Starzenie się patologiczne

– odzwierciedla proces szybkiego obniżania się sprawności funkcji psychicznych, fizycznych

Skutki:
– zniedołężnienie,
– utrata zdolności samodzielnego funkcjonowania osób starszych
– ujawnianie przez osoby potrzeby wsparcia

Najczęstsze schorzenia fizyczne i psychiczne:

– ograniczenie sprawności ruchowej
→ powodują zaburzenia funkcjonowania
– zespoły otępienie → mają wiele przyczyn
– zespoły depresyjne → są przewlekłe i trudne do leczenia
– choroby zwyrodnieniowe

– przyczyną pogarszania się sprawności psychofizycznej osób starszych częściej są choroby

i ich następstwa niż zmiany inwolucyjne starości
– następują również zmiany regresyjne: choroby prowadzą do niepełnosprawności fizycznej,
ograniczeń w codziennym życiu,
– zmiany przekładają się na niską jakość życia (obiektywnie)
– subiektywne poczucie niskiej jakości życia zależy od zasobów osobistych i społecznych

Podstawową sprawnością osób starszych ocenia się przez:

– zdolność samodzielnego przemieszczania,
– wykonywanie czynności codziennych (posiłki, higiena)
→ często osoby takie tracą bliskich, niezależność, samodzielność co sprawia że zadania
rozwojowe przypadające na ten wiek są dużym obciążeniem i wyzwaniem
• Hackhausen: wskaźnik możliwych utrat wraz z wiekiem wzrasta

20 – 50 lat Do 25%
40 – 70 lat Około 25%
70 – 90 lat Ponad 70%

• Literatura gerontologiczna podaje że wzrost obciążenia związanego z utratami ma miejsce

po 80 r.ż.

Zespoły otępienne:
• dotykają osoby w podeszłym wieku, naturalny element procesu starzenia się
• zawsze stanowią utrudnienie dla opiekunów
• niekiedy mogą się wiązać z ogromnym cierpieniem
• większość występuje w okresie późnej starości → współczesny problem psychogeriatrii
• ryzyko ich pojawienia wzrasta wraz z wiekiem, mogą być skutkiem:
▪ chorób mózgu, czynników uszkadzających mózg
▪ chorób układu krążenia
▪ cukrzycy
▪ choroby nerek
▪ zatrucia
▪ niedobór witamin
Mogą wystąpić niezależnie od wieku gdy:
▪ choroba Parkinsona,
▪ choroba Huntingtona
▪ choroba Creutzfeldta-Jacoba (zwyrodnienie gąbczaste tkanki
nerwowej mózgu człowieka)

Obraz kliniczny i diagnoza zespołów otępiennych

• trudne do zdefiniowania – nie jest jednostką chorobową a zespołem objawów które
pojawiają się w przebiegu choroby organicznej mózgu
• choroba doprowadza do: postępującego zaburzenia pamięci, uwagi, zdolności logicznego
myślenia, orientacji, praksji, agno -koordynacji wzrokowo-ruchowej, języka itd.
• na początku trudno ocenić stopień obniżenia funkcji poznawczych i rozróżnienia zespołu
otępiennego od zmian które następują wraz z wiekiem i mieszczą się w normie

Fernandez Ballesteros (2003): badania miały na celu ocenę rezerwowych sprawności które mógłby
być podstawą rehabilitacji osób z zespołami otępiennymi (poszukiwali predyktorów obniżania
funkcji poznawczych i narastania tego obniżenia)
• poziom uczenia się pozostawał w relacji do poziomu sprawności funkcji poznawczych –
największa zdolność uczenia się charakteryzowała osoby u których nie stwierdzono
istotnych cech zaburzeń w zakresie funkcji poznawczych ani zaburzeń zdrowia
psychicznego

DSM - IV
• niezależnie od czynników wywołujących wiele cech wspólnych – więc DSM IV i DSM IV-
TR wskazuje ogólne kryteria diagnostyczne które należy uwzględnić przy
rozpoznaniu:
A. Liczne ubytki poznawcze objawiające się:
1. upośledzeniem pamięci (upośledzona zdolność przyswajania nowych informacji lub
przypominania sobie wiadomości wyuczonych)
2. występowaniem jednego lub kilku następujących zaburzeń poznawczych:
a) afazja (zaburzenia mowy)
b) apraksja (niezdolność do wykonywania czynności ruchowych mimo nieuszkodzonych
funkcji ruchowych)
c) agnozja (niemożnośc rozpoznawania lub identyfikowania przedmiotów mimo
nieuszkodzonych funkcji czuciowych
d) zaburzenia w wykonywaniu czynności (np. na etapie planowania, organizowania,
kolejności czynności, podsumowywania)
B. Ubytki poznawcze wymienione w A1 i A2 zaburzają pracę i funkcjonowanie społeczne co
stanowi znaczne pogorszenie w stosunku do uprzedniego poziomu funkcjonowania

• W diagnozie zwraca się uwagę czy deficyty poznawcze są tak głębokie że zaburzają
aktywność zawodową, funkcjonowanie społeczne, wykonywanie codziennych czynności
• obniżenie poziomu aktywności poznawczej określa się w odniesieniu do jej poziomu
sprzed choroby

• Pytania: podczas diagnozy należy zadać postawić pytania osobie chorej (jeśli kontekst jest
możliwy) oraz opiekunowi:
◦ dot. przykładów zdarzeń (….)
◦ dot. pamięci – nazwiska, twarze osób znanych
 ◦ częstotliwość ujawniania się zaburzeń
◦ współwystępowanie z innymi zaburzeniami np. orientacji w znanym terenie

• podczas zadawania pytań należy uwzględnić możliwość oceny charakteru upośledzenia f.

poznawczych:
◦ ocena mowy
◦ rozumienia sensu zdarzeń i sytuacji
◦ rozumienia poleceń,
◦ zdolność do wykonywania codziennych czynności

Ocena charakteru upośledzenia funkcji poznawczych

ICD – 10
Otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu, zwykle o charakterze przewlekłym lub
postępującym w którym zaburzone są takie wyższe funkcje korowe takich jak pamięć, myślenie,
orientacja, rozumienie, liczenie, zdolność do uczenia się, język i ocena.
Ponadto zaburzeniom funkcji poznawczych często towarzyszą, lub nawet je poprzedzają
zaburzenia emocjonalne, zaburzenia zachowania i motywacji.
Takiemu obrazowi mogą nie towarzyszyć zaburzenia świadomości.
Taki zespół objawów występuje w chorobie Alzheimera, chorobie naczyń mózgowych i innych
stanach pierwotnie lub wtórnie wpływających na mózg.
Kryteria ICD-10 w porównaniu do DSM-IV mają charakter bardziej opisowy i dotyczą 4 obszarów
funkcjonowania:

• wraz z wydłużeniem się średniej długości życia populacji osób starszych wzrasta
częstotliwość ujawniania się zespołów otępiennych → wiek jest czynnikiem ryzyka
Polska/podobnie USA
65 – 69 lat 1,90%
80 – 84 lata 16,50%

• W zespołach otępiennych obok zaburzeń pamięci, funkcji poznawczych występują

zaburzenia psychiczne , zaburzenia zachowania i zaburzenia osobowości
◦ urojenia, - pobudzenie
◦ halucynacje - agresja
◦ zaburzenia nastroju - zaburzenia psychoruchowe
◦ chwiejność emocjonalna - zaburzenia neuro-wegetatywne
◦ mylne rozpoznawanie
• zaburzenia są trudne dla opiekuna/rodziny ze względu na dezorganizację funkcjonowania
życia rodzinnego
Gabrylewicz: wskazuje na trzy grupy zdarzeń zróżnicowane ze względu na częstość i stopień
uciążliwości dla opiekunów:
Umiarkowanie Występowanie rzadkie/mniej Najbardziej uciążliwe
często/przeciętnie uciążliwe uciążliwe
-urojenia -mylne rozpoznawanie osób -płaczliwość
-halucynacje -stany pobudzenia -utrata energii
-nastrój depresyjny -zachowania społecznie -powtarzające się pytania
-bezsenność niedostosowane -pobudzenie
-lęk -rytmiczne powtarzanie -bezcelowe wędrowanie
-agresja fizyczna czynności
-wędrowanie -krzyki
-niepokój

• W średnich i ciężkich zespołach otępienia mogą pojawić się halucynacje wzrokowe,

słuchowe, urojenia typu paranoicznego
• w diagnozie różnicowej otępienia należy uwzględnić zaburzenia depresyjne (objawy
podobne do wczesnego otępienia np. pamięci, spowolnienia myślenia, brak spontaniczności)

