DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI*

ZEKI ARIKAN

Ortaça~larda Mengücüko~ullar~ n~ n 1 yönetimi s~ ras~ nda parlak bir

uygarl~~~ n be~i~i olan Divri~i 2, S~vas ve çevresinde hükümet kuran çe~itli
hanedanlar aras~ nda el de~i~ tirmi~~3 ve bir çeki~me alan~~ olmu~ tur. 1381
y~ l~ nda Memluk Sultanl~~~ n~ n topraklar~ na kat~lan 4 Divri~i, 1398 y~l~ nda
S~vas, Darende, Behisni, Malatya gibi ~ehirlerlerle birlikte Osmanl~~
topraklar~ na kat~ lm~~sa da 5 Timur tehlikesi kar~~s~nda yeniden M~s~ r
sultamna geri verilmi~ tir. Divri~i, Memluk egemenli~i s~ ras~ nda Halep
eyaletine ba~l~~ pek te önemli olmayan ileri bir karakol ödevi görmü~, 1516
y~ l~ nda Mercidab~ k zaferinden sonra Osmanl~~ ülkesine kat~lm~~t~ r 6.

* Bu çal~~ma, X. Türk Tarih Kongresi'ne sunulan "XVI. yüzy~ lda Divri~i" ba~l~~~~
ta~~yan bir bildirinin yan ürünü olarak ortaya ç~ km~~ t~ r. Tapu-tahrir defterlerinde bulunan
Divri~i sancag~~ kanunnamelerinin incelenmesi, söz konusu bildirinin s~n~ r~ n~~ a~ t~~~ ndan ayr~~ bir
ba~l~ k alt~ nda ele al~ nmas~~ yoluna gidilmi~tir. Çal~~malar~ m s~ras~ nda bu güzel yurt kö~esini
yak~ ndan tan~ mama yard~ mc~~ olan Divri~i Kaymakaml~~~~ve Belediye Ba~kanl~~~na te~ekkür
etmeyi borç bilirim.
1. Bu beylik için bk. F. Sümer, "Mengücüko~ullar~", Islâm Ansiklopedisi (I A),VII, 713-18;
N. Sakao~lu, Türk Anadolu'da Mengücüko~ulla~~, Istanbul, 1971; O. Turan, Do~u Anadolu Türk
devletleri tarii~ i, Istanbul, 1973; C.E. Bosworth, Islâm devletleri tarihi (çev. E. Merçil, M. Ip~irli),
Istanbul, 1980, 279-82.
2 Bu uygarl~~~~kan~ tlayan eserler günümüze kadar ula~m~~t~r. Bunlar~ n en önemlisi

Mengücük Beyi Süleyman'~n o~lu Ahmet ~ah'~ n 620 (1228/29) y~l~nda yapt~rd~~~~Ulucami ile
buna biti~ik olarak Fahreddin Behram ~ah'~ n k~z~~ Turan Melik tarafindan 628 (1231) tarihinde
yapt~ r~ lan darü~~ifad~r. XVII. yüzy~lda Evliya Çelebi (Seyahatname, Istanbul, 1314, III, 210-
4)'nin ve geçen yüzy~ lda da birçok seyyah~ n dikkatini çeken Divri~i'deki bu ve di~er eserler
Halil Edhem ve Van Berchem (Mat6riaux pour un Corpus Incriptionum Arabicarum, III, le Caire,
1910) ile Albert Gabriel (Monuments turcs d'Anatolie, Paris, 1934, II) taraf~ ndan ayr~nt~l~~ bir
~ekilde incelenmi~~ve yak~ n zamanlarda bu konuda epeyce ara~t~rma yap~lm~~t~r. Bu
ara~t~ rmalar için bk. Y. önge, I. Ate~, S. Bayram, Divri~i Ulucami ve Darü~~ifas~, Ankara, 1978.
"XVI. yüzy~lda Divri~i" ba~l~ kl~~ bildirimizde, bu eserlerin vak~fianyla ilgili daha ayr~ nt~l~~
bilgiler verilmi~tir.
3 R~dvan Nafiz, Ismail Hakk~, Sivas ~ehri, Istanbul, 1928; Y. Yücel, Kad~~Burhaneddin Ahmed

ve devleti, Ankara, 1970.

4 ~ . Hakk~~ Uzunçar~~l~, Anadolu beylikleri, Ankara, 1969 2 163.

3 A~~kpa~azade, Tevarih-i Osman (yay. Ali), Istanbul, 1332, 73-74; Ne~ri, Kitab-~~
Cihannüma (yay. M.A. Köymen, F.R. Unat), Ankara, 1 949-1957, ~, 334-340.
6 Hoca Sadeddin, Tacü't-Tevarih, Istanbul, 1279-80, II, 339; J. von Hammer, Devlet-i

Osmaniye tarihi (çev. M. Atâ, Istanbul, 1330, V, 195.

762 ZEKi ARIKAN

Osmanl~~ yönetimine geçtikten sonra, bir sancak olarak örgütlenen Divri~i,

önce Vilayet-i Arab'a 7, bir süre sonra da Eyalet-i Rum'a ba~lanm~~t~r 8.
Bir yüz y~ldan fazla sürekli olarak M~s~ r sultanl~~~ n~ n yönetimi alt~ nda
ya~ayan Divri~i'de Memluk sisteminden Osmanl~~ düzenine geçi~in
sars~ nt~ ya yol açmad~~~~anla~~lmaktad~ r. Nitekim Divri~i'nin Osmanl~~
yönetimine geçmesinden hemen sonra burada say~ m (tahrir) yap~lm~~~9,
bütün vak~flar, mülkler yeniden yaz~lm~~~ ve bunlar~n eski hak ve
ayr~cal~ klar~~ oldu~u gibi tan~nm~~t~ r. Hemen hemen bütün vak~flar~n ve
mülklerin Sultan Selim Han tabe serahu'dan mukarrernameleri oldu~u
belirtilmekte, Memluk sultanlar~~ zaman~nda verilen hüccetlerin de
onand~~~~anla~~lmaktad~ r. Baz~~ yerlerin "Mülkiyeti tefti~~olundukta Merhum
Sultan Ho~kadem'den ve Sultan Kayabay'dan ve inat sultandan murabbaat~" oldu~u
anla~~lm~~~ve bunlar~n "kadimitzzemandan yevmü'l feth mülkiyet üzre tasarruf
oluna geldi~ine vilayet halk~n~n ehl-i vukufu... ~ehadet" eylemi~lerdir ". Yine
Kanuni döneminde düzenlenen bir tapu-tahrir defterinde bulunan küçük
fakat önemli kay~ tlar, Osmanl~~devletinin Memluk sultanlarm~n verdikleri
beratlar~~ nas~l geçerli k~ld~klar~ n~n canl~~bir örne~i olarak görülmektedir. Bu
da~~n~k kay~ tlardan anla~~ld~~ma göre, Memluk devleti zaman~nda sipahi ve
sipahizade statüsünde bulunan baz~~ kimseler yine bu haklar~n~~ koruyorlard~:
"Sipahiler idüklerine... Sultan-t M~s~r'dan men~urlan... var; Sipahizade ba men~ur-t

O. Lütfi Barkan, "H. 933-934 (1527-1528) mali y~l~ na ait bir bütçe örne~i", Iktisat
Fakültesi Alecmuas~~ (~ FM), XV ~~1-4 (1934), 306. Kanuni Sultan Süleyman'~~ ilk y~llar~ nda
düzenlenen bir cetvele göre Divri~i, Vilayet-i Arab'a ba~l~~bulunuyor ve 330.000 akça ile Okçu
Sinan Bey taraf~ndan tasarruf ediliyordu.
8 M. Tayyip Gökbilgin, "XV ve XVI as~ rlarda rum eyaleti", Vak~flar Dergisi, VI (1965),

