1514X4554

AKIŞKANLAR MEKANİĞİ (A – B)
DOÇ. DR. ENDER DEMİREL
ARŞ. GÖR. DR. MEHMET ANIL KIZILASLAN
• Akışkan Akımını İnceleme Yöntemleri
• Akışkanın yaptığı hareket ya Langrange bakış açısı ya da Euler bakış açısı ile belirlenebilir.
• Lagrange Bakış Açısı
• Belirli bir anda belirli bir konumda olan akışkan partiküllerinin zamanla olan hareketlerini inceler,
yani akışkan partikülü, akım alanı içinde değişik konumlarda bulunurlar. T1 anından (x1, y1, z1)
noktasında V1 hızında, t2 anında (x2, y2, z2) noktasında V2 hızına sahiptirler.
• Matematiksel olarak Lagrange hızı
• 𝑉 = 𝑉 𝑥 𝑡 , 𝑦 𝑡 , 𝑧 𝑡 , 𝑡 olarak ifade edilir.
 y 𝑉2 , 𝑡2 𝑎𝑛𝚤𝑛𝑑𝑎 𝑎𝑘𝚤ş𝑘𝑎𝑛 𝑝𝑎𝑟𝑡𝑖𝑘ü𝑙ü𝑛ü𝑛 ℎ𝚤𝑧𝚤
𝑉1 , 𝑡1 𝑎𝑛𝚤𝑛𝑑𝑎 𝑎𝑘𝚤ş𝑘𝑎𝑛 𝑝𝑎𝑟𝑡𝑖𝑘ü𝑙ü𝑛ü𝑛 ℎ𝚤𝑧𝚤
x
• Her bir akışkan parçasının yaptığı hareket teker
teker belirlenmelidir. Katılardan farklı olarak
akışkan parçacıklarının durumları birbirlerine
göre değişebileceğinden hareket halindeki bir
akışkanda her bir parçacığın ayrı bir hız ve
ivmesi olacaktır.

z
 • Euler Bakış Açısı
• Herhangi bir akışkan partikülünün hareketini
y
incelemek yerine belirli bir noktadaki hızın
𝑉2 , 𝑡2 𝑎𝑛𝚤𝑛𝑑𝑎 𝑎𝑘𝚤ş𝑘𝑎𝑛 𝑝𝑎𝑟𝑡𝑖𝑘ü𝑙ü𝑛ü𝑛 ℎ𝚤𝑧𝚤 ve basıncın zamanla değişimi araştırılır, yani
tek bir (x1,y1,z1) noktası göz önüne alınır ve
𝑉1 , 𝑡1 𝑎𝑛𝚤𝑛𝑑𝑎 𝑎𝑘𝚤ş𝑘𝑎𝑛 𝑝𝑎𝑟𝑡𝑖𝑘ü𝑙ü𝑛ü𝑛 ℎ𝚤𝑧𝚤
bu noktadan geçen akışkan partikülleri t1
(x,y,z) anında V1, t2 anında V2 hızına sahiptirler.
x
• V=(x,y,z,t)

z • Bu ders kapsamında EULER BAKIŞ AÇISI

kullanılacaktır.
• Akışkan Tipleri
• 1. İdeal Akışkan: Viskozitesi veya diğer bir değişle içsel sürtünmesi sıfır olan akışkanlara denir
ideal bir akışkanda akış yolu içerisindeki hareketli bir eleman her durumda aynı hıza sahiptir ve
her akışkan elemanın izlediği yol birbirine paraleldir.

İdeal akışkana ait hız

diyagramı

B
• 2. Gerçek Akışkan: Sahip oldukları içsel sürtünmeleri ya da viskoziteleri ile dikkate alınan
akışkanlara denir.

Gerçek akışkana ait

hız diyagramı

B
• Akış Tipleri
• 1. Zamanla Değişen ve Zamanla Değişmeyen Akımlar: Şimdi Euler bakış açısının hemen kullanalım.
Bir noktaya bakıyoruz. O noktada akımla ilgili büyüklükler (hız, basınç, …) zamanla değişmiyorsa,
bir başka noktada yine aynı durum varsa, böyle bir akıma zamanla değişmeyen akım (permenant
akım) denir. Eğer akımla ilgili büyüklükler zamanla değişiyorsa, böyle bir akıma da zamanla
𝜕𝐸
değişen akım denir. = 0 𝑣𝑒 𝐸 = 𝐸(𝑥, 𝑦, 𝑧)
𝜕𝑡

