MÖVZU.

DAXILI NƏZARƏT

1. Dахili nəzаrət sistemi

2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı.
3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı

1. Daxili nəzarət sistemi

Daxili nəzarət sistemi (DNS) dedikdə, təsərrüfat fəaliyyətini qaydaya salmaq üçün İqtisadi
subyektin rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunan metodika və prosedurların məcmusu başa düşülür.
Daxili nəzarət sistemi özündə aşağıdakıları birləşdirir:
a) qanunvericilik tələblərinin gözlənilməsini;
b) mühasibat uçotu sənədləşməsinin tamlığı və dəqiqliyi;
c) mühasibat hesabatlarının vaxtında hazırlanılması;
d) səhvlərin və saxtalaşdırmaların aradan qaldırılması;
e) əmr və sərəncamların icrası;
f) müəssisə əmlakının mühafizəsini təmin olunması.
Daxili nəzarət sistemi aşağıdakıların mövcudluğunu nəzərdə tutur.
1) Hüquq və vəzifələr dəqiq göstəriilməklə işçi heyətinin tərkibini.
Işçilər haqda auditor müəyyən qiymət verməlidir.
2) Müvafiq vəzifə bölgüsünü.
3) Əməliyyatlar baş verən zaman zəruri prosedurlara əməl olunmasını;
4) Sənədləşmənin mühafizəsinə nəzarəti;
5) Aktivlər və sənədlər üzərində həqiqi nəzarəti;
6) Yerinə yetirilən vəzifələrin müstəqil surətdə yoxlanılmasını.
Daxili nəzarət sisteminin yaradılması aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:
a) Məlumatların etibarlılıüının təmin olunmasına;
b) Aktivlərin və köçürmələrin mühafizəsinə;
v) Təşkilatın fəaliyyət göstəriməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə
q) Menecment tərəfindən müəyyənləşdirilən qaydalara və proseduralara əməl olunmasına;
d) DNS-nin qanunvericilik aktlarına və normalarına uyüunluüunun təmin olunmasına;
e) Auditin keçirilməsinə çəkilən xərclərin aşaüı salınmasına.
 Daxili nəzarət sisteminin yoxlayan zaman auditor, onun səmərəliliyini müəyyənləşdirərsə,
onda müştərinin informasiyasına kifayət dərəcədə etibar etmək və auditor işinin həcmini ixtisar
etmək mümkündür.
Bununla əlaqədar olaraq auditor, aşağıdakıları müəyyənləşdirmək məqsədilə mühasibat
uçоtu və daxili nəzarət sisteminin yoxlamasını aparır:
1. Əməliyyatların mövcudluğunu (əməliyyatın həyata keçirilməsi üçün icazə səlahiyyəti
çatan şəxs tərəfindən verilmizdir).
2. Qeydlərin tamlığını (baş verən bütün əməliyyatlar qeydlərdə öz əksini tapmışdır).
3. Qiymətləndirməni (əməliyyat düzgün qiymətləndirilmişdir).
4. Hesablamaların və köçürmələrin dürüstlüyünü (əməliyyatlar əsasında düzgün köçürmələr
aparılmış, qeydlər uçоt kitablarında qeydə alınmış, yekun dürüst hesablanmışdır).
Bundan başqa auditora DNS-nin quruluşunu təşkil edən aşağıdakı elementlərlə yaxından
tanış olmaq vacibdir:
a) həmin müəssisədə rəhbərliyin iş sistemi ilə;
b) idarəetmənin təşkilat strukturu ilə;
v) hüquq və vəzifələrin qulluqçuların nəzərinə çatdırılması ilə;
q) rəhbərlik tərəfindən istifadə olunana nəzarət metodları ilə;
d) daxili auditin funksiyaları ilə;
e) kadr siyasəti ilə.
Auditor, daxili nəzarət sistemi nin bütün sadalanan altı elementini tədqiq etməlidir. Bu
zaman iqtisadi subyektin ölçüsü daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Aydın məsələdir ki, kiçik
müəssisələrdə vəzifə bölgüsü prinsipinin gözlənilməsi böyük çətinlik törədir və buna görə daxili
auditor ştatı açmaq məqsədə uyüun hesab edilmir.