51-6 ; M. Kunt, Sancaktan eyalet e, Istanbul, 1978, 128, 139, 157. Divri~i, 1632-41 tarihli
listelerde (M. Kunt, ayn. esr., 188) Sivas eyaletine ba~l~~görünmektedir. Ayr~ca bk. Ayn-~~Ali
Efendi, Kavanin-i Osman der hülasa-i mezamin-i defter-i Divan, Istanbul, 1280, 51.
9 Malatya, Gerger, Kâhta, Behisni (Besni), Divri~i ve Darende kazalar~nda bulunan

evkaf ve emlakin yaz~l~~ bulundu~u 937 (1530-31) tarihli tapu defteri s~k s~ k iptidai f~th~le ketb
olunan defter'den al~ nt~lar yapmakta, hattâ sonraki defter'den de söz edilmektedir. Köhne defter, eski
defter terimlerine de rastlanmaktad~ r (Ba~bakanl~ k Osmanl~~Ar~ivi, Tapu-tahrir defteri no. 156,
s. 180-234, bundan böyle Tl'). Oysa bugün elimizde bulunan Divri~i'ye ait en eski defter
Kanuni zaman~ ndan öteye gitmemektedir. Anla~~ld~g~na göre fetihten hemen sonra Divri~i'de
bir tahrir yap~lm~~, bir süre sonra yeni bir say~m yap~lmas~~yoluna gidilmi~, 1530 y~llanna do~ru
da sanca~~n evkaf, emlak, nüfus ve timarlan yeni bir tahrir konusu olmu~tur. Osmanl~~
Imparatorlu~unda yap~lan tahrir i~lemleri için bk. 0. Lütfi Barkan, "Türkiye'de imparatorluk
devirlerinin büyük nüfus ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik defterleri", /FM, II
( 94 ~~ ), 20-59, 214-247; H. Inalc~ k, Hicri 835 tarihli suret-i defter-i sancak-: Arvanid, Ankara, 1954,
XVIII-XXIII.
TT 1.56, 234.
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELER~~ 763

Sultan-~~ M~s~r; Köhne sipahi idügüne elinde Sultan-~~ M~s~ r'dan men~uru var 10,
gibi notlar Memluk sisteminin nas~ l korundu~unu ortaya koymaktad~ r.
Hattâ M~s~ r sultan~ n~ n men~uruyla Divri~i'ye kad~~ olan Sadeddin o~lu
Mevlana Mehmed'in rüsum ve avar~z'dan tamamen muaf tutuldu~ u da
anla~~lmaktad~ r 11. Öte yandan Karaman, S~ vas, Amasya, Tokat, Malatya
ve Suriye taraflar~ nda daha do~rusu önceden çe~itli ~slam ve Türk
devletlerinin egmenli~i alt~ nda bulunan yörelerde uygulanan ve Osmanl~~
timar~ ndan farkl~~ bir yap~s~~ olan Malikdne-Divani sisteminin 12, yani iki ba~tan
tasarruf biçiminin Divri~i'de de yayg~ n oldu~ u görülmektedir. Sistemin
bütünüyle Memluk yönetiminden devral~ nd~~~ na ~üphe bulunmamaktad~ r.
Malikâne-Divani hisselerine ili~kin kay~ tlar~ n çok gerilere gitti~ini tapu-
tahrir defterlerindeki veriler aç~ kça ortaya koymaktad~ r.
Öte yandan a~a~~ da biraz daha ayr~ nt~l~~olarak üzerinde duraca~~ m~z
gibi 937 ( '53o-3 ) tarihli Divri~i livas~~kanunnamesi 13, Kanunname-i cedid-i
padi~ahi ba~l~~~ n' ta~~ makta ve zaman zaman kanun-~~kadim'e 14 at~ flarda
bulunmakta; birtak~ m bid'atlerin de ref olundu~ unu belirtmektedir. Bütün
bu aç~ klamalar~ n Osmanl~~öncesi Memluk yönetiminin etki ya da izlerini
ta~~d~~~ na ~üphe bulunmamaktad~ r. Kald~~ ki Türk ve ~slam devletlerinden
al~ nm~~~olan ülkelerde öteden beri yürürlükte olan eski kanunlar~ n adlar~ n~n
dahi de~i~ tirilmeksizin oldu~u gibi al~ n~ p uyguland~~~ n~~ gösteren y~~~ nla
örnek bulunmaktad~ r. Nitekim Osmanl~~ imparatorlu~u Do~u ve
Güneydo~u Anadolu'da Akkoyunlu hükümdar~~Uzun Hasan'a ait pek çok
kanunu Hasan Padi~ah Kanunu 15 ad~~ alt~ nda aynen yürürlükte b~ rakm~~,
M~s~ r sultan~~Kay~ tbay 16, Dulkaci~ ro~lu Alaüddevle Bey 17 kanunlar~ n~~ da
10 -r-r „o501-504,
o o uU defter,
937 (1530-31) tarilidir.
I° TT 408, 584.
12 Bu konuda bk. Ö. Lütf~~ Barkan, "Türk-~slam toprak hukuku tatbikat~ n~n Osmanl~~

~ mparatorlu~unda ald~~~~ ~ekiller I: Malikâne-Divani sistemi", Türk Hukuk ve Iktisat Tarihi

Mecmuast, II (1939), 119-184; I. Beldiceanu-Steinherr, "Fiscalit et formes de possession de la
terre arable dans l'Anatolie pr e. ottomane", journal of the Economic and social History of the Orient
(JESHO), XIX /3 (1976), 232-322; N. Beldiceanu, Le timar dans ['Etat ottoman ( Mut XIVe-ddn~t
XVe Wiesbaden, 1980, 33.
13 TT 4o8, 576-77.

14 "Kadim k~ rk elli y~ la denilmez, kadim oldur ki an~ n evvelin kimesne bilmeye", Milli
Tetebbular Mecmuas~, I (1331), 98.
15 0. Lütfi Barkan, "Osmanl~~ devrinde Akkoyunlu hükümdar~~ Uzun Hasan Beye ait

kanunlar", Tarih Vesikalar~,1 (1941), 91-106, 14-197; Ayn. yazar, XV ve XVL as~rla~da Osmanl~~
Imparatorlu~unda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslar~, I, Kanunlar, ~stanbul, 1943, 145-170
(Bundan böyle, Kanunlar; N. Güyünç, XVI. yüzy~lda Mardin sanca~~, ~stanbul, 1969, 157-168.
16 Sarkan, Kanunlar, 200-203.
17 Barkan, Kanunlar, 119-124..
764 ZEKI ARIKAN

ayn~~ ~ekilde benimsemi~ tir. Y~ llardan beri yerli halk~ n al~~~ k oldu~u vergi
düzeni ve kurallar~ n~ n de~i~ tirilmemesi, yerel bir tak~ m gelenek ve
dengelerin "ihtilalci" bir yöntemle alt üst edilmemesi o zaman~ n ak~ lc~~ ve
tutarl~~ bir siyasetinin sonucu olarak görülmektedir. Hattâ Osmanl~lar~ n
Balkan yar~madas~ ndaki Kratova ve Novaberda (Novo Brdo) maden
ocaklanyla ilgili kanunlar~~ da eski S~ rp ve Alman yasalar~ ndan çevirerek
uygulad~ klar~~ bilinmektedir 18 .
Konuya bu aç~dan yakla~~ nca Osmanl~~ sancak kanunlar~ n~ n 19 önemi
kendili~inden anla~~lmakta, bunlar~ n Osmanl~~ öncesi sosyal ve ekonomik
yap~ ya ili~kin zengin bir malzemeyi içerdi~i görülmektedir. Baz~~
sancaklar~ n, tahririn yap~ ld~~~~ko~ullara göre derlenmi~~ya da düzenlenmi~~
birden fazla kanunnamelerinin bulundu~u fark edilmektedir 2°. Bu
kanunnamelerin zamanla biribirini tamamlayarak ortaya daha derli toplu
bir metnin ç~ kt~~~ n~~görüyor; böylece Barkan'~ n deyimiyle "tipik Osmanl~~
kanunnamelerine" geçi~in sa~land~~~ na tan~ k oluyoruz. Nitekim XVI.
yüzy~l~ n ortalar~ na do~ru Do~u Anadolu'nun birçok yerinde Hasan Padi~ah
kanunlar~~yerlerini art~ k Osmanl~~ kanunlar~ na b~ rakm~~lard~.
Öte yandan XV. yüzy~lda yap~lm~~~ olan çe~itli yörelerin say~ m
sonuçlar~ n~~kapsayan mufassal defterler de bize Osmanl~~kanunnamelerinin
kökeni konusunda az çok bir fikir vermektedir. Sözgelimi XV. yüzy~lda
Hamid sanca~~n~ n çe~itli nahilerinde uygulanmakta olan çift resmine ait
deftere serpi~tirilmi~~olan kurallar, sonradan telif edilerek bir kanunname

