1.4.1.

Gravitacijska konstrukcija krupnih klasa u fluidu voda

Gravitacijska konstrukcija krupnih klasa u fluidu voda vrši se u uređajima sa zajedničkim

nazivom mašine taložnice. Proces se odvija pregrupisavanjem zrna mineralnih komponenata
različite gustine u slojeve različitih gustina pod dejstvom pulsacija vodene struje.
Mašina taložnica (sl. 105.) se sastoji iz tri odjeljenja: radnog odjeljenja (1) koje je pregradom
od perforiranog lima spojeno sa odjeljenjem za vodu (2) i odjeljenja sa mehanizmom za
proizvodnju pulsacija vode (3). Prema dejstvu mehanizma za pulsiranje vode mašine taložnice
se dijele na klipne mašine taložnice kod kojih se pulsacije vode stvaraju pomoću pulzatora
različite konstrukcije koji, u određenim vremenskim intervalima, dovode određenu količinu
vode pod pritiskom u prostor ispod radnog odjeljenja mašine taložnice.
Princip rada mašine taložnice isti je za sve tipove mašina.

Sl. 105. –Šematski prikaz mašina taložnica: a) klipna, b) sa dijafragmom i c) pulsirajuća

Glavnu funkciju u mašini taložnici vrši pulsiranje vode. Brzina kretanja vode, odnosno
pritisak vodene struje u vis treba da bude takav da može da se izdigne cijeli tovar mineralne
sirovine u radnom odjeljenju mašine taložnice. Pored toga, brzina vodene struje uvis pri
pulsaciji treba da bude dovoljno velika, a trajanje pulsacije dovoljno kratko da se u radnom
odjeljenju mašine taložnice ne stvore uslovi za postizanje konačne brzine padanja zrna ni lake
ni teške frakcije.
Raslojavanje tovara zrna sferičnog oblika, različite gustine (δT i δL), a istog prečnika je
šematski prikazano na sl. 106. Raslojavanje zrna odigrava se u tri faze i to u zavisnosti od
djelovanja vodenih pulsacija. U prvoj fazi, djelovanjem klipa ili dijafragme dolazi do
potiskivanja vode iz odjeljenja za vodu u radno odjeljenje mašine taložnice kroz perforirano
dno. Na početku pulsacije dolazi do izražaja djelovanja vodene struje uvis, pod čijim
dejstvom se otvara tovar mineralne sirovine u radnom odjeljenju mašine taložnice. Da bi se
obezbijedilo uspješno otvaranje tovara potrebno je da brzina vodene struje uvis bude jednaka
ili veća od konačne brzine padanja najkrupnijih zrna teške frakcije. U ovoj fazi zrna manje
gustine prelaze veći put od zrna veće gustine na koje je uticaj sile gravitacije više izražen.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Sl. 106. – Šematski prikaz faznog raslojavanja zrna iste krupnoće u radnom odjeljenju mašine
taložnice

Drugu fazu karakteriše pauza, posle kretanja vodene struje na gore i prije njenog povlačenja iz
radnog odjeljenja mašine taložnice.

Treća faza označena je povlačenjem vode iz radnog odjeljenja. Iz druge faze, uslovno rečeno
faze mirovanja, zrna počinju da padaju pod uslovima izuzetno ometanog padanja. U ovoj fazi,
pored djelovanja svih sila karakterističnih za uslove ometanog padanja dodatno djeluje i
vučna sila vode (usisno dejstvo vode). Ova sila najizraženije djeluje na sitna zrna i to sitna
zrna teške komponente. Zahvaljujući tome dolazi do rasporeda zrna kako je to prikazano na
slici 107.

Sl. 107. – Šematski prikaz raslojenog tovara zrna neujednačene krupnoće

U najnižim slojevima se nalaze sitna zrna teške frakcije, zatim srednje krupna zrna teške
frakcije između kojih su se infiltrirala sitna zrna lake frakcije. Iznad ovog sloja se nalazi sloj
srednje krupnih zrna lake frakvcije. U najvišem sloju se nalaze krupna zrna lake frakcije. Za
ovu fazu procesa važno je da dovoljno kratko traje da zrna ni jedne klase i ni jedne frakcije ne
postignu konačnu brzinu padanja.
Ove tri faze pulsacija i njihovo djelovanje na raslojavanje ciklično se ponavljaju. Posle
nekoliko ciklusa pulsacija dolazi do definitivnog raslojavanja zrna u slojeve različitih gustina
pri čemu teška frakcija zauzima položaj na samom dnu radnog odjeljenja, a laka frakcija
položaje u gornjim slojevima.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
1.4.1.1. Teorijski aspekti koncentracije u mašinama taložnicama

Raslojavanje u mašinama taložnicama je proces koncentracije u pokretnoj sredini sa