• Gerçekte bütün akışkan akımlarının küçük de olsa herhangi bir noktadaki hızında salınımlar
mevcuttur, ancak hızın zamana göre artması değişmiyorsa; sabit kalıyorsa akım yine permenant
akım olarak tarif edilir.
• Bu tanıma göre ifade edilen hızi zamansal ortalama hız olarak bilinir.
1 𝑡
• 𝑉𝑡 = ‫׬‬0 𝑉𝑑𝑡
𝑡
Q
Su seviyesi sabit
tutuluyor

• Hazne boru sistemindeki problemde Vana tamamen

açıkken A noktasındaki akım zamanla değişmeyen
V akımdır. Vana yavaş yavaş kapatılırsa A noktasındaki
akım zamanla değişen akım olacaktır.
A Q
• Üniform ve Üniform Olmayan Akım: Hareket halindeki bir akışkan akımının içinde her konumda
yani akım boyunca akım ve akışkana ait özellikler değişiyorsa bu haldeki akıma ‘üniform akım’
𝜕𝐸
denir. =0
𝜕𝛿

• Eğer hareket halindeki bir akışkan akımının içinde her konumda yani akım boyunca akım ve
akışkana ait özellikler değişiyorsa bu haldeki akıma ‘üniform olmayan akım’ denir.

h h1 h2
• Akım Çizgisi
• Hız vektörlerine teğet olarak çizilen eğrilere akım çizgileri denir.

y V • Şekildeki iki boyutlu akım alanında dikkate alınan

v
herhangi bir P noktasında akım çizgisine çizilen teğet
u bu noktada V hızının doğrultusunu verecektir.
δy
P δx V  ui  v j
x
Aynı zamanda P noktasında bu akışkan partikülünün  s deplasman miktarı
s  x i  y j
 s ve V aynı doğrultuda olduğundan
 x  y dx dy
 , 
u v u v
vdx-udy=0  iki boyutlu akımda akım çizgisi denklemi
dx dy dz
   üç boyutlu akımda akım çizgisi denklemi
u v w
• Yörünge
• Akışkan moleküllerinin akışkan akımı içinde izledikleri yola denir. Zamanla değişmeyen akımda hız
vektörlerinin doğrultuları zamanla değişmeyip sabit kaldığından akım çizgileri ile yörünge üzt üste
çakışır. Yani akım çizgisi ile yörünge eş anlamlıdır.

1
m 1
m

Zamanla değişmeyen akım

2
m

m parçasının yörüngesi

m
• Akım Borusu
• Bir akım alanında kapalı bir eğriden geçen akım çizgilerini düşünelim. Örneğin aşağıdaki şekilde
gösterilen C eğrisinden geçen 1,2,3,4,5 akım çizgileri gibi. Bu akım çizgileri bir yüzey teşkil
ederler. Madem ki akım çizgileri hızlara teğettir, o halde bu yüzeyden içeriye bir akışkan girişi
olmadığı gibi, içeriden de dışarıya bir akışkan çıkışı yoktur. O halde bu yüzeyin çevrelediği hacim
adeta bir boru gibidir. Bu sebepten buna ‘akım borusu’ denir.

2
4

5 3
• Bir, iki ve üç boyutlu akımlar
• Bir boyutlu akımda hız, basınç… gibi akım özellikleri, akım borusunun kesiti içinde konumdan
konuma değişmez; değişiklik ancak bir tek boyutta, yani akım borusu boyunca olur. Akım
özelliklerinin değişimi bir boyutta olduğu için, bu akımlara bir boyutlu akımlar denilmektedir.
Sonsuz küçük kesitli bir akım borusu içerisindeki akım, tam anlamıyla bir boyutlu akımdır; zira akım
borusunun kesit alanı o kadar küçüktür ki, hız, basınç… gibi akım özelliklerinin kesit içindeki
değişimi ihmal edilebilecek mertebededir. Dolayısıyla akım borusunun bir kesiti için bir tek hızdan
bir tek basınçtan söz edilir.
 • Pratikte karşılaştığımız borular içerisindeki akımlarda, akım
aslında iki boyutludur. Çünkü örneğin hız boru kesiti içerisinde
konumdan konuma değişir. Boru ekseni üzerinde en büyük
değerini alan hız, boru cidarı üzerinde sıfır olur. Bununla beraber
‘kesitsel ortalama hızları’ kullanmak şartı ile pratikte tüm boru
problemleri bir boyutlu akım problemi olarak çözülür. Bezner
şekilde kanal ve akarsu akımları da bir boyutlu akım olarak
incelenirler.
u

v
dA
v
• İki boyutlu akımlarda hız, basınç… gibi akım özellikleri şekil düzlemi üzerinde konumdan konuma
değişir. Akım özellikleri sadece iki boyutta değiştiği için bu akımlara iki boyutlu akımlar denir.
• Akışkan Hareketinde İvme Kavramı
• Bir akım çizgisi boyunca hareket eden akışkan partikülünün hızında birim zamanda meydana gelen
toplam değişme miktarı akışkan partikülünün ivmesi olarak adlandırılır.
• t anında s konumında bulunan akışkan partikülü dt zaman sonra s+ds konumuna gelsin.