18 N. Beldiceanu, Les Actes des premiers sultans, Rtglements miniers (139o-1512), Paris-La
Haye, 1964, 53-74.
19 Sancak kanunameleri genellikle her sanca~~ n mufassal tapu tahir defterinin ba~~nda yer
al~ rd~. Bu kanunnamelerin yüzden fazlas~~ 0. Lütfi Barkan (Kanunlar..) taraf~ ndan
yay~ nlanm~~ t~ r. Ayr~ca Hadiye Tuncer (Osmanl~~Imparatorlu~unda toprak hukuku arazi kanunlar~~ve
kanun aç~ klamalar~, Ankara, 1962) Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlü~ü Ar~ivi'ndeki
defterleide yer alan kanunnameleri yay~ nlam~~t~ r. Ancak bu yay~nda bilimsel yöntemlere ba~l~~
kal~ nmam~~, metinler ço~u kez eksik verildi~i gibi bir çok terimler de yanl~~~okunmu~tur. Sancak
kanunnameleriyle ilgili çe~itli incelemeleri burada teker teker belirtmeyece~iz. Kanunnamele-
rin toplu bir listesi için bk. Heat W. Lowry, "The Ottoman liva kanunnames contained in the
Defter-i HakanI", Osmanl~~ Ara~t~rmalar~~ (OA), II (1981), 43-74.
20 Kr~. R. Mantran-J. Sauvaget, Rtglements fiscaux ottomans tes provinces syriennes, Beyrouth,
R. Mantran, "RCglements fiscaux ottomans. La province de Bassora", JESHO, X/2-3
1951;
(1967), 224-277; N. Göyünç, Mardin, 157-175, N. Beldiceanu = I. Beldiceanu Steinherr,
"Recherches sur lâ province de Qaraman au XVI e sicle", JESHO,XI I ~~ (1968), 1-129; Heat
W. Lowry, "A corpus of extant kanunnames for the island of Limnos as contained in the Tapu-
Tahrir defter collection of the Ba~bakanl~ k Archives", OA, I (198o), 40-61.
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 765

haline getirilmi~tir 21 . Ayn~~ ~ekilde Ayd~ n sanca~~ n~n oldukça ayr~ nt~l~~olan
kanunnamesine 22 esas olan bir tak~m maddeleri de da~~ n~ k olarak XV.
yüzy~l tapu defterlerinde 23 bulmak mümkündür. Biribirine yak~ n olan
sancaklar~n kanunnameleri aras~nda büyük benzerlikler göze çarpmakta-
d~ r. Nitekim a~a~~da görece~imiz gibi Divri~i kanunnamesiyle Gerger,
Malatya sancak kanunlar~~ aras~ nda farklar pek azd~ r. Ayd~n kanunnamesi-
nin birçok hükümleri bu sanca~a kom~u olan livalar~ n kanunlar~ na
uymaktad~ r 24 .
Divri~i livas~ n~ n elimizde üç kanunnamesi bulunmaktad~ r 25 .
Bunlardan birincisi 937 ( 53o-31) tarihli Malatya, Gerger, Behisni, Divrik,
Darende ve H~sn~mansur kazalar~nda bulunan evkaf ve emlakin tahrir
defteri ba~~ nda yer almaktad~ r 26. ~ kinci kanunnamede yine ayn~~ tarihli
Malatya ve Gergerle birlikte yaz~lm~~~Divri~i sanca~~n~ n mufassal defteri
içinde bulunmaktad~ r 27. Üçüncü ve sonuncu kanunname ise Tapu
Kadastro Genel Müdürlü~ü Ar~ivi (Kuyud-~~ Kadime)'ndeki Divri~i
mufassal~ n~ n ba~~ na konulmu~tur 28. ~imdi s~ ras~yla bu kanunnameleri
gözden geçirelim.
"Suret-i Kanunname-i Cedit" olarak adland~ r~lan birinci kanunname,
Malatya, Gerger, Divri~i sancaklar~ ndaki evkaf ve emlak gelirlerinin
tasarruf biçimine ~~~ k tutmaktad~ r. Yukar~da de~indi~imiz gibi Malikâne-
Divani sistemi Karaman, Suriye vilayetleriyle Amasya, Çorum, Tokat,
Sivas, Divri~i ve Malatya'y~~ kapsayan Rum eyaletinde oldukça geni~~bir
alanda uygulanmakta idi. Bu sisteme göre, imparatorlu~un di~er
yörelerinde gördüklerimizden farkl~~ olarak, vak~f ya da mülk olan ~ey,

2 ' TT no 30, 994, 121. Kr~. Z. Ar~ kan, XV- XVL yüzj~llarda Hamid sanca~~ , Izmir, 1982
(bas~lmam~~~doçentlik tezi).
22 Barkan, Kanunlar, 6-18; H. Ak~n, Aychno~ullar~~tarihi hakk~nda bir ara~t~rma, Ankara, 1968 2 ,
197-215.
23 TT ~~ M; TT 8; Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi, Maliyeden Müdevver (MM), 232.
24 Saruhan sanca~~n~ n kanunnamesi ~imdiye kadar bulunamam~~ t~r. Manisa'n~n
numaral~~ ~er'iye sicilinde (Manisa Müzesi) bulunan ba~~~ve sonu eksik bir metnin buraya ait
oldu~unu san~ yoruz (Z. Ar~ kan, "Bir kanunname sureti", Tarih incelemeleri Dergisi, III ( 1987),
49-61). Kr~. E. Ziya Karal, "Yavuz Sultan Selim'in o~lu ~ehzade Süleyman'a Manisa sanca~~n~~
idare etmesi için gönderdi~i siyasetname", Belleten, VI/21-22 ( 1 942 ), 37-44; Hadiye Tuncer,
Osmanl~~ imparatorlu~unda toprak kanunlar:, 1299-1730, Ankara 1965, 127-148.
25 Kr~. Heat W. Lowry, "The ottoman livas kanunnames...", 59-60.
26 TT 156.
27 TT 408, 576-577.
28 Tapu Kadastro Genel Müdürlü~ü Ar~ivi (Kuyud-~~ Kadime), Defter-i mufassal-t livay-z
Divri~i (TK) 153, 16-513.
766 ZEKI ARIKAN

topraktan ve toprak üzerinde ya~ayan köylüden al~nan her türlü vergiler

olmay~ p, yaln~zca topra~~n kuru bir mülkiyet hakk~d~r. Bu bak~ mdan vak~f
ve mülk sahipleri; bu topraklar~~ i~leyen köylülerden yaln~z bir toprak kiras~~
istemek hak ve yetkisine sahip bulunmaktad~ r. Malikâne hissesi denilen bu
toprak kiras~, elde edilen ürünün be~te, yedide, onda biri olarak kabul
edilmi~ tir. Bunun d~~~ nda topra~~n ve toprak üzerinde bulunan köylülerin
devlete vermek zorunda olduklar~~ di~er bütün hak ve resimler Divant ad~~
alt~ nda do~rudan do~ruya devletin temsilcisi olan sipahiye ait bulunmakta-
d~ r 29. 982 (1574) tarihinde Rum eyaletini tahrir etmi~~olan Trabzon
sancakbeyi Ömer Beyin yapt~~~~aç~klamaya göre, "...Mesela bir çiftli~in elli
yedi akça ve n~sf~ndan yirmi sekiz akça harac-z muvazzafindan gayn hububattan ve sair
has~lattan iki ö~ür alznup birine ö~r-i divant derler Sipahi taifesi alur Birine ö~r-i
Malikâne derler eshab-~~ emlak ve evkaf alurlar..." 30 Yine Ömer Beyin verdi~i
bilgilere göre, bu gibi mülk sahipleri, topraklar~ n~~kendileri i~lemeyip toprak
üzerinde oturan reayaya kiralam~~~olduklar~ndan reaya; bu çe~it mülk
topraklar~ n her türlü rüsum ve harac~n~~devlete verdikten sonra, ayr~ca bir
hisse de toprak kiras~~olarak malikâne sahibine ödemektedir: "...Her biri
mülkü olan nahiyeleri evvelden tasarruf eden reayadan ve gaynlardan baz~~taifelere icare
tarik~yla virüb her biri elinde olan yeri eküb ve biçüb harac-~~muvazzaf ve mukasemesin
si pahiye verdükden sonra hububdan ve ba~~ve ba~çadan ve bostandan has~l olan gallat~n
ö~rünü dahi icar-~~arz deyü maliklere vermek üzere..." 31
~~te yukar~da sözünü etti~imiz ve bir numaral~~ olarak ele ald~~~m~z
Gerger ve Malatya sancaklann~~ da ilgilendiren Divri~i kanunnamesi,
Malikâne-Divani sistemini tan~ mlamakta, elde edilen has~l~ n bölü~ümüyle
ilgili kurallar~~ kapsamaktad~r. Buna göre, söz konusu sancaklarda bulunan
köy, mezraa, çiftlik ve di~er yerlerden elde edilen üründen " kadimüleyyamdan
ilayevmine hazâ iki ba~~ö~ür alunagelüb bir ba~~na canib-i malikdne ve bir ba~~na canib-
i divant" denilmektedir. Bu kanunname, timar erbab~n~n alaca~~~vergilere de
aç~ kl~ k getirmekte ve buna göre resm-i çift 32, resm-i bennak ve caba 33,

Barkan, "Malikâne-Divani", 122.

