ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ, ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΩΝ

TMHMA MOYΣΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ
ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Το μελοποιητικό έργο των Θεσσαλονικέων

διδασκάλων της Ψαλτικής
Αθανασίου Καραμάνη, Χαριλάου Ταλιαδώρου,
Χρυσάνθου Θεοδοσοπούλου, Αβραάμ Ευθυμιάδη
The musical works of the Thessalonians teachers of chanting
Athanasios Karamanis, Charilaos Taliadoros, Chrysanthos
Theodosopoulos, Avraam Efthimiadis

Project του Θεμιστοκλή Κεμαλίδη

Υποβληθέν στο Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης
Επιβλέπων: δρ. Νεκτάριος Πάρης, Αναπλ. Καθηγητής
Συνεργαζὀμενον μέλος: δρ. Άννα-Μαρία Ρεντζεπέρη, Αναπλ Καθηγήτρια

1
2
 Στους σεβαστούς μου γονείς
Ιωάννη και Θεοφανώ

3
4
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ...............................................................................................................7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄: Αθανάσιος Καραμάνης

1. Βιογραφικά........................................................................................................................9
2. Τα βιβλία............................................................................................................................9
3. Έκδοση ηχητικού υλικού................................................................................................10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄: Χαρίλαος Ταλιαδώρος

1. Βιογραφικά......................................................................................................................12
2. Τα βιβλία..........................................................................................................................12
3. Έκδοση ηχητικού υλικού................................................................................................13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄: Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος

1. Βιογραφικά......................................................................................................................14
2. Τα βιβλία..........................................................................................................................15
3. Έκδοση ηχητικού υλικού................................................................................................15
4. Σχόλια..............................................................................................................................16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄: Αβραάμ Ευθυμιάδης

1. Βιογραφικά......................................................................................................................17
2. Τα βιβλία..........................................................................................................................19
3. Σχόλια..............................................................................................................................20

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ................................................................................................................21
SUMMARY.........................................................................................................................21

ΕΙΚΟΝΕΣ............................................................................................................................23
ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ.............................................................................................30

5
6
 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Κατά το Β΄ ήμισυ του 20ου αιώνος η Θεσσαλονίκη υπήρξε κέντρο
προόδου της ψαλτικής τέχνης. Φθάνουν στην πόλη, αλλά και στην υπόλοιπη
Μακεδονία, όπως και στην Αθήνα, ψάλτες, ως πρόσφυγες, από την Κωνστα-
ντινούπολη και την Μικρά Ασία.
Οι ψάλτες αυτοί, μαθητές των Πατριαρχικών και άλλων Κωνστα-
ντινουπολιτών ψαλτών, θα επιδράσουν καταλυτικά στους ψάλτες της Βορεί-
ου Ελλάδος, κυρίως όμως θα αναδείξουν πολλούς μαθητές.
Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται τέσσερεις Θεσσαλονικείς
ψάλτες και το μουσικό τους έργο. Υπήρξαν βέβαια και αλλοι σπουδαίοι
ψάλτες και διδάσκαλοι στην Θεσσαλονίκη. Επιλέξαμε όμως να παρουσιά-
σουμε τους νεωτέρους, κυρίως διότι άφησαν πολλά γραπτά έργα. Και οι
τέσσερεις διδάσκαλοι δεν κατάγονται από την Θεσσαλονίκη, ενώ στην πόλη
αυτή γενήθηκε μόνο ο Χαρίλαος Ταλιαδώρος, με καταγωγή όμως από την
Ήπειρο. Ο Αθανάσιος Καραμάνης γεννήθηκε στην Κρηνίδα Σερρών, ο
Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος στην Τραπεζούντα του Πόντου και ο Αβραάμ
Ευθυμιάδης στην Σελεύκεια της Μικράς Ασίας.
Οι τέσσερεις διδάσκαλοι, εν ζωή ευρίσκεται τώρα μόνο ο Χαρίλαος
Ταλιαδώρος (92 ετών), άφησαν εκτενές γραπτό έργο και πλήθος μαθητών.
Το έργο τους εντάσσεται στην γενικότερη πολιτιστική κληρονομιά της
Θεσσαλονίκης κατά το Β΄ ήμισυ του 20ου αιώνος.
Η εργασία αυτή συνετάχθη με την σημαντική βοήθεια του
επιβλέποντος, π. Νεκταρίου Πάρη, ο οποίος σημειωτέον υπήρξε μαθη-
τής των Αθανασίου Καραμάνη και Χαριλάου Ταλιαδώρου. Έτσι κά-
ποια από τα παρουσιαζόμενα στοιχεία στην εργασία, προέρχονται από
τους "ακούσαντες και μαρτυρήσαντες". Ευχαριστώ τον επιβλέποντα
για τις πληροφορίες και για την όλη καθοδήγηση κατά την εκπόνηση
του ανά χείρας project. Θερμά ευχαριστώ και την κα Άννα-Μαρία
Ρεντζεπέρη, συνεπιβλέπουσα της εργασίας μου, για την πολύτιμη και
συνεχή βοήθειά της.

