You are on page 1of 15
MOT CACH NHIN TU BIEN BOI CANH VUNG DUYEN HAI MIEN BAC VA TRUNG VIET NAM ‘6t diém dang luu y trong nhan thite cla ngudi Viét dé 1a, mac dd mét phan ba lanh thé Viét Nam la bi bién, nhung cde nha sit hoc vin kién dinh véi kién cho ring Viét Nam, cing nhu Lao va cée quéc gia Dong Nam A luc dia khac, 1a nhiing thé ché dya hoan toan vao khai thac dat dai néng nghigp (1). Bai viét nay 68 nhin nhan Viét Nam ti phfa bién thay cho céch nhin truyén théng coi rugng dét nhu 1a nén tang déi véi mién Bac Vigt Nam. Nhu sé trinh bay duéi day, ving vinh Bée BO 1A mét phn md rong va tiép giao khong thé thidu cia khu vue duge goi la “Giao Chi Duong’. Dé 14 mot khu vue buén ban nang dong nim ngay trung tam cua con dudng thuong mai cd phia Tay tén tai cho tdi thé ky XV va la diém lui téi thudng xuyén cia cdc thuong nhan Héi giéo tit phfa Nam, Tay va Dong Nam chau A. Ving thuong mai nay bao gém ving duyén hai Quang LI TANA’ NGUYEN TIEN DUNG (Dich) Tay (Guangxi) phfa gidp véi vinh Bac BG, ving duyén hai cia Dai Viét, Bac Champa va dao Hai Nam. Nhiing tiép xtc kha thutng xuyén va manh mé giifa cc thye thé trong khu vic nay nhu sé trinh bay duéi day khéc véi quan diém von thita nhan ring, m&c da vé dja ly céc chinh thé nay nim ceph nhau nhung gida ching {t ¢6 sf giao thoa véi nhau ca vé kinh té ln van hod. Khong phai ng&u nhién ma céc trung tam chinh tri, tn gido, van héa xudt hién déng thdi vao thé ky XIII d khu vye nay da tao diéu kién cn thiét cho sy ra didi va phat trién cua nganh san xudt gém sit - mat hang xufit khdu chi Iye cha Vigt Nam trong giai dogn nay. Théng qua vai tré trung gian van chuyén cua thuong nhén Héi gio, gém ett nhanh chéng trd thanh nhiing mat hang duge bigt dén trén thj truéng thé gidi. San xudt g6m sit hung thinh kéo theo sy phat *PGS.TS. Trung tam Nghién citu chau A va Théi Binh Duong - DH Quéc gia Australia “ 'Truéng DHKHXH&NV-DHQG HN ‘Wot c4ch nhin hr bign... trién ca nhiéu nganh nghé khac. Chinh vi thé, nganh san xudt gdm sit céin phai duge xem xét m6t cach ky ludng dudi nhiéu géc 46, hon 1a vige chi tim hiéu mt céch khai luge trén khfa canh kinh té thudn tdy. Khi tim hiéu cée hoat dong buén ban va san xuft, ching ta phai chi ¥ dén hoat dong cha cae chi thé tie 1a nhiing con ngudi trong khu vc tham gia vao hoat dong kinh té d6, Véi cach nhin nh§n dé, mét bite tranh da dang vé hoat dong cia cae nhém cu dan duge phée hoa chée hin c6 nhiéu khéc biét so véi nhAn thite chung hign nay. 1. Giao Chi Duong va tim quan trong cia mién Trung Viét Nam Khac véi nhgn thite phd bign ring, trong lich st quan hé, giao thoa gitta Giao Chi véi Trung Quée duge tign hanh bing dudng bién théng qua vinh Bac Bé. Trén thyc té, cho dén théi Duéng sy giao luu gida Trung Quée véi Giao Chi gap rat nhiéu kh6é khan do sf cin trd cia nhiing dai dé nim doc ven bidn. Diéu nay giai thich tai sao Ma Vign, Phd Ba tuéng quan cia nha Han, phai “dao nui dé théng ra bién” trong cuge binh djnh Giao Chi thé ky I sau Cong nguyén. Trd ngai vé giao liu chi thyc su duge khée phye vao thé ky thit IX, khi Cao Bién cho dai nhiing khéi dé nay di (2). Nhang kh6 khan trong giao théng cia vinh Béc BQ tgo diéu kign dé mién Trung Vigt Nam, phdn lanh thé thuge Nghé An - Ha Tinh ngay nay, c6 vi trf quan trong trong tuyén giao thuong dudng bidn cia khu vyc. Theo dutng bién sé tdi Hai Nam, Phuc Kién (Fujian) va Quang Déng, trong khi con dudng b9 sé vugt qua day Truéng Son téi khu vue duge nguéi Trung Quéc goi 1a Luc Chan Lap (Lu Zhenla). Tit 46, qua ving Nam Lao hoge phia Bée Campuchia quéc gia nay cé thé tign ra bién. Day 1a con dung b6 ndi tiéng vao thé ky thir VIII (8). 5 Diéu déng chi § 1a, khi nhin trén ban 46, con dudng nay néi théng véi tuyén thuong mai phia Tay, von 1a tuyén giao thuong huyét mach giga Trung Quéc va An Dé Duong. Trong khi, con dudng phia Déng, duge sit dung béi ngudi Hoa va ngudi Dong Nam A, chi thyc sy phat trién vao giai doan sau, Vi vay, khéng giéng nhu nhing thuong nhén sau nay, céc thyong nhan dén ti An D6 Duong thudng xuyén két hgp gitta dutng bién va dudng b6, vi thé mién Trung Viét Nam chinh 1a cdu néi quan trong (4). Khu _ vue ring niii hiém trd thuéc Bac Trung BO va vinh Bac B6 ngay nay trén thyc té nim trén con dung thuong mai phia Tay. Mién Trung Vigt Nam déng thdi déng vai trd cdu néi gitta Campuchia va Nam ‘Trung Hoa. Diéu nay gidp ching ta gidi thich tai sao cée vi vua Khmer thuing gifi cOng phim dén Dai Viét (19 1én) nhiéu hon dén nha Téng (6 1dn). Nhiing thitong nhén hoat dng trén con dung thudng mai nay duge dé cp dén trong nhiing ban vin khdc cia Khmer giai doan sém duéng nhu la nhiing nguéi Viét cé, ching han nhu vin khdc vao nim 987 tim.th&y 6 ha Mekong (5). Bang chiing cho thay mién Trung Viét Nam cé vai trd nhu 1a tuyén dutng thiy ni véi Giao Chi cing c6 thé bat gap trong cau chuyén vé nha vua An Dugng Vuong vao thé ky thit II tr.Cn. Ong bj quan cia ‘Trigu Da truy dudi, “ong chay dén cita bién va khéng thé tim thay thuyén dé tron thoat”; diéu rét dang chi ¥ 1a, noi nha vua trim minh la ving Dién Chau, Nghé An ©). Chinh vi lé d6, gan nhu chic chin mot diéu ring, mién Trung Viét Nam la cita ngo. cho céc hoat dong giao théng dudng thy trong khu vic, ndi ma hdu hét thuong nhan, khéch hanh hugng va céc doan triéu cong d&t chan téi, truée khi theo dudng séng dén Giao Chi (Viét, Giao Chau). 