13 સુખ-સમ ૃદ્ધી અથવા સારી - રે ન્કિંગ હોવું

પરિચય

દરે ક માનવ સમુદાયમાં સુખ-સમ ૃદ્ધીની અસમાનતા હંમેશા જોઈ શકાય છે . તે સૌથી મહત્વપ ૂર્ણ
લાક્ષણિકતા છે જે સમુદાયમાં લોકોને અલગ પાડે છે . વિકાસની પહેલો અને પ્રયત્નો આ તફાવતને ઓળખવા,
ઓછી સુખ-સમ ૃદ્ધી અને સંસાધનહીનને ઓળખવા અને તેમને વિકાસ પ્રક્રિયામાં મુખ્ય પ્રવાહમાં લાવવા માટે
સક્ષમ હોવા જોઈએ. સહભાગી ગ્રામીણ મ ૂલ્યાંકન (PRA) સાધનવિહીન લોકોને સાંભળે છે અને તેમને
વિકાસના બેન્ડવેગન પર લઈ જવાનો હેત ુ ધરાવે છે . સંમેલનનો અભિગમ અને ગરીબોને તેમના જન્મજાત
પ ૂર્વગ્રહો સાથે ઓળખવાની પદ્ધતિઓ આ સંદર્ભે ન્યાય કરી શકી નથી. સંશોધનની પરં પરાગત પદ્ધતિઓ હેઠળ
સમુદાયના ગરીબ અને નબળા વર્ગોની ઓળખ કરવી એ કપરું કામ છે . પરં પરાગત પદ્ધતિઓ ગરીબીના
પ્રોક્સી સ ૂચક તરીકે આવકનો ઉપયોગ કરે છે , જેની ગંભીર મર્યાદાઓ છે . ગરીબી અંગે ગ્રામજનોની ધારણા
આવકના સ ૂચકની બહાર જાય છે . ગરીબીથી પીડાતા લોકો (આકસ્મિક રીતે, તેઓ શ્રેષ્ઠ ગરીબી વિશ્લેષકો છે )
હંમેશા પરિબળોને ધ્યાનમાં લે છે જેમ કે જમીનનુ ં કદ અને ગુણવત્તા, ખાદ્ય સુરક્ષા, સામાન્ય સુખ-સમ ૃદ્ધીના
સંસાધનો પરની અવલંબન અને બિન – કમાનાર આશ્રિતોની સંખ્યા. વધુમાં, ગ્રામીણ પરિવારોની આવક
અંગેનો ડેટા ભેગો કરવો ખ ૂબ જ મુશ્કેલ છે , કારણ કે ગ્રામીણ જીવનનિર્વાહ વૈવિધ્યસભર અને જટિલ પ્રકૃતિના
હોય છે . આર્થિક પ્રવ ૃત્તિઓ પર આરોપ લગાવવાનો કોઈપણ પ્રયાસ અંદાજ પ ૂર્વગ્રહથી પીડાઈ શકે છે અને
તેથી યોગ્ય ચિત્રને પ્રતિબિંબિત કરવામાં નિષ્ફળ જશે. તદુપરાંત, ગરીબીની પ્રકૃતિ, કારણો અને પરિસ્થિતિઓ
ગામડે ગામડે અલગ અલગ હોય છે . એક જ માપદં ડ, જેમ કે આવક, ગરીબીની વિવિધ પ્રકૃતિને પ્રદર્શિત કરી
શકતી નથી.

અર્થ

ગરીબોને ઓળખવાની પરં પરાગત પદ્ધતિઓની મર્યાદાઓ અને ખામીઓને કારણે સુખ-સમ ૃદ્ધીની શોધ
થઈ અથવા ક્રમાંક પ્રાપ્ત થયો. તે સ્થાનિક રીતે વિકસિત માપદં ડો પર આધારિત લોક - કેન્દ્રિત પદ્ધતિ છે . એવું
કહેવાય છે કે વેલ્થ રે ન્કિંગ એ સહભાગી મ ૂલ્યાંકનમાં એક સફળતા તરીકે ચિહ્નિત થયેલ છે .

