You are on page 1of 14

GRADIEN

Makalah ini disusun untuk memenuhi tugas mata kuliah Analisa Vektor Kelas C

Dosen Pengampu
Randi Pratama Murtikusuma, S.Pd, M.Pd
Edy Wihardjo, S.Pd, M.Pd

Anggota Kelompok 5
1. Ivoni Astriana 200210101010
2. Rizqi Annisah Munfa’atin 200210101053
3. Fashia Ikhlasul Hikam 200210101064

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN MATEMATIKA

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN

UNIVERSITAS JEMBER

2021
A. Operator Del
Operator Del atau nabla adalah operasi Diferensial vektor yang dilambangkan
dengan  dan didefinisikan sebagai berikut :

  
= i+ j+ k
x y z
atau
  
=i + j +k
x y z

Operator Del ini harus dipahami karena merupakan komponen penting dalam mencari
gradient vektor.
B. Gradien
Secara prinsip gradien mengubah fungsi skalar menjadi fungsi vektor karena
gradien menentukan seberapa cepat dan kearah mana fungsi skalar meningkat.
Misalkan  ( x, y, z ) terdefinisi dan diferensiabel pada setiap titik ( x, y, z )

dalam ruang R 3 , maka gradien  atau grad  atau  didefinisikan sebagai :

    
 =  i + j + k 
 x y z 
  
 = i+ j+ k
x y z

C. Sifat-Sifat Gradien

Misalkan  ( x, y, z ) dan  ( x, y, z ) adalah fungsi scalar yang diferensiabel pada


setiap titik ( x, y, z ) dalam R 3 , dan C adalah bilangan real, maka berlaku:

a. ( + ) =  + 
Pembuktian:
  
( + ) = ( + )i + ( + ) j + ( + )k
x v z
           
= + i +  +  j + + k
 x x   y y   z z 
     
= i+ +i + j+ j+ k+ k
x x y y z z
     
= i+ j+ k+ +i + j+ k
x y z x y z

         
= i + j + k  +  i + j + k 
 x y z   x y z 
=  + 
( + ) =  +  (Terbukti)

b. (c ) = c
Pembuktian:
  
(c ) = ( c ) i + ( c ) j + ( c ) k
x y z

  c    c    c 
= c +  i +c +   j +c +  k
 x x   y y   z z 

        
= c + 0i + c + 0 j + c + 0 k
 x   y   z 
  
=c i +c j +c k
x y z
    
= c i + j+ k
 x y z 

= c (  )

 ( c ) = c (Terbukti)

c.  ( ) =  +

Pembuktian:
  
 ( ) = ( ) i + ( ) j + ( ) k
x y z

           
=  +   i +  +   j +  +  k
 x x   y y   z z 
         
=  i + j + k + i +  j + k 
 x y z   x y z 
         
= i+ j+ k + i + j+ k 
 x y z   x y z 

=  (  ) + (  )

=  +

 ( ) =  + (Terbukti)

D. Contoh Soal Gradien


1. Tentukanlah turunan berarah jika diketahui  = xy 2 z pada titik (1,1, 2 ) dalam

arah vektor v = i + 2 j + 2k !
Penyelesaian:
    
 =  i + j + k 
 x y z 
    
 =  i + j + k  ( xy 2 z )
 x y z 
    
 =  ( xy 2 z ) i + ( xy 2 z ) j + ( xy 2 z ) k 
 x y z 
 = ( y 2 z ) i + ( 2 xyz ) j + ( xy 2 ) k

Pada titik (1,1, 2 ) , maka :

 = ( y 2 z ) i + ( 2 xyz ) j + ( xy 2 ) k

( ) (
 = (1) ( 2 ) i + ( 2 (1)(1)( 2 ) ) j + (1)(1) k
2 2
)
 = 2i + 4 j + k

i + 2 j + 2k
u=
12 + 22 + 22
1 2 2
u = i+ j+ k
3 3 3
Du =  .u

( 1 2
3 3
) 2 
Du = 2i + 4 j + k  i + j + k 
3 
2 8 2
Du = + +
3 3 3
Du = 4
( x, y, z ) = r , dimana r = xi + yj + zk carilah 
n
2. Jika

Penyelesaian:

r = x2 + y 2 + z 2

 2 n
 n
 n
 =
x
( x + y 2 + z 2 ) 2 i + ( x2 + y 2 + z 2 ) 2 j + ( x2 + y 2 + z 2 ) 2 k
y z
n−2 n−2 n−2
=
2
(
n 2
x + y 2
+ z )
2 2
2 xi +
2
(
n 2
x + y 2
+ z )
2 2
2 yj +
2
(
n 2
x + y 2
+ z ) 2zk
2 2

n−2
= n(x + y + z
2 2 2
) ( xi + yj + zk )
2

(x + y2 + z2 ) ( xi + yj + zk )
n−2
=n 2

n−2
=n r r
n−2
Jadi  = n r r

E. Turunan Berarah

Misalkan p = ( x, y) dan misalkan i dan j adalah vektor-vektor satuan pada arah


sumbu x dan sumbu y positif. Maka kedua turunan parsial di p dapat ditulis
sebagai berikut:

f ( p + hi ) − f ( p )
f x ( p ) = lim
h →0 h
f ( p + h j ) − f ( p)
f y ( p ) = lim
h →0 h

