0.6. BAI GIANG QUANG HOC VA SONG AM - Thay Luong Van Tung

L×ÌNG VN TÒNG
BI GING
QUANG HÅC V SÂNG M
I HÅC SI GÁN - 2020

.
L×ÌNG VN TÒNG
BI GING
QUANG HÅC V SÂNG M
I HÅC SI GÁN - 2020

Möc löc
1 Quang h¼nh håc 7

§1 C¡c kh¡i ni»m cõa quang h¼nh håc . . . . . . . . . . . . . 7
1.1. Tia s¡ng, chòm s¡ng, h» quang håc lþ t÷ðng . . . . 7
1.2. Vªt thªt, vªt £o, £nh thªt, £nh £o . . . . . . . . . 9
§2 Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng v nguy¶n lþ thuªn nghàch cõa

¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1. Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng cõa c¡c chòm s¡ng . . 10
2.2. Nguy¶n lþ thuªn nghàch . . . . . . . . . . . . . . . 10
§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.1. ành luªt truy·n th¯ng ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . 11
3.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 13
3.3. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 14
3.4. Hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n v ùng döng . . . . 16
§4 Nguy¶n lþ Fermat v ùng döng . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.1. Quang tr¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4.2. Nëi dung nguy¶n lþ Fermat . . . . . . . . . . . . 19
1
2 MÖC LÖC
4.3. Ùng döng nguy¶n lþ Fermat º gi£i th½ch c¡c ành
luªt quang h¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
§5 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2 C¡c döng cö quang håc v mt 27

§1 G÷ìng ph¯ng, g÷ìng c¦u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.1. G÷ìng ph¯ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1.2. G÷ìng c¦u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
§2 L«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.1. ành ngh¾a l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.2. Cæng thùc cõa l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . 37
2.3. Ùng döng cõa l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . 39
§3 Th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3.1. ành ngh¾a v ph¥n lo¤i th§u k½nh . . . . . . . . . 44
3.2. Ti¶u iºm, ti¶u cü, ti¶u di»n v ë tö cõa th§u k½nh 46
3.3. C¡ch v³ £nh qua th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . 47
3.4. ë phâng ¤i d i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.5. Cæng thùc cõa th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . . 48
3.6. T½nh ch§t £nh qua th§u k½nh . . . . . . . . . . . . 49
§4 Mt v c¡c tªt cõa mt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.1. Mt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.2. Mët sè tªt cõa mt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
L÷ìng V«n Tòng

MÖC LÖC 3
§5 K½nh lóp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5.1. ành ngh¾a v c§u t¤o k½nh lóp . . . . . . . . . . . 59
5.2. C¡ch ngm chøng khi sû döng k½nh lóp . . . . . . . 59
5.3. Sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp . . . . . . . . . . . . . . . 60
3 N«ng l÷ñng ¡nh s¡ng 67

§1 B£n ch§t l÷ïng t½nh sâng - h¤t cõa ¡nh s¡ng . . . . . . . . 67
1.1. Nhúng hi»n t÷ñng thº hi»n t½nh ch§t sâng cõa ¡nh
s¡ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
1.2. Nhúng hi»u ùng thº hi»n t½nh ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng 68
§2 Bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.1. Bùc x¤ v bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.2. °c iºm cõa bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . 69
2.3. C¡c ¤i l÷ñng °c tr÷ng cho bùc x¤ nhi»t . . . . . . 70
2.4. ành luªt Kirchhoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
§3 C¡c ành luªt bùc x¤ cõa vªt en tuy»t èi . . . . . . . . 72
3.1. ành luªt Stefan-Boltzmann . . . . . . . . . . . . . 72
3.2. C¡c ành luªt cõa Wein . . . . . . . . . . . . . . . 73
§4 Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.1. Cæng thùc Rayleigh - Jeans . . . . . . . . . . . . . 73
4.2. Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck. Cæng thùc Planck . . 74
L÷ìng V«n Tòng

4 MÖC LÖC
§5 Hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.1. Hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.2. Thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng cõa Einstein . . . . . . . 77
5.3. Ùng döng cõa hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . 78
§6 Sü h§p thö ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
6.1. Hi»n t÷ñng h§p thö ¡nh s¡ng. ành luªt Bouguer . 80
6.2. Sü h§p thö cõa dung dàch. ành luªt Bouguer - Beer 81
6.3. Sü h§p thö låc lüa ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 82
§7 M°t Tríi v n«ng l÷ñng M°t Tríi . . . . . . . . . . . . . . 83
7.1. Giîi thi»u v· H» M°t Tríi v M°t Tríi . . . . . . . 83
7.2. N«ng l÷ñng M°t Tríi - nguçn n«ng l÷ñng s¤ch ti·m
n«ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4 Sâng ¥m 89
§1 Sâng ¥m v °c t½nh sinh lþ cõa sâng ¥m . . . . . . . . . . 89
1.1. Sâng ¥m v c£m gi¡c nghe . . . . . . . . . . . . . . 89
1.2. C÷íng ë ¥m v mùc c÷íng ë ¥m . . . . . . . . . 90
1.3. °c t½nh sinh lþ cõa ¥m . . . . . . . . . . . . . . . 91
1.4. Sü lan truy·n cõa sâng ¥m . . . . . . . . . . . . . . 92
1.5. Æ nhi¹m ti¸ng çn v t¡c h¤i cõa æ nhi¹m ti¸ng çn . 93
§2 Hi»u ùng Doppler cõa sâng ¥m . . . . . . . . . . . . . . . 95
L÷ìng V«n Tòng

MÖC LÖC 5
2.1. Kh¡i ni»m hi»u ùng Doppler . . . . . . . . . . . . . 95
2.2. Tr÷íng hñp m¡y thu ùng y¶n, nguçn ph¡t sâng
chuyºn ëng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
2.3. Tr÷íng hñp m¡y thu chuyºn ëng, nguçn ph¡t ùng
y¶n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.4. C£ m¡y thu v nguçn ph¡t còng chuyºn ëng . . . 96
§3 Si¶u ¥m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3.1. Si¶u ¥m v nguçn ph¡t si¶u ¥m . . . . . . . . . . . 97
3.2. °c t½nh cõa si¶u ¥m v ùng döng . . . . . . . . . . 97
L÷ìng V«n Tòng

6 MÖC LÖC
L÷ìng V«n Tòng

Ch÷ìng 1
Quang h¼nh håc
§1 C¡c kh¡i ni»m cõa quang h¼nh håc

1.1. Tia s¡ng, chòm s¡ng, h» quang håc lþ t÷ðng
1.1.1. Kh¡i ni»m tia s¡ng
- ÷íng truy·n cõa ¡nh s¡ng trong khæng gian ÷ñc gåi l tia s¡ng. Tia
s¡ng ÷ñc kþ hi»u nh÷ h¼nh v³ 1.1. Môi t¶n ch¿ h÷îng truy·n cõa tia s¡ng.
Tia s¡ng câ thº th¯ng câ thº cong, tòy thuæc v o mæi tr÷íng truy·n cõa
tia s¡ng.
H¼nh 1.1: Kþ hi»u tia s¡ng.
1.1.2. Chòm s¡ng
- Tªp hñp c¡c tia s¡ng t¤o th nh mët chòm s¡ng. N¸u chòm s¡ng câ c¡c
tia còng xu§t ph¡t tø mët iºm ho°c g°p nhau t¤i mët iºm th¼ ÷ñc gåi
l chòm tia s¡ng çng quy. Trong gi¡o tr¼nh n y chóng ta ch¿ x²t èi vîi
tr÷íng hñp chòm tia s¡ng thäa m¢n l chòm çng quy.
Chó þ r¬ng trong thüc t¸ ch¿ câ chòm s¡ng, cán tia s¡ng l sü lþ t÷ðng
7
8 Quang h¼nh håc
hâa khi ta coi mët chòm s¡ng væ còng hµp t¤o th nh.
Ta ph¥n bi»t th nh ba lo¤i chòm s¡ng çng quy: chòm s¡ng ph¥n ký,
chòm s¡ng hëi tö v chòm s¡ng song song.
+ Chòm s¡ng ph¥n ký l chòm s¡ng câ c¡c tia xu§t ph¡t tø mët iºm
mæ t£ nh÷ h¼nh 1.2. Trong h¼nh v³ n y ta ch¿ v³ hai tia giîi h¤n cõa chòm
s¡ng ph¥n ký, giúa hai tia â câ væ sè tia s¡ng kh¡c. C¡c vªt ph¡t s¡ng
thüc s³ ph¡t ra chòm s¡ng ph¥n ký.
H¼nh 1.2: Chòm s¡ng ph¥n ký
+ Chòm s¡ng hëi tö l chòm câ c¡c tia i ¸n çng quy t¤i mët iºm
nh÷ h¼nh 1.3. N¸u chòm s¡ng hëi tö ti¸p töc truy·n i trong mæi tr÷íng
th¼ sau iºm çng quy â ta s³ câ mët chòm s¡ng ph¥n ký. Trong thüc t¸
ta ch¿ thu ÷ñc chòm s¡ng hëi tö nhí c¡c döng cö quang håc.
H¼nh 1.3: Chòm s¡ng hëi tö.
+ Chòm s¡ng song song l chòm s¡ng câ c¡c tia song song vîi nhau nh÷
h¼nh 1.4. Chòm s¡ng song song l chòm s¡ng çng quy ð væ còng. nh
s¡ng M°t Tríi chi¸u ¸n Tr¡i §t l chòm s¡ng g¦n song song v¼ M°t Tríi
câ k½ch th÷îc lîn v ð r§t xa Tr¡i §t.
- H» quang håc lþ t÷ðng l h» quang håc khæng l m m§t t½nh çng quy
cõa chòm s¡ng khi truy·n qua nâ. Ngh¾a l mët chòm s¡ng çng quy khi
i qua h» quang håc lþ t÷ðng th¼ v¨n thu ÷ñc mët chòm s¡ng çng quy.
Chòm ra khäi h» quang håc khæng nh§t thi¸t ph£i còng lo¤i vîi chòm tîi,
mi¹n v¨n thuëc mët trong ba chòm çng quy l ÷ñc. C¡c h» quang håc
ta x²t trong c¡c ph¦n sau ·u thäa m¢n l h» quang håc lþ t÷ðng. G÷ìng
L÷ìng V«n Tòng

§1 C¡c kh¡i ni»m cõa quang h¼nh håc 9
H¼nh 1.4: Chòm s¡ng song song.
soi, g÷ìng cõa c¡c ph÷ìng ti»n giao thæng, k½nh cªn, k½nh l¢o,... ·u l h»
quang håc lþ t÷ðng.
1.2. Vªt thªt, vªt £o, £nh thªt, £nh £o

1.2.1. Kh¡i ni»m £nh cõa mët iºm
- N¸u chòm s¡ng xu§t ph¡t tø mët iºm P (vªt), sau khi qua h» quang
iºm P ÷ñc gåi l £nh quang håc
0 0
håc lþ t÷ðng çng quy t¤i iºm P th¼
cõa iºm P v th÷íng nâi ìn gi£n l £nh cõa iºm P .
1.2.2. Vªt thªt, vªt £o
- iºm P ÷ñc gåi l vªt thªt n¸u ¡nh s¡ng tø P truy·n tîi h» quang håc
l chòm ph¥n ký. Ng÷ñc l¤i n¸u chòm tia s¡ng tø P truy·n ¸n h» quang
håc l chòm hëi tö th¼ P l vªt £o.
1.2.3. nh thªt, £nh £o
- iºm P0 ÷ñc gåi l £nh thªt cõa iºm P n¸u â l iºm ct nhau cõa
c¡c tia s¡ng sau khi qua quang h». Ng÷ñc l¤i n¸u P0 l iºm g°p nhau do
sü k²o d i cõa c¡c tia s¡ng khi qua quang h» th¼ P' l £nh £o.
Chó þ r¬ng £nh thªt l iºm g°p trüc ti¸p cõa c¡c tia s¡ng sau khi qua
h» quang håc n¶n £nh thªt câ thº hùng ÷ñc tr¶n m n ho°c quan s¡t trüc
ti¸p b¬ng mt, cán £nh £o ch¿ l sü g°p nhau ph÷ìng k²o d i cõa c¡c tia
s¡ng sau khi truy·n qua h» quang håc n¶n ta khæng thº hùng ÷ñc £nh £o
tr¶n m n nh÷ng ta câ thº quan s¡t ÷ñc £nh £o b¬ng c¡ch °t mt ân
L÷ìng V«n Tòng

10 Quang h¼nh håc
chòm tia s¡ng qua h» quang håc. ¥y công l c¡ch ph¥n bi»t £nh thªt v
£nh £o công nh÷ c¡ch °t t¶n cho hai lo¤i £nh n y. M°c dò khæng hùng
÷ñc tr¶n m n nhúng ta v¨n câ thº chöp ÷ñc £nh £o v¼ h» thèng th§u
k½nh tr¶n m¡y £nh ¢ hëi tö chòm ph¥n ký l¶n phim £nh t÷ìng tü nh÷
mt ta hëi tö l¶n m ng l÷îi (vãng m¤c) cõa mt.
C¡c vªt s¡ng trong thüc t¸ ·u l c¡c vªt thªt, º t¤o n¶n vªt £o ta
ph£i dòng c¡c döng cö quang håc º t¤o n¶n vªt £o cho döng cö quang
håc kh¡c.
§2 Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng v nguy¶n lþ thuªn

nghàch cõa ¡nh s¡ng
2.1. Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng cõa c¡c chòm s¡ng
T¡c döng cõa c¡c chòm s¡ng l ëc lªp nhau, ngh¾a l t¡c döng cõa chòm
s¡ng n y ho n to n khæng phö thuëc v o sü câ m°t cõa c¡c chòm s¡ng
kh¡c.
2.2. Nguy¶n lþ thuªn nghàch

Ta x²t hai iºm A, B trong mët mæi tr÷íng x¡c ành: khi ta cho ¡nh s¡ng
truy·n theo chi·u tø iºm A ¸n iºm B, ¡nh s¡ng truy·n i theo ÷íng
n o (th¯ng ho°c cong) th¼ khi cho ¡nh s¡ng truy·n ng÷ñc l¤i tø B ¸n A
¡nh s¡ng s³ truy·n i óng theo con ÷íng §y.
H¼nh 1.5: Nguy¶n lþ thuªn nghàch.
Nëi dung n y ÷ñc gåi l nguy¶n lþ thuªn nghàch cõa ¡nh s¡ng. Nguy¶n
lþ n y cho ph²p kh¯ng ành n¸u mët ng÷íi °t mt ð và tr½ A th§y ÷ñc
L÷ìng V«n Tòng

§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc 11
mt mët ng÷íi kh¡c ð và tr½ B th¼ chc chn ng÷íi ð và tr½ B công câ th¸
nh¼n th§y mt ng÷íi ð và tr½ A.
§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc

3.1. ành luªt truy·n th¯ng ¡nh s¡ng
Têng k¸t c¡c th½ nghi»m v thüc ti¹n cho ph²p rót ra mët quy luªt truy·n
¡nh s¡ng trong mæi tr÷íng trong suèt v çng t½nh ÷ñc gåi l ành luªt
truy·n th¯ng cõa ¡nh s¡ng câ nëi dung l :
Trong mæi tr÷íng trong suèt v çng t½nh ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng
th¯ng.
Hi»n t÷ñng truy·n th¯ng cõa ¡nh s¡ng d¨n ¸n sü tçn t¤i cõa bâng en
v vòng nûa tèi (b¡n d¤) ph½a sau c¡c vªt chn s¡ng ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh
1.6. Nguçn s¡ng câ k½ch th÷îc c ng lîn th¼ mi·n nûa tèi c ng lîn, vªt chn
s¡ng câ k½ch th÷îc c ng lîn th¼ bâng en c ng lîn. Tr¶n h¼nh 1.6 ta kþ
hi»u S l nguçn ph¡t s¡ng v V l vªt chn s¡ng.
H¼nh 1.6: Bâng en v vòng nûa tèi.
Bâng en v b¡n d¤ cho ph²p chóng ta gi£i th½ch ÷ñc hi»n t÷ñng nhªt
thüc v nguy»t thüc trong tü nhi¶n.
Nhªt thüc l hi»n t÷ñng M°t Tr«ng i v o kho£ng giúa M°t Tríi v Tr¡i
L÷ìng V«n Tòng

12 Quang h¼nh håc
§t n¶n che khu§t ¡nh s¡ng M°t Tríi chi¸u ¸n Tr¡i §t. Hay nâi c¡ch
kh¡c nhªt thüc x£y ra khi Tr¡i §t i v o vòng bâng en cõa M°t Tr«ng.
Nhªt thüc câ thº l mët ph¦n ho°c to n ph¦n. Nhªt thüc x©y ra ban ng y
v tòy v o và tr½ kh¡c nhau tr¶n Tr¡i §t câ thº quan s¡t ÷ñc nhªt thüc
to n ph¦n, mët ph¦n ho°c công câ thº khæng quan s¡t ÷ñc.
H¼nh 1.7: Nhªt thüc to n ph¦n (h¼nh a), h¼nh khuy¶n (h¼nh b) v mët ph¦n (h¼nh c).
R§t nguy hiºm cho mt khi nh¼n trüc ti¸p v o M°t Tríi. Do vªy º quan
s¡t hi»n t÷ñng nhªt thüc trüc ti¸p c¦n sû döng c¡c lo¤i k½nh b£o v» mt
ho°c quan s¡t gi¡n ti¸p h¼nh £nh lóc nhªt thüc. Tuy nhi¶n khi x£y ra hi»n
t÷ñng nhªt thüc to n ph¦n, mt câ thº an to n quan s¡t hi»n t÷ñng n y
trong lóc M°t Tr«ng che khu§t ho n to n M°t Tríi. Nhúng ng÷íi ÷a th½ch
hi»n t÷ñng n y th÷íng i du làch ¸n nhúng nìi sp x£y ra º chùng ki¸n
v chöp £nh. Khi câ nhªt thüc to n ph¦n th¼ t¤i và tr½ quan s¡t tríi tèi
nh÷ ban ¶m.
H¼nh 1.7 l £nh chöp nhªt thüc to n ph¦n, nhªt thüc h¼nh b¡n khuy¶n
(l tr÷íng hñp °c bi»t cõa nhªt thüc mët ph¦n) v nhªt thüc mët ph¦n.
Nguy»t thüc l hi»n t÷ñng Tr¡i §t che khu§t ¡nh s¡ng M°t Tríi chi¸u
v o M°t Tr«ng hay nâi c¡ch kh¡c nguy»t thüc x£y ra khi M°t Tr«ng i v o
bâng en cõa Tr¡i §t. Nguy»t thüc x©y ra b o ban ¶m. Do Tr¡i §t câ
b¡n k½nh lîn hìn nhi·u so vîi M°t Tr«ng n¶n d¹ x©y ra nguy»t thüc to n
ph¦n hìn. H¼nh 1.8 l £nh chöp nguy»t thüc to n ph¦n v mët ph¦n.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 1.8: Nguy»t thüc to n ph¦n v b¡n ph¦n.
3.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng

3.2.1. Hi»n t÷ñng ph£n x¤ ¡nh s¡ng
Hi»n t÷ñng ¡nh s¡ng êi h÷îng, quay v· mæi tr÷íng cô khi g°p m°t ph¥n
c¡ch hai mæi tr÷íng ÷ñc gåi l hi»n t÷ñng ph£n x¤ ¡nh s¡ng.
M°t ph¥n c¡ch n y ÷ñc gåi l m°t ph£n x¤.. H¼nh 1.9 mæ t£ ÷íng
truy·n cõa c¡c tia s¡ng trong hi»n t÷ñng ph£n x¤ ¡nh s¡ng. Tia s¡ng SI
truy·n ¸n m°t ph¥n c¡ch gåi l tia tîi, cán tia s¡ng quay l¤i IR ÷ñc gåi
l tia ph£n x¤. iºm I ÷ñc gåi l iºm tîi. Gâc i hñp giúa tia tîi v ph¡p
tuy¸n n cõa m°t ph£n x¤ t¤i iºm tîi gåi l gâc tîi, gâc i hñp bði ph¡p
0
tuy¸n n v tia ph£n ÷ñc gåi l gâc ph£n x¤. M°t ph¯ng chùa tia tîi v
ph¡p tuy¸n cõa m°t ph£n x¤ t¤i iºm tîi ÷ñc gåi l m°t ph¯ng tîi.
H¼nh 1.9: Ph£n x¤ ¡nh s¡ng.
L÷ìng V«n Tòng

14 Quang h¼nh håc
3.2.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng
Tø thüc nghi»m cho ph²p rót ra ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng gçm hai nëi
dung nh÷ sau:
+Tia ph£n x¤ n¬m trong m°t ph¯ng tîi (m°t ph¯ng chùa tia tîi v
ph¡p tuy¸n cõa m°t ph£n x¤ t¤i iºm tîi) v ph½a b¶n kia ph¡p tuy¸n so
vîi tia tîi,
+ Gâc ph£n x¤ b¬ng gâc tîi : i'

b = bi.
3.3. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng

3.3.1. Hi»n t÷ñng khóc x¤ ¡nh s¡ng
Hi»n t÷ñng tia s¡ng bà êi h÷îng truy·n t¤i m°t ph¥n c¡ch hai mæi tr÷íng
khi ¡nh s¡ng truy·n tø mæi tr÷íng n y sang mæi tr÷íng kh¡c ÷ñc gåi
l hi»n t÷ñng khóc x¤ ¡nh s¡ng. Mæi tr÷íng chùa tia tîi ÷ñc gåi l mæi
tr÷íng thù nh§t. Tia s¡ng IK truy·n qua mæi tr÷íng thù hai ÷ñc gåi l
tia khóc x¤. .
H¼nh 1.10: Khóc x¤ ¡nh s¡ng.
Gâc hñp giúa tia khóc x¤ v ph¡p tuy¸n ÷ñc gåi l gâc khóc x¤. H¼nh
1.10 cho th§y ÷íng truy·n cõa tia s¡ng do khóc x¤.
L÷ìng V«n Tòng

3.3.2. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng:
Thüc nghi»m rót ra ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng sau ¥y:
+Tia khóc x¤ n¬m trong m°t ph¯ng tîi, ph½a b¶n kia ph¡p tuy¸n so vîi
tia tîi.
+Vîi mët c°p mæi tr÷íng trong suèt x¡c ành th¼ t sè giúa sin gâc tîi
v sin gâc khóc x¤ l mët h¬ng sè :
sin bi
= n21 , (1.1)
sinbr
n21 ÷ñc gåi l chi¸t su§t t èi cõa mæi tr÷íng thù hai (chùa tia khóc
x¤) v mæi tr÷íng thù nh§t (chùa tia tîi).
3.3.3. Mèi quan h» giúa chi¸t su§t cõa mæi tr÷íng v vªn tèc ¡nh s¡ng
+ Quan h» giúa chi¸t su§t t èi (t÷ìng èi) v chi¸t su§t tuy»t èi:
n2
n21 = (1.2)
n1
ð ¥y n1 , n2 l chi¸t su§t tuy»t èi cõa mæi tr÷íng thù nh§t v mæi tr÷íng
thù hai t÷ìng ùng (chi¸t su§t tuy»t èi cõa mæi tr÷íng ch½nh l chi¸t su§t
t èi cõa mæi tr÷íng â èi vîi ch¥n khæng).
+ Quan h» giúa chi¸t su§t tuy»t èi vîi vªn tèc ¡nh s¡ng:
c
n= , (1.3)
v
ð ¥y n l chi¸t su§t tuy»t èi cõa mët mæi tr÷íng, v l vªn tèc truy·n
¡nh s¡ng trong mæi tr÷íng â, c l vªn tèc ¡nh s¡ng trong ch¥n khæng.
Tø ¥y cho th§y chi¸t su§t tuy»t èi th¼ khæng thº nhä hìn 1 v¼ vªn tèc
¡nh s¡ng truy·n trong c¡c mæi tr÷íng (v) luæn luæn nhä hìn vªn tèc ¡nh
s¡ng truy·n trong ch¥n khæng (c).
- C¡ch vi¸t kh¡c cõa biºu thùc ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng:
L÷ìng V«n Tòng

16 Quang h¼nh håc
Tø (1.1) v (1.2) ta câ:
sin bi n2
= ⇔ n1 sin bi = n2 sinbr. (1.4)
sinbr n1
¥y l mët c¡ch vi¸t kh¡c cõa ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng th÷íng ÷ñc
dòng nhi·u trong t½nh to¡n li¶n quan ¸n hi»n t÷ñng khóc x¤ ¡nh s¡ng.
3.4. Hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n v ùng döng

