1.

BÖLÜM : DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEM, DUYU ORGANLARI

1.1. SİNİR SİSTEMİNİN YAPISI, GÖREVİ VE İŞLEYİŞİ

- Denetleyici ve düzenleyici sistemleri, sinir sistemi ve hormonal sistem oluşturur. Bu sistemler

sayesinde kararlı bir iç çevre (Homeostasi) oluşturulur.
- İnsanlarda sinir sistemi reseptör (alıcı) hücreler ile efektör (tepki) organları arasındaki iletişimi
sağlar.

Şekil 1. Sinir sisteminde temel yapılar ve bilginin işlenmesi

Uyarı: Canlının iç ortamından ve dış çevresinden gelen değişkenlere denir. (ör: ses, ışık, kan
basıncının yükselmesi)
Reseptör: Duyu organlarında bulunan ve canlının iç ve dış çevresindeki çeşitli uyarıları (ses
dalgaları, basınç, sıcaklık, koku vb.) algılayan özelleşmiş hücrelerdir.
Efektör: Reseptör ile alınan uyarılara karşı tepki gösteren doku veya organlardır. Örnek, kaslar
ve salgı bezleri

Reseptör hücrelerde oluşan uyartılar sinir hücreleri tarafından merkezi sinir sistemine (Beyin
ve omurilik) taşınarak değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda oluşan cevaplar sinir
hücreleri tarafından kas ve salgı bezi gibi efektör organlara iletilir.

Nöronların Yapısı ve Çeşitleri

Sinir sistemini oluşturan sinir doku, nöron adı verilen sinir hücreleriyle glia denilen yardımcı
hücrelerden oluşur.

1
Şekil 2. Miyelinsiz bir nöronun yapısı

Bir nöron, hücre gövdesi ve bu gövdeden çıkan dentrit ve akson denilen uzantılardan oluşur.
Hücre gövdesi: mitokondri, ribozom, çekirdek, nissl tanecikleri, Golgi aygıtı gibi organellerden
ve sitoplazmadan oluşur. Nissl tanecikleri, protein sentezinde görev alan granüllü endoplazmik
retikulum gruplarıdır. Sitoplazmada hücreye şekil veren, madde dolaşımında görev alan
nörofibril adlı ince telcikler bulunur. Nörofibriller dentrit ve akson boyunca uzanır.
!!! Nöronlarda belirgin bir çekirdek olmasına rağmen kural olarak özelleşmiş hücrelerdir ve
bölünmezler. Bundan dolayı nöronlarda DNA eşlenmesi (replikasyon) gözlenmez. Ancak RNA
ve protein sentezi yoğun bir şekilde gerçekleşir.
Dentrit: Hücre gövdesinden çıkan çok sayıda kısa ve dallanmış uzantırlardır. Diğer nöronaların
aksonlarından ya da reseptörlerden aldıkları uyartıları hücre gövdesine iletir.
Akson: Hücre gövdesinden gelen uyartıları diğer bir sinir hücresinin dentritine ya da efektör
organa iletir. Aksonların sonlandığı ve dallanarak genişlediği bölge akson ucu (sinaptik uç)
olarak adlandırılır.
!!! Sinaptik uçta dallanmalar ne kadar fazla olursa nöronun etki alanı o kadar büyük olur.
!!! Sinir hücrelerinde sentrozom (sentriyol) bulunmaz.
- Bazı sinir hücrelerinin aksonları miyelin kılıf adı verilen lipoprotein yapılı bir yapı ile
kaplanmıştır. Bu nöronlar miyelinli nöron denir. Bu yapının görevi aksonun elektriksel
izolasyonunu sağlamaktır. Bu sayede akson boyunca impuls iletim hızı artar. Miyelin kılıfın
akson boyunca kesintiye uğradığı noktalara ise Ranvier Boğumu denir.
- Dinlenme halindeki bir nöronda, uyarıldığında meydana gelen elektrokimyasal değişikliğe
impuls denir.

2
Şekil 3. Miyelinli bir nöronun yapısı

- Beyin, omurilik ve çizgili kasları uyaran motor nöronlar miyelinli iken, İç organları ve düz kasları
uyaran nöronlarda miyelin kılıf yoktur.