16 Tuyén giao thuong nay c6 thé duge sit dung béi thuong nhan téi tix Nam A va Trung A. ‘Trong khi dé, hanh trinh gitta Giao Chau va cde ving phia Nam chi thu hut duge loai thuyén bé nhé, dac biét 1a nhiing thuyén do thay thd ngudi Viét lam chi, nhu theo danh gid cha Wang Gungwu (7). Ho (ngudi Viét) dong vai trd van chuyén hang héa ti nhiing thuyén buén lén t6i tit Trung Dong va Nam A. Day chinh 1a céch ma ngudi Vigt tham gia vao hoat dong thuong mai 6 Dong Nam A tén tai cho dén thi Dusng. Nhiing mdi lién hé lich sit gitta mién Béc va mién Trung dutge gidi thich bing nhiing thuat ngi mg hé cia ngudi Hoa, tuy nhién, né cung c&ip nhiing théng tin quan trong gitip ching ta hiéu vé khu vuc nay. Thé ky XII xuat hign thuat ngit “Giao Chi Duong” (Bién Giao Chi), c6 nguén géc tit thuat ngi Giao Chi, tén 6 ma ngudi Hoa goi Dai Viet. Tuy vay, that khé 6 thé xac dinh ring thuat ngd nay am chi vinh Bac B6 hay ving bién doc duyén hai mién Trung Viét Nam. Trong phan lén ty ligu, né dudng nhu am chi mién Trung Viét Nam va khéng bao gim vinh. Bae Bé, trong khi mét s6 tu liu khée lai c6 ¥ chi cd hai ving (8). Trong su map md cia thuat ngit nay dutng nhu bay gid ludn 6 mt ky tte lich sit ghi nhan sy hgp nhét cua hai khu vue duyén hai mién Béc va ‘Trung Viét Nam. Mic da, vn dé tranh luan nay chua bao gid duge ly giai mOt c&ch théa dang thi cing r&t c6 thé, vinh Bac B6 1a sy mé rong cia “Giao Chi Duong”, mét ving bién chay doc mién Trung Viét Nam, 1A trung tam cia 16 trinh gida Dong va Tay trong suét hang nghin nam. C6 mét vai diém cn phai cha y dén thuat ngit “Giao Chi Duong”. Dau tién, né xudt hién phdn Ién trong nhat ky di bién cia ngudi Hoa trong khoang ti gidta thé ky XIII dén thé ky XVI, nhung chua bao gid Rghien ciru Lich sit, s6 7.2009 duge ghi chép trong cfc van ban chinh thite hay trong cAc cuén sit bién nién, Diéu nay phai chang 4m chi méi lién hé gdn gai cua thuat nga nay vdi gidi tu thuong ngudi Hoa, lai buén va c6 thé la hai tac. Thit hai, thuat ng@ chi xudt hign vao thé ky XIII va khéng sém hon. Trong khi thuat ngi nay duéng nhu phan nh nhiing tién b6 trong nhfn thite cha ngudi Hoa vé thugng mai bién thdi Téng, thi 6 vinh Bac B6 sy chuyén bign nay da duge thiét lap tix thdi Dudng. Ca hai yéu to nay déng vai trd rdt quan trong dé ching ta cé thé hiéu duge khu vue nay va chi trong béi cdnh nay ving buén ban Giao Chi Duong méi tén tai. Phin tiép theo cia bai viét sé dé cap dén vén dé thuong mai trong ving, dite biét 1a hoat dong buén ban né 1, ngya va mudi. Hoat dng buén ban nay trai dai trén khu vye tit Van Nam (Yunnan) va Quang Tay cia Trung Quéc dén Champa - mién Trung Viét Nam ngay nay, va tit ving nii dén vang bién. Nghién ctu nay chéc chan gidp ching ta hiéu ré hdn vé khu vue Giao Chi Duong trong hoat dng hai thuong khu vic, vai tré ca thugng nhan Héi giéo trong lich st Dai Vigt cing nhu bite tranh vé lich sit khu vue. Nhiing bang chitng duéi day cho thay mite d6 1¢ thuge vé hang hai tuong déi cao von 14 mét trong nhiing dic trung kinh té cua Dai Viét cho dén thé ky XV. 2. Thuong mai ving va ving Giao Chi Duong 2. 1, Buon ban n6 lé Trong khi ch4c chan ring, thuong nhén Champa tham gia mét céch tich cyc trong hoat déng buén ban né 1é, thi hdu nhu khéng c6 nguén tai ligu nao dé c&p dén viée Dai Viét 1a ngi tiéu thy quan trong cho mat hang dac bigt nay. Mgt ban ghi chép cia Trung Quéc vao thé ky XIII da viét vé cuée sOng va tinh trang mua ngudi dé ban lAm ot céch nhin hr bin... né 1¢ 6 Quang Tay va ving vinh Bic BO nhu sau: ".. Thuong nhén thudng xudng phfa Nam gid vi mua ngudi ban xi lAm ngudi hdu, nhung khi dén ving nui, ho tréi nhing ngudi nay lai vA ban cho nhiing ngudi 6 d6. Gié la hai lugng vang mét ngudi. Nhang ngudi ving nui Igi ban cho ngudi Giao Chi ‘véi gia 1A ba lugng vang. Hang ndm, cb thé hang trim, hang nghin ngudi bj ban. Déi véi nhng ngudi 6 ky ning vé mt nganh nghé nao d6, gid o6 thé lén atip doi, dic bigt n€u ho biét doc va bide vikt gid tiép tuc ting gp déi thém lén nia (9), Mét tac phdm khée ciing thai 1a Link ngogi dai dép (Lingwai daida) bién soan vao thé ky XII, viét vé mdi quan hé gitta budn ban vang va né 1¢ 4 Giao Chi, s&ch chép: “Cu dan Giao Chi cé nhiéu vang, vi vay, ho cé diéu kign mua ngudi cia ching ta (@ Quang Tay) dé lam n6 16”. Khi két hgp hai van ban nay véi nhau, ching ta sé hiéu ré hon vé doan ghi chép trong m6t nguén tu ligu cing thdi 1a Chu phién ché (Zhufanzhi). N@i dung cia dogn trich nhu sau: “Lé héi lén nhit cia quée gia Dai Viét) vao ngay Rim thang Bay, khi céc gia dinh giti biéu qua cho ngudi khéc. Quan lai dja phuong dang shengkou (né 18) cho nha vua va nha vua sé chiéu dai lai mét bita tige vao ngay mudi sdu” (10). Thdi gian nay, quan lai dja phuong han coi né 1é nhu mt mén qua quy va ho cing biét 1a sé duge thudng vi viée dang nhiing mén qua cé gid tri nay. Nguén chinh sit cia Vigt Nam