UNIVERZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK: HISTORIJA

VELIKI SJEVERNI RAT

U SVIJETU ŠVEDSKIH I RUSKIH ODNOSA

Student: Mentor:

Fahrudin Hajdarević Dr. sc. Izet Šabotić,vanr. prof.

Tuzla, 2015
SADRŽAJ:

U V O D......................................................................................................................................3
VELIKI SJEVERNI RAT (1700. – 1721.).................................................................................4
STANJE U ŠVEDSKOJ I RUSIJI PRIJE VELIKOG SJEVERNOG RATA........................4
PRVI DIO RATA DO 1709. GODINE..................................................................................4
DRUGI DIO RATA DO MIRA U NIŠTATU 1721. GODINE.............................................8
ZAKLJUČAK:..........................................................................................................................10
LITERATURA:........................................................................................................................11
 UVOD

Izučavanje odnosa Rusije i Švedske može se sagledati kroz prizmu njihovih ratnih
sukoba. Rusija ima pretenzije da se domogne Baltičkog mora i uključi aktivno u trgovinu.
Nasuprot njoj, Švedska izrasta u veliku vojnu silu, koja se ne zadovoljava samo baltičim
prostorom, nego ima pretenzije na poljski teritorij.

Interesi ove dvije države su različiti, što će početkom 18. stoljeća izazvati otvoreni
ratni sukob. Ostale Evropske države, u velikoj mjeri neće uzeti učešća u ovom sukobu, jer će
dotadašnji saveznik Švedske, Francuska biti zauzeta ratom za špansko nasleđe.

I jedna, i druga država imat će svoje slavne periode, ali će Rusija u drugom dijelu rata
ući veoma ozbiljno u realizaciju svog državnog plada, a to je uključivanje u sve tokove
evropskog života.
 VELIKI SJEVERNI RAT (1700. – 1721.)

STANJE U ŠVEDSKOJ I RUSIJI PRIJE VELIKOG SJEVERNOG RATA

Na prijestolje u Švedskoj dolazi mladi kralj Karlo XII (1697. – 1718.), željan
dokazivanja, što zbog svoje mladosti, što zbog političke izoliranosti svoje države posle
razilaženja sa Francuskom. Francuska se okrenula ratu za Špansko nasleđe i nije imala
mogućnosti da pomaže Švedskoj na baltičkom području.1

Na čelu Rusije tada se nalazi Petar Veliki (1682. – 1725.). Baš tada Rusija teži sve više
Evropi, nego Aziji. Od 1694. godine Petar provodi reforme u Rusiji, udara temelje za
ekspanzionistički istup Rusije na Sjeveru Evrope.2

PRVI DIO RATA DO 1709. GODINE

Odmah posle razilaženja Švedske i Francuske, stvara se protušvedski savez u koji su

ulazile Danska, Poljska i Rusija. Car Petar u ovom savezu je vidio svoju mogučnost istupanja
na Evropsku scenu.3 Pregovori Rusije sa Portom još nisu završeni,a Petar Veliki je ušao u
savez protiv Švedske. Ako pregovori sa Osmanskim Carstvom propadnu Rusija mora voditi
rat na dva fronta.4

Sve tri članice koalicije imaju svoje motive za rat protiv Švedske. Danski kralj
Frederik želi da pripoji provinciju Holštajn – Gotorp, August Saksonski želi da pokori
Livoniju i tako osigura sebi vlast u Poljskoj, dok Petar želi izlaz na Baltik da uspostavi
trgovačke i političke veze sa zapadnom Evropom.5

