ESTETICKA TEORIJA -

WORK IN PROGRESS

I
Pro§la su nepowatno vremena kada se moglo !ivjeti
i misliti u skladu i skladno. Pri tome, sklop inhibicija
nije vi§e psiholoske, vee egzistencijalno-duhovno-moralne
prirode. Zivjeti danas ,u skladu" znacilo bi vee u piWoj,
startnoj zoni pristati na vlastitu izdaju, na onu wstu
bukvalne identifikacije ,unutarnjeg" i ,spoljaS.njeg" za
koju, u kritiCkoj projekciji svakodnevnih praktika !iv-
ljenja, imamo uobi~jenu deskriptivnu terminologiju: ne-
kriticka participacija, konformizam, odsustvo duhovne
subverzhvnosti. Aporetiblost !ivota i dnha postala je znak
ne samo pisanja kao osobene ,oznaciteljske prakse", vee
ulrupnog modernog antropolo§kog iskustva. U svojoj naj-
transparentnijoj formi ovo iskustvo danas· govori jezikom
filozofije i umjetnosti. A ilko danas postoji mislilac koji
je od te aporetienosti napravio ne samo svoj ,program",
nego kod kojega je aporeticnost sama produktivna moe
mi§ljenja, prepoznatljivi grafem unutamje kategorijalne
artikulacije i ,stil" filozofskog pisma, onda je to Teodor
V. Adorno. Ono ~to literarno odret!ujemo kao paradoks,
a ~to u Adornovom djelu, na· filozofskom planu, izbija
kao energija kritiCke refieksivnosti,. nije nilta dr.ugo do
ona wsta dijalektizacije mi~ljenja koja se &Vi§e ne zak:la-
nja metafizickim oreolom · apstraktnog redukcionizma na
,temeljno nacelo" ' na karakteristi~n vid kategorijalnog
om·re!avanja cjeline svijeta i povijesti po principu tele-
olo§ke strasti za , totalnom mobilizacijom" pojma, vee
koja poku§ava da napravi radikalnl obrat u metafiziCkom

10 ESTETICXA TJ:OIU.JA
konstruktu, da cjelini hegelovske istine odgovori uvidom
u cjelinu neistine modernog historijskog ·iskustva. No,
Adorno ne bi bio dosljedan kada i svog Citaoca ne bi
dovodio u nedoumicu, tj. kada ga ne bi primormrao da se
pita: nije li paradoks na lkojemu grad:i svoje djelo i koji
otkriva i spoznaje kao sam supstancijalitet savremenog
svijeta i miAljenja o njemu u osnovi i Adornove kritiCke
transpozicije, stalno Zirv i svakim nowim djelom dinam.i-
ziran u neskrivenom luku napetosti izmedu fragmenta i
filozofske sistematizacije? Adorno zna da svaka sistemat-
ski zasnovana teorija i filozofija mo!e dosegnuti istinu
samo pod pretpostavkom ako se dekomponuje i fragmen-
tizira, i tako ,fragmentaciji" svijeta ,odgovori" primje-
renim oblilrom. ,Disonantnim tiskustvima i ·antinomicnim.
odnosima" historijsko-socijalnog fakticiteta korespondira
,unutarnja napetost" djela, koja se i u statusu njegove
objektivacije javlja kao ,polje snaga" i otvorena, dina-
miCka struktura.
Pa ipak i Negativna dijalektika, i Esteticka teorija
i (na hlost samo pltmirana) kn]iga o filozofiji morala
nastoje da tu napetost, bar u formalnoj 81rhitektonici,
smire, premda su i ta djela, kao i sve ono Ato je Adomo
napisao, nastala da opovrgnu teleologiju sistematski zat-
vorenog i feti!iziranog duhovnog svijeta. Na nizu mjest'l
Adorno je naznacio tu unutarnju rascijepljenost, i to je
upravo ono Ato i na formalnom i sadr!ajnom planu daje
njegovom djelu obilje!je autentiene clijalek.ticke misli. I
kao fragmentame i kao eistematski zasnovane, umjetnic-
ko-filozofske 1JY'orevine jesu · obltk; to je ona ostvarena
duhovna ·konfiguracija koja odolijeva rasapu i loAoj bes-
konaenosti otvaranja, ali istovremeno nikada nije toliko
,stvarovita" da bi se monadolo!ki slijepo zatvorila u ide-
alizam. svoje Ciste Un.anencije (,Ako je za umjetniCka
djela bit:no da su trtvari, takode im je ne manje bitno da
negiraju vlastitu stvarovitost").
Taj ,dvostruki karakter" umjetnicko-filozofskog dis-
kursa nije iznuden samim ,zakono.m. oblika", wee je znak
one situacije u kojoj se taj dislrurs nalazi blokiran ,ne-
istinom vladajuce cjeline" kao svijeta bez iluzija u kojemu
.&k i sama rijee umjetnost, ogoljena i li!ena svakog eg-
zaltirajueeg bodrenja, zvuCi romantieno". Na tematski
znatno suienijem planu ra2matranja te ,dvOIS'bnlkosti"
_,;-""'
PBEDGOVOR 11
kao neukidljive antinomienosti vremenosti estetskog is-
kustva Adorno ee istaci: ,Antinomija estetskog postva-
renja takode je antinomija jedne, kao i uvijek nedostatne
metafizi<!ke aspiracije djela da izmaknu vremenu i protaZ.:
nosti svega Ito se u vremenu postmrlja kao ono Ato osta-
je. UmjetniCka djela postaju relativna jer su prisiljena
da se potvrde kao apsolutna."