મહત્વના આર્થિક સંસાધનોની વપરાશિતા અથવા તેના પર નિયંત્રણના સંદર્ભમાં સુખ-સમ ૃદ્ધીની
વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે ; તે ઘણીવાર આવક અને ખર્ચના ઊંચા સ્તરો દ્વારા જોવા મળે છે . તેમ છતાં, આ
સુખ-સમ ૃદ્ધીનુ ં નિર્માણ કરવાને બદલે તે સુખ-સમ ૃદ્ધીના સ ૂચન કરે છે . એક ગામની સુખ-સમ ૃદ્ધીની વ્યાખ્યા
બીજા ગામ માટે સારી ન હોઈ શકે . આ એટલા માટે છે કારણ કે આર્થિક સંસાધનોની પ્રકૃતિ સમુદાયથી
સમુદાયમાં બદલાય છે .

કેટલીકવાર સમ ૃદ્ધી/સંપત્તિ અને સુખાકારીનો એકબીજાના બદલે ઉપયોગ થાય છે . તેઓ સમાન નથી.
તેઓ જુદા જુદા છે . વેલ્થ રે ન્કિંગમાં સુખ-સમ ૃદ્ધી માટે સ્થાનિક માપદં ડોની શ્રેણી બનાવવાનો સમાવેશ થાય છે .
તે અસ્કયામતો પર ભૌતિકવાદી ધ્યાન સ ૂચવે છે . આ માપદં ડો મોટે ભાગે માલિકી અથવા મ ૂર્ત સેટ્સ અથવા
ં ત છે . તેઓ સુખાકારીના અમ ૂર્ત, સામાજિક અને અન્ય વ્યક્તિલક્ષી અથવા
સંસાધનોની ઍક્સેસ સાથે સંબધિ
સાંસ્કૃતિક રીતે રચાયેલા અનુભવોને સ્પર્શતા નથી. સુખાકારી શબ્દ એ જીવનની ગુણવત્તાનુ ં વધુ વ્યાપક વર્ણન
છે . તે સુખ-સમ ૃદ્ધી રે ન્કિંગનુ ં વધુ સમાવિષ્ટ અથવા આક્રમક સંસ્કરણ/આવ ૃત્તિ છે . તે માત્ર આર્થિક સુરક્ષા અને
શારીરિક સ્વાસ્થ્ય સાથે જ નહીં પણ મન અને સામાજિક સંબધ
ં ોની વ્યક્તિલક્ષી સ્થિતિ સાથે પણ સંબધિ
ં ત છે
(વિશ્વ બેંક, 1999) (કોષ્ટકો 13.1 અને 13.2 જુઓ).

ટે બલ ઇ 13. 1 સુખ-સમ ૃદ્ધી ઓળખવા માટે શ્રેણીઓ અને માપદં ડ

શ્રેણીઓ ધોરણો

ખુશ સરપ્લસ ખોરાક હોય

બચત હોય
આંચકાથી અસર થતી નથી
શક્તિ હોય છે

સારું કરી રહ્યા છે સરપ્લસ ખોરાક રાખે

આઘાત સહન કરી શકે છે

ખેંચ-તાણ કરીને પ ૂરતો ખોરાક.

કેટલાક બાળકોને શાળાએ મોકલી શકે છે
સમયે ઉધાર લેવો પડે છે .

મુશ્કેલ સમયનો સામનો કરવો સંસાધનોનો અભાવ.

બાળકો શાળાએ જતા નથી
કોઈની પાસેથી ઉધાર લેવામાં સક્ષમ નથી
થોડી વાર ખાધા વગર જવું પડે છે
 શરાબી પતિ, પત્નીને માર મારે છે

કંગાળ સ્ત્રી - ઘરના વડા

બાળકો શાળાએ જતા નથી
વિકલાંગ. યોગ્ય આશ્રયસ્થાનોનો અભાવ
દિવસો સુધી ખાધા વિના જવું પડે છે .
દાન પર આધાર રાખે છે

સ્ત્રોત : વર્લ્ડ બેંક (1999)

જો કે, જૂથોમાં કામ કરતી વખતે, આપણે વધુ સાવધ રહેવાની જરૂર છે કારણ કે જૂથો, જે ખ ૂબ મોટા
હોય છે , તેઓ સ્પષ્ટવક્તા એવા વ્યક્તિઓનુ ં વર્ચસ્વ ધરાવતા હોય છે . વધુમાં, શ્રીમંત વર્ગ રે ન્કિંગ પ્રક્રિયા અને
માપદં ડો પરના નિર્ણય બંનેને હાઇજેક કરી શકે છે . તેથી, આપણે સભ્યોની સંખ્યા મહત્તમ સ્તરે રાખવાની જરૂર
છે .