Poljska i Danska nisu mogle čekati Rusiju da riješi svoje probleme sa Osmanskim
Carstvom, pa su krenule na Švedsku na čijem čelu je bio mladi kralj Karlo XII. Upad danskih
1
Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba (XVI – XIX stoljeće) – sa posebnim osvrtom na Apeninski
poluotok, (Dalje: Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba), Zagreb 2004, str. 117.
2
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije (Ponovljeno izdanje),(Dalje: Istorija Rusije),
Zagreb 2009, str. 155.
3
Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba, str. 177.
4
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 174.
5
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope 1450. – 1789., Matica Srpska, Novi Sad 1989., str. 463 (Dalje: Uspon
Evrope)
i saksonskih trupa na švedski teritorij završava potpunim neuspjehom. Odmah saksonska
vojska se povlaći uvidjevši moć Karla XII, a Karlo odmah pvih mjeseci rata (1700.) eliminiše
Dansku, zauzevši ostrvo Zeland.6 Kao pomoć Švedskoj stiže nizozemsko – engleska flota
koju šalje Viljem III. Imajući sada podršku Karlo XII prodire do Kopenhagena. Danski kralj
Frederik bez pomoći Augusta Saksonskog, koji je se odmah povukao sa svojim trupama preko
Dvine, prihvata nezavisnost vojvodstva Holštajn – Ggotorp i popisuje kapitulaciju, te ujedno
se povlaći iz saveza sa Poljskom i Rusijom.7

Godine 1700., tačnije 19. augusta, Rusija dobija pozitivan odgovor od Porte, odnostno
potpisan je mir. Sada samo Rusija treba naći razlog da objavi rat Švedskoj. Razlog objave rata
Švedskoj, Rusija je našla u tome da je izvijesni Petar Mihailov doživio neprijatnosti prilikom
pratnje jednog izaslanstva koje je prolazilo kroz Rigu.8

Mislivši da je Karlo XII zauzet ratom sa Poljskom i Danskom, car Petar kreće u rat
kao u šetnju. Krenuo je odmah na jaku trđavu Narve, na ušću istoimene rijeke i skoro dva
mjeseca trajala je opsada.9 Petar Veliki ubrzo je uvidjeo da njegova vojska nema dobrih
zapovjednika, jer svojim reformama doveo je strance zapovjednike, koji nisu imali vremena
dovoljno se upoznati sa svojim trupama.10

Sam car Petar je bio bijesan zbog nemoći svoje vojske da zauzmu utvrđenje, a to je
pogoršala vijest da Karlo XII stiže sa svojim odredom za dva dana do utvrđenja Narve. 11
Karlo XII ponesen prethodnim uspjesima dolazi 23. Novembra 1700.12 godine sa skoro pet
puta manjom vojskom nanosi težak poraz ruskim trupama. 13

Aleksej Jelačić u svom djelu Istorija Rusije navodi:

„Vojska je bila nejednaka, loše snabdevena, velikim delom slabo izvežbana i slabo
naoružana. Iznenadnim napadom na nju Karlo, iako je bio gotovo pet puta slabiji, naneo joj je
strašan poraz. Mase Rusa podavile su se u talasima Narve, dok su druge bile zarobljene sa
celokupnim taborom, komorom, artiljerijom i zastavama. Samo su se dva gardiska puka još
6
Matju S. Anderson, Evropa u osamnaestom veku 1713. – 1789., Clio 2003,str. 284. (Dalje: Evrpa u 18. Veku)
7
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.463.
8
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 174.
9
Isto, str. 174.
10
Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, Beograd 1929, str. 48. (Dalje : Istorija Rusije)
11
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 174.
12
Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba, str. 177., dok kod Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj
Ezenman u Istorija Rusije stoji podatak da je taj napad bio 27/28 novembra 1700. godine
13
Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba, str. 177.; Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.463.;
Matju S. Anderson, Evropa u osamnaestom veku 1713. – 1789.,,str. 284.; Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj
Ezenman, Istorija Rusije, str. 174.
nekako borila, pa su se povukla u nekom redu, ali pretrpevši teške gubitke. Petar je u panici
pobegao sa bojnog polja još pre odlučnog trenutka.“14