Θεμιστοκλής Κεμαλίδης
23 Ιανουαρίου 2018
Μνήμη Οσίου Διονυσίου του εν Ολύμπω

7
8
 Κεφάλαιο Α΄: Αθανάσιος Καραμάνης

1. Βιογραφικά1
Ο Αθανάσιος Καραμάνης γεννήθηκε στην Κρηνίδα Σερρών το
1911 και απεβίωσε το 2012 στην Θεσσαλονίκη. Πρωτοψάλτης του
Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Θεσσαλονίκης
από το 1942 έως το 1983.
Πρώτος του δάσκαλος στην ψαλτική ήταν ο εφημέριος του χω-
ριού του Εμμανουήλ Πιπεριάς. Στην συνέχεια μαθητεύει στον πρωτο-
ψάλτη Αλιστράτης Αθανάσιο Μπουρλέτσικα. Αργότερα μαθητεύει
στον πρωτοψάλτη της κοινότητος Αγίου Αθανασίου Καβάλας Χρήστο
Παρασχίδη ή Μπεκιάρη, μαθητή του Νηλέως Καμαράδου. Τέταρτος
δάσκαλος του Καραμάνη υπήρξε ο πρωτοψάλτης του Μητροπολιτικού
Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου Δράμας Χαράλαμπος Ανεστιάδης, μα-
θητής του Ιακώβου Ναυπλιώτου.
Ο Καραμάνης κατέγραψε την ζώσα παράδοση της εποχής του σε
δύο σειρές έργων την Νέα Μουσική Συλλογή και την Νέα Μουσική
Κυψέλη, σε οκτώ τόμους. Το οκτάτομο αυτό έργο περιλαμβάνει τα
βιβλία: Εσπερινός, Όρθρος, Θεία Λειτουργία, Δοξαστάριον (τόμοι 2,
όπου και ιδιόμελα νεοφανών αγίων), Τριώδιον-Πεντηκοστάριον, Με-
γάλη Εβδομάς, Παράρτημα.
Ο Καραμάνης δίδαξε την ψαλτική στις Σχολές του Συλλόγου
Ιεροψαλτών και της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, όπως και
ιδιωτικώς σε πλήθος μαθητών.

2. Τα βιβλία
i. Νέα Μουσική Συλλογή, τόμος ά περιέχων άπαντα τα μαθή-
ματα του Όρθρου, εκδόσεις: α΄ Θεσσαλονίκη 1955, β΄ Αθήναι 1964
Θεσσαλονίκη 1983, σελίδες 489.

1
Εκτενής και λεπτομερής βιογραφία του Αθανασίου Καραμάνη συνεγράφη από τον Δημοσθένη Ε.
Αλεξανδρίδη, Αθανάσιος Καραμάνης, Άρχων Πρωτοψάλτης της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνστα-
ντινουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2002.

9
 ii. Νέα Μουσική Συλλογή, τόμος β΄, περιέχων άπαντα τα μαθή-
ματα της Θείας Λειτουργίας, εκδόσεις: ά Θεσσαλονίκη 1955 στ΄ Θεσ-
σαλονίκη 1990, σελίδες 350.
iii. Νέα Μουσική Συλλογή, τόμος γ΄, περιέχων τα απαραίτητα
μαθήματα του Εσπερινού, έκδοσις γ΄ Αθήνα 1973, σελίδες 307.
iv. Νέα Μουσική Κυψέλη, τόμος γ΄, μέρος πρώτον, περιέχων
άπαντα τα ιδιόμελα και δοξαστικά εσπερινού και όρθρου μετά των
απολυτικίων και κοντακίων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών
ως και των εορταζομένων αγίων του όλου ενιαυτού. Εις τέλος δε και
εν παραρτήματι των κατά τόπους εορταζομένων νέων αγίων τοιαύτα.
Έκδοσις Θεσσαλονίκη 1965, σελίδες 416.
v. Νέα Μουσική Κυψέλη, τόμος γ΄, μέρος δεύτερον, περιέχων
άπαντα τα ιδιόμελα και δοξαστικά εσπερινού και όρθρου μετά των
απολυτικίων και κοντακίων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών
ως και των εορταζομένων αγίων του όλου ενιαυτού. Εις το τέλος δε
και εν παραρτήματι των κατά τόπους εορταζομένων αγίων τοιαύτα
Έκδοσις Θεσσαλονίκη 1965, σελίδες 447.
vi. Νέα Μουσική Κυψέλη, τόμος α΄, περιέχων άπαντα τα ιδιό-
μελα και δοξαστικά εσπερινού και όρθρου του Τριωδίου από της
Κυριακής του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι της Κυριακής των Βαΐων
και του Πεντηκοσταρίου από της Παρασκευής της Διακαινησίμου
μέχρι και της Κυριακής των αγίων πάντων μετά των απολυτικίων και
κοντακίων, έκδοσις γ΄Αθήναι 1973, σελίδες 331.
vii. Νέα Μουσική Κυψέλη, τόμος β΄, Η Αγία και Μεγάλη Εβδο-
μάς, περιέχων άπαντα τα μαθήματα της Μεγάλης εβδομάδος μετά
λεπτομερούς τυπικής διατάξεως, ά. τ. και χρ. ε., σελίδες 328.
viii. Νέα Μουσική Συλλογή, Παράρτημα, περιέχων τα προσόμοια
και τας συντόμους καταβασίας του όλου ενιαυτού ως και τινά ανέ-
κδοτα μαθήματα, Θεσσαλονίκη 1966, σελίδες 80.