cung cAp thém théng tin vé tAm quan trong cla né 1é thai nha Ly (1009-1225), bé sung cho nhing ghi chép cia Trung Quée nhu da trich din 4 phdn trén, Theo bé Dai. Viée sit ky todn thu, phép thuat ky la cha mét né 1é tit Dai Ly (Van Nam) duge sit dung trong 4m muu 4m sat hoang dé Ly Nhaén Tong vao n&im 1096 (11). Théng tin nay tring khép véi nhitng nguén tu ligu cha Trung 17 Hoa cho rang nhiing né 1é c6 tai thi r&t c6 gid va nhitng né 1é d6 thudng dén ty phuong Bac, Hign tugng bat né 1¢ gidi thch vige trao déi thu tit qua lai gidta nha Tong - Trung Quée va triéu Ly - Dai Viét lién quan dén viée bat va trao déi ta binh. Khong thé nghi ng@ rang, viée thiéu nhan lye 4 Dai Viét 1a mét phdn hé qua cia hogt dong nay. Mot eo né 1g Trung Quée da trd thanh binh sf trong quin d@i Dai Viét, tuy nhién, mot s6 khée bj ban gi cho thuong nhan ngoai quée, nhiing ngudi thudng xuyén dén Dai Vigt, ma diém dén cuéi cing cia ho 1a Champa (12). N61 14 mat hang chinh duge van chuyén bdi nhiing thuong thuyén dén tit ving bién phfa Nam (Nanhai po). Cac cha thuyén nay thudng 1a thyong nhén ngoai quée, nhiéu khi ho mang ca nhiing nd Ig da den, duge biét dén véi cai tn Kunlun nu tdi Trung Quée nhu mt trong nhitng mat hang quy hiém (13). C6 thé tim thay dau tich cia hin tugng bat né 1@ tit chinh trudng hgp cla vua Pham Van (Fan Wen: 331 - 49) cha Lam Ap, tién than cla Champa sau nay. Theo nguén tu ligu c8 Trung Quée Thily kink chi (Shuijing zhu), Pham Van 1a ngudi géc Hoa, éng ta 4&n tit Duong Chau (Yangzhou) thuge chau thé séng Duong Pit (Yangzi). Ong bj bat lam né 1g khi cdn rat tré, sau d6 bj dem ban & Giao Chau va cudi cling nhiing thuong nhan ngudi Cham mang éng vé Lam Ap. Mét théi gian sau, éng ta lam dén chic té tudng va trén thyc té con tré thinh vua cia Lam Ap, Phan lén nguén tu ligu lién quan dén Pham Van déu ching minh 6ng 1a nguéi Hoa nhung da “bé quén” sy kign Ong titng bj bat réi bj ban lam né 1¢ dén Giao Chau trude khi duge dua dén Champa, chéc 1a ho tudng diéu nay la ngdu nhién (14). Tuy nhién, khi dat ey kign nay trong béi cinh lich sit trén da cho chiing ta thay ring hoat 18 dong buén ban né lé da dién ra hang thé ky trong khu vue nay. Va hoat dong nay gén lién véi vai trd cha ngudi Hoa va thuong nhan ngoai quéc. Déi vi hoat dong budn ban né 1, Giao Chau déng vai trd nhu 1a m6t buée dém, néu khéng muén néi 1a mét thj trudng né 1¢ quan trong. Cn phai chi ra ring sy thinh vugng cia Dai Viét thé ky XII phai gan lién véi hoat dgng budn ban né 1@. Vi du nhu danh sach céng phém cia quée gia dén triéu dinh Nam Tong nam 1156: Céng phéim vo cing phong phi. Tat cA nhing ch trong bic thu duge viét bing vang. C6 1.200 Jang vang c6m, mt nita trong 86 d6 duge lam véi nggc trai hog chfu béu; 100 vién ngoe trai dung trong binh vang, trong dé 3 vién to nhu qua c9, 6 vién to nhu nhan hat mit, 24 vién lén nhu hat dao, 17 vién lén nhan cg, va 50 vién to nhu qua cha la, téng chng 1A 100 vién; 06 1000 catties (mot catty khodng bang 600 gram) cay gé 16 hdi, 50 chiée long b6i cé, 850 stic vai théu kim tuyén trang trf véi réng, 6 con ngya cho hoang gia cé sn yén, céng voi 8 con nga khée va 5 con voi. Doan di si té ra rat tu hao vi nhiing cSng phd gid trj cia minh (16). Kich thuée cia nhiing vién ngoe trai nhu ghi chép trén tiét 16 cho chting ta mot sO théng tin quy gid. Mac da ving duyén hai doc Quang Dong va vinh Béc BO luén duge coi 14 ndi sin xudt ngoc trai, nhung ngoc trai é vinh Bac BO giai doan sau nay Khong duge coi 1a tét va én nhu cia An Dé. Vi thé, danh séch 50 vién ngoc trai néu trén rdt c6 thé c6 ngudn géc tit viée buén ban cla Dai Viét vdi cdc thugng nhan Nam A. Néu diéu nay 1a ding thi né ggi ¥ ring, sy gidu c6 cha Dai Viét bat ngudn tir su giao thuong véi cae nude Nam A (16). Tom lai, nhiing bing ching dé chi ra cho ching ta phdn nao thay duge su gidu c6 cia Dai Vit thoi Ly va ddu théi Trdn, 2.2, Ngua tit Van Nam vd muéi tit bién Rghien city Lich si, 56 7.2009 Mé6t m&t hang buén ban quan trong khae cia quéc gia Dai Viét thdi Ly 1a ngua. Day 1A mOt trong nhiing mat hang quan trong nha&t ma Champa mua duge tit ngudi Viét. Song yangkao (Téng héi yéu - ND) chép rang nguéi Cham di lai “trén lung voi ho&e kigu duge 1am tit vai bong. Mét 96 kha cudi ngya loai dutge mang dén tit Giao Chau". Dong Tay duong khdo (Dongxi yangkao), nguén tu ligu théi Minh, cing xée nh@n rng: “Duéi thai Téng, Champa thuténg mua ngya tit Giao Chi, vi thé Giao Chi ban ngya nhu mét trong nhiing mat hang ban dia ca ho” (17). Neva khong ¢6 nguén géc tit Giao Chi, ma ching duge mua t® ngudi Man (Xudt phat tir thuat nga “ngudi Moi” ma ngudi ta hay goi) sing khu vyc Van Nam va Quang Tay ngay nay (18). Nhiing nguén tu ligu cua Viet Nam da chi ra nhiing théng tin xuét xi cha ngua. Vi dy nhu nam 1012, nguéi Man dén chau Kim Hoa va Vj Long dé buén ban, vua Ly Thai Té “ra lénh bat git hon 10.000 con ngua”. Nhiing cuéc vay bat nay, déi khi duge tign hanh béi chinh quan lai dia phuong ngudi Viét, va ngya 1a mét trong nhiing thtt ma ho cf gang chiém gid. Vao thé ky XIII, Viét sw luge chép rang nim 1008, vua Lé Ngoa Triéu “ban than 6ng