Charakterystyka wybranych zespołów otępiennych

• diagnostyczne różnicowanie chorych w podeszłym wieku z upośledzeniem f. poznaczych
wskazuje na:
▪ pierwotne zespoły i schorzenia neurologiczne
◦ choroba Alzheimera
◦ choroba naczyniowa mózgu (udar, otępienie po zawałach)
◦ otępienie z ciałkami Lewy-ego,
◦ choroba Picka
◦ choroba Parkinsona
◦ pląsawica Huntingtona
◦ zmiany urazowe mózgu

▪ choroby uogólnione:
◦ depresja
◦ niedotlenienie
◦ choroby zakaźne (kiła, HIV)
◦ choroba Creutzfelta-Jakoba
◦ zaburzenia hormonalne (nadczynność/niedoczynność tarczycy,
hiperkalcemia, hipoglikemia)
◦ niedobory witamin,
◦ zaburzenia metaboliczne (choroby wątroby, nerek)
◦ zaburzenia autoimmunologiczne (toczeń rumieniowaty układowy)
◦ choroby o podłożu zapalnym
◦ choroby nowotworowe
Choroba typu Alzheimera

Statystyki:
• najczęściej występujący zespół otępienny 60% (poza otępieniem pochodzenia
naczyniowego)
• u osób 65+ występowanie to 1,9 – 5,5% i podwaja się co 4,5 lat
• prognozy 29 rozwiniętych krajów mówią że do 2025 r. wzrośnie do kilkudziesięciu % / do
2030 66 mln (teraz 35 mln) → problem zdrowotny ale i społeczny

• choroba Alzheimera charakteryzuje się podstępnym początkiem i stale postępującym

przebiegiem bez remisji
• najważniejszy czynnik ryzyka: wiek
• przyczyna jest nieznana → hipotezy etiologii: infekcyjna, toksyczna, immunologiczna,
chollinergiczna, niedoboru czynnika wzrostu komórek nerwowych, genetyczna
• oprócz zaburzeń pamięci występują zaburzenia wyższych czynności korowych (afazja,
apraksja, agnozja)

Reisberg na podstawie Skali Deterioracji Ogólnej wyodrębnił 7 głównych etapów klinicznych

Alzheimera (wymienionych tylko tyle):
• brak wyraźnych objawów klinicznych
• niewielkie zaburzenia pamięci – jak w starzeniu
• narastanie objawów
• pełne zniedołężnienie fizyczne i psychiczne

• wskazuje się trzy podstawowe fazy dynamiki zespołu Alzheimera, zróżnicowane ze

względu na rodzaj i natężenie objawów chorobowych:
1. Faza pierwsza
• bez leczenia
• trwa 2-4 lata
• występują nieznaczne zaburzenia funkcji poznawczych, zwłaszcza pamięci świeżej
(krótkotrwałej),
• osoba chora ma trudności z zapamiętaniem informacji,
• pojawiają się objawy dezorientacji w przestrzeni
• świadomość objawów wzmaga zaniepokojenie, depresje, lęk, poczucie zagubienia

2. Faza druga
• trwa 2-4 lata
• narastają zaburzenia procesów poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych i zachowań
nawykowych
• coraz więcej chorych z powodu trudności w codziennym życiu w tym okresie trafia do
lekarza
• zaburzenia pamięci pogłębiają się,
• pojawiają się zaburzenia rozumienia i mowy
• trudności w rozumieniu sytuacji społecznych, nazywaniu i rozpoznawaniu osób,
przedmiotów, miejsc
• trudności w wykonywaniu codziennych czynności: ubieranie się, higiena itd.
 • chory przestaje dbać o wygląd, traci zainteresowania
• zaburzenie zdolności rozumienia sytuacji społecznych i stawianych wymagań oraz kotnroli
emocjonalnej
• w zależności od części mózgu w której zachodzą zmiany w obrazie klinicznym mogą
dominować:
▪ zaburzenia mowy → lewa półkula mózgu
▪ zaburzenia percepcji wzrokowo-przestrznnej → okolice ciemieniowo-potyliczne
prawej półkuli
▪ zaburzenia myślenia abstrakcyjnego, planowania, kontroli zachowania → płaty
czołowe

3. Faza trzecia
• trwa 1-3 lata
• dochodzi do utraty wszystkich funkcji intelektualnych,
• następuje pełna dezorganizacja zachowania, całkowite zniedołężnienie psychiczne i fizyczne
• chory nie chodzi, nie mówi, nie kontroluje zwieraczy, wymaga karmienia

W otępieniu typu Alzheimera u około 70-90% występują zaburzenia psychiczne oraz zaburzenia
zachowania:
Zaburzenia psychiczne Zaburzenia zachowania Zaburzenia osobowości 75%
Urojenia – -prześladowcze -pobudzenie 75% -Zachowania bierne,
35% -okradania -agresja słowna 50% pasywne 50%
-dające poczucie -agresja fizyczna -25% -egocentyzm 33%
zagrożenia -umyślne niszczenie przedmiotów -12%
-lęk
Halucynacje -wzrokowe, Zaburzenia -błądzenie 25-60%
– 25% -słuchowe psychoruchowe -nadpobudliwość
-smakowe ruchowa 50%
-węchowe
-dotykowe
Zaburzenia -obniżony nastrój Zaburzenia neuro- -zaburzenia snu 60%
nastroju 40-50% wegetatywe -zaburzenia
-depresja 10-20% przyjmowania
-chwiejność pokarmów 45-75%
afektywna 75% -niewłaściwe
-lęki, obawy, fobie zachowania seksualne
50% 9%
Mylne rozpoznawanie osób 25% -nietrzymanie moczu
35%
nietrzymanie kału
• Zaburzenia te stanowią obciążenie dla opiekunów, gdyż chorzy wymagają stałej opieki i
kontroli zachowania
• poczucie braku wsparcia u opiekunów staje się przyczyna wyczerpania emocjonalnego,
zniechęcenia, zmęczenia fizycznego, poczucia bezradności, niesie ryzyko wypalenia sił
Otępienie naczyniopochodne
• związane jest z procesem chorobowym
• charakterystyczne jest nagłe wystąpienie objawów otępiennych które pozostaje w związku
czasowym z przebytym udarem mózgu
• zaburzenia pamięci i innych funkcji poznawczych narastają skokowo
• otępienie wykazuje falujący przebieg z krótkimi okresami poprawy i ponownego
pogorszenia
• objawom otępiennym towarzyszą ogniskowe objawy neurologiczne wywołane udarem:
▪ niedowład,
▪ zaburzenia chodu
▪ zaburzenia zwieraczy
• wiele przyczyn otępienia, jednak w ponad 90% jego powstanie związane jest z 3 stanami
prowadzącymi do mnogich ogniskowych uszkodzeń mózgu mających charakter
niedokrwienny lub krwotoczny:
1. drobne mnogie zawały w obu półkulach mózgu ← często powikłania
nadciśnienia tętniczego
2. mózgowe zatory ← zakrzepy pochodzące z serca
3. upośledzony przepływ mózgowy spowodowany zawężeniem tętnic szyjnych
wewnętrznych i kręgowych ← zmiany miażdżycowe

Czynniki ryzyka:
• nadciśnienie tętnicze
• choroby serca
• palenie tytoniu
• cukrzyca
• choroby naczyń obwodowych

Przebieg:
• w początkowym okresie rozwoju otępienia, po pierwszym udarowym ujawnieniu się
choroby mózgowo-naczyniowej powrót do stanu psychicznego sprzed okresu choroby
może być całkowity lub utrzymywać ie na stałym poziomie do następnego udaru
• po kolejnych epizodach utrwala się wyraźny deficyt poznawczy wskazujący na rozwijanie
się otępienia
• we wczesnym okresie otępienia chorzy zgłaszają dość nieokreślone objawy somatyczne:
▪ zawroty głowy
▪ bóle głowy Objawy te mogą
▪ szumy w uszach utrzymywać się od
▪ niewydolność fizyczną i psychiczną kilku dni do kilku lat.
▪ obniżenie sprawności pamięci
▪ płaczliwość
▪ chwiejność emocjonalną

• przejście tego stanu w otępienie może być nagłe po kolejnym udarze

• u chorych u których rozwija się otępienie naczyniopochodne długo zachowują wgląd w
pogłębiające się trudności intelektualne → może prowadzić do depresji
• struktura osobowości jest zwykle nienaruszona aż do późnego stadium otępienia
• zmienny przebieg otępienia wynika z zmian w ukrwieniu mózgu
• zmiany kliniczne rozpoczynają się od zaburzeń pamięci świeżej i trudności w koncentracji
uwagi
 • występują też:
◦ wzmożona męczliwość,
◦ zmniejszona zdolność nabywania nowych informacji, uczenia się
◦ wzrasta zaburzenie orientacji,
◦ zwiększa się niezdolność do samodzielnego funkcjonowania

Odpowiednio wczesne rozpoznanie zespołów otępiennych a także ich

odróżnienie od starzenia fizjologicznego jest jednym z ważniejszych zadań w
opiece zdrowotnej nad osobami starszymi!

