç çèéêÞ êáé ç ïéêïãÝíåéá.
Áêïýãïíôáé Ýôóé ðñïôÜóåéò ãéá äéÜäïóç ôçò ãõíáéêåßáò ìéóèùôÞò åñãáóßáò óôï óðßôé,
ðñÜãìá ðïõ óõíÝâç êé åäþ êáé óå Üëëåò ÷þñåò ôçò Ä. Åõñþðçò, óôéò ðüëåéò âÝâáéá.
ÌåñéêÜ áðü ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò åñãáóßáò ôùí ãõíáéêþí Þôáí: ôá ÷áìçëüôåñá
ìåñïêÜìáôá óå ó÷Ýóç ìå ôïõò Üíäñåò, ç áðáîßùóÞ ôçò ùò ìç åéäéêåõìÝíçò, ç áðïõóßá
ôå÷íéêÞò åêðáßäåõóçò êáé ç Ýëëåéøç êïéíùíéêÜ áíáãíùñéóìÝíçò ìáèçôåßáò (ü÷é
ðÜíôá), ï ðåñéïñéóìüò óôçí áðáó÷üëçóç ôùí ðáíôñåìÝíùí ãõíáéêþí, ç áðáãüñåõóç
ðñüóâáóÞò ôïõò óå ïñéóìÝíïõò êëÜäïõò êáé ç Üñíçóç óõíäéêáëéóôéêþí öïñÝùí íá ôéò
åããñÜøïõí ìÝëç ôïõò.
Ôï 1908 øçößæåôáé, óôç ÷þñá ìáò, íüìïò ðïõ åðéôñÝðåé óôéò ãõíáßêåò íá
ðñïóëáìâÜíïíôáé óå êÜðïéåò äçìüóéåò èÝóåéò. Áðü ôç äåêáåôßá ôïõ 1910 ïé ãõíáßêåò
èá áñ÷ßóïõí íá ðáßñíïõí áèñüá ìÝñïò óå äéáãùíéóìïýò ðïõ ïñãáíþíïõí äéÜöïñá
õðïõñãåßá ãéá ôçí ðñüóëçøç õðáëëÞëùí óå èÝóåéò üðùò: ôçëåöùíÞôñéåò, ãñáöåßò,
äáêôõëïãñÜöïé, ôáìßåò, åíóçìïðùëÞôñéåò, êáèáñßóôñéåò, ÷ùñßò üìùò ìåãÜëåò
ðñïïðôéêÝò åîÝëéîçò. Óå åðï÷Ýò üìùò ëéôüôçôáò åßíáé ïé ðñþôåò ðïõ áðïëýïíôáé ãéá
íá óùèåß ï ðñïûðïëïãéóìüò.
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 233

Óôïí ôïìÝá ôçò åêðáßäåõóçò áñ÷ßæïõí íá êáôáëáìâÜíïõí ðåñéóóüôåñåò èÝóåéò êáé

ü÷é ìüíï óôçí óôïé÷åéþäç âáèìßäá. ÓôáäéáêÜ ç èÝóç ôçò áñ÷ßæåé íá êáëõôåñåýåé (ï
20üò áéþíáò åßíáé ï áéþíáò ôùí ôåñÜóôéùí áëëáãþí óôç ãõíáéêåßá áðáó÷üëçóç) óå
ó÷Ýóç ìå áõôÞ ôïõ ðáñåëèüíôïò, ü÷é ðÜíôá üìùò óå ó÷Ýóç ìå ôï Üëëï öýëï. Ç ôõðéêÞ
éóüôçôá ìðïñåß óå ìåñéêÝò ðåñéðôþóåéò íá óõíõðÜñ÷åé ìå âáèéÜ áíéóüôçôá óôéò
ó÷Ýóåéò ôùí äýï öýëùí.

Ç ËÁÌÉÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÁÐÅËÅÕÈÅÑÙÓÇ

ÙÓ ÔÇ ÌÉÊÑÁÓÉÁÔÉÊÇ ÊÁÔÁÓÔÑÏÖÇ

Äýï ðñÜãìáôá ÷áñáêôçñßæïõí ôç Ëáìßá ôùí ìåôåðáíáóôáôéêþí ÷ñüíùí êáé ôçí

åõñýôåñç ðåñéï÷Þ ôçò:
1.Ôï ãåãïíüò üôé ìÝãá ìÝñïò ôçò äåí áðåëåõèåñþèçêå ìå ôá üðëá, ìá ðïõëÞèçêå
áíáãêáóôéêÜ áðü ôïõò Ôïýñêïõò éäéïêôÞôåò ôïõ, ìå âÜóç ôéò óõíèÞêåò ôïõ Ëïíäßíïõ,
êáé
2.Ôï ãåãïíüò üôé Ýùò ôï 1881 Þôáí ðáñáìåèüñéïò ðåñéï÷Þ, ßóùò ç óçìáíôéêüôåñç
óôï ôüôå åëëçíéêü êñÜôïò.
Ôï ðñþôï åß÷å ùò áðïôÝëåóìá ìåãÜëåò åêôÜóåéò ãçò êáé ðïëëÜ Üëëá áêßíçôá, íá
ðåñéÝëèïõí, êõñßùò, óå åýðïñïõò ¸ëëçíåò ôïõ åîùôåñéêïý. Ïé ðåñéóóüôåñïé áðü
áõôïýò, ìç åìðëåêüìåíïé êáè' ïéïíäÞðïôå ôñüðï óôçí åðáíÜóôáóç, ìðüñåóáí,
äùñïäïêþíôáò ¸ëëçíåò áîéùìáôïý÷ïõò êáé Ôïýñêïõò éäéïêôÞôåò, íá õðåñêåñÜóïõí
áäýíáìåò áðüðåéñåò ãéá áðüêôçóç ãçò ôùí åîïõèåíïõìÝíùí íôüðéùí áãñïôþí. ¸ôóé
ó÷çìÜôéóáí ìéá ôÜîç åõÜñéèìùí ìåãáëïúäéïêôçôþí, ðïõ Ýæçóå áêïëïõèþíôáò (Þ
ìéìïýìåíç) ìåãáëïáóôéêÜ Þèç. Óå áíôßèåóç ì' áõôïýò ç ðïëõÜñéèìç ôÜîç ôùí Ýùò
ôüôå êáëëéåñãçôþí Ýìåéíå êáé ðÜëé ÷ùñßò ðåñéïõóéáêÜ óôïé÷åßá, óå êáèåóôþò ó÷åäüí
äïõëïðáñïéêßáò, áí êáé åß÷å õðïóôåß ôá ðÜíäåéíá êáé ðñéí, áëëÜ êáé êáôÜ ôç äéÜñêåéá
ôçò åðáíÜóôáóçò.
Ôï äåýôåñï ãåãïíüò, üôé äçë. ç Ëáìßá Þôáí ãéá ðïëëÜ ÷ñüíéá óõíïñéáêÞ ðåñéï÷Þ,
ôçò äçìéïýñãçóå ôá ðáñáêÜôù âáóéêÜ ðñïâëÞìáôá:
á. Ôçò ðåñéüñéóå ôïõò ðñïò âïññÜí åìðïñéêïýò äñüìïõò êáé äõó÷Ýñáíå ôéò
ïéêïíïìéêÝò ó÷Ýóåéò ðïõ, áðü áéþíåò, åß÷å ìå ôçí ãåéôïíéêÞ ðåñéï÷Þ ôçò Èåóóáëßáò.
â. Åõíüçóå ôçí áíÜðôõîç ôïõ (ðïëýðëïêïõ ùò ðñïò ôá áßôéÜ ôïõ) öáéíïìÝíïõ ôçò
ëçóôåßáò, ôï ïðïßï óôç Öèéþôéäá ãíþñéóå éäéáßôåñç Ýîáñóç ãéá ðïëëÝò äåêáåôßåò, êáé
ã. Ôçí êáôÝóôçóå ÷þñï (äéáñêïýò) õðïäï÷Þò êáé ìüíéìçò åãêáôÜóôáóçò
ðñïóöýãùí, êáôÜ ôç äéÜñêåéá, áëëÜ êáé ìåôÜ ôçí áðïôõ÷çìÝíç (óõíÞèùò) Ýêâáóç,
ôùí êáôÜ êáéñïýò åîåãÝñóåùí óôçí ðåñéï÷Þ Èåóóáëßáò êáé Ìáêåäïíßáò, Þ êáôÜ ôéò
ðåñéüäïõò ãåíéêüôåñùí óõññÜîåùí ôçò ÂáëêáíéêÞò. Èá ðñÝðåé íá óçìåéþóïõìå üôé ç
ðåñéï÷Þ öéëïîÝíçóå ðñüóöõãåò áêüìç êáé áðü ôçí ÊñÞôç. Áêüìá üìùò êáé ìåôÜ ôï
1881, ðïõ ç ðñïóÜñôçóç ôçò Èåóóáëßáò "ìåôÝöåñå" ôá óýíïñá áñêåôÜ âïñåéüôåñá, ç
ðåñéï÷Þ óõíÝ÷éóå íá äÝ÷åôáé ðñüóöõãåò êõñßùò êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ ðïëÝìïõ ôïõ
1897 êáé ãéá áñêåôïýò ìÞíåò ìåôÜ ôï ôÝëïò ôïõ, êáé áñãüôåñá ôá äýï êýìáôá
ðñïóöýãùí, ìåôÜ ôïí ðüëåìï 1912-13 êáé ôç ÌéêñáóéáôéêÞ êáôáóôñïöÞ.
Ìüíéìïé êÜôïéêïé êáé ðñüóöõãåò åß÷áí, åêôüò ôùí Üëëùí, íá áíôéìåôùðßóïõí êáé
ôï "íïóþäåò êëßìá" ôçò ðåñéï÷Þò, ëüãù ôçò ýðáñîçò ðïëõáñßèìùí åëþí. Ïé åëþäåéò
ðõñåôïß Þôáí óõ÷íïß êáé ç èíçóéìüôçôá áõîçìÝíç óå ó÷Ýóç ìå Üëëåò ðåñéï÷Ýò ôçò
÷þñáò.
234 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

Ç ðáñáìåèüñéá êé åãêáôåëåéìÝíç Ëáìßá åß÷å êáé Ýëëåéìá ðáéäåßáò, áöïý

åèåùñåßôï ôüðïò åîïñßáò (Þ ôüðïò ôéìùñßáò) ãéá åêðáéäåõôéêïýò, ôá ó÷ïëåßá ôçò äåí
åß÷áí ðÜíôá ôçí áðáñáßôçôç ðëçñüôçôá óå ðñïóùðéêü, åíþ ôï æÞôçìá ôùí ó÷ïëéêþí
êôéñßùí åäþ åß÷å åîåëé÷èåß óå ìÝãá ðñüâëçìá1 . Âåâáßùò üëï ôï óýóôçìá ðáéäåßáò ìáò
åß÷å ó÷åäéáóôåß ðÜíù óå ìéá åíôåëþò áíôéáíáðôõîéáêÞ êáé ôõðïëáôñéêÞ âÜóç êáé ïé
áðüðåéñåò ðïõ êáôÜ êáéñïýò Ýãéíáí ãéá ôç ìåôáññýèìéóÞ ôïõ, óõíÞèùò ïäçãÞèçêáí
óôçí áðïôõ÷ßá.

Ãéá ôïõò ðáñáðÜíù ëüãïõò ç ðåñéï÷Þ ìáò ðáñïõóßáóå ìéá óçìáíôéêÞ õóôÝñçóç
óôçí êÜèå åßäïõò áíÜðôõîÞ ôçò. Ó' áõôü Ýíôïíá óõíÝôåéíå êáé ç áäéáöïñßá ôïõ
Åëëçíéêïý ÊñÜôïõò, ôïõëÜ÷éóôï ìÝ÷ñé ôçí åðï÷Þ Ôñéêïýðç, íá äçìéïõñãÞóåé
õðïôõðþäç Ýóôù óõãêïéíùíéáêÜ äßêôõá êáé íá ëÜâåé ìÝôñá óôïé÷åéþäïõò êïéíùíéêÞò
äéêáéïóýíçò êé åêóõã÷ñïíéóìïý ôçò ÷þñáò.
Ç ïéêïíïìéêÞ êáôÜóôáóç óôçí ðåñéï÷Þ Üñ÷éóå íá áëëÜæåé ìåôÜ ôçí ðñïóÜñôçóç
ôçò Èåóóáëßáò ôï 1881 óôï ôüôå Åëëçíéêü ÊñÜôïò êáé ôá áíáðôõîéáêÜ Ýñãá ðïõ
Üñ÷éóáí ëßãï áñãüôåñá íá êáôáóêåõÜæïíôáé, ìå êïñõöáßï åêåßíï ôïõ óéäçñïäñüìïõ.
Óôïí áãñïôéêü ôïìÝá Üñ÷éóå ìéá äåéëÞ åêìç÷Üíéóç ôçò ðáñáãùãÞò, åíþ êÜðïéåò
åêôÜóåéò ðÝñáóáí óôá ÷Ýñéá ôùí áãñïôþí ìå áãïñáðùëçóßåò Þ ìå ôçí áðáëëïôñßùóç
ôùí ôóéöëéêéþí êáôÜ ôï Ìåóïðüëåìï.
ÁðïôÝëåóìá ôçò õðáíÜðôõîçò êáé êïéíùíéêÞò õóôÝñçóçò Þôáí óôç Ëáìßá íá
äçìéïõñãçèåß êáé íá äéáôçñçèåß ãéá ðïëëÝò äåêáåôßåò, áõîïìåéïýìåíï êáé
áíáíåïýìåíï, Ýíá ëïýìðåí ðñïëåôáñéÜôï ìå éäéáéôåñüôçôåò êáé ðïëõìïñößá êáé ìå
üôé áõôü ìðïñåß íá óçìáßíåé ãéá ôçí æùÞ êáé åîÝëéîç ìéáò ðüëçò. Ôçí ðïëýìïñöç áõôÞ
ïìÜäá áðïôåëïýóáí: ðñüóöõãåò, Üêëçñïé áãñüôåò, Üíåñãïé åñãÜôåò êáé ìåñéêþò Þ
åðï÷éáêþò áðáó÷ïëïýìåíïé. Åäþ åíôÜóóåôáé êáé ç ìéêñüôåñç ïìÜäá ôùí ãýöôùí,
ðïõ áðü áéþíåò ðñéí êáôïéêïýóáí óôç Ëáìßá, êáé ðïõ ìåôÜ ôçí áðï÷þñçóç ôùí
Ôïýñêùí åê÷ñéóôéáíßóôçêáí êáé Üñ÷éóáí íá áöïìïéþíïíôáé áðü ôïõò õðüëïéðïõò
êáôïßêïõò, ìå áñãïýò üìùò ñõèìïýò.
ÐáñïäéêÞ Ýíôáîç óôçí ïìÜäá áõôÞ Ý÷ïõí êáé áñêåôïß óôñáôéþôåò, áöïý óôçí
ðüëç êáé ôçí åõñýôåñç ðåñéï÷Þ óçìåéþíåôáé ç ðáñïõóßá ðïëëþí óôñáôéùôéêþí
ìïíÜäùí. Ç èÝóç, Üëëùóôå, ôçò Ëáìßáò ùò óçìåßï åêêßíçóçò ôùí óçìáíôéêüôåñùí
åðáíáóôáôéêþí êéíçìÜôùí ôï1848, 1854, 1878 êáé 1897, åß÷å ùò áðïôÝëåóìá ôç
óõãêÝíôñùóç, êáôÜ ôéò ðåñéüäïõò áõôÝò, ðïëõáñéèìüôåñùí óôñáôéùôéêþí óùìÜôùí
êáé åèåëïíôþí. Ïëéãü÷ñïíç åíßó÷õóç äÝ÷èçêå áõôÞ ç ïìÜäá ôïõ ìåñéêïý Þ ïëéêïý
êïéíùíéêïý áðïêëåéóìïý êé áðü ôïõò îÝíïõò åñãÜôåò (êõñßùò Éôáëïýò), ðïõ
åñãÜæïíôáí óôçí ðåñéï÷Þ ìáò ãéá ôçí êáôáóêåõÞ ôïõ óéäçñïäñüìïõ. Èá ðñÝðåé
åðßóçò íá óçìåéùèåß ç, ìå Ýäñá ôç Ëáìßá, ßäñõóç êáé ëåéôïõñãßá ðïéíéêþí öõëáêþí
ãéá ðïëëÝò äåêáåôßåò.

Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá óôç Ëáìßá (1836-1922)

Ïé ðëçñïöïñßåò ìáò ãéá ôá åðáããÝëìáôá ðïõ áóêïýóáí ïé ãõíáßêåò óôç Ëáìßá

,êáôÜ ôçí ðåñßïäï áðü ôçí áðåëåõèÝñùóÞ ôçò Ýùò êáé ôç ÌéêñáóéáôéêÞ êáôáóôñïöÞ,
áíôëÞèçêáí áðü ãñáðôÝò ðçãÝò. ÁõôÝò åßíáé: äçìïôéêÜ áñ÷åßá, äéêáóôéêÜ ðñáêôéêÜ,

1. Ôï ðñþôï, áõôïôåëÝò ó÷ïëéêü êôßñéï ôçò Ëáìßáò Üñ÷éóå íá ÷ôßæåôáé ôï 1911 (ôï "ðÝôñéíï" ÃõìíÜóéï).
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 235

óõìâïëáéïãñáöéêÝò ðñÜîåéò, äçìïóéåýìáôá åöçìåñßäùí êáé áðïóðÜóìáôá áðü âéâëßá

Þ ïäïéðïñéêÜ. Áõôü äå óçìáßíåé üôé óôç Ëáìßá êáé ôçí åõñýôåñç ðåñéï÷Þ ôçò
áóêÞèçêáí ìüíï ôá åðáããÝëìáôá ðïõ áíáöÝñïõìå, áñêåóôÞêáìå üìùò óôç
âåâáéüôçôá ôùí ãñáðôþí ìáñôõñéþí. ÌÝóá áðü áõôÝò ðïëëÝò öïñÝò áíôëïýìå êé
Üëëåò ðëçñïöïñßåò üðùò: ðñïûðïèÝóåéò êáé üñïõò Üóêçóçò ôïõ åðáããÝëìáôïò,
óõíèÞêåò, çëéêßåò, áìïéâÝò ê.ë.ð.
Ôá åðáããÝëìáôá áíÝñ÷ïíôáé óôïí áñéèìü 22 êáé èá ìðïñïýóáìå íá ôá ÷ùñßóïõìå
óôéò ðáñáêÜôù êáôçãïñßåò:
1. áõôÜ ðïõ Ý÷ïõí ó÷Ýóç ìå ôïí ðñùôïãåíÞ ôïìÝá (áãñüôéóóá, êôçíïôñüöïò)
2. ìå ôï äåõôåñïãåíÞ ôïìÝá (âéïìç÷áíéêÞ- âéïôå÷íéêÞ åñãÜôñéá)
3. ÷åéñïôå÷íéêÞò åñãáóßáò (ìïäßóôñá, øáèïðëÝêôñéá)
4. ôïõ ôïìÝá ðáñï÷Þò õðçñåóéþí üðùò, ãÝííçóçò êáé áíáôñïöÞò ðáéäéþí (ìáßá,
ôñïöüò, íïèïôñüöïò)
5. åêðáéäåõôéêÜ ( äáóêÜëá- êáèçãÞôñéá óôï äçìüóéï Þ éäéùôéêü ôïìÝá)
6. ïéêéáêÞò ïéêïíïìßáò (õðçñÝôñéá, ðëýíôñéá, ìáãåßñéóóá, åðéóôÜôñéá
ó÷ïëåßïõ)
7. éáôñéêÜ êáé ðáñáúáôñéêÜ (ãéáôñüò, íïóïêüìá)
8. êáëëéôå÷íéêÜ (ìïõóéêüò, áïéäüò, çèïðïéüò, ÷ïñåýôñéá)
9. äçìïóéïãñáöéêÜ (åêäüôñéá åöçìåñßäáò- ôõðïãñÜöïò) êáé
10. "ðáñï÷Þò åñùôéêþí õðçñåóéþí", äçë. ôï áñ÷áéüôåñï åðÜããåëìá ôçò éåñüäïõëïõ

Ôá ðåñéóóüôåñá áðü ôá åðáããÝëìáôá áõôÜ áóêïýíôáí áðü ìüíéìåò êáôïßêïõò ôçò

Ëáìßáò êáé ôùí ãýñù ðåñéï÷þí ôçò, êÜðïéá Üëëá üìùò áðü ãõíáßêåò "äéáôñßâïõóåò
ðñïóùñéíþò åí Ëáìßá". Ôï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá ôçò åäþ ðáñïõóßáò ôïõò îåêéíïýóå áðü
êÜðïéåò çìÝñåò, ìðïñïýóå íá öèÜóåé üìùò ùò êáé ðïëëÜ ÷ñüíéá. ÔÝôïéá åðáããÝëìáôá
Þôáí ôá êáëëéôå÷íéêÜ, ôçò íïóïêüìáò êáé ôçò éäéùôéêÞò äáóêÜëáò.

Á. ÐñùôïãåíÞò ôïìÝáò

áãñüôéóóá- êôçíïôñüöïò
ÐáñÜ ôï âÝâáéï ãåãïíüò üôé Ýíáò ìåãÜëïò áñéèìüò ãõíáéêþí åñãáæüôáí óôéò êÜèå
åßäïõò ãåùñãéêÝò åñãáóßåò êáé êôçíïôñïöéêÝò åñãáóßåò, áõôü äå öáßíåôáé íá
áíáãíùñßæåôáé áðü ôïõò êñáôéêïýò ëåéôïõñãïýò. ¸ôóé, óå äçìüóéá Ýããñáöá, åßíáé
áíýðáñêôåò ïé ðåñéðôþóåéò ðïõ ùò åðÜããåëìá Þ áó÷ïëßá ãõíáßêáò áíáöÝñåôáé áõôü
ôçò áãñüôéóóáò Þ ôçò êôçíïôñüöïõ. Ìüíï Ýììåóá áöÞíåôáé íá äéáöáíåß ìÝóá áðü ôá
äéÜöïñá óõìâïëáéïãñáöéêÜ Ýããñáöá êáé êõñßùò ôá äéêáóôéêÜ ðñáêôéêÜ.
×áñáêôçñéóôéêÞ åßíáé ç "áìç÷áíßá" ôùí äéêáóôþí - óôï êåßìåíï ðïõ áêïëïõèåß- ðþò
ìðïñåß íá áðïôéìçèåß ÷ñçìáôéêÜ ç ãõíáéêåßá åñãáóßá, èåùñþíôáò ìÜëëïí üôé
ðñüêåéôáé ãéá õðï÷ñÝùóç ðïõ èá ðñÝðåé íá ôçñïýí áðáñáßôçôá.

"[…] ôçò åíáãïýóçò ËåúìïíéÜò Ê. êáôïßêïõ Ìåîéáôþí […] ôïõ åíáãïìÝíïõ

2

ÌÞôñïõ Á. êáôïßêïõ ùóáýôùò [..].

2. Ðñùôïäéêåßï Ëáìßáò- ÐñáêôéêÜ Óõíåäñßáóçò 587/26-4-1873

236 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

Ç åíÜãïõóá [..] åêôßèçóéí üôé ï áíôßäéêïò, ìåô' Üëëùí, ôçí 2 Äåêåìâñßïõ 1872
åí ÌåîéÜôáéò áðñïìåëåôÞôùò, ôçí åôñáõìÜôéóáí åéò äéÜöïñá ìÝñç ôïõ óþìáôüò ôçò,
íïóçóÜóçò êáé êáôáóôÜóçò áíßêáíïò åñãáóßáò åðß åéêïóáÞìåñïí. ¸íåêá äå ôçò
ðñÜîåþò ôïõ ôáýôçò êáôåäéêÜóèç õðü ôùí åíôáýèá Ðëçììåëåéïäéêþí äéá ôçò õð. áñéè.
389 ôïõ 1873 áðïöÜóåþò ôïõ åéò äåêáðåíèÞìåñïí öõëÜêéóéí.
¼ôé ï áíôßäéêïò ðñÜîáò áäßêçìá ìåô' Üëëùí åíÝ÷åôáé áëëçëåããýùò åéò
áðïæçìßùóéí.
Äéá ôáýôá åîåôåßôáé íá õðï÷ñåùèÞ ï áíôßäéêïò äéá ðñïóùðéêÞò ôïõ
êñáôÞóåùò íá ôçí áðïæçìéþóç: 1) Äéá åßêïóé çìåñþí íüóïí êáé ðñïò åñãáóßáí
áíéêáíüôçôÜ ôçò, ðáèïýóçò ôçí óõíÞèç ãõíáéêåßáí åñãáóßáí ôçò, ôçò êáëëéåñãåßáò
êáðíïý äñá÷ìÜò äéáêïóßáò (200). […]
Ôï ÄéêáóôÞñéïí êáëåß ôçí åíÜãïõóáí
[…] í' áðïäåßîç [..] üôé åê ôçò ôïéáýôçò íüóïõ êáé áíéêáíüôçôïò åñãáóßáò
åæçìéþèç äñá÷ìÜò äéáêïóßáò, ôéíß ôñüðù êáé ðüóïí äýíáôáé íá ùöåëçèÞ ãõíÞ êáè'
çìÝñáí åê ôçò óõíÞèïõò åñãáóßáò ôçò […]."

Ëïãïôå÷íéêÞ ðåñéãñáöÞ ôçò ãõíáßêáò êôçíïôñüöïõ óôçí ðåñéï÷Þ ôçò Ëáìßáò, ìáò
äßíåé êáé ïäïéðïñéêü êåßìåíï ôïõ ÂëÜóç Ãáâñéçëßäç, ôïõ 1892.

[…] ôçí çìÝñáí ðÜëéí âëÝðåéò ôçí öïõóôáíÝëëáí áìÝñéìíïí åéò ôáò ðëáôåßáò
ðåñéöåñïìÝíçí, óõìðëÝãìáôá ðïéìåíßäùí åéò ôá ÷ëïåñÜ ðåæïäñüìéá ôùí Ðçãáäïõëßùí
åóôñáôïðåäåõìÝíá êáé ñïõöïýíôá áÝñá [...] ôçí áåéêßíçôïí Áìðëáíéþôéóóáí3, ìå ôçí
êáñäÜñá ôçò Þ ìå ôç ñüêá ôçò, ôá ôóïìðáíüðïõëá øçëÜ, ëéãíÜ ëåâåíôïöïñåìÝíá êáé
êÜðïõ- êÜðïõ ôïí ãíÞóéïí ôýðïí ôïõ Ñïõìåëéþôïõ, ìå öùôéÝò óôï ìÜãïõëï êáé ìå
ãáëÜæéá èÜëáóóá óôá ìÜôéá, ôçí ôñß÷á äå îáíèÞí, ÷ñõóÞí Þ êüêêéíçí êáé ôï êïñìß
êõðáñéóóÝíéï, êáé üôáí ÷ïñôÜóçò áðü ôçí îáíèïìÜëëáí Ñïýìåëçí, áíáðïëåßò ìåôÜ
öñßêçò ôï êïñáêïåéäÝò ìáýñïí, ìåè' ïõ óõãêñïýåóáé ôüóïí óõíÞèùò åéò ôçí áèçíáúêÞí
ðáíóðåñìßáí, üðïõ ôüóïí ðïëõÜñéèìá ôá' áðáßóéá ìáýñá ìÜôéá, ôá êïëõìâþíôá åéò
ôï êßôñéíïí ëåõêüí, ôá åêóöåíäïíßæïíôá åêåßíáò ôáò âëïóõñÜò êáé áíçóý÷ïõò ñéðÜò.
Åß÷åí ôüóïí äßêáéïí ï âëÜ÷ïò, üóôéò åí ôáéò öõëáêáßò Ëáìßáò ìïõ Ýëåãåí, ðñïêåéìÝíïõ
ðåñß ãÜìïõ:
Åìåßò ïé âëÜ÷ïé äåí èÝëïìåí ÷ñÞìáôá, åìïñöéÜ 4!

[…] ðÝñáí, ðáñÜ ôá ðïéìåíéêÜ êáëýâéá, óåéñÜ ëåõêþí áðëùìÝíùí ñïý÷ùí

ðüññùèåí åìöáíßæïíôáé, ùò áüñéóôïí áÝôùìá ëåõêïý ìõèïëïãéêïý áíáêôüñïõ. Åíþ
Üëõóïò Âëá÷ïðïõëþí, ç ìßá êáôüðéí ôçò Üëëçò, ìå ôá ëåõêïìÜíäçëá êåöÜëéá êáé ôçò
Üóðñåò ðïäéÝò ôùí, ðçãáßíïõí, ðçãáßíïõí åéò ôïõò åñùôåõìÝíïõò ëüöïõò, áö' üðïõ èá
êõëßóïõí åéò ôçí ðåäéÜäá êïðÜäéá ðáéäéþí ìáæß ìå êïðÜäéá áñíéþí5 […].