29

3° Metin
için bk. Barkan, "Malikine-Divani", 126-27.
31 Göst, yer., I 27.

32 Çift resmi: Osmanl~~ Imparatorlu~unda bir çiftlik yer tasarruf eden reayan~ n sipahisine
ödedi~i vergidir. Bunun için bk. H. ~~nalc~ k, "Osmanl~larda raiyet rüsumu", Belleten,XXIII 192
(1959), 577-586; Ayn. yazar, "Çift resmi", EncyclopIdie de l'Islam (El) 2, II, 32-33.
33 Bennak resmi: Yar~ m çiftlikten az yer tutan ya da hiç topra~~~olmayan evli raiyetin
ödedi~i vergidir. Elinde topra~~~olan raiyete ekinli, hiç topra~~~olmayana çaba bennak denirdi.
TK 153'de Divri~i-de ekinli ve çaba bennaklerin kesin olarak biribirinden ay~ rt edildi~i
görülmektedir. Buna göre ekinli bennak 18, caba bennak 12 akça ödüyordu. Bennak için bk. H.
Inalc~ k, "Bennak", E12, I, 1204. Bennak teriminin kökeni konusunda yeni bir aç~klama için bk.
L. Bazin, "Note sur... bennâk", Turcica, XVI (1984), ~~29-i 3o.
 DIVRI~I SANCA~~
I KANUNNAMELERI 767

gerdek 34, a~nam 35 ve badihava gibi rüsum-~~ örfiyenin timar sahibine ait
oldu~u belirtilmektedir. Bütün bu vergilere vak~ f ve mülk sahipleri "dahi"
edemezlerdi. Ancak "rüsum-~~ örfiyesi" olmayan mezraa, arazi ve çiftlik gibi
yerlerden al~ nan ö~rün vak~f sahibi, mülk sahibi ve timar sahibi aras~ nda
bölü~ türülmesi öngörülüyordu. Bu kanunname Ömer Lütfi Barkan
tarafindan yay~ nland~~~~için burada yeniden yay~ nlamak yoluna
gitmeyece~iz 36.
~ ki numaral~~ olarak adland~ rd~~~ m~z Divri~i livas~~ kanunnamesinde
Malikâne-Divani sistemi üzerinde pek durulmamakta, yaln~z "kanun-z kadim
üzre iki ba~~ö~ür al~ndukdan sonra salariye 37 deyü k~rk kilede bir kile" 38 al~nd~~~ n~~
bunun da "bid'at oldu~u sebebden ref' olundu~unu belirtmektedir. Bunun
d~~~ nda Divri~i sanca~~ndan al~nan vergiler, reaya, sipahi ili~kileri; cürüm ve
cinayetten al~ nan resimlerin ayr~ nt~l~~ bir aç~klamas~~yap~lmaktad~ r. Dikkati
çeken bir konu da Divri~i sanca~~ nda sipahilerin reaya üzerindeki
bask~lar~ n~~ önlemeye yönelik hükümlerin bu kanunnamede yer alm~~~
olmas~d~ r. Nitekim sancakbeyi ve sipahilerin raiyetlerini ot biçmeye
zorlad~ klar~, bu yüzden kendi i~~ve güçlerinden ettikleri belirtilmekte bid'at
oldu~undan ötürü bunun yasakland~~~~aç~ klanmakta, askeri s~n~f~n, akça ile
rençber tutmalar~~ gerekti~i üzerinde durulmaktad~ r. Öte yandan y~lda bir
kez reayadan ya~, keçe, odun, otluk, saman, kömür vb. al~nd~~~~fakat
bunlara kar~~l~ k çok az bir para ödendi~i dile getirilmekte, bunun da

34 Gerdek resmi: Evlenme vergisi anlam~na gelen bu vergiyi hem müslüman hem de

gayrimüslim reaya ödemek zorunda idi. Bk. N. Beldiceanu, Les Actes..., II, 302.
35 A~nam resmi ya da âdet-i a~nam~n hesaplanmas~nda, kuzulu koyun kuzusuyla bir kabul

edilmekteydi. Genellikle iki koyuna bir akça al~n~yordu. Bk. C. Orhonlu, Osmanl~~
Imparatorlu~unda a~iretleri iskân te~ebbüsü, 1691-1696, Istanbul, 1963, 21. Ayr~ca bk. Kanunname-i
Osman (yay. M. Arif), Istanbul, 1329, 30.
36Barkan, "Malikâne-Divani", 163-164.
37Salariye, salari ve bazan da salarl~k denilen bu vergi ö~ür gibi ürünün miktar~na ve ö~üre
kat~lm~~~olarak al~nmak tayd~. Osmanl~lara herhalde Ilhanl~lardan geçmi~~bir terim olup köye
gidip harman ba~~nda, sipahiler ad~na ürünü ölçerek bunlar~n ö~ürlerini toplayan bir memurla
ilgili vergi olarak görünmektedir. Bu bak~mdan salariyenin ö~ür toplama giderlerine kar~~l~k
köylüden al~nan bir vergi oldu~u anla~~lmaktad~r. lk.z~~ sancaklarda salariyenin yemlik ad~~
alt~nda topland~~~~belirtilmektedir. Bk. L. Güçer, XV-XV//. as~rlarda Osmanl~~ ~mparatorlu~unda
hububat meselesi ve hububattan al~nan vergiler, ~stanbul, 1964, 52-53; Kr~. Barkan, Kanunlar, 66-78,
198.
38 Kilenin ölçüsü yöreden yöreye de~i~ebiliyordu. Istanbul kilesi 20 okka (25, 656 kg.) idi.

Amid ve Çermik kilesinin Istanbul kilesinin yar~s~~ oldu~u anla~~lmaktad~r (Barkan, "Uzun
Hasan'a ait kanunlar", göst. yer., I, 103, 194. Kile için ayr~ca bk. W. Hinz, Islamische masse und
Gewichte umgerechner ins metrische system, Leiden, 1955, 41-42; H. Inalc~k, "Introduction to
Ottoman metrology", Turcica, XV (1983), 311-348.
768 ZEKI ARIKAN

yasakland~~~~ve bu gibi ihtiyaçlar~ n günlük narh 39 üzerinden sat~ n al~nmas~~

gerekti~i hükme ba~lanmaktad~r. Sancak suba~~lar~ n~ n reayan~ n evine
konduklar~~ve onlardan zorla yem ve yiyecek ald~klar~ na ili~kin hükümler de
göze çarpmaktad~ r. Üstelik sancakbeyi ve suba~~lar~ n ava ç~ kt~ klar~~ zaman
reayay~~ da birlikte götürdükleri böylece onlar~~ i~~ve güçlerinden
al~ koyduklar~~ gibi uygulamalar~ n yasakland~~~ n~~ yine bu kanunnameden
ö~reniyoruz.
Sancakbeyi, suba~~~ve sipahilerin reaya üzerindeki bask~lar~ mn
kald~ r~lmas~ na yönelik hükümlere daha ba~ka sancak kanunnamelerinde de
rastlanmaktad~ r 4°. Ancak 1530 tarihli Divri~i kanunnamesinde bulunan,
ehl-i örfün reayay~~ incitmesini yasaklayan buyruklarla daha sonra
yay~ nland~~~m bildi~imiz adaletnamelerde 41 yer alan hükümler aras~ ndaki
benzerlik gözden kaçmamaktad~ r. Bu hükümler en az~ ndan Divri~i
sanca~~nda reaya-sipahi ili~kilerinin daha XVI. yüzy~l~ n ba~lar~ nda
bozulmaya yüz tuttu~unu ve devlet merkezinin bunu önlemek için çaba
gösterdi~ini ortaya koymaktad~ r. Bu kanunname ~imdiye kadar yay~ nlan-
mad~~~~için a~a~~da oldu~u gibi verilmesi yoluna gidilmi~tir.
Do~rudan do~ruya Divri~i sanca~~ na ait üçüncü bir kanunname
yukarda belirtti~imiz gibi Tapu Kadastro Genel Müdürlü~ü Ar~ivinde
bulunan Divri~i mufassal~ n~ n ba~~ nda bulunmaktad~ r. önce bu kanunna-
menin hangi tarihte ç~kar~ld~~~ n~~tespit etmeye çal~~al~ m. Gerek Barkan 42,
gerek Tuncer 43 söz konusu kanunnamenin tarihsiz oldu~unu