Untuk mencapai konsep tersebut, yang harus dilakukan adalah menggantikan posisi
i atau j dengan sebarang vektor satuan u .
Definisi:

Untuk sebarang vektor satuan u . Turunan berarah f di p pada arah u

didefinisikan

f ( p + hu ) − f ( p)
Du f ( p) = lim ,
h →0 h

Limit ini jika ada, disebut turunan berarah (directional derivative)

Gambar 2.1 menyatakan interpretasi


geometrik dari Du f ( x0 , y0 ) . Vektor u
menentukan sebuah garis L ini tegak lurus
terhadap bidang xy melalui ( x0 , y0 ) .
Bidang yang melalui L ini tegak lurus
terhadap bidang xy dan memotong
permukaan z = f ( x, y) pada kurva C .
Persinggungan di titik ( x0 , y0, f ( x0 , y0 ))
mempunyai kemiringan Du f ( x0 , y0 ) .
Interpretasi berguna lainnya adalah bahwa
Du f ( x0 , y0 ) mengukur laju perubahan f
terhadap jarak dalam arah u
Hubungan Turunan Berarah dan Gradien

Teorema A:

Misalkan f terdiferensiasi di p , maka f mempunyai turunan berarah di p dalam arah

vektor satuan u = u1 i + u2 j dan

Du f ( p) = f ( p)  u

yaitu

Du f ( x, y ) = u1 f x ( x, y ) + u2 f y ( x, y )

Pembuktian:

Karena mempunyai turunan di , maka

dengan

Bagi kedua ruas dengan , diperoleh

Dengan menghitung limit untuk dihasilkan


Mencari harga maksimum dari turunan berarah

Du f ( p) = u f ( p) = u f ( p) cos   adalah sudut antara f ( p) dan u

Karena u vektor satuan, maka u = 1 , sehingga

Du f ( p ) = f ( p ) u cos  
Du f ( p ) = f ( p ) 1 cos  
Du f ( p ) = f ( p ) cos  

Jadi, harga maksimum dari turunan berarah sama dengan besar gradien.

Harga maksimum dari Du f ( p ) adalah


f ( p )

F. Contoh Soal Turunan Berarah


1. Tentukan turunan berarah dari f ( x, y) = x 2 + y 2 di (1, 2) dalam arah vektor
u = (0.6, 0.8) adalah
Penyelesaian:
Di f ( x) = 2 x
Di f (1, 2) = 2
Di f ( y ) = 2 y
Di f (1, 2) = 4
Du f (1, 2) = (2, 4)  (0.6, 0.8)
Du f (1, 2) = 1.2 + 3.2
Du f (1, 2) = 4.4

2. Carilah turunan berarah dari  ( x, y, z ) = 4 xy 3 + 2 xy 2 z pada (2,1, −1) dalam arah

vektor 2i + 2 j + 3k
Penyelesaian:
 ( x, y, z ) = 4 xy 3 + 2 xy 2 z
    
 =  i + j + k 
 x y z 
    
= i + j + k  4 xy 3 + 2 xy 2 z
 x y z 

    
= i ( 4 xy 3 + 2 xy 2 z ) + j ( 4 xy 3 + 2 xy 2 z ) + k ( 4 xy 3 + 2 xy 2 z ) 
 x y z 

= ( 4 y 3 + 2 y 2 z ) i + (12 xy 2 + 4 xyz ) j + ( 2 xy 2 ) k

 di titik (2,1, −1)

= 2i + 16 j + 4k
Vektor satuan dalam arah 2i + 2 j + 3k yaitu

2i + 2 j + 3k
u=
( 2 ) + ( 2 ) + ( 3)
2 2 2

2i + 2 j + 3k
u=
17
2 2 3
u= i+ j+ k
17 17 17

Jadi, turunan berarahnya adalah

Du =   u

 2 3 
(
= 2i + 16 j + 4k  
 17
)
i+
2
17
j+ k
17 
4 32 12
= + +
17 17 17
48
=
17

3. Andaikan seekor serangga berada pada paraboloida hiperbolik z = y 2 − x 2 di titik


(1,1, 0) . Kearah manakah seharusnya serangga tersebut bergerak untuk melewati
lintasan yang paling curam dan bagaimanakah kemiringan ketika serangga tersebut
mulai keluar?
Penyelesaian:
Misalkan f ( x, y) = y 2 − x 2 . Karena f x ( x, y ) = −2 x dan f y ( x, y) = 2 y , lalu

f (1,1) = f x (1,1)i + f y (1,1) j = −2i + 2 j . Jadi, serangga tersebut seharusnya bergerak dari

pada (1,1, 0) arah −2i + 2 j dimana kemiringannya menjadi −2i + 2 j = 8 .