ta chi huy cuée vay bat 6 hai chau Dé Lang va Vi Long, bét ngudi Man va hon 100 con ngya”. Ti hai truéng hop trén cho ta thay ring, chau Vj Long déng vai trd quan trong trong viée cung c&ip ngua cho Dai Viét (19). Diéu nay phan nao gidi thich ring tai sao triéu Ly luén quan tam téi ving nay va gd céng chtia cho mét tha linh dja phung, ho Ha (20). Mat hang phé bién nh&t ma ngudi Viet dang dé trao déi ly ngya 1a muéi. Linh ngogi dai ddp chép ring: “Ngudi Fan (giéng nhu ngudi Man) bén ngya cho chinh quyén hang nam dé trao déi Igy mudi va Wot cach nhin hr bién... bd. Tuy nhién, diéu nay lam can trd 1¢ trinh buén ban ngya” (21). Diéu thé vj 1a, ngudi Viét khong cén thiét phai san xut mudi, thit ma ho ding dé trao déi véi ngya. Theo Vigt sit luge, cudi nam 1206, phén lén ving duyén hai nim duéi sv quan ly cha cae thi linh dja phuong; vi dy nhu hai ving san xudt muéi quan trong la Dang Chau va Khofi Chau (thuge Hung Yén ngay nay) tryc thuge sy quan If cha cde thi, linh dia phuong hon la cdc vua Ly. Theo quan diém cia John Whitmore, sy phan cdch gia ving d&t thugng chau thé va ha chau thé cia Dai Viét chi duge dd bd vao n&m 1220 nhu 1a két qua cia nhiing nd lye chung gitta nha Ly va nhiing ngudi ké tuc ho - vung triéu Trdn (1225 - 1400). Day 1a ldn dau tién trong lich sit hai ving nay duge néi lién voi nhau (22). Ty céch nhin nh§n nay, ching ta thy ring, budn ban ngya 1a mét mat xich quan trong dé két n6i ving nuii vdi ving bién, day chinh 1 mét phdn quan trong dé c&u thanh nén kinh té Dai Viét. Chi trong béi canh nay méi c6 thé hidu duge vf du nhu, tai sao Nam Chiéu (Nanzhao), va tuyén thuong mai gn lién véi khu vyc nay ludn 1a tam diém chi ¥ cia triéu dinh Dai Viet va Trung Hoa duong théi. Déng thdi, né cing chi ra rang tai sao mt vudng quéc nim xa xdi kinh dé Dai Viét lai c6 thé tan cong Thing Long bén lén vio céc ndm 846; 860; 862; va 863 va chiém git kinh thanh nay trong hai n&im (863 - 865). Sy that thi ngya 1a nguyén nhan quan trong khién céc thi linh dja phuong kéu goi Nam Chiéu xdm chiém lanh thé cia ho sau khi Ly Trac (Li Zhuo), quan téng tr&n cua nha Dudng 6 An Nam, ddi hoi m6t céi gia thép dén mute vo ly trong viéc trao déi giita ngya va muéi (23). Hon nia, chung ta cé thé bign luan ring nhing cugc téfn céng cha Nam Chiéu cing lam suy giam lén site manh cai tri cia 19 nha Dudng va vi thé, md dudng cho ngudi Vigt gianh dgc 1p vao nim 939. Tham chf vao thé ky XII, Van Nam vin gid vj trf quan trong d6i véi ngudi Viet, dae bigt khi hoang than Dai Ly (Dali) nhan mt hoang tit vOn 1a con cua vua Ly Nhan Téng véi ngwdi thiép lam con nudi. Vj hoang tit nay duge Idy ho hoang gia 1A Zhao (Trigu?), va gitip vua Dai Ly quan ly quan Iinh khi 6ng mudn gianh lay ngai vang sau khi cha éng qua dai (24), Nhiing vi dy trén day cho ching ta hinh dung Giao Chi nhu 1a mét cdng thj mang tinh quéc té, Nhu da chi ra, Giao Chau va Quang Chau 1a hai trung tam buén ban lén trong ky nguyén thuong mai thdi Dudng, nhung nhiing gi khée nhau gida hai trung tam nay chua bao gid duge nhin nhan hoge 1a nhin nh@n m@t cach thiéu chinh xéc. Trong khi hoat déng cda Quang Chau chi yéu 1a hai thuong thi Giao Chau thiét lap mang luéi buén ban néi dia néi lién voi cu dan Khmer, Cham, Lao va Van Nam. Mang ludi buén ban nay dya vao sy két néi cia hé th6ng séng - bién, trong d6 mién Trung Vigt Nam gid vj tri quan trong. Hé qué tet yéu la, nhiing hang héa ndi tiéng cha Giao Chi trong nhitng thé ky nay chiém 86 dong khong phai 14 nhiing sin phém ban dia, ching han nhu trong danh sfch céng phim tit Nguu Hong (khu vye Yén Chéu, Son La ngay nay) va Ai Lao (Lao ngay nay) dén Dai Vigt nm 1067: “vang, bac, du thom, sting té gid va nga voi" (25). 8. Bién Giao Chi trong béi canh quéc té Ngwdi Héi gido va lai thudng Viet Nhing thuong nhan Hu, tén thudng goi cia nhang thuong nhan Nam A va sau nay c6 thé 1a ca thugng nhén Trung Déng (thuat nga Hu cé thé cing duge hiéu 1a Héi hay Héi H6t) cing c6 nhiing quan hé mat thiét voi Dai Viét. Tu thdi Han, thuong nhan Hu duge khuyén khich dén Giao Chi, 20 bdi vi, theo quan diém cua Wang Gungwu: “Nguén Igi chinh (cha Trung Hoa)... la thong mai” (26). Vf dy nhu, dudi théi Si Nhiép khoang n4m 187-226, mét sé lugng lén ngudi Hu duge ding dé hé téng Si Nhiép khi 6ng ta di du hanh (27). Giao Chau 1A noi ma nhiing thuong nhdn va quan lai ngudi Hoa cé thé tiép xtc véi thuong nhan ngoai quée. Vj tri trung gian dung nhut vin duge gid nguyén sau khi nguédi Vi¢t gianh duge déc lap vao thé ky X. Khi m6t sit doan Mong Cé dén Dai Viét vao nim 1266, ho thay mét sé lén ngudi Héi gido (Huihu) dang sinh sdng 4 day. Diéu nay phan Anh trong m6t bite thut cla hodng dé Méng Cé Kublai (Hét Tat Ligt - ND) giti Gn Dai Vit vao nam 1267, trong dé ong ta chi trich triéu dinh Dai Vigt khéng cho ngudi Hdi gido dén giao tiép vdi sit doan Méng Nguyén trong suét thdi gian cua chuyén di sit. Nim 1268, Kublai c6 nhiing c& ging khéc dé tiép xc véi ngudi Héi giéo 6 Dai Viét. Ong ta yéu cdu vua Trin Thanh ‘Tong gui nhiing thuong nhan Hii giao dén Trung Quée dé c6 thé trao déi véi ho vé tinh hinh Trung Déng. Vua Thanh