T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKÜLTESİ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

KİLLERİN KULLANIM ALANLARI,

KİLLERİN MÜHENDİSLİK
ÖZELLİKLERİ VE İMARA ESAS
JEOLOJİK-JEOTEKNİK ETÜT
ÇALIŞMALARINDA KİLLERİN
ÖNEMİ

Türkay Ercan ŞENGÖZ

Jeoloji Yüksek Mühendisi (TMMOB-JMO)
İş Güvenliği Uzmanı (ÇSGB-İSGGM)
Jeoloji Mühendisi-YTK (ETKB-MAPEG)

Prof. Dr. Muazzez ÇELİK KARAKAYA

2006-2019
 TEŞEKKÜR

Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü’nde

2006–2007 Öğretim yılı yarıyılında “Kil Mineralojisi” dersi kapsamında hazırlanan bu
çalışmada, bilgi ve yardımlarını esirgemeyen, gerekli ilgi ve yakınlığı gösteren değerli hocam
Sayın Prof. Dr. Muazzez Çelik KARAKAYA’ya teşekkür ederim.
Bu akademik çalışmaya, zaman içerisinde günümüz ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için
bazı önemli eklemeler ve düzeltmeler yapılmıştır.
Araştırma, düzenleme ve yazım aşamasında yardımlarını, sabır ve desteğini esirgemeyen
aileme teşekkürlerimi sunuyorum.

Türkay Ercan ŞENGÖZ

 İÇİNDEKİLER

BAŞLIK ...........................................................................................................................................i
TEŞEKKÜR ................................................................................................................................... ii
İÇİNDEKİLER.............................................................................................................................. iii
ŞEKİLLERİN LİSTESİ .................................................................................................................. v
ÇİZELGELERİN LİSTESİ .......................................................................................................... vii
RESİMLERİN LİSTESİ ............................................................................................................. viii
SİMGELER VE KISALTMALAR ................................................................................................ix
1. GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
2. ZEMİNLER NASIL OLUŞUR? .............................................................................................. 2
2.1 Zemin Tanımı ...................................................................................................................... 2
2.2 Zemin Oluşumu ................................................................................................................... 2
2.2.1 Fiziksel Ayrışma ........................................................................................................... 3
2.2.2 Kimyasal Ayrışma ........................................................................................................ 3
2.3 Zemin Türleri ....................................................................................................................... 4
3. KİLİN TANIMI ....................................................................................................................... 6
3.1 Kil Nedir? ............................................................................................................................ 6
3.2 Kil-Zemin İlişkisi ................................................................................................................ 6
3.3 Killerin Tanelerinin Şekilleri ve Özellikleri ........................................................................ 6
3.4 Killerde Yapı ve Kil Dokusu ............................................................................................... 8
3.4.1 Özgül Yüzey ................................................................................................................. 8
3.4.2 Yüzey Alanı .................................................................................................................. 9
4. KİL MİNERALLERİNİN KRİSTAL YAPISI VE ÇEŞİTLERİ .......................................... 11
4.1 Kil Minerallerinin Çeşitleri ............................................................................................... 11
4.1.1 Kaolinit Grubu Kil Mineralleri ................................................................................... 12
4.1.2 Smektit Grubu Kil Mineralleri .................................................................................... 16
4.1.3 İllit ve Vermikülitler Grubu Kil Mineralleri ............................................................... 19
4.1.4 Klorit Grubu Kil Mineralleri....................................................................................... 21
5. KİLLERİN FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ .................................................... 23
5.1 Kıvam ve Kıvam Limitleri ................................................................................................ 24
5.2 Kıvam Limitlerinin Mühendislikte Kullanımı ................................................................... 28
5.3 Tabii Killerin Kıvamı ........................................................................................................ 29
6. KİL MİNERALLERİN OLUŞUMU .................................................................................... 30
7. KİLLERİN KULLANIM ALANLARI ................................................................................. 34
7.1 Kil Minerallerinin Çeşitleri ............................................................................................... 34
7.1.1 Kaolinler ..................................................................................................................... 34
7.1.2 Bağlama Kili ............................................................................................................... 34
7.1.3 Halloysit Türü Kil Grubu ............................................................................................ 35
7.1.4 Şamot Killeri ............................................................................................................... 35
7.1.5 Bentonitler .................................................................................................................. 35
7.1.5.1 Şişme Özelliği Olan Bentonitler ......................................................................... 36
7.1.5.2 Şişme Özelliği Olmayan Bentonitler................................................................... 36
7.1.6 Yıkama Kili................................................................................................................. 36
7.1.7 Diğer Killer ................................................................................................................. 37
 7.2 Killerin Diğer Endüstrilerdeki-Sektörlerdeki Kullanım Alanları ...................................... 37
7.2.1 Seramik Endüstrisi ...................................................................................................... 37
7.2.2 Kâğıt Endüstrisi .......................................................................................................... 37
7.2.3 Petrol Endüstrisi .......................................................................................................... 37
7.2.4 Ziraat Sektörü ............................................................................................................. 37
7.2.5 İnşaat Sektörü ............................................................................................................. 37
7.2.6 Sağlık Sektörü ............................................................................................................. 37
8. KİLLERİN MÜHENDİSLİK ÖZELLİKLERİ ...................................................................... 39
8.1 Killi Zeminler-Şişen Zeminler İlişkisi ............................................................................... 39
8.2 Şişen Zeminlerin Orijini ve Oluşumu ................................................................................ 41
8.3 Şişen Zeminlerin Özellikleri .............................................................................................. 41
8.3.1 Göçebilen Zeminler .................................................................................................... 45
8.3.2 Dağınık Yapılı Killer .................................................................................................. 46
8.4 Şişen Killerin Özellikleri ................................................................................................... 46
8.5 Killerde Nem Etkileşimi .................................................................................................... 50
8.6 Şişmeye Etki Eden Faktörler ............................................................................................. 51
8.6.1 Mineralojik Yapı ......................................................................................................... 51
8.6.2 Başlangıç Su Muhtevası .............................................................................................. 52
8.6.3 Kuru Birim Hacim Ağırlığı ......................................................................................... 54
8.6.4 Örtü Yükü (Sürşarj) .................................................................................................... 55
8.6.5 Nem Etkileşimi ve Kristal Yapısı ............................................................................... 56
8.6.6 Kompaksiyon .............................................................................................................. 56
8.6.7 Şişmeye Etki Eden Diğer Faktörler ............................................................................ 57
8.7 Şişme Mekanizması ........................................................................................................... 58
8.7.1 Kil Minerallerinin Difüz (Elektriksel) Çift Tabaka Özelliği ...................................... 58
8.7.2 Katyon Değişim Kapasitesi ........................................................................................ 60
8.8 Şişmenin Aşamaları ........................................................................................................... 60
8.9 Şişen Zeminlerin Belirlenmesi .......................................................................................... 61
8.9.1 Ampirik Yöntemler ..................................................................................................... 61
8.9.2 Direk Deney Yöntemleri (ödometre yöntemleri) ........................................................ 66
8.10 Şişen Zeminlerin Belirlenmesi ........................................................................................ 67
8.10.1 Şişen Zemini Kaldırma ve Yer Değiştirme .............................................................. 67
8.10.2 Kompaksiyonun Kontrol Edilmesi ........................................................................... 67
8.10.3 Ön Islatma................................................................................................................. 68
8.10.4 Su Muhtevası Kontrolü ............................................................................................. 68
8.10.5 Kimyasal Stabilizasyon ............................................................................................ 69
8.10.6 Organik Bileşiklerle Zemin Islahı ............................................................................ 70
8.10.7 Kullanılabilecek Diğer Yöntemler ............................................................................ 71
9. ŞİŞEN ZEMİNLERİN İMAR PLANLAMASINA ETKİSİ VE İMARA ESAS JEOLOJİK-
JEOTEKNİK ETÜT ÇALIŞMALARINDA KİLLERİN ÖNEMİ ............................................. 72
9.1 İmar Planlaması Çalışmaları .............................................................................................. 72
9.2 İmara Esas Jeolojik-Jeoteknik Etüt Çalışmaları ................................................................ 73
10. SONUÇ .................................................................................................................................. 74
11. ÖNERİLER ............................................................................................................................ 75
12. KAYNAKLAR ...................................................................................................................... 78
 ŞEKİLLERİN LİSTESİ

ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa No

Şekil 2.1 Zemin profilinin şematik gösterimi ............................................................................. 2

