BAB 2

2. 2 Folklor dina Sistem Kapercayaan Manusa

Sakumaha nu geus ditétélakeun ku Bruvan (dina Danandjaja, 1991:21)
yén folklor dikelompokeun jadi tilu wangun kelompok, aya folklor wangun lisan,
satengah lisan, non lisan. Nu kaasup kana kepercayaan masyarakat nya éta folklor
satengah lisan, lantaran wangunna nu mangrupa campuran tina unsur lisan jeung
unsur non lisan. Koenjoroningrat (dina Pabbajah, 2012:399) nétélakeun yén
sistem kapercayaan rakyat nya éta bayangan manusa kana rupa-rupa jirimna nu
aya diluar kakawasaan akal jeung pikiran manusa. Éta jirim teu ka hontal ku
kamampuh akal jeung pikiran sahingga éta jirim kudu dipercaya jeung ditarima
minangka dogma, nu museur kana kayakinan jeung kapercayaan. Éta bayangan
jeung gambaran diantarana ngeunaan alam goib nu ngawengku sajumlahing jirim
saperti dewa-dewa, makhluk astral, roh-roh, jeung sajumlahing jirim séjénna nu
ngandung kasaktian.
Anapon kapercayaan rakyat nu biasa disebut takhayul, ngawengku kana
caritaan nu sipatna lisan jeung ditambahan ku gerak isyarat nu dianggap mibanda
ma’na gaib saperti percaya kana hal-hal material nu dianggap mibanda khasiat
pikeun méré panyalindungan diri atawa bisa mawa rijki kana batu-batu nu tangtu.
Wangun-wangun folklor nu kaasup kana ieu kelompok salian ti kapercayaan
rakyat nya éta kaulinan ra’yat, teater rakyat, adat istiadat, tari rakyat, upacara,
pesta rakyat, jste.
Danandjaja (dina Purnama Sari, Spk. 2014:05) nétélakeun yén takhayul
miboga pakaitna antara kapercayaan jeung praktek (kabiasaan), umumna
diwariskeun ngaliwatan media tutur kecap. Ieu tutur kecap dijelaskeun ku syarat-
syarat nu ngawengku tanda-tanda (signs) atawa sabab-sabab (causes) jeung
balukarna (result). Ku kituna masarakat hususna dipadésaan atawa anu masih
nganut kana kapercayaan karuhun-karuhunna tangtu masih percaya kana takhayul
lantaran nurutkeun éta masarakat nu disebut takhayul ku urang deungeun téh nu
teu asup kana akal, tapi ceuk masarakat nu tangtu éta takahyul miboga ma’na
jeung maksudna sorangan.
Ayana hiji sistem kapercayaan dina hiji masyarakat, bisa disebut
sederhana. Nalika manusa pagedrug jeung alam semesta, diidnya manus gé
gancang merhatikeun kaayaan dirina jeung éta alam. Manusa teu bisa leupas kana
kaayaan alam semesta, sahingga konsep ngeunaan sistem kapercayaan tumuwuh
dina ayana pamahaman manusa kana alam semesta (Deni Miharja, 2015: 20).
Ma’na tina ungkapan kapercayaan masarakat ditepikeun bisa sacara
tersirat atawa kiasan nu biasan maké gaya basa sangkan naon nu ditepikeun bisa
katarima sacara genah euweuh nu kanyeri hatékeun. Masarakat baheula biasana
teu méré nyaho sacara togmol naon nu dimaksud tina éta ungkapan téh, malah
mandar omongan kolot ngeunaan takhayul teu dibéré nyaho naon maksudna,
sangkan urang bisa néangan sorangan naon maksud tina éta ungkapan sacara
logikana.
Folklor dina sistem kapercayaan masarakat gé teu salilana ngeunaan
takhayul, sakumaha nu geus ditétélakeun saacanna, wangun folklor satengah lisan
gé salasahijina ngeunaan ritual saperti upacara tradisional. Upacara tradisional
mangrupa bagéan integral tina kabudayaan masarakat nu ngarojongna jeung
kelestarian hirupna gé miboga fungsi pikeun masarakat nu ngarojongna, sarta ieu
hal penting pisan pikeun pembinaan sosial budaya masarakat nu tangtu.
Salasahiji tina fungsi sosial tina upacara tradisional nya éta nu nguatkeun
norma-norma, sarta ajén-ajén budaya nu lumaku, nu sacara simbolis
ditémbongkeun ngaliwatan peragaan dina wangun upacara nu dilakonan ku warga
masarakat nu ngarojongna. Lantaran ayana éta upacara tradisional bisa
mangaruhan kana rasa aman nu ngaronjat pikeun warga masarakat
disabudeureunana, jeung bisa dijadikeun pamuntangan pikeun maranéhna nu
nangtukeun sikep jeung paripolahna dina kahirupan sapopoéna. (Sriwardhani,
2007:02).