Tong thoai thac bang viéc tra 1di ring chi cé hai thuong nhén Héi giao 6 Dai Viét, nhung ca hai di chét, va vi thé yéu cdu cla Kublai khong thé dap ting duge. Hoang dé Méng Cé da néi gidn va cho dé 1A mot loi néi déi (28). Nhu sit bién nién cia Vigt Nam xéc nhan, Kublai da ding khi xac dinh ring c6 nhiing méi tiép xe gitta Dai Vigt, Trung Quée va Trung Déng. Todn thu chép nim 1274, khong lau sau sy kign trén, mot ham di khoang 30 thuyén vugt bién dén Dai Viét xudt phat ti Trung Quéc. Trén thuyén cé nhiing ngudi nhap cu, ho mang theo chau béu va gia dinh cia minh. Ho ty goi minh 1a nguéi Héi (Hui Ji -[5138), edi tén ma hau nhu chdc chan 1a ho lm lin véi “Huihu-E1#9” (29), Rat c6 thé da c6 mot so Rghién ciru Lich sit, s6 7.2009 lugng dang ké nhitng ngudi Héi 6 Dai Viet nén ho méi 6 thé tién hanh mét cudc di dan 1én nhu vay. Ciing théng qua nguén tu ligu nay c6 thé théy ring vin héa Trung Dong hign dign 4 quée gia Dai Viet thdi ‘Trdn la kha ro. Sy that thi nam 1268, chinh 14 ném ma hoang dé Méng Cé yéu cdu cdc thuong nhén ngudi Hu (Héi giéo) tit Dai Vigt phai tdi yét kién. Trdén Thanh Tong va anh trai tién hanh m6t budi biéu dign mia theo phong cach Héi gido 6 hoang cung dé mua vui cho thugng hoang Tran Thai Tong. Todn thu dic biét néu rd, nhiing vj quan tién nhiém thudng mac 40 choang trang bang vai béng vao mdi dip lé . Cdn phai luu ¥ ring, mac do choang trang 4 mt 16 hi khéng phai 14 phong tuc cia Trung Quée cing chang phai 14 phong tuc cia Vigt Nam thai ky nay, ma né duge sit dung phé bién 6 Trung va Nam A, “mac quan do tring 6 12 hdi va qudn do den cho dam tang” (30). Con cia hoang dé Thanh Téng, nha vua Nhan Téng nhic di nhac lai chuyén ong ta téi thim Champa véi tu cach 14 mét ngudi sing dao Phat. Tai Champa, chéc hin nha vua di gip nhiéu ngudi dén ty Trung Dong. Sy kién nay c6 thé danh d&u mé ddu cho sy anh hudng cua vin héa Héi giao. Chi trong béi canh nay, chting ta mdi 6 thé higu duge nhiing ghi chép dung nhu 1a réi rac va ngdu nhién trong Todn thu, ching han nhu tham khéo ghi chép n&im 1304 véi vige “nhitng thdy tu yoga dén tit Champa, va ho chi udng sita”. N&m 1311, cé thdy tu ngudi Hu khée ti tit Champa. Ong ta khang dinh minh da 300 tuéi, c6 kha nang di trén nuéc va mang nhiing stte manh siéu nhién khéc nhu 6ng ta c6 thé xodn ngudi dé 19 rugt ra ngoai. Day 1a lan thit hai ong ta dén thm Dai Vigt. Lan nay, 6ng ta mang theo chau gai ciia minh va ga cho hoang dé Anh Téng. Dam cudi dudng nhu 4a duge Tot céch nhin ti bién... sdp dat béi thugng hoang Nhan Tong, vi nha vua dA gp thdy tu nay tir ldn viéng thdm ddu tién. Viée trigu dinh Dai Viét tigp xe thudng xuyén véi Champa va tham chf xa hon nia cing duge xae nhan bdi ky nang ng6n ngit cha quy téc Tran dat duge nhé vj trf trung gian cua Dai Viét trong 16 trinh hai thuong. Dién hinh 1a Trin Quang Khai, ngudi 6 thé sit dung thanh thgo rét nhiéu ngén ngit khée nhau cfing gidng nhu em trai la Tran Nhat Duat. ‘Theo Toan thu, Trén Nhat Duat c6 thé n6i chuyén v6i sit doin Temasek (Singapore ngay nay), thit tiéng nay cé thé 1A Malay nhung cing c6 thé 1a Ba Tu ho&c Arp (31). Ngudi Viét chéc chén khai thac triét dé vj trf trung gian cia minh gidta cfc quéc gia hai ddo va Trung Quée. Mét trong nhing san phdm cia Dai Viét vao thé ky XIII 1a vong xuy€n tim huong thom, Dé lam nhiing vong xuyén nay, ngudi Viét sé tron bét thom véi bin, nén dét sét thanh nhiéu hat, sau d6 xu ching Iai véi nhau bing sgi day to nhiéu mau sdc. Céch lam nay cé thé hoc dutge ti cfc thuong nhan Tay vA Nam A. Sau dé, nhing chudi nay duge mang ban 6 Trung Quée va duge ghi chép lei 1a rét phé bign véi phy nif 6 day (32). Vong xuyén c6 thé cing duge xudt khdu te Trung Quée 4&n ede ving khée nhau cia Déng Nam A; nhiéu dé gém cia ngudi Viét trong nhing con tau dim phat hién 6 mién Nam Philippines cing chita nhiéu hat g6m nhu 88 duge trinh bay d phan duéi day. Hai Nam (Hainan) ve nhiing méi lién he 201 Héi gido MGi lin hé cia Héi gido véi khu vue nay sé rd rang hon khi ching ta xét dén vi thé cua dao Hai Nam. Giao Chi c6 méi lién hé khang khit v6i Hai Nam; phong tye cia Hai Nam la thé thdn “Li Mu” (My/me - 6 mu cia the ngudi Li), duge miéu ta nh 21 sau: My an trai cdy duge lay ti trén ndi va séng trén cdy. Sau d6, mt ngudi dan éng Giao Chi vugt bién dén Hai Nam dé thu thap gd 16 héi, mét loai g5 thom. Ba da cudi 6ng ta va ¢6 nhiéu con chéu. Chi dén khi d6 ho méi khai hoang va tréng trot. Diéu thi vi a, khu vue ma My sinh sdng, ntti Li Mu, 1a noi c6 nhiéu gé 16 hoi nhét (83), Truyén thuyét ban dja nay khéng chi ggi cho ching ta théng tin vé ngudn géc cia gé 16 héi cha Giao Chi, ma cdn cho thay méi quan hé mat thiét va chat ché gitta Giao Chi va Hai Nam. Nhiing ti ligu kh4c duéi thi Téng cing xée nh§n ring, nhiéu ngudi tir Dai Vigt dén Hai Nam dé chon gé, mac da hoat dong buén ban véi ngudi Hai Nam 1a nguén cung ep dang tin cay hon déi véi mat hang nay. Ngudi Li da “adng nhd buén ban gd thom”, theo nhu Chit phién chi (34). M6t 86 nguéi mua gé thom tir Giao Chi, vi vay, c6 thé da cé nhiéu ngudi Vigt dén Hai Nam dé buén ban. ‘ Gé thom 1a mét trong nhiing mat