Â. ÄåõôåñïãåíÞò ôïìÝáò

á. åñãÜôñéá
ÅñãÜôñéåò õðÞñ÷áí áñêåôÝò óôç Ëáìßá êáé óôç Óôõëßäá. Óå äçìüóéá Ýããñáöá
3. Ðñïöáíþò èá åííïïýóå Áìðëéáíßôéóóá.
4. ÂëÜóç Ãáâñéçëßäç: ÐáíåëëÞíéïò Óýíôñïöïò- Çìåñïëüãéïí 1892, óåë. 72
5. ü.ð. óåë. 99
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 237

üìùò áñ÷ßæïõí íá áíáöÝñïíôáé áðü ôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïõ áéþíá êáé ìåôÜ. Ïé åñãÜôñéåò
áõôÝò äïýëåõáí óôéò âéïôå÷íßåò ôçò ðåñéï÷Þò ðïõ áó÷ïëïýíôáí ìå ôçí åðåîåñãáóßá
êáé ìåôáðïßçóç ãåùñãéêþí êõñßùò ðñïúüíôùí, üðùò: áëåõñïðïéßáò, æõìáñéêþí,
êáðíïý, õöáíôïõñãßáò ê.Ü.
Ïé ó÷åôéêÝò ìáñôõñßåò ðïõ ìáò ôï âåâáéþíïõí áõôü åßíáé êé åäþ Ýíáò ïäçãüò ôïõ
1876, ðïõ áíáöÝñåé ãéá ôç Óôõëßäá ôá åîÞò:

Ôï ìüíïí Üîéïí ëüãïõ âéïìç÷áíéêüí áôìïêßíçôïí åñãïóôÜóéïí åí Öèéþôéäé åßíáé ôï

åí Óôõëßäé õðÜñ÷ïí õðü ôçí åðùíõìßáí "Ç ÖÈÉÙÔÉÓ", ïõ éäñõôÞò êáé äéåõèõíôÞò åßíáé
ï ê. Ê.Ð.ÁãáèïêëÞò, ðåñéÝ÷ïí ôá åîÞò êáôáóôÞìáôá.
1. Íçìáôïõñãåßïí
2. Áëåõñïìýëïõò
3. ÅêêïêïóôéêÜò ôïõ âÜìâáêïò ìç÷áíÜò 40
4. ÐéåóôÞñéïí õäñáõëéêüí äé' ïõ ðéÝæïíôáé êáé åéò äÝìáôá ìåôáâÜëëïíôáé
âáìâÜêéá, ìáëëßá ê.ë.ð.
5. Ìáíåóôñïðïéåßïí, åéò ï êáôáóêåõÜæïíôáé äéáöüñùí åéäþí êáé ðïéïôÞôùí
æõìáñéêÜ
6. Óéäçñïõñãåßïí, åéò ï êáôáóêåõÜæïíôáé Üðáíôá ôá åñãáëåßá, áé ìç÷áíáß ôïõ
åñãïóôáóßïõ, ùò êáé åñãáóßáé ìç÷áíéêáß äéáöüñùí éäéùôþí, ùò êáé ïéáóäÞðïôå Üëëçò
öýóåùò êáé ôÝ÷íçò.
7. ÊëéâÜíïõò êáôÜ åõñùðáúêüí óýóôçìá, ðñïò êáôáóêåõÞí Üñôùí ôïõ óôñáôïý êáé
ôçò ðüëåùò.
Åéò ôï åñãïóôÜóéïí áõôü åñãÜæïíôáé äéáñêþò åéò üëá ôá ìç÷áíÞìáôá êáé åñãáóßáò,
ôå÷íßôáé åñãÜôáé êáé åñãÜôñéáé, ðåñßðïõ ôùí åêáôüí, åéóßí äå ðÜíôåò ¸ëëçíåò êáé åê
ôçò áõôÞò åðáñ÷ßáò, Þôïé ôçò Öèéþôéäïò, éäßùò äå ôçò ðüëåùò Óôõëßäïò6[...]
Ôá çìåñïìßóèéá ôùí åñãáôþí, óôï ôÝëïò ôïõ 19ïõ áéþíá, êõìáßíïíôáí áðü 2 Ýùò 2,5
äñ÷. êáé ôùí åñãáôñéþí áðü 1,3 Ýùò 1,5 äñ÷.
Ãéá ôç Ëáìßá Ý÷ïõìå ôçí, ìåñéêþò äçìïóéåõìÝíç, ìáñôõñßá ôïõ ðáëéïý Ëáìéþôç
Êùí. ÊáñáðáôÜêç, ðïõ áíáöÝñåé üôé õðÞñ÷å:

[…] â. ÕöáíôÞñéïí ìå åêóõã÷ñïíéóìÝíïõò åñãáëåéïýò, õðü ôïõ ÁêëêéâéÜäïõ

Ìá÷áéñÜ, ïäüò Ôóéñéìþêïõ. ÅéñãÜæïíôï ðïëëáß íåÜíéäåò. Éäñýèç ðåñß ôï Ýôïò 1905 êáé
ðáñÝìåéíå ìÝ÷ñé ôçò åéóüäïõ ôùí Ãåñìáíþí, åëëåßøåé ðñþôùí õëþí.
ã. ÕöáíôÞñéïí, ùò ôï áíùôÝñù, õðü ôïõ Óùô. Óðõñïðïýëïõ, ïäüò ôÝñìá
Áíäñïýôóïõ êáé êáôüðéí åéò ßäéïí êôßñéïí åðß ôçò ïäïý ÕøçëÜíôïõ - Ìáêñïðïýëïõ
(äéðëÞ üøéò). Éäñýèç ðåñß ôï 1907 êáé ðáñÝìåéíåí åí ëåéôïõñãßá ìÝ÷ñé ôçò ÃåñìáíéêÞò
åéóüäïõ. ÅéñãÜæïíôï ðïëëáß íåÜíéäåò7. […]

6. ÌéëôéÜäïõ Ìðïýêá: Ïäçãüò åìðïñéêüò, ãåùãñáöéêüò êáé éóôïñéêüò ôùí ðëåßóôùí êõñéïôÝñùí ðüëåùí
ôçò ÅëëÜäïò, ôïõ Ýôïõò 1876.
7. ÁíáìíÞóåéò Êùí/íïõ ÊáñáðáôÜêç (÷åéñüãñáöï ôïõ ïðïßïõìüíï Ýíá ìÝñïò Ý÷åé äçìïóéåõèåß).
238 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

â. ×åéñïôå÷íéêÜ

1. ìïäßóôñá:
Ãéá ôï åðÜããåëìá áõôü Ý÷ïõìå ìáñôõñßåò, åêôüò áðü íïìéêÝò ðñÜîåéò êáé áðü
äçìïóéåýìáôá åöçìåñßäùí ôýðïõ áããåëßáò Þ äéáöÞìéóçò. ¸íá áðü áõôÜ áíáöÝñåé
üôé:
ÅÉÄÏÐÏÉÇÓÅÉÓ
Áößêåôï êáô' áõôÜò åéò ôçí ðüëéí ìáò ç Ýìðåéñïò êáé éêáíÞ ãõíáéêåßùí åíäõìÜôùí,
ðßëùí êáé åðáíùöïñßùí Ì ï ä ß ó ô á Êõñßá ÖáíÞ Ìé÷áÞë. Ðñïìçèåõèåßóá äå ðÜíôá
ô' áíáãêáéïýíôá åêëåêôÜ, äéá ôçí êáôáóêåõÞí ãõíáéêåßùí åíäõìÜôùí, åßäç êáé
õöÜóìáôá, åíïéêßáóå ôçí ïéêßáí ôïõ óõìðïëßôïõ ìáò Êõñßïõ ËÜìðñïõ Ëéâáäßôïõ Ýíèá
åîáóêåß ôï åðÜããåëìÜ ôçò êáé Ýíèá áé ðñïóåëåõóüìåíáé ôùí Êõñéþí èÝëïõóéí åõñßóêåé
ðñüèõìïí êáé åõèõíÞí åñãáóßáí 8.
Êáé ðëçñïöïñßåò áðü óõìâüëáéá:
"[…] åìöáíéóèåßóá ç ÖáíÞ Ìé÷áÞë ìïäßóôñá åîÝèåóåí 9[…]."

"[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [..] ÄçìÞôñéïò Ìðïõóêüðïõëïò êáëáðïäÜò, Åõöñïóýíç,

ÁèçíÜ êáé ÓôõëéáíÞ èõãáôÝñåò ôïõ Äçìçôñßïõ Ìðïõóêïðïýëïõ, ìïäßóôáé10[…]."
Èá ðñÝðåé íá óçìåéùèåß üôé ôï åðÜããåëìá áíáöÝñåôáé ùò ìïäßóôá, ßóùò ðéï óùóôÞ
ãëùóóéêÞ äéáôýðùóç áðü ôçí êáôüðéí åðéêñáôÞóáóá, ðëçí üìùò ðéï åýç÷ç ëÝîç,
ìïäßóôñá.

2. øáèïðëÝêôñéá:
ÕðÜñ÷åé ìüíï ìéá ðëçñïöïñßá ãéá ôï åðÜããåëìá áõôü óôï ðáñáêÜôù óõìâüëáéï:
"[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [...] áö' åíüò ï Äéïíýóéïò Ðáðáêþóôáò åðéðëïðïéüò êáé
áö' åôÝñïõ ç ÁñéÜäíç èõãÜôçñ Ëåùíßäá ÆÜ÷ïõ øáèïðëÝêôñéá ôï åðÜããåëìá [...] ï Ä.
Ðáðáêþóôáò Ý÷ùí åíôáýèá ìåôÜ ôïõ áäåëöïý ôïõ åñãáóôÞñéïí åðéðëïðïéßáò,
ðñïóëáìâÜíåé ôçí óõìâáëëïìÝíçí Á. ÆÜ÷ïõ åéäéêÞí ôå÷íÞôñéáí ôçò øáèïðïéßáò ôùí
êáñåêëþí äé' Ýí Ýôïò áðü ôçò áýñéïí, óõíáðôüí êáé áäéÜêïðïí ßíá áýôç ðëÝêç åí ôù
ïßêù ôçò ÷ñùìáôéóôÜò ìåí øÜèáò ôùí êáèéóìÜôùí ðñþôçò ðïéüôçôïò êáé øÜèáò áðëÜò
äåõôÝñáò ðïéüôçôïò, ôñåéò ìåí áðü ôïõ ðñþôïõ åßäïõò (÷ñùìáôéóôÜò) ôïõëÜ÷éóôïí êáè'
åêÜóôçí çìÝñáí Þ ôÝóóáñáò øÜèáò áðëÜò êáé õðü ôïõò åîÞò üñïõò êáé óõìöùíßáò […]
Þôïé:
1) ï åñãïäüôçò Ä. Ðáðáêþóôáò õðï÷ñåïýôáé åéò ôçí ðëçñùìÞí ëåðôþí ìåí åîÞêïíôá
ðÝíôå (65) äé' åêÜóôçí ðëåêïìÝíçí ÷ñùìáôéóôÞí øÜèáí [...] ëåðôÜ äå ôåóóáñÜêïíôá
ðÝíôå (45) äé' åêÜóôçí áðëÞí ðëåêïìÝíçí øÜèáí [...] ðáñÝ÷ùí êáé ôá áíáãêáßá õëéêÜ11
[…]."
Ç Á. ÆÜ÷ïõ Þôáí áíÞëéêç, äåí Þîåñå ãñÜììáôá êáé åß÷å ùò íüìéìï åðßôñïðï ôçí
ìçôÝñá ôçò.

8. Áããåëßá- äéáöÞìéóç óôçí åöçìåñßäá ôçò Ëáìßáò "ÖùíÞ ôïõ Ëáïý" (1871)
9. Áñ÷åßï Ôïõñôïýñç 3172/31-5-1872 [ðëçñåîïýóéï]
10. Áñ÷åßï ÆÝñâá 7154/18-4-1896 [äùñåÜ êéíçôþí êáé áêéíÞôùí]
11. Áñ÷åßï ÊïíôïìÞôñïõ 1625/15-12-1902
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 239

Ã. Ðáñï÷Þò õðçñåóéþí
á. ãÝííçóçò êáé áíáôñïöÞò ðáéäéþí
1. ìáßá:
ÕðÜñ÷ïõí êÜðïéåò ìáñôõñßåò ãéá ìáßåò êáé óôç Ëáìßá êáé óå öèéùôéêÜ ÷ùñéÜ. Óå
ìéá áðü áõôÝò ðïõ áíáöÝñåôáé óôï ÷ùñéü Ôóéñíïâßôé, óÞìåñá ÐáëéïêåñáóéÜ, ç ìáìÞ
ôïõ ÷ùñéïý êáëåßôáé ùò ìÜñôõñáò ãéá íá âåâáéþóåé ôçí çëéêßá êÜðïéïõ êáôïßêïõ ôïõ
÷ùñéïý áõôïý, ôïí ïðïßï åß÷å îåãåííÞóåé.
Ãéá ôç Ëáìßá õðÜñ÷åé ôï üíïìá êÜðïéáò ìáìÞò óå óõìâïëáéïãñáöéêÞ ðñÜîç.
"[…] åìöáíéóèåßóá ç Ëåëïýäá Áíäñßêáéíá, ìáßá, êÜôïéêïò Ëáìßáò, åîÝèåóåí üôé
[…]12 ."

2. ôñïöüò:
ÓõíáíôÜìå áñêåôÝò ðëçñïöïñßåò óå óõìâüëáéá. Áðü áõôÜ ìðïñïýìå íá âãÜëïõìå
ôï óõìðÝñáóìá, üôé áõôÝò ðñïóëáìâÜíïíôáí êõñßùò áðü åýðïñïõò ðïëßôåò
(Ôóéñéìþêï, Ðáíáãéùôßäç, ê.á.) êáé äåí Þôáí üëåò êÜôïéêïé Ëáìßáò. Íá ìåñéêÜ
áðïóðÜóìáôá ôÝôïéùí óõìâïëáßùí:

"[…] åìöáíéóèåßóá ç ×ñõóßíá Ãåùñãßïõ ÔóÜìç, âõæÜóôñá, êÜôïéêïò Áèçíþí,

äéáìÝíïõóá åíôáýèá […]13 "

"[…] åìöáíéóèåßóá ç [...] êõñßá ÂáóéëéêÞ ËïõêÜ Ìé÷áÞë, Ýñãá ïéêéáêÜ

ìåôåñ÷ïìÝíç, êÜôïéêïò Áèçíþí êáé åîÝèåóåí üôé õðçñåôÞóáóá ðáñÜ ôù êõñßù
Äçìçôñßù Ôóéñéìþêù, ÂïõëåõôÞ, êÜôïéêïí Ëáìßáò, ùò ôñïöüò ôùí ôÝêíùí ôïõ åðß
ìÞíáò åííÝá êáé Þìéóõ, åðß ìçíéáßù ìéóèßù äñá÷ìþí ôñéÜêïíôá Ýî (36), Ýëáâå êáé
åðëçñþèç ðáñ' áõôïý14 […]"

"[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [...] Ìáñßá óýæõãïò ÍéêïëÜïõ ÓïõëåúìÜíç êáé èõãÜôçñ

ÃéáêïõìÞ ÊïõñáíôÞ, Ýñãá ïéêéáêÜ ìåôåñ÷ïìÝíç êáé Èåüäùñïò Ðáäéþôçò, Ýìðïñïò
[...] ùìïëüãçóåí üôé õðçñåôÞóáóá ðáñÜ ôù ê. È. Ðáäéþôç ùò ôñïöüò ôïõ õéïý ôïõ
Äçìçôñßïõ, èçëÜîáóá áõôüí áðü ôçò 16çò Éïõëßïõ ôïõ ÷éëéïóôïý ïêôáêïóéïóôïý
åíåíçêïóôïý Ýôïõò ìÝ÷ñé óÞìåñïí, åðëçñþèç óÞìåñïí ðáñÜ ôïõ ê. È. Ðáäéþôïõ
äñá÷ìÜò ðåíôáêïóßáò åßêïóé ìßá (áñ. 521)15 […]."