Azərbaycan Respublikası ərazisində həyata keçirilən auditor xidmətlərinin keyfiyyətinə
nəzarət olunmasını təmin etmək məqsədi ilə beynəlxalq audit standartlarına uyğun “Auditin
keyfiyyətinə nəzarət” milli audit standartı işlənib hazırlanmışdır və Auditor Palatası Şurasının 1997-
ci il 21 may tarixli 21/1 saylı qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Lakin 2010-cu ildən milli adit
standartlarının tətbiqinin dayandırılması ilə əlaqədar beynəlxalq audit standartlarından istifadı
olunur. Azərbaycan Respublikasında keyfiyyətə nəzarət daxili və kənar nəzarət olmaqla iki növə
bölünür:
Daxili nəzarət auditor orqanının rəhbərlik və sərbəst auditorlar tərəfindən audit
planlaşdırılmasının, auditin qayda və prosedurlarının tətbiqinin qüvvədə olan qanunvericiliyinin və
audit standartlarının tələblərinə uyğunluğu və bunlara əməl olunmasının təmin edilməsinə xidmət
edir. Bu nəzarət iki formada: ümumi nəzarət və ayrı-ayrı audit prosedurları üzrə nəzarət formasında
həyata keçirilir.
Adətən daxili nəzarət qaydalarını müvafiq auditor təşkilatı özü təsdiq edir və bu nəzarəti
auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst auditorlar həyata keçirirlər.
Daxili nəzarət qaydalarında aşağıdakılara xüsusi fikir verilir:
1. Peşəkarlıq tələbləri. Peşəkarlıq tələbləri dedikdə auditor təşkilatının əməkdazlarının
müstəqillik, obyektivlik, düzgünlük və məxfilik prinsiplərinə əməl etmələri nəzərdə tutulur.
2. Səriştəlilik. Səriştəlilik dedikdə auditor təşkilatının öz peşəkar vəzifə borclarını yüksək
səviyyədə yerinə yetirmələri üçün audit standartlarına əməl edən, müəyyən olunmuş peşə ixtisasına
və böyük səriştəyə malik olan mütəxəssislərlə kompleksləşdirilməsi başa düşülür.
3. Təyinetmə. Təyinetməni auditin aparılmasının tələb olunan səviyyədə təcrübəsi və
hazırlıüı olan işçilərə tapşırılması kimi qəbul etmək olar.
4. Səlahiyyətlər. Burada auditin müvafiq keyfiyyət standartlarına uyüun olmasını təmin
etmək üçün işlərin təhlili və nəzarətin bütün səviyyələrdə qənaətbəxş aparıldıüı ifadə olunur.
5. Məsləhətlər. Burada zərurət yarandıqda müvafiq biliklərə malik olan mütəxəssislərlə
məsləhətləşmələrin aparılmasının təşkil olunması qeyd olunur.
6. Sifarişçilər və onlarla əlaqə saxlanması. Bu əlverişli sifarişçilərin seçilməsi ilə əlaqədar
lazımi analitik işlərin aparılmasını nəzərdə tutur.
7. Yoxlama. Burada daxili nəzarətin qayda və prosedurlarının tətbiqinin səmərəli və
müəyyən olunmuş tələblərə uyüun olmasının müntəzəm yoxlanıldıüı nəzərdə tutulur.
Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, auditor apardıüı auditor
yoxlamaları üzrə keyfiyyətə nəzarətin elə bir qayda və prosedurlarını tətbiq etməlidir ki, onlar
auditor təşkilatının qəbul etdiyi qayda və proseduraya uyüun gəlsin.
Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət. Bu nəzarəti həyata keçirməkdə məqsəd auditor
təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən auditor xidmətinin keyfiyyətinin və daxili nəzarət
sisteminin qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Keyfiyyətə nəzarət «Аuditdə işlərin keyfiyyətinə
nəzаrət» BАS 220 ilə tənzimlənir. Bu nəzarət iki formada olmaqla Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir. Kənar nəzarətin formaları azağıdakılardır:
1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;
2. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin keyfiyyətinə nəzarət.
Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət auditorun mövcud iş və yekun sənədlərinə əsasən həyata
keçirilir. Bu qaydada həyata keçirilən nəzarət auditor təşkilatı tərəfindən göstəriilmiş audit
xidmətlərinin ümumi sayının 25 faizindən az olmamaq şərti ilə seçmə qaydada aparılır.
 Bir qayda olaraq kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları Azərbaycan
Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram və təlimatla nizamlanır.
Hazırki dövrdə auditor peşəsinin ictimai əhəmiyyəti ilə əlaqədar, onun işinə nəzarət
müstəsna rol oynayır.
1977-ci ildə ABŞ-da keyfiyyətə nəzarət standartları üzrə komitə yaradılmışdır. Komitə
1979-cu ildə üzünün “Diplomlu ictimai mühasiblərin (auditorların) firmalarının fəaliyyətinin
keyfiyyətinə nəzarət sistemi” adlı Ilk hesabatını buraxmışdır. Hesabatda qeyd olunan aşağıdakı
doqquz məqam auditorların işinin keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər:
1. Əməkdaşların muzdla işə götürülməsi. Firmanın heyəti mçəyyən ixtisasa (təhsilə, peşə
fəaliyyətinə və şəxsi təcrübəyə) malik olmalıdır.
2. Işin qrafikinin tərtib olunması. Auditor yoxlaması planlaşdırılan zaman onun keçirilmə
müddəti, əməkdaşın təcrübəsi və ixtisaslaşması mütləq nəzərə alınmalıdır.
3. Ixtisasın artırılması. Əməkdaşlar özlərinin təhsil səviyyələrini daima artırılmalı və
məsuliyyət hissini gücləndirməlidirlər.
4. Karyera. Yüksək vəzifələri ancaq yüksək ixtisaslı mütəxəssislər tutmalıdırlar (cəlb
etməlidirlər).
5. Nəzarət. Auditor yoxlaması daimi rəhbər işçilərin nəzarəti altında aparılmalıdır.
6. Müştərilərin qəbul olunması və onlarla əməkdaşlıq. Mövcud və gələcək illərin
müştərilərinin doüruçuluüa və işgüzar mövqeyinə ciddi fikir verilməli, onlarla daimi əlaqələri
formalaşdırmaüa səy göstərməlidirlər.
7. Məsləhət. Baş verə bilən texniki mürəkkəblikləri həll edə bilmək üçün firmanın
kitabxanası, müvafiq mütəxəssisləri və ekspertləri olmalıdır.
8. Müstəqillik. Işçilərə hökmən nəzarət olunmalıdır. Lakin onların sərbəst qərar çıxarmaq
haqda hüquqlarına müdaxilə etmək məqsədə uyüun deyildir.
9. Nəzarət. Keyfiyyətə nəzarətin sadaladıüımız əvvəlki səkkiz ünsürünə təsir göstərən
tədbirlərin səmərəliliyinə firma özü nəzarət etməlidir. Keyfiyyətə nəzarətin bu ünsürləri və onun
təmin olunması üçün firma tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər nisbətən daha təcrübəli, diplomlu
ictimai mühasiblər tərəfindən yoxlanılır. Belə yoxlama əsasında firma tərəfindən həyata keçirilən
auditə qiymət verilir.
1988-ci ildə Amerika diplomlu ictimai mühasiblər institutu (ASRA) mühasiblərin qarşısına
daha yeni tələblər qoymuşdur. Institutun qərarına görə üç ildə bir dəfədən az olmamаq şərtilə
keyfiyyətə nəzarət proqramının həyata keçirilməsində iştirak etməlidir. 1987-ci ildə institutun
nəzdində keyfiyyətə nəzarətin icrası komitəsi yaradılmışdır. Audit yoxlamalarının keyfiyyətinə
nəzarət bu komitəyə həvalə olunmuşdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda audit xidmətinə nəzarət qaydası qabaqcıl
xarici dövlətlərdə olduüu səviyyədə işlənib hazırlanmamışdır. Lakin bu istiqamətdə işlər davam
etdirilir.