Profilaktyka:
• profilaktyka pomaga nie tylko osobom chorym ale i opiekunom

Chorzy: wdrożenie leczenia farmakologicznego, spowolnienie przebiegu procesu otepiennego

Opiekunowie: zabezpieczenie przed negatywnymi skutkami obciążenia opieką nad osobą bliską

• choroba wymaga ustalenia w rodzinie nowego podziału obowiązków by obciążenia

wynikające z choroby nie były obowiązkiem tylko jednej osoby
• nadmierne przeciążenie opiekuna i jego zmęczenie jest czynnikiem ryzyka zespołu
wypalenia
• rodzina stanowi ważne wsparcie dla osób w podeszłym wieku, jednak w sytuacji opieki i
obciążenia nią członkowie rodziny odczuwają potrzeby wymagające zaspokojenia i
zabezpieczenia przed negatywnymi skutkami nadmiernego obciążenia

Do najważniejszych potrzeb opiekunów należą:

• uznanie roli opiekuna pozwalające odczuwać, że jego wysiłek jest dostrzegany,
• wsparcie psychiczne (od rodziny, przyjaciół) obniżające poziom doświadczanego stresu i
bezradności,
• dostęp do informacji na temat choroby, jej objawów, sposobu leczenia, sposobu
postępowania z osobą chorą, a także odnośnie do praw własnych i praw chorego, źródeł
pomocy,
• stały kontakt z osobą leczącą ze względu na to, że choroba Alzheimera i inne choroby
układu nerwowego współwystępują z innymi zaburzeniami; konieczna staje się pomoc
psychiatry, internisty,
• pomoc w opiece nad chorym ze strony instytucji, stowarzyszeń, szpitali, członków rodziny,
przyjaciół,;znajomych,
• wsparcie materialne umożliwiające pełną opiekę nad chorych i zakup leków, środków
pielęgnacyjnych, sprzętu rehabilitacyjnego,
• potrzeba odpoczynku i wytchnienia od opieki nad osobą chorą ze względu na obciążenia
fizyczne, psychiczne, finansowe, społeczne; negatywnym skutkiem nadmiernego obciążenia
jest zespół wypalenia zawodowego czy wypalenia sił; podstawowymi czynnikami tego
zespołu są:
◦ wyczerpanie emocjonalne,
◦ depersonalizacja
◦ utrata satysfakcji z wykonywanej pracy
Formy wsparcia rodzin i opiekunów osób chorych powinny zmierzać do:
• obniżenia poziomu napięcia i bezradności
• obejmować przekazywanie wiedzy na temat zaburzeń związanych z otępieniem
• uczyć sposobów radzenia sobie z zaburzeniami

Do ważnych form pomocy osobom chorym i ich opiekunom należą:

• Grupy wsparcia - opiekunowie dzielą się swoimi doświadczeniami opieki sprawowanej nad
osobą chorą, mogą także korzystać z pomocy psychologów, lekarzy, prawników,'
pracowników socjalnych.
• Stowarzyszenia — np. Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera -
przybliżają i upowszechniają wiedzę na temat choroby i jej skutków, wskazują na różne
formy radzenia sobie ze stresem choroby osoby bliskiej oraz ze stresem własnym w związku
z opieką nad chorym. Organizują także różne formy samopomocy rodzin i opiekunów.
• Instytucjonalne formy pomocy: oddziały psychogeriatryczne, domy pomocy społecznej,
oddziały pobytu dziennego i całodobowego. Poza tym istnieją różne sposoby wsparcia
psychologicznego, mające na celu podniesienie samopoczucia człowieka chorego i poprawę
jego funkcjonowania w środowisku, w którym przebywa.

Zaburzenia psychiczne u osób starszych

• dane dotyczące rozpowszechnienia są zróżnicowane (problemy diagnostyczne,
metodologiczne)
• Jeste: pod koniec XX w. Rozpowszechnienie schorzeń psychiatrycznych w populacji osób
starszych wynosiło 16% (bez otępienia) → w 2030 ponad 21%
• Paul, Skoog (Szwecja): u osób powyżej 70 r.ż. wskaźnik zaburzeń psychiatrycznych
dotyczył 30%
• BASE (Ameryka): powyżej 70 r.ż. → 24 – 33%

• drugim częstym zaburzeniem psychicznym są depresje 5-44%

Powyżej 60 r.ż 1,7 – 16,1%

Powyżej 65 r.ż 25,00%
Powyżej 75 r.ż. (GB) 10 - 17%

• Najczęściej rozpoznawane jest obniżenie nastroju, z przeżywaniem lęku i przygnębienia

(depresja jako objaw) → 13 – 29,7%
• rzadziej rozpoznaje się ciężkie postacie depresji (depresja reaktywna) → 3,6-23% (u osób
hospitalizowanych)
◦ u osób starszych rzadziej rozpoznaje się tą depresje niż u osób młodszych, jednak
stopień nasilenia objawów jest większy
• zróżnicowanie dot. płci:
◦ w wieku 50-60 lat poziom depresji jest wyższy u kobiet (po 80r.ż. różnice zacierają się)
◦ u mężczyzn poziom objawów depresyjnych wzrasta w wieku 60-80 lat (u kobiet nie
zmienia się) /po 80 r.ż. różnice zacierają się
Starość łączy się z częstymi chorobami somatycznymi które razem z depresją przyczyniają się do
zaburzeń w codziennym funkcjonowaniu → podstawa do opieki zdrowotnej.
• Wysokie nasilenie symptomów depresyjnych często współwystępuje z obniżoną oceną stanu
zdrowia fizycznego
• wysoki poziom dolegliwości somatycznych wpływa na pojawienie się i nasilenie objawów
depresyjnych
Kasl – Godley – hipotezy wyjaśniające zależności choroby somatycznej i depresji:
• depresja jest następstwem zmian biologicznych dokonujących się w związku z różnymi
chorobami somatycznymi, a także z podejmowanym leczeniem,
• depresja może prowadzić do chorób somatycznych dlatego, że zwiększa wrażliwość, wiąże
się z mechanizmami neuroimmunologicznymi oraz zmniejszeniem troski o siebie,
• depresja może być reakcją na stresory związane z obniżaniem sprawności fizycznej i
pojawiające się choroby somatyczne,
• depresja i choroby somatyczne są od siebie niezależne, ale obecne u danej osoby wzajemnie
na siebie oddziałują, a przez to wzmacniają się.

Do czynników ryzyka pojawienia się symptomów depresyjnych zalicza się min.:

• dolegliwości związane z przewlekłą chorobą somatyczną
• niską ocenę stanu zdrowia
• obniżoną zdolność funkcjonowania psychospołecznego
• deficyty wzrokowe i słuchowe
• spostrzeganie negatywnych zmian w życiu
• utrata osób bliskich

Przyczyny różnicowania między otępieniem a depresją:

• oba zaburzenia wywierają wpływ na funkcje poznawcze, zachowanie i codzienne
funkcjonowanie,
• w obydwu zespołach zaburzeń stwierdza się podobieństwo niektórych objawów klinicznych
- dotyczy to m.in. zaburzeń uwagi w zakresie jej wybiórczości i podzielności, trudności w
uczeniu się, przypominaniu, pamięci bezpośredniej i operacyjnej (wyraźne różnice dotyczą
funkcji językowych i wzrokowo-przestrzennych),
• występuje trudność w różnicowaniu symptomów depresyjnych od takich objawów, jak
zmniejszenie zainteresowań, zmniejszenie wydolności fizycznej, zaburzenia snu i łaknienia
(traktowane przez lekarzy jako normalne dla wieku podeszłego lub;będące
odzwierciedleniem licznych chorób somatycznych).