Şekil 2.2 Kaya zemin kaya sadeleştirilmiş dönüşüm çemberi .................................................... 3
Şekil 3.1 Kaolinit ve İllit tane şekilleri ....................................................................................... 7
Şekil 3.2 İnce plaka veya levha şeklindeki temsili bir kil tanesi ................................................ 8
Şekil 3.3 Killerde yapı ................................................................................................................ 8
Şekil 3.4 Kil dokusu .................................................................................................................... 8
Şekil 3.5 Özgül yüzeyin hesaplanması ....................................................................................... 9
Şekil 3.6 Kil parçacığı ve katyonlar ............................................................................................ 9
Şekil 3.7 Kil partiküllerinin görünümü ....................................................................................... 9
Şekil 4.1 Tetrahedron tabakası (a) silis tetrahedron (b) tetrahedral tabaka (c) silika tabakasının
temsili gösterimi ........................................................................................................................ 11
Şekil 4.2 Oktahedron tabakası (a) alüminyum oktahedron (b) oktahedral tabaka (c) alümina
tabakasının temsili gösterimi .................................................................................................... 12
Şekil 4.3 Kaolinitin atomik yapısı .............................................................................................. 13
Şekil 4.4 Kaolinitin yük dağılımı .............................................................................................. 13
Şekil 4.5 Killeşme akış diyagramı ............................................................................................ 14
Şekil 4.6 Kaolinitin şematik taslağı .......................................................................................... 15
Şekil 4.7 Kaolinitin şematik görünümü .................................................................................... 15
Şekil 4.8 Montmorillonitin atomik yapısı ................................................................................. 16
Şekil 4.9 Montmorillonitin şematik görünümü ......................................................................... 17
Şekil 4.10 Montmorillonitin şematik taslağı ............................................................................. 17
Şekil 4.11 İllit türü minerallerin şematik görünümü ................................................................. 20
Şekil 4.12 İllitin şematik taslağı ................................................................................................ 20
Şekil 4.13 Kloritin şematik taslağı ............................................................................................ 21
Şekil 5.1 Kil minerallerindeki silis levhasının ana ünitesi ........................................................ 23
Şekil 5.2 Kil minerallerindeki alüminyum veya magnezyum levhasının ana ünitesi ............... 24
Şekil 5.3 Çift katman dağılımı .................................................................................................. 25
Şekil 5.4 Çift katmanda dipolar moleküllerin çekimi ............................................................... 25
Şekil 5.5 Zeminlerde su muhtevası-hacim değişimi davranışı ve kıvam limitlerinin
tanımlanması ............................................................................................................................. 27
Şekil 5.6 Casagrande plastisite kartı ......................................................................................... 28
Şekil 6.1 Kil minerallerinin oluşum şekilleri ............................................................................ 30
Şekil 6.2 Kum, silt ve kilin özellikleri ...................................................................................... 30
Şekil 6.3 Kil minerallerini oluşturan silika tetragon ve alüminyum oktedral yapılar ............... 31
Şekil 6.4 Birçok tetragon yapının bir araya gelerek tabakalı bir yapı oluşturması ................... 31
Şekil 6.5 Basitleştirmek için silika tetragon tabakalarının gösterimi........................................ 31
Şekil 6.6 Alüminyum oktedral tabakalarının gösterimi ............................................................ 31
Şekil 6.7 Farklı kil minerallerinin oluşum şekilleri .................................................................. 32
Şekil 6.8 Kaolinit mineralinin yapısını gösteren şekil .............................................................. 32
Şekil 6.9 Montmorillonit mineralinin yapısını gösteren şekil ................................................... 32
Şekil 6.10 İllit mineralinin yapısını gösteren şekil ................................................................... 33
Şekil 8.1 Kuru killi zemin ve suya doygun killi zemin ............................................................. 41
Şekil 8.2 Killerde şişme potansiyeli .......................................................................................... 42
Şekil 8.3 Şişme yüzdesi tahmini ............................................................................................... 43
Şekil 8.4 Casagrande’ye göre yüklü zeminde göçme mekanizması ......................................... 45
Şekil 8.5 Zeminlerde göçebilirlik sınıflandırması..................................................................... 46
Şekil 8.6 Difüz çift tabaka teorisine göre bir kil partikül yüzeyine bitişik anyon ve katyonların
dağılımı ..................................................................................................................................... 52
Şekil 8.7 Su içeriğinin hacim değişimine etkisi ........................................................................ 53
Şekil 8.8 Başlangıç su içeriğinin şişme yüzdesine etkisi .......................................................... 53
Şekil 8.9 Başlangıç su içeriğinin şişme basıncına etkisi ........................................................... 53
Şekil 8.10 Su muhtevasının hacim değişimine etkisi ................................................................ 54
Şekil 8.11 Kuru birim hacim ağırlığının hacim değişimine etkisi ............................................ 54
Şekil 8.12 Kuru birim hacim ağırlığın şişme yüzdesine etkisi ................................................. 55
Şekil 8.13 Kuru birim hacim ağırlığın şişme basıncına etkisi .................................................. 55
Şekil 8.14 Şişme yüzdesi - sürşarj yük ilişkisi .......................................................................... 55
Şekil 8.15 Killerde kristallerarası şişme ................................................................................... 56
Şekil 8.16 Kompaksiyon yönteminin şişmeye olan etkisi ........................................................ 57
Şekil 8.17 Kil mineralinin difüz (elektriksel) çift tabaka özelliği ............................................. 59
Şekil 8.18 Şişme mekanizması.................................................................................................. 61
Şekil 8.19 Seed ve diğerleri (1962) tarafından önerilen sınıflandırma sistemi ......................... 64
Şekil 8.20 Van Der Merve (1964) tarafından önerilen sınıflandırma abağı ............................. 64
Şekil 8.21 Lambe (1960)’a göre şişme indisi-potansiyel hacim değişimi ilişkisi .................... 65
Şekil 8.22 Şişen zeminin kazık temel ile iyileştirilmesi ........................................................... 71
 ÇİZELGELERİN LİSTESİ

ÇİZELGELERİN LİSTESİ Sayfa No

Çizelge 2.1 Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma Sistemi .............................................................4

Çizelge 2.2 Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırmasında kullanılan semboller ................................ 5
Çizelge 2.3 Amerikan Karayolları Zemin Sınıflandırma Sistemi ............................................... 5
Çizelge 3.1 Kil yüklerinin karşılaştırılması ................................................................................ 9
Çizelge 3.2 Tanelerin ortalama boyutları ve spesifik yüzeyleri ................................................10
Çizelge 4.1 Bazı kil minerallerinin genel özellikleri ................................................................18
Çizelge 5.1 Kil cinsine göre aktivite katsayısı ..........................................................................28
Çizelge 5.2 İnce taneli zeminlerin kıvamı.................................................................................29
Çizelge 8.1 Kil minerallerinin iklim ve ana kaya koşullarına göre oluşumu ............................41
Çizelge 8.2 Şişme potansiyeli sınıflandırması ..........................................................................42
Çizelge 8.3 Şişme potansiyeli formülleri ..................................................................................44
Çizelge 8.4 Şişen killerde muhtemel hacim değişikliği verileri ...............................................44
Çizelge 8.5 Değişebilir katyon cinsinin şişmeye olan etkisi .....................................................51
Çizelge 8.6 Şişmeye etki eden faktörler ....................................................................................58
Çizelge 8.7 Kil minerallerinin katyon değişim kapasite değerleri ............................................60
Çizelge 8.8 Etkili endeks özellikleri ile şişme derecesinin belirlenmesi ..................................62
Çizelge 8.9 Killerin aktivite değerlerine göre sınıflandırılması ................................................63
Çizelge 8.10 PVC oranlarına göre şişme kriterleri ...................................................................65
Çizelge 8.11 Chen (1988)’e göre şişme potansiyelinin plastisite indisine göre değişimi .........66
 RESİMLERİN LİSTESİ

RESİMLERİN LİSTESİ Sayfa No

Resim 3.1 Killerin özel mikroskoplardaki iki farklı görüntüsü ..................................................7

Resim 4.1 Kaolinitin elektron mikroskoptaki görüntüsü ..........................................................15
Resim 4.2 Montmorillonitin elektron mikroskoptaki görüntüsü ..............................................18
Resim 4.3 İllitin elektron mikroskoptaki görüntüsü .................................................................21
Resim 8.1 Zemindeki şişmeye bağlı tek katlı yapıda meydana gelen çatlama .........................39
Resim 8.2 Zemindeki şişmeye bağlı bahçe duvarında meydana gelen çatlama .......................39
Resim 8.3 Zemindeki şişmeye bağlı çok katlı yapıda meydana gelen çatlama ........................40
Resim 8.4 Zeminde görülen şişme ve kabarmanın yapılara verdiği zarar ................................40
Resim 8.5 Yüksek-çok yüksek plastisiteli kilin yapıya verdiği zarar .......................................47
Resim 8.6 Yapılarda gözlenebilen kırık ve çatlaklar ................................................................47
Resim 8.7 Bahçeli evlerde kilden meydana gelen çatlaklar ......................................................48
Resim 8.8 Kilin betonarme yapıların dış cephelerine verdiği zarar ..........................................48
Resim 8.9 Kilin yapılara verdiği zarar ......................................................................................49
Resim 8.10 Kilin bataklık ve sulak alanlara verdiği zarar ........................................................49
Resim 8.11 Killi zeminlerde oluşan kuruma çatlakları .............................................................50
Resim 8.12 Yüzey sel suların yapı temelinden uzaklaştırılması ...............................................68
Resim 8.13 Şişen zeminlerin kireçle iyileştirilmesi ..................................................................70

viii
 SİMGELER VE KISALTMALAR

Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda

sunulmuştur.