3. Εκδόσεις ηχητικού υλικού

Ο Καραμάνης εξέδωσε μαγνητοταινίες με διάφορα θέματα του
Εορτολογίου, οι οποίες αργότερα εξεδόθησαν σε δίσκους ακτίνας
(CD). Οι ηχογραφήσεις αυτές αφορούσαν κυρίως:
α. Ύμνους του Εσπερινού (Θεοτόκε Παρθένε, Πέτρου Μπερεκέτου)

10
 β. Ύμνους του Όρθρου
γ. Ύμνους του όλου Ενιαυτού (Εορτολογίου)
δ. Ύμνους του Αγίου Δωδεκαημέρου
ε. Ύμνους της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
στ. Ύμνους της Μεγάλης Εβδομάδος
ζ. Ύμνους της Θείας Λειτουργίας
η. Καλοφωνικά Μαθήματα
θ. Δημοτικά τραγούδια του Παγγαίου

Επίσης υπάρχουν εκατοντάδες ζωντανές ηχογραφήσεις από μα-

θητές και θαυμαστές του Αθανασίου Καραμάνη, πολλες από τις οποίες
κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. Οι ηχογραφήσεις αυτές προέρχονται από
εκτελέσεις εντός των διαφόρων Ακολουθιών του νυχθημέρου αλλά και
από ψαλτικές εξωλατρευτικές εκδηλώσεις. Οι τελευταίες κακώς ονο-
μάζονται συναυλίες2

2
Περι του θέματος βλ. Παναγιώτης Σκούφης. "Ψαλτικὲς ὑπερβολὲς καὶ παρεκκλίσεις", στο
Νεκτάριος Πάρης, Θέματα ἱστορίας καὶ Αἰσθητικῆς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Λευκωσία 2016,
Ἐκδόσεις Ἁγία Ταΐσία, σσ. 196-197.

11
 Κεφάλαιο Β΄: Χαρίλαος Ταλιαδώρος

1. Βιογραφικά3
Γεννήθηκε (1926) στη Θεσσαλονίκη (η καταγωγή του είναι από
την Κόνιτσα της Ηπείρου). Πτυχιούχος Νομικών και Oικονομικών
Επιστημών. Μαθητής του πρωτοψάλτη Χριστόφορου Κουτσουράδη
και απόφοιτος της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής του Εθνικού Ωδείου
Αθηνών.
Ψάλτης, από νεαρή ηλικία, σε γνωστούς ναούς της Θεσσαλονί-
κης: Άγιο Θεράποντα Κάτω Τούμπας (1942-1944), Αγιο Φανούριο
(1944-1952) και εξήντα πέντε χρόνια πρωτοψάλτης στον Καθεδρικό
Ναό της του Θεού Σοφίας (1952-έως σήμερα 2017).
Φέρει το οφφίκιο του "Αρχοντος πρωτοψάλτου της Ιεράς Αρχιε-
πισκοπής Κωνσταντινουπόλεως". Έχει διδάξει τη Βυζαντινή Μουσική
στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου (1964-
1967), στο Μακεδονικό Ωδείο και στη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής
της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης (1961-2004).

2. Τα βιβλία
Ιδιαίτερα χαρακτηριστική παρουσιάζεται η σύγχρονη συνθετική
και εκδοτική του δραστηριότητα:
i. Πρότυπον Αναστασιματάριον, Θεσσαλονίκη 1976, σελίδες 469.
ii. Θεία Λειτουργία, Θεσσαλονίκη 1983, σελίδες 330.
iii. Επίτομος Λειτουργία, έκδοσις πέμπτη, Θεσσαλονίκη 2003,
σελίδες 418.
iv. Νέο Ειρμολόγιο Καταβασιών του όλου ενιαυτού αργό και
σύντομο, Περιέχων τις Καταβασίες του όλου ενιαυτού, αργές και
σύντομες, τα προσόμοια, τα ένδεκα Αναστάσιμα εξαποστειλάρια, τα
εξαποστειλάρια των μεγάλων εορτών και τα αντίφωνα του Δ΄ ήχου,
Θεσσαλονίκη 1994, σελίδες 284.

3
Από τη σειρά "Μνημεία" του Κέντρου Ερευνών και Εκδόσεων.

12
 v. Ο Ακάθιστος Ύμνος, περιέχων την τυπικήν διάταξιν, το μικρόν
απόδειπνον, «Το Προσταχθέν», εις μέλος αργοσύντομον και σύντομον,
τους οίκους της Υπεραγίας Θεοτόκου, τον Κανόνα του Ακαθίστου,
«Τη Υπερμάχω», εις μέλος αργόν δίχορον, αργοσύντομον και σύντο-
μον, ποικιλίαν εφυμνίων, «Χαίρε Νύμφη» και «Αλληλούια» και «Την
ωραιότητα» εις μέλος αργόν και σύντομον, άπαντα κατά το ύφος της
Μ. του Χριστού Εκκλησίας μετά προσθήκης ισοκρατημάτων, Θεσσα-
λονίκη 1977, σελίδες 79.
vi. Μέγας Εσπερινός, Θεσσαλονίκη 1981, σελίδες 71.
vii. Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς, Θεσσαλονίκη 1998, σελίδες
363.
viii. Τριώδιον, περιέχων δοξαστικά και ιδιόμελα της Αγίας και
Μεγάλης Τεσσαρακοστής από της Κυριακής του Τελώνου και Φαρι-
σαίου έως και της Κυριακής των Βαΐων, έκδοσις β΄, Θεσσαλονίκη
2000, σελίδες 114.