Medutim, Fragmentarnost Esteti~ke teorije, iako je
ovo djelo napisano sa pretenzijom da sistematsko-kriticki
redefinira sva bitna pitanja estetiCke teorije i umjetnic-
kog praksisa, do!la je spolja. Ona, dakle, nije unutarnje
duhovno motivirana kao novi ,zakon" teorijskog obliko-
vanja, vee je, kako lsti<!e njema&.i izdavac, kao meta-
fora koju Adorno upotrebljmra za umjetni&a djela buk-
valno primjenljiva i znaeenjski doslovna u smislu da je
potvrclila istinu o fragmentu kao ,prodoru smrti u dje-
lo". Tako je fragmentarnost i torzi<!nost ovom pl"ilikom
priredena s.mreu samog autora, postajuCi prepoznatljiva
ne viSe u onom sto paradoksalno mozemo nazvati siste-
mom tekstualne fragmentacije, vee u nedovrsenom Cinu
pisanja, u on.om Ito bi za svakog stilskog perfekcionistu
moglo da znaCi odsustvo konaene ;redakcije teksta i neos-
tvareni idealizam rukopisa.
Ostavljajuci ovom prilikom po strani ma~jno her-
meneuti<!ko pitanje o finalnosti teksta kao njegovom au-
tentienom produktivitetu i modalitetu njegovog odnosa
prema nedovrAenom obliku, koji se, najstroze uzevsi, jav-
lja kao osobena poliferacija, istaknimo da je rukopis Es-
teti~ke teorije istinski adornovski, i to ne samo .po onome
Ito kazuje, vee i po tome kako se taj ,sadriaj" stilizuje,
jezi<!ki i kategorijalno modelira.
Esteticka teorija je sada ponudena jugoslovenskom
citaocu u prevodu koji, je nasilno ir.mudenu torzicnost
morao pretpostaviti kao dodatnu, jo§ izazovniju moguc-
nost - rizik da se ovo djelo prevede na n.aS jezik•.
• Nepotrebno je stalno iznova govoriti o te§k~ama pre-
v<X!enja Adomovih tekstova. Cini ml se da je u tom smislu
dovoljno ono ito je napisao I. Foht u predgovoru svom prije-
vodu FiZozo/iie nooe muzike. Ipak, uputno je mo!da ovom pri-
likom lsta6i da te te§k~e nisu samo "literarne" prlrode, tj. da
se ne mogu sveati na nlvo osobenosti Adomove "stllizacije"
kao pukoe knjl!evnog fakta, nego da. su "prirodna" literarna

12 EliTETICKA TEORL1A
II
Esteticka teorija niJe nastala u jednom i kratkom
stvaralackom dahu. Smatrajuci da je za na§eg citaoca
od posebnog interesa sAma geneza ovog djela, fiksiracu
zna~jnije ,datume u njegovo.m nastajanju, kao i auten-
ticna Adornova svjedocenja o tome. Podatke . njemac,...
kog izdavaea uzimam kao. potpuno vjerodostojne, uto-
liko prije ito je na posthunmom izdavanju Esteticke teo-
rije aktivno sarac1ivala Adornova udOIVica Gretel Adorno.
konsekvenclja onog Ito Adorno misU o filozofskom jeziku 1
nJe.g ovom otporu apram ,.neodrec!ene 1. brutalne komande jas-
n~ti". Kollko god Junost I · f'OZQOUiletnoat bill temeljni za kon-
stuuclju raclonalnog pojmovnog operacionallzma kao prlnclpa
novovjeko'Vne metafizike subjektiViteta, bit dljalekti~kog mll-
ljenja se sastojl u tome da ono .,dospije preko poJma kroz
pojam" i da, tako, njegov jezik bude ,jezlk protlv jezika, oz-
na~en granlcom svoje sopstvene nemogucnosti". U fllozofski je-
zik ulazi 1 ono §to je pojmovno nerastvorljivo, pa zato on svoju
strogost mole iskazatl vile u tome da ,rade postaje nerazum-
ljiv nego da unakazuje stvar jednom komunlkacijom koja sprl-
J~ava da ae 1tvar komunlcira". Ako se, dakle, fllozoflja danas
mole deflnlsatl kao ,.napor da se ka!e ono o ~emu se ne mote
govoritl, da se pomogne neldentl~nom da dode do izraza", onda
Je primama zadaca savremenog mislioca da, paradoksalno, iz-
razi ltUnO ono !to je po sebl nejamo 1 Ito jol nema lik petrl-
ficlrano-postvarenog sklopa. Ne radi se, pri tome, o metaflzi~­
koj volji jeztka da radlkalno propita svoje (ne)mogucnostl, nego
o protlvurj~ju i dlnamlci avjetovnog 1 objektivnog kao takvog:
,Samo utoliko u!tollko se pretpostavi da Je sam predmet
talto 1a~lnjen da ga IUbjekat mole fikslratl u pogledu kao geo-