𝑉 = 𝑉 𝑠, 𝑡

𝑑𝑉(𝑠, 𝑡) 𝜕𝑉𝑠 𝜕𝑠 𝜕𝑉𝑠

𝑎𝑠 = → 𝑎𝑠 = +
Vr=0 𝑑𝑡 𝜕𝑠 𝜕𝑡 𝜕𝑡
Vs
Vn ds 𝜕𝑠 𝜕𝑉𝑠 𝜕𝑉𝑠
Vs = 𝑦𝑒𝑟𝑒𝑙 ℎ𝚤𝑧 → 𝑎𝑠 = 𝑉𝑠 +
𝜕𝑉𝑟 𝜕𝑡 𝜕𝑠 𝜕𝑡
r 𝑑𝑠
𝜕𝑠
𝜕𝑉𝑠 𝜕𝑉𝑠
θ 𝑉𝑠 + 𝑑𝑠 𝑉𝑠 Hızın akışkan tanesinin kat ettiği yol boyunca değişimi
𝜕𝑠 𝜕𝑡
s
𝜕𝑉𝑠 𝜕𝑉𝑠 Hızın zaman içindeki değişimi
𝑦𝑒𝑟𝑒𝑙 𝑖𝑣𝑚𝑒
𝜕𝑡 𝜕𝑡
𝜕𝑉𝑠
𝑡𝑎ş𝚤𝑚𝑠𝑎𝑙 𝑣𝑒𝑦𝑎 𝑘𝑜𝑛𝑣𝑒𝑘𝑡𝑖𝑓 𝑖𝑣𝑚𝑒
𝜕𝑠
• Yerel ivme (x,y,z) konumundaki bir akışkan partikülünün birim zamandaki değişimini ifade
ettiğinden akımın zamanla değişip değişmediğini belirler.
• Taşımsal ivme ise akışkan zerreciğinin konumundaki bir değişmeden ötürü hızdaki değişimi ifade
ettiğinden akışkan akımının üniform yapıda mı yoksa üniform olmayan yapıda mı olduğunu belirler.
• İvmenin Kartezyen Koordinatlarda İfadesi

• 𝑉 = 𝑢Ԧ𝚤 + 𝑣Ԧ𝑗 + 𝑤𝑘 , 𝑢 = 𝑢 𝑥, 𝑦, 𝑧, 𝑡 , 𝑣 = 𝑣 𝑥, 𝑦, 𝑧, 𝑡 , 𝑤 = (𝑥, 𝑦, 𝑧, 𝑡)

• 𝑡 → 𝑥, 𝑦 𝑣𝑒 𝑧 𝑘𝑜𝑛𝑢𝑚𝑢𝑛𝑑𝑎 𝑡 + ∆𝑡 → 𝑥 + ∆𝑥, 𝑦 + ∆𝑦, 𝑧 + ∆𝑧 𝑘𝑜𝑛𝑢𝑚𝑢𝑛𝑑𝑎
𝜕𝑢 𝜕𝑢 𝜕𝑢 𝜕𝑢
• ∆𝑢 = ∆𝑥 + ∆𝑦 + ∆𝑧 + ∆𝑡
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑡

• ∆𝑥, ∆𝑦, ∆𝑧 akışkanın katettiği mesafenin x, y ve z doğrultularındaki bileşenleri. Birim zamanda

partikülün hızında meydana gelen değişim:
 ∆𝑢 ∆𝑥 𝜕u ∆y 𝜕u ∆z 𝜕u ∆t 𝜕u
• = + + +
∆𝑡 ∆𝑡 𝜕x ∆𝑡 𝜕y ∆𝑡 𝜕z ∆𝑡 𝜕t