Karlo XII okreće se sada jedinom protivniku sa kim nije došao u direktan sukob, a to
je Fridrih August. Karlo je dugo vremena prveo po njemačkim ravnicama želeći da porazi
Augusta i pokuša brzo da uguši ovu koaliciju. Posle pet godina Karlo XII i dalje nije porazio
vojsku Augusta. Preko Žlezije dolazi Karlo XII do Saksonije i primorava Augusta na
pregovore. Traži od poljskog plemstva da smjeni Augusta, ali oni to ne žele sa izgovorom da
je August vodio rat saksonskim trupama, a ne poljskim. No, to neće pomoći poljskim
plemićima da ostave Augusta kao kralja, jer je ih Karlo XII primorao 1704. da ga smijene i
on na njegovo mjesto dovodi Stanislava Ljubščinskog.15

Rat u Poljskoj sa Augostom trajao je do 1707. godine kada dolazi do mira u

Altranštatu kojim se August odriće prava na Poljsko prijestolje, pa tako Stanislav Ljubščinski
postaje zakoniti kralj Poljske.16

Dok je Karlo XII bavio se sukobom sa Augustom po njemačkim ravnicama, Petar je se

oporavio od poraza i sproveo niz reformi koje će biti ključne u ovom ratu. Reforme su se
odnosile najviše na vojsku, na koju Petar nije mogao biti nikako ponosan zbog tešskog poraza
prilikom opsade Narve. Reformisao je i finansije i administraciju, a sve u korist vojske. Išao
je toliko daleko da je crkvena zvona oduzimao i topio ih da bi izlio nove topove.17

Sa svojom reformisanom vojskom, Petar ulazi u Švedsku 1702. i u jenes iste godine
osvaja tvrđavu Noteburg, na veoma važnom strateškom mjestu, na izlasku Neve iz Ladoškog
jezera. Već u proljeće 1703. izlazi na Blatičko more gdje želi proslaviti svoje uspjehe tako da
je osnovao novi grad na ušcu Neve i jednog ostrva, kojeg je nazvao Sankt – Petersburh,
odnosno Sveti Petar.18

Nakon osnivanja grada, pristize u utvđeno pristanište Kronštatom flota koja je

izgrađena na jezeru Onjegi. Petar na Baltiku zauzima još nekoliko pokrajina: Koreliju, Ingriju,
Estonsku i Livansku sa njenim glavnim gradom Rigom.19

14
Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, str. 48.
15
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.463.
16
Isto, str. 463. – 464.
17
Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, str. 48.
18
Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, str. 48.
19
La Rousse, Opšta Enciklopedija, Tom III, Beograd 1973, str.434.
 Karlo XII krenuo je da se obračuna sa Petrom I i tako završi ovj rat u svoju korist. Na
svoju stranu pridobio je ukrajinskog hetmana Mazapu, sa kojim je zaključio tajni ugovor, da
će Mazape poslati 30 000 kozaka20 pod zapovjedništvom Luvenhaupta.

Petar I tada isprobava prvi put tehniku taktičnog povlaćenja ispred neprijatelja,
uništavajući sve i ostavljajući pustoš iza sebe. Pustošio je Livoniju i Ingriju nadajući se da će
Karlo XII krenuti odmah na Ruske trupe, ali Karlo odlazi u ukrajinsku oblast očekujući
pomoćne trupe koje mu je obećao Mazape.

Karlo je bez optora prešao rijeku Berezinu i zadržao se oko mjesec dana u Mohilevu
čekajući vojsku. Vojska sve više osjeća glad, izmorenost, i sve brojnije bolesti. Od pomoći
mu stiže samo oko 6 000 vojnika pod zapovjednikom Luvenhauptom, koji je doživio poraz od
ruskih trupa prilikom svog dolaska.

