Co to znaczy, że pole elektryczne bądź magnetyczne

jest wirowe?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Co to znaczy, że pole elektryczne bądź magnetyczne
jest wirowe?

Czy to nie ciekawe?

Co to jest wir? Kojarzy Ci się zapewne z wodą, być może z odpływem wody z wanny, albo
zasłyszaną historią o tym, że wir wciągnął kogoś w głąb wody. Tak, wiry wodne potrafią być
groźne. Na zdjęciu (Rys. a.) pokazany jest taki wir.
Rys. a. Łatwo wyobrazić sobie, że gdybyśmy na powierzchni wody upuścili jakiś lekki przedmiot (listek, piórko),
to wykonywałby ruch obrotowy, poruszając się po krzywej spiralnej i jednocześnie opuszczałby się w głąb wiru

Oprócz wodnych mamy jeszcze potężne wiry atmosferyczne – huragany.

Rys. b. Huragan Katrina u wybrzeży Stanów Zjednoczonych. [Źródło: NOAA, Public domain, via Wikimedia
Commons]

Ale to nie koniec możliwości przyrody. Spójrz na ten potężny wir przedstawiony na Rys. c.
Rys. c. Galaktyka Wir (M -51). [Źródło: NASA, ESA, S. Beckwith (STScI), and The Hubble Heritage Team
STScI/AURA), CC BY 3.0, via Wikimedia Commons]

No i teraz okazuje się, że jeszcze możemy mieć wirowe pole elektryczne i wirowe pole
magnetyczne. Co to właściwie znaczy? Dowiesz się w tym e‐materiale.

Twoje cele

W tym e‐materiale:

dowiesz się, co to znaczy, że pole elektryczne albo magnetyczne jest wirowe,

poznasz wielkość fizyczną, która jest miarą wirowości pola w danym obszarze,
zrozumiesz, co jest źródłem wirowego pola magnetycznego,
poznasz prawo Ampere’a i jego zastosowania,
zrozumiesz, że bezwirowość pola elektrostatycznego jest równoznaczna z jego
zachowawczością.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Wirowość pola jest pojęciem, które ma swoje źródło w hydrodynamice, czyli fizyce
przepływów cieczy. Spróbujmy na początek uruchomić naszą wyobraźnię.

Rys. 1.

Na Rys. 1. pokazano pole prędkości cieczy w postaci czerwonych wektorów prędkości

cieczy przypisanych punktom przestrzeni. Jest to pole wektorowe. Oczywiście pokazane są
tylko pewne wektory. Widzimy, że układają się one jakby w kółko, co zaznaczono
dodatkowo okręgiem, w którego punktach wektory są zaczepione. Gdybyśmy umieścili
w środku tego okręgu wiatraczek o osi prostopadłej do rysunku i łopatkach na okręgu, to
ciecz z pewnością wprawiłaby go w ruch obrotowy – zacząłby wirować. A czy tak samo
„chętnie” wiatraczek wirowałby, gdybyśmy umieścili go w polu zobrazowanym na Rys. 2.
albo na Rys. 3.?
Rys. 2.

Rys. 3.

Oczywiście, nie. Mimo że wektory mają taką samą długość – taka sama jest wartość wektora
prędkości cieczy, to czujemy, że wirowanie zależy od ustawienia tych wektorów względem
okręgu. Im wektory są ustawione bardziej stycznie do okręgu, tym jest większa wirowość
pola. W przypadku pola z Rys. 3. brakuje wektorów stycznych do okręgu. Wiatraczek
wogóle nie będzie się obracał. To pole jest bezwirowe.

Wielkość fizyczna, która jest miarą wirowości pola wektorowego, to krążenie, czasem
zwane cyrkulacją pola.
 Rys. 4.