3.4.1. Hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n
- Hi»n t÷ñng to n bë chòm tia tîi bà ph£n x¤ t¤i m°t ph¥n c¡ch hai mæi
tr÷íng ÷ñc gåi l hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n (ho n to n).
- i·u ki»n x£y ra ph£n x¤ to n ph¦n : Tø biºu thùc ành luªt khóc x¤
chóng ta d¹ d ng suy ra i·u ki»n º câ ph£n x¤ to n ph¦n v¼ khi x£y ra
ph£n x¤ to n ph¦n th¼ khæng câ tia khóc x¤. °c bi»t khi gâc tîi thäa
m¢n i·u ki»n x¡c ành th¼ tia khóc x¤ s³ n¬m l l tr¶n m°t ph¯ng ph¥n
c¡ch, ngh¾a l lóc â gâc khóc x¤ r = 90o . Gâc tîi ùng vîi tr÷íng hñp n y
÷ñc gåi l gâc giîi h¤n. Theo ành luªt khóc x¤ ta câ cæng thùc t½nh gâc
giîi h¤n l :
n2
sin bigh = . (1.5)
n1
Tø cæng thùc (1.5), do h m sin luæn nhä hìn ho°c b¬ng 1, n¶n ta d¹
th§y º x£y ra ph£n x¤ to n ph¦n c¦n câ hai i·u ki»n:
+ nh s¡ng ph£i ÷ñc truy·n tø mæi tr÷íng câ chi¸t su§t lîn hìn sang
mæi tr÷íng câ chi¸t su§t b² hìn (hay tø mæi tr÷íng chi¸t quang sang mæi
tr÷íng k²m chi¸t quang hìn ).
+ Gâc tîi lîn hìn gâc giîi h¤n (l gâc tîi ùng vîi tia khóc x¤ n¬m tr¶n
m°t ph¥n c¡ch hai mæi tr÷íng).
L÷ìng V«n Tòng

3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc
§ 17
3.4.2. Ùng döng cõa hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n
- Gi£i th½ch hi»n t÷ñng £o £nh ;
o £nh trong ti¸ng Vi»t câ ngh¾a gèc l §n t÷ñng thà gi¡c khæng t÷ìng
ùng vîi vªt thº câ thªt. Trong quang håc ta th÷íng dòng thuªt ngú £o
£nh quang håc l hi»n t÷ñng mt ta quan s¡t th§y h¼nh £nh cõa vªt khæng
óng vîi thüc t¸. H¼nh 1.11 l mët minh håa cho £o £nh quang håc th÷íng
quan s¡t th§y tr¶n c¡c sa m¤c n¶n hay gåi l £o £nh sa m¤c. Ng÷íi quan
s¡t nh¼n th§y mët c¡i c¥y lën ng÷ñc (ngån ph½a d÷îi) do hi»n t÷ñng ph£n
x¤ to n ph¦n t¤o th nh.
H¼nh 1.11: o £nh quang håc.
- Ch¸ t¤o l«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n;
L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n l l«ng k½nh câ ti¸t di»n l mët tam gi¡c
vuæng c¥n nh÷ h¼nh 1.12. L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n th÷íng ÷ñc dòng
º êi h÷îng cõa chòm ¡nh s¡ng tîi. H¼nh v³ n y cho th§y c¡ch dòng l«ng
k½nh ph£n x¤ to n ph¦n º £o chi·u truy·n cõa chòm s¡ng ho°c chuyºn
ph÷ìng truy·n vuæng gâc vîi ph÷ìng truy·n cõa chòm tia s¡ng tîi.
- Ch¸ t¤o c¡p quang
C¡p quang cho ph²p truy·n ¡nh s¡ng (sâng i»n tø) trong mët èng uèn
cong nh÷ h¼nh 1.13
Sñi c¡p quang ÷ñc c§u t¤o tø ba th nh ph¦n ch½nh: ph¦n lãi (core), lîp
L÷ìng V«n Tòng

18 Quang h¼nh håc
H¼nh 1.12: L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n.
ph£n x¤ ¡nh s¡ng (cladding) v lîp vä b£o v» ch½nh (primary coatingr).
Ph¦n lãi ÷ñc l m b¬ng sñi thõy tinh ho°c plastic dòng truy·n d¨n ¡nh
s¡ng. Bao båc lãi l lîp ph£n x¤ ¡nh s¡ng l m b¬ng lîp thõy tinh hay
plastic câ chi¸t su§t nhä hìn lîp lãi nh¬m b£o v» v ph£n x¤ to n ph¦n
¡nh s¡ng trð l¤i lãi. Lîp b£o v» n¬m ngo i còng l vä nhüa PVC gióp b£o
v» cho ph¦n trong khæng bà böi, ©m, tr¦y x÷îc.
H¼nh 1.13: C§u t¤o sñi c¡p quang v ÷íng truy·n ¡nh s¡ng trong c¡p quang.
L÷ìng V«n Tòng

§4 Nguy¶n lþ Fermat v ùng döng 19
4 Nguy¶n lþ Fermat v ùng döng
§
4.1. Quang tr¼nh

4.1.1. Kh¡i ni»m quang tr¼nh
- Quang tr¼nh (quang lë) l t½ch chi¸t su§t cõa mæi tr÷íng v ÷íng
truy·n cõa tia s¡ng trong mæi tr÷íng â.
N¸u mæi tr÷íng çng nh§t th¼ quang tr¼nh L ÷ñc t½nh theo cæng thùc:
L = ns (1.6)
ð ¥y s l ÷íng truy·n cõa tia s¡ng, n l chi¸t su§t mæi tr÷íng.
N¸u ¡nh s¡ng truy·n qua nhi·u mæi tr÷íng câ chi¸t su§t kh¡c nhau th¼
X
L= ni si . (1.7)
i=1
N¸u mæi tr÷íng câ chi¸t su§t bi¸n êi li¶n töc th¼
Z B
L= nds. (1.8)
A
A, B l iºm ¦u v iºm cuèi cõa ÷íng truy·n tia s¡ng.
4.1.2. Þ ngh¾a cõa quang tr¼nh
Tø biºu thùc ành ngh¾a quang tr¼nh ta vi¸t ÷ñc:

c
L = ns = s = ct, (1.9)
v
ð ¥y t l thíi gian truy·n ¡nh s¡ng trong mæi tr÷íng ÷ñc qu£ng ÷íng
s. Nh÷ vªyquang tr¼nh ch½nh l qu£ng ÷íng m ¡nh s¡ng truy·n ÷ñc
trong ch¥n khæng trong kho£ng thíi gian t.
4.2. Nëi dung nguy¶n lþ Fermat

Trong væ sè c¡c ÷íng i kh£ d¾ tø iºm A ¸n iºm B, ¡nh s¡ng s³ truy·n
i theo con ÷íng ½t thíi gian nh§t (quang tr¼nh cüc tiºu).
L÷ìng V«n Tòng

20 Quang h¼nh håc
4.3. Ùng döng nguy¶n lþ Fermat º gi£i th½ch c¡c ành luªt
quang h¼nh
4.3.1. Gi£i th½ch ành luªt truy·n th¯ng ¡nh s¡ng
Khi x²t trong mæi tr÷íng çng t½nh th¼ vªn tèc ¡nh s¡ng l mët h¬ng
sè. Nh÷ vªy º thíi gian truy·n ½t nh§t th¼ qu£ng ÷íng ph£i nhä nh§t.
÷íng i nhä nh§t â ch½nh l ÷íng th¯ng n¶n ¡nh s¡ng s³ truy·n th¯ng.
4.3.2. Gi£i th½ch ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng
Gåi tia tîi AI' v tia ph£n x¤ I'B m ¡nh s¡ng truy·n tø iºm A ¸n iºm
B th¼ ta câ sì ç nh÷ h¼nh v³ 1.14.
H¼nh 1.14: Chùng minh tia ph£n x¤ n¬m trong m°t ph¯ng tîi.
Ta düng m°t ph¯ng P chùa 2 iºm A, B v vuæng gâc vîi m°t ph¥n
c¡ch hai mæi tr÷íng Q º thu ÷ñc giao tuy¸n MN. Chi¸u I' l¶n MN thu
÷ñc I.
N¸u ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng AI'B th¼ luæn m§t nhi·u hìn thíi gian
hìn truy·n theo ÷íng AIB v¼ AI'B l têng hai c¤nh huy·n cõa c¡c tam
gi¡c vuæng AII' v BII' cán AIB l têng hai c¤nh gâc vuæng cõa ch½nh
hai tam gi¡c â. Nh÷ vªy theo nguy¶n lþ Fermat chc chc ¡nh s¡ng ph£i
truy·n theo AIB, i·u n y công câ ngh¾a l tia ph£n x¤ ph£i n¬m trong
m°t ph¯ng tîi (P ch½nh l m°t ph¯ng tîi).
º gi£i th½ch nëi dung thù hai cõa ành luªt ph£n x¤ ta l§y iºm B'
trong m°t ph¯ng tîi P èi xùng vîi B qua giao tuy¸n MN nh÷ h¼nh 1.15.
Ta d¹ nhªn th§y IB = IB'.
L÷ìng V«n Tòng

§4 Nguy¶n lþ Fermat v ùng döng 21
H¼nh 1.15: Gâc ph£n x¤ b¬ng gâc tîi.
N¸u gâc ph£n x¤ i0 b¬ng gâc tîi i th¼ ba iºm A, I, B' s³ th¯ng h ng
n¶n quang tr¼nh cõa c£ hai tia tîi v ph£n x¤ s³ l :
L = nAI + nIB = nAI + nIB 0 = nAB 0 . (1.10)
ð ¥y n l chi¸t su§t cõa mæi tr÷íng.
Ng÷ñc l¤i n¸u gâc ph£n x¤ i0 kh¡c gâc tîi i th¼ ba iºm A, I, B' khæng
th¯ng h ng n¶n quang tr¼nh cõa c£ hai tia tîi v ph£n x¤ s³ l :
L0 = nAI + nIB = nAI + nIB 0 > nAB 0 = L (1.11)
v¼ têng hai c¤nh cõa mët tam gi¡c th¼ lîn hìn c¤nh thù ba cán l¤i. Nh÷
vªy theo nguy¶n lþ Fermat ¡nh s¡ng ph£i ph£n x¤ sao cho gâc ph£n x¤
b¬ng gâc tîi.
4.3.3. Gi£i th½ch ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng
H¼nh 1.16: Tia khóc x¤ n¬m trong m°t ph¯ng tîi.
Ta h¢y x²t ¡nh s¡ng i tø iºm A trong mæi tr÷íng thù nh§t câ chi¸t
su§t n1 ¸n iºm B trong mæi tr÷íng thù hai câ chi¸t su§t n2 g°p m°t
ph¥n c¡ch hai mæi tr÷íng t¤i iºm I'.
L÷ìng V«n Tòng

22 Quang h¼nh håc
Ta düng m°t ph¯ng P chùa hai iºm A, B v vuæng gâc vîi m°t ph¥n
c¡ch Q. Hai m°t ph¯ng n y câ giao tuy¸n l MN.
Ta chi¸u I' l¶n MN º ÷ñc I. B¥y gií ta h¢y so s¡nh quang lë khi ¡nh
s¡ng truy·n tø A ¸n B theo hai ÷íng kh¡c nhau l AI'B v AIB th¼ ta
s³ th§y:
Khi ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng AIB quang lë s³ l :
L = n1 AI + n2 IB (1.12)
Khi ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng AI'B quang lë s³ l :
L0 = n1 AI 0 + n2 I 0 B (1.13)
Chó þ r¬ng AI' > AI v I'B > IB v¼ chóng l c¤nh huy·n v c¤nh gâc
vuæng cõa c¡c tam gi¡c vuæng AII' v BII' t÷ìng ùng. Nh÷ vªy L' > L.
Theo nguy¶n lþ Fermat th¼ ¡nh s¡ng ph£i truy·n theo con ÷íng câ quang
lë b² nh§t n¶n cho ph²p suy ra: ¡nh s¡ng ph£i truy·n theo ÷íng AIB,
ngh¾a l tia khóc x¤ IB ph£i n¬m trong m°t ph¯ng tîi P.
º chùng minh m»nh · thù hai cõa ành luªt khóc x¤ ta x²t quang
tr¼nh L cõa ÷íng truy·n tia tîi v tia khóc x¤:
H¼nh 1.17: Quan h» giúa gâc khóc x¤ v gâc tîi.
L = n1 AI + n2 IB (1.14)
Chó þ r¬ng
q q
AI = x2 + h2A ; IB = (D − x)2 + h2B (1.15)
n¶n câ thº vi¸t:

q q
L = n1 x + hA + n2 (D − x)2 + h2B .
2 2 (1.16)
L÷ìng V«n Tòng

§5 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 1 23
ð ¥y hA , hB , D ·u l c¡c h¬ng sè thº hi»n tr¶n h¼nh 1.17. ¤o h m biºu
thùc (1.16) theo x s³ thu ÷ñc:
dL n1 x n (D − x)
=p − p 2 = 0. (1.17)
dx x2 + h2A (D − x)2 + h2B
hay
nx n (D − x)
p 1 = p 2 . (1.18)
x2 + h2A (D − x)2 + h2B
M°t kh¡c tø h¼nh 1.17 cho th§y:
x (D − x)
p = sin i, p = sin r. (1.19)
x2 + h2A (D − x)2 + h2B
N¶n cuèi còng thu ÷ñc biºu thùc ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng
n1 sin i = n2 sin r. (1.20)
§ 5 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 1

1. H¢y v³ tia s¡ng, chòm s¡ng song song, chòm s¡ng hëi tö v chòm
s¡ng ph¥n ký?
2. Th¸ n o l ph£n x¤ to n ph¦n? º x£y ra ph£n x¤ to n ph¦n c¦n
i·u ki»n g¼? Ph£n x¤ to n ph¦n ÷ñc ùng döng l m g¼?
3. V¼ sao kim c÷ìng l§p l¡nh?
4. V¼ sao ta th§y sao tr¶n tríi v o ban ¶m l§p l¡nh?
5. H¢y cho bi¸t c§u tróc cì b£n cõa mët sñi c¡p quang câ nhúng ph¦n
n o? C¡p quang ho¤t ëng düa v o hi»n t÷ñng quang håc n o? C¡p quang
ùng döng º l m g¼?
6. Câ thº d¨n ¡nh s¡ng i cong trong mët èng nh÷ n÷îc ÷ñc khæng?
7. V¼ sao khi dòng c¡i xi¶n º xi¶n c¡, ng÷íi ta khæng xi¶n th¯ng v o
con c¡ nh¼n th§y m nh¬m theo h÷îng s¥u hìn mët chót?
L÷ìng V«n Tòng

24 Quang h¼nh håc
8. Th¸ n o l nguy¶n lþ thuªn nghàch cõa ¡nh s¡ng? Dòng nguy¶n lþ
thuªn nghàch ¡nh s¡ng thû suy luªn: n¸u b¤n A nh¼n th§y mt b¤n B qua
g÷ìng th¼ b¤n B câ thº nh¼n th§y mt cõa b¤n A qua g÷ìng â hay khæng?
1.1. H¢y v³ ÷íng truy·n mët tia s¡ng khi bà ph£n x¤ ð m°t ph£n x¤ v
ch¿ rã: tia tîi, iºm tîi, ph¡p tuy¸n t¤i iºm tîi, m°t ph¯ng tîi, tia ph£n
x¤, gâc tîi v gâc ph£n x¤.
1.2. H¢y v³ ÷íng truy·n mët tia s¡ng khi bà khóc x¤ ð m°t ph¥n c¡ch
hai mæi tr÷íng v ch¿ rã: mæi tr÷íng thù nh§t, mæi tr÷íng thù hai, tia tîi,
iºm tîi, ph¡p tuy¸n t¤i iºm tîi, m°t ph¯ng tîi, tia khóc x¤, gâc tîi v
gâc khóc x¤.
1.3. Mët chªu chùa mët lîp n÷îc d y 30cm, chi¸t su§t cõa n÷îc l 4/3.
a) Chi¸u mët chòm tia s¡ng song song tîi m°t n÷îc vîi gâc tîi l i = 45o .
T½nh gâc l»ch hñp bði chòm tia s¡ng khóc x¤ v chòm tia s¡ng tîi.
b) Mt ð trong khæng kh½ nh¼n theo ph÷ìng g¦n th¯ng ùng xuèng ¡y
chªu s³ th§y ¡y chªu c¡ch m°t n÷îc mët o¤n b¬ng bao nhi¶u?
1.4. Mët c¥y cåc d i ÷ñc cm th¯ng ùng xuèng mët bº n÷îc câ ¡y
n¬m ngang, chi¸t su§t cõa n÷îc n = 4/3. Ph¦n cåc nhæ ra ngo i m°t n÷îc
l 30cm. Do ¡nh s¡ng M°t Tríi chi¸u v o t¤o n¶n bâng cõa cåc tr¶n m°t
n÷îc d i 40cm v d÷îi ¡y bº n÷îc d i 190cm. T½nh chi·u s¥u cõa n÷îc
trong hç.
1.5. T½nh gâc giîi h¤n ph£n x¤ to n ph¦n khi ¡nh s¡ng truy·n tø thõy
tinh sang khæng kh½, tø n÷îc sang khæng kh½ v tø thõy tinh sang n÷îc.
Bi¸t chi¸t su§t cõa thõy tinh l n = 1, 5; cõa n÷îc l nn = 4/3.
1.6. Mët mi¸ng gé mäng, h¼nh trán b¡n k½nh 4cm, ð t¥m O cm th¯ng
gâc mët c¡i inh OA. Th£ mi¸ng gé nêi trong mët chªu n÷îc câ chi¸t su§t
n = 4/3 cho ¦u A quay xuèng ¡y chªu.
a) Cho OA = 6cm. Mt °t trong khæng kh½ s³ th§y ¦u A c¡ch m°t
n÷îc bao nhi¶u?
b) T¼m chi·u d i lîn nh§t cõa OA º mt khæng nh¼n th§y ¦u A cõa
inh.
L÷ìng V«n Tòng

1.7. T½nh vªn tèc cõa ¡nh s¡ng truy·n trong mæi tr÷íng n÷îc. Bi¸t tia
s¡ng truy·n tø khæng kh½ vîi gâc tîi l i = 60o th¼ gâc khóc x¤ trong n÷îc
o 8
l r = 40 . Cho bi¸t vªn tèc ¡nh s¡ng trong khæng kh½ c = 3.10 m/s.
1.8. Mët t§m thõy tinh mäng, trong suèt, chi¸t su§t n= 1, 5; câ ti¸t di»n
l h¼nh chú nhªt ABCD (AB r§t lîn so vîi AD), m°t ¡y AB ti¸p xóc vîi
√
mët ch§t läng câ chi¸t su§t n2 = 2 . Chi¸u tia s¡ng SI n¬m trong m°t
ph¯ng ABCD tîi m°t AD sao cho tia tîi n¬m ph½a tr¶n ph¡p tuy¸n ð iºm
tîi v tia khóc x¤ trong thõy tinh g°p ¡y AB ð iºm K. T½nh gi¡ trà lîn
nh§t cõa gâc tîi i º câ ph£n x¤ to n ph¦n t¤i K.
L÷ìng V«n Tòng

26 Quang h¼nh håc
L÷ìng V«n Tòng

Ch÷ìng 2
C¡c döng cö quang håc v mt
§1 G÷ìng ph¯ng, g÷ìng c¦u

1.1. G÷ìng ph¯ng
1.1.1. ành ngh¾a g÷ìng ph¯ng
Mët m°t ph¯ng, nh®n câ kh£ n«ng ph£n x¤ ¡nh s¡ng gåi l g÷ìng ph¯ng.
Ng y x÷a g÷ìng th÷íng ÷ñc l m b¬ng kim lo¤i m i nh®n (çng ho°c
b¤c). Ng y nay g÷ìng ÷ñc l m b¬ng c¡ch ¡o mët lîp ph£n chi¸u (th÷íng
l b¤c) l¶n mët ch§t n·n th½ch hñp (phê bi¸n nh§t l thõy tinh v¼ thõy
tinh d¹ ch¸ t¤o, cùng, câ b· m°t nh®n, trong suèt v ½t bà tr¦y x÷îc). Lîp
ph£n chi¸u ÷ñc °t ph½a sau º ÷ñc b£o v» khäi sü «n mán v h÷ h¤i.
G÷ìng ph¯ng ÷ñc kþ hi»u nh÷ h¼nh 2.1.
H¼nh 2.1: Kþ hi»u g÷ìng ph¯ng v £nh qua g÷ìng ph¯ng.
27
28 C¡c döng cö quang håc v mt
1.1.2. C¡ch v³ £nh qua g÷ìng ph¯ng
º v³ £nh iºm P qua g÷ìng ph¯ng ta sû döng ành luªt ph£n x¤ ¡nh
s¡ng. Thæng th÷íng ta sû döng tia thù nh§t vuæng gâc vîi g÷ìng ph¯ng
th¼ s³ ph£n x¤ ng÷ñc l¤i v tia thù hai câ gâc tîi bi th¼ cho tia ph£n x¤ câ
gâc ph£n x¤ ib0 = bi. Ph÷ìng k²o d i cõa hai tia ph£n x¤ g°p nhau cho ta
£nh P'.
H¼nh 2.2: G÷ìng ph¯ng: vªt thªt cho £nh £o (h¼nh a) v vªt £o cho £nh thªt (h¼nh b)
1.1.3. T½nh ch§t £nh qua g÷ìng ph¯ng
Tø c¡c h¼nh v³ 2.2 ta d¹ d ng chùng minh ÷ñc t½nh ch§t cõa £nh qua
g÷ìng ph¯ng: Vªt v £nh cõa g÷ìng ph¯ng luæn ng÷ñc nhau, ngh¾a l n¸u
vªt thªt th¼ g÷ìng ph¯ng luæn cho £nh £o v ng÷ñc l¤i n¸u vªt £o s³ cho
£nh thªt. nh cõa g÷ìng ph¯ng luæn câ ë lîn b¬ng vªt, còng chi·u v èi
xùng vîi vªt qua g÷ìng. Ch½nh v¼ t½nh ch§t n y g÷ìng ph¯ng th÷íng ÷ñc
dòng l m g÷ìng soi.
Düa v o t½nh ch§t èi xùng giúa £nh v vªt qua g÷ìng ta câ c¡ch v³
£nh cõa vªt qua g÷ìng ph¯ng b¬ng c¡ch l§y èi xùng qua g÷ìng.
Chó þ r¬ng º v³ £nh cõa mët vªt th¼ ta v³ £nh cõa tøng iºm tr¶n vªt
â. Tuy vªy n¸u vªt â l o¤n th¯ng th¼ ta ch¿ c¦n v³ £nh iºm ¦u v
iºm cuèi cõa vªt rçi nèi l¤i l ÷ñc v¼ quang håc t÷ìng iºm th¼ £nh luæn
çng d¤ng vîi vªt. Ng÷íi ta quy ÷îc v³ £nh thªt b¬ng ÷íng li·n n²t v
£nh £o b¬ng ÷íng ríi n²t (h¼nh 2.3 ).
L÷ìng V«n Tòng

1 G÷ìng ph¯ng, g÷ìng c¦u
§ 29
H¼nh 2.3: nh cõa vªt thªt AB qua g÷ìng ph¯ng.
1.1.4. Cæng thùc cõa g÷ìng ph¯ng
Düa v o ành luªt ph£n x¤, ta d¹ d ng chùng minh ÷ñc cæng thùc g÷ìng
ph¯ng l :
d0 = −d, (2.1)
ð ¥y d (d') l kho£ng c¡ch tø vªt (£nh) ¸n g÷ìng.
1.2. G÷ìng c¦u

1.2.1. ành ngh¾a v ph¥n lo¤i g÷ìng c¦u
Mët ph¦n m°t c¦u (th÷íng l chäm c¦u) câ kh£ n«ng ph£n x¤ ¡nh s¡ng
÷ñc gåi l g÷ìng c¦u.
- G÷ìng c¦u lãm : l g÷ìng c¦u câ m°t ph£n x¤ ph½a lãm (ph½a t¥m) cõa
m°t c¦u.
- G÷ìng c¦u lçi : l g÷ìng c¦u câ m°t ph£n x¤ ph½a lçi (ph½a ngo i) cõa
m°t c¦u.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.4: Kþ hi»u g÷ìng c¦u lãm v g÷ìng c¦u lçi.
1.2.2. T¥m, ¿nh, b¡n k½nh, tröc, ti¸t di»n, gâc mð cõa g÷ìng c¦u
Mët sè tham sè °c tr÷ng cho g÷ìng c¦u ÷ñc thº hi»n tr¶n h¼nh 2.5.
- T¥m C cõa h¼nh c¦u ÷ñc gåi l t¥m g÷ìng c¦u.
- ¿nh O cõa chäm c¦u ÷ñc gåi l ¿nh cõa g÷ìng c¦u.
- ÷íng th¯ng nèi ¿nh O v t¥m C cõa g÷ìng gåi l tröc ch½nh cõa
g÷ìng. C¡c ÷íng th¯ng kh¡c i qua t¥m C ÷ñc gåi l c¡c tröc phö.
- M°t ph¯ng chùa tröc ch½nh ÷ñc gåi l ti¸t di»n ch½nh cõa g÷ìng.
- Gâc hñp bði tröc ch½nh v mët tröc phö qua m²p g÷ìng ÷ñc gåi l gâc
mð cõa g÷ìng.
G÷ìng c¦u ch¿ thäa m¢n t÷ìng iºm khi gâc mð hµp (gi¡ trà b²) do â
ta ch¿ x²t g÷ìng c¦u vîi gâc mð hµp.
1.2.3. Cæng thùc cõa g÷ìng c¦u
Sû döng ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng ta câ thº v³ £nh P0 cõa iºm P qua
g÷ìng c¦u nh÷ h¼nh 2.5. Ta ¢ sû döng mët tia i ¸n ¿nh g÷ìng th¼
ph£n x¤ ng÷ñc l¤i v mët tia PA b§t ký câ gâc tîi i v thu ÷ñc tia ph£n
0
x¤ AP . Ta ch¿ x²t trong tr÷íng hñp gâc mð nhä º thäa m¢n i·u ki»n
t÷ìng iºm.
Tø h¼nh 2.5 ta câ:
β =α+i ⇒ i=β−α (2.2)
L÷ìng V«n Tòng