vertikalnim strujanjem vode zahvaljujući pulsacijama.
Raslojavanje u slojeve različitih gustina se postiže uzastopnim djelovanjem pulsacija na tovar
zrna mineralne sirovine u radnom odjeljenju. Rittinger se prvi bavio proučavanjem i
teorijskim tumačenjem procesa koncentracije u mašini taložnici i on je zapravo tvorac
hipoteze kasnije nazvane „brzinska hipoteza“, koja se zasniva na objašnjenju procesa na bazi
različitih brzina padanja zrna različitih po gustini, krupnoći i obliku. Prema ovoj hipotezi, ako
imamo dva zrna istih dimenzija d, a različite gustine δ1 i δ2 pri čemu je δ1<δ2, konačna
brzina padanja prvog zrna biće manja od konačne brzine padanja drugog zrna odnosno
V01<V02. Na osnovu toga nastaje zaključak da će zrno veće gustine u toku nekoliko
uzastopnih pulsacija brzo i lako naći mjesto u donjim slojevima raslojenog tovara u radnom
odjeljenju mašine taložnice.
Rittinger je pošao od uslova slobodnog padanja zrna u vodi i ustanovio da za uspješnu
koncentraciju mineralne sirovine mrtoda zahtjeva prethodno klasiranje po krupnoći. Naime,
kako na kretanje zrna u fluidu pored gustine zrna utiče i krupnoća da bi se u zadovoljavajućoj
mjeri smanjio uticaj krupnoće zrna potrebno je prethodno klasiranje sirovine prema
koeficijentu jednakih brzina padanja. S obzirom da se u mapinama taložnicama koncentišu
klase krupnoće čije kretanje u fluidu određuje Rittingerov zakon, određivanje graničnih
vrijednosti prečnika zrna klase krupnoće koja se može istovremeno tretirati u jednoj mašini
taložnici vrši se prema Rittingerovom koeficijentu jednakih brzina padanja po obrascu:
d l δ t−1
e= =
d t δ l−1

Ukoliko sirovina sadrži više zrna različitih gustina, klasiranje se vrši prema koeficijentu
jednakih brzina padanja koji se određuje prema gustinama dva minerala koje treba procesom
koncentracije odvojiti u dva različita proizvoda. U opštem slučaju najbolje je klasiranje vršiti
ptrma najmanjoj vrijednosti koeficijenta jednakih brzina padanja. Na primjer:
Koncentraciju u mašinama taložnicama treba vršiti na rudi koja sadrži kasiterit čija je gustina
δ1=7 g/cm3, pirit sa gustinom δ2=5 g/cm3 i kvarc sa gustinom δ=2,65 g/cm3. Gornja granična
krupnoća sirovine je 50 mm.
Koeficijent jednake konačne brzine padanja za parove minerala je:

 Kasiterit-pirit: e=1,5
 Kasiterit-kvarc: e=5,0
 Pirit-kvarc: e=3,2

Klasiranje treba vršiti prema koeficijentu jednakih konačnih brzina padanja računatom za pirit
i kasiterit, ukoliko želimo da izdvojimo selektivni koncentrat kasiterita. Poštujući ovaj uslov,
u mašinama taložnicama treba posebno prerađivati sledeće klase krupnoće, računate prema
koeficijentu jednakih brzina padanja prema kasiteritu i piritu:
 I klasa -50,00+33,33 mm
 II klasa -33,33+22,22 mm

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
  III klasa -22,22+9,86 mm itd.

Na sl. 108. Prikazan je Čečotov dijagram zavisnosti brzine padanja zrna približno sferničnog
oblika gustine 2,65 (kvarc), 5 (pirit) i 7 g/cm3 (kasiterit) u funkciji prečnika √ d .

Sl. 108. – Zavisnost brzine padanja zrna sferičnog oblika od krupnoće zrna (dijagram Čečota)

Čečot je ispitivao uticaj krupnoće zrna različitih gustina na brzinu padanja i položaj u procesu
i posle procesa segregacije. U svom dijagramu je prikazao da je, klasiranje prema najmanjem
koeficijentu jednakih konačnih brzina padanja, moguće dobiti klasu krupnoće zrna d 2 do d1, za
koju najveću brzinu padanja V1 do V2 imaju zrna kasiterita, zatim pirita V3 do V4, a najmanju
brzinu V5 do V6 zrna kvarca. Prema tomr, u procesu segregacije, prirodnom ili u mašini
taložnici, najniže položaje zauzeće zrna kasiterita, srednje slojeve zrna pirita i najviše slojeve
zrna kvarca.
Eksperimentalni rezultati ostvareni u laboratorijskim i industrijskim uslovima pokazuju da se
u mnogim slučajevima ostvaruju bolji tehnološki rezultati kada je izvršeno klasiranje na šire
klase krupnoće nego što to pokazuje prethodno razmatranje. Objašnjenje za ovu pojavu može
najbolje da da suspnziona hipoteza koncentracije u mašinama taložnicama. Naime, kao što je
ranije istaknuto, po ovoj hipotezi proces koncentracije treba posmatrati kao proces
raslojavanja u sredini veće gustine od gustine vode. Ako se ovo prihvati onda se povećavaju
granice krupnoća jednakopadajućih zrna i uspješna koncentracija, odnosno raslojavanje po
različitim gustinama, može se očekivati i sa širim klasama krupnoće.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Kretanje zrna u radnom odjeljenju mašine taložnice

Na položaj zrna u radnom odjeljenju mašine taložnice utiče kretanje vode uvis, u prvoj fazi
pulsacije, zatim padanje zrna u uslovima ometanog padanja, posle pauze i vučno dejstvo vode
koja se povlači iz radnog odjeljenja mašine taložnice na kraju pulsacije kombinovano sa
osobinom sitnih zrna da se infiltriraju kroz međuprostore krupnih zrna. Osnovna jenačina
kretanja pojedinačnog zrna u uslovima ometanog padanja je:

dV
=( m−m ) g−R
'
m
dt

gdje je:
 m- masa zrna
 m'- masa istisnute tečnosti
 V- brzina padanja zrna
 R- otpor kretanju zrna, R=f(V)