Obliczanie krążenia pola wektorowego prędkości Kv odbywa się według następującej

procedury. Najpierw obieramy orientację krzywej, co pokazane jest na Rys. 4. za pomocą
− →
strzałek leżących na konturze. Dzielimy krzywą na maleńkie wektory Δl styczne do krzywej
i skierowane zgodnie z jej orientacją. Nasza abstrakcyjna, matematyczna krzywa
„zanurzona” jest w całkiem realnym polu fizycznym, jakim jest pole prędkości cieczy. Na
→
rysunku, dla jego przejrzystości, narysowane są tylko cztery wektory prędkości v , ale pole
prędkości występuje tu w każdym punkcie przestrzeni i trzeba sobie wyobrazić, że do
− → →
każdego wektora Δli  na krzywej doczepiony jest odpowiedni wektor v i . Krążenie
− → →
zdefiniowane jest jako suma iloczynów skalarnych wektorów Δli i  v i :

Kv = ∑i Δli ⋅ vi ⋅ cos θi
l
gdy Δ i → 0.

v θ
Zauważmy, że i ⋅ cos i jest składową styczną wektora prędkości cieczy do krzywej, po
której obliczamy krążenie. Ten przyczynek do krążenia może być dodatni, ujemny albo
równy zeru. W naszym przykładzie na Rys. 4. wszystkie przyczynki są dodatnie i całkowite
krążenie tego pola prędkości cieczy jest dodatnie. Nie mamy wątpliwości, że pole jest
wirowe.

Krążenie dla innych pól wektorowych będziemy obliczać analogicznie. Tak więc, dla pola
elektrycznego krążenie wektora natężenia pola elektrycznego zdefiniowane jest jako:

KE = ∑i Δli ⋅ Ei ⋅ cos θi
l
gdy Δ i → 0. pola magnetycznego Dla  krążenie wektora indukcji magnetycznej
zdefiniowane jest jako:
 KB = ∑i Δ li Bi ⋅ ⋅ cos θi
gdy Δ li → 0.

Zobaczmy, co możemy powiedzieć o krążeniu pola elektrycznego i magnetycznego i,

w związku z tym, o wirowości tych pól. Czy mamy tu jakieś prawa fizyczne dotyczące
pojęcia krążenia?

Tak, z czterech praw Maxwella opisujących elektromagnetyzm dwa prawa dotyczą

krążenia, jedno - pola elektrycznego, drugie – magnetycznego.

Jedno prawo najprawdopodobniej jest Ci znane. To prawo Faradaya opisujące zjawisko

indukcji elektromagnetycznej, zapisywane najczęściej w postaci:

εind ΦB .
d
= −
dt
Taki zapis pozwala zrozumieć zjawisko indukcji w całej złożoności: zarówno wtedy, gdy siła
elektromotoryczna jest spowodowana przez siłę Lorentza działającą na ładunki swobodne
w poruszającym się przewodniku, jak i wtedy, gdy zmienia się wartość indukcji
magnetycznej. Pamiętamy, że w tym drugim przypadku prąd spowodowany jest
powstającym w obwodzie wirowym polem elektrycznym. Przyjrzyjmy się temu bliżej.

SEM indukcji będzie zdefiniowana wtedy jako praca pola elektrycznego związana
z przemieszczaniem jednostkowego ładunku wzdłuż obwodu, co zapiszemy:

εind Wel
=
q
Ale, w jaki sposób obliczamy pracę siły elektrycznej wykonywaną wzdłuż krzywej (obwodu)?

li
− →
Musimy podzielić krzywą na maleńkie wektory Δ , pomnożyć te wektory skalarnie przez
wektor siły elektrycznej, a następnie pododawać tak obliczone przyczynki do pracy.
Zapiszmy tę procedurę:

Wel = ∑i Δ li Feli
⋅ ⋅ cos θi ,

przy warunku, że Δ li → 0.

Wartość siły elektrycznej zapiszmy jako iloczyn natężenia pola i ładunku E q

i przeprowadźmy rachunek do końca wyliczając siłę elektromotoryczna indukcji:

εind =
Wel
q =
∑i Δli qEi
⋅

q
⋅cos θi
= ∑i Δ li Ei⋅ ⋅ cos θi ,

przy warunku, że Δ li → 0.