3. íïèïôñüöïò:
Óôç Ëáìßá êáé ôá ãýñù ÷ùñéÜ ï áñéèìüò ôùí åêèÝôùí ðáéäéþí ðñÝðåé Þôáí
ìåãÜëïò. Ôá ðåñéóóüôåñá áðü áõôÜ Þôáí íüèá. Ïé ìçôÝñåò ôïõò èá ðñÝðåé íá áíÞêáí
óôéò ðéï êÜôù êáôçãïñßåò:
1. Óôéò åêäéäüìåíåò ãõíáßêåò ôçò ðåñéï÷Þò. Óçìáíôéêüò áñéèìüò áðü áõôÝò ðñÝðåé
íá õðÞñ÷å óôç Ëáìßá êáé ôá ãýñù ÷ùñéÜ.
2. Óôéò áíýðáíôñåò ìçôÝñåò, ðïõ Ýâñéóêáí Ýôóé ìéá "äéÝîïäï" áðÝíáíôé óôéò
óõíÝðåéåò ôçò åñùôéêÞò óõìðåñéöïñÜò ôïõò, äéÜöïñçò ôçò åðéêñáôïýóçò. ÁõôÞ ôç
"÷áëÜñùóç" åðÝôåéíáí ïé óõíèÞêåò äéáâßùóçò, åî áéôßáò ôïõ ìåãÜëïõ áñéèìïý ôùí

12. Áñ÷åßï ×áôæßóêïõ 9250/28-6-1858 [ðëçñåîïýóéï]

13. Áñ÷åßï ×áôæßóêïõ 11423/30-5-1860 [ðëçñåîïýóéï]
14. Áñ÷åßï ÓêáâÝíôæïõ 129/22-8-1869 [åîïöëçôéêü]
15. Áñ÷åßï Ð. Ìáõñßêá 11725/29-8-1891 [åîïöëçôéêü]
240 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

ðñïóöýãùí, öôù÷þí, óôñáôéùôþí ê.ë.ð. ðïõ åðéêñáôïýóáí óôçí ðåñéï÷Þ. Èá ðñÝðåé

íá óçìåéþóïõìå åäþ êáé ôéò áíåðéèýìçôåò åãêõìïóýíåò ðïõ ðñïÝñ÷ïíôáí áðü
âéáóìïýò, óõ÷íïýò üðùò ìáñôõñïýí ôá ÄéêáóôéêÜ ÐñáêôéêÜ. Áõôïß ßóùò íá Þôáí
ðåñéóóüôåñïé áí áíáëïãéóôïýìå üôé êÜðïéåò ôÝôïéåò ðåñéðôþóåéò äåí Ýöôáíáí ðïôÝ
óôç äçìüóéá êáôáããåëßá, üðùò êáé óÞìåñá ãßíåôáé.
3. Óôéò öôù÷Ýò ïéêïãÝíåéåò, ðïõ êÜôù áðü ôï âÜñïò ôùí ðïëõÜñéèìùí ìåëþí,
êéíäýíåõáí íá óôåñçèïýí ôá Þäç ðåíé÷ñÜ, óôïé÷åéþäç ìÝóá åðéâßùóçò.
Ç ôý÷ç ôùí åêèÝôùí áõôþí âñåöþí Ýìïéáæå ðñïêáèïñéóìÝíç. Áí êáé êÜðïéá áðü
áõôÜ õéïèåôïýíôáí áðü Üêëçñïõò ãïíåßò Þ öñüíôéæå ï ÄÞìïò ËáìéÝùí íá ôá
ðáñáäþóåé óå íïèïôñüöïõò, ðïõ ìå Ýíá ìéêñü ÷ñçìáôéêü âïÞèçìá áíáëÜìâáíáí íá
ôá ìåãáëþóïõí ìÝ÷ñé êÜðïéá ïñéóìÝíç çëéêßá, ôá ðéï ðïëëÜ áðü áõôÜ ðÝèáéíáí. Ôá
âéâëßá áðïâéþóåùí ôïõ ÄÞìïõ âñßèïõí áðü êáôá÷ùñßóåéò ÐñÜîåùí ÈáíÜôïõ íüèùí
âñåöþí.
Ôéò ðñþôåò äåêáåôßåò ôïõ 20ïõ áéþíá ç ôý÷ç ôïõò Ýìïéáæå êáëýôåñç, áöïý
óôÝëíïíôáí ãéá öñïíôßäá óôï Âñåöïêïìåßï Áèçíþí16. Ôüôå ðñÝðåé íá åîÝëéðå êáé ôï
åðÜããåëìá ôçò íïèïôñüöïõ.
Íá ôé ðñüâëåðå ï ðñïûðïëïãéóìüò ôïõ ÄÞìïõ Ëáìßáò ãéá ôá íüèá ðáéäéÜ:

[…] ÊåöÜëáéïí Æ´. Áãáèïðñáîßáé: ¢ñèñïí 1ïí: ÄéáôñïöÞ åêèÝôùí âñåöþí17

Ðñïò äéáôñïöÞí ôùí åêèÝôùí âñåöþí ðñïóäéïñßæïíôáé äñá÷ìáß 600. ÏóÜêéò äå
åõñßóêåôáé Ýêèåôïí âñÝöïò, èÝëåé óõíôÜóóåóèáé ðåñß ôïýôï ðñùôüêïëëïí õðü ôïõ
Äçìáóôõíüìïõ, ôïõ åöçìåñßïõ êáé ôïõ åðéôñüðïõ ôçò åêêëçóßáò åêåßíçò åéò çí åîåôÝèç
ôï âñÝöïò. Ï êýñéïò ÄÞìáñ÷ïò èÝëåé öñïíôßæç äéá ôïõ äçìáóôõíüìïõ íá ðáñáäßäåôáé
ôï Ýêèåôïí âñÝöïò áìÝóùò åéò ôñïöüí ðñïò óõíôÞñçóßí ôïõ, åí äå ôù ðñùôïêüëëù èÝëåé
óçìåéïýôáé ç ïíïìáôåðùíõìßá ôçò ôñïöïý, ðñïò ôçí ïðïßáí ðáñåäüèç áõôü êáé ç
÷ñïíïëïãßá ôçò ðáñáäüóåþò ôïõ.
Êáé Üëëç ìéá ðëçñïöïñßá áðü ôï Âéâëßï Ðñùôïêüëëïõ ôïõ ÄÞìïõ:

Åéóåñ÷üìåíï áðü ÄÞìáñ÷ï Áìößóóçò18 :

"Ìáò åéäïðïéåß ðåñß áðïâéþóåùò ôïõ, åê ôïõ ÄÞìïõ ìáò äéáôñåöïìÝíïõ äéá ôçò
íïèïôñüöïõ, åéò ¢ìöéóóáí åó÷Üôùò ìåô' áõôïý ìåôáâÜóçò, ÅëÝíçò Ðáýëïõ ÍéêïëÜïõ,
êáëïõìÝíïõ ÈùìÜ."
Ìå ôïí ßäéï áñéèìü Ðñùôïêüëëïõ êáé ßäéá çìåñïìçíßá, åîåñ÷üìåíï:
"Ðñïò ôïí ðáñ' çìßí Äçìïôéêüí ÅéóðñÜêôïñá ßíá ëÜâç ãíþóéí êáé ðëçñþóç ôçí
íïèïôñüöïí ìÝ÷ñé ôçò çìÝñáò ôçò áðïâéþóåùò ôïõ íüèïõ."

â. ïéêéáêÞò ïéêïíïìßáò

1. õðçñÝôñéá:
Ç õðçñÝôñéá êáôáëáìâÜíåé îå÷ùñéóôÞ èÝóç áíÜìåóá óôéò êõñßáñ÷åò ãõíáéêåßåò
öéãïýñåò ôïõ 19ïõ áéþíá. Ç ðñüóëçøÞ ôçò áðïôåëåß êýñéï óçìåßï äéÜêñéóçò ôçò
áóôéêÞò ôÜîçò áðü ôá õðüëïéðá êïéíùíéêÜ óôñþìáôá. ÓõíÞèùò ðñïóëáìâÜíåôáé óå

16. Ôï 1922 óôï Âñåöïêïìåßï Áèçíþí åß÷áí óôáëåß 15 íüèá ðáéäéÜ áðü ôï ÄÞìï Ëáìßáò.
17. ÐñáêôéêÜ Äçìïôéêïý Óõìâïõëßïõ ËáìéÝùí /3-1-1862- Ðñïûðïëïãéóìüò 1862
18. Áñ. Ðñùôïêüëëïõ 1199/2-8-1869.
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 241

ìéêñÞ çëéêßá, ðñïåñ÷üìåíç áðü öôù÷Þ ïéêïãÝíåéá Þ åßíáé ïñöáíÞ áðü ôïí Ýíá Þ ôïõò
äýï ãïíåßò. Åßíáé õðï÷ñåùìÝíç íá õðçñåôåß ðéóôÜ ôïõò åñãïäüôåò ôçò, õöéóôÜìåíç
ðïëëÝò öïñÝò ôéò éäéïôñïðßåò êáé ôç äåóðïôéêÞ äéÜèåóÞ ôïõò, êáèþò åðßóçò êáé ôç
äéáñêÞ êá÷õðïøßá ôïõò ãéá ôçí ôéìéüôçôÜ ôçò, êÜôù áðü åîáéñåôéêÜ äõóìåíåßò
óõíèÞêåò Üãñéáò åêìåôÜëëåõóçò. Ïé ðåñéóóüôåñåò óõìöùíßåò ãéá ôçí áìïéâÞ êáé ôéò
óõíèÞêåò åñãáóßáò ôçò ìïéÜæïõí áðÜíèñùðåò, êÜðïéåò öïñÝò üìùò ç áíôéìåôþðéóç
áðü ôá áöåíôéêÜ ôçò êéíåßôáé ó' Ýíá ðíåýìá åîü÷ùò áíèñùðéóôéêü. Áìåßâåôáé
óõíÞèùò ìå ÷ñÞìáôá, áëëÜ êáé ìå ñïý÷á, óêåýç, Ýðéðëá, õöÜóìáôá ê.á. ôçò
ïéêïäÝóðïéíÜò ôçò. ÁõôÜ áðïôåëïýí êáé ôçí ðñïßêá ôçò.

"[…] åìöáíßóèçóáí, ç êõñßá Æùßôóá óýæõãïò É. Ãêüãêá, Üíåõ åðéôçäåýìáôïò êáé ç

Ìáñßá Ìáôèáßïõ Äáî, õðçñÝôñéá [...] ùìïëüãçóáí [...] üôé åõ÷áñßóôùò êáé
ïéêåéïèåëþò åóõìöþíçóáí ôá áêüëïõèá: ç Ìáñßá Ìáôèáßïõ ìéóèïýôáé åéò ôçí êõñßáí
Æ. É. Ãêüãêá äé Ýí Ýôïò áñ÷üìåíïí áðü óÞìåñïí êáé õðüó÷åôáé íá ôçí õðçñåôÞóç åéò
üëçí ôçí ïéêéáêÞí õðçñåóßáí, ìå ðñïèõìßáí, ôéìéüôçôá, ðéóôþò êáé ÷ùñßò áíôéëïãßáí
[..] êáé íá öÝñåôáé ìå ôïéïýôïí ôñüðïí, þóôå íá ìçí ôçí áíáãêÜóç íá ôçí áðïâÜëëç19
[…]".
Ç õðçñÝôñéá áõôÞ, óýìöùíá ìå ôïõò üñïõò ôïõ ðáñáðÜíù óõìâïëáßïõ, áí
áðï÷ùñïýóå ìüíç ôçò, Ý÷áíå üëá ôá ìéóèïëïãéêÜ äéêáéþìáôÜ ôçò. Ï ìéóèüò ôçò üëï
áõôü ôï äéÜóôçìá ôïõ åíüò Ýôïõò , åêôüò ôçò ôñïöÞò ôçò, Þôáí 82,5 äñá÷ìÝò êáé äõï
öïõóôÜíéá áðü ôóßôé. ÕðÞñ÷å åðßóçò ç äéÜôáîç ðïõ Ýëåãå üôé ç êõñßá ôçò: "õðüó÷åôáé
íá ìåôá÷åéñéóèÞ ðáí ìÝóïí äéá íá èåñáðåýóç éäßïéò åîüäïéò ôáò ÷åßñáò ôçò Ì.
Ìáôèáßïõ, áí üìùò ëÜâç áíÜãêçí éáôñïý, ôüôå ôá Ýîïäá åßíáé åéò âÜñïò Ìáñßáò."

"[…] ç ÅëÝíç É. ÐÝôñïõ Ý÷ïõóá áðü ôï ÷éëéïóôü ï÷ôáêïóéïóôü ðåíôçêïóôü Ýâäïìï

Ýôïò ùò õðçñÝôñéáí ôçí ÂáóéëéêÞí Ãåùñãßïõ ìÝ÷ñé óÞìåñïí êáé ðñïêåéìÝíïõ íá ôåëÝóç
ôïí íüìéìïí ãÜìïí, êáôÜ ôáò êáèåóôþóáò åêêëçóéáóôéêÜò äéáôõðþóåéò, ôçò åéñçìÝíçò
ÂáóéëéêÞò [...] ïéêåéïèåëþò êáé åõ÷áñßóôùò ðñïóöÝñåé åéò ôïí ãáìâñüí áõôÞò ùò
ðñïßêá ôá åîÞò 20 [...]."
Ç ðñïßêá ðåñéëÜìâáíå ðïëëÜ åíäýìáôá êáé óêåýç êáèþò êáé 1500 äñá÷ìÝò,
äçëáäÞ ãéá ôçí åðï÷Þ åêåßíç Þôáí ü÷é åõêáôáöñüíçôç.

"[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [...] Êþíóôáò Êáíäõëéþôçò êáööåðþëçò êáé ÄçìÞôñéïò

Áè. Óêïýñáò åñãÜôçò, ùò åíáóêþí ôçí ðáôñéêÞí åîïõóßáí åðß ôçò áíçëßêïõ èõãáôñüò
ôïõ ÊùíóôáíôéíéÜò [...] êáé óõíùìïëüãçóáí ôá åîÞò: ï Ê. Êáíäõëéþôçò üôé
ðñïóëáìâÜíåé ùò õðçñÝôñéáí ôçò ïéêïãåíåßáò ôïõ, åðß äþäåêá ïëüêëçñá êáé óõíáðôÜ
Ýôç áñ÷üìåíá áðü óÞìåñïí, ôçí õðü ôïõ Ä.Óêïýñá åðéôñïðåõïìÝíç áíÞëéêïí
äùäåêáåôÞ èõãáôÝñá ôïõ ÊùíóôáíôéíéÜí áíôß óõìðåöùíçìÝíçò áíôéìéóèßáò äñá÷ìþí
ðåíôÞêïíôá (50) êáô' Ýôïò, Þôïé äé' ïëüêëçñïí ôçí äùäåêáåôßáí äñá÷ìþí åí üëù
åîáêïóßùí (600) ðëçñùôÝáò áõôÞ åéò ôçí ëÞîéí ôçò äùäåêáåôßáò åö' Üðáî21 […]."
¢ëëïé üñïé ôïõ óõìâïëáßïõ Þôáí:
2. Áí áðï÷ùñïýóå ïéêåéïèåëþò Þ êáôüðéí èåëÞóåùò ôïõ ðáôÝñá ôçò, ðñéí ôç ëÞîç

19. Áñ÷åßï Ïéêïíïìßäç 2021/10-6/1840

20. Áñ÷åßï Ôïõñôïýñç 866/30-5-1870
21. Áñ÷åßï Ãñåâåíßôç 14892/8-12-1890
242 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

ôçò äùäåêáåôßáò, äåí åß÷å äéêáßùìá áðïæçìéþóåùò.

3. ÅÜí êáôÜ ôï ÷ñïíéêü äéÜóôçìá ôçò 12åôßáò "åßôå åî ïêíçñßáò, åßôå åî ïéïõäÞðïôå
Üëëïõ ëüãïõ, åðéëáèïõìÝíç ôùí ðñïò ôïõò ïéêïäåóðüôáò êáèçêüíôùí ôçò, äåí Þèåëåí
åêðëçñïß ôáò ïéêïãåíåéáêÜò êõñßùò áõôÞò áíÜãêáò [...] ÷áßñåé ôï äéêáßùìá ôçò
áðïâïëÞò [...] õðï÷ñåïýôáé üìùò íá ðëçñþóç áõôÞ [...] ðåíôÞêïíôá êáô' Ýôïò, áðü ôïõ
ðÝìðôïõ Ýôïõò êáé åêåßèåí [...]".
4. "Åí ðåñéðôþóåé êáè' çí ç Ê. Óêïýñá öùñáèÞ êëÝðôïõóá áíôéêåßìåíá ôçò ïéêßáò
Þ ôï çèéêüí áõôÞò ðáñáëýóç [...] ÷áßñåé ôï äéêáßùìá ôçò áðïâïëÞò [...] óõìöþíùò
ðñïò ôïí áìÝóùò ðñïçãïýìåíïí ôñßôïí üñïí".
5. "ÅÜí Þèåëå áðïâéþóåé [...] õðï÷ñåïýôáé åéò ðëçñùìÞí áðïæçìéþóåùò ðñïò ôïõò
êëçñïíüìïõò áõôÞò ðñïò äñá÷ìÜò ðåíôÞêïíôá êáô' Ýôïò áðü óÞìåñïí ìÝ÷ñé ôçò
çìÝñáò ôçò áðïâéþóåùò".
6. "Ï Ê. Êáíäõëéþôçò ôï áíùôÝñù ÷ñïíéêüí äéÜóôçìá èá åíäýç ôçí Ê.Óêïýñá åî
éäßùí ôïõ, êáèþò åðßóçò èá åõèýíåôáé êáé åéò ðëçñùìÞí öáñìÜêùí êáé éáôñéêþí
åðéóêÝøåùí, åí ðåñéðôþóåé áóèåíåßáò."