U uslovima kretanja zrna u mašini taaložnici otpor kretanju zrna predstavljasumu

otpora:hidrauličnog, mehaničnog otporaokolnih zrna usljed neelastičnih međusobnih sudara,
otpor fluida pri kretanju na gore.
Pri tome, treba uzeti u obzir i vučno dejstvo fluida pri kretanju vode na dole. Očigledno je da
opšta diferencijalna jednačina kretanja zrna u uslovima koji vladaju u radnom odjeljenju
mašine taložnice ima veoma složen oblik i da zbog nedostatka tačnih matematičkih za sve
uticajne faktore za sada ne može da ima praktičan značaj. Iz pojednostavljenog njenog oblika
koji je prikazan jednačinom iznad može se uraditi sledeća analiza kretanja zrna različitih
gustina:
Na početku kretanja V=0, pa je i R=0. Početno ubrzanje biće jednako:

dV
dt (Δ
= 1− g
δ )
U uslovima slobodnog padanja zrna galenita će padati sa početnim ubrzanjem 0,867 g, a zrno
kvarca 0,623 g, ako je dustina fluida Δ=1. Ako saglasno suspenzionoj hipotezi,
pretpostavimo da se raslojavanje u mašini tložnici vrši pri povećanoj gustini, na primjer Δ=2,
početno ubrzanje za galenit biće 0,733 g, a za kvarc 0.245 g. Očigledno je da postoji razlika u
brzini padanja zrna galenita i kvarca u oba slučaja, a tim što je sa povećanjem gustine fluida ta
razlika veća.
Ova razlika važi i za zrna iste konačne brzine padanja. To znači da zrna različite gustine, a
iste konačne brzine padanja, prije dostizanja konačne brzine padanja pređu različite puteve.
Ovo naročito dobija na značaju u mašinama taložnicama jer se, zahvaljujući cikličnom
pojavljivanju vodenih pulsacija, razlike u pređenom putu zrna lake i teške frakcije do
postizanje konačne brzine padanja višestruko uvećavaju. Ova kratka analiza potvrđuje da je za
proces koncentracije u mašinama taložnicama važno da pulsacija traje dovoljno kratko da ne
dođe o postizanja konačne brzine padanja zrna ni jedne krupnoće i ni jedne frakcije. Sledeći

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
primjer takođe je potvrda da u mašini taložnici treba stvoriti uslove da dođe do potpunog
otvaranja sistema (tovara zrna u radnom odjeljenju) i istovremeno da ne dođe do postizanja
konačne brzine padanja bilo kog zrna.
Na sl. 109. Su prikazane krive brzina padanja krupnih zrna teške (1) i lake (2) frakcije i sitnih
zrna teške (3) i lake (4) frakcije u funkciji vremena. Krupnoće zrna su takve da krupna zrna
imaju istu konačnu brzinu padanja V01=V02,

Sl. 109.- Brzina padanja zrna različite krupnoće i gustine u funkciji vremena

A sitna zrna V03=V04. Vrijeme t je vrijeme posle kojeg sva četiri zrna padaju istom konačnom
brzinom padanja. Pređeni put u određenom isečku vrmena predstavljen je površinom koju u
tom isečku vremena zatvara odgovaraća kriva brzine sa apsicom. Ukoliko bi se odvajanje
proizvoda vršilo posle vremena t bio bi to slučaj klasiranja na osnovu jednakih konačnih
brzina padanja. U odsečku vremena t1 najveći put prešlo je teško krupno zrno, a lako krupno i
sitno teško zrno prešli su približno isti put, pa bi se u tom slučaju našli u istom proizvodu.

U kratkom isječku vremena (t2) najveći put prešlo je krupno teško, zatim sitno teško, pa
krupno lako i na kraju sitno lako zrno. Odvajanje proizvoda za isječak vremena t2 dobili bismo
odvajanje teške od lake frakcije, odnosno za vrijeme t2, odvija se proces koncentracije.
Ovakva analiza pokazuje da je utvrđivanje tačnog vremena trajanja pulsacija veoma važno i
da se sa kraćoim pulsacijama može vršiti i raslojavanje širih klasa krupnoće. Postoje u
literaturi jednačine za određivanje vremena trajanja pulsacija, ali je njihova primjena
ograničena na konkretne slučajeve zbog kompleksnosti zbivanja u mašini taložnici i velikog
broja uticajnih faktora.
Usko klasiranje materijala po krupnoći ima velike prednosti na prvom mjestu zato sto je
postupak koncentracije stabilniji, količina vode, vrijeme trajanja pulsacije i druge tehnološke
karakteristike mašine taložnice manje utiču na rezultate raslojavanja, pa se mogu mijenjati u
širim granicama.
Pređašnja analiza je pokazala da pulsacija vode u radnom odjeljenju mašine taložnice treba da
bude takva da ni jedno zrno ne dostigne konačnu brzinu padanja kako bi razlika u početnim
brzinama padanja ili početnom ubrzanju lakih i teških zrna imala što veći uticaj na dužinu