Simgeler-Kısaltmalar Açıklama

A° Angstrom
Al Alüminyum
AASHTO Amerikan Karayolları Zemin Sınıflandırma Sistemi
ASTM Amerikan Test ve Materyalleri Topluluğu
Ca Kalsiyum
CaCO3 Kalsiyum Karbonat
cm. Santimetre
cm2 Santimetrekare
cm3 Santimetreküp
CO2 Karbondioksit
°C Santigrat Derece
Fe Demir
gr. Gram
H Hidrojen
H2 O Su
K Potasyum
KCl Potasyum Klorür
kg. Kilogram
kN Kilonewton
kPa Kilopascal
Li Lityum
lt Litre
m. Metre
m2 Metrekare
m3 Metreküp
meq Miliekivalan
Mg Magnezyum
mm. Milimetre
mm2 Milimetrekare
Na Sodyum
O2 Oksijen
OH Hidroksil
PVC Potansiyel Hacim Değiştirmesi
Si Silisyum
TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği
TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
USA Amerika Birleşik Devletleri
USCS Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma Sistemi
vb. Ve Benzeri, Ve Buna Benzer
μm Mikrometre

ix
1. GİRİŞ

Bu akademik çalışmada; zeminin tanımı, nasıl oluştuğu ve türleri, kilin tanımı, kil-
zemin ilişkisi, kil tanelerinin şekilleri ve özellikleri, kil dokusu, killerin yapısı, kil
minerallerinin kristal yapısı ve çeşitleri, killerin fiziksel ve kimyasal özellikleri, kil
minerallerin oluşumu, killerin kullanım alanları, killerin mühendislik özellikleri, killi
zeminler-şişen zeminler ilişkisi, şişen zeminlerin orijini ve oluşumu, şişen zeminlerin
özellikleri, şişen killerin özellikleri, killerde nem etkileşimi, şişmeye etki eden faktörler, şişme
mekanizması, şişen zeminlerin belirlenmesi ve şişen zeminleri iyileştirme yöntemleri
mühendislik bilgileri ve tecrübeleri göz önünde bulundurularak açıklanmaya çalışılmıştır.
Buradaki amaç, tüm mühendislik yapılarının iş sağlığı ve güvenliği de düşünülerek daha
dikkatli ve düzenli yapılmasına destek olmaktır.
Ülkemizin bir deprem kuşağında yer aldığı da göz önüne alındığında, kil-zemin
ilişkisinden kaynaklanan şişen zeminlerin, şişmeye bağlı birçok mühendislik probleminin
çözülmesi ve bu tür mühendislik problemlerinin tekrarlanmaması da amaçlanmıştır.
Şişen zeminler; su içeriği arttığında şişen, su içeriği azaldığında büzüşen, mühendislik
yapılarında ciddi sorunlara neden olan zemin türleridir. Bu tür zeminler, genellikle kil mineral
gruplarından oluşmakla birlikte, her bir mineral grubunun davranışının birbirinden farklı
olması sebebiyle mineral tiplerinin belirlenmesi ve böylece killi zeminlerin endeks özellikleri
ortaya konularak davranışı hakkında bilgi sahibi olunması ve kilin içerdiği mineral oranlarının
ve türlerinin belirlenmesi de mekanik davranışlarının anlaşılabilmesi açısından önem taşır.
Killerin fiziko-kimyasal özellikleri ile kıvam özelliklerinin ve kilin mineral türünün
birtakım deneylerle tespit edilmesi, kilin davranışı hakkında ipuçları vererek, planlama
aşamasında veya sonrasında meydana gelebilecek olumsuzlukların önüne geçilmesinde yol
gösterici olmaktadır.
Şişme potansiyeline sahip zeminler, mühendislik yapılarında ciddi hasarlara sebep
olduğundan ve bundan sonra da sebep olabileceğinden dolayı sadece ülkemizde değil dünya
genelinde de problem teşkil etmektedir. Şişen zeminlerdeki hareketler ve meydana getirdikleri
hasarlar genel olarak çok yavaş gelişir. Depremler, seller, heyelanlar kadar ani ve hızlı
gelişmez. Ayrıca can kaybına değil de daha çok maddi hasarlara ve ciddi ekonomik kayıplara
sebep olurlar. Bu nedenle, şişmeye neden olan zemin türünün doğru tespit edilmesi, tasarım
ve planlama aşamasının doğru yapılması, bu tür zeminlerde uygulanacak mühendislik
yapısına uygun koruyucu önlemler alınması ve tasarlanması önem arz etmektedir.

1
2. ZEMİNLER NASIL OLUŞUR?

2.1. Zemin Tanımı

Zemin; tanelerden oluşan, taneler arası boşluklarında su ve/veya hava bulunduran,

çökel ortamlarında çökelmiş fakat diyajeneze (taşlaşmaya) uğramamış, gevşek tutturulmuş
kırıntılı çökellerden meydana gelen doğal malzemelerdir (Şekil 2.1). Zemin, diğer bir tanımla
katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç fazdan oluşan, izotrop ve homojen özellik göstermeyen,
özellikleri; zaman, jeolojik tarihçe ve çevre koşullarına bağlı olarak kayaların ayrışması
sonucu büyük değişiklikler gösteren malzemeler olarak da tanımlanabilir (Özaydın, 2011).

Şekil 2.1 Zemin profilinin şematik gösterimi (Özaydın, 2011).

Zemini oluşturan taneler aradaki matriks (çimento) malzemenin etkisiyle birbirine

iyice tutturulmuş halde bulunuyorsa (taşlaşma süreçlerini tamamladıysa) o zaman kaya veya
kayaç adını alır. Bu adlandırma, zeminin kullanıldığı yere göre değişmektedir.

2.2. Zemin Oluşumu

Yer yüzeyindeki zeminler, oluşum mekanizmasına göre taşınmış (transported)

zeminler ve yerinde oluşmuş artık-kalıntı (rezidüel-residüel) zeminler olarak ikiye ayrılır:
Yerinde oluşmuş zeminler; kayaların yer değiştirmeden fiziksel ve kimyasal
etkenlerle daha ufak parçalara ufalanarak ayrılması yoluyla oluşur. Bu tür zeminler killi,
granüler (taneli) veya karışık malzemeden oluşabilir. Granüler zeminler, çakıllı veya kumlu
olup çimentolaşmamış malzemenin çökelmesi ile oluşur. Killi zeminler ise silikat içeren
kayaçların bozuşması, kireçtaşlarındaki CaCO3’ların çözülmesi ve şeyllerin ufalanması
sonucu oluşmaktadır. Rezidüel zeminler oluştuktan sonra organik maddeler, iklim ve su ile
biyolojik etkileşimde bulunarak organik zeminlere dönüşebilir.
Taşınmış zeminler; kayaların aşınarak yer değiştirmesi ve taşındığı ortamda
çökelmesi sonucu oluşur. Bu taşınmayı sağlayan en önemli faktörlerden biri akarsulardır.
Akarsuların etkisiyle taşınan malzeme herhangi bir deniz ya da göle ulaştığında kaba taneliler
önce, ince taneliler daha sonra olmak üzere derecelenerek çökelir. Bu çökelimler alüvyal

2
zemini oluşturarak akarsu yatağının üst kesiminde kaba taneliler, (kum çakıl gibi) alt
kesimlerinde ise daha ince (kil, silt gibi) malzemelerin çökelimini sağlar. Bunun dışında
rüzgârların etkisi sonucu aşınmış kayaların taşınarak çökelmesi sonucu oluşan eolin zeminler
(rüzgâr kumulları), gravite etkisi sonucu dağların eteklerinde ve yamaçlarda çökelmesi sonucu
kolüviyal (moloz) zeminler, buzulların etkisiyle akarsu yataklarına taşınarak gelen ve burada
çökelerek oluşan buzul zeminler (till ve morenler), volkanik lavların çeşitli faktörlerle
çökelmesiyle oluşan piroklastik zeminler taşınmış zeminlere örnektir.
Zemin, kayaçların mekanik ve kimyasal koşullar altında binlerce yıl içerisinde ayrışıp
parçalanması sonucu oluşmaktadır. Bu parçalanma işlemi kimyasal ayrışma/çözünme veya
fiziksel parçalanma/ufalanma yolları ile gerçekleşmektedir (Şekil 2.2).