2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı

Auditor planlaşdırılması – auditor yoxlaması üçün ən mühüm mərhələ-lərindən biridir.

Auditor planlaşdırılması – auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin növləri və onların yerinə yetirilmə
müddəti göstərməklə auditin ümumi planı-nın, elecə də iqtisadi subyektin mühasibat (maliyyə)
hesabatı haqqında rəyin hazırlanması üçün vacib olan auditor prosedurlarının həcmini, növlərini
müəyyən edən audit proqramının işlənib hazırlanması prosesidir.
Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi planlaşdırılan zaman
auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar tərəfindən tətbiq edilən normalar «Auditin planlaşdırılması»
BАS 300 ilə müəyyən edilir. Auditor planını və proqramını hazırlayarkən auditor iqtisadi subyekt
haqqın-da ilkin biliklərə və keçirilmiş analitik prosedurlarının nəticələrinə istinad etməlidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, auditin planlaşdırılması, auditin keçirilməsinin ümumi
prinsiplərinə uyğun surətdə auditor təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir. Auditin ümumi prinsipləri ilə
yanaşı aşaüıdakı xüsusi prinsiplər mövcuddur:
a) planlaşdırmanın kompleksliyi
b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi
s) planlaşdırmanın optimallıüı
Planlaşdırmanın kompleksliyi dedikdə planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin qarşılıqlı
əlaqəsinin və razılıüının təmin olunması başa düşülür.
Planlaşdırmanın fasiləsizliyi dedikdə, auditorlar qrupu üçün əlavə tapşırıqların
müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılan mərhələlərin təsdiq olunan müddətlərə əlaqələndirilməsi başa
düşülür.
Auditin planlaşdırılmasının optimallıüı dedikdə, planlaşdırmanın variantlı-ğının təmin
olunması başa düşülür. Auditor təşkilatının audit planlaşdırılması aşağıdakı əsas mərhələlərdən
ibarətdir:
- auditin əvvəlcədən planlaşdırılması
- auditin ümumi planının hazırlanması
 - auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.
Ümumi planın və audit proqramının hazırlanmasına başlayan auditor təşkilat- iqtisadi
subyekt haqqında bəzi məlumatlara malik olmalıdır. Auditin ümumi planında auditor ilkin təhlil,
daxili nəzarət sisteminin etibarlıüı və auditor risklərinin qiymətləndirilməsinin üsullarını
müəyyənləşdirir.
Audit nəzarətinin planlaşdırılması mühasibat (maliyyə) hesabatlarının, keyfiyyətinin,
təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının, onların mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinin
qanunılıyinin və dürüstlüyünün auditi üçün aparılır. Planlaşdırma gözlənilən işlərin planının tərtib
edilməsini və auditor proqramının hazırlanmasını əks etdirir. Adətən planlaşdırmaya aşağıdakılar
daxil edilir:
 qrafiklərin hazırlanması;
 auditin aparılması müddətinin müəyyən edilməsi və onun müştəri ilə müzаkirə edilməsi;
 icra komandasının üzvlərinin təlimatlandırılması;
 müştərinin bölmələri ilə əlaqələrin təşkili;
 auditin strategiyası və auditə hazırlıqla baülı müştəri ilə müzakirə.
"Auditin planlaşdırılması" BАS-nın tələblərinə müvafiq olaraq auditin planlaşdırılması
yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və idarəetmə strukturu ilə əvvəlcədən ilkin tanışlıqla
qarşılıqlı əlaqəlidir və aşağıdakıları təmin etməlidir:
 mühasibat uçotunun vəziyyəti və daxili nəzarətin səmərəliliyi haqqında zəruri
informasiyaların əldə edilməsi;
 daxili audit materiallarına auditorun nə dərəcədə inana bilməsi;
 auditor yoxlamasının ikinci mərhələsində yerinə yetiriləcək nəzarət prоsedurlаrının
məzmununun, aparılma vaxtının və həcminin müəyyən edilməsi;
 təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının dürüstlüyünü və qanunauyüunluüunu, mühasibat
balansının və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü qiymətləndirmək üçün zəruri informasiyaların
toplanması və təhlili üzrə işlərin əlaqələndirilməsi.