§1 G÷ìng ph¯ng, g÷ìng c¦u 31
H¼nh 2.5: nh qua g÷ìng c¦u
v
γ = α + 2i = α + 2β − 2α ⇒ γ + α = 2β. (2.3)
V¼ gâc mð b² n¶n ta câ thº sû döng c¡c cæng thùc g¦n óng sau:
AO OA OA OA OA OA
β= = ; α= = ; γ= = . (2.4)
OC −R OP −d OP 0 −d0
ð ¥y d(d0 ) l kho£ng c¡ch tø vªt (£nh) ¸n g÷ìng. D§u trø thº hi»n chóng
câ chi·u ng÷ñc vîi chi·u truy·n ¡nh s¡ng.
Thay (2.4) v o (2.3) ta s³ thu ÷ñc cæng thùc g÷ìng c¦u:
1 1 2
+ 0= . (2.5)
d d R
1.2.4. Ti¶u iºm, ti¶u cü, ti¶u di»n g÷ìng c¦u
- Ti¶u iºm ch½nh: Chi¸u chòm tia s¡ng song song vîi tröc ch½nh th¼
chòm ph£n x¤ s³ hëi tö t¤i mët iºm tr¶n tröc ch½nh v ÷ñc gåi l ti¶u
iºm ch½nh F cõa g÷ìng c¦u. G÷ìng c¦u lãm th¼ câ ti¶u iºm ch½nh tr÷îc
g÷ìng, g÷ìng c¦u lçi câ ti¶u iºm ch½nh sau g÷ìng (l iºm g°p nhau cõa
ph÷ìng k²o d i c¡c tia ph£n x¤).
- Ti¶u cü: kho£ng c¡ch tø ti¶u iºm ch½nh F ¸n ¿nh O cõa g÷ìng ÷ñc
gåi l ti¶u cü f cõa g÷ìng. Ti¶u cü cõa g÷ìng câ ë lîn b¬ng mët nûa b¡n
L÷ìng V«n Tòng

k½nh g÷ìng:
R
f= (2.6)
2
- Ti¶u iºm phö v ti¶u di»n: Chòm s¡ng song song vîi tröc phö th¼
ph£n x¤ hëi tö t¤i mët iºm tr¶n tröc phö â v gåi l ti¶u iºm phö cõa
g÷ìng. Mët g÷ìng c¦u ch¿ câ mët ti¶u iºm ch½nh nh÷ng câ væ sè ti¶u
iºm phö. Tªp hñp ti¶u iºm ch½nh v c¡c ti¶u iºm phö t¤o th nh mët
m°t ph¯ng vuæng gâc vîi tröc ch½nh v ÷ñc gåi l ti¶u di»n cõa g÷ìng c¦u.
Ti¶u di»n cõa g÷ìng c¦u l m°t ph¯ng i qua ti¶u iºm ch½nh v vuæng
gâc vîi tröc ch½nh.
1.2.5. C¡ch v³ £nh qua g÷ìng c¦u
º v³ £nh qua g÷ìng c¦u ta sû döng hai trong bèn tia s¡ng °c bi»t sau:
1. Tia qua t¥m g÷ìng th¼ tia ph£n x¤ ng÷ñc l¤i;
2. Tia ¸n ¿nh g÷ìng th¼ tia ph£n x¤ èi xùng vîi tia tîi qua tröc ch½nh.
3. Tia song song vîi tröc ch½nh (phö) th¼ tia ph£n x¤ qua ti¶u iºm
ch½nh (phö).
4. Tia i qua ti¶u iºm ch½nh (phö) th¼ tia ph£n x¤ song song vîi tröc
ch½nh (phö).
H¼nh 2.6 v³ c¡c tia °c bi»t qua g÷ìng c¦u lãm v g÷ìng c¦u lçi.
H¼nh 2.6: C¡c tia °c bi»t qua g÷ìng c¦u lãm (h¼nh a) v g÷ìng c¦u lçi (h¼nh b)
L÷ìng V«n Tòng

§1 G÷ìng ph¯ng, g÷ìng c¦u 33
1.2.6. ë phâng ¤i £nh
T sè giúa ë cao cõa £nh v vªt ÷ñc gåi l ë phâng ¤i d i cõa £nh.
Ta d¹ d ng chùng minh ÷ñc cæng thùc t½nh ë phâng ¤i d i:
y0 d0
β= =− . (2.7)
y d
ð ¥y y, l ë cao cõa vªt v £nh t÷ìng ùng. Vîi vªt thªt, n¸u ë phâng
¤i d i d÷ìng l £nh £o còng chi·u, ng÷ñc l¤i l £nh thªt ng÷ñc chi·u.
1.2.7. T½nh ch§t £nh qua g÷ìng c¦u
èi vîi g÷ìng c¦u lãm: Tø cæng thùc g÷ìng c¦u cho ph²p rót ra:
fd
d0 = (2.8)
d−f
V¼ ti¶u cü cõa g÷ìng c¦u lãm l d÷ìng n¶n tø (2.8) suy ra n¸u l vªt thªt
th¼ £nh qua g÷ìng c¦u lãm câ t½nh ch§t:
H¼nh 2.7: nh qua g÷ìng c¦u lãm khi vªt thªt n¬m ngo i t¥m C (h¼nh a) v t¤i C
- Khi ∞ > d > 2f : £nh thªt, ng÷ñc chi·u, b² hìn vªt.
- Khi d = 2f : £nh thªt, ng÷ñc chi·u, b¬ng vªt.
- Khi 2f > d > f : £nh thªt, ng÷ñc chi·u, lîn hìn vªt.
- Khi d = f : £nh ð væ cüc.
- Khi f > d > 0: £nh £o, còng chi·u, lîn hìn vªt.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.8 cho th§y g÷ìng c¦u lãm cho £nh thªt, ng÷ñc chi·u (h¼nh a) v
cho £nh £o còng chi·u lîn hìn vªt (h¼nh b).
H¼nh 2.8: nh cõa g÷ìng c¦u lãm khi vªt n¬m ngo i ti¶u iºm (h¼nh a) v trong ti¶u
iºm (h¼nh b)
èi vîi g÷ìng c¦u lçi: ti¶u cü f cõa g÷ìng c¦u lçi l ¥m n¶n tø cæng
thùc (2.8) suy ra: n¸u l vªt thªt th¼ g÷ìng c¦u lçi luæn cho £nh £o, còng
chi·u, b² hìn vªt.
H¼nh 2.9: G÷ìng c¦u lçi luæn cho £nh £o còng chi·u b² hìn vªt
1.2.8. Thà tr÷íng cõa g÷ìng v ùng döng
Thà tr÷íng g÷ìng : Kho£ng khæng gian giîi h¤n ta quan s¡t th§y khi
ùng tr÷îc g÷ìng ÷ñc gåi l thà tr÷íng g÷ìng. Thà tr÷íng g÷ìng phö
thuëc v o h¼nh d¤ng, k½ch th÷îc cõa g÷ìng v và tr½ °t mt. Thà tr÷íng
cõa g÷ìng c¦u lãm ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh 2.10 (h¼nh a) v cõa g÷ìng c¦u
lçi (h¼nh b). Ð ¥y M l và tr½ °t mt, P1 I1 v P2 I2 l hai tia giîi h¤n
L÷ìng V«n Tòng

§2 L«ng k½nh 35
bi¶n cõa thà tr÷íng g÷ìng, ngh¾a l mt ch¿ nh¼n th§y nhúng iºm n¬m
trong kho£ng giîi h¤n hai tia n y v khæng thº nh¼n th§y nhúng iºm n¬m
ngo i. Rã r ng thà tr÷íng g÷ìng lçi lîn hìn r§t nhi·u so vîi g÷ìng lãm.
H¼nh 2.10: Thi tr÷íng g÷ìng c¦u lãm (h¼nh a) v thà tr÷íng g÷ìng c¦u lçi (h¼nh b)
Ùng döng : G÷ìng c¦u lãm câ thà tr÷íng b² nh÷ng câ t¡c döng tªp trung
¡nh s¡ng cao n¶n th÷íng ÷ñc dòng trong c¡c lá khai th¡c n«ng l÷ñng m°t
tríi. G÷ìng c¦u lçi luæn cho £nh £o còng chi·u vîi vªt v câ thà tr÷íng
quan s¡t lîn n¶n th÷íng ÷ñc dòng l m g÷ìng quan s¡t trong giao thæng.
§ 2 L«ng k½nh
2.1. ành ngh¾a l«ng k½nh
L«ng k½nh l mët khèi çng ch§t, trong suèt ÷ñc giîi h¤n bði hai m°t
ph¯ng ct nhau.
H¼nh £nh l«ng k½nh v c¡c tham sè cõa nâ ÷ñc mæ t£ tr¶n h¼nh 2.11.
- Hai m°t ph¯ng ct nhau n y ÷ñc gåi l hai m°t cõa l«ng k½nh.
- Giao tuy¸n hai m°t ÷ñc gåi l c¤nh cõa l«ng k½nh.
- Gâc hñp giúa hai m°t l«ng k½nh gåi l gâc chi¸t quang cõa l«ng k½nh.
- M°t èi di»n vîi c¤nh gåi l ¡y cõa l«ng k½nh.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.11: L«ng k½nh
- C¡c m°t ph¯ng vuæng gâc vîi c¤nh l«ng k½nh gåi l c¡c ti¸t di»n cõa
l«ng k½nh.
H¼nh 2.12: Kþ hi»u l«ng k½nh
º mæ t£ mët l«ng k½nh ng÷íi ta th÷íng v³ mët ti¸t di»n cõa nâ nh÷
h¼nh 2.12. Trong â ABC l ti¸t di»n cõa mët l«ng k½nh, AB v AC l
hai m°t, BC l ¡y, A l gâc chi¸t quang, ÷íng th¯ng i qua A vuæng
gâc vîi h¼nh v³ l c¤nh cõa l«ng k½nh.
L÷ìng V«n Tòng

§2 L«ng k½nh 37
2.2. Cæng thùc cõa l«ng k½nh
2.2.1. ÷íng truy·n cõa tia s¡ng qua l«ng k½nh
º t¼m cæng thùc cõa l«ng k½nh ta sû döng ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng º
v³ ÷íng truy·n tia s¡ng qua mët l«ng k½nh nh÷ h¼nh 2.13. Trong h¼nh v³
H¼nh 2.13: ÷íng truy·n tia s¡ng qua l«ng k½nh
n y cho th§y tia tîi SI khóc x¤ l¦n thù nh§t cho tia khóc x¤ II 0 truy·n
0
trong l«ng k½nh v ti¸p töc khóc x¤ l¦n thù hai cho tia lâ I T.
N¸u chi¸t su§t ch§t l m l«ng k½nh lîn hìn chi¸t su§t mæi tr÷íng (n > n0 )
th¼ d¹ th§y tia lâ bà l»ch v· ph½a ¡y l«ng k½nh v ng÷ñc l¤i.
2.2.2. Gâc l»ch v cæng thùc t½nh gâc l»ch cõa l«ng k½nh
Gâc hñp bði ph÷ìng truy·n cõa tia lâ v tia tîi ÷ñc gåi l gâc l»ch. Trong
h¼nh v³ 2.13 th¼ gâc δ l gâc l»nh. Düa v o h¼nh v³ ta t¼m ÷ñc cæng thùc
t½nh gâc l»ch l :
δ = (i − r) + (i0 − r0 ) = (i + i0 ) − (r + r0 ) = i + i0 − A. (2.9)
L÷ìng V«n Tòng

2.2.3. Cæng thùc t½nh gâc l»ch cüc tiºu
º t¼m cæng thùc t½nh gâc l»ch cüc tiºu ta câ thº kh£o s¡t cæng thùc t½nh
gâc l»ch (2.9) nh÷ sau:
L§y vi ph¥n 2 v¸ vîi chó þ gâc chi¸t quang A l h¬ng sè ta câ:
0 dδ di0
dδ = di + di ⇒ =1+ . (2.10)
di di
di0
º t½nh
di ta düa v o c¡c cæng thùc:
n cos rdr
n0 sin i = n sin r ⇒ n0 cos idi = n cos rdr ⇒ di = ; (2.11)
n0 cos i
0 0 0 0 n cos r0 dr0
0 0 0
n0 sin i = n sin r ⇒ n0 cos i di = n cos r dr ⇒ di = ; (2.12)
n0 cos i0
Tø (2.11) v (2.12) ta câ:
di0 cos r0 cos i dr0

= . (2.13)
di cos r cos i0 dr
M°t kh¡c
r + r0 = A n¶n dr = −dr0
Cæng thùc (2.13) trð th nh:
di0 cos r0 cos i

=− . (2.14)
di cos r cos i0
Thay (2.14) v o (2.10) ta câ:
dδ cos r0 cos i cos r cos i0 − cos r0 cos i

=1− = = 0. (2.15)
di cos r cos i0 cos r cos i0
Ta gi£i ph÷ìng tr¼nh
cos r cos i0 − cos r0 cos i = 0

b¬ng c¡ch thay:
r r
p n20 sin2 i 0 n20 sin2 i0
cos r = 1 − sin2 r = 1− v cos r = 1− (2.16)
n2 n2
s³ thu ÷ñc
r r
n20 sin2 i n20 sin2 i0
1− cos i0 − 1− cos i = 0 (2.17)
n2 n2
L÷ìng V«n Tòng
§2 L«ng k½nh 39
Hay:
(n2 − n20 sin2 i)(1 − sin2 i0 ) = (n2 − n20 sin2 i0 )(1 − sin2 i) (2.18)
⇒ −n2 sin2 i0 − n20 sin2 i = −n2 sin2 i − n20 sin2 i0 ⇔ sin2 i0 = sin2 i (2.19)
Cuèi còng thu ÷ñc i·u ki»n º câ gâc l»ch cüc tiºu l
i0 = i. (2.20)
ngh¾a l tia lâ v tia tîi èi xùng nhau qua l«ng k½nh, i·u n y công câ
ngh¾a l r0 = r = A/2.
Tø k¸t qu£ chùng minh n y cho th§y º câ gâc l»ch cüc tiºu th¼ gâc tîi
s³ l :
δmin + A
i= . (2.21)
2
Khi th½ nghi»m thu ÷ñc gâc l»ch cüc tiºu th¼ ta vi¸t ÷ñc ành luªt khóc
x¤:
δmin + A A n0 sin δmin2+A
n0 sin = n sin ⇒ n = . (2.22)
2 2 sin A2
Ng÷íi ta sû döng cæng thùc n y º x¡c ành chi¸t su§t cõa ch§t l m l«ng
k½nh b¬ng thüc nghi»m. °c bi»t khi l«ng k½nh câ gâc chi¸t quang b² (n¶m
quang håc) th¼ gâc l»ch cüc tiºu công b² n¶n câ thº t½nh g¦n óng:
n0 (δmin + A)
n= . (2.23)
A
2.3. Ùng döng cõa l«ng k½nh

2.3.1. M¡y quang phê l«ng k½nh
Sü t¡n sc ¡nh s¡ng qua l«ng k½nh: Thüc nghi»m cho th§y khi cho
mët chòm ¡nh s¡ng tü nhi¶n (ch¯ng h¤n chòm ¡nh s¡ng cõa M°t Tríi)
qua l«ng k½nh th¼ ¡nh s¡ng bà t¡ch th nh c¡c chòm s¡ng câ m u sc kh¡c
nhau. Hi»n t÷ñng â ÷ñc gåi l hi»n t÷ñng t¡n sc ¡nh s¡ng qua l«ng
k½nh v ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh 2.14.
T¡n sc ¡nh s¡ng l sü ph¥n t¡ch mët chòm s¡ng phùc t¤p th nh c¡c
chòm s¡ng ìn sc.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.14: Sü t¡n sc ¡nh s¡ng qua l«ng k½nh
Gi£i th½ch hi»n t÷ñng t¡n sc ¡nh s¡ng:
Hi»n t÷ñng t¡n sc ¡nh s¡ng chùng tä ¡nh s¡ng tü nhi¶n (¡nh s¡ng
trng) khæng ph£i l ¡nh s¡ng ìn sc, m l hén hñp cõa nhi·u ¡nh s¡ng
ìn sc câ m u bi¸n thi¶n li¶n töc tø ä ¸n t½m.
Chi¸t su§t cõa ch§t l m l«ng k½nh (thõy tinh ho°c c¡c ch§t trong suèt
kh¡c) thay êi theo m u sc cõa ¡nh s¡ng v t«ng d¦n tø m u ä ¸n
m u t½m. Chi¸t su§t câ gi¡ trà nhä nh§t èi vîi ¡nh s¡ng ä v t«ng d¦n
khi chuyºn sang m u da cam, v ng, löc, lam, ch m v câ gi¡ trà lîn nh§t
èi vîi ¡nh s¡ng t½m. °c iºm n y chung cho måi ch§t trong suèt.
Gâc l»ch cõa mët tia s¡ng qua l«ng k½nh t«ng theo chi¸t su§t n¶n c¡c
tia s¡ng câ m u sc kh¡c nhau khi i qua l«ng k½nh s³ câ c¡c gâc l»ch kh¡c
nhau. Ch½nh v¼ vªy, tia lâ ra khäi l«ng k½nh bà ph¥n t¡ch th nh mët d£i
m u rëng gçm nhi·u tia ìn sc.
Nh÷ vªy nguy¶n nh¥n g¥y ra t¡n sc ¡nh s¡ng qua l«ng k½nh l do chi¸t
su§t cõa ch§t l m l«ng k½nh phö thuëc v o m u sc cõa ¡nh s¡ng (b÷îc
sâng cõa ¡nh s¡ng ìn sc).
nh s¡ng trng v ¡nh s¡ng ìn sc

- Tø hi»n t÷ñng t¡n sc ta th§y ¡nh s¡ng câ nhi·u th nh ph¦n câ m u
sc kh¡c nhau. Méi th nh ph¦n ÷ñc gåi l mët ¡nh s¡ng ìn sc.
- nh s¡ng ìn sc l ¡nh s¡ng khæng bà t¡n sc khi i qua l«ng k½nh.
Méi ¡nh s¡ng ìn sc câ mët m u gåi l m u ìn sc. nh s¡ng ìn sc
L÷ìng V«n Tòng

§2 L«ng k½nh 41
câ t¦n sè x¡c ành v khæng thay êi khi truy·n qua c¡c mæi tr÷íng kh¡c
nhau. Ng÷ñc l¤i mët ¡nh s¡ng ìn sc trong méi mæi tr÷íng câ mët b÷îc
sâng x¡c ành kh¡c nhau.
Khi truy·n qua c¡c mæi tr÷íng trong suèt kh¡c nhau, vªn tèc v b÷îc
sâng cõa ¡nh s¡ng thay êi nh÷ng t¦n sè cõa ¡nh s¡ng th¼ khæng thay êi.
- nh s¡ng trng l tªp hñp cõa væ sè ¡nh s¡ng ìn sc kh¡c nhau câ
m u bi¸n thi¶n li¶n töc tø ä ¸n t½m.
- D£i câ m u nh÷ c¦u vçng (câ væ sè m u nh÷ng ÷ñc chia th nh 7 m u
ch½nh l ä, cam, v ng, löc, lam, ch m, t½m) gåi l quang phê cõa ¡nh
s¡ng trng.
- Chi¸t su§t cõa c¡c ch§t trong suèt bi¸n thi¶n theo m u sc ¡nh s¡ng
v t«ng d¦n tø m u ä ¸n m u t½m.
M¡y quang phê l«ng k½nh M¡y quang phê l«ng k½nh câ sì ç c§u
t¤o nh÷ h¼nh 2.15.
L«ng k½nh l bë phªn ch½nh cõa m¡y quang phê. M¡y quang phê ph¥n
t½ch ¡nh s¡ng tø nguçn ph¡t ra th nh c¡c th nh ph¦n ìn sc, nhí â x¡c
ành ÷ñc c§u t¤o cõa nguçn s¡ng. nh s¡ng tø nguçn s¡ng S qua th§u
k½nh L t¤o n¶n chòm s¡ng hëi tö º cho i v o èng chu©n trüc, nhí th§u
k½nh L1 cho chòm tia s¡ng song song i v o l«ng k½nh º t¤o t¡n sc ¡nh
s¡ng. nh s¡ng t¡n sc khi truy·n qua th§u k½nh L2 s³ hëi tö c¡c tia ìn
sc tr¶n m n £nh °t trong buçng £nh ph½a èi di»n vîi th§u k½nh t¤o
th nh nhúng v¤ch m u ri¶ng bi»t..
H¼nh 2.15: Sì ç c§u t¤o m¡y quang phê l«ng k½nh
C¡c v¤ch m u ìn sc s³ xu§t hi»n tr¶n m n gióp ta quan s¡t ÷ñc
L÷ìng V«n Tòng

quang phê cõa ¡nh s¡ng ph¡t ra tø nguçn s¡ng S.
H¼nh 2.16: M¡y quang phê l«ng k½nh trong pháng th½ nghi»m
nh s¡ng sau khi ÷ñc ph¥n t½ch b¬ng m¡y quang phê câ thº quan s¡t
b¬ng mt ho°c chöp º ghi l¤i h¼nh £nh c§u tróc cõa chòm ¡nh s¡ng tîi.
H¼nh 2.16 l mët m¡y quang phê l«ng k½nh trong thüc t¸.
2.3.2. L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n
L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n l l«ng k½nh câ ti¸t di»n th¯ng l mët tam
gi¡c vuæng c¥n.
L«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n ÷ñc sû döng º i·u ch¿nh ÷íng i cõa
tia s¡ng ho°c t¤o £nh còng chi·u thuªn ti»n cho quan s¡t (èng nhám, m¡y
£nh,..)
2.3.3. C¦u vçng
C¦u vçng l mët trong nhúng hi»n tü nhi¶n µp nh§t m chóng ta câ thº
d¹ d ng quan s¡t sau nhúng cìn m÷a lîn v o ban ng y.
C¦u vçng l hi»n t÷ñng t¡n sc cõa c¡c ¡nh s¡ng tø M°t Tríi khi khóc
x¤ v ph£n x¤ qua c¡c giåt n÷îc m÷a.
L÷ìng V«n Tòng

§2 L«ng k½nh 43
H¼nh 2.17: Th½ nghi»m l«ng k½nh ph£n x¤ to n ph¦n
Tòy v o sè l¦n ph£n x¤ m ng÷íi ta ph¥n ra l m c¦u vçng bªc 1, bªc
2,... Trong â c¦u vçng bªc 1 l rã nh§t (ch¿ câ 1 l¦n ph£n x¤ n¶n n«ng
l÷ñng s¡ng m¤nh nh§t). Th÷íng c¦u vçng nh¼n th§y l c¦u vçng bªc 1.
Tuy nhi¶n æi khi ta cán quan s¡t th¶m ÷ñc c¦u vçng bªc 2 m trªt tü
m u sc l¤i ng÷ñc l¤i vîi c¦u vçng bªc 1 v c÷íng ë s¡ng y¸u hìn.C¦u
vçng bªc 2 ch¿ x£y ra khi c¡c tia s¡ng bà khóc x¤ hai l¦n. H¼nh 2.18 l mët
tr÷íng hñp chöp l¤i c¦u vçng æi. C¦u vçng bªc 1 m¤nh hìn r§t nhi·u v
d¹ th§y m u sc c¡c d£i s¡ng sp x¸p ng÷ñc nhau. C¡c giåt n÷îc thay th¸
H¼nh 2.18: C¦u vçng æi (bªc 1 h¼nh ªm v bªc hai h¼nh nh¤t hìn.)
L÷ìng V«n Tòng

vai trá cõa mët l«ng k½nh º t¤o ra t¡n sc ¡nh s¡ng. Khi ¡nh s¡ng M°t
Tríi i qua l«ng k½nh, c¡c tia s¡ng bà b´ cong (khóc x¤) v sau â bà ph£n
x¤ l¤i v i ra ngo i giåt n÷îc theo mët gâc g¦n 42 ë. i·u â gi£i th½ch
cho vi»c chóng ta ch¿ câ thº nh¼n th§y c¦u vçng khi quay l÷ng l¤i vîi M°t
Tríi v nh¼n theo mët gâc kho£ng 42 ë so vîi ¡nh s¡ng M°t Tríi.
C¦u vçng khæng n¬m ð mët kho£ng c¡ch cö thº tø ng÷íi quan s¡t, m
¸n tø £o £nh quang håc g¥y ra bði b§t ký giåt n÷îc n o nh¼n tø mët gâc
nh§t ành so vîi nguçn s¡ng. Do â, c¦u vçng khæng ph£i l mët vªt thº
v khæng thº ti¸p cªn v· m°t vªt lþ (hùng l¶n m n). Thªt vªy, ng÷íi quan
s¡t khæng thº nh¼n th§y c¦u vçng tø nhúng giåt n÷îc ð b§t ký gâc ë n o
ngo i gâc thæng th÷íng l 42 ë so vîi h÷îng èi di»n vîi nguçn s¡ng.
H¼nh £nh c¦u vçng quan s¡t ÷ñc phö thuëc và tr½ °t mt cõa ng÷íi quan
s¡t. Ch½nh v¼ vªy ng÷íi ta th÷íng nâi hai ng÷íi khæng thº quan s¡t ÷ñc
c¦u vçng gièng h»t nhau.
§3 Th§u k½nh mäng