2.2.1. Fiziksel Ayrışma (Physical Weathering)

Zeminlerin fiziksel ayrışması zeminin kimyasal yapısı bozulmadan mekanik yollarla

daha küçük parçalara ayrılmasıyla olur. Buna da sebep olan en önemli etken basınç
değişimleridir. Bu basıncın değişme nedenleri: buzullar, rüzgâr, erozyon, don olayları,
sıcaklık farkları, yer çekimi, akarsular, bitki ve ağaç kökleri ile canlı organizmalardır.

2.2.2. Kimyasal Ayrışma (Chemical Weathering)

Yağmur suları havada bulunan Oksijen (O2) ve Karbondioksiti (CO2) eriterek,

yüzeydeki toprakta bulunan asitlerle birlikte kayalarda kimyasal tepkimelere neden olur.
Ayrıca bitkilerin ve organizmaların faaliyetleri sonucu oluşan bakterilerin salgıladığı asitler
de kayaların kimyasal ayrışmasına yol açar. Böylece farklı türlerde zeminler ortaya çıkar.

Şekil 2.2 Kaya zemin kaya sadeleştirilmiş dönüşüm çemberi.

(https://www.academia.edu/13437202/ZEMİN_MEKANİĞİ_FİZİKSEL_VE_MEKANİK_Ö
ZELLİKLERİ)
3
2.3. Zemin Türleri

Zeminler için çeşitli mühendislik uygulamalarına yönelik sınıflandırmalar önerilmiştir.

Bunlar arasında Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma Sistemi (USCS) en yaygın olarak
kullanılanıdır.
Birleşik Zemin Sınıflandırma Sistemi’nde tane çapına göre tanımlama yapılır. Bu
tanımlamaya göre çapı; 300 mm.’ den büyük olanlar blok, 75- 300 mm. arasında olanlar kaya,
75 mm.-4,75 mm. aralığındakiler çakıl, 4,75 mm. ile 0,075 mm. aralığındakiler kum, 0,075
mm. ile 0,002 mm. aralığındakiler silt, tane boyutu 0,002 mm.’ den küçük olanlar ise kil
olarak sınıflandırılır (Çizelge 2.1). Ayrıca bu sınıflandırma sisteminde tane boyundan farklı
olarak Atterberg limitleri dikkate alındığında killer jeoteknik özelliği itibarıyla, plastisitesi
yüksek kil (CH) ve plastisitesi düşük kil (CL) olarak sınıflandırılır ki, bu tür killerin şişme
potansiyeline sahip oldukları düşünülür. Bu sınıflandırma sisteminde zeminlerin
granülometrik ve plastisite özellikleri kullanılarak ve iki harfli grup sembollerinin birincisi
esas zemin tipini, ikincisi ise plastisite özelliklerini ifade etmektedir. Örneğin GP sınıflaması
‘’kötü derecelenmiş çakılı’’, CL ise ‘’düşük plastisiteli kili’’ifade eder (Çizelge 2.2).

Çizelge 2.1 Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma Sistemi (USCS).

4
 Çizelge 2.2 Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırmasında kullanılan semboller.

Zeminler, Amerikan Karayolları Sınıflandırma Sistemine (AASHTO) göre de Çizelge

2.3’ te görüldüğü gibi gruplara ayrılır. Bu sınıflandırma zeminlerin yol, alt yapı malzemesi
olarak değerlendirilmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilmiştir. Buna göre zeminler, yedi
temel gruba ayrılmış olup ayrıca iri taneli zeminler ve kil-silt türü zeminler olmak üzere de iki
grupta toplanmıştır. 200 nolu elekten geçenlerin oranı eğer % 35‘ten az ise, iri taneli
zeminleri; % 35’ten fazla olanlar ise kil - silt türü ince taneli zeminleri oluşturmaktadır.
Sınıflamada A6 veya A7 olarak sınıflandırılan zeminlerin şişme potansiyeline sahip oldukları
düşünülmektedir.
Çizelge 2.3 Amerikan Karayolları Zemin Sınıflandırma Sistemi (AASHTO).

5
3. KİLİN TANIMI

3.1 Kil Nedir?

Tane boyutu < 0.002 mm. olan zeminlerdir. Kil zeminler farklı kil minerallerinin bir
araya gelmesi ile oluşur. Kil, hidratlı alüminyum ve magnezyum silikatlarından oluşan, tane
boyutu 2 mikron veya daha küçük olan, aynı boyuttaki başka minerallerden farklı olarak su ile
karıştırıldığında çamur oluşturan, hamur halinde şekil verilebilecek kadar plastisiteye
sahipken pişirildiğinde büyük dayanım artışları gösteren bir katı maddeye dönüşen,
ıslatıldığında ise genellikle hacim artışı gösteren, kurutulduğunda ise hacmi azalan ve
genellikle çatlayan yapıya sahip bir mineraldir.
Kil türleri; zeminin geçirimliliği, şişme-büzülme davranışı, sıkışabilirlik ve kayma
direnci gibi özelliklerinden dolayı geoteknik mühendisliğinde tanımlanma açısından büyük
önem taşır. Kil mineralinin türü ana kayaçtan çok çevre koşullarınca belirlenir. Kil
mineralinin oluşmasında ortamdaki suyun etkisi büyüktür. Kilin oluşum süreci aşağıdaki
gibidir;
- Alkali metaller silikayı çökeltir (floklanma, yumaklanma),
- K+, Na+, Li+ gibi alkali metaller silikayı dağıtır,
- Düşük pH sistemi floklandırır,
- Yüksek elektrolit içeriği sistemi floklandırır,
- Alümina yüklü çözeltiler silikalılara oranla daha kolay floküle olur,
- Yeraltı suyu hareketi veya yüzeyden su sızması dağınık (disperse) fazı daha kolay sistem
dışına alır.

3.2 Zemin Kil-İlişkisi

Zeminler, kayaçların çeşitli nedenlerle ayrışması sonucu meydana gelir. Zeminlerin

mühendislik özellikleri onların mineral yapısına bağlıdır. Zeminlerin mineral içeriği, çakıl,
kum, siltler çoğunlukla kuvars minerallerinden, killer ise silikatlardan oluşmuştur.

3.3 Killerin Tanelerinin Şekilleri ve Özellikleri

Killer için tane şekli elektron mikroskoplarla saptandığı gibi plaka biçimindedir. Bu
plakaların genişlik, uzunluk ve kalınlık oranları mineral yapılarına bağlı olarak farklılıklar
göstermektedir. Şekil 3.1’de görülen bilhassa bazı illit grubu killer gibi, çubuk biçiminde de
kil tanecikleri olan killer tabiatta vardır.

6
 Şekil 3.1 Kaolinit ve İllit tane şekilleri.