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
pređenog puta ovih zrna pri uzastopnim pulsacijama i raslojavanje mineralne sirovine na
komponente različitih gustina.
Drugi činilac koji veoma mnogo utiče na kinetiku i rezultate raslojavanja sirovine u slojeve
različitih gustina je kretanje zrna u izrazito ometanim uslovima padanja za vrijeme strujanja
vode u vis u toku jedne i niza uzastopno ponovljenih pulsacija u radnom odeljenju mašine
taložnice.
Razmotrimo sada šta se dešava u toku trajanja jedne pulsacije u radnom odjeljenju klipne
mašine taložnice u kome se raslojava sistem zrna sastavljen od kvarca i galenita. Na sl. 109.
Prikazan je dijagram zavisnosti pređenog puta klipa u toku jednog hoda (kriva: k), vode
(kriva: v), sitnih (1) i krupnih (2) zrna kvarca (kriva Q1 i Q2) i galenita (kriva G1 i G2) od
vremena trajanja pulsacije u toku jednog ciklusa).
Analiziranjem dijagram na slici 110. Zapaža se da je početna brzina kretanja vode u odnosu
na početnu brzinu kretanja klipa pomjerena od t0 do t1 što odgovara periodu kretanja vode
kroz tovar zrna. Zrna kvarca, a zatim i galenita kasnije počinju da se kreću u odnosu na klip i
vodu. Pri tome, prvo počinju da se kreću sitna zrna kvarca, zatim krupna zrna kvarca, potom
sitna zrna galenita i na kraju krupna zrna galenita. Najveću visinu najprije postižu krupna, pa
sitna zrna galenita, zatim krupna pa sitna zrna kvarca. Posle dostizanja konačne visine
kretanja zrna u vis u trenutku t6 i voda postiže svoju najveću visinu nešto prije nego što u
trenutku t7 klip, u klipnom odjeljenju, pređe najduži put odnosno zauzme najniži položaj. Pri
tome nešto prije nego što klip dođe u najniži položaj u klipnom odjeljenju, voda koja je ranije
dostigla svoj krajnji položaj, počinje svoje povlačenje iz radnog odjeljenja. Vrijeme t8 koje je
potrebno da krupna i nešto kasnije sitna zrna galenita zauzmu svoj konačni položaj na dnu
radnog odjeljenja znatno je kraće od vremena t 9 potrebnog za povlačenje vode. Laka zrna,
krupna i sitna zrna kvarca, nastavljaju posle isteka vremena t10 da se kreću sa vodenom
strujom na dole. U trenutku t10 klip je završio pun hod, voda se povukla iz radnog odjeljenja
zadržavajući se u međuprostorima „upakovanih“ zrna.
Pri kretanju klipa na dole i vodene struje na gore zrna minerane sirovine se takođe kreću na
gore. Vraćanjem klipa i povlačenjem vode iz radnog odjeljenja zrna počinju da se kreću na
dole. Brzina padanja zrna u radnom odjeljenju predstavlja zbir brzine padanja zrna u mirnoj
sredini pod dejstvom sile gravitacije i brzine usljed vuče vode pri njenom povlačenju iz
radnog odjeljenja. Pri kretanju zrna teške frakcije na dole, usljed njihovog položaja u radnom
odjeljenju u trenutku prestanka dejstva vodene struje na gore, ona trpe neznatne otpore u
odnosu na zrna lake frakcije. Od trenutka kada su zrna teške frakcije zauzela svoj definitivan
položaj u odnosu na jednu pulsaciju, počinje faza sabijanja teške frakcije koja se manifestuje
procesom prirodne segregacije potpomognute vučnim dejstvom vode.
Filtriranje sitnih zrna kroz međuprostore krupnih je veoma važna pojava u procesu
koncentracije u mašinama taložnicama, koja u velikoj mjeri uslovljava potrebu za prethodnim
klasiranjem sirovine prema koeficijentu jednakih brzina padanja. Nakon preraspodjele zrna u
slojeve različitih gustina, na dnu radnog odjeljenja nalaze se krupna teška, iznad njih sitna
teška, zatim krupna laka i u najvišem sloju sitna laka zrna (hidraulično raslojavanje kao
posljedica kretanja zrna u rastresitom stanju sistema zrna).
Filtriranje sitnih zrna kroz međuprostore krupnih odigrava se u uslovima izuzetno ometanog
padanja i može se smatrati produžavanjem padanja sitnih zrna

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Sl. 110. – Dijagram zavisnosti pređennog puta klipa, vode i mineralnih zrna, u toku pulsacije, od
vremena t6-t9

u periodu kada su krupna zrna zauzela svoj konačni položaj za jednu pulsaciju. Filtriranje
sitnih zrna kroz međuprostore krupnih zrna može imazi pozitivno i negativno dejstvo.
Pozirivno dejstvo se iskazuje kada ovo, dodatno taloženje, traje toliko dugo da se sitna teška
zrna infiltriraju kroz krupna laka. Infiltriranje sitnih teških kroz krupna teška zrna praktično
nema nikakav uticaj na kvalitet koncentracije. Negativni efekti infiltriranja sitnih zrna u
međuprostore krupnih zrna iskazuje se kada ova faza procesa traje dovoljno dugo da se sitna
laka zrna infiltriraju kroz međuprostore krupnih teških zrna. Tada u slučaju da se vrši
koncentracija lake komponente, dolazi do njenog povećanog gubitka u teškoj frakciji ili, ako
se vrši koncentracija teške komponente do smanjivanja kvaliteta koncentrata prisustvom zrna
lake frakcije. Treba istaći da na efekat filtriranja sitnih zrna kroz međuprostore krupnih imaju
uticaj razlika u krupnoći krupnih i sitnih zrna, zatim gustina i onlik naročito sitnih zrna.
Osobinu da se infiltriraju kroz međuprostore krupnih zrna najizraženije imaju sitna, teška zrna
sferičnog oblika.
Zahvaljujući različitoj brzini kretanja zrna u vis pod dejstvom pulsacije vode, različitom
početnom ubrzanju pri padanju zrna po povlačenju vode iz radnog odjeljenja i filtriranju sitnih
zrna kroz slojeve krupnih zrna, posle više pulsacija dolazi do sledećeg vertikalnog rasporeda
zrna u radnom odjeljenju: na samom dnu radnog odjeljenja nalazi se sloj sitnih teških zrna,