39 Narh için bk. Y. Yücel, 164o tarihli Es'ar defteri, Ankara, 1982; Mübahat S. Kütüko~lu,
Osmanhlarda narh müessesesi ve 1640 tarihli narh defteri, Istanbul, 1983, 3-34.
4° "Ve Çelebi Sultan ve Karaman ve Hamid sipahileri Konya'ya gelicek cebr ile
~ehürlünün evlerine konmayalar... "Barkan, Kanunlar, 43)•
41 H. Inalc~ k, "Adaletnaler", Belgeler, III 3-4 ( 1 96 5) , 49- 1 45: "...Vüzera ve beylerbeyiler
ve voyvodalar~~ ve sancakbeyleri ve suba~~lar ve emlak ve evkaf ve ba~makl~ k karye zabitleri ve
ümena ve ummal ve müba~irin-i emval daima [on] on be~~atlu ile üzerlerine ç~ kub ve naibler
dahi hevalar~ na tabi olub vilayetdan müft ve meccanen yem ve yemeklerin ve s~~~r ve
koyunlar~ n ve kuzu ve tavuklar~ n ve cebren emval ve esbablar~n ve mal buldun deyü bigayr-i
subut-~~ ~er' akçalar~ n alub ve o~lanlar~ n ve k~zlar~ n çeküb... "(s. 105); "...Reaya ve berayan~n
müft ve meccanen at ve kat~ r ve deve ve kul ve esbab ve mallar~n ve arpa ve saman ve odun ve
otluk ve koyun ve kuzu ve tavuk ve ya~~ve bal vesair mekâlat k~sm~ n çeküb alub ve bunun emsali
nice salgunlar salub..." (s. 126). Ayr~ca bk. M. Akda~, Türk halk~n~n dirlik ve düzenlik kavgas~,
Ankara, 1975, 330-333, 337-343, 382. Ayr~ca bk. I. Beldiceanu-Steinherr, J.-L. Bacqu6-
Grammont, "A propos de quelques causes de malaises sociaux en Anatolie centrale aux XVIe et
XVII sicles", Archivum Ottomanicum, VII (1982), 71-115.
42 Kanunlar, 118.
43 Osmanl~~ imparatorlu~unda toprak hukuku, 246.
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 769

belirtmi~lerdir. Ne var ki bu kanunnamenin yer ald~~~~defterin ba~~taraf~nda

tarih olmamakla birlikte, ilk sayfada Sultan II. Selim'in (1566-1574) tu~ras~~
bulunmaktad~ r. Bu bize gerek tahririn yap~ld~~~~gerekse kanunnamenin
düzenlendi~i tarih hakk~nda bir fikir vermektedir. Kald~~ki defterin içinde
bu konuda bizi ayd~nlatacak tarihler de bulunmaktad~ r. Nitekim Divri~i
livas~ nda bulunan memlehalar~ n (tuzla) 44 tahririn yap~ld~~~~s~ rada düzenli
bir i~letme haline konulmas~~ için yap~lan yeni uygulamayla ilgili kay~ tlar~ n
alt~ nda fi 22 ~abanülmuazzam 976 ( ~~2 ~ubat 1569) tarihi yaz~lm~~t~r 45.
Burada bulunan iki kayd~ n da defterin sürekli bir parças~n~~ olu~turdu~u ve
sonradan eklenmedi~i kesin olarak anla~~lmaktad~ r.
Öte yandan Divri~i sanca~~n~ n say~ m i~leminin yukar~da verdi~imiz
tarihte yap~ld~~~ n~~ ba~ka kaynaklarla da do~rulamak mümkün görülmekte-
dir. ~öyle ki bu mufassal defterin icmalinin son yapra~~ nda bulunan bir
kay~ t 48,Divri~i livas~ n~n 976 tarihinde tahrir ettirildi~i ve il yaz~c~s~n~n da
Sad~ k Çelebi oldu~u konusunda ~ üpheye yer b~ rakmamaktad~ r. Bununla
ilgili olarak elimizdeki bir ba~ka önemli kan~ t ta Mühimme kay~ tlar~d~ r.
Burada 976 tarihinde Divri~i sanca~~n~~ tahrir eden " Muharrir-i vilayet Sad~k
Çelebi"ye gönderilen bir hüküm sureti yer almaktad~ r 47 ki bütün bunlar
sanca~m ~~568 / ~~ 569 tarihinde yeniden yaz~ld~~~m, kanunnamesinin de ayn~~
s~ rada yeniden düzenlenerek defterin ba~~na konuldu~unu ortaya
koymaktad~ r 48.
Üçüncü olarak adland~ rd~~~m~z bu sonuncu kanunname, yukar~da
içeriklerini tan~ tmaya çal~~ t~~~ m~z di~er iki kanunnamenin yeni birtak~m
hükümlerle derli toplu bir ifadesi, bir bile~kesi olarak görülmektedir. Ba~ka
bir deyimle bu kanunname, hem kendinden öncekilerde bulunan hükümleri
kapsamakta hem de birtak~ m yeni maddelerin yürürlü~e konuldu~unu
göstermektedir. Böylece Osmanl~~yönetiminin ba~lamas~ndan a~a~~~yukar~~
yar~ m yüzy~ll~ k bir dönemde Divri~i livas~~ kanunnamesinin kesinle~ti~ini,
Barkan'~ n anlat~m~yla "tipik Osmanl~~ kanununa" geçi~~sürecinin
tamamland~~~~anla~~lmaktad~ r.

44 A~a~~ya bk.
45 TK 153, 656, iki kay~ t ve iki tarih söz konusudur.
46 TK354, 4.ob: "Hurire bemarifet-i Ez'afii'l ibad Sad~k elfakirfi evah~r-i Ramazanii'l mübarek min

,suhur sene 976".

47 Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi, Mühimme Defteri, no 7, s. 777, hüküm no. 2127.

48 Gerek mühimme defterlerinde bulunan da~~n~ k kay~ tlar, gerekse inceledi~imiz tapu-

tahrir ve evkaf defterleri, Sultan II. Selim'in saltanat~ n~ n ilk y~llar~ nda Osmanl~~
imparatorlu~unda genel bir say~ m~ n yap~ld~~~n~~ do~rulamaktad~ r.
Bel/elen C. LI, 49
7 70 ZEKI ARIKAN

Bu kanunnamenin ilk maddelerinde t~ pk~~ Malatya-Gerger-Divri~i

sancaklar~ n~ n ortak evkaf ve emlak kanununda oldu~u gibi Malikâne
Divani sisteminin i~leyi~ine ili~kin bilgiler verilmektedir. Ancak bu sonuncu
kanunnamedeki bilgilerin oldukça kapsaml~~ ve ayr~ nt~l~~ oldu~u aç~ kça
görülmektedir. Bu hükümlere bak~l~ rsa Malikâne-Divani sisteminin iyice
oturmu~~oldu~u sonucuna var~labilir. ~l yaz~c~lar~ n~ n ya da kanun
koyucular~ n, de~i~ik sancaklarda uygulanmakta olan sistemin i~leyi~ini ayn~~
kal~ pla~m~~~formüllerle anlatt~ klar~~ gözden kaçmamaktad~ r. Nitekim 967
( 1559) tarihli Malatya livas~~ mufassal~nda 49 bulunan kanunname de 50
Malikâne-Divani sistemiyle ilgili olarak yer alan f~kralar hiç bir de~i~ikli~e
u~ramaks~z~ n 1568 / 1569 tarihli Divri~i kanunnamesinde de yer alm~~~
bulunmaktad~ r. Böyle bir kanunun ortaya ç~ k~~~ nda her iki sanca~~n
biribirine yak~ n olu~unun yan~ nda di~er ortak tarihsel, sosyal ve ekonomik
ko~ullar~ n da rol oynad~~~ n~~belirtmek gerekir.
Önceki kanunnamede oldu~u gibi bu sonuncu kanunname de Divri~i
sanca~~ndaki tuzlalardan 51 reayan~n evlerine tuz götürebilece~ine ili~kin
bir f~ kra yer almaktad~ r. Öte yandan bu kanunname Divri~i livas~ndaki
raiyet rüsumunu da ayr~nt~l~~ olarak tespit etmi~~bulunmaktad~ r. Bunu ~öyle
özetleyebiliriz:

Raiyet Rüsumu Miktar~~

Çift resmi 50 akça

Yar~m (nim) çift 25 akça
Evli bennak 1 2 akça
Ekinlü bennak 18 akça
Mücerret 6 akça
Dönüm (2 dönüme) ~~ akça
Buradaki rakamlar hem 153o hem de 1568/ 1569 tarihli kanunnameler-
de ayn~d~ r. Bu da bize Divri~i sanca~~ nda raiyet rüsumunda XVI. yüzy~l
boyunca önemli bir de~i~ikli~in söz konusu olmad~~~ n~~ortaya koymaktad~ r.

49 Barkan, Kanunlar, 115-117; Refet Yinanç, Mesut Elibüyük, Kanunf devri Malafya fakir

defter: (1560), Ankara, 1983, 3-7.

30 Barkan, "Malikk~e-Divani", 164; Barkan, Kanunlar, 115.
91 Evkaf kay~tlar~ndan anla~~ld~~~na göre Divrigi'de "Merhum Sultan Ho~kadem ve

Sultan Inal ve Sultan Kay~ tbay" zamanlar~nda i~letilen tuzlalar bulunuyordu ( TT 156, 232).
Fakat 976 tarihli defter kay~ tlar~na göre bu tuzlalardan" iptidai fetihden ila yevmüne heza bir
akça has~l" olmam~~ t~. Hatt "ihya" edilmesine de kimse "talib ve rag~b" olmad~~~~için battal
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 771

Divri~i'de al~ nan çift resmi ve türevlerinin XVI. yüzy~lda Malatya,

Diyarbekir, Erzurum, Musul, Harput, Çemi~ gezek ve Mardin sancaklanyla
ayn~~ oldu~u gözden kaçmamaktad~r 52 . Söz konusu livalarda çift resminin
Anadolu ve Rumeli sancaklar~ndan biraz daha yüksek oldu~u
anla~~lmaktad~ r. Bu, Osmanl~lar~n belirtilen yörelerde çift resmini birtak~ m
a~~ r vergilere kar~~l~ k tutarak koymu~~olmalar~ ndan ileri gelmektedir 53 .
Yukar~da belirtti~imiz gibi bu kanunname hem Barkan hem de Hadiye
Tuncer taraf~ndan yay~nlanm~~~bulunmaktad~ r. Ancak Barkan, bu
kanunnameyi bütün olarak vermemi~, birçok maddelerini yay~ nlad~~~~
metne almam~~t~ r. Bu konuda herhangi bir aç~ klama da yap~lmam~~ t~ r.
Hadiye Tuncer'in yay~ nlad~~~~metinde de birçok yanl~~l~klar bulundu~u için
kanunname anla~~lmaz bir k~l~~a bürünmü~tür. Bu yüzden iki numaral~~
kanunname yan~ nda bu üçüncü kanunnameyi de bütün olarak yay~ nlama
yoluna gitmeyi uygun bulduk. Böylece iki kanunname aras~ ndaki fark ve
benzerlikler kolayca anla~~lacakt~ r.
Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi Tapu-Tahrir Defteri 4138, 576-577.
Suret-i
Kanunname-i cedid-i padi~ahidir ki zikr olunur
Livay-~~
Divri~i
Divri~i ve Darende kazalar~ nda resm-i yatak 54 kaydolunan
mahallerde sancakbeyi ve sipahiler yerlü
raiyyet k~~latt~~~~koyundan resm-i yaylak 54° alurlar imi~~bid'at
oldu~u sebebden ref olundu

kalm~~lard~. 976 tahriri s~ ras~ nda Seyir nahiyesinde bulunan üç k~ t'a tuzlay~~ Hac~~ Ali Bey,
Mevlana Sinan (müderris) ve Mevlana Hac~~ Mehmed (hatip) "kendü akçalanyla ihya ve
abadan" etmek için ba~vurmu~lard~ . Ayn~~ ~ekilde Divri~i'de bulunan üç k~ t'a tuzla suyu da
Sivas'ta oturan zaviyedar Ali Baba'ya "humas-~~ miri içün zabt olunmak üzre" verilmi~i (Bk. TK
153, 65b), Öte yandan XVI. yüzy~lda Divri~i'de i~letildi~ini bildi~imiz (Bk. Mühimme Defteri, n.
7, s. 725, 777), XVII. yüzy~ ldada Katip Çelebi (Cihannuma, Istanbul, 1145, 624.)'nin "yer yer
hufr" edildi~ini, yerli beylerin ba~l~ca gelir kayna~~~oldu~unu söyledi~i demir madeninden
kanunnamelerde ve tapu-tahrir defterlerinde söz edilmemektedir.
52 H. Inalc~ k, "Raiyet rüsumu", göst. yer., 584-585.
53 H. Inalc~ k, "Raiyet rüsumu", 585.
54 "Ve ta~radan gelen koyundan ve keçiden resm-i yatak deyü her sürüden ki üç yüz ola bir
al~ nub..." (Barkan, Kanunlar, 68, 146, 200, 206).
544 Sürü sahiplerinin timar ya da miri yaylaklarda yaylayan sürüler için y~lda bir defa
olmak üzere kimi yerlerde sürü ba~~ na, kimi yerlerde ise koyun ba~~ na bir resim al~n~ rd~ . Baz~~
772 ZEKI ARIKAN

Kanun-~~ kadim 55 üzre haricden k~~ layanlardan 56 al~ na yaz~lu

raiyetlerden resm al~ nmaya
Resm-i yaylak kayd olunmayan yerlüden resm al~ nur imi~~resm-i
yaylak kayd olunan yaylak
larda yay~ lan kimesnelerden kanun üzre resm al~ na yaylak kayd
olunmayub reaya kadimden
yaylayu geldi~ü yerlerde yaylasalar resm-i yaylak al~ nmaya ve
livay-~~ mezburda kanun-~~
kadim üzre iki ba~~ö~r al~ ndukdan sonra salariye deyü k~ rk kilede
bir kile al~ nur imi~~
bid'at oldu~u sebebden ref olundu iki ba~~ö~rlerin aldukdan sonra
artuk nesnelerin
almayalar ve sancakbeyi ve sipahiler raiyetlerin bir nice gün ot
biçmeye deyü alub gidüb i~lerinden
~ o. korlar imi~~bid'at oldu~u sebebden ref olundu Akçalanyla rençber
tutub biçdüreler
. raiyeti incitmeyeler ve zikr olunan sancakda reayadan y~lda bir
kere ya~~ve keçe ve odun
ve arpa ve otluk ve saman ve kömür sal~ nub cüz'i nesne virürler
imi~~bid'at oldu~u
sebebden ref olundu Her ne hacetleri olur ise narh-~~ ruzi üzre
pazardan satun
alalar Reayay~~ incitmeyeler ve sancak suba~~lar~~ reaya taifesine
konub cebrle yem ve yemek
alurlar imi~~bid'at oldu~u sebebden ref olundu Güçle kimesnenin
evine konub yem
ve yemek almayalar ve alduklar~ nda her ne alurlar ise de~er
bahalanyla alalar Reayadan güçle

do~u illerinde sürü ba~~ na yani üç yüz koyuna otuz akça al~ nmaktayd~ . Bk. C. Orhonlu, Osmanl~~
~mparatorlu~u'nda a~iretleri iskdn..., 23; H. Inalc~ k, Arvanid, XXVIII, XXXIV; Barkan, Kanunlar,
67, 82, 134., 175, 190.
55 Burada Memluk yönetimi zaman~ nda yürürlükte olan hükümlerden söz edildi~ine
~ üphe yoktur.
56 Defter kay~ tlar~ ndan anla~~ld~~~ na göre, ~am dolaylar~ ndan gelen yörükler, Divri~i
çevresinde yaylamaktayd~lar. Bunlardan y~lda io.000 akça tutar~ nda bir yaylak resmi
al~ n~yordu: Resm-i yaylak-~~yörükan-~~ ~am ve gay~ihi der kaza-i Divri~~. Kadimden al~nu geldi~inden
ziyade almmaya fi sene ~~o.000 ( TK 153, 1413; kr~. TT 408, 587).
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELER ~~ 773