metrijsku figuru, vrijedl svakako norma jasnostl. Sa njenom
aeneralnom tvrdnjom unaprijed je odlu~eno o predmetu da se
lpak treba upravljat.l prema spoznajl, u najjednostavnljem aml-
slu sbolastl~kog 1 kartezijanskog adaequatto. Jasnost bi se mo-
gla tra!iti od svake apoznaje samo kad bl se obezbljedllo da
su objektl liJenl ·svake dinamlke koja lh odvla~l od pogleda ito
i1trajava na jednozna&losti. Deslderat jasnostl postaje dvo-
struko upitan - ~im konsekventna misao otkrlje da to o ~emu
filozofi_r a ne prolazl samo, kao na kollma, pored onog kojl spo-
znaje nego da je pokrenuto u sebl Sa.mom 1 time se otuduje od
posljednje sll~nosti sa kartezijanskom 7'es extenaa, od onog !Ito
se prostomo prote!e. Korelativno ovom uvldu stvara se uVid
da ni subjekt, takode, ne miruje poput kamere na statlvu, nego
1e, zahvaljuju8 svom odnosu"prema predmetu kojl ae u aebi
k~e, takode i sam pokreCe - jedno od centralnlh u~enja
Hegelove l'momenologlje. Jednostavan zahtjev za jasno§cu I
razgovijetnoial J)Oitaje u odnosu na to - zatucanost: tradiclo-
nalne kateaorije ne lstrajavaju netaknute unutar dijalektlke,
PBEDGOVOR
13
No, priJe svake .dokumentacije" treba istaci ono ito
je filozofski i hermeneutieki bitno: Adornov interes za
umjetnost nije ,estetiCk..i" u tradicionalnom smislu. To
prije svega znaci da je Adorno jedan od rijetkih filozofa
.koji o umjetnosti govori sa razumijevanjem. To podra-
zumijeva sud da Adorno ima senzorijum za umjetni~ki
uspjelo djelo, da posjeduje dar da tu ,osjecajnost" kon-
ceptualizuje, a da, pri tome, njegovom vrednosnom sudu
ne prethodi .preglednost" geometrijski aste shematiza-
cije u kojoj se unaprijed znaju 1 .vrednosni poredak" i me-
----- ,
v~ ova IVaku od njlh pro!ima t mljenja njihovu unutarnju
stru.kturu" ("l'heodor W. Adorno: Dret Studien zu HegeL; Sk.O-
teinos oder wie zu lesen •et).
S c:truae atrane, nu!no je u povodu prevodenja na nal je-
zik takvih mislllaca aavremenosti kao Ito au Hajdeger, Adorno,
Bloh, Benjamin, M. Fuko, Z. Delez, Z. Derida princlpijelno pri-
mijetitl da Je uspjelo prevodenje njlhovih · tekstova autenti~an
stvarala~kl ~in i da se u akademskom lli pseudoakademskom
katalogizmu ne moze rubricirati kao ,.stru~ni rad". Prevoditi
pomenute autore pretpostavlja ne aamo poznavanje jezika sa
kojeg se prevodi 1 jezika na kojl se prevodi, vee 1 same stvari,
tj. filozofije, i to kako u njenoj konkretnoj jezi~ko-kategorijalo.o
noj artikulaclji, tako i u njenoj dijahronijskoj vertikall. u Im-
pllclrano.sti historijsko-filozofskog ,aadriaja" kao pretpostavljene
1 iznova kritiW prizvane dlskurzivne prakse koja ae moz.e · pc:;-
tlskivati samo alto ae izvrsi demonta!a njenoe metafizi&ol
ustrojstva. U navedenlm primjerima na djelu je napor da se
lz filozofiJe pokula demlstWciratl logika i ontologtja ldentiteta
kao ,.neistina totalne ldentlfikacije (Adorno) i metaflzika Iatog,
u kojoj IU dt"Ugo, 7'GZlilca, protitmast, t"Ub samo u funkcljl ob-
jektlVizaclje l ,.provedenog lzmlrenja". Zato 1 smatram sretnim
i 1trate!kl jedino valjanlm lzborom da & prevodenja ~e upo-
redo sa pokulajlma da se promlale svl onl relevantni m.laaoni
pokuJajl koji su u maku kritike tradicionalne ekonomije mil-
ljenja 1 domtnacije kao njenog temeljnog logt~kog naoola. Go-
tovo da prevoditi lmpllclra oba ova aspekta na.§e diskurzivne
prakse 1 dosadalnji anga!man na.lih fllozofa na tom planu kao
da najbolje llustruje zakonitost ove duhovne aprege. Imena
M. Burica, K. Atanasljevi~. V. FlllpoViCa, G. Petrovl~a. D. Pe-
jovl~a, V. Sutlil-.a, D. Grllea, I. Fohta, M. DamnjanoVi~a, B;
Bolnjaka, M. Kangrge, P. Vranlckog, A. Krelica, Lj. Tadl~a,­
A. Habazlna, N. Smallagi~a, B. Brujlc, B. Hudoletnjaka. E. Pro-
hi~. J. Hristica, S. Novakovica, F. Zenka, LJ. Sifler-Premec, D.