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
iznad njih je sloj krupnih lakih zrna, zatim slijedi sloj sitnih lakih i na kraju krupnih lakih
zrna. U slučaju nepovoljnog dejstva filtriranja sitnih zrna u sloju krupnih zrna teške frakcije u
većoj ili manjoj mjeri zastupljena su i zrna lake frakcije (sl. 107.). prema energetskoj hipotezi
Mayera do ovakvog raslojavanja sistema došlo bi i bez dejstva vodenih pulsacija, usljed
težnje sistema da zauzme položaj najmanje potencijalne energije. Uloga vodenih pulsacija u
tome je da proces raslojavanja skrati na vrijeme interesantno za industrijski proces
konstrukcije, s obzirom da je za spontano raslojavanje – spontanu segregaciju potrebno
beskonačno dugo vrijeme.
Da bi se spriječilo negativno usisno dejstvo vode i istovremeno da bi se smanjili negativni
efekti filtriranja sitnih zrna, u radno odjeljenje mašine taložnice se dodaje hidraulična voda u
vidu međupulsacija. Dodavanje hidraulične vode kod različitih tipova mašina taložnica je
različito riješeno. Hidraulična voda se dovodi pri povlačenju vode osnovne pulsacije iz radnog
odjeljenja i svakako pije ili u momentu početka filtriranja sitnih zrna.

1.4.1.2. Tehnološke karakteristike mašina taložnica

Bez obzira o kom se tipu mašine taložnice radi, odnovne karakteristike koje neposredno utiču
na rad mašine taložnice su:
1. Ciklus pulsacija
2. Amplituda i broj pulsacija
3. Utrošak podrešetne i nadrešetne vode
4. Visina sloja sirovine u radnom odjeljenju
5. Vidina prelivnog praga
6. Kapacitet
Ciklus pulsacije- Pod ciklusom pulsacije podrazumijeva se izmjena smjera i brzine
vertikalnog kretanja vode za jedan period pulsacije. Ciklus pulsacije naziva se još i ciklus
taloženja. Jedan ciklus pulsacije sastoji se iz perioda kretanja vodene struje na gore, pauze i
povlačenja vode – usisavanja. Period kretanja vode u vis, pauze i usisavanja mogu da traju
duže ili kraće u zavisnosti od tipa mašine taložnice. Ciklus pulsacija zavisi od mehanizma za
proizvodnju pulsacija, a bira se prema karakteristikama mineralne sirovine koja se
koncentriše.
Primjenjuju se simetrični (harmonijski) i asimetrični (neharmonijski) ciklusi pulsacija.
Asimetrični ciklus se razlikuje od simetričnog po tome što je različito vrijeme trajanja
ulaznog i izlaznog toka vode u radnom odjeljenju za vrijeme jednog ciklusa. Klipne i
dijafragmne mašine taložnice rade sa simetričnim ciklusom, a mašine taložnice sa
pneumatskim pulsatorima prvenstveno sa asimetričnim ciklusima pulsacije. Na slici 111.
prikazani su različiti vidovi ciklusa pulsacija.
U idealnom slučaju (dijagram 1.) trajanje pulsacije i pauze jednako je. Maksimalna brzina
kretanja vode trenutno se postiže i održava sve vrijeme kretanja vode. U praksi nije moguće
ostvariti ovaj vid pulsacija zbog realnih uslova u kojima razni otpori usporavaju kretanje vode
i ne dozvoljavaju trenutno postizanje maksimalne brzine. Realni ciklus pulasija prikazani su
na dijagramu 2 i 3.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Dijagram 3. Asimetrični ciklus pulsacija

Sl. 111. – različiti vidovi ciklusa pulsacija

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
Osnovni ciklus pulsacije je harmonijski ciklus u kome se put koji pređe sloj rude i izmjene u
vremenu V mogu opisati sledećim zakonitostima:
S=0,5l ( 1−cos ωt ) ,

V =0,5lω sin ωt

Gdje je:

 S- put u bilo kojoj tački od najnižeg do najvišeg sloja u radnom odjeljenju;

 l – amplituda pulsacije;
 n – broj pulsacije;
 t – vrijeme od početka ciklusa.

ω=2 πn ;

Ciklusi pulsacija mogu biti bez usisnog djelovanja vode (dijagram 1. i 2., krive a) i sa usisnim
dejstvom vode (dijagram 2. kriva a i dijagram 3. Krive a i b). Prvi slučaj je moguć kada je
primjenjen pneumatski pulsator ili kada se voda dodaje kroz ventil. U tom slučaju ciklus
pulsacije podudara se sa periodom prolaženja vode kroz ventil. U praksi se najčešće koriste
ciklusi pulsacija prikazanih dijagramom 2.(kriva b) i 3.(krive a i b).
Za razliku od simetričnog ciklusa, kada je vrijeme kretanja vode uvis (t u) i vrijeme kretanja
vode na dole (tn) isto (tu=tn), i kada je brzina kretanja vode uvis (Vu) jednaka brzini kretanja
vode na dole (Vu=Vn), kod asimetričnih pulsacija tu≠tn, i takođe Vu≠Vn.
Kada je tu<tn, a Vu>Vn (slučaj 3a) i što su razlike u vremenu trajanja i brzinama uzlaznog i
nizlaznog toka veće, ciklusi pulsacija pogodniji su za koncentraciju širih klasa krupnoće.
Za koncentraciju širokih klasa krupnoće ili neklasiranu sirovinu optimalni ciklus pulsacije je
onaj u kome je period minimalnih relativnih brzina relativno dug.
Put i brzina kretanja vode u radnom odjeljenju za različite cikluse pulsacija u funkciji obrtanja
osovine iskazanog preko parametra ωt prikazani su na sl. 112.
Amplituda pulsacije predstavlja maksimalnu visinu do koje se izdiže voda u radnom
odjeljenju pri ulaznom kretanju vode za jedan ciklus pulsacija. Amplituda pulsacije kod
klipnih mašina taložnica i mašina taložnica sa dijafragmom određuje se visinom hoda klipa ili
dijafragme.
Potrebna amplituda pulsacije za otvaranje sistema mineralnih zrna u radnom odjeljenju
mašine taložnice može se odrediti iz uslova da je brzina padanja zrna (V z) jednaka brzini
kretanja klipa odnosno dijafragme.
nh
Vz= ; [ m/ s ]
60