• ∆𝑥, ∆y , ∆𝑧 ve ∆t sıfıra yaklaşırken limit halinde

∆𝑢 𝑑𝑢 ∆x ∆y ∆z
• → , →u , →v , →w
∆𝑡 𝑑𝑡 ∆𝑡 ∆𝑡 ∆𝑡

• Böylece akışkan partikülünün ivmesinin x doğrultusundaki bileşeni

𝑑𝑢 𝜕u 𝜕u 𝜕u 𝜕u
• =𝑢 +𝑣 +𝑤 + → 𝑥 𝑑𝑜ğ𝑟𝑢𝑙𝑡𝑢𝑠𝑢
𝑑𝑡 𝜕x 𝜕y 𝜕z 𝜕t

𝑑𝑣 𝜕v 𝜕v 𝜕v 𝜕v
• =𝑢 +𝑣 + 𝑤 + → 𝑦 𝑑𝑜ğ𝑟𝑢𝑙𝑡𝑢𝑠𝑢
𝑑𝑡 𝜕x 𝜕y 𝜕z 𝜕t

𝑑𝑤 𝜕w 𝜕w 𝜕w 𝜕w
• =𝑢 +𝑣 +𝑤 + → 𝑧 𝑑𝑜ğ𝑟𝑢𝑙𝑡𝑢𝑠𝑢
𝑑𝑡 𝜕x 𝜕y 𝜕z 𝜕t

Maddesel Taşımsal Lokal

Toplam (konvektif) (yerel)
ivme ivme ivme
• Örnek: Aşağıda verilen hız alanlarından hangileri sıkışmaz akım alanını sağlamaktadır?
• a) u=x, v=y b) u=y, v=x c)u=2x,v=-2y d)u=3xt, v=-3yt
• Örnek: Bir akışkan akımının hız alanı 𝑢 = 3𝑦 2 , 𝑣 = 2𝑥, 𝑤 = 0 bileşenleri ile tariflenmektedir.
• a) Bu akımın zamanla değişip değişmediğine karar veriniz.
• b) Bu akım kaç boyutludur?
• c) (x,y,z)=(2,1,0) noktasında toplam (maddesel) ivmeyi bulunuz.
• d) Aynı noktada bileşke hızın değerini bulunuz.
• e) Aynı noktada bileşke yerel ivmeyi bulunuz.
• f) Aynı noktada bileşke konvektif ivmeyi bulunuz.
• Akışkan Elemanlarının Hareketleri
• Boyutları dx, dy, dz olan son derece küçük akışkan elemanını x, y, z Kartezyen koordinat sistemine
göre dikkate alalım. Akışkan elemanı dört farklı şekilde hareket eder, bunlar: ötelenme, lineer
deformasyon, açısal deformasyon ve dönme (rotasyon)
• Ötelenme
• Akışkan elemanı herhangi bir deformasyona uğramadan konumunu değiştirmesidir. Herhangi bir
şekilde kayma gerilmesi söz konusu olmaz, eleman ötelenme sonucunda orijinal formunu korur.
Dolayısıyla elemanın hacmi değişmez.
udt

vdt
• Lineer Deformasyon
• Akışkan elemanının orijinal kenarlarına göre daralması veya genişlemesi lineer deformasyon
olarak isimlendirilir. Elemanın orijinal hacmine göre rölatif hacim değişimi
𝜕𝑢 𝜕𝑣 𝜕𝑤
𝑑𝑥+ 𝜕𝑥 𝑑𝑥𝑑𝑡 𝑑𝑦+𝜕𝑦𝑑𝑦𝑑𝑡 𝑑𝑧+ 𝜕𝑧 𝑑𝑧𝑑𝑡 −𝑑𝑥𝑑𝑦𝑑𝑧 𝜕𝑢 𝜕𝑣 𝜕𝑤
• = + +
𝑑𝑥𝑑𝑦𝑑𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧

• 𝑑𝑡 2 𝑣𝑒 𝑑𝑡 3 terimleri ihmal edildiğinde 𝑉(𝑢, 𝑣, 𝑤) olduğundan =𝛻. 𝑉

• Kayma gerilmesi mevcuttur, çünkü akışkan tabakaları arasında rölatif hareket vardır. Isı enerjisi
üretilir ve lineer deformasyondan dolayı enerji kaybolur.
𝜕𝑣
𝑑𝑦𝑑𝑡
𝜕𝑦

𝜕𝑢
𝑑𝑥𝑑𝑡
𝜕𝑥
 • Açısal Deformasyon
𝜕𝑢 𝜕𝑣
• 𝑣𝑒 hız değişimlerini ele alalım. Akışkan elemanı, elemanın kenarları, açıları doğrultusunda
𝜕𝑦 𝜕𝑥
deforme oluyorsa açısal deformasyondan bahsedilir.
𝜕𝑉 𝜕𝑢
𝑑𝑥𝑑𝑡 𝜕𝑉 𝑑𝑦𝑑𝑡 𝜕𝑢
𝜕𝑦
• 𝛿𝛼 ≈ tan 𝛿𝛼 = 𝜕𝑥
= 𝑑𝑡 𝛿𝛽 ≈ tan 𝛿𝛽 = = 𝑑𝑡
𝑑𝑥 𝜕𝑥 𝑑𝑦 𝜕𝑦