Auditin planlaşdırılması zamanı auditor təşkilatı (auditor) aşağıdakı mərhələlələri nəzərdə
tutur:
 auditin ilkin planlaşdırılması;
 auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;
 auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.
 Ilkin planlaşdırma mərhələsində auditor təşkilatı müstəqil (auditor) təsərrüfat subyektinin
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı, təsərrüfat fəaliyyətinə xarici və daxili amillər haqda
informasiyaya (təsis sənədləri, qeydiyyаt hаqqındа şəhаdətnаmə, idərəetmə оrqаnının yıüıncаüının
prоtоkоllаrı, edilmiş dəyişikliklər nəzərə аlınmаqlа uçоt siyаsətini reqlаmentləşdirən sənədlər,
mühasibat, mаliyyə və stаtistik hesаbаtlаr, biznes plаnlаr, mаliyyə plаnlаrı, kоntrаktlаr,
müqavilələr, rаzılаşmаlаr, təşkilаtdахili təlimаtlаr və digər səndlər əsаsındа) malik olmalıdır. Eyni
zamanda aşağıdakı məsələlərlə də tanış olmaq vacibdir:
 təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu;
 təsərrüfat fəaliyyətinin növləri və istehsal olunan məhsulların nomenklaturası;
 kapitalın strukturu;
 məhsul istehsalının texnoloúi xüsusiyyətləri;
 rentabellik səviyyəsi;
 əsas malalanlar (sifarişçilər) və malgöndərənlər;
 mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası;
 törəmə müəssisə və digər asılı təşkilatların mövcudluüu;
 daxili nəzarət xidmətinin təşkili;
 heyətin əməyinin ödənişi sisteminin təşkili prinsipləri.
Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibinin planlaşdırılması zamanı auditin hər bir
mərhələsi üçün iş vaxtı, üzvlərin miqdarca tərkibi və peşəkarlıq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.
Planın keyfiyyətli tərtibi və görüləcək işlərin həcmini daha real müəyyən etmək üçün
auditor:
 müqavilənin şərtlərinin və auditorun qanunvericilikdə nəzərdə tutulan məsuliyyətini
öyrənməlidir;
 bağlanmış müqaviləyə uyüun olaraq sifarişçiyə verilən hesabatın və ya digər
informasiyanın məzmununu dəqiqləşdirməlidir;
 dövlət orqanlarının yeni uçot, audit standartlarının, qanunların, qаydаlаrın, təlimatların və
normativ aktların auditə təsirini öyrənməlidir;
 aparılan auditin daha mühüm məsələlərini ayırmalıdır;
 yoxlanılan müəssisənin uçot və daxili nəzarət sisteminə inam səviyyəsini müəyyən
etməlidir;
 təsərrüfat subyektinin fəaliyyət növünü bilməlidir;
 müəssisənin biznesinə təsir göstərən ümumi iqtisadi amilləri öyrənməlidir;
  biznesin xüsusiyyətlərini maliyyə göstəricilərini və onların müəssisənin mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinə təsirinin öyrənməli və təhlil etməlidir;
 ötən illər üzrə auditorun işçi sənədlərini öyrənməlidir;
 təsərrüfat subyektinin qəbul etdiyi mühasibat uçotunun metodikasını təhlil etməlidir;
 daxili risk və daxili nəzarət riskini qiymətləndirməli,eləcə də audit üçün mühüm sahələri
müəyyən etməlidir;
 mühasibat uçotunun nisbətən mürəkkəb sahələrini müəyyən etməlidir;
 auditor sübutlarının mahiyyətini və həcmini təyin etməlidir;
 daxili auditorların işini qiymətləndirmək və onların auditə cəlb edilməsi imkanlarını təhlil
etməlidir;
 əlavə auditorların və ekspertlərin cəlb olunması zərurəti müəyyən etməli dir.