Supanto (dina Sriwardhani, 2007:02) nétélakeun yén nu dumaksud ku
ayana kapercayaan kana kakuatan di luar kamampuh manusa nya éta Gusti Allah,
bisa ogé diartikeun minangka kakuatan supranatural saperti karuhun nu
ngadegkeun hiji désa. Maranéhna percaya yén teu sakabéh usaha manusa bisa
dihontal sacara lancar, pasti mindeng ngalaman keuna ku hahalang nu teu bisa
dipatotoskeun, nu nyababkeun dipatotoskeunna ngaliwatan sacara reliji.
Masarakat ngalakonan kana ieu upacara biasana leuwih kana ngahargaan
kana akar tradisi dina éta tempatna sorangan jeung nilik kana sakumaha gedé
porsi éta tradisi di éta tempat, lain nyoko kana pelestarian budayana. Tapi éta dua
hal silih pakait lantaran saupama éta tradisi tuluy tumuluy dilakonan bisa
mangaruhan kana éksisténsi budaya éta sorangan jeung sacara teu sadar
pelestarian budaya gé geus dijalanan ku masarakat éta sorangan.
Conto séjén ngeunaan folklor dina sistem kapercayaan masarakat nya éta
kana ungkapan nu dipahing. Ungkapan nu dipahing nyaéta salasahiji wangun
kapercayaan masarakat nu bisa dipakaitkeun jeung alam gaib atawa takhayul.
Ungkapan nu dipahing gé miboga maksud sangkan jalma-jalma leuwih ati-ati dina
milampah hiji hal atawa totondén yén ulah ngalaksanakeun éta hal lantaran
mangrupa hal nu goréng saupama dilakonan. Tina ayana ungkapan nu dipahing gé
bisa méré pangaruh ka masarakat sangkan bisa hirup tuluy nyoko kana aturan
jeung norma nu geus lumaku. Ungkapan nu dipahing gé kabagi jadi sababaraha
wangun nu mangrupa lelucon nu digunakeun pikeun hiburan.
Kapercayaan rakyat ungkapan nu dipahing bisa digolongkeun jadi opat
golongan badag, nya éta: (1) kapercayaan rakyat ungkapan nu dipahing
disabudeureun lingkungan hirup manusa; (2) kapercayaan rakyat ungkapan nu
dipahing negunaan alam gaib; (3) kapercayaan rakyat ungkapan nu dipahing
ngeunaan kaciptana alam semesta jeung dunya; (4) jenis kapercayaan rakyat
ungkapan nu dipahing séjénna. (Fitri, Spk. 2018:04).
2.3 Peran Dewa-Dewi
Dewa asalna tina basa sansekerta Dev nu artina caang atawa cahaya. Ieu
hal disebutkeun dina salasahiji kitab ajaran weda nya éta kitab Nirukta. Kecap
dewa mangrupa salasahiji wangun pangaruh tina agama Hindu-Budha. Dewa
mangrupa makhluk gaib atawa roh nu miboga kapribadian jeung fungsi nu tangtu.
Sacara gurat badagna fungsi dewa pikeun ngabantu manusa. Nurutkeun KBBI
déwa mangrupa (1) roh nu dianggap atawa dipercaya minangka makhluk astral nu
ngawasa kana alam jeung manusa (2) jelema atawa hiji hal nu dipupusti pisan (3)
gelar kasta (golongan) Brahmana. Béda jeung téori ka Tuhanan nu dianggap
minangka hiji entitas nu ngawasaan kana sagala hal didunya, biasana déwa saukur
bakal miboga kakuatan istiméwa nu tangtu nu bisa ngendalikeun kondisi alam
semseta ngaleuwihan manusa biasa (Rimbawati, 15).
Dina Énsiklopédi Sunda (2000), wagenan masarakat Sunda ngeunaan
ayana dewa jeung dewi mangrupa bagéan tina sahandapeun Guti atawa
sSanghyang Tunggal. Ieu konsép nu jadi wangun sikrétis atawa hybrid
kakawasaan Sanghyang Tunggal jeung wangun pitulung ti anjeunna pikeun umat
manusa. Di masarakat Sunda ayana déwa-déwi beuki diluhungkeun ku cara méré
sasaji pikeun karuhun atawa déwa déwi. Salian ti éta aya ogé upacara pikeun
mitembeyan sesembah pikeun kapercayaan nu tangtu di suku Sunda.