Kaolin tanelerinin yüzeylerinin 10-8 m(=100 A°) mertebesinde düz olduğu ve en küçük
kil taneciklerinden biri olan montmorillonit grubu killerin de plaka kalınlığı yaklaşık 10-9 m
(10 A°) olduğu ve yüzeyin ise 10-10 m ( =1 A°) mertebesinde düz sayılması mümkündür. İnce
taneli zeminlerde atomların yapısı, yerleşimi ve birleşimi; permeabilite, sıkışabilirlik, kayma
mukavemeti ve gerilmelerin aktarılması bakımından önemli etkilere sahiptir.
Killer metal oksitlerle birlikte bulunduklarında doğal olarak renklenmelerinin yanında
organik maddeler de ihtiva ederler. Kil, saf durumda beyaz renklidir ve kaolen adını alır. Kilin
rengi, içinde bulunan maddeler hakkında fikir vermektedir. Örneğin; sarı, pembe, kırmızımsı,
mavimsi, gri, yeşil ve siyahımsı olabilir. Kilde, limonit bulunması halinde rengi esmerdir.
Demir peroksit bulunması halinde rengi kırmızıdır. Manganez bioksit bulunması halinde rengi
siyahtır. Organik maddeler bulunması halinde rengi pembedir.
Kil taneleri levha (plaka) şeklindedir. Gözle ayırt edilemezler. Ancak özel
mikroskoplar yardımıyla tane şekilleri görülebilir.

Resim 3.1 Killerin özel mikroskoplardaki iki farklı görüntüsü.

7
 Şekil 3.2 İnce plaka veya levha şeklindeki temsili bir kil tanesi (Partikül).

3.4 Killerde Yapı (Structure) ve Kil Dokusu (Fabric)

Jeokimyasal çevre (pH, asitli ortamlar, sıcaklık, sudaki katyonların varlığı veya doğal
çimento özelliği gösteren mineraller) çökelme sırasında kil dokusunu önemli ölçüde etkiler.
Ayrıca kil taneleri çökelme boyunca üzerine etkiyen kuvvete dik doğrultuda yerleşim veya
dizilim gösterirler.
Kendine has dokusu nedeniyle kil taneleri büyük miktarlarda su tutmaktadırlar.
Depolanma ve çökelme sırasında boşluklarda bulunan yer altı suyu içerisindeki doğal çimento
özelliği gösteren minerallerden dolayı meydana gelen jeokimyasal olaylar, killere ilave bir
dayanım kazandırır. Jeokimyasal olaylar ve diyajenezin önemi burada ortaya çıkmaktadır.

Şekil 3.3 Killerde yapı (Structure). Şekil 3.4 Kil dokusu (Fabric).

3.4.1 Özgül Yüzey (Specific Surface)

Birim kütleye gelen yüzey alana özgül yüzey denir (mm²/gr). Tane boyutu küçüldükçe
özgül yüzey artmaktadır. Dolayısıyla su tutma özelliği veya su içeriği de artmaktadır.

8
 Şekil 3.5 Özgül yüzeyin hesaplanması. Şekil 3.6 Kil parçacığı ve katyonlar.

Şekil 3.7 Kil partiküllerinin görünümü. Çizelge 3.1 Kil yüklerinin karşılaştırılması.

3.4.2 Yüzey Alanı

Kil mineralinin yüzey alanı, dış yüzey alanlarıyla çözelti halindeki iyonların
geçebilecekleri iç boşlukların yüzey alanlarının toplamıdır. Tane çapı veya boyutu
küçüldükçe, kilin yüzey alanı çok ileri düzeyde büyüme göstermektedir. Kil tanelerinin
boyutları ve spesifik yüzeyleri mineral yapısına bağlı olarak büyük farklılıklar göstermektedir.
Spesifik (Özgül) Yüzey = Yüzey alanı/hacim formülü ile bulunur.
Örneğin; çakıl tanesini 1 cm. kenarlı küp kabul edersek; hacmi V= 1 cm3, yüzey alanı
A=6(1x1)=6 cm3 ve yüzey alanı/hacim oranı A/V=6 olmaktadır. Aynı hacme, 1 mikron
boyutlu 1012 kil tanesi sığabildiğinden yüzey alanı 60000 cm3, A/V oranı da 60000 olacaktır.
Bunun sonucunda; silt ve daha iri tanelerin özgül yüzeyleri 1 m3/gr. iken, killerde aynı oran,
10-800 değerleri olmaktadır.
Çizelge 3.2’de tabii zeminlerde yaygın olarak rastlanılan kil minerallerinden oluşan
tanelerin ortalama boyutları ve spesifik yüzeyleri verilmiştir.

9
 Çizelge 3.2 Tanelerin ortalama boyutları ve spesifik yüzeyleri.

İnce taneli zeminleri oluşturan tanelerin mineral yapısı, boyutları ve biçimleri ile çok
yüksek spesifik yüzeye sahip olmaları, onların mühendislik özelliklerini ve zemin içindeki su
ile etkileşimini kontrol eden önemli unsurlar olmaktadır.

10
4. KİL MİNERALLERİNİN KRİSTAL YAPISI VE ÇEŞİTLERİ

Yapısal birimlerin (tetrahedral and octahedral tabakaları) farklı sayıda ve

kombinasyonda bir araya gelmesiyle farklı kil mineralleri oluşmaktadır.

4.1 Kil Minerallerinin Çeşitleri

Kil mineralleri, başlıca silisyum (dörtyüzlü-tetrahedron) ve alüminyum (sekizyüzlü-

octahedron) ünitelerinin birleşiminden oluşan alüminyum silikatlardır. Her bir dörtyüzlü
bölüm silisyum atomlarıyla çevrili dört oksijen atomundan ibarettir. Başlıca dört çeşit kil
minerali bulunmaktadır.
Killerin tane boyutları çok küçük olup sadece elektron mikroskobunda
görülebilmektedir. Killer, silis tetrahedron ve magnezyum veya alüminyum oktahedron olmak
üzere iki temel kristal yapıdan oluşur. Silis tetrahedron yapısı; merkezinde 1 Si (Silis) iyonu
ile 4 O2 (Oksijen) atomunun birleşmesinden oluşur. Kristal yapısı düzgün dörtyüzlü ve dört
köşeden oluşur. Silis tetrahedronlarının birleşmesi sonucu oluşan tabaka “tetrahedron
tabakası” veya “silis tabakası” olarak adlandırılır (Ünver, 2015). Silis tetrahedron ve
tetrahedron tabaka yapısı Şekil 4.1‘ de görülmektedir.

Şekil 4.1 Tetrahedron tabakası (a) silis tetrahedron (b) tetrahedral tabaka (c) silika tabakasının
temsili gösterimi (Fell, Macgregor ve Stapledon, 1992).
Alüminyum veya magnezyum oktahedron yapıda; merkezde Mg (Magnezyum) veya
Al (Alüminyum) iyonu ile köşelerde bulunan 6 Hidroksil iyonunun birleşmesinden oluşur.
Kristal yapısı düzgün sekizyüzlü ve altı köşelidir. Oktahedronların birleşmesi ile de

11
“oktahedron tabaka” veya “alümina tabakası” meydana gelir. Alüminyum oktahedron ve
oktahedral tabaka yapısı Şekil 4.2. ‘de görülmektedir (Z.Angın ve A.Angın, 2005).

Şekil 4.2 Oktahedron tabakası (a) alüminyum oktahedron (b) oktahedral tabaka (c) alümina
tabakasının temsili gösterimi (Fell vd., 1992).
Kil mineralleri kabaca 4 gruba ayrılmış olup, bunlar kaolinit grubu, illit grubu,
montorillonit grubu ve klorit grubu killerdir (Ünver, 2015).

4.1.1 Kaolinit Grubu Kil Mineralleri

Kaolin, mika ve feldispat içeriği yüksek magmatik kayaçlarda ve asidik (pH< 7)

ortamda kolayca oluşur. Şekil 4.3’te kaolinitin atomik yapısı gösterilmektedir. Kaolinin temel
yapısı üst üste gelmiş birer alümina:silika tabakasından oluştuğundan bu mineral ortamda
alüminanın bol, buna karşın silikanın az olduğu durumlarda daha rahat oluşur. Böyle ortam
ise elektrolit içeriği ve pH’nın düşük ve magnezyum, kalsiyum ve demir gibi iyonların suyla
sistem dışına yıkandığı durumlarda sağlanır.
Şekil 4.5’te tropik iklimde kil minerallerinin oluşmasında yağışın pH’a etkisi
görülmektedir. Yağışın sürekli olması kaolin (K) gelişimini önemli ölçüde artırmaktadır.
Kaolinitin yapısal formülü (OH)8 Si4 All4 O10 ‘dur.
Başlıca iki şekilde oluşurlar;
- Smektitin bulunduğu ortama yeterli miktarda Mg++ gelirse brusitin içerdiği aratabaka
suyunun yerini bir katyon alarak klorite dönüşüm sağlanır.
- Magmatik ve başkalaşım kayaçtaki biyotit ayrışmaya uğrayarak trioktahedral klorit ve
klorit-vermikülit karışık tabakalı mineralini oluşturur.