3. Εκδόσεις ηχητικού υλικού

Πλουσιότατη είναι η δισκο-κασετογραφική δραστηριότητα του
Χαριλάου Ταλιαδώρου: με Δίσκους (LP) (Μ. Εβδομάδας, Θ. Λει-
τουργίας, Μέλη Αναστάσιμα),
Κασέτες (Δωδεκαημέρου, Πάσχα, Τριωδίου, Πεντηκοσταρίου,
Ύμνοι Θεοτόκου, Θεοτόκε Παρθένε Μπερεκέτου, κ.ά.)
Ψηφιακούς (CD) (Δωδεκαημέρου, Μ. Εβδομάδας, Μεγάλου
Παρακλητικού Κανόνα, Παναγίας Σουμελιώτισσας, Εσπερινού και Θ.
Λειτουργίας Μεταμορφώσεως, Νεκρωσίμου Ακολουθίας, Oρατόριο
Αποκαλύψεως του Ιωάννου, κ.ά.).
Ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ερμηνείες του σε Καλοφω-
νικούς Ειρμούς του Πέτρου Μπερεκέτη και Δανιήλ πρωτοψάλτου (στη
σειρά "Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής", Σώμα Δεύτερο, CD
10o).

13
 Κεφάλαιο Γ΄: Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος

1. Βιογραφικά4
Πρωτοψάλτης, μουσικοδιδάσκαλος και χοράρχης, ο Χρύσανθος
Θεοδοσόπουλος ήταν από τους διαπρεπέστερους της νεότερης εποχής.
Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1920, πρώτος του δάσκαλος στην
ψαλτική ο πατέρας του Θεόδωρος, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Τρι-
ανταφύλλου Γεωργιάδη και του Σωκράτη Παπαδοπούλου. Ο πατέρας
του υπηρέτησε αργότερα ως πρωτοψάλτης του Ιερού Ναού Αναλή-
ψεως Θεσσαλονίκης.
Ο Χρύσανθος θα λάβει Πτυχίο από το Κρατικό Ωδείο Θεσσα-
λονίκης και Δίπλωμα από το Ελληνικό Ωδείο Αθηνών, επί καθηγεσίας
του Θεοδώρου Χατζηθεοδώρου.
Υπήρξει ιδρυτικό μέλος του Φροντιστηρίου Βυζαντινής Μουσι-
κής "Άγιος Δημήτριος", όπου δίδαξε για πολλά χρόνια (1959-1988)
μαζί με τους Α. Ευθυμιάδη, Αθ. Καραμάνη και Χαρίλαο Ταλιαδώρο.
Καλλίφωνος και εντυπωσιακά υψίφωνος με χαρακτηριστικά σοβαρό
και μεγαλοπρεπές βυζαντινό ύφος. Έψαλε στον Ιερό Ναό Αγίας Βαρ-
βάρας Τούμπας Θεσσαλονίκης, Νέα Παναγία Θεσσαλονίκης, στον
Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Νικολάου Κοζάνης, στον Μητροπολιτικό
Ναό Αγίου Γρηγορίου Παλαμά Θεσσαλονίκης και τέλος από το 1952
έως τον θάνατό του (24 Σεπτεμβρίου 1988) στον Ιερό Ναό Αγίου Δη-
μητρίου Πολιούχου Θεσσαλονίκης.
Διακρίθηκε ιδιαίτερα και ως χοράρχης, έχοντας στο ενεργητικό
του υποδειγματικές διευθύνσεις σε συναυλίες με τον πολυμελή Βυζα-
ντινό χορό των Θεσσαλονικέων και της Ομοσπονδίας Συλλόγων Ιερο-
ψαλτών Ελλάδος (ΟΜ.Σ.Ι.Ε.).
Εξέδωσε εξάτομο μουσικό έργο. Δίδαξε την ψαλτική τέχνη σε
πλήθος, μαθητών του, είτε κατ' ιδίαν, είτε σε Ωδεία και σχολές.
Εργατικός και ακούραστος, πρόσφερε τις υπηρεσίες του και
4
Φίλιππος Οικονόμου, Bυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τόμος β΄, Αίγιο 1994, σσ.
144-145. Για τον Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο συντάσσεται, στο Τμημα Μουσικής Επιστήμης και
Τεχνης, διδακτορική διατριβή, από τον π. Βασίλειο Αποστολίδη (Επιβλέπων π. Νεκτάριος Πάρης).

14
στον συνδικαλιστικό τομέα. Πέρα από το Σωματείο Ιεροψαλτών Θεσ-
σαλονίκης, διετέλεσε και Πρόεδρος στην (ΟΜ.Σ.Ι.Ε.) με σημαντικό και
αξιόλογο έργο. Για την όλη προσφορά του στην ψαλτική τέχνη
τιμήθηκε με πολλά μετάλλια και διπλώματα, από Μητροπόλεις, Συλ-
λόγους και Πολιτιστικούς φορείς, ενώ το 1975 τιμήθηκε και από το
Οικουμενικό Πατριαρχείο με το οφφίκιο του «Άρχοντος Πρωτοψάλ-
του της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως».

2. Τα βιβλία
i. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος Α΄ Τριώδιον δευτέρα
έκδοσις Θεσσαλονίκη 1985 σελίδες 398.
ii. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος Β΄, Η Αγία και Μεγάλη
Εβδομάς, Έκδοσις Γ΄, Θεσσαλονίκη 1996, σελίδες 405.
iii. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος Γ΄, Πεντηκοστάριον,
Β΄έκδοσις, Θεσσαλονίκη1983, σελίδες 286.
iv. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος ΣΤ΄, Όρθρος, Θεσσα-
λονίκη 1989, σελίδες 545.
v. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, Όρθρος, Θεσσαλονίκη, σελίδες
344.
vi. Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος Ζ΄, Θεία Λειτουργία,
Θεσσαλονίκη 1967, σελίδες 174.