પ્રક્રિયા

સુખ-સમ ૃદ્ધીના આધારે ઘરોની રે ન્કિંગ માટે બે રીતો અથવા સાધનો છે :

• કાર્ડ સોર્ટિંગ દ્વારા વેલ્થ રે ન્કિંગ :

• સુખ-સમ ૃદ્ધી માપદં ડ - આધારિત કાર્ડ સોર્ટિંગ .

 કાર્ડ સૉર્ટિંગ દ્વારા સુખ-સમ ૃદ્ધી રે ન્કિંગ

બાર્બરા ઇ. ગ્રાન્ડિન (1998) એ આ પદ્ધતિ વિકસાવી હતી. તેણીએ તેના પ્રખ્યાત માર્ગદર્શિકા Wealth
Ranking in Smallholder Community : A Field Manual માં સુખ-સમ ૃદ્ધી રે ન્કિંગ માટે ની પ્રક્રિયાનુ ં આબેહબ
ૂ
વર્ણન કર્યું છે . તે ચોક્કસ ક્ષેત્રની અંદર સંબધિ
ં ત સુખ-સમ ૃદ્ધીને ઓછી કરવાની પદ્ધતિ છે . તે એક વિસ્તારમાં
સમ ૃદ્ધ અને ગરીબ પરિવારો એકબીજાથી સુખાકારીના સ્થાનિક માપદં ડોના સંદર્ભમાં કેવી રીતે અલગ છે તે
જાણવામાં મદદ કરે છે . વિવિધ સામાજિક - આર્થિક જૂથોને ઓળખવા અને આ વિવિધ જૂથો પર હસ્તક્ષેપની
અસરની તપાસ કરવા માટે તે ખાસ કરીને ઉપયોગી છે . તેણી સ ૂચવે છે કે વેલ્થ રે ન્કિંગ 100 જેટલા ઘરો સાથે
સારી રીતે કરી શકાય છે .
 વેલ્થ રે ન્કિંગ એ સમુદાય આધારિત પ્રવ ૃત્તિ છે . ક્રમાંકિત પરિવારો સમાન સમુદાયના સભ્યો હોવા
જોઈએ - ગામ, પડોશ, વોર્ડ અથવા જૂથ. તેઓ એવા લોકો છે જેઓ એકબીજાની નજીક રહે છે , એકબીજાના
સમારં ભોમાં હાજરી આપે છે , વગેરે.

તેણી દ્વારા સ ૂચવવામાં આવેલી પ્રક્રિયામાં સાત તબક્કાઓનો સમાવેશ થાય છે . તેઓ નીચેની રીતે
વર્ણવેલ છે :

 તબક્કો I, સામાન્ય પ ૃષ્ઠભ ૂમિ પ્રવ ૃત્તિઓ :

 પ્રથમ પગલું સમુદાય અને તેના સભ્યોને વ્યાખ્યાયિત કરવાનુ ં છે . આ કામ સ્થાનિક માહિતી
આપનારની મદદથી કરી શકાય છે . પસંદ કરે લ એકમ તેમાં સમાવિષ્ટ પરિવારોની સંખ્યા પર નિર્ભર
રહેશે. 100 કે તેથી ઓછા સાથેન ુ ં એકમ ઇચ્છનીય છે કારણ કે માહિતી આપનાર લોકોને સારી રીતે
જાણતા હોવા જરૂરી છે . તે બહુ મોટું કે નાનુ ં ન હોવું જોઈએ. ખ ૂબ નાનુ ં કદ સેમ્પલિંગ પ ૂર્વગ્રહમાં
પરિણમશે. ખ ૂબ મોટું કદ કસરતને બોજારૂપ બનાવશે.