Auditor yoxlaması zamanı auditin planına və proqramına korrektə edilə bilər. Onların
məzmununda edilmiş ciddi dəyişikliklər sənədlə təsdiqlənməli-dir. Аuditin plаnının və prоqrаmının
оperаtiv qаydаdа dəqiqləşdirilməsi оnun vаcib istiqаmətlərinə lаzımı diqqətin verilməsini, аudit
prоsesində yаrаnmış prоblemin оperаtiv həll оlunmаsını, digər аuditоr və ekspertlər tərəfindən
yerinə yetirilmiş işlərə düzəliş edilməsini təmin edir ki, nəticədə аudit vахtındа və keyfiyyətli
аpаrılır.
Auditor proqramı. Auditor proqramı, audit yoxlaması planının daha da dəqiqləşdirmək
üçün zəruridir. Audit proqramı auditor planının inkişafıdır və o özündə hər bir konkret yoxlama
üçün vacib olan auditor əməliyyatlarının siyahısını əks etdirir. Auditor yoxlaması proqramının
aşağıdakı iki növü vardır:
1. Müəssisənin daxili nəzarət sisteminin fəaliyyət göstərməsi haqqında informasiyaların
toplanması qaydalarını özündə əks etdirən testlərin nəzarət proqramı.
2. Bilavasitə hesablardakı qalıqlar haqqındakı informasiyaların toplanması qaydasını
özündə əks etdirən hesablardakı qalıqların yoxlamasının proqramı.
Auditor proqramı özündə aşağıdakı faktorları əks etdirir.
Auditorun iş qrafiki. Qrafik auditor rəyi hazırlamaq üçün yoxlamanın gedişində
materialların və başqa sənədlərin toplanması və təqdim olunmasının son həddini müəyyən edir.
Dəqiq qaydalar. Audit proqramı yazılı qaydada hazırlanır. Auditor yoxlamasının planını
həyata keçirmək, habelə yoxlamanın hər bir sahəsinin məqsəd və vəzifəsini düzgün açıqlamaq
məqsədilə lazım gələn bütün qaydalar proqramda dəqiq və ətraflı şərh olunur.Proqramın dəqiq və
ətraflı tərtib olunması, bir qayda olaraq onun yoxlamada iştirak edənlər üçün təminat xarakter
daşıması və işlərin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət aləti olması ilə əlaqədardır.
Audit üzrə nəzarət işləri. Proqram nəzərdə tutur ki, auditor qrupunun yoxlamaya
göndərilən bütün üzvləri, onların qarşısında qoyulan tələbləri yaxşı bilir. Proqram kiçik auditor və
auditor qrupunun assistenti tərəfindən yerinə yetirilən işlərin üzərində nəzarət olunması sahəsində
baza sənədi hesab olunur.
Auditor heyəti. Proqramda auditi aparmaq üçün tələb olunan heyətin sayı, işlərin həcmi
və onun məzmunu dəqiq müəyyən olunur.
Bir qayda olaraq auditi əsas auditordan, kiçik auditordan və assistentdən ibarət qrup aparır.
Dünyanın qabaqcıl dövlətlərinin iri həcmli firmalarında auditin yoxlama xəritəsini aşaüıdakı
tərkibdə heyət aparır:
- Tərəf müqabil (partnyor) – daimi olaraq müştəri ilə işləyir, auditor xidmətinə görə
ümumi məsuliyyət daşıyır, yoxlamanın gedişində baş verən nisbətən mürəkkəbl və çətin problemləri
həll edir, auditin planını təsdiq edir və auditin iş qrafikini müştəri ilə razılaşdırılır, işi ümumi
qaydada şərh edir, ona qiymət verir və auditor rəyi haqqında qərar qəbul edir.