nesne almayalar ve sancakbeyleri ve suba~~lar ve sair sipahiler av

murad edüb nice
defa reayay~~sürüb i~lerinden korlar imi~~ve nice günler dahi tutub
güçle atlar~ n
bekletürler imi~~bid'at oldu~u sebebden ref olundu Sayd murad
edindüklerinde
halka nida edeler Kendü ihtiyanyla varan yara Güçle kimesneyi
ava sürmeyeler ve at dahi
bekletmeye ve resm-i âsiyab y~ l yürüyen de~irmenlerden altm~~~
akça ve alt~~ ay yürüyen de~irmenlerden
otuzar akça ve üç ay yürüyenlerden on be~er akça alma Ziyade
al~ nmaya ve her ne al~ nur ise
sahib-i mülk ve sahib-i timar beraber üle~eler ve livay-~~ mezburda
memleha olub reaya ol memlehadan
evlerine yemek içün tuz getürseler ol yerin amili tuz getürdün deyü
bac 57 alurlarm~~~
ve kendü ba~~ ndan ve ba~çesinden has~l olan yemi~lerden 58
yükledüb ahar yere satma~a gider
olduklar~ nda âmilleri bac alurlar imi~~Kadimden olagelmedük
bid'at oldu~u sebeden ref
olundu 01 as~ l evleri harc~~ içün tuz alsalar ve kendü yemi~leri ahar
yere satma~a
gitseler anlarun gibilerden bac al~ nmaya ve resm-i çift tamam çift
yaz~lan reaya elli~er
akça ve nim çift yaz~ lanlardan yirmibe~er akça ve evlü bennakden
on iki~er akça ve ekinlü
bennakden on sekizer akça ve mücerredden alt~~ar akça al~ na artuk
al~ nmaya ve ~ol deftere yaz~lmayan
mücerredler ki madem ki atalar~~ hidmetlerinde olalar ve atalar~~
etmeklerin yiyeler Anlar~ n gibilerden

57 Bac, pazarlarda sat~lan e~yadan yerel geleneklere göre belirli oranda al~nan bir muamele
vergisidir: "Ve dahi her kim bazara nesne getürse kanunnamem mucebince âdet üzre bac~n vere" (R.
Anhegger, H. ~ nalcik, Kanunname-i sultant ber muceb-i Osma«, Ankara, 1956, 59; F. Köprülü,
"Bac", 151, II, 187-190.
58 Divri~i ~ehri ve çevresi meyveleriyle ünlüydü. Evliya Çelebi (ili, 213) Divri~i'nin siyah,
mor, beyaz dutlar~ n~ n "rubu' meskü' nda" bulunmad~~~ n~~ yazmaktad~r. Kr~. B. Darkot,
"Divri~i", tA, ili, 596-99.
774 ZEKI ARIKAN

nesne al~ nmaya ve ~ol mücerred ki defterde mücerred kayd

olunmu~~ola veyahut müstakil kisbi ola ve raiyet ki
fakir ola anlarun gibilerden alt~~ar akça resm al~ na ve cürm-i
cinayet hususunda 59 bir kimesne katl-i nefs etse
yerine k~sas olunmaya dört yüz akça cürüm al~ na ve k~l~ç ve b~çak
ç~ karsa iki~er yüz akça
cürüm al~ na Amma mecruh edüb dö~e~e dü~ürse iki yüz akça
cerimeden gayri mecruhun
melhem bahas~ n ve ücret-i tabibin vere ve ba~~yar~lsa otuz akça
cerime al~na ve reaya biri
biriyle dö~ü~seler kad~~ kat~ nda sabit olub tazir olunsa iki a~aca bir
akça cürüm al~ na
Ve âdet-i a~namdan iki koyuna bir akça resm al~na amma mevsimi
may~sd~ r may~s girüb
koyun kuzuya kar~~tukda ikisinden bir akça resm al~ na Ve resm-i
küvare 6° kadim
ül-eyyamdan kovan ba~~ na iki~er akça alurlar imi~~yine öyle al~ na
amma ö~r mikdar~~ bal
eyleyen kovanlardan al~na Ö~r mikdar~~ eylemeyen kovanlardan
hesab~ nca resm al~na artuk
al~nmaya Ve resm-i küvarei sahib-i mülk ile sahib-i timar n~sf
alalar ve kovan bal~~ ne yerde
eyler ise resm-i kovan bal eyledü~ü yerindür. Raiyet sahibi benim
raiyetim kovan~d~r deyü
resm taleb eylemeye Ve livay-~~ mezburda olan kura ve mezari
s~ nurlar~ nda haric
reaya ziraat etdükleri yerlerden kanun-u kadim üzre iki
dönüme 61 bir akça resm

59 Burada cürüm ve cinayet resimleriyle ilgili olarak yer alan hükümler, di~er kaynaklarda

verilen bilgilere uymaktad~r: Kanunname-i Osman (yay. M. Arif), 3-4; N. Beldiceanu, Code de
bis coutumib-es de Mehmed II, Wiesbaden, 1967, 3v-4v; U. Heyd (yay. V.L. Menage), Studies in old
Ottoman criminal law, Oxford, 1973, 64-72.
60 Kr~. Kanunname-i Osman (yay. M. Arif), 37-38.
61 Dönüm resmi, zemin resmi ayn~~ anlama gelmektedir. Bir dönüm a~a~~~yukar~~ '000 M 2

lik bir toprak parças~na e~ittir. Timar sahipleri kendilerine ait bir köyün s~n~rlar~~ içinde
d~~ardan gelip ziraat edenlerden ö~ür ve dönüm resmi allyorlardr~. Kanunname-i ;41-i Osman (yay.
M. Arif), ~~6; Beldiceanu, Code..., ~~4r.
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 775

alma ziraat olunmayan yerlerden resm-i zemin

al~ nmaya ve kazay-~~ Darende'de olan
mülk debba~~dükkanlar~ ndan resm alurlar
imi~~bid'at oldu~u
sebebden ref olundu
nesne al~ nmaya ehl-i örf
olanlar kanun-~~
mezburdan
tecavüz etmeyeler
ederler ise
hakimü'l vakt
olanlar
yazub
6o. der-i devlete
arz
ede
ler
Tapu Kadastro Genel Müdürlü~ü Ar~ivi, no 153, ~~ b- 5b
Kanunname-i Livay-~~ Divri~i
~ . Livay-~~ mezburda vaki olan ekserya kura ve mezari ve k~ t'a-1
arazide
hisse-i malikâne ve divani deyü ziraat ve h~ raset ile has~l olan
gallat~ n
be~ te birisi ç~ kub iki defa ö~r al~nmak beynennas âdet-i kadimeleri
olmu~dur
Mesela külliyen ziraat olunan yerlerde tasarruf-~~arz malikâne ile
tabir olunur ki
bihasbe~~er'i ~erif mülk ve vak~f etdükleri ol tasarruf-~~ arzd~ r ve
meunet-i
arz divani deyü tahrir olunur ki beytülmal-i müslimine aid
olacakd~ r
Pes her karye ve mezari ve arazideki malikane ve divani deyü i~aret
olunur bihas
be~~er' mülkiyeti ve vakfiyeti sabit olanlara hisse-i malikâneden
istihkak~~
 ZEKI ARIKAN
776