 સમુદાયને વ્યાખ્યાયિત કર્યા પછી, આગળનુ ં પગલું એ છે કે સુખ-સમ ૃદ્ધીના સ્થાનિક ખ્યાલ પર ચર્ચા
ુ નાત્મકતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે
કરવી અને પહોંચવુ.ં વિવિધ જાણકારો પાસેથી મેળવેલ ડેટાની તલ
શ્રેષ્ઠ સ્વદે શી ખ્યાલ નક્કી કરવો મહત્વપ ૂર્ણ છે .

 આગળનુ ં પગલું ઘરની વ્યાખ્યા કરવાનુ ં છે . ઘર તે છે જ્યાં લોકોનુ ં જૂથ સાથે રહે છે અને એક જ
વાસણમાંથી ખાય છે . ક્યારે ક બે કે ત્રણ પરિવારો એક જ છત નીચે રહે છે , પરં ત ુ એક જ વાસણમાંથી
ખાતા નથી. તેવા કિસ્સામાં તે દરે ક કુટુંબ એક ઘર છે . સ્થાનિક બાતમીદારોને જો યોગ્ય રીતે સુવિધા
આપવામાં આવી હોય તો તેઓ આવી માહિતી પ ૂરી પાડી શકશે.

ુ ાય - વિશિષ્ટ પ ૃષ્ઠભ ૂમિ પ્રવ ૃત્તિ :

 તબક્કો II, સમદ

 આ તબક્કા હેઠળનુ ં પ્રથમ પગલું ઘરોની યાદી મેળવવાનુ ં છે . સ ૂચિ વસ્તી ગણતરી, આરોગ્ય રે કોર્ડ
અથવા શાળા દ્વારા મેળવી શકાય છે . તેથી મેળવેલ યાદી સંપ ૂર્ણ છે તેની ખાતરી કરવા માટે તેને
તપાસવાની જરૂર છે . પછી તે લખી લેવ ું જોઈએ અને દરે ક ઘરને કોડ નંબર સોંપવો જોઈએ. ઇન્ડેક્સ
કાર્ડ પર દરે ક પરિવારના નામ લખો. કાર્ડની સાઈઝ 3 ઈંચ x 5 ઈંચ હોઈ શકે છે . સરળ સંદર્ભ માટે
દરે ક કાર્ડને એક નંબર આપવો જોઈએ. આગળનુ ં પગલું એ કેટલાક વિશ્વસનીય સ્થાનિક જાણકારોને
શોધવાનુ ં છે . પસંદ કરાયેલા જાણકારો સમુદાયના લાંબા સમયથી ચાલતા સભ્યો હોવા જોઈએ જે
 જાણકાર અને પ્રમાણિક હોય. તેઓએ સમુદાયના ક્રોસ સેક્શનનુ ં પ્રતિનિધિત્વ કરવું જોઈએ. પછી અમે
ઈન્ટરવ્યુ કરવા, ચર્ચા કરવા અને સુખ-સમ ૃદ્ધીના આધારે પરિવારોની રે ન્ક નક્કી કરવા માટે શાંત સ્થળ
પસંદ કરી શકીએ છીએ .

• સ્ટે ge III, માહિતી આપનારનો પરિચય : આ એક મહત્વપ ૂર્ણ તબક્કો છે જ્યાં આપણે માહિતી આપનારને
કવાયત વિશે એકદમ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે . સ્થાનિક જાણકારોએ શ્રીમંત અને ગરીબની વિવિધ સમસ્યાઓ વિશે
જાણવાનુ ં મ ૂલ્ય સમજવું જોઈએ. અમારે સુખાકારી માટે સ્થાનિક શબ્દ અથવા શબ્દસમ ૂહની ચર્ચા કરવાની અને
તેને અંતિમ સ્વરૂપ આપવાની પણ જરૂર છે , જે એકમને તપાસવા માટે ક્રમાંકિત કરવામાં આવે છે અને દરે ક કાર્ડ
પરનુ ં નામ છે , અને ખાતરી કરવાની જરૂર છે કે તે ફક્ત વ્યક્તિ માટે જ નહીં, સમગ્ર પરિવાર માટે છે .