3.1. ành ngh¾a v ph¥n lo¤i th§u k½nh
Th§u k½nh l mët khèi çng ch§t trong suèt ÷ñc giîi h¤n bði hai m°t
c¦u khóc x¤ câ tröc ch½nh tròng nhau, trong â câ ½t nh§t mët m°t câ ë
cong kh¡c khæng (khæng ph£i m°t ph¯ng).
N¸u th§u k½nh câ kho£ng c¡ch giúa hai ¿nh cõa hai m°t c¦u khóc x¤
b² th¼ ÷ñc gåi l th§u k½nh mäng. Khi x²t th§u k½nh mäng th¼ ta coi hai
¿nh O1 , O2 cõa hai m°t c¦u giîi h¤n l tròng nhau t¤i O v gåi l quang
t¥m cõa th§u k½nh.
÷íng th¯ng tròng vîi hai tröc cõa hai m°t c¦u ÷ñc gåi l quang tröc
ch½nh cõa th§u k½nh. Måi ÷íng th¯ng kh¡c i qua quang t¥m O gåi l
c¡c quang tröc phö cõa th§u k½nh mäng.
èi vîi th§u k½nh mäng th¼ måi tia s¡ng qua quang t¥m O ·u truy·n
th¯ng m khæng bà khóc x¤.
Câ hai lo¤i th§u k½nh:
L÷ìng V«n Tòng

§3 Th§u k½nh mäng 45
Th§u k½nh lçi (cán ÷ñc gåi l th§u k½nh r¼a mäng) v th§u k½nh lãm
(cán ÷ñc gåi l th§u k½nh r¼a d y) câ d¤ng nh÷ h¼nh 2.19.
H¼nh 2.19: Th§u k½nh lçi (h¼nh a) v th§y k½nh lãm (h¼nh b).
N¸u °t trong mët mæi tr÷íng trong suèt câ chi¸t su§t nhä hìn chi¸t
su§t ch§t l m th§u k½nh th¼ th§u k½nh lçi l th§u k½nh ph¥n hëi tö cán
th§u k½nh lãm l th§u k½nh ph¥n ký. Ng÷ñc l¤i, n¸u °t trong mæi tr÷íng
trong suèt câ chi¸t su§t lîn hìn chi¸t su§t ch§t l m th§u k½nh th¼ th§u
k½nh lçi l th§y k½nh ph¦n ký, th§u k½nh lãm l th§u k½nh hëi tö.
Th§u k½nh hëi tö l th§u k½nh l m cho chòm tia lâ hëi tö hìn chòm tia
tîi câ d¤ng nh÷ h¼nh 2.20
H¼nh 2.20: Th§u hëi tö.
Th§u k½nh ph¥n ký l th§u k½nh l m cho chòm tia lâ ph¥n ký hìn chòm
tia tîi câ d¤ng nh÷ h¼nh 2.21
Ng÷íi ta kþ hi»u th§u k½nh hëi tö v ph¥n ký nh÷ h¼nh 2.22
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.21: Th§u ph¥n ký.
H¼nh 2.22: Kþ hi»u th§u k½nh hëi tö (h¼nh a) v th§u k½nh ph¥n ký (h¼nh b).
3.2. Ti¶u iºm, ti¶u cü, ti¶u di»n v ë tö cõa th§u k½nh
Khi ta cho chòm s¡ng song song vîi tröc ch½nh (s = ∞) th¼ thu ÷ñc chòm
tia lâ hëi tö t¤i mët và tr½ F' tr¶n tröc ch½nh gåi l ti¶u iºm ch½nh thù hai
(ti¶u i¶m ch½nh £nh) cõa th§u k½nh.
Kho£ng c¡ch tø F' ¸n quang t¥m ÷ñc gåi l ti¶u cü thù hai f' cõa
th§u k½nh.
T÷ìng tü n¸u ta °t mët iºm s¡ng t¤i iºm F tr¶n tröc ch½nh cõa th§u
k½nh v thu ÷ñc chòm tia khóc x¤ qua th§u k½nh (chòm tia lâ) l chòm
song song vîi tröc ch½nh th¼ iºm F ÷ñc gåi l ti¶u iºm ch½nh thù nh§t
(ti¶u iºm ch½nh vªt) v kho£ng c¡ch tø ti¶u iºm F ¸n quang t¥m O
cõa th§u k½nh gåi l ti¶u cü thù nh§t f cõa th§u k½nh.
N¸u th§u k½nh °t trong mët mæi tr÷íng çng nh§t (mæi tr÷íng hai
b¶n th§u k½nh nh÷ nhau) th¼ hai ti¶u iºm ch½nh èi xùng qua quang t¥m
v hai ti¶u cü b¬ng nhau.
Ti¶u di»n : ngo i ti¶u iºm ch½nh th§u k½nh cán câ c¡c ti¶u iºm phö
thù nh§t v c¡c ti¶u iºm phö thù hai ÷ñc ành ngh¾a t÷ìng tü nh÷ ti¶u
L÷ìng V«n Tòng

iºm ch½nh: tªp hñp c¡c ti¶u iºm phö thù nh§t (thù hai) v ti¶u iºm
ch½nh thù nh§t (thù hai) t¤o th nh ti¶u di»n thù nh§t (thù hai). Ti¶u di»n
l m°t ph¯ng i qua ti¶u iºm ch½nh v vuæng gâc vîi tröc ch½nh.
Nghàch £o cõa ti¶u cü f ÷ñc gåi l ë tö D cõa th§u k½nh:
1
D= (2.24)
f
N¸u ti¶u cü o b¬ng ìn và m²t th¼ ë tö câ ìn và l i èp, kþ hi»u l

dp.
3.3. C¡ch v³ £nh qua th§u k½nh mäng

Ta sû döng ba tia °c bi»t º v³ £nh qua th§u k½nh:
1. Tia tîi qua quang t¥m th¼ truy·n th¯ng.
2. Tia tîi qua ti¶u iºm ch½nh (phö) thù nh§t th¼ tia lâ song song vîi
tröc ch½nh (phö).
3. Tia tîi song song vîi tröc ch½nh (phö) th¼ tia lâ i qua ti¶u iºm
ch½nh (phö) thù hai.
H¼nh 2.23 cho th§y c¡ch v³ c¡c tia s¡ng °c bi»t qua th§u k½nh hëi tö
v th§u k½nh ph¥n ký.
3.4. ë phâng ¤i d i

Tø h¼nh v³ t¤o £nh qua th§u k½nh mäng ta d¹ d ng chùng minh ÷ñc ë
phâng ¤i d i cõa £nh qua th§u k½nh mäng l :
A0 B 0 d0
k= =− . (2.25)
AB d
Vîi AB, A'B' v ë cao cõa vªt v £nh, k>0 th¼ £nh còng chi·u vîi vªt
v ng÷ñc l¤i.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.23: C¡c tia s¡ng °c bi»t º v³ £ nh qua th§u k½nh hëi tö (h¼nh a) v th§u k½nh
ph¥n ký (h¼nh b).
3.5. Cæng thùc cõa th§u k½nh mäng

Tø h¼nh 2.22, ta câ thº chùng minh ÷ñc cæng thùc cõa th§u k½nh mäng
câ d¤ng:
1 1 1
= + 0, (2.26)
f d d
ð ¥y ta quy ÷îc d§u: d l kho£ng c¡ch tø vªt ¸n th§u k½nh, d' l
kho£ng c¡ch tø £nh ¸n th§u k½nh. Vªt (£nh) thªt th¼ d (d') d÷ìng v
ng÷ñc l¤i th¼ d (d') ¥m. Th§u k½nh hëi tö th¼ ti¶u cü d÷ìng (f>0), th§u
k½nh ph¥n ký th¼ ti¶u cü ¥m (f<0).
N¸u th§u k½nh mäng câ c¡c m°t c¦u giîi h¤n t÷ìng ùng R1 , R2 ÷ñc c§u
t¤o b¬ng ch§t trong suèt câ chi¸t su§t n, °t trong mæi tr÷íng câ chi¸t
su§t n0 th¼ cæng thùc t½nh ë tö cõa th§u k½nh l :

1 1 1
D = = (n − n0 ) + (2.27)
f R1 R2
M°t lçi s³ câ b¡n k½nh d÷ìng v ng÷ñc l¤i m°t lãm b¡n k½nh ¥m.
L÷ìng V«n Tòng

3.6. T½nh ch§t £nh qua th§u k½nh
Tø cæng thùc th§u k½nh mäng (2.26) suy ra:
df f
d0 = = (2.28)
d−f f
1−
d
3.6.1. T½nh ch§t £nh cõa th§u k½nh hëi tö
Th§u k½nh hëi tö câ ti¶u cü f d÷ìng, n¸u l vªt thªt th¼ d công d÷ìng n¶n
tø cæng thùc (2.28) ta câ:
- Khi vªt thªt ð væ còng (d = ∞) th¼ d0 = f > 0: £nh thªt, ng÷ñc chi·u,
nhä hìn vªt, n¬m ð ti¶u iºm £nh (ti¶u iºm thùc hai) cõa th§u k½nh.
H¼nh 2.24: nh qua th§u k½nh hëi tö khi d > 2f .
- Khi vªt thªt ð và tr½ d = 2f th¼ d0 = 2f = d: £nh thªt, ng÷ñc chi·u,

b¬ng vªt.
- Khi vªt thªt ð và tr½ d=f th¼ d0 = ∞: £nh £nh ð væ còng.
- Khi vªt thªt ð và tr½ d<f th¼ d0 < 0, |d0 | > d: £nh £o, còng chi·u vîi
vªt v lîn hìn vªt.
Tâm l¤i: Khi cho mët vªt thªt tø xa væ còng ti¸n v· ph½a th§u k½nh hëi
tö ¸n và tr½ d = 2f th¼ s³ thu ÷ñc £nh thªt ng÷ñc chi·u lîn d¦n nh÷ng
luæn luæn nhä hìn vªt. Khi vªt ¸n và tr½ d = 2f th¼ £nh thªt b¬ng vªt.
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.25: nh qua th§u k½nh hëi tö khi d = 2f (h¼nh a) v f < d < 2f (h¼nh b).
H¼nh 2.26: nh qua th§u k½nh hëi tö khi vªt n¬m trong ti¶u iºm.
Vªt ti¸p töc ti¸n v· và tr½ d=f th¼ £nh thªt, ng÷ñc chi·u, lîn hìn vªt,
¸n và tr½ d=f th¼ thu ÷ñc £nh lîn nh§t n¬m ð væ cüc.
i tø và tr½ d=f ¸n s¡t th§u k½nh s³ thu ÷ñc £nh £o, còng chi·u v
lîn hìn vªt.
3.6.2. T½nh ch§t £nh cõa th§u k½nh ph¥n ký
Th§u k½nh ph¥n ký câ ti¶u cü ¥m n¶n cæng thùc (2.28) ÷ñc vi¸t l¤i:
−d|f | −d
d0 = = (2.29)
d + |f | d
+1
|f |
Cæng thùc n y cho th§y n¸u l vªt thªt th¼ d>0 n¶n d0 luæn luæn ¥m v
câ gi¡ trà nhä hìn d. Nh÷ vªy vîi vªt thªt, th§u k½nh ph¥n ký luæn cho £nh
L÷ìng V«n Tòng

§4 Mt v c¡c tªt cõa mt 51
£o, còng chi·u vîi vªt v nhä hìn vªt.
H¼nh 2.27: nh cõa vªt thªt qua th§u k½nh ph¥n ký vîi c¡c và tr½ kh¡c nhau cõa vªt.
§ 4 Mt v c¡c tªt cõa mt

4.1. Mt
4.1.1. C§u t¤o cõa mt
Mt câ c§u t¤o gçm c¡c bë phªn cì b£n nh÷ h¼nh 2.28.
H¼nh 2.28: C§u t¤o cõa mt.
- Gi¡c m¤c (m ng gi¡c), l mët m ng trong suèt, r§t dai, khæng câ
m¤ch m¡u câ h¼nh chäm c¦u chi¸m 1/5 ph½a tr÷îc cõa vä nh¢n c¦u. ÷íng
k½nh cõa gi¡c m¤c kho£ng 11 mm. Chi·u d y gi¡c m¤c ð trung t¥m mäng
hìn ð vòng r¼a.
L÷ìng V«n Tòng

Gi¡c m¤c câ t¡c döng b£o v» c¡c ph¦n ph½a trong v l m khóc x¤ c¡c
tia s¡ng truy·n v o mt. B¡n k½nh cong m°t tr÷îc gi¡c m¤c t¤o th nh lüc
hëi tö kho£ng 48,8D, chi¸m 2/3 têng cæng su§t khóc x¤ cõa nh¢n c¦u.
- Mèng mt çng tû: Mèng mt (láng en) l váng sc tè bao
quanh çng tû (con ng÷ìi), quy¸t ành m u cõa mt. çng tû (con ng÷ìi)
l lé nhä m u en n¬m ð trung t¥m mèng mt. çng tû câ thº co gi¢n
nhí c¡c cì n¬m trong mèng mt º i·u ch¿nh l÷ñng ¡nh s¡ng chi¸u v o
mt.
- Thõy dàch: l ch§t läng trong suèt câ chi¸t su§t x§p x¿ b¬ng chi¸t
su§t cõa n÷îc n¬m giúa gi¡c m¤c v láng en.
- Thõy tinh thº: Thõy tinh thº n¬m sau mèng mt. Thõy tinh thº
trong suèt l m nhi»m vö nh÷ mët th§u k½nh hëi tö cho ¡nh s¡ng i qua,
hëi tö ð vãng m¤c º t¤o h¼nh £nh rã n²t gióp mt câ thº nh¼n g¦n hay
nh¼n xa (i·u ti¸t).
- Dàch thõy tinh: dàch thõy tinh l d¤ng ch§t gel trong suèt l§p ¦y
nh¢n c¦u ð ph½a sau thõy tinh thº. Khèi dàch thõy tinh chi¸m kho£ng 2/3
thº t½ch nh¢n c¦u.
- Vãng m¤c, iºm v ng v iºm mò: Vãng m¤c hay m ng l÷îi l
lîp mäng n¬m sau mt, lât ph½a trong c¦u mt, ð â tªp trung c¡c ¦u
d¥y th¦n kinh thà gi¡c h¼nh nân v h¼nh gªy.
Nhúng d¥y th¦n kinh tö l¤i t¤i mët iºm ra ph½a sau c¦u mt theo d¥y
th¦n kinh thà gi¡c v o n¢o. V¼ iºm n y cõa vãng m¤c khæng câ ¦u th¦n
kinh ân nhªn ¡nh s¡ng n¶n gåi l iºm mò.
nh s¡ng i qua thõy tinh thº hëi tö t¤i mët mi·n nhä ÷ñc gåi l hè
thà gi¡c, giúa hè thà gi¡c câ mët iºm tªp trung th¦n kinh nh¤y s¡ng n¶n
mt câ thº nh¼n rã nh§t gåi l iºm v ng hay ho ng iºm.
4.1.2. Sü i·u ti¸t cõa mt. iºm cüc vi¹n v iºm cüc cªn
a) Sü i·u ti¸t cõa mt

i·u ti¸t l ho¤t ëng cõa mt l m thay êi ti¶u cü cõa nâ º cho £nh
L÷ìng V«n Tòng

cõa c¡c vªt ð c¡ch mt nhúng kho£ng kh¡c nhau v¨n ÷ñc t¤o ra t¤i iºm
v ng tr¶n m ng l÷îi.
Sü i·u ti¸t cõa mt ÷ñc thüc hi»n nhí c¡c cì váng cõa mt. Khi bâp
l¤i, c¡c cì n y l m thº thõy tinh phçng l¶n, gi£m b¡n k½nh cong, do â
ti¶u cü cõa mt gi£m, ë tö t«ng l¶n.
Khi mt ð tr¤ng th¡i khæng i·u ti¸t, ti¶u cü cõa mt lîn nh§t, ë tö l
nhä nh§t.
Khi c¡c cì mt bâp tèi a, mt ð tr¤ng th¡i i·u ti¸t tèi a v ti¶u cü
cõa mt nhä nh§t, ë tö l lîn nh§t.
b) iºm cü vi¹n v kho£ng cüc vi¹n

Khi mt khæng i·u ti¸t, iºm tr¶n tröc cõa mt m £nh ÷ñc t¤o ra
ngay t¤i m ng l÷îi gåi l iºm cüc vi¹n CV (hay vi¹n iºm) cõa mt. â
công l iºm xa nh§t m mt câ thº nh¼n rã. èi vîi mt khæng câ tªt,
iºm cüc vi¹n ð xa væ còng (væ cüc).
Kho£ng c¡ch OCV tø mt tîi iºm cüc vi¹n ÷ñc gåi l kho£ng cüc vi¹n.
èi vîi mt b¼nh th÷íng kho£ng cüc vi¹n l væ cüc.
c) iºm cü cªn v kho£ng cüc cªn

Khi mt i·u ti¸t tèi a, iºm tr¶n tröc cõa mt m £nh cán ÷ñc t¤o
ra ð ngay t¤i m ng l÷îi gåi l iºm cüc cªn CC (hay cªn iºm) cõa mt.
¥y công l iºm g¦n nh§t m mt cán nh¼n rã. C ng lîn tuêi iºm cüc
cªn c ng lòi ra xa mt.
Kho£ng c¡ch OCC tø mt tîi iºm cüc cªn ÷ñc gåi l kho£ng cüc cªn.
èi vîi mt b¼nh th÷íng kho£ng cüc cªn kho£ng 25cm.
Kho£ng c¡ch giúa iºm cüc vi¹n v iºm cüc cªn gåi l kho£ng nh¼n rã
cõa mt.
4.1.3. Gâc træng v n«ng su§t ph¥n li cõa mt
a) Gâc træng vªt

L÷ìng V«n Tòng
Gâc α câ ¿nh ð mt, câ c¡c c¤nh i qua hai iºm A, B èi di»n cõa vªt
nh÷ h¼nh 2.29 ÷ñc gåi l gâc træng vªt AB cõa mt. Gâc træng vøa phö
thuëc v o k½ch th÷îc cõa vªt AB, vøa phö thuëc v o kho£ng c¡ch tø vªt
¸n mt. N¸u vªt n¬m trong kho£ng nh¼n rã cõa mt th¼ khi vªt ð và tr½
cüc cªn s³ câ gâc træng lîn nh§t, khi vªt ð iºm cüc vi¹n s³ câ gâc træng
b² nh§t.
H¼nh 2.29: Gâc træng vªt cõa mt.
N¸u vªt AB °t vuæng gâc vîi quang tröc ch½nh cõa mt nh÷ h¼nh 2.29
th¼ gâc træng ÷ñc x¡c ành theo cæng thùc:
AB
tan α = (2.30)
OA
Ð ¥y AB l chi·u cao cõa vªt, OA l kho£ng c¡ch tø vªt ¸n mt.
b) N«ng su§t ph¥n li cõa mt

º mt câ thº nh¼n th§y mët vªt th¼ gâc træng vªt khæng thº nhä hìn
mët gi¡ trà tèi thiºu ε gåi l n«ng su§t ph¥n li cõa mt. Nh÷ vªy n«ng
su§t ph¥n li cõa mt ch½nh l gâc træng nhä nh§t khi nh¼n o¤n AB mt
cán ph¥n bi»t ÷ñc hai iºm A v B.
Mt b¼nh th÷íng câ n«ng su§t ph¥n li câ gi¡ trà kho£ng ε = 10 =

3.10−4 rad.
4.1.4. C£m gi¡c nh¼n th§y v hi»n t÷ñng l÷u £nh cõa mt
a) C£m gi¡c nh¼n th§y v i·u ki»n mt nh¼n th§y vªt
Khi mt nh¼n mët vªt th¼ ¡nh s¡ng tø vªt â ÷ñc truy·n ¸n mt v
t¤o n¶n £nh thªt cõa vªt tr¶n vãng m¤c. T¤i vãng m¤c, ¡nh s¡ng ÷ñc
L÷ìng V«n Tòng

ti¸p nhªn v chuyºn êi nâ th nh c¡c xung i»n gûi ¸n n¢o thæng qua
c¡c d¥y th¦n kinh thà gi¡c. N¢o bë xû lþ c¡c t½n hi»u l c¡c xung i»n n y
v t¤o ra c£m gi¡c nh¼n th§y gióp mt nh¼n vªt.
º mt câ thº nh¼n th§y mët vªt th¼ ph£i câ ¡nh s¡ng ph¡t ra tø vªt
v ¡nh s¡ng â ph£i ÷ñc truy·n tîi mt. ¥y l lþ do v¼ sao khi °t mët
vªt chn s¡ng giúa vªt quan s¡t v mt th¼ ta khæng thº nh¼n th§y vªt â
núa, ta nâi vªt bà che khu§t bîi vªt chn s¡ng.
b) Hi»n t÷ñng l÷u £nh cõa mt

C£m nhªn do t¡c ëng cõa ¡nh s¡ng l¶n c¡c t¸ b o nh¤y s¡ng tr¶n
m ng l÷îi cõa mt ti¸p töc tçn t¤i kho£ng 1/10 gi¥y sau khi chòm s¡ng
tt. Ngh¾a l trong thíi gian 1/10 gi¥y n y ta v¨n cán "th§y" vªt, m°c dò
£nh cõa vªt khæng cán ÷ñc t¤o ra ð m ng l÷îi núa. â l hi»n t÷ñng l÷u
£nh cõa mt. Nh÷ vªy hi»n t÷ñng l÷u £nh l hi»n t÷ñng mt cán giú l¤i
h¼nh £nh cõa vªt mët kho£ng thíi gian ngn nh§t ành khi ¡nh s¡ng tø
vªt â ¢ ngøng chi¸u v o mt.
Hi»n t÷ñng l÷u £nh ÷ñc ùng döng trong i»n £nh. Do hi»n t÷ñng l÷u
£nh tr¶n m ng l÷îi, n¶n m°c dò ta chi¸u £nh ríi r¤c nh÷ng ng÷íi xem v¨n
câ c£m gi¡c qu¡ tr¼nh di¹n ra l li¶n töc.
4.2. Mët sè tªt cõa mt