Baste, N. 1 Z. Puhovsklh, Alekse Buhe, J. A~ina, M. Clpre l dr.
aovore, kollko o ,.tradicijl" tog kultumog ,programa" tollko 1
o konsfatencijl duhovnoa fronta kojl (ne samo kod nas) jedlnl
lma lansu da atavl na marginu praznu nadmenost provlnclJal•
nog prljekora da prevodenje Jma aamo ctruaorazrednu, ,.pro-
IVjeta.rsku" funkclju 1 avrhu.
14 ESTETICKA TEORIJ'A
tafiziCki osnov. S druge strane, on je jedan od rijetkih
scwremenih marksistickih mislilaca koji istinski razumije
i autentieno tumaC:i umjetnost na8e savremenosti kao je-
dinstveno bogata i antropolo!ki dramaticno iskustvo mo-
dernog svijeta: njegovo djelo nije obilje!eno samo jed-
nim po.kretom ill ,stilom" kao svojim literarnim izvo-
rom, niti je u argumentacionom pos~upku za teorijski le-
gitimitet bitnih estetiCkih stavova ostalo u za!ticenoj zoni
navodenja primjera iz klasiene umjetnosti, a najmanje je
na ideolo.§ki pritvoran, taktizerski naCin, stidljivo proSi-
rivalo spisak priznatih umjetniCkih Nrijednosti, zaklanja-
juCi se iza literarno trivijalnog a znacenjski beskonaeno
rasteglj iwog ter:mina ,,a:-ealizma bez obala". Drogim rije-
cima strogost njegove filozofskD-estetiCk:e refleksije ne
SArno prevodenje Adornove Esteti~ke teorije ~inilo mi se
v'llestruko duhovno izazovnim: ~ekivano teAkoj ,tehnologiji"
Adomovog teksta i veoma osobenom filozofskom iargonu pri-
doAla je i .,spoljasnja" okolnost da je Estetitka teorija izdata
posthumno, kao rukopis na koji. Adornova ruka jo§ nije bila
atavila ta~ku. za prevodioca je to istovremeno blo izazov-strep-
nja: da 11 ~ se u tekstu u potpunosti otkriU sve ono §to karak-
terlJe Adornov filozofski jezlk, kao 1 jedinstvena struktura koja
Je, respektuju6l nab!lo kateaorijalnog sablranja, transparencije
i sistematske zasnovanosti-izvedenosti, lpak ostala polifoni~na 1
otvorena? Nadam se da tekst prevoda Eatetitke teorije, koji se
u ovoj formi nudi na§em 8taocu, pokazuje i sadrlajnu i for-
malnu dovdenost Adomovog rukopisa. Na falost, Paralipomenu
i Raniji uvod moramo tretirati kao dodatak Esteti~koj teuriji:
kollko god zna&jni (posebno Pat'alipomena) po britkosti fonnu-
laclja 1 stroeostl lzvedenog suda, ovi se tekstovi ne mogu na
primjeren na& uklopiti u kompoziciju Estetitke teorije; zato
sam 1 odlu~io da ih (kao Ito je to s razlogom u~inlo i francu-
aki izdava~) objavim kao posebno izdanje (u Maloj filozofskoj
blbllotecl Logos Izd. preduze6a , Veselln Masle§a").
Sto se tl~ temeljnih Adomovih esteti~kih ·kategorija ni-
aam u avakom kontekstu pribjegavao apstraktnoj strogosti jed-
noznablog prevodenja. Smatrao sam kao veoma korlsnu 1 upo-
trebljlvu, u cllju dohvatanja kontekstualno odredenog smisla i
~Ujivosti samog teksta, mobillzaciju sinonimljskih veza. Uvje-
ren da je na prlmjer, prevod nekih ;-Hajdegerovih tekstova ne-
upotrebljlv za ~eg ~itaoca 1 da je Hajdeger u ,originalu"
mnoao razumljlviji nego kod naiih prevodilaca-tuma~a, poje-
dine Adomove termlne (Entkunstung, na primjer) nls.a m mogao,
a nlti hUo ,.zamijenlti" neldm islronstrulaanlm, ,tvrdim" izra-
zom, nego sam usvojio ,.opisno" prevcl!enje francuskog prevo-
dioca. za poboljlanje teksta prevoda posebnu zahvalnost dugu-
jem aupruzi Eleonori Prohl~ i ko.legi Novici Petkovi~
PRI:DOOVOR 15
dopu§ta moguenost uklju~ivanja li najvi!i estetsk.i red
onlh tvorevina koje jednim svojim aspektom, najcesee
umjetniOki nebitnim, mogu biti filozofski relevantne i ilu-
strativne, kao Ate> je to slu~j 8a Blohovim ,prihvatanjem"
literature Karla Maja i detektilvskog romana kao navod-
ne knji!evne projekcije moguceg, utopijskog saddaja,
bez neophodne kriticke problematizacije osnovA, nivoA
literarne stilizacije i samog njenog umjetni~kog . dosega.