Dimasarakat Sunda kakuatan Déwa-déwi lain saukur diucapkeun sacara
tuluy tumuluy ti unggal mangsa, tapi di Suku Sunda geus kacaturkeun dina
naskah-naskah kuno Sunda. Boh éta ngeunaan kaayaan Déwa-déwi nu aya
hubunganna jeung manusa dimangsa bihari atawa cara-cara nu aya pakaitna jeung
kahirupan manusa, saperti cara tatanén, strategi perang, jsté. Dina naskah kuno
Sunda gé dicaritakeun dina unggal kisah ngeunaan pohaci atawa batarana séwang-
séwangan. Ku kituna kaayaan déwa-déwi Sunda mangaruhan pisan kana
kalumangsungan kahirupan manusa, tina sakitu lobana déwa-déwi Sunda nu teu
bisa satuluyna dicaritakeun dina jumlah nu tangtu.
Salian ti éta ku ayana Hindu-Budha mangaruhan pisan kana
kalumangsungan agama di Sunda dina mangsa harita. Nu bisa datang sababaraha
makhluk nu dianggap minangka Pangéran. Ieu hal dipangaruhan ku kapercayaan
ka karuhun nu kuat nu ngabalukarkeun kuat ogé peran tina éta makhluk. Saperti
hyang anu bisa diartikeun sajajar jeung déwa. Dina naskah kuno sababaraha kali
dicaritakeun ngeunaan hyang atawa guriang, sabenerna éta konsep hampir sarua
jeung konsépan kapercayaan dina Islam. Tapi lantaran dina mangsa harita ayana
naskah kuno nu mangaruhan kuat kana sipat relijiuitas masarakat nu mampuh
nyieun kapercayaan nu leuwih ka makhluk nu biasa disebut hyang atawa guriang
éta.
 Dina kahirupan masarakat Sunda lain ukur percaya kana naskah kuno nu
geus mangaruhan pisan kana kahirupanana tapi percaya ogé kana hal-hal nu
saperti carita pantun. Dina carita pantu gé dicaritakeun sababaraha Hyang anu
kawéntar 4 Batara nya éta Sang Hyang Kala, Sang Hyang Guriang Tunggal, Sang
Hyang Wenang, jeung Sang Hyang Wening. Hal-hal nu mercayakeun kana ayana
Sanghyang éta leuwih mindeng dibahas dina naskah-naskah saperti Siksa
Kandang Karesian daripada carita pantun. Naskah-naskah atawa carita pantun
mangrupa gambaran kahirupan masarakat dina mangsa bihari nu nepi ka ayeuna
bisa kénéh dilarapkeun dina kahirupan sapopoé saupamana masih aya nu manut
kana kapercayaan karuhunna nu kuat.
Dina suku Sunda nu masih manut kana sistem kapercayaan ka Dewa dewi
bisa disebut kapercayaan Sunda Wiwitan. Sunda Wiwitan mangrupa hiji aliran
kapercayaan jalma-jalma Sunda bihari. Maranéhna ngayakinan éta kapercayaan
minangka kapercayaan Sunda asli atawa kapercayaan masyarakat asli Sunda.
Aliran kapercayaan Sunda Wiwitan dina kontéks kapercayaan gé nganut kana
monoteis nyaéta ajaran agama nu percaya ayana hiji Pangéran; kapercayaan kana
hiji Pangéran (Kamus Besar Bahasa Indonesia:Online). Dina monografna, Robert
Wessing nyutat sababaraha sumber nu nuduhkeun suku Sunda sacara umum, “The
Indian belief system did not totally displace the indigenous beliefs, even at the
court centers” nu artina sistem kapercayaan India teu sakabéhna ngagantikeun
kapercayaan masarakat asli, boh éta dipuseur pangadilan, maksudna kapercayaan
Hindu Budha teu salilana ngagantikeun kapercayaan nu bihari, jadi sakumaha
gedéna pangaruh ti kapercayaan nu anyar tapi dina lingkup masarakat nu tangtu
éta hal bisa waé teu dileungitkeun, malah mandar dipupusti pisan. Nyembahna éta
masarakat Sunda Wiwitan dituduhkeun ka Sang Hyang Keresa (Nu Maha
Kawasa) nu disebut minangka Batara Tunggal, Batara Jagat jeung Batara Seda
Niskala. Nu ngagem ka Sunda Wiwitan percaya yén ayana pangéran aranjeuna
nya éta di Buwana Nyungcung (Buana luhur), cicing didinya. Aranjeunna
ngayakinkeun yén ku percaya sakuatna Sang Hyang Keresa, mangka karaharjaan
bakal kahontal (Ira Indrawardana, 2011:7). Nurutkeun Gungung Seonaji (dina Ali
Thaufan, 2017: 129) disagédéngeun kayakinan ka Hyang Keresa, aranjeunna ogé
yakin yén aya kakuatan gaib nu ngajaga lemahna, nyaéta karuhun. Masyarakat
Badui nu ngagem Sunda Wiwitan nganggep yén Nabi aranjeuna nya éta Nabi
Adam.