Porównanie zaburzeń poznawczych typowych dla depresji i choroby Alzheimera str. 68 :)

• Objawy depresji łączą się z samotnością (częsta w okresie starości, we wszystkich

obszarach kulturowych)
• w perspektywie psychologicznej samotności zaznacza się aspekt społeczny, emocjonalny i
egzystencjalny
• samotność może być: związaną z brakiem kontaktów międzyludzkich, doświadczeniem
niedostatku komunikacji i związków społecznych
• osamotnienie: dotyczy doświadczenia poczucia braku bliskich więzi i wspólnotowości z
innymi ludźmi, odzwierciedla przykry stan psychiczny wynikający z niedostatecznej liczby i
jakości kontaktów społecznych, łączy się z cierpieniem i bólem psychicznym
• Samotność może współwystępować z poczuciem osamotnienia i braku bliskości (nie jest
jednoznacznie negatywna).
• Samotność może być stanem świadomie wybieranym, efektem zdarzeń losowych, może być
pożądana gdy łączy się z potrzebą wyciszenia itp.

Samotność społeczna – efekt braku interakcji społecznych

Samotność emocjonalna – łączy się z brakiem lub utratą bliskich, satysfakcjonujących więzi z
innymi ludźmi, odpowiada osamotnieniu
→ obie znamienne dla osób starszych, obserwuje się wzrost po 70 r.ż.
Czynniki wpływające na samotność i poczucie osamotnienia:
Czynniki społeczno - kulturowe
Czynniki socjodemograficzne
Stan zdrowia somatycznego i psychicznego
-negatywne stereotypy osób starszych
-dystans międzypokoleniowy
-ubóstwo, zła sytuacja materialna
-brak bliskich relacji z rodziną
-wdowieństwo, separacja, rozwód
-stan cywilny,
-stan zdrowia
- sytuacja materialna
→ większe osamotnienie ujawniają:
• osoby starsze w porównaniu z młodymi,
• kobiety w porównaniu z mężczyznami
• osoby wolne
• mieszkające w wielkich aglomeracjach
miejskich
• osoby schorowane, niepełnosprawne,
-choroba
-niepełnosprawność,
-zaburzenia funkcji wzrokowych i słuchowych

• Wzrost poczucia osamotnienia wraz z wiekiem pozostaje w relacji do wzrostu nasilenia

objawów depresyjnych, dolegliwości chorobowych, niepełnosprawnością Sprzężenie
psychomotoryczną → wpływa to też na ograniczanie interakcji społecznych zwrotne

• w Europie wskaźnik osamotnienia jest bardzo zróżnicowany:

Dania 5,00% Niższy wskaźnik poczucia osamotnienia w krajach Europy
Wielka 5-15% Zachodniej można wyjaśnić:
Brytania powyżej -długotrwałym procesem adaptacji ludzi do przemian w
65r.ż. funkcjonowaniu rodziny, obyczajów społecznych, modelu rodziny
jednopokoleniowej,
-dobre warunki socjalno-bytowe (opieka medyczna, socjalna,
aktywizacja osób starszych)
Grecja, 36,00% Wyższy wskaźnik można łączyć z:
Hiszpania -niedawną zmianą modelu rodziny dokonywaną przez młode
pokolenia, gdy osoby starsze przywykły do wielopokoleniowych
rodzin
Egzystencjalny wymiar starości

1. Doświadczenie czasu przez osoby starsze

• czas zajmuje ważne miejsce w okresie starości
• czas który człowiek ma do dyspozycji wpływa na organizację cyklu życia i pozostaje w
relacji do zegara społecznego (określa oczekiwane normy i zachowania które mówią nam
kiedy jest najlepszy czas na różne sprawy)
• postrzeganie czasu przez osoby starsze wiąże się z ich społecznym i emocjonalnym
przystosowaniem, a także z przemianami społecznymi i stawianymi im oczekiwaniami

Psychologiczny wymiar czasu

• rozważania o czasie prowadzone są w różnych dziedzinach nauki (biologia, chemia itd.)
• można mówić aspektach:
◦ obiektywnym - aspekt fizyczny np. pomiar za pomocą zegara
◦ subiektywnym – aspekt psychologiczny np. udział w świadomości

◦ linearnym – mierzony dniami, miesiącami itd. (od przeszłości ku przyszłości)

◦ cykliczny – rytm życia człowieka, rytm przyrody (pory roku, miesiące)

• życia człowieka wyznaczają dwa krańce: data narodzin i data śmierci

• życie człowieka przebiega według określonego rytmu rozwojowego

Wy macie zegarki my mamy czas → mechaniczne i duchowe pojmowanie czasu

Grecy wyróżniają pojęcia:
chronos: czas wymierny, chronometr = czasomierz ← wykorzystuje go świat Zachodu, mamy
swoje terminy, kontrolujemy godziny itd.
kairos: korzystna chwila, czas oczekiwany, moment który chcemy uchwycić, właściwy moment

• Koncepcja czasu psychologicznego opiera się na zmienności czasu fizycznego ale nie jest z
nim tożsama → czas psychologiczny rządzi się własnymi prawami (nie tylko linearny i
cykliczny)
• organizacja czasu psychologicznego zależna jest od organizacji osobowości
• wartościujemy główne wymiary temopralne: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
• posługujemy się metaforami, refleksji nad czasem, wartościujemy go (emocje, ważność
wydarzeń, ekonomię)

Podstawowe cechy czasu (w perspektywie psychologii):

1. przeżywanie czasu
2. perspektywa czasowa
3. postawa wobec czasu
4. sposób kontroli czasu

Sposób przeżywania czasu:

• sposób przeżywania czasu i jego organizacja zależą min. od wieku, stanu zdrowia, treści
doświadczeń, okoliczności
np. młodym wydaje się że biegnie wolniej, snują bogate plany życiowe, ale nie biorą
perspektywy braku sił, zmiany sposobu funkcjonowania, kresu życia itp.
• w miarę upływu lat perspektywa czasowa się zmienia, przyszłość dla starszych jest bliska,
realna, czas płynie szybciej
 • na zachowanie osób starszych duży wpływ ma ocena siebie i własnej starości
◦ są osoby u których dominuje rozwaga, wyciszenie, świadomość że i tak nie uda się
wszystkiego zrealizować
◦ są jednak osoby które nie radzą sobie z presją czasu, z obawą że nie zdążą z czymś
ważnym, podejmują różne formy aktywności, często chaotyczne, niedostosowane do
potrzeb ich i otoczenia → lęk przed starością, ucieczka od starości

• percepcja czasu w każdym wieku wiąże się z stanem zdrowia – w przypadku

choroby przewlekłej, bólu, cierpienia (częste u osób starszych) czas może wydłużać się w
nieskończoność – zwłaszcza w oczekiwaniu na pomoc, obecność
• osoby starsze w okresie samotności, oczekiwania stają się niecierpliwe, czują się
opuszczone

Perspektywa czasowa:
• perspektywa czasowa (temporalna – wprowadził Frankl) odnosi się do 3 podstawowych
wymiarów czasu w których zawiera się historia życia każdej osoby:
◦ przeszłości
◦ teraźniejszości
◦ przyszłości
• kompetencja temporalna: umiejętność zachowania równowagi w przeżywaniu trzech
wymiarów
• Zimbardo, Boyd:zrównoważona perspektywa temporalna jest optymalną postawą
ponieważ łączy się z możliwością przekraczania i integrowania poszczególnych wymiarów
• Lens, Moreas: ciągłość doświadczeń i zdolność przechodzenia między trzema wymiarami
temporalnymi daje poczucie integracji i zachowań odpowiadających wymaganiom różnych
sytuacji życiowych ponieważ przeszłe i przyszłe zdarzenia mają wpływ na obecne
zachowanie osoby w takim stopniu w jakim są obecne w umyśle
• Nosal, Bajcar:orientacja temporalna oznacza świadomość umiejscowienia podmiotu na
skali czasu zawierającej trzy obszary o różnej subiektywnej rozpiętości i znaczeniu –
charakter jest wyznaczony przez dominujący w umysłowej reprezentacji jednostki czasu:
przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
• Uchnast: kompetencja temporalna oznacza umiejętność gospodarowania czasem w sposób
konstruktywny dla osoby stąd osoby różniące się nasileniem kompetencji temporalnej różnią
się poczuciem koherencji w wymiarze ogólnym i wymiarach cząstkowych:
▪ poczucie sensu,
▪ poczucie rozumienia
▪ zdolności kierowania sobą
• Lens: nasza organizacja czasu ma wpływ na dojrzałość naszego funkcjonowania