Gdje je:

 n - broj pulsacija (broj hodova klipa ili dijafragme),

 h – visina hoda klipa ili dijafragme, mm;

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Sl. 112. – ciklusi pulsacija a. simetrični; b. Mayera; c. Berda i d. Tomasa

Iz jednakosti (252) dobija se da je potrebna amplituda pulsacije jednaka:

Vz
h=60
n
potrebna amlituda pulsacije može se odrediti i pomoću empirijskog obrasca:
0,6
h=8 d max
Gdje je :
 dmax- ekvivalentni prečnih najkrupnijih zrna u klasi; mm.
Brzina padanja zrna u ometanim uslovima može se izračunati preko obrazaca:
Za krupne klase:
V z=θ 2 V 0
I za sitne klase:
V =θ3 V 0

Gdje je:

 V0 – konačna brzina slobodnog padanja zrna;

 0 – koeficijent rastresitosti

Koeficijent rastresitosti rude 0 može se izračunati po obrazcu:

Tδ
θ=
Δ+Tδ
Gdje je:
 T – odnos vode prema sirovini u radnom odjeljenju,
 δ – gustina čvrstog,
 Δ – gustina tečne faze

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
Minimalni broj pulsacija nmin može se odrediti iz jednakosti (252) kao:
Vz
n min=60
h
S obzirom da je za krupne klase potrebno duže vrijeme za postizanje konačne brzine padanja
nego za sitne klase, za krupnije klase potrebna je veća amplituda pulsacije i samim tim manji
broj pulsacija nego za sitne klase.
Konstruktivno su pogodnije za koncentraciju krupnih klasa klipne mašine taložnice, a za
koncentraciju sitnih klasa mašine taložnice sa dijafragmom.
Rastresitost sloja. U teorijskom objašnjenju rada mašine taložnice, rastresitost sloja je
preduslov za raslojavanje sirovine na slojeve različitih gustina i predstavlja jedan od osnovnih
kriterijuma za definisanje procesa. Rastresitost sloja se izražava preko koeficijenta
rastresitosti 0 koji predstavlja odnos zapremine tečne faze prema ukupnoj zapremini tečne
faze i zrna mineralne sirovine u radnom odjeljenju mašine taložnice.
Eksperimentalno je utvrđeno da je rastresitost u radnom odjeljenju različita po visini sloja i
zavisi od prirodne sirovine, u prvom redu od granulometrijskog sastava i sastava po
frakcijama različitih gustina. Za homogene sirovine veća rastresitost je u nižim slojevima
sistema, a za heterogene sirovine, što je redovan slučaj u pripremi mineralnih sirovina,
minimalna rastresitost je u srednjem dijelu sloja.
Iz analize rastresitosti sirovine sastavljene od jednorednih zrna, posmatranjem sloja u uskom
vremenskom intervalu rada mašine taložnice, dobija se teorijski obrazac za izračunavanje
srednje veijednosti koeficijenta rastresitosti:
1−θ0
θ=θ0 +
1+ ε
Gdje je:
 Θ0 – koeficijent rastresitosti sloja u zbijenom stanju
T
θ0 =
Č +T
Gdje je:
 Č i T – zapremina zrna mineralne sirovine i vode
h0
ε=
h2−h 1
Gdje je:
 h0 – visina posteljice u zbijenom stanju,
 h2 i h1 – najveća i najmanja visina posteljice
Najniža vrijednost koeficijenta rastresitosti kreće se oko 0,42, a najveće oko 0,7.
Rastresitost sloja varira u toku ciklusa pulsacije po zakonitosti koju dosta dobro opisuje
sledeća jednačina:
t2
1
θ sr = ∫ θ dt
t 2−t 1 t
1

Gdje je:
t1 i t2 – vrijeme u kome se posteljica nalazi u najvišem i najnižem položaju.
Srednji koeficijent rastresitosti može se približno odrediti i pomoću sledećeg obrasca:
θ sr =θ0 + 0,1k

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
Gdje je:
K – koeficijent koji zavisi od visine izdizanja posteljice. Za sinusoidalni ciklus pulsacije
k =1−sin φ(φ=ωt )
Utrošak vode je veoma važan parametar rada mašine taložnice koji ima veliki uticaj na
tehnološke pokazatelje koncentracije. U toku procesa u mašini taložnici voda se dodaje u vidu
nadrešetne i podrešetne vode da bi se nadoknadila ona koja se u toku koncentracije gubi
pražnjenjem proizvoda koncentracije.
Utrošak, kako nadrešetne tako i podrešetne, vode varira u zavisnosti od krupnoće, gustine i
oblika zrna, visine, tovara zrna, amplitude i broja pulsacija. Nadrešetna voda se dodaje
zajedno sa sirovinom u radno odjeljenje. Količina nadrešetne vode potrebna za pravilan rad
mašine taložnice srazmjerna je dužini hoda klipa, odnosno jednaka je zapremini koju obrazuje
amplituda pulsacije sa površinom radnog odjeljenja umanjena za zapreminu proizvoda koji se
prazni kao laka frakcija. Možemo napisati da je količina vode koja se troši kao nadrešetna
voda Qn jednaka:
Qn=Sh(1−θ)
Gdje je:

 S – površina radnog odjeljenja

 h – visina sloja lake frakcije
 Θ – rastresitost

Na isti način može se odrediti i voda koja se gubi sa proizvodom teške frakcije.