2. ìáãåßñéóóá:
Ðñïò ôï ôÝëïò ôïõ 19ïõ áé. Üñ÷éóå íá äçìéïõñãåßôáé óôïí êëÜäï ôùí õðçñåôñéþí
êÜðïéá åîåéäßêåõóç, áíáãêáßá áðü áëëáãÝò óôéò åðéêñáôïýóåò óõíèÞêåò. ¸ôóé
óõíáíôþíôáé ôá åðáããÝëìáôá ôçò ìáãåßñéóóáò, êáìáñéÝñáò, ê.Ü.
Íá ìéá ìáñôõñßá áðü áðïìíçìïíåýìáôá äéêáóôéêïý ðïõ õðçñåôïýóå óôá ôÝëç ôïõ
19ïõ áé. óôç Ëáìßá:
"[…] Ïëßãïí ìåôÜ ôçí åí Ëáìßá åãêáôÜóôáóßí ìïõ, åôïðïèåôÞèç áõôüèé ùò
Ðñùôïäßêçò ï êáôüðéí Áñåïðáãßôçò êáé åîáäåëöüò ìïõ ê. Ä. ÃïíáôÜò, ìåè' ïõ
óõíþêçóá åéò áëçèÝò ìÝãáñïí, ôï ïðïßïí åìéóèþóáìåí áíôß 80 äñ÷. ôï ìÞíá. Ç åýñåóéò
åî Üëëïõ ëßáí éêáíÞò ìáãåßñéóóáò ìáò ðáñÝó÷å ôçí åõ÷Ýñåéáí ôçò êáô' ïßêïí
áðïëáõóôéêÞò êïéíÞò åóôéÜóåùò […]." 22

3. ðëýóôñá:
Ïé ðëýóôñåò ðñüóöåñáí ôéò õðçñåóßåò ôïõò êáé óôï äçìüóéï ôïìÝá, êõñßùò óå
óôñáôéùôéêÝò ìïíÜäåò ôçò ðåñéï÷Þò. Ôï óõìâüëáéï ðïõ áêïëïõèåß ôï âåâáéþíåé:
"[…] åìöáíéóèåßóá ç ÁñãõñÞ Ãåùñãßïõ Áêñßâïõ, ðëýóôñá, êÜôïéêïò Ëáìßáò [..]
åäÞëùóåí üôé Ýëáâåí áðü ôï Ôáìåßïí ôïõ 5ïõ ÔÜãìáôïò ôçò 3çò Ìïßñáò ôïõ Ðåæéêïý
äñá÷ìÜò åâäïìÞêïíôá ôñåéò (73) äéá ìéóèüí ôçò ôïõ ìçíüò Óåðôåìâñßïõ ôñÝ÷ïíôïò
Ýôïõò, äéá ôçí ìåôáöïñÜí ôïõ ðïóßìïõ ýäáôïò åéò ôçí ÖñïõñÜí Áêñïëáìßáò […]." 23
Åäþ âëÝðïõìå íá áóêåß êé Üëëï åðÜããåëìá, áõôü ôçò íåñïöüñïõ, ó÷åôéêü âÝâáéá
ìå ôçí êýñéá áó÷ïëßá ôçò.

4. õðçñÝôñéá ó÷ïëåßïõ:
Óôï Äçìïôéêü Ó÷ïëåßï ôùí Êïñáóßùí êáé ôï âïçèçôéêü ðñïóùðéêü Þôáí ãõíáßêåò.
Ï ôßôëïò ôçò Þôáí êïóìÞôñéá ôïõ ó÷ïëåßïõ ôùí êïñáóßùí êáé åíþ ôï 1858 ãéá Ýíá
åîÜìçíï ðëçñþèçêå 60 äñ÷. ðïõ óçìáßíåé üôé ï åôÞóéïò ìéóèüò ôçò Þôáí 120 (;), ôç
÷ñïíéÜ 1862 ï Ðñïûðïëïãéóìüò ôïõ ÄÞìïõ ðñïâëÝðåé 180. Ï êïóìÞôùñ üìùò ôïõ

22. ÍéêïëÜïõ ÃåñáêÜñç:

23. Áñ÷åßï ×áôæßóêïõ 4640/30-9-1855 [åîïöëçôéêü]
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 243

ó÷ïëåßïõ ôùí áññÝíùí áìåéâüôáí ìå 240 äñ÷. Áñãüôåñá, ôïí 20ï áéþíá ïé ãõíáßêåò
õðçñÝôñéåò ðñïóöÝñïõí ôçí åñãáóßá ôïõò êáé óôá õðüëïéðá ó÷ïëåßá ìÝóçò
åêðáßäåõóçò êáé óôï Äéäáóêáëåßï (éäñýèçêå ôï 1914). ÁíáöÝñïíôáé áñãüôåñá êáé ùò
õðçñÝôñéåò ó÷ïëåßïõ, åíþ ôïí 20ï áé. åðéêñáôåß ðëÝïí ï üñïò åðéóôÜôñéá.

"[…] åìöáíéóèåßóá ç Áíèïýëá ÁäÜì ×ñÞóôïõ, õðçñÝôñéá ôïõ Ó÷ïëåßïõ ôùí

Êïñáóßùí, êÜôïéêïò Ëáìßáò [...] åîÝèåóåí üôé [...] Ýëáâåí áðü ôïõ Äçìïôéêïý
ÅéóðñÜêôïñïò Ëáìßáò äñá÷ìÜò åîÞêïíôá (60) äéá ìéóèüí ôçò ôùí ìçíþí Éïõëßïõ,
Áõãïýóôïõ, Óåðôåìâñßïõ, Ïêôùâñßïõ, Íïåìâñßïõ êáé Äåêåìâñßïõ ôïõ 1858ïõ Ýôïõò
[…] ." 24

"[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [...] ÆùÞ ÔáñôóéíÞ Þ Êüñäá, õðçñÝôñéá ôïõ Ôñßôïõ åí Ëáìßá
Åëëçíéêïý Ó÷ïëåßïõ [...] êáé åäÞëùóåí üôé áðü ôï Äçìïôéêüí Ôáìåßïí Ýëáâå óÞìåñïí
ìåôñçôÜò äñá÷ìÜò åêáôüí (100) ëüãù åðéäüìáôïò åö' Üðáî ùò õðçñÝôñéá ôïõ ô åí
Ëáìßá Åëëçíéêïý Ó÷ïëåßïõ […] ." 25

ã. åêðáéäåõôéêÜ

1. äáóêÜëá:
Ôï åðÜããåëìá áõôü ãåííÞèçêå ìáæß ìå ôç ó÷ïëéêÞ Ýíôáîç ôùí êïñéôóéþí, Ýíáí áðü
ôïõò íÝïõò èåóìïýò ôïõ õðü óýóôáóéí íåïåëëçíéêïý êñÜôïõò. Ðáñüôé ç óôïé÷åéþäçò
åêðáßäåõóç èåóìïèåôÞèçêå õðï÷ñåùôéêÞ, ôï ìÝôñï äåí åðåêôÜèçêå êáé óôéò Üëëåò
âáèìßäåò üðùò óõíÝâç ìå ôçí åêðáßäåõóç ôùí áãïñéþí. Ç ìÝóç ãõíáéêåßá
åêðáßäåõóç êáé ç åêðáßäåõóç ôùí äéäáóêáëéóóþí ðÝñáóáí óôá ÷Ýñéá ôçò éäéùôéêÞò
ðñùôïâïõëßáò.
Ôï åðÜããåëìá ôçò äáóêÜëáò áðïôåëïýóå ôçí ðñþôç åíáëëáêôéêÞ ëýóç óôçí
áðüëõôç ïéêïíïìéêÞ åîÜñôçóç ôçò ãõíáßêáò êáé óôïí ðåñéïñéóìü óôïí ïéêéáêü ôçò
ñüëï, éäéáßôåñá ãéá ôá ìåóáßá óôñþìáôá, êáé Ýäùóå åõêáéñßåò ãéá ôç âåëôßùóç ôçò
êïéíùíéêÞò ôçò èÝóçò. Ç åìöáíÞò üìùò áõôÞ áðüêëéóç áðü ôá êáèéåñùìÝíá, ãÝííçóå
áíôéäñÜóåéò. ¸ôóé ç äáóêÜëá êáôçãïñÞèçêå üôé åßíáé ç ãõíáßêá ðïõ äåí îÝñåé ôç
èÝóç ôçò, üôé, ìÝóù ôïõ ðñïôýðïõ ôçò êáé ôïõ Ýñãïõ ôçò, äéáâñþíåé ôçí áéþíéá
ãõíáéêåßá áñåôÞ ê.á.
Ç èÝóç ôçò óôéò êïéíùíßåò ôïõ ÷èåò Þôáí äýóêïëç êáé åðéóöáëÞò, ëüãù ôïõ
Üêñáôïõ êïììáôéóìïý ðïõ åðéêñáôïýóå êáé ôïõ áóöõêôéêïý êëßìáôïò ôùí ìéêñþí
ðáôñéáñ÷éêþí êïéíùíéþí. Áí, ìÜëéóôá, ç äáóêÜëá ôý÷áéíå íá åßíáé ùñáßá êáé
åýèõìç, èåùñåßôï áìößâïëçò çèéêÞò. Ç ìéóèïëïãéêÞ ôçò èÝóç óå ó÷Ýóç ìå ôïõò
Üíäñåò Þôáí õðïâáèìéóìÝíç. ÐïëëÝò öïñÝò ç åèíéêÞ ôçò äñÜóç, êõñßùò ìÝóá áðü ôï
åðÜããåëìÜ ôçò, ôçò Ýäùóáí ôçí åõêáéñßá Üìåóçò óõììåôï÷Þò óôçí ðïëéôéêÞ äñÜóç.
Ôï Äçìïôéêü Ó÷ïëåßï Êïñáóßùí Ëáìßáò éäñýèçêå ôï 1840. ÕðïâÜëëïíôáò ï
ÄéïéêçôÞò Öèéþôéäïò ôç ó÷åôéêÞ áßôçóç ôïõ ÄçìÜñ÷ïõ ËáìéÝùí ãéá ßäñõóç ôïõ
ó÷ïëåßïõ, óõíçãïñåß áíáöÝñïíôáò: " [...] ïé êÜôïéêïé ôùí ìåñþí ôïýôùí áðáßäåõôïé ùò
åðß ôï ðëåßóôïí êáé ìå éêáíÜò êáêÜò Ýîåéò, ëåßøáíá ôçò ôïõñêéêÞò äõíáóôåßáò, Ý÷ïõí
áíÜãêçí üëùí ôùí óõíôåëïýíôùí ìÝóùí åéò ôçí çèéêÞí áíÜðôõîéí êáé ðñüïäüí ôùí,

24. Áñ÷åßï ×áôæßóêïõ 9846/3-1-1859

25. Áñ÷åßï Ôóéñéìþêïõ 126/20-4-1918
244 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

Þôéò èåùñåßôáé ç ðñþôç âÜóéò ðñïáãùãÞò åéò ôïí ðïëéôéóìüí […]." Áí êáé éäñýèçêå ôï
ó÷ïëåßï, êáìéÜ äáóêÜëá äå äå÷üôáí íá ìåôáâåß óôç Ëáìßá êáé íá áíáëÜâåé ôï
ó÷ïëåßï. ÔåëéêÜ âñÝèçêå ç ôï ÌÜñôç ôïõ 1840 ç Êáñëüôôá ×ñ. ÄçìçôñéÜäïõ ðïõ Þäç
õðçñåôïýóå óôçí ÐÜôñá. ÁõôÞ äÝ÷èçêå ãéáôß Ýôóé ôçò äéíüôáí ç åõêáéñßá íá
áêïëïõèÞóåé ôïí Üíäñá ôçò ×ñéóôüäïõëï ÄçìçôñéÜäç, ðïõ ëßãï ðñéí åß÷å ìåôáôåèåß
óôï Ó÷ïëåßï ôùí ÁññÝíùí.
Ç Êáñëüôôá ÄçìçôñéÜäïõ Þôáí êüñç ôïõ ðáôñéíïý ìç÷áíéêïý Êåñïýëç (Þ
Ôóåñïýëç) êáé ìáæß ìå ôç ìçôÝñá ôçò ôï 1835 åß÷áí éäñýóåé éäéùôéêü ó÷ïëåßï
êïñáóßùí óôçí ÐÜôñá, óôï ïðïßï ç ìåí êüñç äßäáóêå áñéèìçôéêÞ, áíÜãíùóç êáé
ãñáöÞ, ç äå ìçôÝñá ñáðôéêÞ êáé êåíôÞìáôá26 .
ÅðåéäÞ üðùò öáßíåôáé äåí õðÞñ÷áí íôüðéåò êïðÝëåò ìå äéäáóêáëéêÜ ðñïóüíôá
(êáé åðéèõìßá íá äéäÜîïõí) êáé ïé ðñïåñ÷üìåíåò áðü Üëëåò ðåñéï÷Ýò äýóêïëá
Ýñ÷ïíôáí óôç ìáêñéíÞ ôüôå Ëáìßá, ï ÄÞìïò ËáìéÝùí öñüíôéóå êáé Ýóôåëíå
õðïôñüöïõò óôçí ÁèÞíá ãéá óðïõäÝò óôá ó÷ïëåßá ôçò "ÖéëåêðáéäåõôéêÞò Åôáéñåßáò",
ìå ôçí õðï÷ñÝùóç ìåôÜ ôçí ïëïêëÞñùóÞ ôïõò íá äéäÜîïõí óôï ó÷ïëåßï ôçò Ëáìßáò.
Óôá ôÝëç ôïõ 19ïõ áéþíá ãõíáßêåò åêðáéäåõôéêïß éäñýïõí êáé äéåõèýíïõí êáé
éäéùôéêÜ ó÷ïëåßá. Ôï 1890 óõíáíôÜìå ôç Ìáñßá Ã. ÄçìçôñéÜäç íá éäñýåé óôéò 22-2
Éäéùôéêü Ó÷ïëåßï ÈçëÝùí, åíþ óôéò 26-8 ôçò ßäéáò ÷ñïíéÜò éäñýåé êáé Åëëçíéêü
Ó÷ïëåßï. Ôï 1893 ç Áéêáôåñßíç ÂÜèç éäñýåé óôéò 27-1 éäéïóõíôÞñçôï Äçìïôéêü
Ó÷ïëåßï ÈçëÝùí êáé óôéò 22-7, "åí ôù Ðáñèåíáãùãåßù", ðëÞñåò Åëëçíéêü Ó÷ïëåßï.
¼óïí áöïñÜ ôç ìéóèïäïóßá ôùí äéäáóêáëéóóþí óôç Ëáìßá óôá ìÝóá ôïõ 19ïõ
áéþíá, áðü ôïí Ðñïûðïëïãéóìü ôïõ ÄÞìïõ ôïõ 1862 ðëçñïöïñïýìáóôå üôé äéíüôáí ùò
ìéóèüò óôç äáóêÜëá 960 äñ÷. åôçóßùò, åíþ óôïí Íïìáñ÷éáêü ÄçìïäéäÜóêáëï 1200
äñ÷.
Óôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïõ áéþíá áñ÷ßæïõí íá äéäÜóêïõí ãõíáßêåò êáé óå ó÷ïëåßá ðïõ
åíôÜóóïíôáí óôç äåõôåñïâÜèìéá åêðáßäåõóç, üðùò ç ÁóôéêÞ Ó÷ïëÞ ÈçëÝùí êáé
áñãüôåñá ôá ÃõìíÜóéá.
Óôç Ëáìßá üìùò óõíáíôÜìå êáé îÝíåò éäéùôéêÝò äáóêÜëåò. ÁõôÝò
ðñïóëáìâÜíïíôáí êõñßùò áðü åýðïñåò ïéêïãÝíåéåò êáé äßäáóêáí óõíÞèùò îÝíåò
ãëþóóåò, óáâïõÜñ- âéâñ êáé ìïõóéêÞ. Óôá ôÝëç ôïõ 19ïõ áé. äáóêÜëá ôçò ïéêïãÝíåéáò
Ïëõìðßïõ Þôáí ç Åëâåôßäá Åmma Gautschi, åíþ óôï ìåóïðüëåìï ç ËÝíé Ãéåô
×ïëôó÷Üïõæåí óôçí ïéêïãÝíåéá ÊëÜñá.