• સ્ટે જ IV, વાસ્તવિક કાર્ડ સોર્ટિન g : માહિતી આપનારને પ્રક્રિયા સમજાવો. ખાતરી કરો કે તે / તેણી
પ્રક્રિયાને સંપ ૂર્ણ રીતે સમજે છે . તેણે જાણવું જોઈએ કે તેણે કાર્ડ્સને ઢગલા (અથવા પંક્તિઓ) માં મ ૂકવાના છે ,
જેમાંથી પ્રત્યેક સુખાકારીનુ ં અલગ સ્તર છે . તેણે એ પણ જાણવું જોઈએ કે તે કસરત દરમિયાન શક્ય તેટલા
થાંભલાઓ બનાવી શકે છે અને થાંભલાઓની સંખ્યા અથવા કાર્ડનુ ં સ્થાન બદલી શકે છે . જો માહિતી આપનાર
સાક્ષર હોય, તો તે પોતે કાર્ડ વાંચી શકે છે ; અન્યથા, ફેસિલિટે ટર નામો વાંચી શકે છે .

માહિતી આપનારને આપવામાં આવે તે પહેલા કાર્ડને શફલ કરી દે વા જોઈએ જેથી કરીને તે રે ન્ડમ ક્રમમાં
હોય.

માહિતી આપનારને દરે ક કાર્ડ લેવા અને તેની સામે મ ૂકવા માટે કહો, થાંભલાઓની શ્રેણી બનાવીને,
જેમાંથી દરે ક સમાન સુખ-સમ ૃદ્ધીની સ્થિતિ ધરાવતા પરિવારોનુ ં પ્રતિનિધિત્વ કરે છે . જ્યાં સુધી ઓછામાં ઓછા ત્રણ
હોય ત્યાં સુધી દરે ક જાણકારે થાંભલાઓની સંખ્યા નક્કી કરવી જોઈએ. માહિતી આપનાર કોઈપણ સમયે હાલની
ફાઈલો વચ્ચે કાર્ડ દાખલ કરીને થાંભલાઓની સંખ્યા વધારી શકે છે . કોઈપણ પ્રશ્નનો જવાબ આપો કારણ કે
માહિતી આપનાર કાર્ડને સૉર્ટ કરે છે .

એકવાર માહિતી આપનાર તમામ કાર્ડ્સને થાંભલાઓમાં વર્ગીકૃત કરવાનુ ં સમાપ્ત કરી લે, પછીનુ ં પગલું
ંૂ
દરે ક ખટોની સમીક્ષા કરવાનુ ં છે . માહિતી આપનારને સમજાવો કે તમે બમણું કરવા માંગો છો - તેણે એકસાથે
જૂથબદ્ધ કરે લા પરિવારોને તપાસો. દરે ક કાર્ડને અલગ - અલગ પાઈલમાં ફરીથી જણાવો અને ચેક કરો કે કાર્ડ્સ
યોગ્ય રીતે ગ્ર ૂપ કરવામાં આવ્યા છે કે નહીં. સૌથી ધનિક અથવા ગરીબની ફાઇલથી પ્રારં ભ કરો અને તેની બાજુના
ં ૂ / પંક્તિ સાથે ચાલુ રાખો. માહિતી આપનારને જો તે ઈચ્છે તો તેમાં ફેરફાર કરવાની મંજૂરી આપો. રે કોર્ડિંગ
ખટો
શીટ પર ઘરના નંબરો લખો.
 • સ્ટે જી વી. માહિતી આપનાર સાથે ફોલો - અપ ચર્ચા : માહિતી આપનાર, કાર્ડને સૉર્ટ કરવાની અને જૂથોની
ચકાસણી કરવાની પ્રક્રિયામાં, તેના સમુદાયમાં સુખ-સમ ૃદ્ધીના તફાવતો વિશે સતત વિચારતો રહેશે. હવે વિવિધ
સુખ-સમ ૃદ્ધીના લોકો વચ્ચેના તફાવતોની વિગતવાર ચર્ચા કરવાનો યોગ્ય સમય છે . ચોક્કસ ઘરો વિશે પ ૂછશો નહીં
કારણ કે આ સંવેદનશીલ માહિતી હોઈ શકે છે .

કોષ્ટક 13. 4 સરે રાશ સ્કોરની ગણતરી _

કાર્ડ નં .