Nöron Çeşitleri
Görevlerine göre nöronlar 3’e ayrılır.
1) Duyu Nöronu(Getirici sinir): Reseptörlerden aldıkları uyarıları merkezi sinir sistemine
(Beyin ve Omurilik) getirir. Bu nöronlar iç organlar ve duyu organlarında bulunur.
2) Ara nöron (Bağlantı siniri): Merkezi sinir sisteminde bulunan nöronlardır. Duyu ve
motor nöronlar arasındaki bağlantıyı sağlarlar. Duyu nöronlarından gelen bilgileri
değerlendirerek oluşan tepkiyi (cevabı) motor nöronlara iletirler.
3) Motor nöron (Götürücü sinir): Merkezi sinir sisteminden aldığı uyartıyı efektör
organlara (kas ve salgı bezi) ya da başka bir nörona iletir. Bu nöronun hücre gövdesi,
merkezî sinir sisteminde aksonları ise çevresel sinir sisteminde yer alır.

Şekil 4. Nöronlarda impuls iletiminin şematik gösterimi

Yardımcı hücreler (Glia Hücreleri)

Sinir sisteminde nöronlara yapısal ve işlevsel desteklik sağlayan yardımcı hücrelere glia hücreleri denir.

Glia Çeşitleri Bulunduğu Yer Görev

Schwan Hücresi Çevresel sinir ÇSS’ de miyelin kılıfı oluşturmak, aksonu besleme, koruma ve
sistemi onarmak.
Oligodentrosit Merkezi sinir MSS’de miyelin kılıfı oluşturmak
sistemi
Astrosit Merkezi sinir Madde alışverişini düzenler, kan-beyin bariyeri oluşturarak
sistemi zararlı maddelerin girişini engeller.
Ependim Merkezi sinir Merkezî sinir sisteminin boşluklarını örter. BOS sıvısı
Hücresi sistemi üretimini ve akışını düzenler.
Mikroglia Merkezi sinir Sinir sisteminde fagositoz yaparak savunmayı sağlar.
sistemi

3
!!! Glia hücrelerinde impuls iletimi olmaz. İmpuls nörondan geçerken elektriksel ve kimyasal
değişim (elektrokimyasal ) gerçekleşir.
İmpuls iletimi sırasında sodyum - potasyum pompası etkisiyle nöron zarında iyon geçişleri
elektriksel yük değişimlerine neden olur.
İmpuls iletimi sırasında meydana gelen aktif taşıma, oksijenli solunum (karbondioksit oluşumu,
oksijen kullanımı, ATP ve ısı oluşumu, glikozun azalması gibi) olaylar ise kimyasal olaylardır.
Bir nöronda impulsun yönü, genellikle dendritten akson ucuna doğrudur. Nöronlar arasında impulsun
yönü ise bir nöronun akson ucundan diğer nöronun dendritine doğrudur.

Nöronların Uyarılması
Bir uyaranın sinir hücresinde impuls oluşturabilmesi için şiddetinin belirli bir değerde olması
gerekir. Gerekli olan en düşük uyarı şiddetine eşik şiddeti (eşik değer) denir.
Nöron, eşik değerden küçük şiddetteki uyarılara cevap vermez ve impuls oluşmaz. Eşik değer ve daha
büyük şiddetteki uyarılara ise aynı şiddette cevap verir ve impuls oluşur. Buna ya hep ya hiç prensibi
denir.

Şekil 5. Bir nöronda ya hep ya hiç prensibi

!!! Ya hep ya hiç prensibine göre bir nöronda uyarı eşik şiddetten daha kuvvetli olsa bile impuls
hızı ve şiddeti değişmez. Yani İmpulslar nöron boyunca aynı hız ve şiddette ilerler. Bunun
nedeni impuls iletilirken gerekli olan enerjinin uyarandan değil, nöron tarafından
sağlanmasıdır.