Strogost Adornovog estetiatog sudenja . i otvorenost za
logiku modemog umjetnlCkog oblikovanja nije, .takode, fik-
sitrala samo jednu ,etapu" u konstituisanju ~menog es-
tetskog senzibiliteta · (ekspresioriizam kao trajna Blohova
,stllisti&.a" i stvarala&:a opredijeljenost), isto kao §to mu
je Citavog Zivota ostala potpUno strana Uukaceva histo-
rijska iskorijEmjenost i anahronost estetil!kog vrednovanja
Kafke, Dwjsa, Beketa i drugih 'kla.sika moderne prozne
knji!evnosti. Istina, i Adorno ima svoju granicit ,prizna-
vanja", tako da se, strogo uzeWi, Esteticka teorija mofe
tretirati kao estetika klasike Moderne, izrazito skeptimta
(i utoliko, po nekim autorima, teorijski neinspirativna l,
wednosno, suspektna) prema onim praktilkama savremene
umjetni&e svijesti i senzibiliteta (konceptualna umjetnost,
pararitualni ·spektakli, hepening i dr.) koje in concreto
poku.§avaju da nadidu Adornovu dijalektiku aporetienog
t karaktera moderne umjetnosti i da radikalno stave u pl-
.~' tanje sam pojam kulture i umjetnosti kao izraz unutar-
r njeg rascjepa modemog mdnog avljeta. Kao fUozof koj\
je ono bitno filozofsko · naru.Cio od Hegela, ia:ko je kriti&.i
spoznao da bi njegova dijalektika univerzalnog posredo-
vanja bila dosljedna i skladna ,jedino • . . u dizanju ruku
od sklada radi sopstvene konsekvencije", izgleda da ·Ador-
no i nije mogao vi§e. To nije, :medutim, bila mjera nje-
govog lndlvidualnog talenta f odsustva misaone kan.sek-
venost.i, vee sama mjera fi102'.1CXfSlrog diSlruma koji ne ~
!e priznati estetski pozitiV'itet onoj disperzivnoj energiji
estetsk:og negativiteta koja sama na sebe preuzima pre-
te!ko breme izmjene realnog SIVijeta i mrtvih predstava o
njemu. I to ne zato §to Adorno ne bi vjerovao u snagu
i moguru eksplozivnost te energlje, vee lto se ona ,1<>·
cfra" Jedlno u sferu koja je u :htstOrtjsko-sOdjalnoj stra-
tifikaclji a.vremenog svijeta bitno marg.inaln& Duzorno
je, po Adomu, i pomilljatl da Jedan ,novi koncept kW-
16 ESTETICKA TEORLJA
ture i um.jetnosti mole izmijeniti realni svijet apsolut-
nog identiteta. Koliko god on odbijao runutamji meha-
nizam ,jednodimenzionailnog dru§tva", njegovo odbija-
nje mo~e biti u znaku naivnog pristajanja na ,lukavstvo
uma" :ltao ,objekt:iwnog neduha". I kao svojevrstan vid
zagovaranja ludisWSkog panesteticizma, on je u opasnosti
da bude a priori ugracten u jedan univerzalni sistem raz-
mjene kao dodatna funkcija i.nstrumentalnog duha. S
druge atrane, savremena kultura i umjetnost su po sebi i
u sebi eti~ inhibirane: mo!e li se uoplte pisati lirska
poezija poslije Aulvica?, nije retori&o pitanje, vee eg7i-
stencijalno zd.vajanje koje na preciznu moralnu vagu
stavlja teike fakte !ivota i smrti, kolektivne smrti i pu-
kog pr:i:vida pcm.ovo uspostavljenog sldada, imaginarno
posredovanog i zahtijevanog. Otuda je za Adorna svako
ovladavanje ,po.zitivnim smislom" u umjetnosti prista-
janje na participaciju u objektivnoj neistini svijeta, kao
Jto se njegovoj svjetlosti more protivstaviti jedino ,or-
ganiziranom smisao.nom prazninom" i vlastitom tamom:
,Sto god se v:iAe sveil'l1016na iJndrustrija lrulture dok.opava
prlncipa svjetlosti i §to god ga u postupku sa ljudima,
a u korist neuni!tene tame, s~ vi.§e .zasjenjuje, to vi~ i
umjetnost stupa u suprotnOBt lamom svjetlu, pl'<)tivstav-
lja :konfiguracije one potisnute tame omnipotentnom stilu
vremena neonslmg osvjetljeja, te osvjetljavanju poma~e
jo!§ jedino time §to svjetlocu svijeta svjesno razobli~ava svo-
jom vlastitom tminom. Umjetnost bi odumrla samo za
jedno rzadovoljeno oovje~anstvo: njena smrt d.anas, kako
prijeti, bila bi jedino trij11mf golog opstanka, nad pogle-
dom ~vijesti lroj.i se drznuo da mu se odupre" (Filozofija
nooe mu.dke).