• wraz z upływem lat zmienia się proporcja i znaczenie wymiarów ale nadal ważny jest
stopień organizacji i integracji = podstawa poczucia własnej tożsamości
człowiek starszy ma poczucie e jest tą samą osobą którą był przed wielu laty
• dla integracji i organizacji ważna jest synchronizacja doświadczania różnych poziomów
czasu: czasu osobistego, rodzinnego, czasu historycznego
→ pozwala nam to na rozważanie integracji i organizacji z perspektywy poszczególnych
poziomów oraz jako całości
▪ czas osobisty: relacja pomiędzy wewnętrznymi przemianami dokonującymi się w
życiu, związanymi z pełnionymi rolami, zadaniami, różnymi formami aktywności i
doświadczeń w określonym kontekście historycznym, społecznym i kulturowym
 ▪ czas rodzinny: synchronizacja czasu indywidualnego z czasem rodzinnym:
założenie rodziny, podejmowanie nowych ról, innych wydarzeń
▪ czas historyczny: synchronizacja wcześniejszych doświadczeń życiowych z ich
kontekstem historycznym i stanem obecnym (np. różne wzorce funkcjonowania
kobiet)

Postawa wobec czasu:

• związana z oceną, oczekiwaniami i nadziejami jakie człowiek ma wobec przyszłości,
teraźniejszości czy przyszłości
• przyszłość → plany, nadzieje ale i lęk przed niepowodzeniem
• przeszłość → doświadczane sukcesy i niepowodzenia, treści stanowiące podstawę
dokonywania podsumowań i oceny własnej wartości

Zachowania ze względu na czas:

• dotyczy umiejętności kontroli czasu oraz dopasowania sposobu postępowania do sytuacji i
okoliczności
• dobra kontrola: umiejętność planowania i realizowania zadań w wyznaczonym czasie
• Carsten: nawiązywał do norm i oczekiwań koncepcji zegara społecznego (kiedy czas na
ważne rzeczy np. edukacja, praca, emerytura) jednak współczesne podejście do starości (np.
aktywna starość, edukacja) → koncepcja zachowania ze względu na czas podlega
reorganizacji
• gdy zła organizacja i zła kontrola działania staja się chaotyczne, nieuporządkowane,
niezrozumiałe
• na ogół osoby starsze są bardziej systematyczne, uporządkowane w sposobie realizacji
zadań niż osoby młodsze – wyznaczają mniej planów, mniej działań ryzykownych, mniej
niepowodzeń i frustracji
• Nosal: wszystkie grupy wiekowe mają podobne odczucie stopnia kontroli czasu
◦ osoby najstarsze (50 – 82 lata) mają większe poczucie czasu linearnego, cyklicznego,
tajemniczego, destruktywnego;
◦ postrzegały czas jako bardziej tajemniczy, uporządkowany, mniej chaotyczny,
◦ najbardziej zorientowane na teraźniejszość, mniej na przeszłość a najmniej na przyszłość
◦ osoby starsze ujawniały podobny poziom klarowności i celowości zachowania ze
względu na czas i rozumienie sensu planowania
◦ wykazywały większą drobiazgowość, potrzebę wykorzystania czasu,
◦ mniejsza presja czasu
◦ w wieku od 18 – 50: podobny układ postaw, sposób jego organizacji, nieco większa
koncentracja na przeszłości i przyszłości

2. Integracja i organizacja temporalna

• treść i dynamika doświadczeń związanych poszczególnymi okresami życia jest
zróżnicowana i wiąże się z specyfiką rozwojową
◦ młodość: konstruowanie i organizacja planów życiowych, wybór drogi życiowej,
zawodu, poszukiwanie własnej tożsamości
▪ czas psychologiczny: czas marzeń (life -dream) nakierowany na przyszłość ale
mający swe korzenie w dzieciństwie
▪ zdolność do dopasowania się do zegara społecznego

◦ dorosłość: bardziej świadomi różnych ograniczeń związanych z przyszłością (ludzkiego

czasu, istnienia, kresu życia), oraz konieczności kontroli;
 ▪ wrasta potrzeba troski o stan zdrowia, konieczność opieki nad starzejącymi się
rodzicami, potrzeba wspierania dzieci,
▪ wzrasta potrzeba koncentracji na swoim wnętrzu, łatwiejsze wyrażanie swojego
stanowiska, bardziej widoczna autonomia w działaniu
◦ starość: bogatsze doświadczeniem, dokonuje oceny osiągnięć, niepowodzeń w zakresie
znaczących relacji, miejsc, wartości, wydarzeń;
▪ wzrasta świadomość przynależności do rodziny, społeczności i świata
▪ przywiązanie do tradycji, wartości społecznych, patriotycznych, religijnych
▪ nowe odniesienie do czasu – perspektywa przekraczania granic przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości; znaczenie przeszłości
▪ każdy wymiar czasu jest ważny i ma inne znaczenie
▪ istotne aby doświadczenia było zintegrowane i tworzyły historię życia

3. Znaczenie trzech wymiarów temporalnych

Znaczenie przeszłości
• retrospektywna orientacja temporalna (koncentracja na przeszłości) ma uwarunkowania
psychologiczne i fizjologiczne
• to nie tylko przypominanie młodości ale także możliwość ponownej interpretacji i oceny
własnych przeżyć, dookreślenia korzeni, wspomnienia domu rodzinnego
• przeszłość podlega ocenie i analizie: mimo że czas minął bezpowrotnie świadomość że to
przeszłość tworzy historię życia a doświadczenia stanowią jej wartość nadają jej szczególne
znaczenie
• z upływem lat osoby starsze oceniają swoją przeszłość bardziej pozytywnie

Kastenbaum: kilka sposobów koncentracji osób starszych na własnej przeszłości

Przegląd życia -Spojrzenie osób starszych na własną przeszłość i podjęcie wysiłku zorganizowania jej
w taki sposób, że staje się ważna i nadaje znaczenie teraźniejszości oraz całemu życiu
- Reorganizacja życia staje się pomocna w uporaniu się z dotychczas nierozwiązanymi
problemami.
Nadawanie znaczenia -Osoba odwołuje się do przeszłości w celu umocnienia własnej wartości.
-W sytuacji zmagania się osób starszych z sytuacjami trudnymi odwołanie się do
posiadanych dawniej zdolności i kompetencji służy podtrzymaniu poczucia własnej
wartości.
Ustalanie granic -Osoby starsze niekiedy są skłonne do ustanawiania wyraźnych granic pomiędzy
przeszłością a teraźniejszością, aby uwypuklić jedne zdarzenia, a od innych się uwolnić.
Życie przeszłością -Może być obecne u osób, które nie akceptują przemijania i procesu starzenia się, jest w
pewnym sensie uwarunkowane lękiem przed stresem związanym ze starością.
-Osoby ignorują dokonujące się przemiany społeczne, ekonomiczne, kulturowe,
powielają sposoby rachowania obecne w przeszłości, a przez to mogą być
niedostosowane do wymagań środowiska.
Powtarzanie -Dotyczy to zarówno zdarzeń pozytywnych, jak i negatywnych.
-Może być wyrazem zaburzeń wynikających z ciągłego przeżywania doświadczeń
skrajnie traumatycznych, które wystąpiły w przeszłości, a osoba nie potrafi od nich się
uwolnić - trudno się od nich oderwać, ale także trudno cieszyć się teraźniejszością czy
przyszłością.
-Kurczowe trzymanie się przeszłości zmniejsza możliwość elastycznego zachowania,
może powodować trudności adaptącyjne, zranienia okresu dzieciństwa czy młodości
-Silna koncentracja osób starszych na przeszłości, wyrażająca się tendencją do
nadmiernego oszczędzania, interpretowania obecnych zdarzeń w odniesieniu do
przeszłości, upatrywanie w niej trudności, które uniemożliwiły edukację, stanowiły
obciążenia na dalsze życie, może także mieć charakter obronny
Znaczenie teraźniejszości
• James: teraźniejszość siodłem czasu w którym siedzimy i spoglądamy w dwóch kierunkach
• osoby starsze muszą się dostosować do stanu zdrowia, pogarszania wigoru fizycznego, strat
związanych z śmiercią bliskich → wymaga zaangażowania i wypracowania sposobu
radzenia sobie (choć wartościowanie zazwyczaj dot. przeszłości i przyszłości)
• Cameron: osobom starszym najwięcej miejsca zajmuje koncentracja na teraźniejszości 60%,
reszta po 20%

Czynniki koncentracji na teraźniejszości:

• doznania związane z pogarszającym się stanem zdrowia, doświadczenie leczenia,
rehabilitacji
• nakładanie się problemów życiowych
• wolniejsze tempo wykonywania czynności
• stabilność wzorców zachowania i funkcjonowania: leki, posiłki,
→ osoby starsze koncentrujące się na teraźniejszości w pewnym sensie unikają drogi prowadzącej
do kresu ich życia, większe znaczenie preferencji cyklicznej

Znaczenie przyszłości
• prospektywna orientacja temporalna – skierowanie świadomości w przyszłość
(Zimbardo: najważniejszy wymiar czasu)