3. Εκδόσεις ηχητικού υλικού

Ηχογράφηση σε στούντιο φαίνεται να είναι μία, ο δίσκος βινυ-
λίου που παρατίθεται στην συνέχεια. Οι υπόλοιπες ηχογραφήσεις είναι
οι εντός ναού αλλά εκτός ακολουθίας και οι ζωντανές σε ακολουθίες5.

Δίσκος βινυλίου (1)

• Δίσκος 33 ΥΒΞ 2 - Εκκλησιαστικοί ύμνοι υπό Τριανταφύλλου Γεωργιάδου.
Εκτέλεση Χρυσάνθου Θεοδοσοπούλου

Μαγνητοταινίες (41)
• 010 - "Μουσική Κυψέλη"-Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος 1
• 011 - "Μουσική Κυψέλη"-Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος 2
• 012 - '"Μουσική Κυψέλη"-Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος 3
• 013 - "Μουσική Κυψέλη"-Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος 4
• ΗΧ-844 - Τριώδιο 1

5
Μουσικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Μακεδονίας

15
• ΗΧ-845 - Τριώδιο 2
• ΗΧ-846 - Τριώδιο 3
• ΗΧ-847 - Ιδιόμελα Μεγάλης Τεσσαρακοστής
• ΗΧ-848 - Χαιρετισμοί
• ΗΧ-852 - Θεία Λειτουργία. ήχοι α' και β'
• ΗΧ-853 - Θεία Λειτουργία., ήχοι γ΄ και δ΄
• ΗΧ-854 - Θεία Λειτουργία., ήχοι πλ. α΄ και πλ. β΄
• ΗΧ-855 - Θεία Λειτουργία., ήχοι βαρύς και πλ. δ΄
• ΗΧ-856 - Θεία Λειτουργία., ήχοι δευτερόπρωτος και πλ. α΄'
• ΗΧ-857 - Θεία Λειτουργία., ήχοι πλ. β΄ και βαρύς εναρμόνιος
• ΗΧ-858 - Ακολουθία Αγίου Δημητρίου
• ΗΧ-859 - Ύμνοι Αγίων Προπατόρων-Κυριακή προ Χριστού Γεννήσεως
• ΗΧ-860 - Χριστούγεννα
• ΗΧ-861 - Περιτομή του Χριστού-Μεγάλου Βασιλείου
• ΗΧ-862 - Θεοφάνεια
• ΗΧ-863 - Τα 11 Εωθινά
• ΗΧ-869 - Μεγάλη Εβδομάδα 1, Όρθρος Μ. Δευτέρας και Μ. Τρίτης
• ΗΧ-870 - Μεγάλη Εβδομάδα 2, Όρθρος Μ. Τρίτης και Μ. Τετάρτη
• ΗΧ-871 - Μεγάλη Εβδομάδα 3, Όρθρος Μ. Πέμπτης και Μ. Παρασκευής
• ΗΧ-872 - Μεγάλη Εβδομάδα 4, Όρθρος Μ. Παρασκευής (συνέχεια)
• ΗΧ-873 - Μεγάλη Εβδομάδα 5, Ώρες και Εσπερινός Μ. Παρασκευής
• ΗΧ-874 - Μεγάλη Εβδομάδα 6, Όρθρος και Θ. Λειτουργία Μ. Σαββάτου
• ΗΧ-875 - Πεντηκοστάριο 1, Κυριακές Θωμά και Μυροφόρων
• ΗΧ-876 - Πεντηκοστάριο 2, Κυριακές Μυροφόρων και Παραλύτου
• ΗΧ-877 - Πεντηκοστάριο 3, Κυριακές Παραλύτου και Σαμαρείτιδος
• ΗΧ-878 - Πεντηκοστάριο 4, Κυριακές Αγίων Πατέρων και Πεντηκοστής
• ΗΧ-881 - Ακολουθία του Όρθρου 1, ήχος α΄
• ΗΧ-882 - Ακολουθία του Όρθρου 2, ήχος β΄ και γ΄
• ΗΧ-883 - Ακολουθία του Όρθρου 3, ήχος δ΄
• ΗΧ-884 - Ακολουθία του Όρθρου 4, ήχοι πλ. α΄ και πλ. β΄
• ΗΧ-885 - Ακολουθία του Όρθρου 5, ήχοι βαρύς και πλ. δ΄
• ΗΧ-886 - Από τις Συναυλίες των Δημητρίων
• Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος (διπλή κασέτα)
• Θεία Λειτουργία (διπλή κασέτα)

Ψηφιακοί δίσκοι (1)

• Χρυσάνθου Αναλόγιον - Ύμνοι Μεγάλης Εβδομάδος
(Ζωντανή ηχογράφηση, 1983)

4. Σχόλια
Ο Χρύσανθος έψαλλε το "Αγαπήσω σε Κύριε" μόνο σε αρχιε-
ρατικά συλλείτουργα. Επίσης τα σε ήχο πλ. α΄πεντάφωνο εναρμόνιο με
ιδιαίτερα απαλή φωνή6.