12
Şekil 4.3 Kaolinitin atomik yapısı (Das, B.M., 2002. Principles of Geotechnical Engineering,
Fifth Edition).
Kaolinitin ve serpentinin mineral partikülleri, kohezyon yönünde kümelenen temel
tabakalardan oluşurlar. Ardışık tabakalar arasındaki bağ, hidrojen bağlarıdır. Bu bağ, orta
tabakada genleşme özelliği yoksa yeterli bir dayanımdır.
Tetrahedral ve oktahedral tabakalardaki oksijen-oksijen aralığındaki küçük
değişikliklerden dolayı, ideal hegzagonal tetrahedral ağda bazı bozulmalar olur. Yukarı doğru
yönelmiş Si – O bağı oktahedranın üzerini kapatacak şekilde hafifçe eğilir. Bu yüzden, zemin
tanesinin en önemli öğesi olan kaolinit minerali, monokilinik yerine trikiliniktir.

Şekil 4.4 Kaolinitin yük dağılımı (Mitchell, J. K., 1976. Fundamentals of Soil Behaviour,
USA).

13
 Şekil 4.5 Killeşme akış diyagramı (Önalp, A., 2002. Geoteknik Bilgisi I, İstanbul).
Kaolinit grubu kil mineralleri sulu alüminyum silikatlarıdır. Bu tür kil mineralleri
uygun kimyasal ve fiziksel koşullarda feldispatça zengin magmatik kayaçların (granit, gnays,
diyorit) ayrışması sonucu oluşur. Ayrıca hidrotermal çözeltilerin etkisiyle uygun koşullarda
kendiliğinden (otojenik) mineral olarak da oluşabilirler (Öztürk, 2012).
Kaolinit grubu kil mineralleri kendi içerisinde üç gruba ayrılır:
a) Kaolin: Al2O3.2SiO.2H2O veya Al2(OH4)(SiO2O5)
b) Dikit ve Nakrit: Al2SiO5 (OH4) veya Al2O3.SiO2. H2O
c) Halloysit: Al2O3.2Si2.4 H2O veya Al2SiO5 (OH)4.n H2O

Kaolinit kristalleri levha şeklinde olup, tetrahedron (silika) ve oktahedron (alümina)

tabakaları içerir (Şekil 4.6). Tabakaların kalınlığı 72 Å olup, yanal boyutları 1000-20000 Å ve
kalınlığı da 100-1000 Å arasında değişmektedir. Bir katman iki tabakanın bir tanesinden
oluştuğundan 1:1 kil minerali olarak gösterilir (Şekil 4.7). Tabakaları bir arada tutan bağ
Hidrojen Bağları ve Van Der Waals kuvvetleridir. Bağ oldukça güçlüdür dolayısıyla
hidrasyonu önler bu nedenle de kil ıslandığında tabakalar arasında şişme görülmez.
Kristallerin arasına katyonların ve su moleküllerinin girebilmesi çok zordur. Bunun sonucu
olarak katyon değişim kapasitesi diğer kil minerallerine kıyasla düşüktür (3-15 meq/100gr).
Kaolinitin kristalleri montmorillonite göre daha büyüktür. Diğer kil minerallerine göre
kohezyon, plastiklik, şişme ve büzülme özellikleri kaolinitin çok zayıf olmakla birlikte
kaolinit ıslandığında plastisitesi orta dereceli olup içsel sürtünme açısı diğer kil
minerallerinden daha büyük olur. Özgül ağırlığı 2,60-2,68 gr/cm3, özgül yüzeyi 10 m2/gr

14
civarındadır. Kaolinitin elektron mikroskobundaki görüntüsü Resim 4.1’ de gösterilmektedir
(Ünver, 2015).

Şekil 4.6 Kaolinitin şematik taslağı (USCS, 2001a).

Şekil 4.7 Kaolinitin şematik görünümü (Başer, 2009).

Resim 4.1 Kaolinitin elektron mikroskoptaki görüntüsü (Minerology Database, 2016).

15
4.1.2 Smektit Grubu Kil Mineralleri

Silikanın bol olduğu ortamlarda gelişirler. Smektitler buharlaşmanın yağış düzeyini

geçtiği, böylece yıkanmanın yetersiz olduğu yarı kurak ve kurak iklimlerin tipik
mineralleridir. Herhangi bir nedenle yıkanma etkinlik kazanırsa smektitler kolayca kaolinite
dönüşebilir.
Montmorillonit, üç katmanlı ve eş boyutlu smektit grubu killerdendir. İllitle benzer
yapıya sahiptir. Montmorillonit, sekiz yüzeyli alüminyumda, demirin yerini magnezyumun
almasıyla oluşan isomorf (eş yapılı) yapıya sahiptir. Birim hücredeki montmorillonit formülü
(OH)4Si8(Al3.34 Mg0.66)O20 dir. Şekil 4.8’ de montmorillonitin atomik yapısı gösterilmektedir.
Genellikle çok ince eş boyutlu bir kabuk şeklinde meydana gelebilmektedir.

Şekil 4.8 Montmorillonitin atomik yapısı (Mitchell, J. K., 1976. Fundamentals of Soil
Behaviour, USA).
Montmorillonit çok farklı ortamlarda oluşabildiği gibi en fazla mağmatik kayaçların
ayrışma ürünü olarak kuru veya çöl iklimlerinde oluşur. Ayrıca montmorillonit minerali zayıf
drenaj koşullarında volkanik küllerin günlenmesi sonucu oluşabilirler veya deniz sularında da
meydana gelebilirler.
Montmorillonit grubu kil mineralleri kendi içerisinde dört gruba ayrılabilir:
a) Montmorillonit: Al2O3.4SiO2.H2O + nH2O
b) Baydellit: Al2O3.4SiO2.nH2O
c) Nontronit: (AlFe)2O3.3SiO2.nH2O
d) Saponit (Hektorit): 2MgO.3SiO2.nH2O

16
 Şişme potansiyeli en fazla olan kil minerali montmorillonit olup sebebi mineralojik
yapısındaki önemli farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Özgül spesifik yüzeyi diğer kil
minerallerinden çok daha fazla olan montmorillonitin su tutma potansiyeli, hacim değiştirme
ve plastisite özelliği yüksek olup doğada plaka şeklinde bulunur (Z. Angın, A. Angın, 2005).
Montorillonit minerali 2 tetrahedral tabakanın arasına 1 oktahedral tabakanın sıkışması
ile oluşur. Bu nedenle kristalleri 2:1 olarak gösterilir (Şekil 4.9). Bu tabakalar arasındaki bağ
çok zayıf bir bağ olması ve oktahedral levhada (-) negatif yük boşluğu olması sebebiyle su,
rahatlıkla tabakalar arasına girer ve tabakaları birbirinden ayırarak zeminde hacim
değişikliğine sebep olur. Şekil 4.10’de montmorillonitin şematik taslağı görülmektedir.

Şekil 4.9 Montmorillonitin şematik görünümü (Başer, 2009).

Montmorillonitin temel yapısındaki tabakalar, K iyonu dışında illitle benzerdir.
Boşluklar arasındaki zayıf bağla bağlanmış bağlantılı tabakalar, su molekülleri ve değişebilir
katyonlar tarafından doldurulmuştur. Montmorillonitteki ciddi ölçüdeki şişme, bu bağlantılı
tabakalar arasında absorbe olmuş ilave su içeriğine bağlı olarak meydana gelir (Başer, 2009).

Şekil 4.10 Montmorillonitin şematik taslağı (USCS, 2001c).

17
 Montmorillonit negatif yükle dolu geniş iç yüzeylere sahiptir. Bu nedenle katyon
değişim kapasitesi yüksek olup yaklaşık 80-150 meq/100 gr.’dır. Montmorillonit suya maruz
kaldığından düşük içsel sürtünmeye ve yüksek plastisiteye sahip olur. Kuruduğunda ise çok
fazla çatlama büzülme meydana gelir. Özgül ağırlıkları 2,2-2,3 gr/cm3 olup, özgül yüzeyleri
800 m2/gr. civarında değişmektedir. Montmorillonitin elektron mikroskobundaki görünümü
Resim 4.2’de gösterilmektedir (Ünver, 2015).

Resim 4.2 Montmorillonitin elektron mikroskoptaki görüntüsü (Minerology Database,

2016).
Montmorillonit, illit ve kaolinit killerinin genel özellikleri Çizelge 4.1’de
özetlenmiştir.