Tot al Sco re

સરે રાશ સ્કોર

InformatiI થી સ્કોર

માહિતી આપનાર

0 50

I જાણકાર III

0 40

1 23

0 41 0 26

0 25

0 33

1 00

1 00 0 40 )

0 63

0 50 0 25 0 75 0 50

1 90 1 32 2 15

0 40) 0, 40 0. 20 0 40 )
0 72 0 41 0 26 0 72

0 75

0 78 2 15 1 82 3. 00

1 00

1 00

1 00 0 89

0 25 0 50 )

1 00 0 20 0 60 0 00

0 67

1 00

2 10 2 02 2 .67 1. 77 1 1 2

0 70 0 67 0 89 0 59 0 37 0 67 0 59

0 67

0 50 0 25 0 75 0 50

0 20

2 02

0 67 0 67 0 67

0 50

0, 60 0. 80 0 60

1 7 7 1. 97

1 00

0 75 0 25 0 75 1 00 0 50 0 25 0 75 1 00 0 75

0 85 0 89 0 77

( 1. 00 _

1 00 0 80 0 20 0, 80 1. 00
 2 55 2 67 2 30 0 78 2 22 3, 00 2. 55

0 67 1 00

1 00 0 85

સરે રાશ સ્કોર =

તેના કુલ સ્કોર સ્કોર્સની સંખ્યા _

કોઈપણ અવિશ્વસનીય સ્કોર્સ શોધો, જ્યાં એક જાણકારે ઓછો સ્કોર આપ્યો અને બીજાએ ઘણો વધારે
સ્કોર આપ્યો. તેઓ અવિશ્વસનીય હોવાથી, તેમની સાથે સાવધાનીપ ૂર્વક વર્તવું જોઈએ અને તેઓને
આવા અલગ- અલગ સ્કોર કેમ છે તે સમજવા માટે વધુ તપાસ કરવી જોઈએ .

કવાયત માટે ઉપયોગમાં લેવાતા ઈન્ડેક્સ કાર્ડ્સ પર દરે ક ઘરનો સરે રાશ સ્કોર મોટી સંખ્યામાં લખો.
ઇન્ડેક્સ કાર્ડ્સને સૌથી નીચાથી ઉચ્ચ સરે રાશ સ્કોર (સમ ૃદ્ધથી ગરીબ) સુધીના ક્રમમાં મ ૂકો. નીચેના
ક્રમમાં કાગળની શીટ પર નકલ કરો : સરે રાશ sc o re અને ઘરનો નંબર.

પરિવારોની આ સ ૂચિને જૂથોમાં વહેંચો, સંબધિ

ં ત સુખાકારી અનુસાર ક્રમાંકિત કરો. આ સરે રાશ સ્કોર
(જેના તફાવતમાં મોટો ઉછાળો સ ૂચવે છે ) માં મોટો તફાવત શોધીને કરી શકાય છે _

214

સહભાગી ગ્રામીણ મ ૂલ્યાંકન

• પગલ ં ુ 1, પરિવારોની યાદી તૈયાર કરવી : સહભાગીઓને સામાજિક નકશો દોરવા માટે સુવિધા આપો.
તેને ઘરોની સંખ્યા (ટાઈપ મુજબ) અને દરે ક ઘરમાં પરિવારો અથવા ઘરોની સંખ્યા સાથેનો આધાર નકશો બનવા દો,
કારણ કે અમુક ઘરોમાં એક કરતાં વધુ કુટુંબ હોઈ શકે છે . ન્ય ૂઝપ્રિન્ટ પર નકશાની નકલ કરો. સહભાગીઓને નકશા
પરના ઘરોના ea ch ને નંબર આપવા અને ઘરના વડાના નામની નોંધ લેવા માટે કહો. ઘરો અને ઘરોની ચોક્કસ
સંખ્યા તપાસો કારણ કે સુખ-સમ ૃદ્ધી રે ન્કિંગની વધુ સુવિધા માટે આ આધાર હશે.