hang quan trong cia ngwdi Viét, duge bay ban phé bién 6 Kham Chau (Qinzhou) thuge Quang Tay. Tai nhiing noi nay, gd thom duge trao déi dy lua cha thuong nhén Trung Quéc, nhiing ngudi c6 thé dén tir nhing ndi xa x6i nh Tit Xuyén (Sichuan): “Toan b nhiing mén hang quen thuge cla Giao Chi phy thuge vio Kham Chau, vi vay, thuyéa ba lién tye ra vao gida hai dja diém nay. Buén ban t&p nap dién ra 6 phia Dong cia con séng n’m bén canh cdng thj. Nh@ng ngudi mang sin phim tix bién ding dé trao déi v6i hia ggo va vai bing voi 66 lugng ft duge goi 1a “Dan Giao Chi” (Ngudi duge biét nhu dfn Quang Déng). Nhing thuong nhin gidu c6 dén tix ving bién gidi cha huygn Vinh Yén cia Dai Vigt buén ban tai Kham Chau, thudng duge coi 1a “nhiing t&ng phdm nhé”, “NhGng tang phdém én” &m chi nhang doan triéu cdg tix Dai Viet dén 4é buén ban, Nhiing hang héa ho buén ban Ja ving, bac, tin déng, g8 16 hOi va nhang logi gd thom khéc, 22 ngge trai, nga voi va sling t8. Nhiing tiéu thuong tir nuiée chting ta (tte Trung Quéc - ND) dén dy trao 446i déng, gidy butt, théc gao va vai bong véi cu dan Gino Chi khong duge chit trong ldm. Tuy nhién, 6 nhing thvong nhfn gidu oS mang vai théu kim tuyén ti Shu (Tit Xuyén) dén Kham Chau dé buén bén déu thom mgt n&m mt lén. Ho thung mang theo hang ngan quan tién, Nhing thuong nhn 6 mc cd gid hang gid truée khi quy&t dinh mua bén, Khi ma da thong nh&t vé gié thi khong ai duge phép dam phén véi nhing thuong nhfn khéc. Khi bat dau trao d6i gid cd, khodng céch gia gié n6i va gid tré 1a rift 16n nhu gide trdi va dét, Nhang thuong nhén gidu of cia ching ta (ngudi Hén) cit nhang ngudi hdu d&n mua nhang thit hang héa phyc va cuge sOng hang ngdy va tham chi ho on xdy dung nhang khu eu tri tam thai 3 46 véi mye dich lam v8 higu h6a hogt dong cia thong nhén (Giso Chi). Nhing thuong nhén gidu cé thudng binh tinh, va ding tinh kién tri cia ho nhu mt va khf. Khi hai thuong nhén thay nhau, ho sé cing nhau uéng rugu, nhy ldu ngay ho méi gap nhau. Tai bia tige 46, cfc bén c6 thé thém hoje bét mét vai quan, do dé gid cd gida ben mua va bén bin din khép véi nhau hon. Khi 6 sy{ nh&t trf, cfc quan (8 efe che) cn dé thom va phan b6 vii théu kim tuyén cho hai bén dé két thuc sy théa thugn. Tei céc dja diém buén ban, chinh quyén (nha Tong) chi thu thué d6i v6i thuong nhén tit nue chting ta” (35), Doan trfch trén chi ra ring, Giao Chi 1a d6i tac thuong mai quan trong nhét tai khu vue duyén hai Trung Quéc cia vinh Béc BO. Sy trao déi hang héa 6 khu vue nay rat phat dat va phic tap. Hoat dgng thuong mai tai khu vyc nay c6 thé duge coi 1a mang tinh ch&t khu vyc hoac cing cé thé la dia phuong vi khodng cach giao thuong bang thuyén 1a rét nhd. Buén bin chic chan 14 mdt phan thiét yéu eda dai bé phan cu dan trong ving. Tuy nhién, yéu to mang tinh sdng con dé Hai Nam lién két véi thé giéi bén ngoai 1a Rghieén ciru Lich sik, s6 7.2009 Champa. Bat ddu vao théi Tong, cae doan thugng thuyén cia ngvdi Cham thuéng ditng lai ddu tién 6 Hai Nam truée khi dén ‘Trung Hoa luc dja. Dudng nhut chée chin ring, phn lén thuong nhén hoat dong & Hai Nam déu dén tit hoge di qua Champa, ndi ma thuong nhén Héi gido tit lau da thiét lap céc thuong diém nhu 1a mét mat xich trong hé théng thuong mai cia minh. 6 Quang Chau (Guangzhou) va Phic Kién (Fujian), thong nhan Chim hoge thuong nhan Héi thudng sOng cé dinh d khu danh riéng cho ngudi nude ngoai, trong khi 4 Hai Nam ho sdng cha yéu 4 Yaizhou (36). Nhiing nhém ngoai quéc khc, cing c6 thé tit Champa, séng 4 Daixian phdn Dong Bic cia Hai Nam va 4 Baisha (37). Rat nhiéu trong 86 hg cé tén 1 “Pu” (Abu). Vi vay, gia pha ho Pu cing cung efip manh méi vé mi quan hé giita Hai Nam, Dang Trong va luc dja Trung Quée. Nhiing gia pha nay duge tim thay 4 Hai Nam, Phie Kién (Dehua - tite Dite Héa), Quang Chau va vang Kham Chau 6 Quang Tay. Néi mgt céch khae, gia toc ho Pu sinh sdng 4 nhiing noi ma ho 6 thé buén ban duge va khu vye vinh Bac BO Ja m6t trong nhiing ndi ho séng tap trung. Mac da nhiing nam gin day c6 mét 86 § kign nghi ngd vé nguén géc Héi cla nhiing gia dinh Pu, nhu Pierre - Yves Manguin da chi ra, bing chting tu tiéng Trung Quée va Arp da ching minh mét cach minh bach 1a vao ddu thé ky thit VIII, c6 nhitng méi lién hé gidta Champa, thuong nhaén Héi giéo 6 Nam Trung Hoa véi gia toc ho Pu” (38). Bang cach d6, thuong nhan Héi giéo & Hai Nam va quan hé cia ho véi ving Quang Chau thuge Phic Kigén g6p phan phan anh su phat trién thuong mai tugng 46i mu§n cua cde tinh nay, nhu tranh luan eda Chang Pintsun. Cé6 cd sd dé thiva nh4n, nhu Roderik Ptak da chi ra, ring cae thuong nhén tit Champa, hoat d6ng tit Hai Hot cdch nhin hy bién... Nam, hay thing xuyén lui tdi d6, da 06 nhiing anh huéng 4 nhiing cdng thi luc dia cia Trung Quéc, va nhiing nhém nay thudng quan hé chat ché véi nhau dé canh tranh hode 1a lién két véi nhitng nhém thong nhan Héi gido khéc va ngudi Phic Kign (89). Trong béi canh nay, diéu khong thé tuéng tugng duge 1a thuong nhén Héi giéo da dé Iai dau tich vong quanh vinh Bac Bé, 6 Kham Chau, Hai Nam va Champa, chi riéng bé qua Dai Viét trong euét hang ngan nim