ä. êáëëéôå÷íéêÜ

1. ìïõóéêüò
Ïé ðñþôåò ãõíáßêåò ìïõóéêïß åìöáíßóôçêáí ùò ìÝëç èéÜóùí ðáíôïìßìáò, âáñéåôÝ
êáé êáöÝ-óáíôÜí. Ó' áõôÜ ôá óõãêñïôÞìáôá ðïëëÝò öïñÝò åß÷áí äéÜöïñåò
äñáóôçñéüôçôåò, üðùò: ìïõóéêüò, ÷ïñåýôñéá, ôñáãïõäßóôñéá, çèïðïéüò. Áñãüôåñá
óõíáíôÜìå äáóêÜëåò ìïõóéêÞò ðïõ áóêïýí ùò ìïíÜäåò, ðëÝïí, ôï åðÜããåëìÜ ôïõò,
ðïëëÝò öïñÝò üìùò ðáñÜëëçëá ìå ôç äéäáóêáëßá îÝíùí ãëùóóþí. Ç êáôáãùãÞ ôïõò,
óôéò ðåñéðôþóåéò ðïõ ãíùñßæïõìå, Þôáí áðü ÷þñåò ôïõ åîùôåñéêïý.
Ôï ðñþôï áðüóðáóìá óõìâïëáßïõ ìáò äßíåé ðëçñïöïñßåò ãéá ôçí ðñþôç
êáôçãïñßá ìïõóéêþí:

26. Äáûßä Áíôùíßïõ: Ïé áðáñ÷Ýò ôçò åêðáßäåõóçò óôç Öèéþôéäá, ðåñ. ÖèéùôéêÜ ×ñïíéêÜ, ô.20/1999
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 245

"[…] åìöáíßóèçóáí ïé êýñéïé: Äáìéáíüò Ðáíäüëöçò, ÔåñÝæá Ðáíäüëöïõ [...]

êÜôïéêïé ÐáëÝñìïõ ôçò Éôáëßáò, äéáìÝíïíôåò ðñïóùñéíþò åíôáýèá, äéäÜóêáëïé
Üðáíôåò ôïõ ÷ïñïý êáé ôçò ïñãáíéêÞò ìïõóéêÞò […]." 27
Ç ßäéá Ôeresa Pandolfi âñßóêåôáé óôç Ëáìßá êáé ôï 1873. ÁíáöÝñåôáé üìùò óôï
óõìâüëáéï ùò "Éôáëßò, Ó÷ïéíïâÜôéò" êáé õðüó÷åôáé íá äéäÜîåé ôçí ôÝ÷íç ôçò óå äõï
áäÝñöéá.
Ãéá ôç äåýôåñç êáôçãïñßá Ý÷ïõìå ðëçñïöïñßåò ãéá äýï ðåñéðôþóåéò ìïõóéêþí ðïõ
äßäáîáí ðáñÜëëçëá êáé îÝíåò ãëþóóåò.

Ç Ìáñßá Ìðåñôüãéá28
Ç Éôáëßäá ìïõóéêüò Ìáñßá Ìðåñôüãéá Ýöôáóå óôç Ëáìßá ôï 1909 áðü ôç
Óýñï, ìåôÜ ôï äéáæýãéü ôçò ìå ôïí ðñþôï óýæõãü ôçò É.Ðïëõêáíäñéþôç. Óôç Ëáìßá
Üñ÷éóå íá äéäÜóêåé ìïõóéêÞ ìá êáé ÃáëëéêÜ, áöïý âåâáßùò ðëçí ôçò ìçôñéêÞò ôçò
éôáëéêÞò åß÷å óðïõäÜóåé ôñåéò áêüìá ãëþóóåò, êáé íá óõììåôÝ÷åé ãåíéêüôåñá óôç
ìïõóéêÞ æùÞ ôçò ðüëçò.

ÐáíëáìéáêÞ ¸íùóç Öéëïìïýóùí (åõ÷áñéóôÞñéá åðéóôïëÞ)

"Åí Ëáìßá ôç 31 Äåêåìâñßïõ 1925
Êõñßá
ÅõåñãåôÞóáóá ðïëëá÷þò åðß óåéñÜí ðïëëþí åôþí ôçí ðüëéí ìáò, äéá ôçò
ÃáëëáôéêÞò õìþí áíáôñïöÞò, åõãåíåßáò êáé ëåðôüôçôïò, ìåôáäüóáóá ìüñöùóéí ïõ÷ß
ôçí ôõ÷ïýóáí åéò ôçí êáëõôÝñáí ðáñ' çìßí êïéíùíßáí, ùò äéäÜóêáëïò ôçò ÃáëëéêÞò êáé
ôçò ÌïõóéêÞò, ôåëåõôáßïí äå äéá ôçò äùñåÜí óõììåôï÷Þò õìþí åéò äýï óõíáõëßáò,
ìåãÜëùò åõåñãåôÞóáóá ôáò çèéêÜò âÜóåéò ôçò ÐáíëáìéáêÞò Åíþóåùò ôùí Öéëïìïýóùí
[…]."
Ç ËÝíé Ãéåô ×ïëôó÷Üïõæåí 29
¹ôáí ç éäéùôéêÞ äáóêÜëá ôçò
ïéêïãÝíåéáò ÊëÜñá. Êáôáãüôáí áðü ôï
Áìâïýñãï êáé åß÷å óðïõäÜóåé ãåñìáíéêÞ
öéëéëïãßá, åíþ Þîåñå Üëëåò ôñåéò
ãëþóóåò, åß÷å äßðëùìá ðéÜíïõ, Ýðáéæå
ëÜïõôå, ôñáãïõäïýóå êé Ýãñáöå
óõíèÝóåéò. Åß÷å ðñïóëçöèåß ãéá íá
åõñýíåé ôç ãëùóóïìÜèåéá ôçò êüñçò ôùí
Êëáñáßùí ËéëÞò (áäåëöÞò ôïõ ÈáíÜóç
ÊëÜñá - ¢ñç Âåëïõ÷éþôç), ôçí ðéáíéóôéêÞ
ôçò åîÝëéîç êáé íá ôç óõíïäåýåé ùò "íôáì
íôå êïìðáíß" óôïõò ðåñéðÜôïõò ôçò. Ìáæß
ôçò Ýìáèå ìïõóéêÞ êé ï ìéêñüôåñïò ãéïò
ôçò ïéêïãÝíåéáò ÌðÜìðçò ÊëÜñáò.
ÅðÝóôñåøå óôç Ãåñìáíßá ãýñù óôá

27. Áñ÷åßï È. Äõïâïõíéþôç: 1717/16-1-1859

28. Íßêïõ ÄáâáíÝëïõ: "Ç ÌáíôÜì Ìðåñôüãéá
Ìáñßá (1874 - 1957)", Ö×-19/1998
29. ÌðÜìðç ÊëÜñá: "Ç ðåñéðÝôåéá åíüò áíèñþðïõ Ç ËÝíé Ãéåô ×ïëôó÷Üïõæåí áíÜìåóá óôç ËéëÞ
ôïõ 20ïý áéþíá", ÁèÞíá, Äùñéêüò, óåë.24-28. êáé ôïí ÌðÜìðç ÊëÜñá.
246 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

1920. ÊÜðïéá óôéãìÞ Ýóôåéëå áðü 'êåé Ýíá ôåôñÜäéï ìå ìéá ìïõóéêÞ ôçò óýíèåóç,
áöéåñùìÝíç óôçí ïéêïãÝíåéá ÊëÜñá êáé óôçí "ðáôñßäá ÅëëÜäá". Óôç óýíèåóç áõôÞ
ðåñéÝ÷ïíôáí ìåëùäßåò áðü ôéò äçìïöéëÝóôåñåò åëëçíéêÝò êáíôÜäåò ôçò åðï÷Þò, ðïõ
Üêïõãå íá ôñáãïõäïýí åñáóéôÝ÷íåò ñïìáíôéêïß ôñïâáäïýñïé, óôá ëáìéþôéêá
äñïìÜêéá ôá âñÜäéá. Ç óýíèåóç, üðùò ãñÜöåé ï ÌðÜìðçò ÊëÜñáò, Þôáí èáõìÜóéá
ãñáììÝíç, Ýñãï áëçèéíü, ôáëáíôïý÷ïõ êáé óðïõäáßïõ ìïõóéêïóõíèÝôç.

2. áïéäüò
á. Áðü ôï 1882 âñßóêïõìå óõìâüëáéá ðïõ áöïñïýí óõìöùíßåò óõíåñãáóßáò
êáöåðùëþí êáé îÝíùí ùäéêþí èéÜóùí. Ðáñ' üôé äåí áíáöÝñåôáé ó' áõôÜ êÜðïéá áðü
ôéò ãõíáßêåò ôïõ èéÜóïõ ìå ôï üíïìÜ ôçò êáé ôçí éäéüôçôÜ ôçò, åí ôïýôïéò ðÜíôá
áíáöÝñåôáé ñçôÜ ï áñéèìüò ôùí êáëëéôÝ÷íéäùí ôùí (ãåñìáíüöùíùí óõíÞèùò) êáöÝ-
óáíôÜí, ãéáôß Ýðáéæáí óçìáíôéêü ñüëï óôçí ðñïóÝëêõóç èåáôþí- áêñïáôþí, áíäñþí
âåâáßùò.
Ó' Ýíá üìùò óõìâüëáéï ôïõ 1883 áíáöÝñåôáé ç ÂïçìÞ áïéäüò Ñüæá ÉùóÞö ¼èùíïò
ðïõ, ðñïêåéìÝíïõ íá ðáíôñåõôåß ôï Ëáìéþôç êôçìáôßá ÅõÜããåëï Âáëáôóü, äÝ÷åôáé ï
ãÜìïò ôçò íá ôåëåóôåß óýìöùíá ìå ôïõò éåñïýò êáíüíåò ôçò ÁíáôïëéêÞò Ïñèïäüîïõ
Åêêëçóßáò, áí êáé áõôÞ Þôáí ÷ñéóôéáíÞ ôïõ Äõôéêïý üìùò Äüãìáôïò.
â. Ôï ðáëéüôåñï óõìâüëáéï ðïõ áíáöÝñåôáé ñçôÜ óå áïéäü óõíáíôÜôáé ôï 1887 êáé
áöïñÜ óõìöùíßá åíüò éäéïêôÞôç êáöåíåßïõ ìå ôñáãïõäßóôñéá öÝñïõóá áñìåíéêü
åðþíõìï, ãéá íá ôñáãïõäÞóåé óå êáöÝ- áìÜí ôçò Ëáìßáò. Áêïëïõèïýí êáé Üëëá ôá
åðüìåíá ÷ñüíéá ìå ôñáãïõäßóôñéåò ðïõ Ýöåñáí åëëçíéêÜ ìá êáé îÝíá
ïíïìáôåðþíõìá, áñìåíéêÜ êáé ìïõóïõëìáíéêÜ. Ïé ðåñéóóüôåñåò áðü åßíáé
ôñáãïõäßóôñéåò ðïõ ôñáãïõäïýóáí óôá êáöÝ- áìÜí ôçò ðüëçò, äåí Þôáí íôüðéåò êáé
ðáñÝìåíáí ó' áõôÞ ãéá ìéêñÜ Þ ìåãáëýôåñá ÷ñïíéêÜ äéáóôÞìáôá, áöïý ôñáãïõäïýóáí
óå äéáöïñÜ ìÝñç, ü÷é ìüíï ôçò ÅëëÜäáò, ìá ôïõ åõñýôåñïõ ÷þñïõ ôçò (ðñþçí)
ïèùìáíéêÞò áõôïêñáôïñßáò.
ÐïëëÝò öïñÝò ôá ùäéêÜ áõôÜ êáöåíåßá èåùñïýíôáí, áðü ìéá ìåñßäá ôçò Üñ÷ïõóáò
ôÜîçò, ÷þñïé äéáöèïñÜò êáé ïé ãõíáßêåò ðïõ åñãÜæïíôáí ó' áõôïýò ôáõôßæïíôáí ìå ôéò
ðüñíåò.
Åßíáé âÝâáéá ãåãïíüò üôé óå ïñéóìÝíá áðü áõôÜ óý÷íáæáí óõíÞèùò Üôïìá ôïõ
ôüôå ðåñéèùñßïõ, êáé ðïëëÜ åðåéóüäéá êáé åãêëçìáôéêÝò ðñÜîåéò óõíÝâáéíáí êáôÜ ôç
äéÜñêåéá ôçò ëåéôïõñãßáò ôïõò. Ïé êßíäõíïé ãéá ôéò ãõíáßêåò áïéäïýò Þôáí ìåãÜëïé, ç
áíÜãêç ðñïóôáóßáò ôïõò åðéôáêôéêÞ êáé ãé' áõôü óôï óõìâüëáéï ôïõ 1887 ðïõ
ðñïáíáöÝñáìå äßíïíôáé ôÝôïéåò õðïó÷Ýóåéò ðñïò ôç óõìâáëëüìåíç. Ìáñôõñïýíôáé
áêüìá êáé äïëïöïíßåò ôñáãïõäéóôñéþí óôïõò ÷þñïõò åñãáóßáò ôïõò. ÐïëëÝò öïñÝò
âÝâáéá, åßíáé ðéèáíü, ç äéÜèåóç áðü ìÝñïõò ôùí áíäñþí ãéá ðñïóôáóßá ôïõò, íá
ïäçãïýóå óôçí ìå êÜèå ôñüðï åêìåôÜëëåõóÞ ôïõò. Ôï ãåãïíüò üôé ôá ùäéêÜ êáöåíåßá
ìå ãõíáßêåò èåùñïýíôáí, äßêáéá Þ Üäéêá, ÷þñïé äéáöèïñÜò, áðïäåéêíýåôáé áðü óåéñÜ
óõìâïëáßùí ìßóèùóçò êáöåíåßùí, üðïõ ñçôÜ áðü ôïõò éäéïêôÞôåò ôßèåôáé èÝìá
áðáãüñåõóçò åìöÜíéóçò óå áõôÜ ãõíáéêþí áïéäþí.