ઈન્ડેક્સ કાર્ડ તૈયાર કરો અને સામાજિક નકશામાં આપેલા દરે ક પરિવાર માટે ઘરનો નંબર અને ઘરના
વડાનુ ં નામ નોંધો. કોઈપણ ઘરની અવગણના કરશો નહીં. કાર્ડની સંખ્યા ગામના પરિવારોની સંખ્યા અનુસાર હોવી
જોઈએ.

• પગલ ં ુ 2, સખ
ુ -સમ ૃદ્ધી રે ન્કિંગ માટે ના માપદં ડો નક્કી કરવા g : શરૂઆત કરવા માટે , સહભાગીઓને પ ૂછો કે
 ુ -સમ ૃદ્ધીની સ્થિતિના આધારે કેવી રીતે વર્ગીકૃત કરી શકાય છે . તેમને કહો કે
તેમના સમુદાયમાંના પરિવારોને સખ
ુ ના ન કરે . તેમને દરે ક વર્ગને નામ
તેઓ પડોશી ગામો અથવા નજીકના નગરો અને શહેરોના ઘરો સાથે પોતાની તલ
આપવા માટે સ્થાનિક ભાષાનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી આપો. કેટલીકવાર તેઓ એમ કહી શકે છે કે તેમના ગામમાં
સમ ૃદ્ધ પરિવારો નથી. વર્ગીકરણ બદલાય તેવી શક્યતા છે . અમે વિવિધ વર્ગીકરણમાં આવ્યા છીએ. આમાંના
કેટલાકનો સમાવેશ થાય છે :

• શ્રીમંત, મધ્યમ અને ગરીબ

• શ્રીમંત, મધ્યમ, ગરીબ અને સૌથી ગરીબ

• મધ્યમ, ગરીબ અને સૌથી ગરીબ +

ગરીબ, ખ ૂબ ગરીબ અને સૌથી ગરીબ

તેમના વર્ગીકરણ પર જાઓ અને તેમને તે માપદં ડોની યાદી આપવા માટે કહો કે જેના આધારે ઘરોનુ ં
વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું છે . આ તબક્કે એક પ્રશ્ન ઉઠાવી શકાય છે : તમે કયા આધારે ઘરને ગરીબ, અમીર વગેરે
તરીકે વર્ગીકૃત કર્યું છે ? ? ઉત્તરદાતાઓ પાસેથી માપદં ડો મેળવવા માટે પ ૂરતો સમય પસાર કરો. જો શક્ય હોય તો,
પ્રતિભાગીઓને દરે ક માપદં ડ માટે વિઝ્યુઅલનો ઉપયોગ કરવાની સુવિધા આપો. આનાથી દરે ક પરિવારની સુખ-
સમ ૃદ્ધીની સ્થિતિ વિશે માહિતી એકત્ર કરવામાં મદદ મળશે. સહભાગીઓમાંથી એકને વિકસિત માપદં ડ વાંચવા
અથવા સમજાવવા માટે કહો. આનાથી વિકસિત માપદં ડોને યોગ્ય બનાવવામાં મદદ મળશે. ન્ય ૂઝપ્રિન્ટ પર વિકસિત
માપદં ડની નોંધ કરો (કોષ્ટક 13 .6 જુઓ ).

પગલ ં ુ 3, માહિતીનો સંગ્રહ : સહભાગીઓ સમક્ષ ઘરના નંબર અને ઘરના વડાના નામ સાથેન ુ ં ઇન્ડેક્સ કાર્ડ
રાખો. સામાજિક નકશો પણ તેમની સામે રાખો. વિકસિત માપદં ડોના આધારે , દરે ક પરિવાર માટે સુખ-સમ ૃદ્ધીના
કબજા અંગે પ્રશ્નો પ ૂછો.

કાર્ડની પાછળની બાજુએ વિગતો નોંધો. ઘર દીઠ માત્ર એક કાર્ડનો ઉપયોગ કરો (જુઓ આકૃતિ 13. 1) .

બધા ઘરો માટે પ્રક્રિયાને પુનરાવર્તિત કરો. સેન્ટ એપી 4, કાર્ડન ંુ વર્ગીકરણ અને જૂથ બનાવવું : બધા
પરિવારો માટે માહિતી એકત્ર કરવાની સમાપ્તિ પર, કાર્ડને શફલ કરો અને કાર્ડની પાછળની બાજુએ નોંધાયેલી
માહિતી વાંચો. નામ કે ઘરનો નંબર વાંચશો નહીં. હવે માહિતી આપનારને ફ્લોર પર દોરે લા યોગ્ય કૉલમમાં કાર્ડ
મ ૂકવા માટે કહો (જુઓ આકૃતિ 13. 2 ).