Widzimy, że siła elektromotoryczna indukcji jest równa krążeniu pola elektrycznego. Stąd
prawo Faradaya w zestawie równań Maxwella zapisujemy jako:
 KE d ΦB
= −
dt
a jego sens jest następujący:

Zmienne pole magnetyczne wytwarza wokół siebie wirowe pole elektryczne.

Zobaczmy, że to prawo sięga dalej – opisuje też dobrze przypadek statyczny, czyli
elektrostatykę. W tej teorii nie mamy do czynienia ze zmiennym polem magnetycznym,
a pole elektryczne wytwarzają nieruchome ładunki. Wtedy zgodnie z wyżej zapisanym
prawem, krążenie pola elektrycznego równe jest zeru.

W elektrostatyce KE = 0.

To oznacza, że praca wykonywana podczas przemieszczania ładunku wzdłuż krzywej

zamkniętej również równa jest zeru. Oczywiście! Przecież to znana definicja tzw.
zachowawczości pola elektrycznego, pozwalająca na wprowadzenie energii potencjalnej
ładunku w polu elektrostatycznym.

A jak jest z krążeniem pola magnetycznego? Tutaj mamy przede wszystkim prawo
Ampere’a, które można zapisać w następujący sposób:

KB μ I
= 0 ,

co odczytujemy:

Krążenie wektora indukcji wokół krzywej zamkniętej równe jest iloczynowi stałej
przenikalności magnetycznej próżni i całkowitego natężenia prądu przebijającego
powierzchnię rozpiętą na krzywej.

Nie powinno być to dla nas zaskakujące przyzwyczajonych do takiego obrazu pola
magnetycznego, jak ten przedstawiony na Rys. 5.

Rys. 5. Ciekawe, że w obszarze poza przewodnikiem przedstawione tu pole magnetyczne nie jest wirowe. Jego
krążenie wzdłuż krzywej zamkniętej nie obejmującej przewodnika jest równe zeru.
Ale to nie jest cała prawda o polu magnetycznym. Otóż Maxwell, analizując różne przypadki
prądu jako źródła pola magnetycznego, doszedł do niezmiernie ciekawego wniosku.
Okazuje się, że źródłem wirowego pola magnetycznego jest nie tylko prąd, ale także
zmienne pole elektryczne.

KB = μ0 ε0 ddtΦE
To znaczy, że:

Zmienne pole elektryczne wytwarza wokół siebie wirowe pole magnetyczne.

Mogło by to zostać zilustrowane takim obrazkiem (Rys. 6.), pod warunkiem rosnącej
wartości pola elektrycznego.

Rys. 6.

Podsumowując: równania dotyczące krążenia pola elektrycznego i magnetycznego są

bardzo istotne z punktu widzenia teorii elektromagnetyzmu. O ich konsekwencjach
możesz przeczytać więcej w e‐materiale „Współzależność zmian pola magnetycznego
i elektrycznego w ujęciu jakościowym” oraz w e‐materiale „Równania Maxwella”. Tutaj
jeszcze, na zakończenie, zapiszmy te prawa obok siebie, aby zauważyć ich pewną symetrię.

KE = − ddΦtB
KB = μ0 I + μ0 ε0 ddΦtE

Słowniczek
Pole magnetyczne

(ang.: magnetic field) – stan przestrzeni charakteryzujący się działaniem siły, zwanej siłą
magnetyczną (Lorentza) na poruszający się ładunek umieszczony w tej przestrzeni bądź
na obiekt obdarzony momentem magnetycznym; wielkością charakteryzująca pole
magnetyczne jest wektor indukcji magnetycznej
→
B.
Pole elektryczne

(ang.: electric field) – stan przestrzeni charakteryzujący się działaniem siły, zwanej siłą
elektryczną na ładunek elektryczny umieszczony w tej przestrzeni; wielkością
charakteryzująca pole elektryczne jest wektor natężenia pola elektrycznego
→E .
Linie pola magnetycznego

(ang.: magnetic line of induction) – poglądowy obraz tego pola. Przebieg linii

odzwierciedla układ wektorów indukcji magnetycznej

→B w przestrzeni. W każdym,
dowolnym punkcie linii pola zaczepiony jest wektor
→B , styczny do tej linii. Analogicznie
zdefiniowane są linie pola elektrycznego, do których w każdym punkcie styczny jest
wektor natężenia pola elektrycznego
→E .
Pole jednorodne

(ang.: uniform field) – pole fizyczne (na przykład grawitacyjne, elektryczne,

magnetyczne), którego natężenie jest takie samo w każdym punkcie (to znaczy, ma taką
samą wartość, kierunek i zwrot). Linie pola jednorodnego są prostymi równoległymi do
siebie.