Poraz Luvenhaupt doživio je 20. oktobra 1708. godine kod Ljesnaje, gdje je izgubio
većinu svoje vojske, a prilikom bježanja morao je ostaviti svoju artiljeriju. 21 Sada ta vojska
pretstavlja samo više gladnih usta u Karlovoj armiji. Za to vrijeme Petar prodire u Ukrajinu i
osvaja utvrđeno mjesto Baturin u kome se nalazio Mazape, gdje je smjenjen, a na njegovo
mjesto dolazi Ivan Skoropadski privržen rusima.

Karlo XII bez pomoći Mazapea i bez artiljerije Luvenhaupta, prodire u Rusiju gdje
opsjeda grad Poltavu u maju i junu 1709. godine. Ta opsada je još više pogoršavala stanje
unutar vojske, zbog hladnoće, velikih gubitaka, i sve manje municije. Generali su na sve
naćine pokušavali da Karlu skrenu pažnju na to, i da je bolje da se opsada odgodi za nekoliko
mjeseci.

Petar I nije žurio do grada Poltave jer je znao da sada ima dva saveznika: prvi kao jaći bilo je
vrijeme,a drugi malo slabiji bio je prostor. Do bitke pored grada Poltave došlo je 8. jula 1709.
godine, gdje su ruske trupe za nekoliko sati potpuno porazile Švedsku i kralja Karla XII.
Karlo je sa malim brojem ljudi pobjegao preko Dnjepra u Osmansko carstvo.22

DRUGI DIO RATA DO MIRA U NIŠTATU 1721. GODINE

20
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.464.
21
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 175.
22
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 176. ; Dragoljub R. Živojinović, Uspon
Evrope, str.464.; Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, str. 49.; La Rousse, Opšta Enciklopedija, Tom III, str.434.
 Posle Poltave Švedska gubi premoć na Baltiku. Ruske trupe zauzimaju Rigu i Finsku,
Sjem je fratio Augusta na prijestolje Poljeske, a Hanover i Pruska žele ući u rat da osiguraju
sebi neke dijelove teritorije.23
Velike zapadne sile Englesa i Nizozemska, nastojale su da u ovim teškim vremenima
za Švedsku, brane švedske iterese na Baltiku. Mirom u Hagu 1710. god. Švedski posjedi u
Njemačkoj proglašavaju se nautralim. To za Švedsku vladu znači više nego prihvatljivo, ali se
umješsao sam kralj Karlo XII iz Istambulu koji se ne slaže sa tim prijedlogom.

Karlo se nalazi u Istambulu kao sultanov gost, i sve svoje napore ulaže kako bi sultana
nagovorio da krene u rat protiv Rusije. U tome će uspjeti. 1710. godine. Petar je na Prutu
Osmanskom carstvu morao predati teritorije osvojene na Crnom i Azovskom moru.24

Karlo XII se uspio vratiti u Švedsku 1714. godine. Upravo tada je Rusija ponovno
napala Švedsku i svojom flotom porazila šveđane u bitci kod Hangeuda 7. augusta 1714.
godine.25

U ljeto 1716. godine bilo je izgleda da će se dansko – ruska koalicija, potpomognuta

britanskim i holandstik trupama iskrcati u južnoj Švedskoj, pod komandom Petra I. On je još
uvijek imao osjećaj da je Švedska posle svega i dalje osala jaka, ali je sumnjao i u svoje
saveznike pa se povukao. Dio svoje vojske ostavio je u vojvodstvu Meklenburgu kod svoje
kćerke i zeta.26

Ta vojska izazvala je prijetnju po Dansku, Hanover i Englesku. Od tada odnosi između

Engleske i Rusije bili su zategnuti. Kada Engleska šalje svoje trupe u pomoć Švedskoj 1719. –
1720. godine, toliko su se zaoštrili odnosi da je bio skoro na pomolu otvoreni rat.

Karlo XII poginuo je u Danskoj u bitci kod Fredrilstada. 27 Njega nasleđuje njegova
sestra Urlika Elenora koja je imala ogranićene ovlasti. Karlova smrt prestavlja prekretnicu u
politici Švedske, jer već njegova sestra ima dosta manja prava kao kraljica, nego što je on
imao.