Adorno je daleko od toga da dijalektiku pretvori u
,dr!avnu religiju" i da u umjetnosti (i to upravo awan-
gardnoj) ne vidi ,ferment" mijenjanja postvarenog svi-
jeta, samo Ito ne mof.e pristati na militantni optimizam
m&"lruzeovskog tipa o etosu estetskog k:ao ,dru§tvenoj
produ:ktivnoj moCi" koja bi se mogla javiti u funkciji
bitnog :rn.odEilatora norvog povijesnog sklopa, kao Ato, s
druge strane, bitnu moe savremene umjetnosti vidi u
njenom asocijalnOm katakteru, a ne u njenom partici-
piranj'll u dtuitvenom totalitetu u formama koje aamo
prlwidno mogu blti ,~isti oblik protesta". A to Ito je
PREDGOVOR
17
ostao na umjetnickom iskustvu Senberga, Malera, Ve-
berna, Beketa, Pikasa moMa i nije znak poricanja geneze
moderne umjetnosti, nego uvid da je to iskustvo ten-
denciozno uzev§i, uzorno za savremenu stvaralaCk~ svl-
jest i senzibilitel
•••
Od studije Kierkegaard. Konstruktion des Astheti-
schen (Tiibingen, 1933) traje Adomov kontinuiran i in-
tenzivan filozofski interes za umjetnost. Taj interes je
pred samu autorovu smrt literarno okrunjen rukopisom
Estetil!ke teorije. Radi informacije na.§em ~itaocu nudimo
nekoliko relevantnih fakata o genezi ovog Adornovog pos-
ljednjeg djela.
~epo~redno pred smrt Teodor Adoono je pismeno
pos~~edo~1o da ~.ona~o ?-01\TI"Savanje rukopisa Esteticke
teon1e ,JoA zahtlJeva o~aJan napor", ali da se on u os-
noY.i tice artikulacije teksta a ,nikako viAe supstancije
knJige". Sto se tice teksta Esteticke teorije u obliku koji
se ~ad~ nudi na.§em ~itaocu predstojalo je pobolj§anje
,jeZic~Ih detalja", dok su aforisti~ki pisani fragmenti iz
Parahpomene ostali neuvr§teni u cjelinu djela a Raniji
uvod je, kako je bilo planirano, trebalo da bud'e saddaj-
no dopunjen.
Rad na pisa~ju Estetic~e teorije Adorno je zapo~eo
u. ~unu 1~5~. godin~, ~ nad1 da ce ono §to je dato u ra-
Dijim broJmm esteb~kun studijama i §to je Adorno ta-
k_ode, predavao studentima Frankfurtskog univerziteta u
Zl.~kom ..semestru 19~9/?0. i u Ijetnjem 1950. godine,
b1t1 . ~azviJeno u form.t ststematski koncipirane esteticke
teonJe. Treba ~ap.omenuti da su ·~edavanja irz Ijetnjeg
s~estra 1967. 1 Zimskog 1967/68. hila najvecim dijelom
VJer~vatno zasnovana na onom §to je Adorno imao kao
r~latwno vee gotov tekst zami§ljenog i dugo planiranog
dJela.
Dovr§avanje rukopisa se nepredvitieno oteglo i za
samog Adorna: 4 maja 1961. ~inje rad na diktiranju
P:Ve verzije,. k?Ja je po arti~l~ciji. paragrafa i poglavlja
~ila jo§ kraJnJe svedena. D1kt1ranJe se uskoro prekida
1 tekst prve averzije Esteticke teorije ostaje u toj formi
 ESTETICKA TEORLTA
18
sve do zavrsetka Negativne dijalektike (ljeto 1966}. Kra-
jem oktobra 1966. godine Adorno poduzima pis~je nove
verzije: "shematizacija" i arhitektonika teksta _Je A~or­
nOIVa glavna briga. Posao je nastavljen tokom c1tave Idu-
ee godine. Pored toga, Adorno u to vr~jeme pise .predgo-
vor za izbor pjesama Rudolfa Borharta 1 uvod u nJemaCko
izdanje Dirkema. Dvadeset cetvrtog januara biljezi da
je prva obrada moje velike esteticke knjige okoncana".
Pre"ostala je konacna redakcija teksta: u odnosu na stvar-
no prvu sirovu obradu" i drugu koja je bila nova ver-
zija ko~a~na redakcija je za samog autora bila posebno
stv~alacki izazovna kao samoustanOIVljena pozicija kri-
ticara vlastitog rukopisa i "najproduktivnija" faza kri-
ticke samorefleksije. Period od poeetka septembra 1968.
protiee za Adorna u intenzivnom radu na pisanju socio-
loskih studija, kao Ito je uvodno pre?avanje za .~~~ nje-
macki skup sociologa i uvod u z'?<>rmk Der ~osdtvts'I1_1-US­
streit in der deutschen Soziologte; u to VTIJeme poJav-
ljuje se i knjiga o Albanu Bergu. To je istovremeno i
period !estokih studentskih nemira, ideolo§kih diferen-
ciranja a za samog Adorna vrijeme sna!nog kritickog
preispitwanja moralnog podteksta i idejnih konsekvencija
vlastitog teorijskog djela. Od septembra Adorno ~a.tn<?
preraduje ono §to je vee bilo prekucano, ne ostavlJaJUei
gotovo nijedan stav u onoj formi u kojoj je bio prethodno
formulisan; uz to slijedi i dodavanje novih pasa!a, kao
i izbacivanje Citavih .ranije napisanih dijelova teksta.