4.2.1. Cªn thà v c¡ch khc phöc tªt cªn thà cõa mt
a) Mt cªn thà v °c iºm cõa mt bà tªt cªn thà
Mt cªn thà câ ë tö lîn hìn b¼nh th÷íng. Mët chòm tia s¡ng song
song truy·n ¸n mt cªn s³ cho chòm tia lâ hëi tö t¤i mët iºm ð tr÷îc
m ng l÷îi ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh 2.30.
Ng÷íi câ mt bà tªt cªn thà s³ khæng nh¼n rã nhúng vªt ð xa mt. iºm
cüc vi¹n CV cõa mt cªn thà n¬m c¡ch mt mët kho£ng húu h¤n ngn
(h¼nh 2.30), kh¡c vîi mt b¼nh th÷íng câ iºm cüc vi¹n ð væ cüc.
º pháng tr¡nh mt bà tªt cªn th¼ ta ph£i chó þ i·u ki»n ¡nh s¡ng phò
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 2.30: Mt cªn thà.
hñp trong sinh ho¤t, håc tªp, l m vi»c h ng ng y. Khi åc, vi¸t khæng n¶n
º s¡ch, vð qu¡ g¦n mt. Khæng n¶n xem ti vi, chìi i»n tû hay l m vi»c
tr¶n m¡y t½nh qu¡ l¥u.
b) C¡ch khc phöc tªt cªn thà cõa mt
º khc phöc tªt cªn thà cõa mt ta ph£i eo th§u k½nh ph¥n ký câ ë
tö ¥m s³ l m gi£m ë tö cõa mt nh÷ h¼nh 2.31. Khi vªt ð væ cüc, th§u
k½nh ph¥n ký s³ cho £nh £o còng chi·u n¬m t¤i vi¹n iºm cõa mt n¶n
mt câ thº nh¼n th§y vªt ð væ còng.
H¼nh 2.31: eo th§u k½nh ph¥n ký º khc phöc tªt cªn thà cõa mt.
H¿nh 2.31 cho th§y, n¸u eo k½nh s¡t mt th¼ th§u k½nh ph¥n ký ph£i câ
ë lîn ti¶u cü b¬ng kho£ng cüc vi¹n cõa mt cªn thà th¼ mt câ thº nh¼n
th§y rã ÷ñc vªt ð xa væ cüc. ¥y ch½nh l nguy¶n tc chån th§u k½nh
ph¥n ký cho ng÷íi câ mt bà tªt cªn thà.
4.2.2. Vi¹n thà v c¡ch khc phöc tªt vi¹n thà cõa mt
a) Mt vi¹n thà v °c iºm cõa mt bà tªt vi¹n thà
Mt vi¹n câ ë tö nhä hìn b¼nh th÷íng. Mët chòm tia s¡ng song song
truy·n ¸n mt vi¹n s³ cho chòm tia lâ hëi tö t¤i mët iºm sau m ng l÷îi
L÷ìng V«n Tòng

nh÷ h¼nh 2.32
H¼nh 2.32: Mt bà tªt vi¹n thà.
Mt vi¹n thà º nh¼n rã vªt ð væ cüc ¢ ph£i i·u ti¸t. iºm cüc cªn CC
cõa mt vi¹n thà xa mt hìn mt b¼nh th÷íng. Ch½nh v¼ lþ do n y ng÷íi
bà tªt vi¹n thà s³ khæng nh¼n rã nhúng vªt g¦n mt.
b) C¡ch khc phöc tªt vi¹n thà
Ng÷íi câ mt bà vi¹n thà th÷íng ÷ñc khc phöc b¬ng c¡ch eo k½nh
hëi tö º t«ng th¶m ë tö cõa mt. Ti¶u cü cõa th§u k½nh ph£i câ gi¡ trà
th½ch hñp º khi ng÷íi â nh¼n vªt ð xa væ cüc th¼ mt khæng ph£i i·u
ti¸t. Sì ç eo k½nh cõa ng÷íi vi¹n thà ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh 2.33.
H¼nh 2.33: eo k½nh khc phöc tªt vi¹n thà cõa mt.
Sì ç 2.33 cho th§y th§u k½nh hëi tö eo v o s³ t¤o mët £nh thªt ph½a
sau thõy t¼nh thº, âng v i trá l m vªt £o èi vîi thõy tinh thº. K¸t qu£
£nh cuèi còng l £nh thªt hi»n l¶n iºm v ng khi mt khæng i·u ti¸t, nhí
vªy ng÷íi n y sau khi eo k½nh s³ nh¼n th§y vªt ð væ cüc m mt khæng
ph£i i·u ti¸t.
L÷ìng V«n Tòng

4.2.3. Mt l¢o v c¡ch khc phöc
a) Vîi h¦u h¸t måi ng÷íi, kº tø tuêi trung ni¶n, kh£ n«ng i·u ti¸t gi£m
v¼ cì mt y¸u i v thº thõy tinh trð n¶n cùng hìn. Hªu qu£ l iºm cüc
cªn Cc díi xa mt. â l tªt l¢o thà (mt l¢o). Khæng n¶n coi mt l¢o l
mt vi¹n. Mt khæng tªt, mt cªn hay mt vi¹n khi lîn tuêi ·u câ th¶m
tªt l¢o thà. Khi bà l¢o thà th¼ mt s³ khæng nh¼n th§y vªt g¦n mt nh÷
mt b¼nh th÷íng, ngh¾a l mt l¢o câ kho£ng cüc cªn lîn hìn mt b¼nh
th÷íng.
b) º khc phöc tªt l¢o thà, ph£i eo k½nh hëi tö t÷ìng tü nh÷ ng÷íi
vi¹n thà. Tuy vªy k½nh cho mt l¢o co möc ½ch gióp cho mt câ thº nh¼n
rã vªt g¦n mt hìn. Sì ç ng÷íi eo k½nh l¢o nh÷ h¼nh 2.34.
H¼nh 2.34: eo k½nh khc phöc mt l¢o.
Nh÷ vªy º khc phöc mt l¢o ta công eo th¶m k½nh hëi tö nh÷ng câ
t¡c döng nh¼n rã vªt g¦n mt hìn b¬ng c¡ch khi vªt °t ð và tr½ cüc cªn
mîi Ccm th¼ th§u k½nh hëi tö cho £nh £o còng chi·u ð và tr½ cüc cªn cõa
mt cô cõa mt Cc . K¸t qu£ mt câ thº nh¼n rã vªt g¦n mt hìn. Ti¶u cü
cõa th§u k½nh c¦n eo ph£i th½ch hñp º câ kho£ng cüc cªn mîi phò hñp
nh§t.
C¡c tªt cõa mt th÷íng do c¡c nguy¶n nh¥n nh÷ khi åc s¡ch, l m vi»c
trong i·u ki»n ¡nh s¡ng khæng õ s¡ng ho°c °t mt khæng th½ch hñp
(qu¡ g¦n ho°c qu¡ xa mt) t¤o th nh. º · pháng c¡c tªt cõa mt ta
c¦n chó þ l m vi»c, håc tªp trong i·u ki»n õ £nh s¡ng, åc s¡ch xem ti
vi,... ph£i °t óng t¦m, khæng xem ti vi, chìi i»n tû thíi gian qu¡ l¥u,...
L÷ìng V«n Tòng

§5 K½nh lóp 59
§5 K½nh lóp
5.1. ành ngh¾a v c§u t¤o k½nh lóp
K½nh lóp l döng cö quang håc bê trñ cho mt º quan s¡t nhúng vªt b²
b¬ng c¡ch t«ng gâc træng vªt.
K½nh lóp ìn gi£n ch¿ l mët th§u k½nh hëi tö câ ti¶u cü b² (kho£ng v i
cm). K½nh lóp công câ thº l mët h» th§u k½nh t÷ìng ÷ìng vîi mët th§u
k½nh hëi tö.
K½nh lóp dòng quan s¡t vªt nhä b¬ng c¡ch quan s¡t £nh £o còng chi·u
v lîn hìn vªt. Nh÷ vªy khi sû döng k½nh lóp ta luæn ph£i °t vªt c¦n
quan s¡t trong ti¶u cü cõa nâ º t¤o ra £nh £o, lîn hìn vªt.
5.2. C¡ch ngm chøng khi sû döng k½nh lóp
H¼nh 2.35: Ngm chøng cüc cªn.
º câ thº quan s¡t ÷ñc vªt b² qua k½nh lóp ta ph£i i·u ch¿nh và tr½
t÷ìng èi giúa vªt, k½nh lóp v mt ng÷íi quan s¡t sao cho £nh £o cõa
vªt ph£i hi»n ra trong mi·n nh¼n th§y cõa mt. â ch½nh l ngm chøng.
Thæng th÷íng câ hai c¡ch ngm chøng.
N¸u ta i·u ch¿nh cho £nh £o cõa vªt hi»n l¶n ð iºm cüc cªn cõa mt
th¼ gåi l ngm chøng cüc cªn (h¼nh 2.35). Ð ¥y l l kho£ng c¡ch tø mt
¸n k½nh lóp.
T÷ìng tü n¸u i·u ch¿nh º £nh hi»n l¶n ð iºm cüc vi¹n cõa m§t th¼
L÷ìng V«n Tòng

gåi l ngm chøng cüc vi¹n (h¼nh 2.36).
H¼nh 2.36: Ngm chøng cüc vi¹n.
Mt b¼nh th÷íng th¼ iºm cüc vi¹n ð væ cüc n¶n £nh thu ÷ñc ð væ cüc
v¼ vªy cán gåi l ngm chøng væ cüc (h¼nh 2.37). Khi ngm chøng væ cüc
th¼ vªt «t t¤i ti¶u di»n cõa k½nh lóp v £nh ð væ cüc.
H¼nh 2.37: Ngm chøng væ cüc.
5.3. Sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp

5.3.1. Kh¡i ni»m v cæng thùc têng qu¡t t½nh sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp
T sè giúa gâc træng vªt qua k½nh lóp v gâc træng vªt trüc ti¸p khi vªt
°t ð cüc cªn cõa mt ÷ñc gåi l sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp.
V¼ gâc træng th÷íng câ gi¡ trà b² n¶n ta theo ành ngh¾a ta câ cæng thùc
t½nh sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp l :
α tan α
G= ≈ (2.31)
α0 tan α0
L÷ìng V«n Tòng
§5 K½nh lóp 61
Ð ¥y G l sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp, α0 l gâc træng vªt trüc ti¸p ð cüc
cªn ÷ñc, theo cæng thùc ành ngh¾a gâc træng (2.30) ta vi¸t ÷ñc:
AB
tan α0 = (2.32)
OCc
Vîi AB l chi·u cao cõa vªt, OCc l kho£ng cüc cªn cõa mt, phö thuëc
mt ng÷íi quan s¡t, mt b¼nh th÷íng câ kho£ng cüc cªn l 25cm.
Düa v o sì ç h¼nh v³ 2.38 ta câ cæng thùc t½nh gâc træng vªt qua k½nh
lóp l :
A0 B 0
tan α = 0 (2.33)
|d | + l
H¼nh 2.38: Gâc træng vªt qua k½nh lóp.
Thay (2.32) v (2.33) v o (2.31) ta câ cæng thùc têng qu¡t t½nh sè bëi
gi¡c cõa k½nh lóp:
A0 B 0 OCc OCc
G= 0 × =k× 0 (2.34)
|d | + l AB |d | + l
A0 B 0
Trong â k = l ë phâng ¤i d i cõa k½nh lóp, |d0 | l kho£ng c¡ch
AB
0 0
tø £nh £o A B ¸n k½nh lóp.
5.3.2. Cæng thùc t½nh sè bëi gi¡c ngm chøng cüc cªn, cüc vi¹n v væ cüc
a) Sè bëi gi¡c ngm chøng cüc cªn

L÷ìng V«n Tòng
Khi ngm chøng cüc cªn, quan s¡t h¼nh 2.35 ta th§y |d0 | + l = OCc n¶n
cæng thay v o cæng thùc têng qu¡t ta câ cæng thùc t½nh sè bëi gi¡c cõa
k½nh lóp khi ngm chøng cüc cªn l :
OCc
Gc = k × =k (2.35)
|d0 | + l
Nh÷ vªy sè bë gi¡c cõa k½nh lóp khi ngm chøng cüc cªn th¼ b¬ng ë
phâng ¤i d i cõa k½nh lóp.
b) Sè bëi gi¡c ngm chøng cüc vi¹n

Khi ngm chøng cüc vi¹n, theo h½nh 2.36, ta th§y |d0 | + l = OCv n¶n
cæng thùc t½nh sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp khi ngm chøng cüc vi¹n l
OCc
Gv = k × (2.36)
OCv
V¼ kho£ng cüc cªn nhä hìn kho£ng cüc vi¹n n¶n sè bëi gi¡c cõa k½nh
lóp khi ngm chøng cüc vi¹n luæn nhä hìn khi ngm chøng cüc cªn.
c) Sè bëi gi¡c ngm chøng væ cüc

Khi ngm chøng væ cüc th¼ theo h¼nh 2.37 ta th§y |d0 | + l = ∞ n¶n
khæng thº thay v o cæng thùc têng qu¡t º t¼m sè bëi gi¡c. Düa v o h¼nh
v³ n y ta th§y gâc træng khi ngm chøng væ cüc l :
AB
tan α = (2.37)
f
Vîi f l ti¶u cü cõa k½nh lóp.
Thay (2.37) v (2.32) v o (2.31) ta thu ÷ñc cæng thùc t½nh sè bëi gi¡c
cõa k½nh lóp khi ngm chøng væ cüc:
OCc
G∞ = (2.38)
f
Thæng th÷íng, khi sû döng k½nh lóp, ng÷íi ta ngm chøng væ cüc º
mt khæng bà mäi v¼ khæng c¦n i·u ti¸t. Tr¶n k½nh lóp ghi sè bëi gi¡c l
L÷ìng V«n Tòng

sè bëi gi¡c ngm chøng væ cüc. Tø sè bëi gi¡c n y ta t½nh ÷ñc ti¶u cü
cõa k½nh lóp thæng qua cæng thùc (2.38).
§6 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 2

1. Dòng ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng v³ £nh mët vªt thªt °t tr÷îc
g÷ìng ph¯ng. Tø h¼nh v³ cho bi¸t £nh cõa vªt thªt qua g÷ìng ph¯ng l
£nh thªt hay £nh £o? Gi£i th½ch v¼ sao?
2. nh cõa g÷ìng ph¯ng câ nhúng t½nh ch§t g¼? V¼ sao ng÷íi ta dòng
g÷ìng ph¯ng l m g÷ìng soi?
3. Tø cæng thùc g÷ìng c¦u h¢y suy ra t½nh ch§t £nh cõa vªt thªt qua
g÷ìng c¦u lãm v g÷ìng c¦u lçi?
4. H¢y vªn döng ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng º v³ ÷íng i cõa mët
tia s¡ng qua l«ng k½nh? Ch¿ rã gâc l»ch v düa v o h¼nh v³ t¼m cæng thùc
t½nh gâc l»ch cõa l«ng k½nh?
5. Düa v o cæng thùc th§u k½nh º suy ra t½nh ch§t £nh cõa vªt thªt
èi vîi th§u k½nh hëi tö v th§u k½nh ph¦n ký?
6. Th¸ n o l kho£ng cüc cªn, kho£ng cüc vi¹n v kho£ng nh¼n rã cõa
mt?
7. Mt câ nhúng tªt thæng th÷íng n o? C¡ch khc phöc tøng tªt cõa
mt nh÷ th¸ n o?
8. Mt vi¹n thà v mt l¢o gièng v kh¡c nhau ð iºm n o?
9. Th¸ n o l ngm chøng cüc cªn, ngm chøng cüc vi¹n v ngm chøng
væ cüc?
10. H¢y cho bi¸t þ ngh¾a cõa sè bëi gi¡c ghi tr¶n k½nh lóp. Mët k½nh lóp
ghi G = X5 th¼ câ ti¶u cü l bao nhi¶u?
2.1. Mët g÷ìng ph¯ng ÷ñc treo tr¶n t÷íng th¯ng ùng. Mët ng÷íi cao
1, 8m v câ mt c¡ch ¿nh ¦u 10cm. º ng÷íi n y ùng th¯ng tr¶n n·n
L÷ìng V«n Tòng

nh quan s¡t th§y to n bë chi·u cao cì thº m¼nh trong g÷ìng th¼ g÷ìng
ph£i câ chi·u cao tèi thiºu l bao nhi¶u v treo c¡ch n·n nh mët kho£ng
b¬ng bao nhi¶u?
2.2. Mët g÷ìng c¦u lãm câ b¡n k½nh R = 1m. °t vªt s¡ng AB = 1cm
tr÷îc g÷ìng, vuæng gâc vîi tröc ch½nh v c¡ch ¿nh g÷ìng mët kho£ng
d = 0, 7m. H¢y t½nh kho£ng c¡ch tø £nh ¸n g÷ìng? nh thu ÷ñc l £nh
thªt hay £nh £o? V³ h¼nh?
2.3. Mët g÷ìng c¦u lçi câ b¡n k½nh R = 1m. °t vªt s¡ng AB = 1cm
tr÷îc g÷ìng, vuæng gâc vîi tröc ch½nh v c¡ch ¿nh g÷ìng mët kho£ng
d = 0, 5m. H¢y t½nh kho£ng c¡ch tø £nh ¸n g÷ìng? nh thu ÷ñc l £nh
thªt hay £nh £o? V³ h¼nh?
2.4. Vªt AB cao 2cm «t vuæng gâc vîi quang tröc ch½nh cõa mët th§u
k½nh hëi tö mäng câ ti¶u cü 10cm c¡ch th§u k½nh mët kho£ng 15cm. H¢y
t½nh kho£ng c¡ch tø £nh ¸n th§u k½nh v ë cao cõa £nh? V³ h¼nh?
2.5. Mët th§u k½nh mäng câ hai m°t lçi b¡n k½nh R b¬ng nhau l m b¬ng
thõy tinh câ chi¸t su§t n = 1, 5. °t th§u k½nh giúa vªt s¡ng AB v m n
sao cho tröc ch½nh th§u k½nh vuæng gâc vîi m n v vªt s¡ng th¼ thu ÷ñc
£nh rã n²t tr¶n m n lîn g§p hai l¦n vªt. T«ng kho£ng c¡ch giúa vªt AB
v m n th¶m mët kho£ng 10cm rçi i·u ch¿nh và tr½ th§u k½nh ta t¼m ÷ñc
mët và tr½ câ £nh rã n²t tr¶n m n lîn g§p ba l¦n vªt. H¢y t½nh b¡n k½nh
cõa th§u k½nh?
2.6. Mët ng÷íi cªn thà câ kho£ng cüc vi¹n l 50cm. Ng÷íi â ph£i eo
k½nh lo¤i n o v n¸u k½nh eo s¡t mt câ thº nh¼n th§y vªt ð væ còng khi
mt khæng i·u ti¸t th¼ ë tö cõa th§u k½nh l bao nhi¶u?
2.7. Mt cõa mët ng÷íi khi khæng eo k½nh nh¼n rã mët vªt g¦n mt
nh§t l 50cm. Mt ng÷íi n y bà tªt g¼? º mt ng÷íi n y câ thº nh¼n th§y
rã vªt °t g¦n mt nh§t l 25cm khi eo k½nh s¡t mt th¼ ng÷íi â ph£i
eo k½nh g¼ v câ ë tö l bao nhi¶u?
2.8. Mët ng÷íi mt bà cªn thà n¶n kho£ng cüc cªn l OCc = 10cm. N¸u
ng÷íi n y dòng mët k½nh lóp câ sè bëi gi¡c ghi tr¶n k½nh l G = X5 v
quan s¡t b¬ng ngm chøng cüc cªn. H¢y t½nh sè bëi gi¡c trong tr÷íng hñp
ngm chøng cüc cªn n y?
L÷ìng V«n Tòng

2.9. Mët ng÷íi mt bà cªn thà n¶n kho£ng cüc vi¹n l OCV = 50cm. N¸u
ng÷íi n y dòng mët k½nh lóp câ sè bëi gi¡c ghi tr¶n k½nh l G = X5 v
quan s¡t b¬ng ngm chøng cüc vi¹n th¼ sè bëi gi¡c thu ÷ñc l bao nhi¶u?
2.10. Mët ng÷íi mt khæng câ tªt. N¸u ng÷íi n y dòng mët k½nh lóp
câ sè bëi gi¡c ghi tr¶n k½nh l G = X5 v quan s¡t b¬ng ngm chøng cüc
vi¹n th¼ sè bëi gi¡c thu ÷ñc l bao nhi¶u?
L÷ìng V«n Tòng

L÷ìng V«n Tòng

Ch÷ìng 3
N«ng l÷ñng ¡nh s¡ng
§ 1 B£n ch§t l÷ïng t½nh sâng - h¤t cõa ¡nh s¡ng

C¡c nghi¶n cùu v· ¡nh s¡ng cho th§y ¡nh s¡ng câ t½nh l÷ïng t½nh sâng -
h¤t. Trong i·u ki»n cö thº n y ¡nh s¡ng thº hi»n rã t½nh ch§t sâng, trong
i·u ki»n cö thº kh¡c ¡nh s¡ng l¤i thº hi»n t½nh ch§t h¤t.
1.1. Nhúng hi»n t÷ñng thº hi»n t½nh ch§t sâng cõa ¡nh s¡ng
Khi ta nâi ¡nh s¡ng câ t½nh ch§t sâng th¼ ta ¢ xem ¡nh s¡ng l sâng i»n
tø câ b÷îc sâng x¡c ành.
H¼nh 3.1: Thang sâng i»n tø (h¼nh a) v b÷îc sâng ¡nh s¡ng nh¼n th§y (h¼nh b)
Düa v o b÷îc sâng (ho°c t¦n sè) cõa sâng i»n tø ng÷íi ta chia th nh
c¡c lo¤i sâng i»n tø kh¡c nhau. Tªp hñp to n bë c¡c sâng i»n tø t¤o
67
68 N«ng l÷ñng ¡nh s¡ng
th nh mët thang sâng i»n tø.Thang sâng i»n tø bao gçm sâng væ tuy¸n
câ b÷îc sâng d i nh§t k¸ ¸n l hçng ngo¤i, ¡nh s¡ng nh¼n th§y, tû ngo¤i,
rìnghen v gamma câ b÷îc sâng khi truy·n trong ch¥n khæng nh÷ b£ng ð
h¼nh 3.1 a). nh s¡ng nh¼n th§y l sâng i»n tø gçm væ sè ¡nh s¡ng ìn
sc, bao gçm b£y m u cì b£n câ b÷îc sâng khi truy·n trong ch¥n khæng
nh÷ b£ng h¼nh 3.1 b).
C¡c hi»n t÷ñng giao thoa, nhi¹u x¤,... l nhúng b¬ng chùng cho th§y
¡nh s¡ng câ t½nh ch§t sâng.
Giao thoa l hi»n t÷ñng hai chòm ¡nh s¡ng k¸t hñp g°p nhau t¤o th nh
nhúng v¤ch s¡ng, tèi xen k³ nhau gåi l c¡c v¥n giao thoa.
Nhi¹u x¤ l hi»n t÷ñng ¡nh s¡ng êi ph÷ìng truy·n trong mæi tr÷íng
çng t½nh khi g°p vªt c£n.
1.2. Nhúng hi»u ùng thº hi»n t½nh ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng
Thüc nghi»m cho th§y ¡nh s¡ng câ c§u tróc gçm c¡c h¤t mang n«ng l÷ñng
x¡c ành ÷ñc gåi l l÷ñng tû n«ng l÷ñng ¡nh s¡ng hay l photon ¡nh
s¡ng.
Méi photon ¡nh s¡ng câ mët n«ng l÷ñng x¡c ành theo cæng thùc (3.1):
ε = hf (3.1)
Trong â ε l n«ng l÷ñng cõa photon câ t¦n sè f ; h = 6, 625 × 10−34 Js l

h¬ng sè Planck.
T½nh ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng thº hi»n rã trong hi»n t÷ñng quang i»n,
hi»n t÷ñng Compton,...
Hi»n t÷ñng khi chi¸u ¡nh s¡ng câ b÷îc sâng th½ch hñp v o mët sè kim
lo¤i câ thº bùt ÷ñc electron ra khäi t§m kim lo¤i ÷ñc gåi l hi»u ùng
quang i»n (ta s³ nghi¶n cùu cö thº hìn trong ph¦n sau).
Hi»n t÷ñng b÷îc sâng cõa tia s¡ng câ t¦n sè cao (tia X) khi t÷ìng t¡c
vîi h¤t electron trong nguy¶n tû bà dàch chuyºn v· mi·n t¦n sè th§p hìn
L÷ìng V«n Tòng

§2 Bùc x¤ nhi»t 69
(b÷îc sâng lîn hìn) trong th½ nghi»m cõa Compton v ÷ñc gåi l hi»u
ùng Compton.
§ 2 Bùc x¤ nhi»t
2.1. Bùc x¤ v bùc x¤ nhi»t
Khi mët vªt ph¡t ra ¡nh s¡ng (sâng i»n tø) ng÷íi ta nâi vªt â bùc x¤
hay ph¡t x¤ sâng i»n tø v th÷íng gåi tt l vªt bùc x¤.
Câ nhi·u nguy¶n nh¥n kh¡c nhau l m cho vªt bùc x¤. Ùng vîi méi
nguy¶n nh¥n t¤o ra bùc x¤ s³ câ t¶n gåi kh¡c nhau. Ng÷íi ta chia ra bèn
lo¤i bùc x¤ câ c¡c t¶n gåi l : hâa ph¡t quang, quang ph¡t quang, i»n ph¡t
quang v bùc x¤ nhi»t.
- Bùc x¤ do c¡c ph£n ùng hâa håc trong vªt g¥y ra th¼ ÷ñc gåi l hâa
ph¡t quang.
- Bùc x¤ cõa vªt do vªt â h§p thö ¡nh s¡ng ð b÷îc sâng n y v bùc
x¤ ra ¡nh s¡ng ð b÷îc sâng kh¡c th¼ ÷ñc gåi l quang ph¡t quang.
- Bùc x¤ do dáng i»n i qua vªt ph¡t ra ÷ñc gåi l i»n ph¡t quang.
- Bùc x¤ do vªt ÷ñc nung nâng ph¡t ra ÷ñc gåi l bùc x¤ nhi»t.
Bùc x¤ nhi»t l lo¤i bùc x¤ x£y ra r§t phê bi¸n trong thüc t¸ n¶n ÷ñc
quan t¥m nghi¶n cùu mët c¡ch °c bi»t.
2.2. °c iºm cõa bùc x¤ nhi»t

- Tr¤ng th¡i bùc x¤ nhi»t (th nh ph¦n quang phê v c÷íng ë bùc x¤)
phö thuëc v o nhi»t ë. Nhi»t ë c ng cao c÷íng ë bùc x¤ nhi»t c ng
m¤nh v quang phê c ng i v· mi·n b÷îc sâng ngn.
- Tr¤ng th¡i bùc x¤ nhi»t phö thuëc v o b£n ch§t vªt bùc x¤. C¡c ch§t
kh¡c nhau ð còng mët nhi»t ë th¼ câ tr¤ng th¡i bùc x¤ nhi»t kh¡c nhau.
L÷ìng V«n Tòng