Dwa wymiary perspektywy przyszłości:

1. horyzontalny: zawiera granice czasu do których człowiek sięga myślami
2. wertykalny: związany z obecnością konkretnych celów do realizacji

Koncentracja na przyszłości może być:

• aktywna: określone plany, cele, potrzeby
• pasywna (reaktywna): skłonność do oczekiwania na lepsze czasu

• na interpretacje przyszłości ma wpływ: wiek, doświadczenie życiowe i sytuacja społeczna:

◦ młodzi: możliwość realizacji marzeń, pozytywne emocje, nadzieja na sukces, czas jest
spostrzegany jako otwarty, nieskończony (open-ended), cele dot. nabywania wiedzy
◦ starsi: czas postrzegany jako ograniczony, priorytetowe cele odnoszą się do kontroli
emocjonalnej i podtrzymania bliskich więzi (zapewniają wsparcie)
▪ potrzeba aktywności mającej na celu przekazanie dziedzictwa młodszym
pokoleniom
▪ Ryff: dobre poczucie przyszłości ale percepcja jej znaczenia i zakresu zależy od
osobowości i kondycji fizycznej i psychicznej

• negatywna ocena:
◦ łączy się z realistyczna antycypacją własnej przyszłości
◦ ocena przez negatywne stereotypy społeczne

• kres życia wiąże się z trudnymi zadaniami i wymaganiami (ale mniej wiążą z lękiem)
◦ różne sposoby radzenia sobie z nią: jedni odraczają śmierć inni jej oczekują

Pawełczyńska: człowiek zdaje sobie sprawę że każde indywidualne życie ma swój materialny kres a
wiedza o śmierci musi mu towarzyszyć
Problemy doświadczania czasu:
• jak pogodzić czas osobisty z czasem społeczny
• jak pogodzić doświadczenie ciągłości i linearności z tęsknotą za wymiarem cyklicznym
• jak pogodzić poczucie skończoności z potrzebą nieskończoności

Wskazania przydatne w organizacji czasu i integracji osobowości (Shmotkin, Eyal):

• wzmocnienie poczucia ciągłości i tożsamości
• pomoc w integracji P, T i P
• wypracowanie pozytywnego odniesienia do przyszłością dostosowanie rytmu osoby do jej
możliwości i wymagań otoczenia
• pomoc w właściwej organizacji czasu
• umacnianie zdolności do właściwej kontroli czasu
→ łączy się z wysiłkiem scalania doświadczeń życia – brak tej zdolności przekłada się na trudności
w organizacji, poczuciu własnej tożsamości, zaburzenia zdrowia psychicznego (zab. psychiczne,
zespoły otępienne)

3. Zmaganie się z chorobą i cierpieniem

• okres starości jest niejednolity pod względem stanu zdrowia, stopnia samodzielności,
sprawności fizycznej i psychicznej
• okres późnej staroci zwykle łączy się z potrzebą wsparcia i opieki ze strony innych
• ważnym celem wspierania jest podtrzymywanie sensu życia i pozytywnej postawy wobec
nowych wyzwań (związanych z ograniczeniami i uciążliwością)

Podstawowe grupy potrzeb i problemów:

• zapewnienie dobrej opieki medycznej: diagnoza, dostęp do leczenia, kontroli bólu
• obawa przed skutkami choroby: utrata samodzielności, niezdolność do wykonywania
codziennych czynności, obciążenie innych, brak zabezpieczenia finansowego, utrata
znaczenia, zmiany w relacjach

• gdy choroba przewlekła sytuacją trudną dla chorego i opiekuna są przewidywane utraty
oparte na przesłankach rzeczywistych (cierpienie, obciążenie psychiczne itd.) lub
przesłankach antycypowanych (lęk przed zniedołężnieniem, brak wsparcia, osamotnienie,
bezradność)

Clarke: Dynamika procesu osłabiania sił i woli życia:

Zespół zniechęcenia i osłabienia czynnikiem ryzyka utraty woli życia

Trzy typy stanów depresyjnych u osób gdy nieskuteczne leczenie:
1. zniechęcenie związane z bezradnością, utratą znaczenia, nadziei i sensu życia
2. żal, zamartwianie się, smutek, tęsknota, poczucie utraty zdrowia
3. anhedonia, związana z utratą doświadczenia satysfakcji i radości

• wobec osób z zespołem zniechęcenia proponuje się:

◦ wsparcie informacyjne,
◦ obniżenie doznań bólowych,
◦ wspomaganie umiejętności radzenia sobie,
◦ analizowane kwestii egzystencjalnych (cel, sens życia, znaczenie relacji społecznych)

• wobec osób doświadczających żalu i zamartwiania się proponuje się:

◦ wzmocnienie zdolności ekspresji emocjonalnej własnych przeżyć
◦ uważne rozważanie treści wypowiedzi
◦ pomoc w odnajdywaniu sensu doświadczeń trudnych
◦ osłabienie mechanizmu zaprzeczania sytuacji
◦ słuchanie i empatyczne zrozumienie,
◦ stworzenie możliwości odreagowania,
◦ wgląd w sytuację trudną
◦ wprowadzanie nowych pozytywnych zmian

• w przypadku anhedonii zaleca się:

◦ wskazywanie pozytywnych aspektów zdarzeń
◦ dbałość o siebie

Clarke: wskazuje podobieństwo potrzeb u osób przewlekle chorych i ich opiekunów (w

odniesieniu do Maslowa) zwłaszcza w fazie terminalnej
wskazuje podobieństwo w zakresie sposobu doświadczania stresu choroby i antycypacji
śmierci

Potrzeby fizyczne -zmniejszanie bólu,

-utrzymanie możliwości odżywiania
-opieka ogólna
Potrzeba bezpieczeństwa -potrzeba miłości, poczucia przynależenia
-sensu życia,
-szacunku dla godności,
-świadomości bycia człowiekiem kochanym i
wartościowym niezależnie od stanu zdrowia
Potrzeby estetyczne -podtrzymanie dobrych warunków otoczenia
chorego i jego opiekunów
-schludność miejsca, przedmiotów, odzieży
Potrzeby duchowe: egzystencjalne i -ocena własnego życia
eschatologiczne -kwestia kresu życia, życia po śmierci

Wspólne troski:
• choroba (kliniczny obraz),
• objawy, skutki,
• ból fizyczny,
• niezdolność kontroli objawów,
 • utrata podstawowych funkcji związanych z codziennym życiem,
• utrata roli,
• dostępność wsparcia emocjonalnego, materialnego, informacyjnego

Cassel: ból i doświadczane cierpienie nie są tożsame

→ cierpienie pojawia się gdy źródło bólu jest nieznane, przytłaczające, niemożliwe do
kontrolowania i niekończące się
→ osoby wspierające mogą dzielić te same uczucia

Podstawowe elementy wsparcia osób starszych w sytuacji doświadczania stresu choroby i

antycypacji odejścia osoby bliskiej:
• pomoc w akceptacji rzeczywistości, cierpienia, śmiercią
• pomoc w odreagowaniu emocji,
• unikania zaprzeczania sytuacji
• słuchanie, empatyczne towarzyszenie
• profesjonalne przygotowanie do opieki w warunkach hospitalizacji, ciągłość opieki
• dyskretna obecność

4. Doświadczanie utraty osób bliskich

• wiąże się z cierpieniem, żalem, bólem, niepamiętaniem wydarzenia
• istotność reakcji na stratę: żałoba może oznaczać stan psychiczny ale i wzór zachowań
usankcjonowany kulturowo i społecznie
• celem procesu żałoby jest:
◦ reinterpretacja i reorganizacja więzi emocjonalnej z osobą która odeszła,
◦ ponowne osiągnięcie równowagi,
◦ włączenie straty w szerszy kontekst życia
◦ stopniowy powrót do normalnego poziomu funkcjonowania społecznego

Objawy żałoby:
• poczucie osamotnienia → najtrudniejsze (+utraty bliskości), często na podobnym poziomie
przez miesiące, lata
• przygnębienie
• smutek
• żal
• poszukiwanie sensu życia
• lęk
• poczucie winy
• gniew

• w starszym wieku porządek strat jest odmienny, odchodzą rówieśnicy, osoby młodsze
(sprzeczność z prawami natury)