Utvrđivanje optimalne količine vode u radnom odjeljenju mašine taložnice je važno pitanje
regulisanja njenog rada.

Veća količina vode od optimalne dovodi do povećanja vertikalnih, ali i horizontalnih struja
koje izvode laku frakciju iz radnog odjeljenja. Manja količina vode u radnom odjeljenju
neposredno utiče na smaanjenje stvarne amplitude pulsacije i dovodi do nepotpunog otvaranja
tovara.

Podrešetna voda se dodaje u vidu polupulsacija ili međupulsacija preko specijalnih ventila
kod dijafragmnih mašina i preko otvora na klipu kod klipnih mašina taložnica, uvijek ispod
rešetke radnog odjeljenja. Zadatak podrešetne vode je da spriječi negativno usisno dejstvo
vode, na prvom mjestu, na sitna zrna lake frakcije.

Utrošak podrešetne vode Qp može se odrediti po obrascu:

Q p=k V 0 S
Gdje je:
 k – koeficijent proporcionalnosti (0,18-0.25),
 V0 – konačna brzina padanja najkrupnijih zrna teške frakcije,
 S – površina radnog odjeljenja.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
Utrošak podrešerne vode je jedan od osnovnih faktora regulisanja rada mašine taložnice.
Uticaj podrešetne vode je veći kada je za uspješno raslojavanje potreban ciklus sa većom
brzinom vode na gore i manjom brzinom vode na dole, odnosno u uslovima kada je potreban
asimetričan ciklus. Kod najvećeg broja mašina taložnica, bez dovođenja podrešetne vode
izmjena brzine kretanja vode teče po simetričnoj krivoj (sl. 113.m kriva 1'). Ako je
maksimalna brzina ulazne vode optimalna i obezbjeđuje efikasno otvaranje tovara u radnom
odjeljenju nije potrebna ista brzina vode u ciklusu usisavanja, jer dovodi do greške
raslojavanja usisavanjem sitnih lakih zrna u slojeve teške frakcije.
Dodavanjem podrešetne vode u vidu međupulsacija (sl. 113., kriva 1) mijenja se dijagram
ciklusa pulsacije (sl. 113., kriva 2.), odnosno mijenja se dijagram sumarne brzine.
Maksimalna brzina vode pri kretanju uvis jednaka je onoj koju ima osnovna pulsacija. Pri
povlačenju vode iz radnog odjeljenja maksimalna brzina vode umanjena je za brzinu
podrešetne vode pri njenom kretanju na gore.

Sl. 113. – modifikovani dijagram brzine kretanja vode u radnom odjeljenju

Na ovaj način eriod kretanja vode na gore se produžava, a period kretanja vode na dole se
skraćuje. Istovremeno, produžava se period kretanja zrna mineralne sirovine na gore i
smanjuje period usisnog dejstva vode. Kao rezultat djelovanja podrešetne vode povećava se
rastresitost tovara, a time i efikasnost raslojavanja. Podrešetna voda ima naročito veliki značaj
kod koncentracije širih klasa krupnoća.

Za utrošak vode kako podrešetne, tako i nadrešetne, kao i za odnos utroška nadrešetne prema
podrešetnoj vodi, u literaturi postoje različiti podaci. Utrošak podrešetne vode kreće se od
7m3/t kod koncentracije krupnih klasa do oko 2m 3/t kod koncentracije sitnih klasa. Brzina
kretanja podrešetne vode iznosi od 0,1 do 0,6 cm/s.

Optimalna visina sloja tovara zrna mineralne sirovine u radnom odjeljenju mašine taložnice
takođe je važan preduslov uspješnosti procesa.

Pri nedovoljnoj visini tovara smanjuje se hidrostatički otpor kretanju zrna što dovodi do
povećanja greške odvajanja, tačnije udjela zalutalih zrna teške frakcije u proizvodu lake

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
frakcije. Pri visini tovara većoj od optimalne raste otpor sredine kretanju vode zbog čega se
tovar mineralnig zrna nedovoljno otvara što remeti uslove odvajanja.

Za optimalan rad mašine taložnice potrebno je da visina sloja tovara zrna kod koncentracije
krupnih klasa iznosi (5-10)d gdje je d – prečnik najkrupnijih zrna u klasi, a kod koncentracije
sitnih klasa (10-20)d.

Visina prelivnog praga. Praznjenje lake frakcije kod mašina taložnica vrši se preko
prelivnog praga. U pravcu prelivnog praga zrna minerala lake frakcije nosi horizontalna
vodena struja. Visina prelivnog praga određuje nivo zasjecanja lake frakcije. Visina prelivnog
praga treba da bude nešto ispod visine sloja materijala koji se izdiže djelovanjem ulaznog
kretanja vode i orijentaciono se može odrediti pomoću obrasca:

0,5 t V v ( V v −V s)
H= [m]
V s (δ −∆)θ

Gdje je:

 H – visina prelivnog praga, m

 Vv – srednja brzina vodene struje uvis, m/s
 t – vrijeme kretanja vodene stuje uvis,
 Vs – brzina ometanog padanja zrna, m/s
 Θ – koeficijent rastresitosti.