budn ban va giao htu - nhiing cai d6 dudng nhu lai 1A nhang tai ligu hién nay bao cho chiing ta, Nhu Kenneth R. Hall di quan sit, tat cd nguén tu ligu cha ngudi Viet vé ving ngogi vi bién giéi phia Bac bj bop méo béi thanh kign cia céc sit gia Nho gido, dic biét la théi 4} hoai nghi d6i véi thuong mai cia hg. Trong béi cdnh Ay, mdi giao thutong véi ede thuong nhan Héi giéo bj logi bé béi dinh kiGn cha céc sit gia Nho giéo; béi vi nhing tigp wie nay chi mang lai sy nhdm ldn va khong khép véi qué trinh xéy ding lich sit quée gia vin vita mang ¥ thitc hé, vita mang tinh ching téc (40). Nhu mét hé qua, mét ph&n quan trong cia lich sit Viét Nam bj thigu mét, nhu 1a bing ching trong Todn thu: Trong ft nhét hai trudng hgp, tén nude ngoai ho&c tén ngudi nude ngoai bj vist sai: ‘Mot 1a Huihu, nbu da trinh bay 4 trén va mét trugng hyp khée 14 Temasek (41). Bai vay, hai trong 8 déi tac thuong mai quan trong cia Dai Viét thai ky nay trd thanh nhiing cAi tén méi va xa la, lam cho moi ngudi lim tudng 1a khéng quan trong va thidu 66. Chinh diéu nay cing 6 hon nita quan diém ring, Dai Vigt nhu 1a mét quée gia tri tré vé thuong mai, mdt ndi c6 rat ft quan hé véi thé gidi bén ngoai. Duge viét it nh&t 150 nm sau nhiing sy kién nay, hon nia lai bj chi phéi béi § thie hg Nho gifo, tée gid Todn thu ft quan tam dén nhiing tén 23 goi cla nhiing ngudi ma té tién cla ngudi Vigt da thuéng xuyén quan hé. Phén lén nhiing nhiing bing chiing lién quan dén yu 16 vin héa va truyén thdng da déng gép cho sy hinh thanh quéc gia Dai Viét da bj phan tan va phi duéi nhiing lép cat byi. M6ét If do khée ma cde nha sit hoe Viét Nam c6 khuynh huéng miéu ta lich sit Dai Vigét thdi ky ddu sao cho that gidng véi Trung Quée, ¢6 thé 1a vi vain dé an ninh, Sy lo ling nay duge miéu ta trong bai tho viét bdi vj vua tiém quyén Hé Quy Ly, ngudi ma sau ny IA nguyén cé cho cuge xAm huge cia nha Minh nam 1407. Khi tra li mot céu hdi cha sit gid Trung Quéc, ong ta néi: “N&u nguoi héi ta vé phong tue eda An Nam, ta sé néi vdi nguoi 1a phong tyc cua chiing ta thudn tuy gidng Trung Quéc. Y phyc ching ta theo phong cach nha Dudng, va nghi 1é ching ta ding theo kiéu nha Han (42). Ong ta viét diéu nay vi Ong ta biét ring: Trung Quéc mét ldn nifa trd lai sy théng trj cha ngudi Han sau khi triéu dinh Méng Cé bj lat dé, Héi giéo va nhiing méi lién hé khong chinh théng khée bj che day khi ma quéc gia diing truée nguy cd bj xm luge bdi thé lye 16n hon. © Dai Viét cing nhu 6 Trung Quée, nhiing dau vét cia ngudi theo Héi gido va ngudi Méng Cé hau nhy bj loai bd vao théi Minh. Quan hé khang khit gitta Hai Nam va Champa ditge ghi chép lai béi mot sit gia Trung Quéc vao nim 1600, cing duge Lé Quy Dén - nha sit hoc ndi tiéng cia Viet Nam thé kj XVIII nhc lai. Doan trich sau day thé hién sy quan tam cia Lé Quy Dén Gi voi vin dé bién: Qu Daiun din ta trong Guangdong Xinyu (eb thé 1 Qudng Dong chf luge?) ring ti Hai Nam theo huéng Nam di khoang 600 /y sé dén Champa. ‘Méi Khi 6 gié Nam, moi ngudi 6 thé nghe thay tigng ga gay tit phia Champa vao mbi buéi sing 86m. Diéu nay 14 minh chitng cho thay sy gén gai 24 vé mat dia ly gifa hai khu vyc. Néu Hai Nam la tam binh phong che chin cho Quang Déng thi Champa la tt'm 1 chén che cho Hai Nam (43). ‘Theo Lé Quy Dén thi cd ving nay duge két néi véi nhau béi bién va chju anh huéng béi céc luéng thuong mai; bién gidi vé mat lanh thé chi c6 ¥ nghia tugng trung. Khi hinh dung Trung Hoa nhu mét thyc thé van héa déng nhat pha lén toan bé bién gidi hign dai ngay nay, tir d6 anh hudng ra cde quée gia lan can va tdi Viet Nam ti phia Bac thi chung ta cing phai luu ¥ mot diéu ring, cho dén thdi Minh (va dén tan nita sau thé ky XVIII déi véi Van Nam), phan lén Quang Déng, Quang Tay, Van Nam va Hai Nam 1a nhitng ving kém phat trién hon khu vue Bie BQ ca vé kinh té va van héa. Ching ta c6 thé lay vide san xudt gdm sit nhu mét thuée do. Cho téi thé ky XII, 6 céc tinh nhu Hai Duong va Thanh Héa ngay nay, xudt hién nhiéu trung tam g6m sit néi tiéng, trong khi dé chi c6 duy nhét m6t 16 duge tim thay 4 Quang Tay va khong hé c6 mét 1d nado 6 Van Nam (44). CHU THICH (2), V6i céch nhin nhgn Iai vé vj tri Dai Viet trong mang luéi thuong mai bién Déng giai doan sém, xem Momoki Shiro, “Bai Vigt and South China Sea trade from the 10 to the 154 century", Crossroads, 12, 1 (1998): 1 - 34; va Cristopher Goscha, “The borders of Vietnam’ s early wartime trade with Southern China: A contemporary Perspective”, Asian Survey, 40, 6 (2000): 987 - 1018. Cé mot ludn diém vé tdi quan trong cba bidn trong bai nghién ctu cia Charles Wheeler duge sit dung trong bai viét nay. (2). Nhang nguy hiém trén 19 trinh hai thuong duge Cao Bién nhin nh§n: “Khi nguoi nhé neo thuyén thi ding nghT 46n chuyén eng o6t ma trd ei day”; “Gao Pian (Cao Bién) kai hailu’, trong Sun Rghién ciru Lich str, 36 7.2009 Mét nghién ctu vé sd lugng nhiing ngudi cb trinh dé hoc v&n 4 ving Giao Chi trong déi sanh v6i Quang Tay, Van Nam va Hai Nam thai Dung da chi ra ring Giao Chi da vugt én t&t cé nhiing khu vyc lang giéng vé sé lugng nhiing ngudi duge dao tao theo kiéu ‘Trung