Çizelge 4.1 Bazı kil minerallerinin genel özellikleri (Ünver, 2015).

18
4.1.3 İllit ve Vermikülitler Grubu Kil Mineralleri

İllit, düzgün bir kristal yapıya sahip olduğundan rezidüel zeminlerde olduğu gibi
çökellerde de bulunur. Deniz ve okyanus sedimentlerinde bol miktarda illit olduğu gibi deniz
suyunda, yoğun potasyum iyonu bulunduğunda montmorillonitler de illite dönüşebilir. Ana
katyon potasyumdur. Vermikülit, mika ve kloritle karışık tabakalı killer de oluşturabilir.
İllit, mikadan farklı olarak aşağıdaki şekilde oluşur;
– İllitte, az miktarda Si4+ ‘nın yerini Al3+ alır.
– Tabaka dizilişlerinde bazı gelişigüzel durumlar vardır.
– İllitte oldukça az potasyum vardır. Düzgün dizilişli illit % 9-10 oranında K2O içerir.
– İllit partiküllerinin boyutları doğal olarak çok küçüktür.

Bazı illit mineralleri, oktahedral katmanında alüminyumla birlikte magnezyum ve

demir içerebilirler.
Vermikülit nemli ve ılıman iklimlerde daha sık görülür. Vermikülit yapısı, biyotit
mika tabakaları ve çift su molekül tabakalarının düzenli sıralanmasıyla oluşur. Magnezyum ve
kalsiyum varsa, çift su tabakası oluşur. Vermikülit için genel formül (OH)4 (Mg Ca)x (Si8-x
Alx) (Mg.Fe)6 O20y H2O olmakla birlikte burada; x = 1 ~ 1.4 ve y = 8 ‘dir.
İllit grubu gibi kil mineralleri feldispat veya mikanın ayrışması ile oluşabileceği gibi
herhangi bir çözeltiden çökelti olarak da oluşabilir. Yapı itibariyle montmorillonite benzer
fakat tane boyutu daha iridir.
İllit grubu kil mineralleri kendi içerisinde üç gruba ayrılabilir:
a) İllit: Al2O3.OH4K2 (Si6Al2) Al4O2
b) Muskovit: K2O.3Al2O3.6SiO2.2H2O
c) Biyotit: K2O.4MgO.2Al2O3.6SiO2.H2O

İllitin temel yapısı iki tabakalı silika tetrahedronlar ile birlikte alümina oktahedronlar
tabakasından oluşur. Bu nedenle, illitin kristal yapısı 2:1 olarak gösterilir (Şekil 4.11).
Oktahedral tabakada Mg (Magnezyum) ve Fe (Demir) ile Al’un (Alüminyum) kısmi yer
değiştirmesi; tetrahedral tabakada ise Al ile Si’in (Silis) kısmi yer değiştirmesi görülür (Şekil
4.12). Bu birleştirilen tabakalar, arasında tutulan K (Potasyum) iyonlarına bağlı olarak
(değiştirilemeyen) çok zayıf bağlarla bağlanmıştır (Başer, 2009).

19
 Şekil 4.11 İllit türü minerallerin şematik görünümü (Başer, 2009).

Şekil 4.12 İllitin şematik taslağı (USCS, 2001b).

İllitin içsel sürtünme açısı montorillonitten fazla, şişme kapasitesi azdır. Özgül ağırlığı
2,64-3,0 gr/cm3 arasında olup, özgül yüzeyi 80 m2/gr. civarındadır. İllitin elektron
misroskobundaki görünümü Resim 4.3 ’te yer almaktadır.

20
 Resim 4.3 İllitin elektron mikroskoptaki görüntüsü (Minerology Database, 2016).
4.1.4 Klorit Grubu Kil Mineralleri

Başlıca iki şekilde oluşurlar; birincisi smektitin bulunduğu ortama yeterli miktarda
Mg++ gelirse brusitin içerdiği ara tabaka suyunun yerini bir katyon alarak klorite dönüşüm
sağlanır. İkincisi ise, kor ve başkalaşım kayaçtaki biyotit ayrışmaya uğrayarak trioktahedral
klorit ve klorit-vermikülit tabakalı mineralini oluşturur.
Kimyasal formülü (Mg,Fe;Al)6(Al,Si)4O10(OH)8 olup, klorit grubu kil mineralleri
mafik açıdan zengin, düşük dereceli yeşil şist fasiyesindeki metamorfik kayalardan, genel
olarak deniz tortullarında çökelti kayalarından simektit ve K iyonlarının reaksiyonu sonucu
oluşur. (Lambe, T. W. 1960). Klorit taneleri dört katlı (2:1:1) yapısal tabakaya sahiptir (Şekil
4.13). Kloritlerin kristal yapısını mika ve brusit tabakaları meydana getirir (Yalçın, 1997).

Şekil 4.13 Kloritin şematik taslağı (USCS, 2001d).

21
 Kloritin kristal yapısında mika benzeri negatif yüklü düzenli katmanlar ile brusit
benzeri pozitif yüklü (oktahedral) tabakalar bulunur. Klorit grubu brunsvigit, nimit, diabantit,
pennantit, brunsvigit gibi mineralleri içerir.

22
5. KİLLERİN FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİ

Killer çapları 0.002 mm.’den daha ince olan zemin cinsidir. Çapları 0.001 mm.’den
daha küçük olanlara kolloidal kil adı verilir. Kil zemin, genellikle amorf bir görünüşe sahip
olduğu halde kil mineralleri kristal bir yapıya sahiptirler. Kristal olmayan tanelerin zeminin
plastik özellikleri üzerinde tesiri yok denecek kadar azdır. Kuartz gibi kristal bünyeye sahip
bazı minerallerde çapları 2 mikrondan ufak olmalarına rağmen zemine plastisite veya
kohezyon özellikleri vermezler. Kil minerallerinin kimyasal bileşeni alüminyum silikat
hidrattır.
Genel kimyasal formülleri ( m Al2O3, n SiO2, p H2O) seklinde olup m,n,p katsayıları
sisteme katılan alüminyum oksidin, silisyum oksidin ve suyun oranlarını ifade etmektedir.
Alüminyum yerine, bazı hallerde demir ve magnezyum hatta arı kilde hidrojen gelebilir.
Ayrıca potasyum, kalsiyum ve magnezyum, kil minerallerinin levhaları arasına girebilir.
Alüminyum, silis ve suyun farklı şekillerde birleşmesinden meydana gelen kil mineralleri
genellikle yaprak şeklindedir. Kil minerallerinin iç yapısı, kafes yapı şeklinde olup atomlar
birbirlerini takip eden levhalar üzerine yerleşmiştir. Levhalar arasında kimyasal bir bağ
mevcut değildir. Levhaların temas yüzeyleri boyunca mineraller kolaylıkla ayrılabilir. Oksijen
atomları veya hidroksil ile birleşmiş silisyum, alüminyum, magnezyum veya demir
atomlarından oluşmuş bu levhalar SiO2 veya Al2O3’den olabilir. Silis levhası çok sayıda dört
yüzeylinin birbirleri ile birleşmesinden meydana gelir. Bir dört yüzeylinin 4 köşesinde eşit
aralıklarla yerleşmiş oksijen atomları, merkezde bu atomlardan eşit uzaklıkta silisyum atomu
bulunur. Kil mineral yapısının iki ana birimi olan silis levhası ve alüminyum veya
magnezyum levhaları Şekil 5.1 ve Şekil 5.2’de gösterilmektedir.

Şekil 5.1 Kil minerallerindeki silis levhasının ana ünitesi.

Çeşitli kil minerallerini oluşturan silikat tabakalarının sınıflandırması üç kritere
bağlıdır; birim hücrenin yüksekliği veya tabakanın kalınlığı, birleşim tabakanın iyonik içeriği
ve iki sekizyüzlü veya üç sekizyüzlü arasındaki bağ, tabaka sırasının kümelenmesi ve

23
kümelenmenin düzen derecesidir. Alüminyum veya magnezyum levhası ise altı oksijen veya
hidroksil ile çevrelenmiş alüminyum veya magnezyum iyonlu sekiz yüzlüdür. Şekil 5.2’de
gösterildiği gibi; alüminyum, demir veya magnezyum atomları merkezde hidroksiller veya
oksijenler ise sekiz yüzeylinin köşelerinde bulunmaktadır.

Şekil 5.2 Kil minerallerindeki alüminyum veya magnezyum levhasının ana ünitesi.