G. LATIHAN SOAL
1. Jika  ( x, y, z) = xy3 + 2 3 yz 2 . Carilah  pada titik (3, −4,1) .
Penyelesaian:

 ( x, y, z ) = xy 3 + 2 3 yz 2
  →  →  →
 =  i + j + k 
 x y z 
  →  →  → 3
 =  i +
 x y
j + k  xy + 2 3 yz 2
z 
( )
→  →  →  
 =  i
 x
(
xy 3 + 2 3 yz 2 + j
y
) (
xy 3 + 2 3 yz 2 + k
z
)
xy 3 + 2 3 yz 2 

( )
→
( ) ( 
)
→ →
 =  i ( y 3 ) + j 3xy 2 + 2 3z 2 + k 4 3 yz 
 

( ) 
→ → →
 =  y 3 i + 3xy 2 + 2 3z 2 j + 4 3 yz k 
 
 pada titik (3, −4,1) adalah


( )
→ → →
 =  (−4)3 i + 3(3)(−4) 2 + 2 3(1) 2 j + 4 3(−4)(1) k 
 

( )
→ → →
 = −64 i + 144 + 2 3 j − 16 3 k

r
2. Carilah  ( r ) sehingga  = 5
dan  (1) = 0
r

Penyelesaian:
    
 =  i + j + k 
 x y z 
xi + y j + zk
 = 5
 2 2 2 
1

( + + )
2
x y z
 
 xi
 x i =  5

( x2 + y 2 + z 2 ) 2
x
= 5
dx
(x 2
+y +z
2 2 2
)

misalkan u = x 2 + y 2 + z 2
du
= 2x
dx
du = 2 xdx
du
= xdx
2

1
du
=2 5
u2
1  −5 
=   u 2 du
2  
1  2   −3 
=  − u 2  + c
2  3  
1  − 32 
= − u  + c
3 
1 − 
3
= −  ( x2 + y 2 + z 2 ) 2  + c
3 
1 3

 (1) = −  (12 + 02 + 02 ) 2  + c

3 
1
0= − +c
3
1
c=
3

1 2 2 −2 
3
 = − (x + y + z )  +
2 1
3  3
1 1  1
 =−  +
3  r 3  3

3. Jika  = 2 xyz 3 i + x 2 z 3 j + 3x 2 yz 2 k , carilah  ( x, y, z ) jika  (1, −2, 2 ) = 4

Penyelesaian:
    
 =  i + j + k 
 x y z 
 = 2 xyz 3 i + x 2 z 3 j + 3x 2 yz 2 k

  =  2 xyz i + x z j + 3x yz k
3 2 3 2 2

=  2 xyz idx +  x z jdy +  3x yz kdz


3 2 3 2 2

= ( x 2 yz 3 + c ) i + ( x 2 yz 3 + c ) j + ( x 2 yz 3 + c ) k
Jika  (1, −2, 2 ) = 4

  ( x , y , z ) = ( x yz 3 + c ) i + ( x 2 yz 3 + c ) j + ( x 2 yz 3 + c ) k = 4
2

i → x 2 yz 3 + c = 4
−16 + c = 4
c = 20
j → x 2 yz 3 + c = 4
−16 + c = 4
c = 20
k → x 2 yz 3 + c = 4
−16 + c = 4
c = 20

 ( x, y, z ) = x 2 yz 3 + 20

4. Tentukan turunan berarah fungsi  ( x, y, z ) = 7 x 2 y 3 z pada titik (1,1, 2 ) dalam arah



vektor U = 3i + 2 j + 5 k .
Penyelesaian:
  →  →  →
 =  i + j + k 
 x y z 
  →  →  →
= i+
 x y
j + k  7 x2 y3 z
z 
( )
→    
( ) ( ) ( )
→ →
= i 7 x2 y3 z + j 7 x2 y3 z + k 7 x2 y3z 
 x y z 
→ → →
= 2 7 xy 3 z i + 2 7 x 2 y 2 z j + 7 x 2 y 3 k

Turunan berarah fungsi pada titik (1,1, 2 )


→ → →
 = 2 7(1)(1)3 (2) i + 2 7(1) 2 (1) 2 (2) j + 7(1) 2 (1)3 k
→ → →
= 4 7 i + 4 7 j+ 7 k
→ → →
3 i + 2 j+ 5 k
u=
( ( 3) + ( 2 )
2 2
+ ( 5) )
2

3 → 2 → 5 →
= i+ j+ k
18 18 18

Du =   u
→  3 → 5 →
 → →
 2 →
=  4 7 i + 4 7 j + 7 k   i+ j+ k
   18 18 18 
12 7 8 7 35
= + +
18 18 18
20 7 + 35
=
18

=
( 20 + 5 ) 7
18

You might also like