- Bùc x¤ nhi»t ¤t tr¤ng th¡i c¥n b¬ng nhi»t ëng. Khi bùc x¤ nhi»t c¥n
b¬ng nhi»t ëng th¼ l÷ñng n«ng l÷ñng vªt h§p thö v o b¬ng l÷ñng n«ng
l÷ñng bùc x¤ n¶n nhi»t ë cõa vªt s³ khæng thay êi.
2.3. C¡c ¤i l÷ñng °c tr÷ng cho bùc x¤ nhi»t

2.3.1. N«ng su§t ph¡t x¤ to n ph¦n v n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc
N«ng su§t ph¡t x¤ to n ph¦n hay cán gåi l ë tr÷ng n«ng l÷ñng to n ph¦n
RT cõa mët vªt l ¤i l÷ñng câ trà sè b¬ng n«ng l÷ñng ph¡t ra tø mët ìn
và di»n t½ch m°t ngo i cõa vªt theo måi ph÷ìng, trong mët ìn và thíi gian
ùng vîi måi b÷îc sâng.
dP
RT = (3.2)
dS
Ð ¥y dP l cæng su§t bùc x¤ to n ph¦n (dáng quang n«ng to n ph¦n),
ùng vîi måi b÷îc sâng do di»n t½ch nguy¶n tè dS tr¶n m°t ngo i cõa vªt
ph¡t ra.
N«ng su§t ph¡t x¤ to n ph¦n phö thuëc v o nhi»t ë n¶n ta kþ hi»u l
RT . N«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc rλT cõa mët vªt l ¤i l÷ñng câ trà sè b¬ng
n«ng l÷ñng ph¡t ra tø mët ìn và di»n t½ch m°t ngo i cõa vªt theo måi
ph÷ìng, trong mët ìn và thíi gian ùng vîi mët b÷îc sâng λ x¡c ành.
Tø hai ành ngh¾a tr¶n ta câ cæng thùc li¶n h» giúa n«ng su§t ph¡t x¤
to n ph¦n v n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc cõa còng mët vªt l
Z ∞
RT = rλT dλ. (3.3)
0
N«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc phö thuëc v o nhi»t ë v b÷îc sâng ¡nh
s¡ng n¶n ta kþ hi»u l rλT .
L÷ìng V«n Tòng

§2 Bùc x¤ nhi»t 71
2.3.2. N«ng su§t h§p thö ìn sc
Gi£ sû ta chi¸u mët bùc x¤ câ b÷îc sâng λ câ n«ng l÷ñng l dWλ v o b·
m°t mët vªt v vªt â h§p thö mët l÷ñng n«ng l÷ñng l dW 0 λ th¼ ¤i
l÷ñng
dWλ0
aλT = , (3.4)
dWλ
÷ñc gåi l n«ng su§t h§p thö ìn sc cõa vªt â ùng vîi b÷îc sâng λ.
N«ng su§t h§p thö ìn sc công phö thuëc v o b÷îc sâng v nhi»t ë.
Tø ành ngh¾a ta suy ra n«ng su§t h§p thö ìn sc th¼ luæn nhä hìn ho°c
b¬ng 1 (aλT 6 1).
2.4. ành luªt Kirchhoff

2.4.1. ành luªt Kirchhoff
º thi¸t lªp ành luªt, Kirchhoff lªp luªn nh÷ sau: Gi£ sû x²t mët h» N
vªt câ nhi»t ë kh¡c nhau °t g¦n nhau trong mët mi·n ÷ñc c¡ch nhi»t
lþ t÷ðng. Do trao êi bùc x¤ nhi»t, thüc nghi»m cho th§y sau mët kho£ng
thíi gian khi bùc x¤ nhi»t c¥n b¬ng th¼ c¡c vªt ·u câ nhi»t ë x¡c ành
T nh÷ nhau.
i·u n y cho ph²p suy ra r¬ng mët vªt bùc x¤ m¤nh ð b÷îc sâng n o
th¼ công ph£i h§p thö m¤nh ð b÷îc sâng â. i·u n y câ ngh¾a l n«ng
su§t ph¡t x¤ ìn sc v n«ng su§t h§p thö ìn sc cõa còng mët vªt th¼ t
l» thuªn vîi nhau. Kirchhoff chùng minh ÷ñc t sè giúa n«ng su§t ph¡t
x¤ ìn sc v n«ng su§t h§p thö ìn sc cõa còng mët vªt th¼ ch¿ phö
thuëc v o nhi»t ë v b÷îc sâng m khæng phö thuëc v o b£n ch§t vªt
â.
Tø â câ thº vi¸t
(1) (2) (3)

rλT rλT rλT
(1)
= (2)
= (3)
= ... = f (λ, T ). (3.5)
aλT aλT aλT
L÷ìng V«n Tòng
Cæng thùc (3.5) ÷ñc gåi l biºu thùc ành luªt Kirchhoff. Tø â câ thº
ph¡t biºu:
T sè giúa n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc v n«ng su§t h§p thö ìn sc cõa
còng mët vªt ð mët nhi»t ë nh§t ành l h m ch¿ phö thuëc v o b÷îc sâng
λ v nhi»t ë T m khæng phö thuëc v o b£n ch§t vªt â.
2.4.2. Vªt en tuy»t èi
N¸u mët vªt h§p thö ho n to n bùc x¤ chi¸u v o nâ, ngh¾a l aλT = 1 èi
vîi måi b÷îc sâng, ð måi nhi»t ë th¼ ÷ñc gåi l vªt en tuy»t èi.
Nh÷ vªy, vªt en tuy»t èi l vªt câ kh£ n«ng h§p thö to n bë n«ng
l÷ñng cõa måi bùc x¤ câ b÷îc sâng b§t ký tîi tr¶n nâ ð måi nhi»t ë.
Tø biºu thùc ành luªt Kirchhoff ta ¡p döng cho vªt en tuy»t èi s³
thu ÷ñc
rλT ≡ ρλT = f (λT ) (3.6)
Ð ¥y º ph¥n bi»t ta kþ hi»u n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc cõa vªt en
tuy»t èi l ρλT .
§ 3 C¡c ành luªt bùc x¤ cõa vªt en tuy»t èi

3.1. ành luªt Stefan-Boltzmann
Ph¥n t½ch k¸t qu£ thüc nghi»m o n«ng su§t bùc x¤ to n ph¦n cõa vªt
en tuy»t èi Stefan v Boltzmann ¢ thu ÷ñc biºu thùc ành luªt
Z ∞
RT = ρλT dλ = σT 4 . (3.7)
0
Ð ¥y
σ = 5, 6687 × 10−8 W/(m2 K 4 ) (3.8)
l h¬ng sè rót ra tø thüc nghi»m ÷ñc gåi l h¬ng sè Stefan - Boltzmann.
L÷ìng V«n Tòng

§4 Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck 73
3.2. C¡c ành luªt cõa Wein
3.2.1. ành luªt dàch chuyºn Wein
ành luªt dàch chuyºn Wein câ biºu thùc l
2898
λM ax = (µm). (3.9)
T
Ð ¥y λM ax l b÷îc sâng ùng vîi cüc ¤i cõa n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc
cõa vªt en tuy»t èi. T l nhi»t ë tuy»t èi.
Tø ¥y câ thº ph¡t biºu ành luªt dich chuyºn Wein: B÷îc sâng λM ax
ùng vîi cüc ¤i cõa n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc (ρλ,TM ax ) cõa vªt en tuy»t
èi bi¸n thi¶n t l» nghàch vîi nhi»t ë tuy»t èi cõa nâ.
3.2.2. ành luªt Wein
Biºu thùc ành luªt Wein:
ρλTM ax = BT 5 (3.10)
Vîi B = 1, 31 × 10−11 W/m2 .K 5 l mët h¬ng sè thüc nghi»m.
Ph¡t biºu ành luªt Wein: N«ng su§t bùc x¤ ìn sc cüc ¤i cõa vªt
en tuy»t èi t l» vîi lôy thøa bªc n«m cõa nhi»t ë tuy»t èi.
§4 Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck

4.1. Cæng thùc Rayleigh - Jeans
4.1.1. Cæng thùc Rayleigh - Jeans
V o nhúng n«m cuèi th¸ k XIX nhi·u nh vªt lþ muèn dòng lþ thuy¸t
º t¼m biºu thùc t½nh n«ng su§t bùc x¤ ìn sc cõa vªt en tuy»t èi.
Hai nh vªt lþ l Rayleigh v Jeans ¢ düa v o vªt lþ cê iºn coi r¬ng
c¡c nguy¶n tû, ph¥n tû ph¡t x¤ v h§p thö sâng i»n tø mët c¡ch li¶n töc
L÷ìng V«n Tòng

v ành luªt ph¥n bè ·u theo bªc tü do cõa nguy¶n tû º thi¸t lªp cæng
thùc t½nh n«ng su§t bùc x¤ ìn sc v thu ÷ñc k¸t
2πf 2
ρf T = 2 kT. (3.11)
c
Ð ¥y f l t¦n sè bùc x¤ i»n tø, k = 1, 38×10−23 Js l h¬ng sè Boltzmann.

Chuyºn sang b÷îc sâng bùc x¤ i»n tø ta câ
2πc
ρλT = kT. (3.12)
λ4
C¡c biºu thùc (3.11), (3.12) ÷ñc gåi l cæng thùc Raleigh - Jeans.
4.1.2. Tai bi¸n tû ngo¤i
Tø cæng thùc Rayleigh - Jeans, chóng ta câ thº t½nh ÷ñc n«ng su§t bùc
x¤ to n ph¦n cõa vªt en tuy»t èi l :
∞ ∞
2πf 2
Z Z
RT = ρf T df = kT df = ∞. (3.13)
0 0 c2
K¸t qu£ n y m¥u thu¨n vîi thüc nghi»m v¼ khæng thº câ mët vªt bùc x¤
ra n«ng l÷ñng væ còng lîn. M¥u thu¨n n y l mët sü b¸ tc cõa vªt lþ
cê iºn v th÷íng ÷ñc gåi l tai bi¸n tû ngo¤i hay khõng ho£ng mi·n tû
ngo¤i. T¶n gåi n y xu§t hi»n v¼ k¸t qu£ thu ÷ñc væ còng l do âng gâp
cõa bùc x¤ i»n tø mi·n b÷îc sâng ngn tùc l mi·n tû ngo¤i (thíi â ta
ch÷a ph¡t hi»n tia X v tia γ ).
4.2. Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck. Cæng thùc Planck

4.2.1. Lþ thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck
º khc phöc tai bi¸n tû ngo¤i, n«m 1900, Planck ¢ phõ ành lþ thuy¸t
cê iºn v· bùc x¤ v n¶u l¶n mët lþ thuy¸t ho n to n mîi m´ ÷ñc gåi l
lþ thuy¸t cõa Planck.
Theo Plank, n«ng l÷ñng bùc x¤ ÷ñc ph¡t ra khæng thº câ gi¡ trà li¶n
töc b§t ký m bao gií công l mët bëi sè nguy¶n cõa mët n«ng l÷ñng
L÷ìng V«n Tòng

§5 Hi»u ùng quang i»n 75
nguy¶n tè, ÷ñc gåi l l÷ñng tû n«ng l÷ñng. N¸u bùc x¤ câ t¦n sè f (b÷îc
sâng λ) th¼ gi¡ trà mët l÷ñng tû n«ng l÷ñng t½nh theo cæng thùc
hc
ε = hf = . (3.14)
λ
vîi h = 6, 625 × 10−34 Js ÷ñc gåi l h¬ng sè Planck.
4.2.2. Cæng thùc cõa Planck
Tø lþ thuy¸t cõa m¼nh tr¼nh b y ð möc tr¶n, Planck ¢ t¼m ÷ñc cæng
thùc t½nh n«ng su§t ph¡t x¤ ìn sc cõa vªt en tuy»t èi l
2πhf 3 1
ρf T = hf (3.15)
c2 e kT −1
hay
2πhc2 1
ρλT = hc (3.16)
λ5 e λkT −1
C¡c cæng thùc (3.15) v (3.16) ÷ñc gåi l cæng thùc Planck. Cæng thùc
Planck l cæng thùc têng qu¡t º nghi¶n cùu bùc x¤ cõa vªt en tuy»t èi.
Tø cæng thùc n y ta câ t¼m ÷ñc c¡c cæng thùc cõa c¡c ành luªt thüc
nghi»m: ành luªt Stefan-Boltzmann, ành luªt dàch chuyºn Wein, ành
luªt Wein..
§ 5 Hi»u ùng quang i»n

5.1. Hi»u ùng quang i»n
Hi»u ùng quang i»n ÷ñc Hertz ph¡t hi»n ¦u ti¶n v o n«m 1887. Cö thº
l khi chi¸u ¡nh s¡ng câ t¦n sè (b÷îc sâng) th½ch hñp v o b· m°t kim lo¤i
th¼ câ thº l m bùt c¡c electron ra khäi b· m°t kim lo¤i â. C¡c electron
bùt ra ÷ñc gåi l electron quang i»n hay quang electron.
Sau n y khi nghi¶n cùu kÿ hìn ng÷íi ta ph¥n bi»t hai hi»u ùng quang
i»n kh¡c nhau l hi»u ùng quang i»n ngo i v hi»u ùng quang i»n trong
hay cán gåi l quang d¨n. Hi»n t÷ñng quang d¨n kh¡c hi»u ùng quang i»n
L÷ìng V«n Tòng

H¼nh 3.2: Hi»n t÷ñng quang i»n ngo i.
ngo i ð ché, ¡nh s¡ng chi¸u v o khæng bùt electron ra khäi b· m°t vªt li»u
÷ñc chi¸u v o m ch¿ bùt electron trong nguy¶n tû ra khäi li¶n k¸t vîi
nguy¶n tû trð th nh electron chuyºn ëng tü do trong thº t½ch vªt li»u â
n¶n th÷íng ÷ñc gåi l electron d¨n.
H¼nh 3.3: Hi»n t÷ñng quang d¨n.
K¸t qu£ th½ nghi»m v· hi»u ùng quang i»n ngo i hay th÷íng ch¿ gåi
ìn gi£n l l hi»n t÷ñng quang i»n, thu ÷ñc ba nhªn x²t quan trång
(ba ành luªt quang i»n) sau:
- Méi kim lo¤i x¡c ành th¼ câ mët gi¡ trà b÷îc sâng (t¦n sè) giîi h¤n
λ0 (f0 ): hi»n t÷ñng quang i»n ch¿ x£y ra khi b÷îc sâng (t¦n sè) ¡nh s¡ng
chi¸u v o b² hìn (lîn hìn) b÷îc sâng giîi h¤n λ0 (t¦n sè giîi h¤n f0 ).
- Vªn tèc cüc ¤i cõa quang electron khæng phö thuëc v o c÷íng ë
chòm ¡nh s¡ng chi¸u v o m ch¿ phö thuëc v o b÷îc sâng chòm ¡nh s¡ng
chi¸u v o v b£n ch§t kim lo¤i nghi¶n cùu.
L÷ìng V«n Tòng

- Khi câ hi»n t÷ñng quang i»n x£y ra th¼ c÷íng ë dáng quang i»n
b¢o háa t l» thuªn vîi c÷íng ë chòm ¡nh s¡ng chi¸u v o m khæng phö
thuëc v o t¦n sè cõa nâ.
Khi quan ni»m ¡nh s¡ng l sâng th¼ khæng thº gi£i th½ch ÷ñc c¡c k¸t
qu£ th½ nghi»m vøa n¶u tr¶n. ¥y công l mët b¸ tc cõa vªt lþ cê iºn.
5.2. Thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng cõa Einstein

º gi£i th½ch c¡c k¸t qu£ th½ nghi»m v· hi»u ùng quang i»n, v o n«m
1905, Albert Einstein ¢ mð rëng lþ thuy¸t l÷ñng tû cõa Max Planck v
· xu§t ra thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng (cán gåi l thuy¸t photon) thøa nhªn
t½nh ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng. Theo Einstein, ¡nh s¡ng l chòm c¡c h¤t l÷ñng
tû ¡nh s¡ng hay photon truy·n i trong ch¥n khæng vîi vªn tèc c khæng
êi trong måi h» quy chi¸u qu¡n t½nh. T½nh ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng thº hi»n
ð mèi li¶n h» giúa n«ng l÷ñng E, xung l÷ñng p vîi t¦n sè f v sè sâng k
theo c¡c h» thùc:
h
E = hf ; p= k = ~k. (3.17)
2π
h
Vîi ~= l h¬ng sè Planck rót gån. Giúa n«ng l÷ñng v xung l÷ñng
2π
li¶n h» vîi nhau
E = cp. (3.18)
Tø c¡c cæng thùc (3.17) v (3.18) suy ra:
2πf 2π
k= = . (3.19)
c λ
Dòng thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng cõa Einstein d¹ d ng gi£i th½ch ÷ñc c¡c
ành luªt quang i»n ¢ rót ra tø thüc nghi»m. Theo Einstein, hi»n t÷ñng
quang i»n x£y ra l do sü t÷ìng t¡c giúa photon v electron tü do trong
kim lo¤i. Photon nh÷íng to n bë n«ng l÷ñng cho electron º thüc hi»n
cæng tho¡t bùt electron ra khäi b· m°t kim lo¤i v cung c§p ëng n«ng
ban ¦u cho electron quang i»n. N¸u k½ hi»u A0 l cæng tho¡t electron
cõa kim lo¤i th¼ theo ành luªt b£o to n n«ng l÷ñng ta s³ câ:
mv 2
hf = A0 + . (3.20)
2
Cæng thùc (3.20) l cæng thùc Einstein v· hi»u ùng quang i»n.
L÷ìng V«n Tòng

Tø (3.20), v¼ ëng n«ng khæng ¥m n¶n ta suy ra
r
A0 2(hf − A0 )
f> ≡ f0 v v= . (3.21)
h m
¥y ch½nh l nëi dung cõa c¡c nhªn x²t thù nh§t v thù hai ¢ n¶u
tr¶n. K¸t qu£ thù ba cõa thüc nghi»m câ thº gi£i th½ch nh÷ sau: c÷íng ë
dáng quang i»n b¢o háa t l» thuªn vîi sè quang electron ÷ñc bùt ra,
m sè quang electron ÷ñc bùt ra l¤i t l» vîi sè photon tîi tùc l t l»
vîi c÷íng ë chòm ¡nh s¡ng tîi.
Vîi lþ thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng Albert Einstein ¢ nhªn ÷ñc gi£i
th÷ðng Nobel Vªt lþ n«m 1921.
5.3. Ùng döng cõa hi»u ùng quang i»n

5.3.1. T¸ b o quang i»n
T¸ b o quang i»n ho¤t ëng düa v o hi»n t÷ñng quang i»n ngo i. C§u
t¤o v nguy¶n tc ho¤t ëng cõa t¸ b o quang i»n ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh
3.4.
H¼nh 3.4: T¸ b o quang i»n.
Trong mët b¼nh l m b¬ng thõy tinh ho°c c¡c ch§t trong suèt kh¡c l
ch¥n khæng (kh½ k²m) ho°c mët sè kh½ trì, câ °t hai i»n cüc. i»n cüc
L÷ìng V«n Tòng

¥m ÷ñc c§u t¤o tø kim lo¤i th½ch hñp º câ thº x©y ra hi»n t÷ñng quang
i»n ngo i. Hai i»n cüc ÷ñc nèi vîi mët nguçn i»n mët chi·u. Khi câ
¡nh s¡ng chi¸u v o i»n cüc ¥m, hi»n t÷ñng quang i»n x£y ra, trong m¤ch
s³ câ dáng i»n. Khi tt ¡nh s¡ng k½ch th½ch, dáng quang i»n s³ bà tri»t
ti¶u. Dáng quang i»n câ gi¡ trà b², nh÷ng câ ë nh¤y r§t cao n¶n ÷ñc
ùng döng nhi·u trong kÿ thuªt.
C¡c t¸ b o quang i»n câ thº ÷ñc ùng döng trong mët lo¤t c¡c l¾nh
vüc bao gçm: M¡y t½nh v c¡c thi¸t bà nhä kh¡c; vi¹n thæng; hay trong c¡c
t§m pin n«ng l÷ñng m°t tríi lp tr¶n m¡i nh º c§p i»n gia döng, ho°c
lp trong c¡c thi¸t bà, ph÷ìng ti»n i l¤i sû döng n«ng l÷ñng m°t tríi...
5.3.2. Quang trð
i»n trð quang hay quang trð l linh ki»n i»n tû ch¸ t¤o b¬ng ch§t °c
bi»t câ i»n trð thay êi gi£m theo mùc ¡nh s¡ng chi¸u v o.
Quang trð ÷ñc dòng l m c£m bi¸n nh¤y s¡ng trong c¡c m¤ch dá, v½ dö
trong m¡y o ¡nh s¡ng khi chöp £nh, trong m¤ch x¡c ành mùc s¡ng tèi
cõa mæi tr÷íng º k½ch ho¤t âng ct ±n chi¸u s¡ng tü ëng.
H¼nh 3.5: Quang trð.
Ho¤t ëng cõa quang trð düa tr¶n hi»u ùng quang i»n trong khèi vªt
ch§t. Khi photon câ n«ng l÷ñng õ lîn ªp v o, s³ l m bªt electron khäi
ph¥n tû, trð th nh tü do trong khèi ch§t v l m ch§t b¡n d¨n th nh d¨n
i»n. Mùc ë d¨n i»n tuý thuëc sè photon ÷ñc h§p thö.
L÷ìng V«n Tòng

§6 Sü h§p thö ¡nh s¡ng
6.1. Hi»n t÷ñng h§p thö ¡nh s¡ng. ành luªt Bouguer
Thüc nghi»m cho th§y khi ¡nh s¡ng i qua mët mæi tr÷íng th¼ c÷íng ë
chòm ¡nh s¡ng bà gi£m i. C÷íng ë ¡nh s¡ng bà gi£m v¼ mët ph¦n n«ng
l÷ñng ¡nh s¡ng ¢ chuyºn sang d¤ng n«ng l÷ñng kh¡c. Hi»n t÷ñng ¡nh
s¡ng bà gi£m n«ng l÷ñng khi truy·n i trong mæi tr÷íng ÷ñc gåi l hi»n
t÷ñng h§p thö ¡nh s¡ng cõa mæi tr÷íng. Nguy¶n nh¥n câ sü h§p thö ¡nh
s¡ng l v¼ khi ¡nh s¡ng truy·n trong mët mæi tr÷íng th¼ câ sü t÷ìng t¡c
giúa i»n tø tr÷íng cõa ¡nh s¡ng vîi c¡c h¤t c§u t¤o n¶n mæi tr÷íng n¶n
câ sü trao êi n«ng l÷ñng do t÷ìng t¡c l m cho mët ph¦n n«ng l÷ñng ¡nh
s¡ng hao höt bi¸n th nh d¤ng n«ng l÷ñng kh¡c. Khi ¡nh s¡ng truy·n trong
ch¥n khæng th¼ khæng câ sü t÷ìng t¡c n y do â ¡nh s¡ng truy·n trong
ch¥n khæng ho n to n khæng bà h§p thö.
º t¼m quy luªt h§p thö cõa ¡nh s¡ng chóng ta h¢y h¼nh dung mët th½
nghi»m ÷ñc mæ t£ nh÷ h¼nh 3.6.
H¼nh 3.6: Sü h§p thö ¡nh s¡ng.
Cho mët chòm tia s¡ng song song câ c÷íng ë I0 truy·n qua mët mæi
tr÷íng trong suèt câ b· d y l l th¼ thu ÷ñc tia lâ câ c÷íng ë l I. Ta
câ thº lªp luªn nh÷ sau º t¼m mèi li¶n h» giúa c÷íng ë chòm tia lâ I
vîi c÷íng ë chòm tia tîi I0 .
L÷ìng V«n Tòng