Utrata współmałżonka
65 – 74 r.ż. 37% K 9% M
>74 r.ż. 65%K 23%M

• Śmierć małżonka jest śmiercią przywiązania, utratą głębokich i intymnych relacji ←

czynnik ryzyka zaburzeń stanu zdrowia, żałoby powikłanej, śmierci
• większość starszych jest w stanie się dostosować do śmierci bliskiej osoby
 • okres trwania żałoby po śmierci małżonka: kilkanaście miesięcy
• reakcje rocznicowe – upamiętniające śmierć osoby bliskiej, silne reakcje tęsknoty, poczucie
osamotnienia
◦ gdy żałoba odroczona mogą być początkiem żałoby patologicznej

Żałoba
• proces złożony, wyodrębnia się 3 stadia:
początkowa -faza szoku i niedowierzania,
-brak zdolności do przyjęcia informacji o śmierci,
-odrętwienie emocjonalne, poczucie pustki,
-brak koordynacji działań,
-smutek, żal, tęsknota, gniew,
-zaprzeczanie prawdziwości sytuacji
pośrednia -faza dezorganizacji
-zablokowanie dotychczasowych sposobów radzenia sobie z
zadaniami, rolami społecznymi,
-poczucie utraty bezpieczeństwa, kontroli
-niepokój o przyszłość
-pytania dot. sensu życia
-naprzemienne występowanie stanów mobilizacji (żal po stracie) i
demobilizacji (wycofanie się z trudnych doświadczeń)
-stopniowe przystosowanie
końcowa -faza reorganizacji i pogodzenia się z utratą
-przystosowanie do nowej sytuacji
-podejmowanie próby nowych związków, nowego zaangażowania
-akceptacja odejścia jako faktu, przy zachowaniu wspomnień

Kryteria dot. normalnego bądź patologicznego przeżywania żałoby:

• obecność/brak objawów żałoby
• stopień nasilenia
• czas trwania reakcji

→ różnicowanie jest trudne zwłaszcza na pierwszym etapie

Patologiczny proces żałoby:

• niezdolność/zahamowanie ekspresji uczuć żałoby lub nadmierna intensywność i
przedłużony czas

Rodzaje patologicznej żałoby:

→ żałoba przewlekła
→ żałoba opóźniona
→ żałoba zahamowana
→ reakcje zniekształcone

Czynniki ryzyka patologicznej żałoby:

• nieadekwatne lub niedostępne wsparcie społeczne
• konflikty rodzinne
• nadmierna zależność od osoby zmarłej
• obecność kryzysów emocjonalnych, religijnych
• nakładanie się konfliktów
DSM IV → żałoba jako stresor (kulturowe uwarunkowania reakcji na stratę i jej konsekwencje
psychospołeczne)
– gdy przebieg żałoby jest nietypowy lub ma nasilone objawy kliniczne uwzględnia się
kategorie psychopatologiczne np. PTSD, zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe

Proponowane kryteria diagnostyczne

• trudność w akceptacji śmierci,
• niezdolność do zaufania innym osobom,
• nadmierny żal i rozgoryczenie związane ze śmiercią,
• niepokój dotyczący dalszego życia
• poczucie izolacji,
• poczucie oddzielenia od innych, i
• poczucie, że życie bez osoby zmarłej nie ma wartości,
• poczucie, że przyszłość bez osoby zmarłej nie daje osobie osieroconej możliwości jej spełnienia się,
• poczucie pobudzenia psychoruchowego od czasu śmierci.

• podstawowe warunki diagnozy żałoby patologicznej:

▪ uporczywy pepermenty smutek
▪ obecność 4-8 z symptomów w okresie 6 miesięcy utrudniające osobie
funkcjonowanie w ważnej dla niej obszarach życiowych
▪ niepełna (powikłana) – często występuje z innymi zaburzeniami oraz
zachowaniami autodestrukcyjnymi i samobójstwami

Funkcjonowanie osób starszych w okresie żałoby:

• może nasilać dotychczasowe objawy chorobowe,
• wywołać pojawienie się nowych
• zmniejszyć odporność psychiczną i fizyczną organizmu
• zwiększyć ryzyko śmierci (naturalne, samobójstwo)

Dymnicka, Kurtyka: mężczyźni w porównaniu z kobietami ujawniają nasilone i dłużej trwające

reakcje rezygnacje, bezradność, osamotnienie, pesymistyczna postawę wobec przyszłości,
powolniejszą mobilizacje sił po żałobie

Shuchter: u osób owdowiałych tęsknota za współmałżonkiem występuje przez okres kilku miesięcy,
a u 50% przedłuża się do ponad 2 lat

• w procesie żałoby rzadko pojawiają się emocje negatywne, poczucie winy i lęk
• gniew, wrogość, złość mogą być wywołane poczuciem bezradności, przerzucaniem
odpowiedzialności za śmierć na innych
• poczucie winy może być wynikiem uczuć ambiwalentnych wobec siebie i osoby zmarłej
• jeśli żałoba się przedłuża i dołączają objawy jak poczucie małej wartości, tendencje
samobójcze, obniżenie motywacji, utrata energii, spowolnienie psychoruchowe → można
stwierdzić depresję
• lęk najczęściej współwystępuje z poczuciem utraty wsparcia, obawą o przyszłość, częściej u
kobiet
• występują emocje pozytywne: poczucie ulgi, poczucie zadowolenia z towarzyszenia osobie
chorej
Częste objawy w żałobie:
• zmęczenie psychiczne
• trudności w koncentracji
• zaburzenia zdolności planowania, przewidywania,
• skłonności do błędów
• poczucie utraty Ja, zachowywanie się jak małżonek
• płacz, wycofanie kontaktów
• pod koniec 1 roku ponad połowa zwiększa aktywność społeczną i religijną

Przeżywanie żałoby przez osoby starsze w aspekcie opieki nad osobą bliską:
• wiele badań dotyczy związku między sposobem przeżywania żałoby przez osoby starsze a
intensywnością sprawowanej przez nie opieki nad osobą bliską, przewlekle chorą
• długotrwałe przygotowywanie się do odejścia osoby bliskiej i towarzyszenie jej w
cierpieniu łączy się z niższym poziomem depresji zarówno na początku, jak i po kilkunastu
miesiącach trwania żałoby ale nie zmniejsza głębi cierpienia i bólu rozstania.
• Carstensen: starsi małżonkowie w porównaniu z młodszymi są bardziej przyjaźni względem
siebie, mniej konfliktów, ujawniają więcej wzajemnego zrozumienia,bardziej przywiązani,
są bardziej łagodni → ciężka choroba przewlekła lub śmierć współmałżonka należą do
najtrudniejszych doświadczeń osób starszych
• gdy choroba przewlekła męża opiekę nad nim przejmuje żona, a w sytuacji choroby żony
opieką zajmują się częściej osoby z rodziny (krewni) lub przyjaciele
▪ kobiety preferują osobiste zaangażowanie w opiekę i są mniej chętne do
poszukiwaniu pomocy
• osoby starsze ze swoimi problemami zmagają się bardziej refleksyjnie, jednak w sytuacji
wysokiego obciążenia towarzyszy im lęk przed utratą osoby bliskiej, wsparcia społecznego
(rodzinnego)
◦ trudności w funkcjonowaniu psychospołecznym w okresie sprawowania opieki, a także
na dalszych etapach żałoby i po jej zakończeniu
• 30% osób, które opiekowały się bliskimi, zwłaszcza z zespołami otępiennymi, w sytuacji
braku adekwatnego wsparcia ujawniała objawy depresji w pierwszym roku żałoby,
• 20% stwierdzono opóźnioną lub niepełną adaptację do utraty
◦ osoby starsze doświadczają większych trudności w radzeniu sobie z problemami życia
codziennego
◦ Brak wsparcia społecznego, a następnie przeżycia związane z utratą osoby bliskiej
dodatkowo wzmagają poczucie osamotnienia, zmęczenia i bezradności

Radzenie sobie ze stratą

Trzy komplementarne mechanizmy adaptacyjne:

• selekcji: koncentracja energii osób starszych na tych celach i zadaniach, które wydają się
najważniejsze
◦ istotne znaczenie w przeżywaniu żałoby i. przystosowaniu się do straty współmałżonka
mają wartości religijne, które umożliwiają reinterpretację starty i odkrywanie jej
znaczenia
• optymalizacji: łączy się z poszukiwaniem sensu i znaczenia sytuacji trudnych, co
przyczynia się do obniżenia poziomu przykrych emocji, maksymalizacja zysków i
minimalizacja strat (np. waloryzacja osoby zmarłej)
◦ kluczowy w dokonaniu przewartościowania jest okres pierwszych kilku miesięcy - jeśli
osoba nie potrafi odkryć sensu straty, to na dalszych etapach żałoby staje się to
trudniejsze
 • kompensacji: wynagradzanie straty osoby bliskiej poprzez nadmierną koncentrację na
różnych formach aktywności
◦ np. odkrycie przez osobę osieroconą roli wsparcia społecznego, dotąd
marginalizowanego, czy własnych możliwości radzenia sobie.