Stvami rad na tome datiran je sa 8. oktobrom 1968.
god. i traje intenzivno sve do 16. juna iduee godine. Za
Citawo to vrijeme a posebno u periodu pisanja druge
verzije Adorno se' suocava .ne samo sa pitanjima sadrzaj-
nog pr~dubljivanja bitnih estetickih antinomija, vee i ~a
problemom kompozicije teksta. Sve. vise uoeava da . knp-
ga mora biti strukturirana koncentncno sa paratakbCk1m
dijelovima, i da je to je~ni nac~ da te po_sc;b~e tekstu-
alne cjeline budu orgamzovane 1 da gravibraJu prema
tekstualnom jezgru, koje ee tako ,izrazavati njihoV? k~:>I~­
stelaciju". Drugim rijeCima, "cjelina se mora montlratl ~~
niza pojedinacnih dijelova ~oji s~, tako reCi, ~~ako va!m
i koncentriano rasporedem na .IStom stupnJU .
Strpljivo bavljenje "formalnom" stranom teksta nije
za Adorna, medutim, tnikakva na.rcisoidna prednost mogu-
PREDGOVOB 19
Cem postizanju ili zazivanju tehniCkog perfekcionizma:
,formalno" je ovdje neposredno proizi.Slo iz ,sadrZajnog", i
to i za samog Adorna u iznenadujuee snamoj i neposred-
noj sprezi. Zato njemaCki izdavac s pravom podvlacS da
je ovaj odnos "objektivno uslovljen" i da nije ni.Sta drug.o
do ,izraz stava miSljenja prema objektivitetu".
Da bi konaeno n.a.Sao ,povezujuei oblik" svom tek-
stu, Adorno je odmah poslije odmora u ljeto 1969. god.
bio planirao jos jedno studiranje i "pro~itavanje" ruko-
pisa Esteticke teorije: iznenadna smrt nije dopustila da se
taj 111.aum ostwari. Kao prezentacija posljednje Adornove
verzije i obrade teksta, a ne kao ,kriti~ko-historijsko"
izdanje, Esteticka teorija je ipak toliko dovriena da po
mnogo ~emu predstavlja krunsko estetiCko djelo naseg
IVTemena.
III
U onome Ito se naziva filozo:fijom um;etnostt
obteno nedostaje jedno od dvoga: m fil.ozofija,
m umjetnost.
Fridrih Slegel
Kao filozof, Adorno govori i o umjetnosti. Preciz-
nije receno, u cjelini njegovog djela taj govor je povla8-
een samim tim sto je umjetnicko islrustvo u njemu sa-
cuvalo svoj dignitet i autentienu Ijudsku mjeru. U
Adornovom filozofskom izricanju o umjetnosti ne nedo-
staje, sreeom, nijedno od dvoga: filozofija, ni umjetnost.
Kakva je priroda tog susreta i kada umjetniCko na
nu!an nacin postaje predmet filozofske orefleksije? Samim
naCinom postavljanja ovih pitanja istakli smo dva mo-
guea nivoa AdornOIVe kritiCke problematizacije pretpo-
stavki naznacenog odnosa.
Kada Adorno istice da se ,filozofski pojam ne raz-
dvaja od ceznje koja umjetnost kao nepojmovnu odu-
sevljava i cije ispunjenje izmice njenoj neposrednosti
kao prividu", onda u tom stavu nije bitno preuzimanje
Hegelovih odredenja umjetnosti kao ,nepojmovne" i ,prl-
vida", vee to da se ,filozofski pojam ne razdt'aia" od
onog u umjetnosti sto Cini njenu bitnu unutarnju ten-
ziju. U odnosu na umjetnost filozofija se ne postavlja
20 ESTETICKA TEOBI.l"A
l PlU!:DGOVO:R
,odozgo", wee ona ,treba da pomogne i uzdigne do teo-
rijske svijesti njene unutrasnje tendencije", da snaga
svog ,op.Steg pojma transformise u samorazvoj konkret-
nog predmeta a njegovo zagonetno drustveno lice raz-
jasni pomoeu sila njegove vlastite individuacije". Jedino
takvim postupkom mogueno je otkriti ono ,filozofieno"
u umjetnosti i ,umjetniCko" u filozofiji.