𝑑(𝛿𝜃) 𝛿𝜃 𝜕𝑉 𝜕𝑢
𝛿𝜃 = 𝛿𝛼 + 𝛿𝛽, 𝜃𝑥𝑦 = = lim = + → 𝑥 − 𝑦 𝑑ü𝑧𝑙𝑒𝑚𝑖𝑛𝑑𝑒
B 𝑑𝑡 𝑑𝑡→0 𝑑𝑡 𝜕𝑥 𝜕𝑦
B
𝜕𝑤 𝜕𝑢
𝜃𝑥𝑧 = + → 𝑥 − 𝑧 𝑑ü𝑧𝑙𝑒𝑚𝑖𝑛𝑑𝑒
𝜕𝑥 𝜕𝑧
δβ

v A 𝜕𝑣 𝜕𝑤
𝜃𝑦𝑧 = + → 𝑦 − 𝑧 𝑑ü𝑧𝑙𝑒𝑚𝑖𝑛𝑑𝑒
δα 𝜕𝑧 𝜕𝑦
O A
u
 • Dönme (Rotasyon) veya Çevrinti
• Akışkan elemanı şeklini değiştirmeden elemanın kenarlarının belli bir açı kadar dönmesi halidir.

𝜕𝑣
∆𝑥𝛿𝑡 𝜕𝑉
𝜕𝑥
𝛿𝛼 ≈ tan 𝛿𝛼 = = 𝛿𝑡
∆𝑥 𝜕𝑥
𝜕𝑢
B δβ ∆𝑦𝛿𝑡 𝜕𝑢
𝜕𝑦
𝛿𝛽 ≈ tan 𝛿𝛽 = = 𝛿𝑡
∆𝑦 𝜕𝑥
δα 𝛿𝛼 𝜕𝑣
𝜔∆𝑥 = lim =
𝛿𝑡 →0 𝛿𝑡 𝜕𝑥
A 𝛿𝛽 𝜕𝑢
B 𝜔∆𝑦 = lim =
𝛿𝑡 →0 𝛿𝑡 𝜕𝑥

• Herhangi bir şekilde ısı enerjisi üretilmez ve mekanik enerji harcanmaz.

 1 1 𝜕𝑣 𝜕𝑢
𝜔𝑧 = 𝜔∆𝑥 + 𝜔∆𝑦 = ( − )
2 2 𝜕𝑥 𝜕𝑦
1 𝜕𝑤 𝜕𝑣 1 𝜕𝑢 𝜕𝑤
𝜔𝑥 = ( − ) 𝜔𝑦 = ( − )
2 𝜕𝑦 𝜕𝑧 2 𝜕𝑧 𝜕𝑥

Açısal hız vektörü 𝜔 = 𝜔𝑥 𝚤Ԧ + 𝜔𝑦 𝑗Ԧ + 𝜔𝑧 𝑘

𝑖 𝑗 𝑘
1 1 𝜕 𝜕 𝜕
𝜔 = 𝛻×𝑉 =
2 2 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
𝑢 𝑣 𝑤
Açısal hızın iki katı vortisite olarak tanımlanır.
Ω = 2𝜔 = 𝛻 × 𝑉
• Örnek: İki boyutlu bir akımda yatay ve düşey hız bileşenleri sırasıyla u= 6y m/s ve v=4 m/s
olarak verilmektedir. Burada y metredir. Akım çizgisinin denklemini belirleyin ve pozitif y tarafında
oluşabilecek akım çizgilerini çiziniz.
 10𝑦 1Τ
• Örnek: Bir akımdaki hız alanı 𝑉 = 1 𝚤Ԧ − 10𝑥/ 𝑥 2 + 𝑦 2 2 𝑗Ԧ m/s olarak verilmektedir.
𝑥 2 +𝑦 2 ൗ2
Akım hızını x ve y yönündeki noktalar üzerinde hesaplayın. (x,y)=(5,0), (5,5) ve (0,5) noktalarında
hız vektörü ile x ekseni arasındaki açıyı hesaplayın.
• Örnek: Bir akımdaki hız alanı alanı 𝑉 = 𝑥Ԧ𝚤 + 𝑥(𝑥 − 1)(𝑦 + 1)Ԧ𝑗 olarak verilmektedir. Burada x ve
y metre, u ve v m/s’dir. x=0 ve y=0’dan geçen akım çizgisini çiziniz. Akım çizgisi ile yörüngeyi
karşılaştırın.