Menecer. Menecer də tərəf müqabil kimi daimi müştəri ilə işləyir. Müştəri ilə olan
cari,qarşılıqlı münasibətə görə cavab verir, auditin planını və auditorlarin işçilərinin qrafikini
hazırlayır, audit üzrə sənədlərə baxır. Həll edilmək üçün tərəf müqabilə verilməli olan problemləri
müəyyən edir.
Böyük əməkdaş. Böyük əməkdaş auditor yoxlamasının cari işlərinin idarə olunmasını
həyata keçirir, proqram tərtib edir, nisbətən mürəkkəbl auditor tapşırıqlarını yerinə yetirir, auditor
yoxlaması planına əməl olunmasına cavab verir, baş vermiş çətinlik haqqında meneceri xəbərdar
edir.
Kiçik əməkdaşlar. Kiçik əməkdaşların funksiyalarına tapşırılmış işlərin keyfiyyətlə yerinə
yetirilməsi kimi vəzifələr daxildir.
Auditor xidmətinin hazırki mərhələsində dünya praktikasına əsasən bir qayda olaraq auditor
proqramına aşaüıdakılar daxil edilir:
- Əməliyyatların testləşdirilməsi, analitik qaydalar və balans maddələrin
testləşdirilməsi.
Maliyyə hesabatlarının maddələrinin düzgünlüyünü təsdiq etmək məqsədi ilə maddələr üzrə
nöqsan səhvlərin yoxlanılması üçün əməliyyatların testləri hazırlanır. Bu testlər həyata keçirilərkən
aşaüıdakılar müəyyənləşdirilir:
- əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün müvafiq icazə vardırmı?
 - mühasibat yаzılışlаrı düzgün tərtib edilibmi, jurnal orderdə və analitik uçot
kitablarına yekunlar düzgün hesablanılıbdırmı?
- informasiyalar baş kitabda düzgün köçürülübdürmü?
Hər bir auditor yoxlama zamanı bunlara xüsusi fikir verməlidir.
Auditor proqramının hazırlanması zamanı daxili nəzarətin nəticələri nəzərə alınmalıdır. əgər
daxili nəzarətin kifayət qədər səmərəli olduüu müəyyən edilərsə, onda proqrama bütün auditor
prosedurları deyil, mаliyyə hesаbаtlаrının və bаlаnsın göstəricilərinin dürüstlüyü və yа qeyri
dürüstlüyü hаqqındа düzgün nəticənin əsаslаndırılmаsınа imkаn verən bəzi аuditоr prоsedurlаrını
dахil etmək olar. Əgər аuditоrdа kifаyət qədər аuditоr sübutlаrının tоplаnmаsı üçün dаhа effektli
metоdlаr оlаrsа, оndа о, dахili nəzаrətin məlumаtlаrındаn istifаdə etməmək hаqdа qərаr verə bilər.
Auditor proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun işçi sənədlərində əks etdirilmiş nəticələr
auditor rəyinin analitik hissəsinin tərtib edilməsi, təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə)
hesabatları haqda auditorun obyektiv fikrinin formalaşmаsı üçün əsas hesab edilir.

3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı

Auditor riski dedikdə, auditorun qeyri dürüst informasiyanın əks etdirildiyi maliyyə
hesabatları və mühasibat balansı üzrə müsbət arayış verə biləcəyi ilə bağlı risk başa düşülür. Auditor
riski - auditor tərəfindən həqiqətə uyüun olmayan maliyyə hesabatları və mühasibat balansı haqda öz
fikrini əks etdirməkdən qorunmasıdır.
Auditor riskinin üç komponentini fərqləndirmək lazımdır:
 xüsusi risk (yoxlanılan müəssisənin mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlаrında qeyri
dürüst informasiyanın olması ilə bağlı risk);
 nəzarət üzrə risk (müştərinin daxili nəzarət sistemi buraxılan səhvləri görməyə və ya
düzəltməyə imkan verməməsi ilə bağlı risk);
 aşkar etmək üzrə risk (buraxılan nöqsan və qanun pozuntularının auditor tərəfindən
müəyyən oluna bilməməsi ilə bağlı risk).