Prawa Maxwella

(ang.: Maxwell's laws) - cztery podstawowe prawa elektromagnetyzmu, zebrane

i rozwinięte przez Jamesa Clerka Maxwella. Opisują właściwości pola elektrycznego
i magnetycznego oraz zależności między tymi polami.
Film samouczek

Zastosowanie prawa Ampere'a

W samouczku pokazano, w jaki sposób można zastosować prawo Ampere’a do obliczenia
wartości indukcji magnetycznej pola wytworzonego przez prostoliniowy przewodnik
z prądem.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Wysłuchaj ścieżki lektorskiej.

Polecenie 1

Jaki kształt będzie miał wykres B(r), czyli zależności wartości indukcji magnetycznej od
odległości od przewodnika, przez który płynie prąd?

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Spośród dwóch wielkości fizycznych występujących w równaniach elektrodynamiki

(Maxwella) wybierz tę, która jest miarą wirowości pola elektrycznego lub magnetycznego:

 Krążenie pola wektorowego (elektrycznego lub magnetycznego)

 Strumień pola wektorowego (elektrycznego lub magnetycznego)

Ćwiczenie 2 輸

Uszereguj pola elektryczne pod względem wartości krążenia wektora natężenia pola
elektrycznego
→E wokół narysowanego okręgu od największej wartości do najmniejszej.
Ćwiczenie 3 難

Wyobraźmy sobie wiatraczek z dodatnimi ładunkami na łopatkach o osi prostopadłej do

płaszczyzny rysunku.

Gdybyśmy ten wiatraczek umieścili centralnie w takim polu elektrycznym jak na rysunku, to
oczywiście obracałby się. Można by nawet powiedzieć, że wiatraczek jest czujnikiem
elektrycznego pola wirowego.

Wyjaśnij, dlaczego taki czujnik nie działałby w przypadku wirowego pola magnetycznego.

Uzupełnij
Ćwiczenie 4 醙

Które z pól wektorowych przedstawionych na rysunku jest polem wirowym? Odpowiedź

uzasadnij wyznaczając krążenie wzdłuż zaznaczonej krzywej (prostokąta) w przypadku „a”
i „b”.

Odp.: Wirowe jest pole przedstawione na rysunku .

Ćwiczenie 5 醙

Czy pole magnetyczne w pobliżu bieguna magnetycznego jest polem wirowym? Spójrz na
rysunek i spróbuj wyznaczyć krążenie wokół narysowanej krzywej. Jest ona umiejscowiona
symetrycznie względem osi magnesu. Dwie części krzywej są styczne do linii pola, a pozostałe
są takimi łukami, że linie pola przecinają je pod kątem prostym.

Odp.: Pole magnetyczne w obszarze „objętym” krzywą jest / nie jest polem wirowym.
Ćwiczenie 6 醙

Wyjaśnij, dlaczego w przypadkach pól elektrycznych, przedstawionych na rysunkach „a” i „b”,

krążenie wektora natężenia pola elektrycznego w przypadku „b” ma większą wartość niż
w przypadku „a”.

Rys. a (po lewej) i b (po prawej).

Uzupełnij
Ćwiczenie 7 難

Wyjaśnij, jaki warunek powinien być spełniony, aby pole wektorowe przedstawione na
rysunku było polem bezwirowym. Wektory są styczne do współśrodkowych okręgów.
Ćwiczenie 8 難

Dane jest źródło pola magnetycznego w postaci toroidu (zdjęcie poniżej).