Minimalna brzina vertikalne vodene struje uvis kroz otvoreni tovar zrna treba da bude jednaka
brzini ometanog padanja zrna. Da bi de obezbjedila potrebna brzina vodene struje uvis
potrebno je da hidraulični pritisak vode p bude jednak:

p ' V v2
p= [ Pa ]
θ 4 V 02

Gdje je:

 p' – gubitak pritiska vode pri kretanju vode kroz sloj mineralnih zrna u radnom
odjeljenju

p' =( 1−θ )( δ−∆ ) gh [ Pa ]

Gdje je:

 h – visina sloja u radnom odjeljenju

Pražnjenje teške frakcije iz radnog odjeljenja vrši se kod koncentracije krupnih klasa preko
zasuna (sl. 114.) ili pomoću sonde.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
 Sl. 114. – proces odvajanja lake i teške frakcije pri koncentraciji krupnih klasa

Kapacitet mašine taložnice zavisi od površine radnog odjeljenja, visine sloja tovara, brzine
izdizanja tovara, stepena rastresitosti i krupnoće sirovine.
Kapacitet se može izračunati po obrascu:
Q=3,6 HSVδθ ; [ t /h ]
Gdje je:
 H – visina sloja otvorenog tovara; m
 S – površina radnog odjeljenja; m
 V – srednja brzina materijala pri kretanju u vis; m/s
Primjena vještačke posteljice u radnom odjeljenju karakteristična je za koncentraciju sitnih
klasa, naročito šireg raspona krupnoća. Primjena vještačke posteljice može se razmjeti kao
postupak isticanja pozitivnih efekata usisnog dejstva vode i osobine sitnih zrna da se
infiltriraju kroz međuprostore krupnih. Vještačka posteljica sastoji se iz nekoliko slojeva
čeličnih kuglica ili krupnih zrna teške frakcije iz sirovine koja se koncentriše. Prečnik kuglica
ili zrna koja izgrađuju vještačku posteljicu treba da bude 3-4 puta veći od otvora perforiranog
dna radnog odjeljenja. Poboljšanje uslova koncentracije primjenom vještačke posteljice za
koncentraciju materijala šireg raspona krupnoća ogleda se u tome što se vještačka posteljica
ponaša kao i krupna teška zrna. Pražnjenje zrna teške frakcije vrši se kroz vještačku posteljicu
i dno radnog odjeljenja (sl. 115.).
Osnovno teorijsko pitanje koje se postavlja u vezi sa primjenom vještačke posteljice i izbora
njenih karakteristika je brzina prolaženja zrna teške frakcije kroz vještačku posteljicu (V) koja
se može izraziti kao:
m
V= ;
δSθ

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
Brzina prolaženja zrna teške frakcije kroz vještačku posteljicu fizički predstavlja zapreminu
materijala koji prolazi kroz jedinicu poprečnog presjeka sume međuprostora kuglica vještačke
posteljice.

Sl. 115. – raslojavanje lake i teške frakcije pri koncentraciji sitnih klasa

U prethodnoj jednačini proizvod površine radnog odjeljenja S i koeficijenta rastresitosti θ(S θ)

predstavlja ukupnu površinu poprečnih presjeka međuprostora u posteljici, a m/δ zapreminu
mase (m) zrna.
Na brzinu prolaženja zrna teške frakcije kroz vještačku posteljicu naročito utiči: gustina,
prečnik i oblik zrna, brzina kretanja podrešetne vode, ciklus pulsacije i visina posteljice.
Uticaj fizičkih osobina zrna, podrešetne vode i ciklusa pulsacije isti je kao kod infiltriranja
sitnih zrna kroz međuprostore krupnih. Visina posteljice utiče slično visini tovara zrna
mineralne sirovine. Sa povećanjem visine sloja vještačke posteljice smanjuje se propustljivost
vodenih pulsacija uvis i na dole, a takođe i propustljivost zrna teške frakcije kroz vještačku
posteljicu.
Optimalna visina sloj vještačke posteljice zavisi od sadržaja minerala teške frakcije u rudi.
Ako je veći sadržaj ovih minerala, potrebno je da visina sloja bude manja.
Orijentaciona visina sloja vještačke posteljice je 3 do 6 puta veća od prečnika najkrupnijih
zrna. Tada visina sloja rude iznad vještačke posteljice može da bude oko 20 puta veća od
najvećeg prečnika zrna.

1.4.1.3. Primjena postupka koncentracije u mašinama taložnicama

Postupak koncentracije u mašinama taložnicama u svom prostijem obliku je jedan od prvih

mehaničkih postupaka koncentracije mineralnih sirovina. Otkriće mogućnosti korištenja
mineralnih suspenzija u svojstvu teške sredine i preciznost raslojavanja mineralnih sirovina u
teškim svojstvima potisnuli su primjenu mašina taložnica od početka druge polovine ovog
vijeka do današnjih dana. Poslednjih godina mašina taložnica kao uređaj za koncentraciju
mineralnih sirovina. Doživljava svoju punu rehabilitaciju, na prvom mjestu zahvaljujući tome
što se u poslednjim modelima mašina taložnica sa automatskim podešavanjem osnovnih
parametara rada mogu koncentrisati i široke klase krupnoće. Zahvaljujući tome, šema

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina
tehnološkog postupka koncentracije postaje mnogo jednostavnija a postupak dosta jeftiniji.
Pored toga, skupa i često komplikovana šema regeneracije suspenzije u postupcima
koncentracije u suspenzijama čini da, jednostavni i jeftin osnovni postupak koncentracije u
teškoj sredini postaje tako skup da ne može da opravda eksploataciju jeftinijih sirovina. Danas
se, umjesto postupka koncentracije u teškoj sredini, koji je prije pedesetak godina zamjenjivao
mašine taložnice, ponovo uvodi u procese gravitacijske koncentracije upravo koncentracija u
mašinama taložnicama.

1
Nadežda Ćalić, Teorijski osnovi pripreme mineralnih sirovina