6
Πληροφορίες από τον π. Κωνσταντίνο Κουκόπουλο, ο οποίος κατά την νεανική του ηλικία υπη-
ρέτησε ὡς "παπαδάκι" στο ιερό του Αγίου Δημητρίου.

16
 Κεφάλαιο Δ΄: Αβραάμ Ευθυμιάδης

1. Βιογραφικά7
Ο Αβραάμ Ευθυμιάδης8 γεννήθηκε στη Σελεύκεια της Μικράς
Ασίας το 1911. Διδάχθηκε, την ελληνική και την τουρκική, και την
γαλλική γλώσσα. Διδάχθηκε και την ευρωπαϊκή μουσική όπως και
πιάνο Αφοσιώθηκε όμως στην βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική
κοντά στον δημοδιδάσκαλο και πρωτοψάλτη Παντελή Εγγονόπουλο,
μαθητή του περιωνύμου Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μ.τ.Χ.Ε.
Γεωργίου Βιολάκη9. Για τη μουσική του αυτή «συγγένεια» ο Αβραάμ
Ευθυμιάδης έλεγε πάντα με καύχημα ότι «εγώ είμαι μουσικός εγγονός
του Γεωργίου του Βιολάκη».
Στον ξεριζωμό του 1923 αναγκάζεται να έλθει με την οικογένεια
του στην Σύρο και Τήνο. Εκεί άκουσε για πρώτη φορά τον μετέπειτα
Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μ.τ.Χ.Ε. αείμνηστο Κωνσταντίνο Πρίγγο, ο
οποίος εκείνην την περίοδο έψαλε στην Μεγαλόχαρη της Τήνου.
Στην συνέχεια εγκαθίσταται μόνιμα στη Θεσσαλονίκη, όπου
γνωρίζεται και συνεργάζεται με τον Πρωτοψάλτη του Ι.Ν. Αγ. Τριάδος
Θεσσαλονίκης, Σωκράτη Παπαδόπουλο10, μαθητή του Νηλέως Καμα-
ράδου. Το 1929 γνωρίζεται με τον Κωνσταντίνο Πρίγγο.
Στη Θεσσαλονίκη, ο Αβραάμ Ευθυμιάδης σπουδάζει στη Γεωπο-
νική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, από όπου παίρνει το
πτυχίο του το 1936, ενώ παρακολουθεί και μαθήματα στο Κρατικό
Ωδείο της πόλης.
Από το 1931 έως και το 1976 διακόνησε ψάλλοντας σε πολλούς
ναούς της συμπρωτεύουσας, όπως της Παναγίας των Χαλκέων, της
Αγίας Αικατερίνης, της Παναγίας της Λαοδηγήτριας, αλλά και σε
άλλες πόλεις, όπως στην Ιερά Μητρόπολη Καστορίας και τους Αγίους
7
Τα βασικά στοιχεία της παρούσης διαπραγματεύσεως προέρχονται από το άρθρο του π. Γεωργίου
Σταθοπούλου στο Ηλεκτρονικό Περιοδικό Πεμπτουσία, 29 Ιανουαρίου 2016.
8
Φίλιππου Οικονόμου, Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική και Ψαλμωδία, τόμος Β΄, σσ. 132-133.
9
Δημητρίου Βερίκου, "Γεώργιος Βιολάκης, Άρχων Πρωτοψάλτης της Μ. τ. Χ. Ε", Μεγάλη
Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, Στρατηγικές Εκδόσεις, τόμος δ΄, σ. 218.
10
Φίλιππου Οικονόμου, ό.π., σσ. 264-265.

17
Αναργύρους Εδέσσης. Στην Έδεσσα, θα γνωρίσει τον διάκονο Δημή-
τριο, μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη.
Το 1936 διορίζεται στην Εταιρεία ΤΤΤ (Τηλεφωνεία-Τηλεγρα-
φεία-Ταχυδρομεία) και το 1949 στον ΟΤΕ. από όπου συνταξιοδοτείται
το 1969, με τον βαθμό του προϊσταμένου. Το 1955 νυμφεύεται την Δέ-
σποινα Κεφαλά του Γεωργίου και αποκτά δύο παιδιά
Το 1948 οργανώνει το πρώτο φροντιστήριο Βυζαντινής Μουσι-
κής που λειτούργησε στη Θεσσαλονίκη, στην Ορθόδοξη Χριστιανική
Αδελφότητα «Απολύτρωσις» και εκδίδει για πρώτη φορά το θεωρητικό
του πόνημα «Στοιχειώδη Μαθήματα Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μου-
σικής».
Το 1949 εκδίδει το «Φωταγωγικόν Άσμα», το οποίο περιέχει μα-
θήματα του Εσπερινού και «Ανοιξαντάρια» σε ήχο πλάγιο του α΄,
καθώς και άλλα μαθήματα και το 1950 θα επιμεληθεί την έκδοση της
«Νέας Φόρμιγγος της Εκκλησίας», του Πρωτοψάλτη Σωκράτη Παπα-
δοπούλου.
Το 1951 οργανώνει το φροντιστήριο «Άγιος Δημήτριος», στον
ομώνυμο ανακαινισμένο μεγαλοπρεπή Ναό, αρχικά με τον αοίδιμο
Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο (†1988). Το 1961 ιδρύει μαζί με τον Χρ.
Θεοδοσόπουλο την Σχολή Βυζαντινής Μουσικής της Ιεράς Μητροπό-
λεως Θεσσαλονίκης και σε αυτήν καλούν και τους Πρωτοψάλτες,
Αθανάσιο Καραμάνη και Χαρίλαο Ταλιαδώρο.
Για τις διδακτικές ανάγκες της σχολής διορθώνει τα παροράματα
και να ανατυπώνει την πρωτότυπη έκδοση της «Τρίτομης Μουσικής
Συλλογής» του Γεωργίου Πρωγάκη και το «Ειρμολόγιο Καταβασιών»
του Πέτρου Πελοποννησίου. κατά διασκευή Ιωάννου Πρωτοψάλτου.
Το 1952 αρχίζει την έκδοση των έργων του Κωνσταντίνου Πρίγ-
γου, δίχως δυστυχώς να καταφέρει να την ολοκληρώσει, λόγω της
ασθένειας και της κοιμήσεως του Κ. Πρίγγου (†1964).
Επίσης ο Αβραάμ Ευθυμιάδης υπήρξε και διοικητικό στέλεχος
του Σωματείου Ιεροψαλτών Θεσσαλονίκης, στο οποίο η συνεισφορά
και το έργο του υπήρξαν καθοριστικά για την μετέπειτα πορεία του.
Οργάνωσε πολυμελείς χορωδίες, διαλέξεις, ενώ μελοποίησε και τον
ύμνο του συλλόγου προς τον Άγιο Ιωάννη το Δαμασκηνό «Εκ χειλέων
των αγγέλων», σε στίχους του Χρήστου Χατζηχρήστου.