Ya hep ya hiç yasası bir sinir teli ya da bir kas teli için geçerlidir. Çok sayıda sinir telinden
oluşmuş bir sinir demeti ve çok sayıda kas telinden oluşmuş bir kas demeti için geçerli
değildir. Çünkü sinir demetini oluşturan her bir sinir telinin uyarılmasını sağlayan eşik değer
farklıdır. Sinir demetinde düşük şiddetteki uyarılar, önce kolay uyarılan nöronlarda impuls
oluşturur.
!!! Uyarı şiddetti, etki süresi ve frenkası (tekrarlanma sıklığı) arttıkça;
- Uyarılan nöron sayısı artar. İmpuls sayısı artar.
İmpuls sayısının değişmesi ise tepki organlarının (efektör) farklı şiddetteki uyarılara farklı
şiddette cevaplar vermesine neden olur.

4
Uyarı şiddetti arttıkça bir nöronda impuls iletim hızı ve impuls şiddeti ise değişmez.
!!! İmpuls iletim hızı;
- Miyelin kılıf ve akson çapına bağlıdır.
Miyelinli aksonlarda iyon akımı sadece ranvier boğumlarında olur (atlamalı iletim). Aksiyon
potansiyelinin boğumdan boğuma sıçraması impusların hızlı iletilmesini sağlar.
Akson çapı ne kadar büyükse impul iletim hızı o kadar yüksek olur. Çünkü kalın bir aksonda
iyonlara karşı gösterilen direnç azalır ve belli bir zamanda daha çok iyonun akışı gerçekleşir.

Sinapslarda İletim
İmpuls bir nörondan diğerine veya tepki organına (kas veya salgı bezi) sinapslar aracılığıyla
aktarılır. Sinaps, belirtilen yapılar arasındaki bağlantı noktalarıdır. Sinapslarda iki hücre
arasında kalan boşluğa da sinaps boşluğu (sinaptik aralık) denir.

Şekil 6. Sinapslarda madde geçişi

Aksonların sinaps boşluğunda sonlanan ucuna sinaptik yumru denir. Sinaptik yumrularda bol
miktarda mitokondri organeliyle birlikte nörotransmitter maddeleri taşıyan kesecikler
bulunur. Bu nörotransmitter maddeler asetilkolin, serotonin, noradrenalin, dopamin, histamin
olabilir.
!!! Bu maddeler, kimyasal olarak bilgiyi bir nörondan diğer nörona veya efektör organa aktarır.

5
Akson boyunca ilerleyen impulslar akson ucuna gelince sırasıyla şu olaylar gerçekleşir:
1. İmpul akson ucundaki Ca2+ geçirgenliğini artırır ve Ca2+ lar nöronun içine girer.
2. Ca2+ etkisiyle sinaptik yumrularda bulunan sinaptik keseler hücre zarı ile kaynaşır.
3. Sinaptik keselerde bulunan nörotransmitter maddele ekzositoz ile sinaptik boşluğa
salgılanır.
4. Nörotransmitter maddeler diğer nöronun dentrit ucundaki reseptörlere bağlanır.
5. Nörotransmitter maddelerin etkisiyle uyarılan ikinci nöronun Na+ kapıları açılır ve ikinci
nöron polarize durumundan depolarize durumuna geçerek yeni bir impuls oluşturulur.
Sinapsa gelen her impuls, sinapstan geçemez. Bu olaya seçici direnç denir. Seçici direnç sayesinde
sadece hedef organların uyarılması sağlanır. Seçici direnç ile impulsun belirli bir yolda ilerlemesi ve
sadece ilgili hedef organa ulaşması sağlanır.

Akson ucundan salgılanan nörotransmitter maddeler, impulsun diğer nörona geçişini engelliyor ise
durdurucu sinaps; iletilmesini sağlıyor ise kolaylaştırıcı sinaps denir. Durdurma ve kolaylaştırma
üretilen nörotransmitter çeşidine bağlıdır.

Görevi biten nörotransmitter maddeler salgılandığı aksona ya da uyardığı dentrite endositozla alınabilir
veya sinaps boşluğunda yıkıma uğrayabilir.

İmpulsun nöronda iletimi İmpulsun sinapslarda iletimi

Yönü dentritten aksona doğrudur. Aksondan dentrite doğrudur.
İletim elektrokimyasaldır. Yani hem elektriksel hem de Sadece kimyasaldır.
kimyasaldır.
Sinapslardaki iletimden daha hızlıdır. Nöronlardaki iletimden
yavaştır.
Şekil 7. Nöron ve sinapslarda impul iletiminin karşılaştırılması