"[…] ï Ãåþñãéïò Â. ÃáëëÞò õðï÷ñåïýôáé íá ðáñÝ÷ç ôç ÃêéïõëéóóÜ ÓáìðåúôÞí [...]

ðÜóáí õðïóôÞñéîéí êáôÜ ðáíôüò üóôéò Þèåëå ôõ÷üí åíï÷ëÞóç áõôÞí [...]". (1887)

Óôá ðñïâëÞìáôá ôùí ãõíáéêþí áõôþí, áíáöÝñïíôáé ôá ðáñáêÜôù äçìïóéåýìáôá

 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 247

åöçìåñßäùí:
"Ðñï÷èÝò åóðÝñáò ï ëï÷ßáò ôïõ Ðõñïâïëéêïý ÐáðáëÜìðñïõ, åê ëüãùí æçëïôõðßáò,
áëëÜ êáé åí êáôáóôÜóåé ìÝèçò åõñéóêüìåíïò, åí ôù êáöåíåßù ôïõ Íéêïë. Óôåñãßïõ30 Þ
ÁãÝëáóôïõ, äéá ðåñéóôñüöïõ åðõñïâüëçóå ôçí áïéäüí Åõñõäßêç ÃåñáêÜñç, ãíùóôÞí
õðü ôï üíïìá Áñôåìéóßáí êáé ôçí åöüíåõóå. Ôïí äñÜóôçí óõíÝëáâå ç ðåñßðïëïò
áìÝóùò êáé ôïí ùäÞãçóåí åéò ôáò öõëáêÜò ôïõ Öñïõñáñ÷åßïõ. Ôçò áôõ÷ïýò äå ôáýôçò
ãõíáéêüò ç êçäåßá åãÝíåôï óÞìåñïí ðñùßáí, ðáñáêïëïõèïýíôïò ðëÞèïõò ðïëëïý, ôï
ïðïßïí óõíåêßíçóå ôï ïéêôñüí ôÝëïò ôçò áèëßáò31."

"Åíþ ç áïéäüò ¢ííá ÑáæÞ åõñßóêåôï åéò ôï êáöùäåßïí ôïõ ÊáñáóôÜèç, åéóÞëèïí åéò
ôçí ïéêßáí áõôÞò åßò ðõñïâïëçôÞò ìáôÜ äýï Üëëùí íÝùí êïõôóáâÜêçäùí êáé
äéáññÞîáíôåò ôï ìðáïýëïí ôçò, áöÞñåóáí åî áõôïý äñá÷ìÜò åâäïìÞêïíôá." 32

Óôï äçìïóßåõìá ðïõ áêïëïõèåß äéáðéóôþíïõìå ôçí êïéíÞ áíôéìåôþðéóç,

áðüìÝñïõò ôùí áñ÷þí, ôùí ùäéêþí êáöåíåßùí êáé ôùí ïßêùí áíï÷Þò:
"Êáôüðéí åãêõêëßïõ ôïõ ê. Õðïõñãïý ôùí åóùôåñéêþí ðñïò ôáò ÁóôõíïìéêÜò
Äéåõèýíóåéò [...] ç ÁóôõíïìéêÞ Äéåýèõíóçò ôçò Ëáìßáò áðåöÜóéóå íá ëÜâç
áõóôçñüôáôá ìÝôñá êáôÜ ôùí ÷áìáéôõðåßùí ôùí åãêáôáóðáñìÝíùí åéò äéÜöïñá
êåíôñéêÜ óçìåßá ôçò ðüëåþò ìáò, áðåéëïýíôá áõôÞí ôçí äçìüóéáí çèéêÞí. Ï åí ôç
åíôáýèá ÁóôõíïìéêÞ Äéåõèýíóç áíèõðïìïßñáñ÷ïò ê. Ãáëáíüðïõëïò åéñãÜóèç åéäéêþò
åðß ôïõ æçôÞìáôïò ôïýôïõ êáé åîåðüíçóå ó÷Ýäéïí, äé' ïõ êáíïíßæåôáé åéò ôï åîÞò ç
ëåéôïõñãßá ôùí ùäéêþí êáöåíåßùí êáé ôùí ïßêùí áíï÷Þò. Ôï ó÷Ýäéïí ôïýôï ôõã÷Üíïí
ôçò åãêñßóåùò ôïõ ê. ÍïìÜñ÷ïõ, èá áñ÷ßóç áìÝóùò åöáñìïæüìåíïí33 […]".
Áêïëïõèïýí áðïóðÜóìáôá áðü åíïéêéáóôÞñéá óõìâüëáéá êáöåíåßùí, ðïõ
áðáãïñåýïõí ôç ëåéôïõñãßá ùäéêþí êáöåíåßùí:
[…] åð' ïõäåìéÜ ðåñéðôþóç åðéôñÝðåôáé íá ÷ñçóéìïðïéçèÞ ùò ùäéêüí êáöåíåßïí
[…] .34

[…] õðåíïéêßáóéò áðáãïñåýåôáé êáé éäßùò åéò ùäéêüí èßáóïí Þ Üëëùí áóÝìíùí
èåáìÜôùí […] 35.

[…] åéò ôáò åíôáýèá ôåëïõìÝíáò åìðïñïðáíçãýñåéò ôçò 23 Áðñéëßïõ êáé 27

Áõãïýóôïõ åêÜóôïõ Ýôïõò êáé åö' üóïí äéáôçñïýíôáé áýôáé, ï ìéóèùôÞò äýíáôáé íá
ôïðïèåôÞóç åí ôù êáööåíåßù êïìðáíßáí ìå ìïõóéêÜ üñãáíá êáé ôñáãïõäßóôñéá
ãõíáßêá […] 36.

3. çèïðïéüò
Ïé Üìåóåò áíáöïñÝò óôéò åöçìåñßäåò Þ Üëëá äçìüóéá Ýããñáöá ôïõ 19ïõ áéþíá
åßíáé ó÷åäüí áíýðáñêôåò. Áðü ôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïõ üìùò áñ÷ßæïõí íá ðëçèáßíïõí. Óå

30. Ï Í.Óôåñãéþôçò, Þôáí Ýíáò áðü ôïõò ðéï ãíùóôïýò êáöåðþëåò ôçò Ëáìßáò.
31. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "Èåñìïðýëáé", ö. 14-4-1895
32. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "ÁóôÞñ" ö.46/25-3-1901
33. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "Èåñìïðýëáé" ö. 19-1-1911
34. Áñ÷åßï ÑÝíôæïõ: 8401/1-8-1900 (ìßóèùóç åîï÷éêïý êáöåíåßïõ)
35. Áñ÷åßï ÑÝíôæïõ: 8913/2-10-1900 (ìßóèùóç åîï÷éêïý êáöåíåßïõ)
36. Áñ÷åßï É. Ðáðáêõñéôóüðïõëïõ: 3330/14-1-1919 (ìßóèùóç êáöåíåßïõ)
248 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

óõìâüëáéï ôïõ 1883 ôçò èåáôñéêÞò åôáéñßáò Ðáíôüëöç, ðïõ Ýäéíå ðáñáóôÜóåéò
ðáíôïìßìáò (ï ãíùóôüôåñïò èßáóïò ðáíôïìßìáò óôçí ÅëëÜäá ôïõ 19ïõ áéþíá),
áíáöÝñåôáé üôé óõìðåñéëÜìâáíå ôñåéò ãõíáßêåò.
Óå èåáôñéêü ðñüãñáììá ôþñá ôïõ 1888, áíáöÝñåôáé çèïðïéüò Åõáíèßá ÑÜìöïõ,
óýæõãïò ôïõ èéáóÜñ÷ç ÉùÜííç ÑÜìöïõ, ï èßáóïò ôïõ ïðïßïõ Ýäéíå ðáñáóôÜóåéò óôç
Ëáìßá ôüôå, ìå Ýñãï áíáöåñüìåíï óôçí çñùßäá ôçò åðáíÜóôáóçò "×ñéóôßíá Ð.
Èåïäùñïðïýëïõ"37 . Óôïí åîáìåëÞ èßáóï åßíáé ç ìüíç ãõíáßêá êáé êáèþò áíáöÝñáìå
üôé Þôáí óýæõãïò ôïõ èéáóÜñ÷ç, áõôü áðïäåéêíýåé ôçí Üðïøç ðïõ åðéêñáôåß üôé ïé
èßáóïé ôçò åðï÷Þò åêåßíçò åß÷áí "ïéêïãåíåéáêü ÷áñáêôÞñá". Ôï ßäéï áðïäåéêíýåé êáé
ôï óõìâüëáéï ôùí Ðáíôüëöç. Ðáñ' üëá áõôÜ ç óôÜóç ôïõ êüóìïõ áðÝíáíôß ôïõò åßíáé
áñíçôéêÞ êáé áõôü åî áéôßáò ôçò êáêÞò åéêüíáò ðïõ åß÷å ó÷çìáôéóôåß áðü ôéò
ðñùôáãùíßóôñéåò ôùí éôáëéêþí ìåëïäñáìÜôùí êáé ôùí ùäéêþí èéÜóùí.

[…] åíåöáíßóèçóáí ïé [..] êýñéïé ÁíäñÝáò Öïñìáíôßíçò, ÁëÝîáíäñïò Ðáíôüëöçò,

Êùí/íïò Ðáíôüëöçò, çèïðïéïß êÜôïéêïé ÐÜñìáò ôçò Éôáëßáò êáé äéáìÝíïíôåò åíôáýèá
êáé óõíùìïëüãçóáí ôá åîÞò: ï Á. Öïñìáíôßíçò [..] åîåìßóèùóå ôçí åñãáóßáí
ïëïêëÞñïõ ôçò èåáôñéêÞò åôáéñßáò Ðáíôüëöç, çò ìÝñïò áðïôåëåß ìåôÜ ôçò óõæýãïõ ôïõ
Âéêôùñßáò [..] õðï÷ñåïýìåíïò íá ëáìâÜíç ìÝñïò åéò ôáò èåáôñéêÜò ðáñáóôÜóåéò ìåôÜ
ôçò óõæýãïõ ôïõ [..] ïé áäåëöïß [..] Ðáíôüëöç ïßôéíåò õðï÷ñåïýíôáé íá ëáìâÜíïõí
ìÝñïò åéò ôáò áõôÜò ðáñáóôÜóåéò ìåôÜ äýï ãõíáéêþí êáé äýï åôÝñùí áíäñþí 38 […].

å. éáôñéêÜ êáé ðáñáúáôñéêÜ

1. ãéáôñüò
Ïé ðñþôåò ãõíáßêåò ãéáôñïß åìöáíßæïíôáé óôéò áñ÷Ýò ôïõ 20ïõ áéþíá. ÁõôÝò åßíáé:
ç ïäïíôßáôñïò ÊáóóÜíäñá Áðïóôïëßäïõ39 êáé ç ðáèïëüãïò ÅéñÞíç Ìáêñõíáßïõ. Ãéá
ôç äåýôåñç îÝñïõìå üôé Þôáí ìéá áðü ôéò ðñþôåò ëáìéþôéóóåò ìáèÞôñéåò ðïõ öïßôçóáí
óôï ÃõìíÜóéï Ëáìßáò.

2.íïóïêüìá
ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ 19ïõ áéþíá ôï ìüíï íïóçëåõôéêü ßäñõìá ðïõ õðÞñîå óôç
Ëáìßá Þôáí ôï Óôñáôéùôéêü Íïóïêïìåßï. Äåí Ý÷ïõìå ðëçñïöïñßåò üìùò áí äïýëåøáí
ó' áõôü ãõíáßêåò íïóïêüìïé. Áõôü öáßíåôáé íá Ýãéíå ôïí 20ï áéþíá, ìå ôç ëåéôïõñãßá
ôïõ ðñþôïõ íïóïêïìåßïõ ôçò Ëáìßáò, ôïõ Åëáóóþíåéïõ.
ÐïëëÝò ðëçñïöïñßåò üìùò Ý÷ïõìå ãéá ôçí, ðåñéóôáóéáêÞ, ðáñïõóßá óôçí ðåñéï÷Þ
ìáò Åëëçíßäùí êáé îÝíùí íïóïêüìùí êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôïõ ðïëÝìïõ ôïõ 1897. Ïé
åëëçíßäåò åèåëüíôñéåò íïóïêüìïé (åðÝâáéíáí óôï áôìüðëïéï "Èåóóáëßá" ðïõ åß÷å
áãêõñïâïëÞóåé óôçí Áãßá Ìáñßíá êáé áíïé÷ôÜ ôïõ Ìþëïõ) Þôáí ïé: êõñßåò
Öåñåíôßíïõ, ÃåùñãáíôÜ êáé Éïóáäüöóêé êáèþò êáé ïé áäåëöÝò ÅëÝíç êáé Åõãåíßá
Íåãñåðüíôç.
Óôá íïóïêïìåßá Äïìïêïý êáé Ëáìßáò åðéêåöáëÞò Þôáí ç êõñßá ÊáóóáâÝôç. Ç
¸íùóç Åëëçíßäùí åß÷å åðßóçò äçìéïõñãÞóåé öïñçôü ÷åéñïõñãåßï, óôï ïðïßï åß÷áí

37. ÂëÝðå ðåñéóóüôåñá óôéò åñãáóßåò ôïõ Ã. Óôáõñüðïõëïõ: "Ôï ÈÝáôñï óôç Ëáìßá Á´ êáé ´", ðåñ.
ÖÈÉÙÔÉÊÁ ×ÑÏÍÉÊÁ, ô.17/1996 êáé 21/2000, áíôßóôïé÷á.
38. Áñ÷åßï ÊáúëÜíç 15-10-1883
39. Áñ÷åßï ×áôæç÷ñÞóôïõ: óõìâüëáéï áñ. 5488/1911
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 249

åêäçëþóåé åðéèõìßá íá âïçèÞóïõí Ãáëëßäåò êáé Åëâåôßäåò íïóïêüìïé40.