18
 Το 1972 επανεκδίδει ολοκληρωμένο το θεωρητικό του υπό τον
τίτλο «Μαθήματα Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής» το οποίο θα
γνωρίσει πέντε επανεκδόσεις.
Το 1974 θα επεξεργασθεί ορθογραφικά, θα χωρίσει ρυθμικά
αλλά και θα καλλιγραφήσει το «Πρότυπον Αναστασιματάριον» του
Χαρίλαου Ταλιαδώρου. Τα έτη 1978-1980 θα εκδώσει σε χειρόγραφη
μορφή το «Τρίτομο Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις» γραμμένο, με κόκ-
κινη και μαύρη μελάνη, ακολουθώντας τους μελοποιούς του παρελ-
θόντος. Το τρίτομο αυτό έργο περιλαμβάνει μαθήματα του Εσπερινού
(α΄τόμος) , του Όρθρου (β΄τόμος) και της Θ. Λειτουργίας (γ΄τόμος).
Την Κυριακή των Βαΐων, 3 Απριλίου του 1988, ο Οικουμενικός
Πατριάρχης Δημήτριος, του απονέμει το οφφίκιο του Ἐντιμολογιω-
τάτου Ἄρχοντος Μουσικοδιδασκάλου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Το 2011, η κόρη του Βαρβάρα εξέδωσε το «Νέον Στιχηράριον
του ενιαυτού–Φωναίς Αισίαις» σε τρείς τόμους, τον πρόλογο του οποί-
ου ο Ευθυμιάδης ολοκλήρωσε την 1 Σεπτεμβρίου του 2005, δηλαδή
λίγο προ της κοιμήσεως του, ενώ άλλα βιβλία του παραμένουν ανέ-
κδοτα:
i. Τετράτομον Νέον Στιχηράριον του όλου ενιαυτού.
ii. Τετράτομον Δοξαστάριον (αργό και σύντομο) των νεοφανών αγίων.
iii. Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς,
iv. Ακολουθία των Ιερών Μυστηρίων
v. Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς του Αγίου Δημητρίου
vi. Η Ακολουθία των Εγκαινίων
vii. Το Πεντηκοστάριον.

2. Τα βιβλία του Αβραάμ Ευθυμιάδη

i. Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, εις τόμους τρεις, Ακολουθίαι της
Θείας Λειτουργίας, Θεσσαλονίκη 1978, σελίδες 528.
ii. Νέον Τετάρτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, απόσπασμα εκ
του γ΄ τόμου, Θεία Λειτουργία, Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 244.
iii. Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, εις τόμους τρεις, β΄Ακολουθία
του Όρθρου, Θεσσαλονίκη 1978, σελίδες 861.
iv. Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, εις τόμους τρεις, α΄ Ακολουθίαι
του Εσπερινού, Θεσσαλονίκη 1978, σελίδες 336.
v. Τριώδιον Φωναίς Αισίαις, Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 806.

19
 vi. Νέον Τετάρτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, Τόμος α΄
Εσπερινός, Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 216.
vii. Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τόμος δ΄,
Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 408.
viii. Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τόμος γ΄,
Θεία Λειτουργία, Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 494.
ix. Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, Τόμος β΄
Όρθρος, Θεσσαλονίκη 1991, σελίδες 416.
x. Ο Άρχων Μουσικοδιδάσκαλος του Οικουμενικού Πατριαρχείου
Αβραάμ Ευθυμιάδης και το έργο του, ανάτυπον Μουσικοφιλολογικού
συμποσίου υπό την Αιγίδα της ΟΜ.Σ.Ι.Ε, Αθήναι 15 Απριλίου 1989,
σελίδες 79.
xi. Ιερά Μητρόπολις Δρυϊνουπόλεως Πωγωνιανής και Κονί-
τσης, Κανών Παρακλητικός εις τους εν Βορείω Ηπείρω Αγίους, Κόνι-
τσα 1988, σελίδες 61.