Mirovni pregovori su zapoćeli odmah posle smrti Karla XII. Pregovori su završeni
mirovnim ugovorima prvo u Štokholmu 1719. pa u Frederiksburgu 1720. godine. Ovim

23
Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.464.
24
Isto, str. 464.
25
Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije, str. 198.
26
Matju S. Anderson, Evropa u 18 veku, str. 286.
27
Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba, str. 178.
mirovnim ugovorima Hanover je dobio Bremen i Verden, Pruska je dobila Šćećin i dio
Pomeranije, Danska dobija dio Šleziviga, a August dobija pravo na poljski prijestol.28

Ugovorom u Nistatu (Ništatu) 1721. godine Rusija je dobila dio Finske, sa Viborgom,
Karelija, Ingrija, Estonska i Livonija sa ostrvima Mozunskim i gradom Rigom. Tako Rusija
ovim ugovorom postaje jaka evropska sila.29

ZAKLJUČAK:

Veliki Sjeverni rat donio je Rusiji izlaz na Evropsku političku scenu. Vladavina Petra I
Velikog donijela je velike reforme, ali sve u cilju da se Rusija dokaže da više nije „pored“
Evrope, nego uveliko dio nje. U prvim godinama rata Švedska, vođena entuzijazmom i
mladošću kralja Karla XII ima apsolutnu dominaciju nad borbama koje su vođene.

Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.464.

28

Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope, str.464.; Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba, str. 178.;
29

Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, str. 51.; Matju S. Anderson, Evropa u 18 veku, str. 286.; La Rousse, Opšta
Enciklopedija, Tom III, str.434.;Keršovani Otokar, Velika ilustrovana provijest svijeta,str. 5516.
 Vojni sistem Švedske zasnovan je na porezima novoosvojenih teritorija i
popunjavanjem ljudskih gubitaka sa tog teritorija. Rusija i Petar Veliki staviće prepeku tom
vojnom sistemu Švedske, tako što će se taktički povlaćiti u unutrašnjost svojih teritorija,
uništavajući sve i ostavljajući pustoš iza sebe.

Švedska uvućena u zamku, nema osvojenih teritorija na kojima će naći hranu i ljude za
svoju vojsku, a susreće se sa svakodnevnim ljudskim gubicima, što zbog zime i gladi, što
zbog raznih bolesti. Velikom pobjedom kod Poltave Rusija će krunisati svoju taktiku i nanijeti
veliki poraz svom protivniku od koga se neće moći oporaviti.

Smrt Karla XII 1718. godine dozvoljava da se vlast kralja, kao institucije, smanji.
Švedska od tada je okrenuta samo mirovnim pregovorima u kojima je u prvom planu
prestanak oružanih sukoba, jer je država veoma iscrpljena, a u drugi plan stavljaju se teritoriji
koje je osvojila.

Zaključenim mirovnim ugovorom u Ništatu 1721.godine Švedska ostaje bez ikakvih

mogućnosti da zadrži svoje teritorije. Rusija je zadržala svoje teritorije na Baltiku i ukljućila
se u sve Evropske tokove života.

LITERATURA:

 Aleksej Jelačić, Istorija Rusije, Beograd 1929.;

 Dragoljub R. Živojinović, Uspon Evrope 1450. – 1789., Novi Sad 1989.;

 Keršovani Otokar, Velika ilustrovana provijest svijeta, Rijeka 1978.

 Matju S. Anderson, Evropa u osamnaestom veku 1713. – 1789., Clio 2003.;
 Pavle Miljukov, Šarl Senjobs, Luj Ezenman, Istorija Rusije (Ponovljeno izdanje),
Zagreb 2009.;
 Slaven Bertoša, Svjetska povjest modernog doba (XVI – XIX stoljeće) – sa posebnim
osvrtom na Apeninski poluotok, Zagreb 2004.;