Ovo Ato je upravo navedeno iz Filozofije nove mu-
zike bice razvijeno i stroze domisljeno u Esteti~koj teo-
riji: Adorno ce posebno insistirati na promijenjenom poj-
mu umjetnosti, kojemu estetika, kao disciplina koja je
,filozofska po sebi" a ne ,primijenjena filozofija", moze
problematski korespondirati upraavo time sto i ,u filo-
zofiji i u umjetnosti vlada isti duh", koji ,filozofiji omo-
gucuje da supstancijalno obraduje umjetnost a da joj se
ne preda". Ako je proslo vrijeme velikih filozofskih si-
stema, onda su ,Hegel i Kant bili posljednji koji su,
grubo receno, mogli da napisu velike esteticke sisteme
a da nisu nista razumijevali o umjetnosti". Ako, s druge
strane, tradicionalna estetika nije domislila smisao He-
gelovih rijeci o kraju umjetnosti, to je sama umietnost
iskusila nove modalitete svoje egzistencije i, kao anti-
umjetnost, pokusala da u svakom pojedinacnom istin-
skom umjetnickom djelu pokaze da je ,imanencija dru-
stva u djelu bitan drustveni odnos umjetnosti, a ne ima-
nencija umjetnosti u drustvu". U principu uzevsi, filo-
zofija i umjetnost ,konvergkaju u njihovom saddaju
istine" i zadatak je kriticke svijesti da istrazi ,uslov
mogucnosti" jedne takve konvergencije, kao i puni smi-
sao cinjenice da se ,sadr!aj istine predstavlja u umjet-
nosti kao pluralitet, a ne kao apstraktni nadpojam um-
jetniCkih djela". No, konvergencija umjetnosti i filozo-
fije nije povijesno i duhovno dekontekstualizirana. Kao
i u filozofiji, tako se, po Adornu, i u umjetnosti obisti-
njuje ideja o predvecernjem letu Minervine sove: ,Dok
su egzistencija i funkcija umjetniCkog djela bile nesu.m-
njive u drustvu i dok je vladala neka vrsta saglasnosti
izmedu samoizvjesnosti drustva i stanOIVista umjetnickog
djela, misao nije postavljala pitanje o estetskoj odgovor-
nosti smisla: prethodno dato cinilo joj se samora7JUmlji-
vim. Kategorije umjetnosti tek onda bivaju promisljane
filozofskom refleksijom kada su, prema Hegelovim !I"ije-
21
Cima, pres tale biti supstancijalne i neposredno sa vre-
mene i rizvjesne".
Ista misao bice izraZena u adornovski karakteristic-
noj i lako prepoznatljivoj stilizaciji stava sa kojim i po-
6inje tekst EatetiCke teorije: ,Postalo je samo po sebi
razumljivo da nista sto se tice u.mjetnosti, ni u njoj sa-
moj ni u njenom odnosu spram cjeline, nije vise samo
po sebi razumljivo, pa eak ni njeno pravo na egz.isten•
ciju". .
- Iz tog iskustwa negativiteta urnjetnost j . filozo_fija
crpe jo! jedinu svoju snagu, snagu nepristajanja na ,sa-
tansku parodiju" modernog svijeta u kojemu je njihova
jedina istinska zadaca da afirmisu ,ono beznadno otu-
deno u oju korist vise nijedna sama stvar ne govori".
... To ,neidenticno" Adorno ne otkriva samo kod Sen-
berga iii Beketa, vee cak i kod Hegela: nasuprot Selin-
govoj panestetskoj konstrukciji svijeta kao konacnom
pomirenju i ,apsolutnom identitetu" po modelu umjet-
nickog djela, ,umjetnost, kao nesto od empirije odvo-
jeno, konstitutivno zahtijeva nesto nerjesivo, neidentic-
no; ona postaje umjetnost samo po onom !to ona sama
nije" (Drei Studien zu Hegel).
I upraavo po toj jedinstvenoj moci sabiranja citave
duhovne povijesti u strate5ki plan oporbe i nepristajanja
na totalnu i totalizirajueu neistinu svijeta Adornovo fi-
lozofsko djelo je izuzetno. Njegova ljudski uznemirujuca
istina, pa cak i kad zavr!ava u ,intelektualnoj melan-
holiji", data je posredstvom dijalektiCke metode mislje-
nja koja nijedan svoj predmet nije ostavila u apstrakt-
nom i cistom liku njegOlVe neposredovanosti, vee ga je poj-
movno redefinirala bogatim spletom njegovih suodre-
denja.
Ako ni filozofski (a ne samo knjifevni) tekst ne moze
biti reduciran na te2'JU kao ,temeljni stav", pa cak ni na
napetost, kako Adorno woli da kaze, izmedu ekspresije
i konstrukcije (u umjetnosti), odnosno izmedu ekspresiv-
nog i argumentativnog elementa (u filozofiji), onda bi-
smo mogli reci da metoda diktira tekst, da ga vodi, da
ispisuje njegov bitni trag.
I upravo zahvaljujuCi njenoi strogoj provedbi Ador-
no je i mogao da tekst svoje Estet~ke teorije struktu-
rira po principu koncentricnih krugova i da sve ono sto
22 ESTETICKA TEORIJA

je u njima problematizirano (umjetnost kao fait social i

DJena autonomija, istina-privid, mimezis-konstrukcij9,
prdrodno-duhovno, procesualno.st umjetniekog djela-
njegova trajnost, genijalnost-darovitost, itd. dobije svoj
aporeticki lik. Pa ~ak ako i primijetimo da je AdomOIV'
pojmovni aparat, bar nominalno, naslijeden iz tradicio-
nalne estetike, sasvim je izvjesno da studiozno ~itanje
Esteticke teorije mo!e za ~itaoca biti rigorozari studij
dijalekti&og mi~Ijenja. Meni samo preostaje da po!elim
taj ,sreeni ~as" duhovne avanture.
Kasim PROHIC

ESTETICKA TEORIJA