B
Korzystając z prawa Ampere’a wyznacz wartość indukcji magnetycznej wewnątrz toroidu
r n
w odległości od jego środka. Przyjmij, że toroid ma zwojów i płynie w nim prąd o natężeniu
I.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Nina Tomaszewska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Co to znaczy, że pole elektryczne bądź magnetyczne jest

Temat zajęć:
wirowe?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzający

Grupa docelowa:
zapis podstawy programowej dla kształcenia rozszerzonego

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
Podstawa
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
programowa
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
IX. Magnetyzm. Uczeń:
14 ) opisuje jakościowo współzależność zmian pola
magnetycznego i elektrycznego oraz rozchodzenie się fal
elektromagnetycznych.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. wyjaśni, co to znaczy, że pole elektryczne albo

magnetyczne jest wirowe;
2. zdefiniuje wielkość fizyczną, która jest miarą wirowości
Cele operacyjne:
pola w danym obszarze;
3. wyjaśni, co jest źródłem wirowego pola magnetycznego;
4. omówi prawo Ampere’a i jego zastosowania;
5. uzasadni, że bezwirowość pola elektrostatycznego jest
równoznaczna z jego zachowawczością.

Strategie nauczania: blended‐learning

Metody nauczania: wykład informacyjny wspomagany pokazem multimedialnym

Formy zajęć: praca w zespole klasowym

niniejszy e‐materiał + komputer z rzutnikiem lub tablety do

Środki dydaktyczne:
dyspozycji każdego ucznia

Materiały
-
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel pyta uczniów o pojęcie wiru. Pokazuje przykłady wirów w przyrodzie – na

wodzie, w atmosferze, w kosmosie. Mówi o wektorowym polu prędkości i o tym, jak
ułożone są wektory prędkości w wirze. Zadaje uczniom pytanie, jak można by mierzyć
wirowość pola prędkości. Nauczyciel pyta uczniów, czy słyszeli o jakimś wirowym polu
w teorii elektromagnetyzmu. Może któryś uczeń przypomni sobie zjawisko indukcji
elektromagnetycznej. Jeśli nie, to wspomina o tym nauczyciel.

Faza realizacyjna:

Nauczyciel, podobnie jak jest to przedstawione w tym e‐materiale, omawia pojęcie

krążenia. Powraca do pola elektrycznego i pokazuje, że SEM indukcji, z którą mamy do
czynienia, gdy zmienia się wartość indukcji magnetycznej, jest równa krążeniu pola
elektrycznego. Dalej mówi o tym, że w elektrostatyce KE równe jest zeru. Razem
z uczniami dochodzą do wniosku, że to stwierdzenie jest równoważne temu, że pole
elektrostatyczne jest zachowawcze. Następnie nauczyciel mówi o prawie Ampere’a
i o tym, że Maxwell uzupełnił to prawo, bo zauważył, że nie tylko prąd jest źródłem
wirowego pola magnetycznego, ale także zmienne pole elektryczne. Więcej na ten
temat w e‐materiale „Współzależność zmian pola magnetycznego i elektrycznego
w ujęciu jakościowym”. Samouczek stanowi tu pokaz zastosowania prawa Ampere’a do
obliczenia krążenia indukcji magnetycznej w bardzo prostym przypadku. Można go
obejrzeć wspólnie na lekcji lub zadać do przestudiowania w domu.
Faza podsumowująca:

W ramach utrwalenia i poszerzenia wiadomości, nauczyciel wraz z uczniami powinien

rozwiązać zadania: 3, 5, 6, 7 z zestawu ćwiczeń.

Praca domowa:

W ramach powtórzenia i utrwalenia wiadomości, uczniowie rozwiązują zadania

z zestawu ćwiczeń: 1, 2, 4, 8.

Wskazówki
metodyczne Jeśli nie wykorzystamy samouczka podczas lekcji, można go
opisujące różne zadać uczniom do studiowania w domu tak, aby jeden z nich
zastosowania danego przedstawił klasie zawarty tam rachunek.
multimedium