Xüsusi risk - balans hesablаrı və ya ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları həqiqətə uyğun deyil,
dürüst оlmаyаn informasiyanı əks etdirir və nəticə etibarı ilə həmin nöqsanlar digər balans hesabı və
ya təsərrüfat əməliyyatları üzrə dürüst оlmаyаn informasiya ilə birlikdə maliyyə hesabatlarını və
mühasibat balansı maddələrini təhrif etmiş olur. Belə təhriflər həm obyektiv, həm də subyektiv
amillərlə (hesabların müxabirləşməsi, uçot registrlərində yazılışların aparılması, yekunun
çıxarılması zamanı səhvlər, vergidən yayınmaq məqsədi ilə qəsdən maliyyə hesabatlarının təhrif
olunması) əlaqədardır, nəzarətin vəziyyətindən və effektliyindən asılıdır.
 Nəzarətlə bağlı risk - balans hesabı üzrə qalıüın təhrif olunması və ya dürüst olmayan
təsərrüfat əməliyyatı daxili nəzarət sistemi vasitəsi ilə aşkar edilmədikdə və ya vaxtında xəbərdarlıq
edilmədikdə yarana bilər. Nəzarət üzrə riski qiymətləndirmək üçün auditor daxili nəzarət sistemini,
onun tamlığını və səmərəliliyini öyrənməlidir.
Аşkаrlаnmаmа riski - auditor prosedurları vasitəsi ilə mühasibat uçotu hesablarında vəsait
qalıqları haqqında və ya təsərrüfat əməliyyatları haqda təhrif olunmuş informаsiya aşkar edilmir,
həmin təhriflər mühasibat balansı və maliyyə hesabatı göstəricilərinin həqiqətə uyüun olmamasını
şərtləndirir.
Xüsusi və nəzаrət riski nə qədər yüksək оlаrsа аuditоr müstəqil prоsedurlаrın yerinə
yetirilməsindən dаhа çох zəmаnət əldə etməlidir. Əgər xüsusi və nəzаrət riskinin səviyyəsi
yüksəkdirsə, оndа аuditоr bilməlidir ki, müstəqil prоsedurlаr nə dərəcədə аşkаr etmək riskinin
minimum səviyyəyə аzаlmаsını təmin edəcəkdir. Əgər аuditоr аşkаr etmə riskininin аzаlmаyаcаüınа
əmindirsə, о, mаliyyə hesаbаtı hаqqındа аrаyışın (rəyin) tərtib оlunmаsındаn imtinа etməlidir.
Ümumiyyətlə, auditor riski aşağıdakı komponentləri özündə birləşdirir:
a) məqbul auditor riski (MAR);
b) təsərrüfatdaxili risk (TR);
c) nəzarət riski (NR);
d) aşkar etməmək riski (AR).
Auditor riskinin qiymətləndirilməsinin iki əsas metodu mövcuddur:
a) qiymətvermə (intuitiv);
b) miqdar.
Qiymətvermə metodu respublika auditor təşkilatları tərəfindən daha geniş istifаdə оlunur.
Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, auditorlar öz şəxsi təcrübələrinə və müştərinin biliyinə
istinad edərək, bütövlükdə hesabatlar və yaxud müxtəlif əməliyyatlar qrupları əsasında yüksək,
güman olunan və az güman olunan riski müəyyənləşdirir. Nəticədən auditin planlaşmasında istifadə
olunur.
Miqdar metodu auditor riskinin çoxsaylı modelinin miqdarca hesablanmasını nəzərdə tutur.
Təcrübədə tətbiq olunan başlıca modeldən dünyanın altı aparıcı firması istifadə edir. Bu metoda
görə auditor riskinin kəmiyyəti onun müxtəlif tərkib hissələrindən asılı olaraq aşağıdakı düstur
vasitəsilə müəyyənləşdirir.
AR=DR x NR x AR
Burada AR – auditor riskini (%-lə); DR – daxili riski (%-lə); NR nəzarət riskini (%-lə) və AR
– aşkarlаmаmаq riskini (%-lə) göstərir.