3. Σχόλια
Ο Αβραάμ Ευθυμιάδης δεν πραγματοποίησε συστηματικές ηχο-
γραφήσεις ψαλμωδίας, εκτός λατρευτικών ακολουθιών, όπως π.χ σε
στούντιο. Ούτε πραγματοποίησε "συναυλίες" βυζαντινής μουσικής.
Πίστευε ότι δεν πρέπει να εκτελείται ψαλμωδία εκτός του ναού, ακόμα
χειρότερα μετά την ψαλμωδία να ακούονται χειροκρατήματα. Ωστόσο
κυκλοφορούν αρκετές ηχογραφήσεις του σε μαγνητοταινίες και στο
διαδίκτυο.

20
 ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ
Οι τέσσερεις Θεσσαλονικείς διδάσκαλοι, Αθανάσιος Καραμάνης,
Χαρίλαος Ταλιαδώρος, Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος, και Αβραάμ Ευθυμιά-
δης αποτέλεσαν σημεία αναφοράς για τα ψαλτικά πράγματα της περιόδου
του Β΄ ήμισυ του 20ου αιώνος.
Δίδαξαν την ψαλτική σε πλήθος μαθητών ενώ κατέγραψαν κυρίως
την ζώσα ψαλτική παράδοση, της εποχης τους, αλλά και μαθήματα δικής
του εμπνεύσεως. Ο Α. Ευθυμιάδης υπήρξε κυρίως ο θεωρητικός της Σχολής
των Θεσσαλονικέων, γι' αυτό το Θεωρητικό του θεωρείται σπουδαίο για την
εποχή του τουλάχιστον.

SUMMARY
The four Thessalonicians teachers Athanasios Karamanis, Chari-
laos Taliadoros, Chrysanthos Theodosopoulos and Avraam Euthimia-
dis, constitute reference points for the psaltic art in the period of the B'
half (1950-2000) of the 20th century.
They taught the psaltic art to many pupils and they record
principally (in the most part) the live psaltic tradition of their time and
many mathimata of their own inpiration. Avraam Euthimiadis was the
teacher of thw Theory of Byzantine music in Thessaloniki, so his
Theoretical work is very important for the period 1950-2000.

21
22
 ΕΙΚΟΝΕΣ

Αθανάσιος Καραμάνης (Αρχείο Νεκταρίου Πάρη)

Χαρίλαος Ταλιαδώρος (Η Αγια και Μεγάλη Εβδομάς, Θεσσαλονίκη 1998)

23
Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος (Αρχείο Βασιλείου Αποστολίδη)

Αβαραάμ Ευθυμιάδης (Αρχείο Γεωργίου Σταθοπούλου)

24
 Ο Κωνσταντίνος Πρίγγος με τον Αθανάσιο Καραμάνη, Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο
και άλλους ψάλτες (Αρχείο Βασιλείου Αποστολίδη)

Οι διδάσκαλοι Αβραάμ Ευθυμιάδης, Χαρίλαος Ταλιαδώρος, Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος

και Αθανάσιος Καραμάνης (καθήμενοι) με τους μαθητές του Φροντιστηρίου "Άγιος
Δημήτριος" το 1955 (Αρχείο Βασιλείου Αποστολίδη)

25
Η ΣΤ΄ έκδοση της Θείας Λειτουργίας του Αθανασίου Καραμάνη (1990)

26
Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς του Χαριλάου Ταλιαδώρου (1998)

27
Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς του Χρυσάνθου Θεοδοσοπούλου
(έκδοση κληρονόμων 1996)

28
Η Θεία Λειτουργία του Αβραάμ Ευθυμιάδη (1978)

29
 ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Αλεξανδρίδης Δημοσθένης, Αθανάσιος Καραμάνης, Άρχων Πρωτοψάλτης της
Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως, Θεσσαλονίκη 2002.
Βερίκος Δημήτριος, "Γεώργιος Βιολάκης, Άρχων Πρωτοψάλτης της Μ.τ.Χ.Ε",
Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, Στρατηγικές Εκδόσεις,
τόμος Δ΄.
Γιαννόπουλος Εμμανουήλ, "Ευθυμιάδης Αβραάμ", Μεγάλη Ορθόδοξη
Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, σ. 350.
"Μνημεία" του Κέντρου Ερευνών και Εκδόσεων.
Μουσικό Αρχείο Πανεπιστημίου Μακεδονίας
Οικονόμου Φίλιππος, Bυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τόμος β΄,
Αίγιο 1994.
Παπαμανωλάκης Σταμάτης, "Κωνσταντίνος Πρίγγος", στο Οι Ψάλτες του
Οικουμενικού Πατριαρχείου, εκδ. Συνδέσμου των εν Αθήναις Μεγαλο-
σχολιτών, Αθήνα 1996, σσ. 53-75.
Πάρης Νεκτάριος, Θέματα ἱστορίας καὶ Αἰσθητικῆς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς,
Λευκωσία 2016.
Σταθόπουλος Γεώργιος, Ηλεκτρονικό Περιοδικό Πεμπτουσία, 29 Ιανουαρίου
2016.
Τολίκα Ολυμπία, Επίτομο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Βυζαντινής Μουσικής,
εκδ. Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης, Αθήνα 1993.
Χαλκιαδάκης Εμμανουήλ, "Δημήτριος, Οικουμενικός Πατριάρχης", Μεγάλη
Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, Στρατηγικές Εκδόσεις, Αθήνα
2012, τόμος ΣΤ΄.

30