§6 Sü h§p thö ¡nh s¡ng 81
Chån tröc tåa ë Ox câ gèc tåa ë ð mët b¶n cõa lîp mæi tr÷íng v
h÷îng theo chi·u vuæng gâc vîi m°t ph¥n c¡ch mæi tr÷íng. Chia mæi
tr÷íng th nh lîp mäng. X²t mët lîp mäng dx câ tåa ë x nh÷ h¼nh v³.
Gåi c÷íng ë ¡nh s¡ng i v o lîp dx l i v i ra khäi lîp â l i + di, th¼
di < 0 v¼ bà mæi tr÷íng h§p thö n¶n c÷íng ë ¡nh s¡ng ph£i gi£m i.
C÷íng ë ¡nh s¡ng bà gi£m idi t l» vîi c÷íng ë ¡nh s¡ng chi¸u v o i,
t l» vîi o¤n ÷íng truy·n qua dx v phö thuëc v o b£n ch§t mæi tr÷íng
n¶n ta câ thº vi¸t
di = −k.i.dx (3.22)
ð ¥y k l h» sè t l» ÷ñc gåi l h» sè h§p thö cõa mæi tr÷íng. H» sè h§p

thö cõa mæi tr÷íng phö thuëc v o b÷îc sâng (t¦n sè) ¡nh s¡ng chi¸u v o
mæi tr÷íng v b£n ch§t mæi tr÷íng.
º t¼m ÷ñc c÷íng ë i ta ph¥n ly bi¸n sè (3.1)
di
= −kdx (3.23)
i
T½ch ph¥n trong to n mi·n ang x²t ta câ
Z I Z l
di
= −k dx (3.24)
I0 i 0
K¸t qu£ t½ch ph¥n thu ÷ñc
I
Ln = −kl (3.25)
I0
Hay
I = I0 e−kl . (3.26)
Biºu thùc (3.26) ÷ñc gåi l ành luªt Bouguer. ành luªt n y câ thº ph¡t
biºu:C÷íng ë ¡nh s¡ng truy·n qua mët mæi tr÷íng h§p thö gi£m tr¶n
÷íng truy·n theo ành luªt h m sè mô.
6.2. Sü h§p thö cõa dung dàch. ành luªt Bouguer - Beer
Nghi¶n cùu sü h§p thö ¡nh s¡ng khi truy·n qua dung dàch, nh khoa håc
Beer thu ÷ñc k¸t qu£
k = αC (3.27)
L÷ìng V«n Tòng

Vîi α l h» sè t l» phö thuëc v o b£n ch§t dung dàch v C l nçng ë
dung dàch.
Thay (3.27) v o (3.26) ta câ k¸t qu£
I = I0 e−α.C.l . (3.28)
Biºu thùc (3.28) ÷ñc gåi l biºu thùc cõa ành luªt Bouguer - Beer.
Ta bi¸t h» sè h§p thu ¡nh s¡ng k phö thuëc b÷îc sâng ¡nh s¡ng n¶n h»
sè t l» α công phö thuëc b÷îc sâng ¡nh s¡ng. i·u n y câ ngh¾a l c£
hai ành luªt Bouguer v Bouguer - Beer ·u ch¿ ¡p döng óng cho ¡nh
s¡ng ìn sc.
6.3. Sü h§p thö låc lüa ¡nh s¡ng

Thüc nghi»m cho th§y khi cho mët chòm ¡nh s¡ng trng (¡nh s¡ng câ
b÷îc sâng kh¡c nhau câ m u ph¥n bè li¶n töc tø m u ä ¸n m u t½m) i
qua mët mæi tr÷íng th¼ ¡nh s¡ng trng â bà h§p thö m¤nh mët sè b÷îc
sâng x¡c ành °c tr÷ng cho b£n ch§t mæi tr÷íng â, cán nhúng tia s¡ng
câ b÷îc sâng kh¡c ½t bà h§p thö. C¡c mæi tr÷íng kh¡c nhau th¼ ¡nh s¡ng
bà h§p thö câ b÷îc sâng kh¡c nhau. Hi»n t÷ñng méi mæi tr÷íng ch¿ h§p
thö ¡nh s¡ng câ b÷îc sâng x¡c ành nh÷ vªy ÷ñc gåi l sü h§p thö låc
lüa.
Måi ch§t ·u h§p thö låc lüa ¡nh s¡ng. Nhúng ch§t h§p thö ½t ¡nh s¡ng
ð mi·n n o th¼ trð n¶n trong suèt vîi mi·n ¡nh s¡ng â.
Nhúng ch§t h§p thö ½t ¡nh s¡ng trong mi·n kh£ ki¸n th¼ ÷ñc gåi l
ch§t trong suèt khæng m u (khæng kh½, n÷îc nguy¶n ch§t,...).
Nhúng ch§t h§p thö ¡nh s¡ng låc lüa trong mi·n kh£ ki¸n th¼ ÷ñc gåi
l ch§t trong suèt câ m u (t§m thõy tinh m u ä, n÷îc m u,...). M u cõa
ch§t trong suèt câ m u ch½nh l m u ¡nh s¡ng khæng bà h§p thö. Ch¯ng
h¤n mët t§m thõy tinh m u ä câ ngh¾a l nâ h§p thö h¦u h¸t c¡c m u
ch¿ trø m u ä th¼ khæng bà h§p thö.
L÷ìng V«n Tòng

§7 M°t Tríi v n«ng l÷ñng M°t Tríi 83
§ 7 M°t Tríi v n«ng l÷ñng M°t Tríi
7.1. Giîi thi»u v· H» M°t Tríi v M°t Tríi
M°t Tríi, công gåi l Th¡i D÷ìng, l ngæi sao ð trung t¥m H» M°t Tríi
hay Th¡i D÷ìng h», ÷ñc mæ phäng nh÷ h¼nh 3.7.
H¼nh 3.7: H» M°t Tríi.
Th nh vi¶n cì b£n cõa h» M°t Tríi bao gçm M°t Tríi v 8 h nh tinh
sp x¸p theo thù tü xa d¦n M°t Tríi l Thõy Tinh, Kim Tinh, Tr¡i §t,
Häa Tinh, Mëc Tinh, Thê Tinh, Thi¶n V÷ìng Tinh v H£i V÷ìng Tinh.
Ngo i 8 h nh tinh, h» M°t Tríi cán câ tr¶n 2000 tiºu h nh tinh (h nh
tinh t½ hon), c¡c sao chêi, thi¶n th¤ch v c¡c d¡m böi kh½. M°t Tríi chi¸m
kho£ng 99,86% khèi l÷ñng cõa H» M°t Tríi.
L÷ìng V«n Tòng

Kho£ng c¡ch trung b¼nh giúa M°t Tríi v Tr¡i §t x§p x¿ 149,6 tri»u
kilæm²t (gåi l 1 ìn và thi¶n v«n v kþ hi»u l AU) n¶n ¡nh s¡ng M°t
Tríi c¦n 8 phót 19 gi¥y mîi ¸n ÷ñc Tr¡i §t.
N«ng l÷ñng M°t Tríi ð d¤ng ¡nh s¡ng hé trñ cho h¦u h¸t sü sèng tr¶n
Tr¡i §t thæng qua qu¡ tr¼nh quang hñp, v i·u khiºn kh½ hªu công nh÷
thíi ti¸t tr¶n Tr¡i §t.
M°t Tríi câ nhi»t ë b· m°t x§p x¿ 5778 K khi¸n nâ câ m u trng, v

th÷íng câ m u v ng khi nh¼n tø b· m°t Tr¡i §t bði sü t¡n x¤ kh½ quyºn.
Ch½nh sü t¡n x¤ n y cõa ¡nh s¡ng ð giîi h¤n cuèi m u xanh cõa quang
phê khi¸n b¦u tríi câ m u xanh.
7.2. N«ng l÷ñng M°t Tríi - nguçn n«ng l÷ñng s¤ch ti·m n«ng
7.2.1. N«ng l÷ñng M°t Tríi
nh s¡ng nâi ri¶ng, hay bùc x¤ i»n tø nâi chung, tø b· m°t cõa M°t Tríi
÷ñc xem l nguçn n«ng l÷ñng ch½nh cho Tr¡i §t. H¬ng sè n«ng l÷ñng
M°t Tríi ÷ñc t½nh b¬ng cæng su§t cõa l÷ñng bùc x¤ trüc ti¸p chi¸u tr¶n
mët ìn và di»n t½ch b· m°t Tr¡i §t; nâ b¬ng kho£ng 1370W tr¶n mët
m²t vuæng.
nh s¡ng M°t Tríi bà h§p thö mët ph¦n tr¶n b¦u kh½ quyºn Tr¡i §t,
2
n¶n mët ph¦n nhä hìn tîi ÷ñc b· m°t Tr¡i §t, g¦n 1.000 W/m n«ng
l÷ñng M°t Tríi tîi Tr¡i §t trong i·u ki»n tríi quang ¢ng khi M°t Tríi
ð g¦n thi¶n ¿nh.
N«ng l÷ñng n y câ thº dòng v o c¡c qu¡ tr¼nh tü nhi¶n hay nh¥n t¤o.
Qu¡ tr¼nh quang hñp cõa c¥y xanh sû döng ¡nh s¡ng m°t tríi v chuyºn
êi CO2 th nh æxy v hñp ch§t húu cì l qu¡ tr¼nh tü nhi¶n iºn h¼nh,
trong khi â nguçn nhi»t trüc ti¸p tø ¡nh nng M°t Tríi l m nâng c¡c
b¼nh un n÷îc dòng n«ng l÷ñng M°t Tríi, hay chuyºn th nh i»n n«ng
b¬ng c¡c pin n«ng l÷ñng M°t Tríi,... l c¡c qu¡ tr¼nh nh¥n t¤o.
M°t Tríi câ khèi l÷ñng x§p x¿ b¬ng 1, 99 × 1030 kg. Khèi l÷ñng M°t Tríi
ang gi£m d¦n theo thíi gian kº tø giai o¤n nâ h¼nh th nh. i·u n y x£y
ra bði hai qu¡ tr¼nh ch½nh di¹n ra ð M°t Tríi vîi l÷ñng vªt ch§t bi¸n m§t
L÷ìng V«n Tòng

§7 M°t Tríi v n«ng l÷ñng M°t Tríi 85
g¦n b¬ng nhau. Thù nh§t, ð lãi M°t Tríi, hydro bi¸n êi th nh heli trong
ph£n ùng têng hñp h¤t nh¥n, °c bi»t trong ph£n ùng chuéi protonproton,
v ph£n ùng n y bi¸n êi mët ph¦n khèi l÷ñng th nh n«ng l÷ñng d÷îi d¤ng
c¡c photon b÷îc sâng tia gamma. Ph¦n lîn n«ng l÷ñng n y cuèi còng ph¡t
ra khäi M°t Tríi. Thù hai, c¡c proton v electron n«ng l÷ñng cao trong
kh½ quyºn cõa M°t Tríi li¶n töc bà ©y v o khæng gian vô trö bði giâ M°t
Tríi.
M°t Tríi thu ÷ñc mët l÷ñng r§t nhä khèi l÷ñng tø c¡c sao chêi v tiºu
h nh tinh rìi v o nâ. Tuy nhi¶n, v¼ M°t Tríi ¢ chi¸m tîi 99,86% têng
khèi l÷ñng cõa H» M°t Tríi, n¶n nhúng vªt ch§t rìi v o nâ khæng l m
£nh h÷ðng nhi·u tîi sü m§t khèi l÷ñng lîn hìn tø ph£n ùng têng hñp h¤t
nh¥n v giâ M°t Tríi.
7.2.2. Khai th¡c n«ng l÷ñng M°t Tríi

2
Ta bi¸t h¬ng sè n«ng l÷ñng M°t Tríi l r§t lîn, kho£ng 1.000W/m tr¶n
m°t §t. M°t kh¡c M°t Tríi li¶n töc chi¸u ¡nh s¡ng v· måi ph½a m Tr¡i
§t ch¿ nhªn ÷ñc mët ph¦n r§t nhä n«ng l÷ñng tø M°t Tríi. Ch½nh v¼
vªy, ng÷íi ta nâi nguçn n«ng l÷ñng M°t Tríi l væ tªn!.
H¼nh 3.8: B¸p v m¡y n÷îc nâng dòng n«ng l÷ñng M°t Tríi .
Khai th¡c n«ng l÷ñng M°t Tríi ÷ñc xem l khai th¡c nguçn n«ng l÷ñng
s¤ch væ tªn n¶n ÷ñc nhi·u n÷îc tr¶n th¸ giîi, trong â câ Vi»t Nam quan
t¥m tø l¥u. Câ nhi·u c¡ch khai th¡c, sû döng n«ng l÷ñng M°t Tríi nh÷
b¸p n«ng l÷ñng M°t Tríi, pin n«ng l÷ñng M°t Tríi,...
L÷ìng V«n Tòng

H¦u h¸t c¡c tr¤m vô trö ng y nay · vªn h nh nhí n«ng l÷ñng M°t
tríi. Con ng÷íi tø ng n x÷a ¢ bi¸t khai th¡c n«ng l÷ñng M«t Tríi º s÷ði
H¼nh 3.9: Tr¤m vô trö dòng n«ng l÷ñng M°t Tríi.
§m, phìi khæ næng s£n v nhi·u s£n ph©m kh¡c. B¬ng nhi·u c¡ch kh¡c
nhau, con ng÷íi ¢ bi¸t c¡ch tªp trung n«ng l÷ñng M°t Tríi º t¤o n¶n
m¡y n÷îc nâng, b¸p n«ng l÷ñng M°t Tríi...
H¼nh 3.10: Pin M°t Tríi.
G¦n ¥y câ r§t nhi·u dü ¡n li¶n quan ¸n khai th¡c i»n M°t Tríi, °c
bi»t l i»n m°t tríi lp tr¶n m¡i nh câ nhi·u ÷u iºm l vøa khai th¡c
÷ñc i»n º sû döng vøa l m m¡t cho ngæi nh . Tuy vªy vªt li»u ch¸ t¤o
pin m°t tríi công chùa nhi·u th nh ph¦n câ t¡c h¤i ¸n mæi tr÷íng n¶n
v§n · xû lþ c¡c pin m°t tríi khi h¸t h¤n sû döng công ph£i ÷ñc quan
t¥m óng mùc.
L÷ìng V«n Tòng

§ 8 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 3
1. T¤i sao nâi ¡nh s¡ng câ tinh l÷ïng t½nh sâng - h¤t? Hi»n t÷ñng n o
thº hi»n ¡nh s¡ng câ t½nh ch§t sâng? V¼ sao? Hi»n t÷ñng n o thº hi»n t½ch
ch§t h¤t cõa ¡nh s¡ng? V¼ sao?
2. H¢y ch¿ ra mët sè tr÷íng hñp trong thüc t¸ cho th§y ¡nh s¡ng câ
n«ng l÷ñng?
3. Th¸ n o l bùc x¤ nhi»t? H¢y ch¿ mët sè vªt trong thüc t¸ câ bùc x¤
nhi»t?
4. Th¸ n o l hi»u ùng quang i»n? Hi»u ùng quang i»n ngo i v hi»u
ùng quang i»n trong (quang d¨n) gièng v kh¡c nhau ð iºm n o?
5. Hi»u ùng quang i»n ngo i th÷íng ÷ñc ùng döng l m g¼?
6. Hi»u ùng quang i»n trong (quang d¨n) ÷ñc dòng l m g¼?
7. Th¸ n o l hi»n t÷ñng h§p thö ¡nh s¡ng? T¤i sao nâi hi»n t÷ñng h§p
thö ¡nh s¡ng câ t½nh låc lüa (chån låc)?
8. T¤i sao ta th§y c¡c vªt xung quanh chóng ta câ m u sc kh¡c nhau?
9. X²t v· m°t n«ng l÷ñng, M°t Tríi câ þ ngh¾a nh÷ th¸ n o º duy tr¼
sü sèng tr¶n Tr¡i §t? H¢y gi£i th½ch sì l÷ñc v· qu¡ tr¼nh tü nhi¶n khai
th¡c n«ng l÷ñng M°t Tríi º duy tr¼ sü sèng tr¶n Tr¡i §t.
10. N«ng l÷ñng M°t Tríi ÷ñc con ng÷íi khai th¡c d÷îi nhúng h¼nh
thùc cì b£n n o?
3.1. Cì thº ng÷íi công bùc x¤ nhi»t. Cho bi¸t nhi»t ë cõa cì thº ng÷íi
l 37o C , h¢y t½nh b÷îc sâng câ x¡c su§t cüc ¤i m cì thº ng÷íi bùc x¤
ra? Tø â nhªn x²t quang phê do cì thº ng÷íi bùc x¤?
3.2. M°t Tríi câ nhi»t ë l 5778K . H¢y t½nh b÷îc sâng ph¡t x¤ câ x¡c
su§t cüc ¤i do M°t Tríi ph¡t ra? B÷îc sâng t¼m ÷ñc n¬m trong vòng
n o cõa thang sâng i»n tø?
3.3. Cho bi¸t h¬ng sè n«ng l÷ñng M°t Tríi l 1370W/m2 , kho£ng c¡ch
L÷ìng V«n Tòng

tø M°t Tríi ¸n Tr¡i §t 149.600.000km. H¢y t½nh cæng su§t bùc x¤ cõa
M°t Tríi.
L÷ìng V«n Tòng

Ch÷ìng 4
Sâng ¥m
§1 Sâng ¥m v °c t½nh sinh lþ cõa sâng ¥m

1.1. Sâng ¥m v c£m gi¡c nghe
1.1.1. Sâng ¥m, h¤ ¥m v si¶u ¥m
Sâng cì håc câ t¦n sè tø 20 Hz ¸n 20kHz khi truy·n ¸n tai ta g¥y ra
c£m gi¡c nghe ÷ñc gåi l c£m gi¡c ¥m n¶n ÷ñc gåi l sâng ¥m. Mi·n
t¦n sè nghe ÷ñc phö thuëc v o tai méi ng÷íi n¶n câ thº câ ng÷íi nghe
÷ìc t¦n sè d÷îi 20Hz ho°t tr¶n 20kHz.
Sâng cì håc câ t¦n sè nhä hìn 20Hz gåi l h¤ ¥m v câ t¦n sè lîn hìn
20kHz gåi l si¶u ¥m.
Tai ng÷íi khæng thº c£m nhªn ÷ñc h¤ ¥m v si¶u ¥m. Câ mët sè ëng
vªt câ thº c£m nhªn ÷ñc h¤ ¥m (mët sè cæn tròng) ho°c si¶u ¥m (dìi,...).
1.1.2. Cì ch¸ t¤o ra c£m gi¡c nghe cõa tai
Cì ch¸ t¤o c£m gi¡c nghe ÷ñc l r§t phùc t¤p. Tuy nhi¶n câ thº h¼nh
dòng qu¡ tr¼nh ti¸p nhªn v t¤o c£m gi¡c nghe nh÷ sau:
Khi sâng ¥m câ mi·n t¦n sè th½ch hñp truy·n ¸n t¤i s³ l m cho m ng
nh¾ rung theo t¦n sè ¥m thanh â. Dao ëng n y truy·n v o èc tai (l
89
90 Sâng ¥m
mët cì quan trong tai câ d¤ng xon trán gièng vä èc câ k½ch th÷îc r§t
nhä) l m cho ch§t l÷u trong èc tai dàch chuyºn t¡c ëng l¶n t¸ b o læng
uèn cong trong â. C¡c t¸ b o n y t¤o ra t½n hi»u th¦n kinh truy·n ¸n
n¢o v g¥y ra c£m gi¡c nghe ÷ñc.
1.2. C÷íng ë ¥m v mùc c÷íng ë ¥m

1.2.1. C÷íng ë ¥m thanh
L÷ñng n«ng l÷ñng ¥m thanh truy·n qua mët ìn và di»n t½ch °t theo
ph÷ìng vuæng gâc vîi ph÷ìng truy·n ¥m trong mët ìn và thíi gian th¼
÷ñc gåi l c÷íng ë ¥m thanh.
W P
I= = (4.1)
S.t S
Ð ¥y I l c÷íng ë ¥m, P l cæng su§t cõa ¥m. ìn và c÷íng ë ¥m l

2
W/m .
1.2.2. Mùc c÷íng ë ¥m
Thüc nghi»m cho th§y khi c÷íng ë ¥m t«ng 100 l¦n th¼ c£m gi¡c ¥m t«ng
2 l¦n n¶n ng÷íi ta ÷a ra ¤i l÷ñng mùc c÷íng ë ¥m L °c tr÷ng cho ë
to cõa ¥m v ành ngh¾a theo h» thùc:
I
L = log (4.2)
I0
n¸u dòng ìn và mùc c÷íng ë ¥m l Ben (B). Ð ¥y I0 l ng÷ïng nghe
th÷íng l§y trung b¼nh cho tai b¼nh th÷íng I0 = 10−12 W/m2 .
Ho°c:
I
L = 10 log (4.3)
I0
n¸u dòng ìn và l dB. m thanh b¼nh th÷íng kho£ng 60 dB, ng÷ïng au
120 dB.
L÷ìng V«n Tòng

§1 Sâng ¥m v °c t½nh sinh lþ cõa sâng ¥m 91
1.3. °c t½nh sinh lþ cõa ¥m
1.3.1. ë cao cõa ¥m
ë cao cõa ¥m do t¦n sè ¥m quy¸t ành, ¥m câ t¦n sè c ng lîn th¼ c ng
cao (thanh), ¥m t¦n sè c ng b² th¼ c ng th§p (tr¦m). Giång nú th÷íng
cao hìn giång nam.
1.3.2. ë to cõa ¥m
C£m gi¡c v· ë to cõa ¥m phö thuëc v o c÷íng ë ¥m v t¦n sè ¥m. Vîi
nhúng ¥m t¦n sè trong mi·n ¥m thanh mîi g¥y ra c£m gi¡c ¥m n¶n c¡c
sâng h¤ ¥m v si¶u ¥m th¼ khæng g¥y ra c£m gi¡c n y cho dò câ c÷íng ë
lîn. Vîi mët sâng ¥m câ t¦n sè x¡c ành th¼ ë to cõa ¥m t l» vîi c÷íng
ë ¥m. C÷íng ë ¥m nhä nh§t º g¥y ra c£m gi¡c nghe ÷ñc th¼ gåi l
ng÷ïng nghe v mët c÷íng ë ¥m m tai cán chàu ÷ñc gåi l ng÷ïng au.
Tai b¼nh th÷íng ng÷ïng nghe l I0 = 10−12 W/m2 cán ng÷ïng au kho£ng
2
1W/m .
1.3.3. Phê cõa ¥m. m sc
Khi ¥m ph¡t ra khæng ph£i ch¿ câ mët t¦n sè m tªp hñp nhi·u t¦n sè
kh¡c nhau ÷ñc gåi l phê cõa ¥m. Mët ¥m thanh bao gçm mët t¦n sè
cì b£n v bëi cõa nâ ÷ñc gåi l c¡c håa ¥m.
Ng÷íi ta ph¥n bi»t hai lo¤i ¥m thanh l nh¤c ¥m v t¤p ¥m.
Nh¤c ¥m l nhúng ¥m thanh dao ëng i·u háa (dao ëng h¼nh sin) câ
t¦n sè x¡c ành.
T¤p ¥m l nhúng ¥m thanh khæng câ t¦n sè x¡c ành v ç thà biºu

di¹n nâ l nhúng ÷íng cong phùc t¤p.
Phê cõa ¥m cho ph²p ph¥n bi»t ¥m cõa c¡c nh¤c cö kh¡c nhau khi ph¡t
ra còng mët nèt nh¤c (còng t¦n sè ¥m cì b£n nh÷ng håa ¥m câ bi¶n ë
kh¡c nhau) â ch½nh l ¥m sc. Nh÷ vªy ¥m sc ÷ñc quy¸t ành bði phê
L÷ìng V«n Tòng

92 Sâng ¥m
cõa ¥m v bi¶n ë cõa c¡c håa ¥m trong phê â.
1.4. Sü lan truy·n cõa sâng ¥m

1.4.1. Mæi tr÷íng truy·n sâng ¥m
Sâng ¥m l sâng cì håc n¶n ch¿ lan truy·n ÷ñc trong mæi tr÷íng n hçi
m khæng thº lan truy·n ÷ñc trong ch¥n khæng.
Sâng ¥m câ thº truy·n ÷ñc trong c£ ba mæi tr÷íng rn, läng v kh½.
C¡c vªt li»u xèp, câ t½nh n hçi k²m th¼ khâ truy·n ¥m n¶n th÷íng ÷ñc
dòng l m vªt li»u c¡ch ¥m.
1.4.2. Tèc ë lan truy·n sâng ¥m
Tèc ë lan truy·n sâng ¥m phö thuëc v o mæi tr÷íng truy·n sâng. Mæi
tr÷íng rn th÷íng câ tèc ë truy·n sâng ¥m cao hìn mæi tr÷íng läng, mæi
tr÷íng kh½ câ tèc ë truy·n ¥m th§p nh§t. Ch¯ng h¤n ð 0o C vªn tèc sâng
¥m trong th²p l tr¶n 5000m/s, trong n÷îc kho£ng 1500m/s, trong khi
â trong khæng kh½ ch¿ tr¶n 330m/s.
Tèc ë truy·n ¥m cán phö thuëc v o nhi»t ë mæi tr÷íng, thæng th÷íng
khi nhi»t ë t«ng l¶n th¼ tèc ë truy·n sâng ¥m công t«ng l¶n.
Sâng ¥m công bà ph£n x¤ khi g°p vªt c£n v khóc x¤ khi i tø mæi
tr÷íng n y sang mæi tr÷íng kh¡c.
Khi truy·n tø mæi tr÷íng n y sang mæi tr÷íng kh¡c do vªn tèc truy·n
sâng ¥m thay êi n¶n b÷îc sâng công thay êi nh÷ng chu ký v t¦n sè
sâng ¥m khæng thay êi.
1.4.3. Ti¸ng vang v i·u ki»n nghe ÷ñc ti¸ng vang
Hi»n t÷ñng sâng ¥m bà ph£n x¤ khi g°p vªt c£n truy·n trð l¤i tai l m
tai nghe ¥m l°p l¤i gåi l ti¸ng vang. Ti¸ng vang th÷íng thu ÷ìc khi ta
L÷ìng V«n Tòng