Tina caritaan diluhur katitén yén Sunda Wiwitan jeung Agama Islam
hampir aya pakaitna dina kapercayaan masarakat Sunda jaman bihari. Sanajan aya
pangaruh-pangaruh Hindu Budha nu nyangkaruk dina éta agemanana.
Salian ti masarakat Sunda nu miboga kapercayaan masarakat nu kuat nya
éta masarakat Bali. Masarakat Bali geus katelah kana kuatna pangaruh dewa-dewi
dina kahirupan sapopoéna. Ritual jeung upacara adat nu sakitu rupa-rupa na tur
miboga filosofis nu gedé keur umatna ogé masih kuat nyekel kana éta
kapercayaan nepi ka ayeuna. Upamana Sunda Wiwitan saukur diagem ku
masarakat Baduy di Kanékés, kapercayaan Bali hampir diagem ku kabéh
masarakat Bali asli. Sanajan kitu upamana aya masarakat nu anyar di Bali sok
sarua merhatikeun kana kapercayaan masarakat saacanna, lantaran éta salasahiji
sikep toléransi pikeun umat beragama. Saperti upacara-upacara adat nu dilakonan
ku masarakat bali atawa nu séjénna nu ngandung kapercayaan nu kuat ka dewa
dewi atawa karuhunna séwang-séwangan. Éta hal pungsina pikeun méré atawa
ngahargaan ka nu jadi karuhun atawa déw-déwi nu geus méré kabagjaan dina
hirup masarakat didinya.
Umat Hindu sacara inténsif muja atawa ngagem ka para déwa (manifestasi
Pangéran) jeung Shakti-na pikeun méta kasalametan jeung karaharjaan boh lahir
atawa batin. Ageman ka Pangeran atawa wangun manifestasi-Na nu disebut Dewa
jeung nu disebut Dewi dilegitimasina ku mitos-mitos atawa takhayul-takhayulna
(I Wayan Suwena, 2018: 59).
Salian ti pangaruh nu dimeunangkeun tina agama Hindu-Budha aya ogé
pangaruh karuhun anu kuat di salasahiji daerah nya éta di Tengger. Di ieu tempat
nu teu kawentar pisan nyimpen aspék budaya jeung kapercayaan masarakatna nu
kuat. Buktina bisa ditilik tina kaayaan upacara tradisional nu dilakonan hampir
unggal poé ku masarakat didinya, saperti upacara tradisional Kasada.
Tina sababaraha conto nu didadarkeun geus katitén yén Déwa-Déwi
mangaruhan pisan kana kapercayaan masarakat nu masih ngagem kana budaya
jeung karuhunna. Masarakat percaya yén Déwa-Déwi bakal méré kaalusan pikeun
kalumangsungan kahirupan masarakat nu ngagem ka dirina.
DAFTAR PUSTAKA
Dixon, R. L. (2000). Sejarah Suku Sunda.
Fitri, R. Y., Juita, N., & Nst, M. I. (2018). STRUKTUR DAN FUNGSI
SOSIAL KEPERCAYAAN RAKYAT UNGKAPAN
LARANGAN MENGENAI TUBUH MANUSIA DAN
OBAT-OBATAN MASYARAKAT KENAGARIAN
TANJUANG ALAM KECAMATAN TANJUANG BARU
KABUPATEN TANAH DATAR. Bahasa dan Sastra, 5(2),
107-119.
Miharja, D. (2015). Sistem Kepercayaan Awal Masyarakat Sunda. Al-
Adyan: Jurnal Studi Lintas Agama, 10(1), 19-36.
Pabbajah, M. (2012). Religiusitas dan kepercayaan masyarakat Bugis-
Makassar. Al-Ulum, 12(2), 397-418.
Saputra, A. T. D. (2017). Menyelisik Kepercayaan Masyarakat Sunda
Wiwitan Badui Dalam di Kanekes Lebak Banten. Ushuluna:
Jurnal Ilmu Ushuluddin, 3(2), 123-138.
Sari, R. P., Juita, N., & Zulfadhli, Z. (2014). Ungkapan Kepercayaan
Rakyat Dalam Upacara Penyelengaraan Jenazah Di
Kenagarian Selayo Kecamatan Kubung Kabupaten
Solok. Bahasa dan Sastra, 2(2), 16-29.
Sriwardhani, T. (2007). Aspek Ritual dan maknanya dalam peringatan
Kasada pada masyarakat Tengger Jawa Timur. Imajinasi, 3(2).
Suwena, I. W. Makna Mitos Dewi Saraswati dan Mitos Dewi Durga:
Suatu Analisis Struktural. Sunari Penjor: Journal of
Anthropology, 58-73.
REFERENSI
Cosmology and Social Behavior in a West Java Settlement (Ohio
University Center for International Studies, 1978).16