9. her ne ise tayin olunur istihkaklar~ ndan zaid malikâneden hisse

kalursa
~~ o. ol zaid kalan hisse-i malikâne ile canib-i divanisinin baz~~ hisse-i
hümayuna
1. ve baz~~ timara kayd olunmu~ dur Reayamn cümle has~l olan gallat~~
be~te bir k~sm~~
olunub vak~f ve mülk olan kura ve mezaride ne has~l olursa
iki bölük olub bir bölü~ünden evkaf ve emlak sahibleri
badessubut defter-i cedide kayd ettürdükleri hisselerine
göre mahsullerine mutasarr~f olalar Ve be~te bir has~ldan gayri
sab~ ka k~ rk kilede bir kile salariye deyü al~ nurm~~~mukaddema
~~ 7. vilayet kitabet olundukda bid'atdir deyü ref olunmu~~
vak~ a salariye yaln~z ö~r al~ nan yerlerde laz~m olub
livay-~~ mezburda ziraat olunan gallat be~de bir k~s~ m olunma~la
salariye zulm olma~~n geru merfu kayd olunmu~dur reayaya
asla salariye teklif olunmaya ve livay-~~ mezburda vaki
olan ba~çeler ö~rü defter-i atikde ekserya maktu' kayd
olunub sâl be sâl ba~çe ö~rün bervech-i nakd vere
gelmi~ler sebebi meyve zaman~ nda ekser reaya evladile ba~çelerin-
de
mütemekkin olma~la ö~r-i meyve hak üzre zabt olunma'ga
kabil olmayub ol ecilden bervech-i nakd yaz~lm~~~haliya
dahi mütehammil oldu~u üzre giru bervech-i nakd kayd olunub
kura ve mezari mahsulat~~ içinde mahalline kayd olunmu~dur
ana göre amel oluna Ve resm-i yatak kayd olunan mahallerde
sancakbeyi
ve sipahiler yerlü raiyet k~~latdu~u koyundan resm-i yatak
alurlar imi~~Bid'at oldu~u sebebden defter-i atikde ref
olunub kanun-1 kadim üzre haricden k~~layanlardan alma
Yaz~lu raiyetlerden resm al~ nmaya deyü kayd olunma~~ n
ol~geldü~ü
üzre ibka olundu Ve resm-i yaylak kayd olunmayan yerlerden
Zulmen resm-i yaylak taleb ederler imi~~01 dahi bid'at ve zulm-i
sarih olma~~ n ref olundu Minbaad defter-i cedide resm-i
yaylak kayd olunan yaylaklardan al~ nub defter-i cedide resm-i
 DivRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 777

yaylak kayd olunmayan yerlerden al~ nmayub yerlü reaya

kadimden
yaylayu geldü~ü yerlerde yaylayub defter-i cedide ve ol~gelene
muhalif ve resm-i yaylak taleb olunmaya Ve sancakbeyleri ve
sipahiler
raiyetlerin birkaç gün ot biçme~e deyü alub gidüb i~lerin
battal ederler imi~~Bid'at oldu~u sebebden ref olundu
Akçalanyla rençber tutub biçdüreler raiyeti incitmeyeler ve zikr
olunan sancakda reayadan y~lda bir kere ya~~ve keçe ve odun
ve arpa ve otluk ve saman ve kömür salub cüz'i nesne verürler imi~~
Bid'at oldu~ u sebebden ref olundu Her ne haccetleri olursa
narh-~~ ruzi üzre pazarda satun alalar Reayay~~ incitmeyeler
Ve sancak suba~~ lar~~ reaya taifesine konub yem ve yemek
alurlar imi~~Bid'at oldu~u sebebden ref olundu Güçle
kimesnenin evine konub yem ve yemek almayalar Alduklar~ nda
her ne
olursa de~er bahalarile alalar Reayadan güçle nesne almayalar
Ve sancakbeyleri ve suba~~ lar~~ve sair sipahiler av murad
edinüb nice defa reayay~~ sürüb i~lerinden korlar~~ imi~~
Ve nice günler dahi tutub güçle atlar~ n bekledürler imi~~
Bid'at oldu~ u sebebden ref olundu Sayd murad etdüklerinde
halka nida edeler kendü ihtiyarile varan yara Güçle
kimesneyi ava sürmeyeler Ve at dahi bekletmeyeler Ve livay-~~
mezburda
memleha olub reaya ol memlehadan evlerine yemek için
tuz götürseler yerün amili tuz götürdün deyü bac alurlar imi~~
6o. Ve kendü ba~~ ndan ve ba~çesinden has~l olan yemi~lerden
yükledüb ahara satma~a gider olduklar~ nda âmilleri
bac alurlar imi~~Kadimden ol~gelmedü~ü sebebden ref olundu
01 as~l evleri harc~~ içün tuz alsalar ve kendü yemi~lerin
ahara satma~a gitseler anlar~ n gibilerden bac al~ nmaya
Zikr olan merfuat~ n cümlesi defter-i atikde merfu' kayd olunub
ve hakikat-i hal zulm olma~~ n girü merfu' kayd olunmu~dur
Ehl-i ~ er' olan mucibile amel edüb hilafina cevaz
778 ZEKI ARIKAN

göstermeye Ve resm-i çift tamam çift yaz~lan reayadan elli~er akça

ve ilim çift yaz~lanlardan yirmi be~~akça
ve evlü bennakden on iki~er akça ve ekinlü bennakden on sekiz
akça
ve ekinlü bennakden on sekiz akça ve mücerredden alt~~ar akça
7 al~ na Artuk al~ nmaya Deftere yaz~lmayan mücerredler madem ki
atalar~~ hizmetinde olalar Ve atalar~~ etmeklerin yiyeler anlarun
gibilerden nesne al~ nmaya Ve ~ol mücerred ki defterde mücerred
kayd
olunmu~~ola veyahut müstakil kisbi olanlar~ n gibilerden
alt~~ar akça resm al~ na Ve livay-~~ mezburda olan kura ve mezari
s~ norlar~ ndan haric reaya ziraat etdükleri yerlerden
kanun-~~ kadim üzre iki dönüme bir akça resm al~ na Ve âdet-i
a~namdan iki koyuna bir akça al~ na amma mevsimi may~sd~ r
may~s
girüb koyun kuzuya karu~dukda ikisinden bir akça resm al~ na
Ve resm-i küvare kadimü'l eyyamdan kovan ba~~ na iki~er akça
resm al~ nurmu~~
8 ~~ . yine öyle al~ na Amma ö~ür mikdar~~ bal eyleyen kovanlardan al~ na
ö~ür mikdar~~ bal eylemeyen kovanlardan hesab~ nca resm al~ na
Artuk
al~ nmaya Ve bir raiyet mülk koyan~ n kendü karyesi topra~~ndan
ç~ karub
ahar topra~a iledüb anda yaylayub bal yerse n~sf resmin raiyet
sahibi ve msf resmin toprak sahibi alur ~ ki resm taleb etmeyeler
Ve resm-i âsiyab y~l yürüyen de~irmenlerden altm~~~akça ve alt~~ay
yürüyen de~irmenlerden otuz akça al~ na Ziyade al~ nmaya Ve
cürüm ve cinayet
hususunda bir kimesne katl-i nefs etse yerine k~sas olunmasa
dört yüz akça cürm al~ na ve k~l~ç ve b~çak ç~ karsa iki~er yüz akça
cürm al~ na Amma mecruh edüb dö~e~e dü~ürse iki yüz akça
cerimeden gayri mecruhun melhem bahas~ n ve ücret-i tabibin vere
ve ba~~
yarsa otuz akça cerime al~ na ve reaya biribirile dö~ü~seler
kad~~ kat~ nda sabit olub tazir olunsa iki a~aca bir akça cürm al~ na
Ehl-i örf olanlar kanun-~~ mezburdan tecavüz eylemeyeler ederlerse
 DIVRI~I SANCA~I KANUNNAMELERI 779

NOT
Bu yaz~ m~z~~ bas~ ma verdikten sonra, Ba~bakanl~ k Osmanl~~ Ar~ivi
(Maliyeden Müdevver, no 3332)'nde Akçada~, Divri~i ve Darende'nin
"merkez, muhtelif nahiye ve köylerinde bulunan cami, mescit, medrese,
zaviye ve di~er baz~~ evkaf, emlak ve akarat~ n... has~lat~ n~~ ve yektinlar~ n~~
ihtiva" eden bir defter bulduk. Defterin ba~~taraf~~ eksik olup 925/1519
tarihini ta~~maktad~ r. Ayr~ca il yaz~c~s~~ defterin Yavuz Sultan Selim
zaman~ nda düzenlendi~ini belirtmektedir (s. 16). Bu belge, fetihten sonra
Divri~i'de yap~lan vak~ f ve mülklerin ilk tefti~inin sonuçlar~~ olarak
görülmektedir. Bu aç~ dan büyük bir de~er ta~~maktad~ r. Ayr~~ br ara~t~ rma
konusu olarak ele alaca~~m~ z bu defterin ~imdilik varl~~~ n~~ bildirmekle
yetiniyoruz.
ZEKI ARIKAN
~~