§1 Sâng ¥m v °c t½nh sinh lþ cõa sâng ¥m 93
nâi trong c¡c hang ëng ho°c trong nhúng pháng rëng, °c bi»t l nhúng
pháng câ t÷íng ph£n x¤ ¥m tèt.
m thanh câ thº bà ph£n x¤ mët ho°c nhi·u l¦n n¶n ta câ thº nghe
th§y mët ho°c nhi·u l¦n ti¸ng vang cõa còng mët ¥m thanh.
V¼ tai ta ch¿ câ thº c£m nhªn, ph¥n bi»t ÷ñc hai ¥m ¸n tai li¶n ti¸p
c¡ch nhau ½t nh§t mët kho£ng thíi gian l 1/15 gi¥y n¶n muèn nghe ÷ñc
ti¸ng vang th¼ ¥m ph£i bà ph£n x¤ khi g°p vªt c£n trð truy·n trð l¤i tai ta
v thíi gian kº tø lóc ph¡t ¥m ra ¸n khi nhªn ÷ñc ¥m ph£n x¤ trð l¤i
½t nh§t ph£i l 1/15 gi¥y.
1.5. Æ nhi¹m ti¸ng çn v t¡c h¤i cõa æ nhi¹m ti¸ng çn

Khi c÷íng ë ¥m v÷ñt qu¡ ng÷ïng au th¼ s³ g¥y ra c£m gi¡c khâ chàu,
au nhùc tai - â ch½nh l cì sð º ta x¡c nhªn câ æ nhi¹m ¥m thanh
(ti¸ng çn).
Æ nhi¹m ti¸ng çn (noise pollution) l ti¸ng çn trong mæi tr÷íng v÷ñt

qu¡ ng÷ïng nh§t ành g¥y khâ chàu cho ng÷íi ho°c ëng vªt. H¦u h¸t ð
c¡c n÷îc, nguçn g¥y æ nhi¹m ti¸ng çn chõ y¸u tø ti¸ng çn ngo i tríi nh÷
ph÷ìng ti»n giao thæng, vªn t£i, xe câ ëng cì, m¡y bay v t u häa. Ti¸ng
çn ngo i tríi cán ÷ñc nâi gån l ti¸ng çn mæi tr÷íng.
Quy ho¤ch æ thà khæng tèt câ thº l m ph¡t sinh æ nhi¹m ti¸ng çn, v¼
ch¯ng nhúng c¡c táa nh cæng nghi»p g¥y çn, m khu d¥n c÷ công câ thº
g¥y æ nhi¹m ti¸ng çn (loa kµo k²o l mët v§n n¤n æ nhi¹m mæi tr÷íng ¥m
thanh cõa Vi»t Nam) .
Mùc ti¸ng çn cao câ thº gâp ph¦n g¥y c¡c b»nh tim m¤ch ð ng÷íi nh÷
b»nh ëng m¤ch v nh. Ð mët sè lo i ëng vªt, ti¸ng çn qu¡ mùc câ thº
l m t«ng nguy cì tû vong do thay êi vªt «n thàt, c£n trð vi»c ph¡t hi»n
con mçi, khâ kh«n trong vi»c sinh s£n v câ thº g¥y ra m§t th½nh lüc v¾nh
vi¹n.
Hi»n nay ph÷ìng ti»n giao thæng ang ng y c ng t«ng vîi mùc ë châng
m°t, mªt ë xe l÷u thæng tr¶n ÷íng phè ng y c ng lîn, g¥y n¶n æ nhi¹m
L÷ìng V«n Tòng

94 Sâng ¥m
v· ti¸ng çn do ti¸ng cõa ëng cì, ti¸ng cái công nh÷ ti¸ng phanh xe. Ð
Vi»t Nam, sè l÷ñng ph÷ìng ti»n k²m ch§t l÷ñng l÷u thæng tr¶n ÷íng phè
kh¡ nhi·u ¢ t¤o n¶n sü æ nhi¹m v· ti¸ng çn ¡ng kº.
M¡y bay công l mët nguçn g¥y æ nhi¹m khæng thº bä qua. Lóc m¡y
bay c§t c¡nh ho°c h¤ c¡nh l lóc m c¡c hë d¥n sèng g¦n s¥n bay ph£i
chàu mët c÷íng ë ¥m thanh khæng nhä. N¶n câ bi»n ph¡p di díi s¥n bay
ra xa khu vüc æng d¥n c÷ º gi£m thiºu ti¸ng çn.
Hìn núa, vi»c sû döng c¡c lo¤i m¡y mâc trong x¥y düng l kh¡ phê
bi¸n. ¥y l mët nguçn gâp ph¦n g¥y æ nhi¹m ti¸ng çn khæng nhä.
Ho¤t ëng cæng nghi»p v s£n xu§t th¼ vi»c sû döng m¡y mâc ÷ñc xem
l khæng thº thi¸u. Tuy nhi¶n do þ thùc cõa c¡c cì sð s£n xu§t, cõa mët
sè khu cæng nghi»p ¢ l m cho mùc ë æ nhi¹m ti¸ng çn ang ng y c ng
t«ng cao.
Trong sinh ho¤t, vi»c bªt m¡y nghe nh¤c qu¡ lîn công t¡c ëng khæng
nhä ¸n th½nh gi¡c cõa ng÷íi xung quanh, nh§t l trong c¡c vô tr÷íng
hay qu¡n bar. ¥y l nguçn g¥y æ nhi¹m m ÷ñc xem l khâ xû lþ nh§t
v ch¿ düa v o þ thùc cõa ng÷íi d¥n l chõ y¸u.
Æ nhi¹m ti¸ng çn £nh h÷ðng ¸n c£ sùc khäe v h nh vi con ng÷íi. m
thanh khæng mong muèn (¥m thanh nhi¹u) t¡c ëng x§u ¸n sùc khäe
t¥m lþ, t¥m th¦n. Æ nhi¹m ti¸ng çn câ thº g¥y t«ng huy¸t ¡p, c«ng th¯ng,
ò tai, gi£m th½nh lüc, rèi lo¤n gi§c ngõ v c¡c t¡c h¤i kh¡c.
Ti¸p xóc vîi ti¸ng çn trong thíi gian d i câ thº g¥y m§t th½nh lüc. n
æng lîn tuêi ti¸p xóc nhi·u vîi ti¸ng çn ngh· nghi»p biºu hi»n mùc gi£m
ë nh¤y th½nh gi¡c hìn nhúng ng÷íi kh¡c.
Ngo i ra ti¸ng çn l m gia t«ng c«ng th¯ng, g¥y co m¤ch d¨n ¸n t«ng
huy¸t ¡p ¢ nâi ð tr¶n, công t«ng t l» mc b»nh ëng m¤ch v nh.
L÷ìng V«n Tòng

§2 Hi»u ùng Doppler cõa sâng ¥m 95
§ 2 Hi»u ùng Doppler cõa sâng ¥m
2.1. Kh¡i ni»m hi»u ùng Doppler
Sü thay êi t¦n sè cõa sâng ¥m m m¡y thu ghi ÷ñc do chuyºn ëng
t÷ìng èi giúa m¡y thu v m¡y ph¡t ÷ñc gåi l hi»u ùng Doppler.
Hi»u ùng Doppler câ thº x£y ra trong 3 tr÷íng hñp: m¡y thu ùng y¶n
m¡y ph¡t chuyºn ëng; m¡y thu chuyºn ëng m¡y ph¡t ùng y¶n v c£
hai m¡y thu v ph¡t còng chuyºn ëng.
2.2. Tr÷íng hñp m¡y thu ùng y¶n, nguçn ph¡t sâng chuyºn
ëng
Gi£ sû câ mët nguçn ph¡t sâng N chuyºn ëng vîi vªn tèc vp theo h÷îng
xa d¦n m¡y thu T, ph¡t ra sâng ¥m câ t¦n sè f0 mæ t£ tr¶n h¼nh 4.1. Trong
mët chu ký T0 m¡y ph¡t di chuyºn ÷ñc mët o¤n ÷íng l t½nh theo cæng
thùc:
vp
l = vp T0 = (4.4)
f0
Ð ¥y T0 , f0 t÷ìng ùng l t¦n sè, chu ký sâng ¥m do nguçn N ph¡t ra.
H¼nh 4.1: Nguçn ph¡t chuyºn ëng ra xa mët m¡y thu ùng y¶n.
Sü dàch chuyºn n y cõa nguçn l m cho b÷îc sâng m m¡y thu ghi ÷ñc
L÷ìng V«n Tòng

96 Sâng ¥m
thay êi mët l÷ñng theo (4.4) n¶n b÷îc sâng m¡y thu ghi ÷ñc l :
v + vp
λ = λ0 + l = (v + vp )T0 = (4.5)
f0
T¦n sè ¥m m m¡y thu T thu ÷ñc trong tr÷íng hñp n y s³ l :
v f0
f= = < f0 . (4.6)
λ 1 + vp
v
Nh÷ vªy khi nguçn ph¡t i xa m¡y thu th¼ s³ thu ÷ñc t¦n sè nhä hìn
t¦n sè m¡y ph¡t ra. Ng÷ñc l¤i n¸u nguçn ph¡t chuyºn ëng v· ph½a m¡y
thu th¼ t¦n sè thu ÷ñc s³ lîn hìn t¦n sè ¥m nguçn ph¡t ra.
2.3. Tr÷íng hñp m¡y thu chuyºn ëng, nguçn ph¡t ùng y¶n
N¸u m¡y thu chuyºn ëng v· ph½a nguçn ph¡t sâng vîi vªn tèc vt th¼ vªn
tèc t÷ìng èi giúa m¡y thu v sâng s³ l : v + vt n¶n t¦n sè m¡y thu ghi
÷ñc l :
v + vt vt
f= = f0 1 + > f0 (4.7)
λ0 v
Nh÷ vªy khi m¡y thu ti¸n v· ph½a nguçn ph¡t ang ùng y¶n th¼ t¦n sè
m¡y thu nhªn ÷ñc s³ t«ng l¶n. Tr÷íng hñp m¡y thu chuyºn ëng xa
nguçn ph¡t th¼ t¦n sè m¡y thu ¥m thu ÷ñc s³ gi£m xuèng.
2.4. C£ m¡y thu v nguçn ph¡t còng chuyºn ëng

Trong tr÷íng hñp têng qu¡t c£ hai m¡y còng chuyºn ëng th¼ ta câ thº
chùng minh ÷ñc cæng thùc cõa hi»u ùng Doppler:
 vt 
1+ cos θt
f = f0  v (4.8)
vp

1 + cos θp
v
Ð ¥y θt l gâc hñp giúa v²c tì vªn tèc vt vîi ph÷ìng nèi m¡y thu v m¡y
ph¡t v θp l gâc hñp giúa vªn tèc vp v ph÷ìng nèi hai m¡y â.
L÷ìng V«n Tòng

§3 Si¶u ¥m 97
§3 Si¶u ¥m
3.1. Si¶u ¥m v nguçn ph¡t si¶u ¥m
Sâng cì håc câ t¦n sè tr¶n 20kHz th¼ ÷ñc gåi l si¶u ¥m. Si¶u ¥m câ t¦n
sè cao (tr¶n 20kHz) n¶n c¡c nguçn ¥m thæng th÷íng (c¡c nh¤c cö) khæng
ph¡t ÷ñc si¶u ¥m. Ng÷íi ta ¡p döng hi»n t÷ñng ¡p i»n ho°c tø gi£o ch¸
t¤o nguçn ph¡t si¶u ¥m.
p i»n l hi»n t÷ñng khi °c mët i»n tr÷íng bi¸n thi¶n v o mët t§m
i»n mæi th¼ t§m i»n mæi bà bi¸n d¤ng bi¸n êi theo t¦n sè â ho°c ng÷ñc
l¤i khi l m t§m i»n mæi bi¸n d¤ng th¼ công g¥y ra i»n tr÷íng. Hi»n t÷ñng
¡p tø hay tø gi£o công t÷ìng tü nh÷ vªy nh÷ng khi ta °t tø tr÷íng bi¸n
êi v o tø mæi ho°c t¤o hi»u ùng l¶n tø mæi.
3.2. °c t½nh cõa si¶u ¥m v ùng döng

3.2.1. °c t½nh cõa si¶u ¥m
Si¶u ¥m l sâng cì håc n¶n nâ câ c¡c t½nh ch§t cõa sâng cì håc nh÷ giao
thoa, nhi¹u x¤,. . . Tuy nhi¶n si¶u ¥m câ b÷îc sâng r§t b² n¶n nâ câ mët
sè °c t½nh ri¶ng. Si¶u ¥m câ t½nh ành h÷îng cao n¶n câ thº t¤o th nh
tia t÷ìng tü nh÷ tia s¡ng, ngh¾a l si¶u ¥m nhi¹u x¤ y¸u so vîi sâng cì
thæng th÷íng. Si¶u ¥m bà ch§t kh½ h§p thö m¤nh nh÷ng ch§t rn v ch§t
läng h§p thö y¸u. Câ thº t¤o n¶n chòm si¶u ¥m câ c÷íng ë cao. Si¶u ¥m
bà ph£n x¤ ð c¡c v¡ch ng«n theo ành luªt ph£n x¤ gièng nh÷ tia s¡ng.
3.2.2. Mët sè ùng döng cõa si¶u ¥m
Dòng si¶u ¥m º o kho£ng c¡ch: düa v o t½nh ph£n x¤ cõa si¶u ¥m, ng÷íi
ta o kho£ng c¡ch b¬ng c¡ch o thíi gian tø khi ph¡t si¶u ¥m cho ¸n khi
thu ÷ñc t½n hi»u ph£n x¤ trð l¤i cõa nâ v tø â suy ra kho£ng c¡ch. V½
dö dòng o chi·u s¥u ¡y biºn, dòng ph¡t hi»n t u ng¦m,. . . Dòng si¶u
¥m º chöp £nh (si¶u ¥m). Si¶u ¥m dòng trong kÿ thuªt ¡nh bâng kim
lo¤i, dá khuy¸t tªt, h n, ct kim lo¤i,..
L÷ìng V«n Tòng

98 Sâng ¥m
§4 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 4
1.H¢y kº t¶n mët sè nh¤c cö. Ph¥n t½ch qu¡ tr¼nh mët nh¤c cö ph¡t v
truy·n ¥m ¸n tai ng÷íi nghe? Tr¶n cì sð â chùng tä trong thüc t¸ ¥m
câ thº truy·n ÷ñc trong ch§t läng, ch§t rn v ch§t kh½?
2. C£m gi¡c ¥m l g¼? Qu¡ tr¼nh t¤o c£m gi¡c nghe cõa ¥m nh÷ th¸
n o?
3. ë to cõa ¥m phö thuëc v o nhúng y¸u tè n o? L§y th½ dö º minh
håa.
4. Th¸ n o l ng÷ïng nghe, ng÷ïng au? Gi¡ trà ng÷ïng nghe v ng÷ïng
au cõa tai ng÷íi b¼nh th÷íng l bao nhi¶u?
5. Th¸ n o l æ nhi¹m ti¸ng çn (¥m thanh)? Æ nhi¹m ti¸ng çn câ t¡c

ëng nh÷ th¸ n o èi vîi cuëc sèng con ng÷íi v ëng vªt?
6. T¼m mët th½ dö trong thüc t¸ cho th§y bi¶n ë ¥m c ng th¼ n«ng
l÷ñng ¥m c ng lîn?
7. H¢y quan s¡t m°t trèng khi ta ¡nh trèng v gi£i th½ch t¤i sao khi
ta ¡nh c ng m¤nh v o m°t trèng th¼ t¤o ¥m thanh c ng lîn hìn?
8. L§y th½ dö v· vªt ph£n x¤ ¥m tèt, ph£n x¤ ¥m k²m? Gi£i th½ch hi»n
t÷ñng ti¸ng vang?
9. Kº t¶n mët sè vªt li»u c¡ch ¥m tèt? Nhúng vªt li»u c¡ch ¥m th÷íng
÷ñc dòng º l m g¼?
10. Si¶u ¥m l g¼? Si¶u ¥m câ °c iºm cì b£n n o v ÷ñc ùng döng
trong nhúng tr÷íng hñp cö thº n o?
11. L§y th½ dö trong thüc t¸ chóng ta câ thº c£m nhªn ÷ñc hi»u ùng
Doppler?
O ph¡t ra sâng ¥m l sâng c¦u. Hai iºm M, N

4.1. Mët nguçn iºm ¥m
n¬m th¯ng h ng vîi nguçn ¥m O v còng mët ph½a cõa nguçn. Cho bi¸t
iºm N c¡ch nguçn ¥m mët kho£ng 10cm v mùc c÷íng ë ¥m t¤i c¡c
L÷ìng V«n Tòng

4 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 4
§ 99
iºm t÷ìng ùng l LM = 30dB, LN = 10dB . Bä qua m§t m¡t n«ng l÷ñng
do mæi tr÷íng h§p thö. T½nh kho£ng c¡ch giúa hai iºm M v N.
4.2. Mët nguçn ¥m chuyºn ëng vîi vªn tèc 100m/s i v· ph½a m¡y thu
theo o¤n th¯ng nèi nguçn ¥m vîi m¡y thu çng thíi ph¡t ra ¥m thanh
t¦n sè 1000Hz . H¢y t½nh t¦n sè ¥m thanh m m¡y thu nhªn ÷ñc. Cho
bi¸t tèc ë truy·n ¥m trong khæng kh½ l 430m/s.
T i li»u tham kh£o

1. Quang håc - Huýnh Hu». NXB GD 1998.
2. Dao ëng v sâng - Ph¤m Quþ T÷, NXB H S÷ ph¤m, 2005.
3. · ¡n Bçi d÷ïng gi¡o vi¶n d¤y mæn KHTN bªc THCS, ¤i håc S i
Gán - 2020.
4. Ch÷ìng tr¼nh KHTN 2018 - Bë Gi¡o döc v o t¤o.
L÷ìng V«n Tòng

0.6. BAI GIANG QUANG HOC VA SONG AM - Thay Luong Van Tung

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

0.6. BAI GIANG QUANG HOC VA SONG AM - Thay Luong Van Tung

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

L×ÌNG VN TÒNG

I HÅC SI GÁN - 2020

I HÅC SI GÁN - 2020

1 Quang h¼nh håc 7

1.1. Tia s¡ng, chòm s¡ng, h» quang håc lþ t÷ðng . . . . 7

1.2. Vªt thªt, vªt £o, £nh thªt, £nh £o . . . . . . . . . 9

§2 Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng v nguy¶n lþ thuªn nghàch cõa

2.2. Nguy¶n lþ thuªn nghàch . . . . . . . . . . . . . . . 10

§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.1. ành luªt truy·n th¯ng ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . 11

3.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 13

3.3. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 14

3.4. Hi»n t÷ñng ph£n x¤ to n ph¦n v ùng döng . . . . 16

§4 Nguy¶n lþ Fermat v ùng döng . . . . . . . . . . . . . . . 19

4.1. Quang tr¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

4.2. Nëi dung nguy¶n lþ Fermat . . . . . . . . . . . . 19

§5 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2 C¡c döng cö quang håc v m­t 27

1.1. G÷ìng ph¯ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1.2. G÷ìng c¦u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2.1. ành ngh¾a l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.2. Cæng thùc cõa l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . 37

2.3. Ùng döng cõa l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . 39

§3 Th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

3.1. ành ngh¾a v ph¥n lo¤i th§u k½nh . . . . . . . . . 44

3.3. C¡ch v³ £nh qua th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . 47

3.4. ë phâng ¤i d i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

3.5. Cæng thùc cõa th§u k½nh mäng . . . . . . . . . . . 48

3.6. T½nh ch§t £nh qua th§u k½nh . . . . . . . . . . . . 49

§4 M­t v c¡c tªt cõa m­t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.2. Mët sè tªt cõa m­t . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

L÷ìng V«n Tòng

5.1. ành ngh¾a v c§u t¤o k½nh lóp . . . . . . . . . . . 59

5.2. C¡ch ng­m chøng khi sû döng k½nh lóp . . . . . . . 59

5.3. Sè bëi gi¡c cõa k½nh lóp . . . . . . . . . . . . . . . 60

§6 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

3 N«ng l÷ñng ¡nh s¡ng 67

2.1. Bùc x¤ v bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2.2. °c iºm cõa bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . 69

2.3. C¡c ¤i l÷ñng °c tr÷ng cho bùc x¤ nhi»t . . . . . . 70

2.4. ành luªt Kirchhoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

§3 C¡c ành luªt bùc x¤ cõa vªt en tuy»t èi . . . . . . . . 72

3.1. ành luªt Stefan-Boltzmann . . . . . . . . . . . . . 72

3.2. C¡c ành luªt cõa Wein . . . . . . . . . . . . . . . 73

§4 Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

4.1. Cæng thùc Rayleigh - Jeans . . . . . . . . . . . . . 73

4.2. Thuy¸t l÷ñng tû cõa Planck. Cæng thùc Planck . . 74

L÷ìng V«n Tòng

5.1. Hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

5.2. Thuy¸t l÷ñng tû ¡nh s¡ng cõa Einstein . . . . . . . 77

5.3. Ùng döng cõa hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . 78

§6 Sü h§p thö ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

6.3. Sü h§p thö låc lüa ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 82

§7 M°t Tríi v n«ng l÷ñng M°t Tríi . . . . . . . . . . . . . . 83

7.1. Giîi thi»u v· H» M°t Tríi v M°t Tríi . . . . . . . 83

§8 C¥u häi v b i tªp ch÷ìng 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

1.1. Sâng ¥m v c£m gi¡c nghe . . . . . . . . . . . . . . 89

1.2. C÷íng ë ¥m v mùc c÷íng ë ¥m . . . . . . . . . 90

1.3. °c t½nh sinh lþ cõa ¥m . . . . . . . . . . . . . . . 91

1.4. Sü lan truy·n cõa sâng ¥m . . . . . . . . . . . . . . 92

1.5. Æ nhi¹m ti¸ng çn v t¡c h¤i cõa æ nhi¹m ti¸ng çn . 93

§2 Hi»u ùng Doppler cõa sâng ¥m . . . . . . . . . . . . . . . 95

L÷ìng V«n Tòng

2.4. C£ m¡y thu v nguçn ph¡t còng chuyºn ëng . . . 96

L×ÌNG VN TÒNG

I HÅC SI GÁN - 2020

I HÅC SI GÁN - 2020

§2 Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng v nguy¶n lþ thuªn nghàch cõa

§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3.1. ành luªt truy·n th¯ng ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . 11

3.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 13

3.3. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng . . . . . . . . . . . . . 14

2 C¡c döng cö quang håc v mt 27

2.1. ành ngh¾a l«ng k½nh . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3.1. ành ngh¾a v ph¥n lo¤i th§u k½nh . . . . . . . . . 44

3.4. ë phâng ¤i d i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

§4 Mt v c¡c tªt cõa mt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

4.2. Mët sè tªt cõa mt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

5.1. ành ngh¾a v c§u t¤o k½nh lóp . . . . . . . . . . . 59

5.2. C¡ch ngm chøng khi sû döng k½nh lóp . . . . . . . 59

2.2. °c iºm cõa bùc x¤ nhi»t . . . . . . . . . . . . . . 69

2.3. C¡c ¤i l÷ñng °c tr÷ng cho bùc x¤ nhi»t . . . . . . 70

2.4. ành luªt Kirchhoff . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

§3 C¡c ành luªt bùc x¤ cõa vªt en tuy»t èi . . . . . . . . 72

3.1. ành luªt Stefan-Boltzmann . . . . . . . . . . . . . 72

3.2. C¡c ành luªt cõa Wein . . . . . . . . . . . . . . . 73

5.1. Hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

5.3. Ùng döng cõa hi»u ùng quang i»n . . . . . . . . . 78

1.2. C÷íng ë ¥m v mùc c÷íng ë ¥m . . . . . . . . . 90

1.3. °c t½nh sinh lþ cõa ¥m . . . . . . . . . . . . . . . 91

2.4. C£ m¡y thu v nguçn ph¡t còng chuyºn ëng . . . 96

3.2. °c t½nh cõa si¶u ¥m v ùng döng . . . . . . . . . . 97

1.2.3. nh thªt, £nh £o

§2 Nguy¶n lþ ëc lªp t¡c döng v nguy¶n lþ thuªn

§3 C¡c ành luªt quang h¼nh håc

H¼nh 1.6: Bâng en v vòng nûa tèi.

3.2. ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng

3.3. ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng

H¼nh 1.11: o £nh quang håc.

Tø biºu thùc ành ngh¾a quang tr¼nh ta vi¸t ÷ñc:

4.3.2. Gi£i th½ch ành luªt ph£n x¤ ¡nh s¡ng

ð ¥y n l chi¸t su§t cõa mæi tr÷íng.

4.3.3. Gi£i th½ch ành luªt khóc x¤ ¡nh s¡ng

Khi ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng AIB quang lë s³ l :

Khi ¡nh s¡ng truy·n theo ÷íng AI'B quang lë s³ l :