Hoa va trén linh vue van héa vat chat. Ching ta cing biét rang Hai Nam 1a nguén cung céip ngya chinh cho Champa vao théi “dinh cao ca mt dé ché thuong mai véi mét nén tang néng nghiép” (45). Trong khi Déng Nam A dudng nhu déng chic nang nhu nguén cung c&p sin phdm chinh yéu cho Trung Quéc trong “ky nguyén thuong mai”, thi mt thdi ky dai truée dé, Hai Nam déng vai trd tuong ty cho Dai Vigt va Champa. Hon 1a vige nhin nh&n vin héa Han anh hudng tit phia Bac t6i Viét Nam, ching ta nén thay rang, vin héa Vigt chiu Han héa c6 thé da d6ng vai trd nén tang trong viée truyén bé van héa Hén téi Van Nam va Quang Tay. Higu dink: Pham Van Thily (Con nita) Guangxi, Beimeng suoyan, tuyén chon trong Congshu jicheng chubian, Shangwu, Shanghai, 1936, juan 2, p. 9. Xem thém Ma Vien: “Tianwei Jing xinzao haipai pei", trong Phan Van Cée va Claudine Salmon, épigraphie en chinois du Vigt Nam = Van khée Han Nom, Ecole Francaise d'Extreme Orient va Vien Nghién ctu Han Nom, Paris va Ha Ni, 1998), p. 33 - 40. (8). Ouyang Xiu et al., Xin Tangshu, Zhonghua Shuju, Beijing, 1976, juan 43, p. 1151 - 1162. Maspero cho ring la con dung ngang Keo Nua vugt dn Lao, trong khi Dao Duy Anh tin ring n6 © kha nang bat ddu ti vong Quy Hyp hon; Quy Hgp 1a mOt diém tigp xic quan trong gida Viet ‘Nam va Lao trong nhiéu thé kj. Xem Dao Duy Anh. Tot céch nhin tr bién... Dét nude Vist Nam qua ede doi, Nxb. Khoa hoc xa hgi, Ha NOi, 1964, tr. 198. Sy tip xc gita mién Trung Vigt Nam va Trung Quée la kha manh mé, theo eéch nhin nh§n cia John Whitmore va mgt 66 hhge gid khfc cho ring, anh hung cia vin héa Hén md rong hon 3 ving kinh 46 (John Whitmore, The rise of the coast, tai ligu s& dn). (4), Roderich Ptak, Jottings on Chinese sailing routes to Southeast Asia, especially on the Eastern Route in Ming times, trong Ptak, China, the Portuguese and the Nanyang, Hants: Ashgate, Aldershot, 2004, p. 109. MOt diéu dang chu § 1a vj trf clin mién Trung Vigt Nam trong 1 trinh phia. ‘Tay 1a réft quan trong, noi khdi déu 4é d& ché Roma of ging giao thong véi Trung Quée vao thé kj thit hai sau Cong nguyén. Qua ting duge mang i trén céc chuyén hai trinh cia hoang 4€ Marcus, Aurelius bao gém “nga voi, sing té giée vA mai ra”, 6 thé 1a nhing mat hang 6 mién Trung Vigt Nam thdi ky nay; Wang Gungwu, The Nanhai trade: The early history of Chinese trade in the South China Sea, Times Academic Press, Singapore, 1998, p. 26. (6). Kenneth Hall, Mairitime trade and state development in Early Southeast Asia, University of Hawaii Press, Honolulu, 1985, p. 184; Hall cho ring thuong nhén Vigt ding con dudng sing Mekong dé dén Campuchia, tit Ngh@ An vugt qua Ha Trai xuOng he Iu song Mekong (p. 173), VE Ong phim, xem Momoki, “Dai Viet”, p. 15. (6). Dai Vide sit hy todn thu (vit tht: Todn thu), bién tap bai Cheng Kingho (Trin Kinh Hoa), Keio University, Tokyo, 1984, Ngogi Ky, 1: 9b. Tam quan trong cha vige két n6i song - bién gida mién Béc va mién Trung dugc khdng djnh béi cée nghién ctu ela ce nha sit hoc, nhan hoe Vigt Nam. Phin lén nhiing trung tim buén bén Ién duge xée djnh & Ngh@ An, va cfc chg budn bén Ién nh&t duge xéc dinh & huygn Nghi Léc, gdn Thanh ph6 Vinh ngay nay. Thuyén manh theo dudng sng ty Lao thudng xuyén lui t6i cée dja diém giao thugng nay, ho dén theo duting song Cé ra che chg 25 ving duyén hai truéc khi van chuyén dén déng bang sing Héng. Thuyén manh s& mang trd lai nhigu vgi anh Idn, nhing tht duge edn xust déng bang; Nguyén Ditc Nghinh, “Chg va lang”, trong The traditional village in Vietnam, Phan Huy Lé (chi bién), Nub ‘Thé gidi, Ha NOi, 1993, p. 324-325, (1D. Wang, Nanhai trade, p. 4 - 6, 12, 21. (8). Mgt ghi chép chi tiét ca nguén tu ligu ‘Trung Quée of vé chi dé nay duge Li Tas dyng trong, “The rise and fall of the Jiaozhi Ocean’, Bai viét tham dy Hoi théo quée 6 Maritime Space in Traditional Chinese Sources, Munich, 26 - 26th Feb - 2005. Vai trd cia bin Giao Chi duge nhin nh§n trong Lingwai daida (Link ngogi dai dép): “Con ding (dn Trung Quée) tit Srivijaya theo huéng Bic - Bée, vugt qua phia trén hoe duéi dio Zhu va bién Giao Chi. Sau 46 di vao Quang Chau bai Tunmen va tei Quing Chau 68 ly Jiazimen”; Zhou Qufei, Lingwai daida, Zhonghua Shuju, Beijing, 1998, p. 126. ‘Theo Ip lugn cia John Whitmore vé mién Trung trong Rise of the coast cho ring Dai Vigt thai Ly cing nhuf Angkor va Pagan cye ky hutng thinh cho én thé ky XIII, khi nha triéu Tong djch chuyén hogt dong thugng mai dn ving duyén hai va d& the dng Ién dén vj trf cia ngudi Viet. (®). Fan Chengda, Guihai yuheng zhi jiaobu, ed. Qi Zhiping, Guangxi Minzu Chubanshe, Nanning, 1984, p. 63. (10), Zhou, Lingwai daida, p. 270; Zhao Rukua, Zhufanzhi, Hong Kong University Press, Hong Kong, 2000, p. 3. (11). Toan thu, Ban kj, 3: 13a; toan bo nhang ghi chép lin quan dén oy kign nay 1a ty phiin Ban Aj, cing v6i mt 06 ghi chép khéc. (12). Vf dy nhu quan hé thit tit gida Trung Quée va Dai Vigt, xem Xu zizhi tongajian changbian, trong Wenyuan ge siku quanshu, History 160, juan 9, Shangwu Press, Taipei, 1982 reprint; va Xu Song, Song huiyao jigao, Zhonghua

You might also like