Dwutorowy model przystosowania do straty, dwa współwystępujące procesy– Stroebe

• orientacja na stratę (ważna w pierwszych kilku miesiącach)
◦ ma na celu obniżenie niepokoju, lęku i poczucia bezradności wobec sytuacji śmierci,
która nie jest możliwa do kontroli
◦ tęsknota, potrzeba wspominania, utożsamienie celów i stylów życia takich jak osoba
która odeszła
◦ odwoływanie się do jej opinii, idealizowanie
◦ zjawisko mumifikacji: zachowanie charakteru otoczenia w taki sposób, jakby osoba
była nadal obecna, pozwala to traktować stratę jako etap przejściowy
◦ idealizacja i zjawisko mumifikacji mogą być elementem normalnego procesu żałoby, ale
mogą także być wyrazem niepogodzenia się z odejściem osoby bliskiej
• orientację na zmianę: łączy się z przystosowywaniem się do zmian będących
konsekwencją, straty
◦ rozwój nowej tożsamości i reorganizacja codziennego funkcjonowania, sprzyja
konstruowaniu teraźniejszości, przy czym więź z osobą zmarłą stanowi swoiste
przesłanie na dalsze życie

Cel: ciągła oscylacja między konfrontowaniem się ze stratą osoby bliskiej a unikaniem myślenia o
niej i poszukiwaniem ulgi przez koncentrację na innym obiekcie

Stroebe: warunkiem pomyślnego rozwiązania kryzysu jest współwystępowanie dwóch procesów:

zorientowanego na stratę i zorientowanego na zmianę
• nadmierna koncentracja na jednym może uniemożliwiać przystosowanie się do nowej
sytuacji
• zarówno nasilenie, jak i czas trwania tych dwóch procesów mogą być predykatorami
dobrego przystosowania do straty (adaptacja funkcjonalna), ale także czynnikami ryzyka
różnych zaburzeń w jej doświadczaniu (adaptacja dysfunkcjonalna- może wyrażać się
istnieniem żałoby niepełnej, zahamowanej czy opóźnionej, zaprzeczaniem stracie,
nieprzeżywaniem i unikaniem żałoby, nadmierną aktywnością zawodową czy społeczną)

Diagnoza sposobu przezywania żałoby i możliwości wsparcia

• osoby starsze kompensują aktualne lub antycypowane utraty, ale i obniżają osobiste
standardy działania aspiracje
• pojawia się możliwość redefinicji utraty - odsłania ona mądrość życiową, łączy się z
doświadczeniem, poziomem rozwoju osobowości
• Utrata osoby bliskiej może pomagać w lepszym poznaniu siebie i kształtowaniu zdolności
zmagania się wieloma stratami poprzez obniżenie poziomu egocentryzmu i zwiększenie
empatii, kluczowej dla rozwoju mądrości i dojrzewania do rozumienia sytuacji

Trzy fazy żałoby oraz możliwości wsparcia:

1. okres żałoby antycypowanej
2. okres bezpośrednio związany ze śmiercią
3. okres po odejściu osoby bliskiej

• wsparcie od rodziny i osób bliskich jest największe w okresie bezpośrednim po śmierci

 • Casarett: w ramach powyższych okresów można wskazać na etapy doświadczania żałoby,
które łączą się także z innym sposobem ich oceny oraz specyficznymi formami wsparcia:
1. antycypowany żal,
2. reakcje ostrego żalu,
3. żałoba wczesna (doświadczanie bolesnej straty bliskiej osoby w pierwszym
miesiącu po śmierci)
4. późniejszy okres żałoby (po miesiącu od śmierci)

Okres antycypowanego -rodzina uświadamia sobie możliwość utraty osoby bliskiej

żalu -rozważać w kategoriach wielowymiarowego syndromu, w którym
obecne są emocje negatywne (złość, poczucie winy, lęk, niepokój,
smutek, przewrażliwienie), przewidywanie straty i obniżenie zdolności
wykonywania codziennych czynności
-wsparcie:zachęcanie do szczerej rozmowy o stanie zdrowia osoby
bliskiej, określenie planów dotyczących najbliższego okresu
-ważny jest udział lekarza, księdza, psychologa czy pracownika
socjalnego, którzy mogą pomóc w dokonaniu przez osobę odchodzącą
przeglądu jej życia, uporządkowaniu ważnych wydarzeń, zamknięciu
ważnych spraw.
-dla osób wierzących szczególne znaczenie ma posługa kapłańska,
która obu stronom przywraca nadzieję, spokój i poczucie
bezpieczeństwa
Okres ostrego żalu -występuje bezpośrednio po śmierci osoby bliskiej
-zaprzeczanie śmierci, krzyk, lament, odrętwienie, poczucie
nierzeczywistości, liczne dolegliwości somatyczne
-wsparcie: towarzyszenie osobie w doświadczaniu śmierci, pomoc w
pożegnaniu się ze zmarłym, wyrażanie współczucia i oferowanie
wsparcia
-często wymagają pomocy w załatwianiu spraw związanych z
pochówkiem
-trudności mogą dotyczyć także codziennego funkcjonowania
Wczesny okres żałoby -trwa kilka tygodni (około miesiąca)
-wsparcie: określenie jakości i stopnia nasilenia symptomów żałoby
osoby starszej, ocena realności wsparcia społecznego, sposobu radzenia
sobie z utratą, istniejących problemów praktycznych i finansowych
-określenie, czy zachowania osoby starszej są normalną reakcją na
stratę, czy mają charakter patologiczny
-sposób przeżywania żałoby jest bardziej wyraźny u osób w młodszym
wieku, a także u kobiet doświadczających braku wsparcia społecznego
oraz w sytuacji śmierci nagłej
-różnicowanie objawów depresji o lekkim nasileniu od depresji
maskowanej czy ciężkiej
-odniesienie do stanu psychicznego i somatycznego osoby starszej
przed śmiercią
-w populacji osób starszych objawy depresji występują częściej niż u
osób młodszych i są bardziej niezależne od okoliczności
-w pierwszym roku żałoby symptomy depresji występują u 17%-27%
osób starszych, a po śmierci osoby bliskiej przez około sześć miesięcy
u ponad połowy osób starszych (54%) utrzymują się myśli o własnej
śmierci
Późniejszy okres żałoby -ważna staje się ocena sposobu funkcjonowania osoby osieroconej
-u owdowiałych osób starszych śmierć współmałżonka jest
zdecydowanie większym czynnikiem ryzyka ich własnej śmierci - w
pierwszych sześciu miesiącach u mężczyzn (ryzyko ponad cztery razy
większe niż u kobiet), w ciągu 1-2 lat u owdowiałych kobiet
-ryzyko śmierci samobójczej (choć w mniejszym nasileniu) utrzymuje
się przez 4-5 lat po utracie osoby bliskiej
-zachowania samobójcze mogą wynikać z zaburzeń afektywnych bądź
głębokiego kryzysu i poczucia bezradności
-samobójstwo jest wyrazem poczucia bezradności i wołania o pomoc
-ocena współwystępowania: depresji, osamotnienia, złego stanu
zdrowia, niezdolności do samodzielnego funkcjonowania, bezradności,
izolacji społecznej, ubóstwa materialnego, braku wsparcia

Gdy proces żałoby nie przebiega właściwie, konieczne staje się wsparcie profesjonalne –
obejmuje:
• Pomoc w akceptacji utraty, uznaniu jej wielkości i związanego z nią cierpienia
• Pomoc w odreagowaniu emocjonalnym, uwolnieniu się od emocji negatywnych, nadaniu
utracie osoby bliskiej nowego znaczenia, otwarciu na nowe doświadczenia oraz plany
dotyczące przyszłości.
• Pomoc w przystosowaniu się do rzeczywistości bez osoby, która odeszła, w nauczeniu się
nowych umiejętności oraz wchodzenia w nowe role społeczne.
• Pomoc w odnowieniu sił i zainwestowaniu ich w nowe układy i sytuacje, w odnalezieniu dla
osoby, która odeszła, nowego miejsca w swoim życiu, w otwarciu się na innych bez
poczucia winy ze względu na sprzeniewierzenie się pamięci osoby zmarłej.

Grupy wsparcia: umożliwiałyby dzielenie się swoimi trudnymi przeżyciami, zwłaszcza w

pierwszym okresie żałoby, a także dawałyby szansę podejmowania licznych aktywności w szerszej
grupie społecznej