આકૃતિ 13. 2 સારું -

 કેટેગરી હોવું

બધા કાર્ડ માટે પ્રક્રિયાને પુનરાવર્તિત કરો. એકવાર બધા કાર્ડ્સ ગોઠવાઈ ગયા પછી, દરે ક શ્રેણી હેઠળના
ઘરના વડાનો નંબર અને નામ વાંચો. તેમને ખટં ૂ ોમાં ફેરફાર કરવાની મંજૂરી આપો. પરં ત ુ તેમને પ ૂછો કે તેઓ શા માટે
ફેરફારો કરવા માગે છે . મુખ્ય માહિતી આપનારાઓના બીજા સમ ૂહ સાથે કવાયતનુ ં પુનરાવર્તન કરીને માહિતીને
ત્રિકોણાકાર કરો.

ુ રઇમ્પોઝિંગ : સુખ-સમ ૃદ્ધીની સ્થિતિના આધારે વર્ગીકૃત કરાયેલા

• St e p 5, નકશા પર કેટેગરી સપ
પરિવારોને સામાજિક નકશા પર ચિહ્નિત કરી શકાય છે . ગરીબ પરિવારોને ઘરોની આસપાસ લાલ વર્તુળોથી ચિહ્નિત
કરી શકાય છે , મધ્યમ આવકવાળાઓને પીળા વર્તુળો સાથે અને સમ ૃદ્ધને લીલા વર્તુળોથી ચિહ્નિત કરવામાં આવે છે .
વૈકલ્પિક રીતે, વિવિધ રં ગોની બિંદીઓનો ઉપયોગ કરી શકાય છે .

• St e p 6, વ્યાપક પ્રેક્ષકો સાથે માહિતી મેળવો e : જો સહભાગીઓ આ સાથે સંમત થાય તો કવાયતન ંુ
પરિણામ વિશાળ પ્રેક્ષકો સાથે શેર કરી શકાય છે . શેરિંગ ઘરોના વર્ગીકરણના ત્રિકોણને સરળ બનાવશે અને પરિણામો
વધુ અધિકૃત અને વિશ્વસનીય બનશે.

ુ _
પદ્ધતિના ગણ

• પરિણામની નિરપેક્ષતા ત્રણ કારણોસર વધુ હોવાની શક્યતા છે . પ્રથમ, માટે માહિતી

લોકો સાથે પરામર્શ કરીને વિકસિત માપદં ડોના આધારે રે ન્કિંગ એકત્રિત કરવામાં આવે છે . બીજુ,ં રે ન્કિંગ કાર્ડ
પર નોંધાયેલી માહિતીના આધારે અને નામને માસ્ક કરીને કરવામાં આવે છે _

ઘરના વડાના ત્રીજુ,ં તે એક જૂથ કસરત છે .

• સામાજિક નકશાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોવાથી કોઈપણ અવગણના વિના તમામ ઘરોનુ ં વર્ગીકરણ
કરવામાં આવશે

આધાર તરીકે .

• કસરત લોકો દ્વારા કરવામાં આવે છે ; બહારના લોકોની ભ ૂમિકા સુવિધા આપનારની છે . સહભાગીઓ

જેમ જેમ તેઓ કરે છે તેમ કસરતનુ ં પરિણામ જાણો. ત્યાં વધુ પારદર્શિતા છે અને સહભાગીઓ ગામના વિવિધ
પરિવારોની સ્થિતિ બરાબર જાણે છે . દરે ક ઘર વિશે સારી માત્રામાં માત્રાત્મક અને ગુણાત્મક માહિતી છે _
 ઉપલબ્ધ છે જેનો વધુ તપાસ, વિશ્લેષણ અને કાર્યવાહી માટે ઉપયોગ કરી શકાય છે .

• તે એક દ્રશ્ય કસરત છે અને તેથી સક્રિય ભાગીદારીની ખાતરી કરે છે .