Óôçí Áãßá Ìáñßíá ëåéôïõñãïýóå êáé Ãåñìáíéêü íïóïêïìåßï, üðïõ äå÷üôáí ôïõò
óïâáñüôåñá ôñáõìáôéóìÝíïõò, ¸ëëçíåò êáé îÝíïõò.
Ï éóôïñéêüò ôïõ ðïëÝìïõ áõôïý Çëßáò Ïéêïíïìüðïõëïò ãñÜöåé ãéá ôç äñÜóç ôùí
íïóïêüìùí: "Êáé åäþ êõñßåò êáé äåóðïéíßäåò ôùí åêëåêôïôÝñùí ïéêïãåíåéþí, ìåôÜ
ôéíùí öéëïôßìùí éáôñþí êáé íïóïêüìùí, […] ìåôáâÜóáé ìå ðïëëÜ öïñåßá êáé áìÜîéá
åðß ôïõ ðåäßïõ ôùí ìá÷þí, óõíÝëåîáí ôïõò äõóôõ÷åßò ôñáõìáôßáò êáé ìåôåíåãêïýóáé
áõôïýò åéò Ëáìßáí [...] ðáñÝó÷ïí áõôïßò åêåß ôáò ðñþôáò éáôñéêÜò ðåñéèÜëøåéò,
ðñïëçöèÝíôïò ïýôù […] ôïõ èáíÜôïõ ðïëëþí åê ôçò åîáíôëÞóåùò êáé ôçò áíåðáñêïýò
ðåñéèÜëøåùò åðß ôüðïõ[…]". 41

óô. äçìïóéïãñáöéêÜ

åêäüôñéá åöçìåñßäáò- ôõðïãñÜöïò:

Ðñüêåéôáé ãéá ìåìïíùìÝíç ðåñßðôùóç. ¹ôáí ç Ìáñßíá ÊáôóáíÜêç, êüñç ôïõ ãéá
ðïëëÜ ÷ñüíéá åêäüôç È. ÊáôóáíÜêç, ðïõ (óõí)åîÝäéäå áñ÷éêÜ ôçí åöçìåñßäá "ÖùíÞ
ôïõ Ëáïý" êáé êáôüðéí ôçí åöçìåñßäá "Èåñìïðýëáé". ÌåôÜ ôï èÜíáôü ôïõ óõíÝ÷éóå
ôçí ÝêäïóÞ ôçò ç êüñç ôïõ Ìáñßíá. ÁõôÞ ðáñÜëëçëá ìå ôçí Ýêäïóç ôçò åöçìåñßäáò,
ëåéôïõñãïýóå êáé ôï ôõðïãñáöåßï ôçò, åêôåëþíôáò êÜèå ôõðïãñáöéêÞ åñãáóßá ðïõ
ôçò ðáñáããåëëüôáí áðü äçìüóéï êáé éäéþôåò. Ç åêäïôéêÞ áõôÞ äñáóôçñéüôçôá ôçò
Ìáñßíáò ÊáôóáíÜêç åêôõëß÷èçêå óôá ðñþôá ÷ñüíéá ôïõ 20ïõ áéþíá.

æ. ðáñï÷Þò åñùôéêþí õðçñåóéþí

éåñüäïõëïò
ÖõóéêÜ óå êáíÝíá äçìüóéï Ýããñáöï äå óõíáíôÜìå Ýíá ôÝôïéï åðÜããåëìá íá
óõíïäåýåé äéêáéïðñáêôïýóá ãõíáßêá. ÐïëëÝò üìùò åßíáé ïé áíáöïñÝò óôá äéêáóôéêÜ
ðñáêôéêÜ êáé óôéò åöçìåñßäåò ôçò ðüëåùò, ðÜíôá áðáîéùôéêÜ. Óå êÜðïéåò ðåñéüäïõò
üìùò õðÞñîå åíäéáöÝñïí ãéá ôçí êáëõôÝñåõóç ôùí óõíèçêþí åñãáóßáò êáé äéáìïíÞò
ôïõò. Éäéáßôåñá óçìåéþíïõìå ôçí ðëçñïöïñßá ãéá ó÷Ýóåéò ôïõò ìå ôçí Áóôõíïìßá,
üðùò êáé óÞìåñá.

42
"¹äç ðëçñïöïñïýìåèá üôé ï äéåõèõíôÞò ôçò åíôáýèá Áóôõíïìßáò ê. ÄïõëáâÝñçò,
ôç õðïäåßîåé ôùí êáôÜ ôçí óõíïéêßáí ôùí Õäñïìýëùí êáôïéêïýíôùí óõìðïëéôþí ìáò,
ïßôéíåò êáé áíáöïñÜí åíå÷åßñéóáí ðñïò ôïí ê. ÍïìÜñ÷çí, ìåôáâáëþí ãíþìçí
åèåþñçóåí êáôÜëëçëïí ðñïò óýóôáóéí êáôáóôÞìáôïò ôùí ôç Áöñïäßôç èõïõóþí
ãõíáéêþí ôçí èÝóéí ôïõ Ðáëáéïý Íåêñïôáöåßïõ, üðïõ õðÜñ÷ïõóéí áé äçìïôéêáß
áðïèÞêáé, áßôéíåò äéá ìéêñÜò äáðÜíçò äýíáíôáé íá êáôáóôþóé ÷ñÞóéìïé ðñïò
êáôïéêßáí ôùí éåñïäïýëùí."
Ç ëýìç ôçò ðüëåþò ìáò 43
"Ç ðüëéò ìáò åß÷åí áíáêïõöéóèÞ ïëßãïí êáéñüí äéá ôçí åêêáèÜñéóéí áõôÞò åê ôùí
áóÝìíùí ãõíáéêþí. ÁëëÜ äõóôõ÷þò ç êïéíÞ áãáíÜêôçóéò ôçò êïéíùíßáò ìáò
40. Êïýëáò ÎçñáäÜêç: "Ïé Ãõíáßêåò óôïí áôõ÷Þ ðüëåìï ôïõ 1897" , ÁèÞíá 1994
41. Çëßá Ïéêïíïìüðïõëïõ: "Éóôïñßá ôïõ Åëëçíïôïõñêéêïý ðïëÝìïõ", ÁèÞíá 1898
42. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "ÖùíÞ ôçò Öèéþôéäïò" ö. 20/6-3-1894
43. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "ÖùíÞ ôçò Öèéþôéäïò": ö. 20/6-3-1894
250 Ãåþñãéïò Ð. Óôáõñüðïõëïò

åëçóìïíÞèç êáé Þñ÷éóáí ðÜëé äåéëÜ- äåéëÜ íá åéóñÝùóéí áíåíü÷ëçôïé áé ôïéïýôïõ åßäïõò
ãõíáßêåò êáé ìÜëéóôá íá óôÞóùóé ôçí öùëåÜí ôùí åéò ôï êåíôñéêþôåñïí ìÝñïò ôçò
ðüëåþò ìáò ðáñÜ ôçí ðëáôåßáí ÄéÜêïõ.
Äåí åßíáé åó÷Üôç çèéêÞ ðüññùóéò ç áíï÷Þ ôçò åãêáèéäñýóåùò áõôþí åíôüò áõôÞò
ôçò ðëáôåßáò ôïõ ÄéÜêïõ, Ýíèá õðü ôçí óêéÜí ôïõ áíäñéÜíôïò ôïõ ðñïìÜ÷ïõ ôçò
ðßóôåùò êáé ôçò ðáôñßäïò, ôåëïýíôáé ôá üñãéá ôùí éåñïäïýëùí; Áéó÷õíüìåèá äéá
ëïãáñéáóìüí óáò, ù áñìüäéïé, ïé ïðïßïé åðß æçìßá ôùí êïéíþí çèþí åðéôñÝðåôå íá
âåâçëïýôáé ï éåñüò åêåßíïò ÷þñïò ôçò Ðëáôåßáò ôïõ ÄéÜêïõ."

Äéá ôïí Êïí Õðïõñãüí ôùí Åóùôåñéêþí 44

"Ðëçñïöïñïýìåèá áóöáëþò, üôé ï äéåõèýíùí ôçí Áóôõíïìßáí Ëáìßáò Ã.
ÓôÜââáñçò, ëï÷áãüò ôïõ ðåæéêïý, áíáóôñÝöåôáé óêáíäáëùäþò êáè' åóðÝñáí åéò ôá,
ìåôÜ êïéíþí ãõíáéêþí, æõèïðùëåßá ôçò ðüëåþò ìáò. Ðñï÷èÝò åß÷åí éäñýóç
÷áñôïðáéêôåßïí åíôüò áõôþí. ÅðåôÝèç äå Üíåõ ëüãïõ êáé åññÜðéóå ôïí ÄéåõèõíôÞí ôïõ
Îåíïäï÷åßïõ ç "Áããëßá" äéüôé ïýôïò äåí åäÝ÷èç ôï åóðÝñáò åêåßíï ôçò 21çò ëÞîáíôïò íá
åéóáãÜãç êïéíÜò ãõíáßêáò åéò ôï Îåíïäï÷åßïí ôïõ êáé äé' üðåñ êáôçããÝëèç
ðñïóçêüíôùò [...]."
Êáé ìéá áðü ôéò óðÜíéåò áíáöïñÝò, Ýììåóç üìùò, óå äéáèÞêç:

"[…] åíåöáíßóèç ï êýñéïò Ãåþñãéïò ËõìðÝñçò, åðïíùìáæüìåíïò êáé

Ôïõñêïãéþñãçò, êïõñåýò, êÜôïéêïò Ëáìßáò [..] ôïí äå õéüí ôïõ ÄçìÞôñéïí, åðåéäÞ áð'
áñ÷Þò Ýäåéîåí áðåßèåéáí êáé ðïëëÜêéò ìå åðßêñáíåí êáé ðïëëÜò äáðÜíáò äé' áõôüí
Ýêáìïí, åó÷Üôùò äå åëèþí åéò ãÜìïí ìåôÜ áóÝìíïõ ãõíáéêüò (ðüñíçò), åíáíôßïí ôçò
èåëÞóåþò ìïõ, áðïêëåßù åíôåëþò åê ôçò ðåñéïõóßáò ìïõ êáé ôïí áðïêëçñþíù êáé äåí
áöÞíù ôßðïôå åéò áõôüí […]." 45

ÁÍÁÊÅÖÁËÁÉÙÓÇ
ÂëÝðïõìå ëïéðüí üôé óôá ìåí êáëëéôå÷íéêÜ (Þ êáëëéôå÷íßæïíôá) åðáããÝëìáôá ïé
ãõíáßêåò ðïõ ôá áóêïýí äåí ðñïÝñ÷ïíôáé áðü ôçí ðåñéï÷Þ, ðñïÝñ÷ïíôáé åßôå áðü
Üëëåò åëëçíéêÝò ðåñéï÷Ýò åßôå áðü ôï åîùôåñéêü êáé êáôÜ êáíüíá åßíáé öïñåßò ìÜëëïí
îåíüöåñôùí ôüôå äéáóêåäÜóåùí. Ï âáèìüò ÷åéñáöÝôçóÞò ôïõò, áí êáé ðïéêßëåé, óôéò
ðåñéóóüôåñåò ðåñéðôþóåéò èá ðñÝðåé íá èåùñçèåß õðáñêôüò, óå ó÷Ýóç ðÜíôá ìå ôéò
õðüëïéðåò ãõíáßêåò.
¼óïí áöïñÜ ôá ðåñéóóüôåñá áðü ôá õðüëïéðá åðáããÝëìáôá öáßíåôáé íá Ý÷ïõí
ó÷Ýóç ìå åðáããÝëìáôá ðïõ ïé Üíäñåò äåí ìðïñïýóáí Þ ïé ôüôå áíôéëÞøåéò äåí ôïõò
Üöçíáí íá áóêÞóïõí (ìáßá, ôñïöüò, ìïäßóôñá, ðëýóôñá, õðçñÝôñéá ê.Ü.). Áêüìá êáé
ôï íÝï åðÜããåëìá ôçò äáóêÜëáò ßóùò íá ìç åß÷å ôüôå ãåííçèåß áí åèåùñåßôï üôé ïé
Üíäñåò ìðïñïýí íá äéäÜóêïõí ìéêñÜ ìüíï êïñßôóéá ê.ë.ð. ÓôáäéáêÜ üìùò áñ÷ßæïõí
íá äïõëåýïõí êáé óå Üëëåò íÝåò åñãáóßåò, üìùò ðïõ ðÜëé åß÷áí ó÷Ýóç ìå ü,ôé
åèåùñåßôï ãõíáéêåßá áó÷ïëßá (õöáíôïõñãßá, æõìáñéêÜ ê.Ü.). ÐïëëÝò áðü ôéò äïõëåéÝò
ôïõò åßíáé áóôáèåßò, ðñüóêáéñåò êáé åíáëëáóóüìåíåò (êõñßùò ãéá ôéò ãõíáßêåò ôùí
öôù÷üôåñùí óôñùìÜôùí) óôï óðßôé Þ óôç ãåéôïíéÜ.

44. Åöçìåñßäá Ëáìßáò "ÖùíÞ ôçò Öèéþôéäïò" 1903

45. Áñ÷åßï Äõïâïõíéþôç áñ. 6262/1-2-1862 (ÄéáèÞêç)
 Ãõíáéêåßá åðáããÝëìáôá, 1835-1922 251

Ìéá ìåãÜëç ìåñßäá åñãÜæåôáé óôïí ðñùôïãåíÞ ôïìÝá êáé öõóéêÜ ðÜíôá
óçêþíïíôáò ôá âÜñç ôïõ íïéêïêõñéïý êáé ôçò áíáôñïöÞò ôùí ðáéäéþí.
Ç áëëáãÞ ôùí áñ÷þí ôïõ 20ïõ áéþíá, ôçò ãõíáßêáò äçë. óôï äçìüóéï, ìÜëëïí
Üñãçóå íá éó÷ýóåé óôçí ðåñéï÷Þ ìáò.

ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ
ÐÝñáí üóùí áíáöÝñïíôáé óôéò ðáñáðïìðÝò, ÷ñçóéìüôáôá ìáò óôÜèçêáí êáé ôá ðáñáêÜôù:

ÁëåîÜíäñáò ÌðáêáëÜêç- ÅëÝíçò Åëåãìßôïõ: Ç åêðáßäåõóç "åéò ôá ôïõ ïßêïõ" êáé ôá

ãõíáéêåßá êáèÞêïíôá, ÁÅÍ/ÃÃÍÃ, ÁèÞíá 1987
Ó. Æéþãïõ -ÊáñáóôÝñãéïõ: Ç ìÝóç åêðáßäåõóç ôùí êïñéôóéþí (1830 - 1893), ÉÁÅÍ 1986
ÅëÝíçò ÖïõñíáñÜêç: Åêðáßäåõóç êáé ÁãùãÞ ôùí êïñéôóéþí (1830 -1910), ÉÁÅÍ 1987
Ì.Ðáíôåëßäïõ- Ìáæïýôá: Ç ðÜëç ôùí öýëùí äåí åß÷å íéêçôÞ, åö. ÔÏ ÂÇÌÁ 19-12-1999
Ä.È.ÍÜôóéïò: ÐáëéÜ ëáìéþôéêá ðñïéêïóýìöùíá, ðåñ. ÖÈÉÙÔÉÊÁ ×ÑÏÍÉÊÁ ,ô.14/1993

Áðü ôéò 7 ÇÌÅÑÅÓ ôçò ÊÁÈÇÌÅÑÉÍÇÓ "Ãõíáßêá êáé åñãáóßá" (2-5-1999):

Æþãéáò ×ñïíÜêç: Åñãáæüìåíåò ãõíáßêåò
¸öçò ÁâäåëÜ: ¼øåéò ôçò ãõíáéêåßáò åñãáóßáò
¸öçò ÁâäåëÜ: Ìéá ãõíáéêåßá åðáíÜóôáóç- ïé ãõíáßêåò êáôáêôïýí ôá õðïõñãåßá êáé ôéò
äçìüóéåò õðçñåóßåò
×ñ. Óôáìáôïðïýëïõ-ÂáóéëÜêïõ: ÊïñÜóéá êüóìéá êáé åõåéäÞ- ïé ðñþôåò åëëçíßäåò çèïðïéïß
Æ. Óáëßìðá: ÕðçñÝôñéá óôçí ðüëç
ÅëÝíçò ÖïõñíáñÜêç: ÅðÜããåëìá äáóêÜëá
ËÞäáò ÐáðáóôåöáíÜêç: Óôá êáðíïìÜãáæá, óôá õöáíôïõñãåßá- åñãÜôñéåò óôçí åëëçíéêÞ
âéïìç÷áíßá: áðü ôï óðßôé óôç ìéóèùôÞ åñãáóßá.

Ôï õöáíôïõñãåßï ôùí áäåëöþí Ìá÷áßñá óôçí ïäü Ôóéñéìþêïõ. Ðñùôïëåéôïýñãçóå ôï 1902.

Ôï 1927 åß÷å 40 õöÜíôñéåò.