Kuru kil su ile temas edince, suyu absorbe eder, hacmi genişler, şişer, yumuşar,
yoğrulabilir, şekillendirilebilir yani plastikleşir. Bu karakteristikler, kil kristalinin yapısıyla
yakından ilgilidir. Tabakalar arasına sızan su molekülleri bir taraftan kütleyi kapatıp şişirirken
diğer taraftan da yağlayıcı görevi yaparak tabakaların birbiri üzerinde kaymasını ve böylece
kütlenin şekil değiştirmesini ve kendisine verilen biçimi almasını yani plastikleşmesini sağlar.
Strüktür şemasının incelenmesinde görüldüğü gibi su molekülleri ile dört yüzlerin
tepelerindeki oksijen atomları arasında meydana gelen bu olay kilin cinsi ve su miktarı ile
yakından ilgilidir. Normal şartlar altında su muhtevası düşük killer bünyelerine su çekerler ve
hacimleri de bu ölçüde genişler. Suyun etkisi ile meydana gelen bu şişme ve kayganlıktan
faydalanarak kilin bünyesine bazı katkı maddeleri katmak ve bu karışıma istenilen yapıyı
vermek mümkündür. Bu olay zemin mekaniğinde “baz değişimi” olarak adlandırılır. Kil
kurumaya bırakıldığı zaman su kaybı ile birlikte boyutlarında küçülmeler olur. Malzemede
kalan su, birbirlerine değen zerrelerin aralarındaki boşluklarda tutulmaktadır. Bu anda su,
kilin bünyesinden ayrılsa bile numunede boy küçülmesi olmamaktadır.

5.1 Kıvam ve Kıvam Limitleri

Su muhtevası zeminlerin mühendislik davranışlarını etkileyen en önemli unsurdur.

Killer ve kil içeren kuru karışımlar suyla yoğrulduklarında toz görünümünden çamura, su
miktarı daha da arttırılırsa sıvıya dönüşürler. Bu değişime “kıvam” denir. Killi bir zeminin
kıvamı, yalnızca içerdiği su miktarı arttırılarak çok katı bir kıvamdan viskoz kıvama kadar
geniş bir aralık içinde değiştirilebilmektedir. Su muhtevasına bağlı olarak meydana gelen
değişiklikler, taneleri oluşturan minerallerin kristal yapısına, zeminin arazideki çökelme
24
koşullarına ve boşluklardaki zemin suyunun kimyasal özelliklerine bağlı olmaktadır. Bu
yüzden, su muhtevasından kaynaklanan değişimler çok farklılık oluşturmaktadır.

Şekil 5.3 Çift katman dağılımı (Das, B.M., 2002. Principles of Geotechnical Engineering,
Fifth Edition).

Şekil 5.4 Çift katmanda dipolar moleküllerin çekimi (Das, B.M., 2002. Principles of
Geotechnical Engineering, Fifth Edition).
Plaka şeklindeki kil tanelerinin yüzeylerinde negatif elektrik şarjları, kenarlarında ise
negatif veya pozitif elektrik şarjları bulunmaktadır. Su molekülleri ise bir ucu negatif, bir ucu
pozitif elektrik yüklü çift polariteli bir karaktere sahiptir. Ayrıca, zemin suyu içinde
bulunabilecek kimyasal maddeler negatif (katyonlar) veya pozitif (anyonlar) elektrik yüklü
olabilmektedir.

25
 Kil tanelerinin yüzeyinde ve su molekülleri ile kimyasal maddelerde birbirinden farklı
elektrik yüklerinin mevcut olması sonucu aralarında elektriksel çekim ve itki kuvvetleri ortaya
çıkmaktadır. Bu kuvvetlerin şiddeti, büyük oranda tanelerin mineral yapısına bağlı
olmaktadır. Şekil 5.3 ve Şekil 5.4’te bu durum özetlenmektedir.
Elektriksel çekim kuvvetleri sonucu su molekülleri kil tanelerinin yüzeyine
yapışmakta ve absorbe su olarak nitelendirilen bir su tabakası ile kaplanmasına yol
açmaktadır. Absorbe su, yüksek viskoziteye ve yoğunluğa sahip olmakla beraber tane
yüzeyinden uzaklaştıkça elektriksel kuvvetlerin şiddeti uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak
azaldığı için, özellikleri değişmekte ve belli bir uzaklıktan sonra boşluklardaki serbest suya
dönüşmektedir.
Zeminin düşük su muhtevalarına sahip olduğu durumlarda taneler arasında absorbe su
ile temas meydana gelmekte ve bu su tabakasının sahip olduğu yüksek viskoziteden dolayı
danelerin birbirine göre hareketi zorlaşmaktadır (zemin katı kıvamdadır). Zeminin su
muhtevası arttıkça, taneler birbirinden uzaklaştığı için absorbe su tabakaları arasında temas
kaybolmakta, taneler birbirine göre daha kolay hareket edebilmekte ve zemine istenen şeklin
verilmesi kolaylaşmaktadır.
Zemin plastik kıvama gelmiş olmaktadır. Su muhtevasının çok yüksek değerlerinde ise
çok küçük olan kil taneleri su içinde bir süspansiyon haline gelmektedir. Killerin kıvamında
su muhtevasına bağlı olarak meydana gelen değişimleri deneysel olarak saptayabilmek için
bazı sınır su muhtevası değerleri tanımlanmıştır.
Kıvam limitleri olarak bilinen bu su muhtevası değerlerini belirlemek için kullanılan
deney yöntemleri Atterberg (1911) tarafından geliştirilmiştir. Başlıca üç kıvam limiti
(Atterberg Limiti) tanımı kullanılmaktadır;
1. Likit Limit (wL) : Zeminin viskoz bir sıvıdan plastik bir kıvama dönüştüğü su muhtevası.
2. Plastik Limit (wP) : Zeminin plastik bir malzemeden yarı plastik bir malzemeye dönüştüğü
su muhtevası.
3. Büzülme (Rötre) Limiti (wS) : Zeminin yarı plastik bir malzemeden katı bir malzemeye
dönüştüğü su muhtevası.
Su muhtevasına bağlı olarak zeminin hacminde meydana gelen değişimlerin kıvam
limitleriyle ilişkisi Şekil 5.5’te gösterilmiştir.

26
Şekil 5.5 Zeminlerde su muhtevası-hacim değişimi davranışı ve kıvam limitlerinin
tanımlanması (Önalp, A., 2002. Geoteknik Bilgisi I, İstanbul).

Likit limit değerine kadar su muhtevası değişimleri ile hacim değişimi arasında
doğrusal bir ilişki varken likit limit ile plastik limit arasında bu ilişki doğrusal olmaktan
uzaklaşmakta, büzülme limiti değerinden sonra ise zeminin hacmi sabit kalmaktadır. Likit
limit ile plastik limit arasında kalan su muhtevalarında zemin plastik davranış gösterdiği için
bu iki limitin farkı plastisite indisi (IP)
IP= (w L – w p) (5.1)
olarak tanımlanmaktadır.
Plastisite indisi, zeminin plastik davranış gösterdiği su muhtevaları aralığının
genişliğini göstermektedir. Likit limit ve plastisite indisinin birlikte değerlendirilmesi zeminin
plastisitesinin bir ölçüsü olarak kullanılmaktadır. Şekil 5.6’ da gösterilen Casagrande
plastisite kartında, w L = % 50’den geçen düşey doğru ile A-hattı olarak bilinen eğik doğrunun
ayırdığı dört bölge bulunmaktadır.
Yüksek plastisiteli zeminlerin bu doğrunun solunda yer aldığı kabul edilirken A
hattının üstündeki zeminler killeri, altındaki zeminler ise siltleri oluşturmaktadır. Casagrande
plastisite kartında bulunan taralı alan; düşük plastisiteli siltler ile killer arasındaki geçiş
bölgesini oluşturduğu kabul edilir.

27
 Şekil 5.6 Casagrande plastisite kartı (Önalp, A., 2002. Geoteknik Bilgisi I, İstanbul).

5.2 Kıvam Limitlerinin Mühendislikte Kullanımı

Kıvam limitleri, ince taneli zeminlerin değişik su muhtevalarındaki mukavemetlerinin

bir göstergesidir. Zeminin tabii su muhtevasının kıvam limitleri ile karşılaştırılması bize o
zeminin mukavemeti hakkında fikir verir. Zeminin plastisite indisi arttıkça, sıkışma ve şişme
potansiyeli artmakta, su geçirgenliği azalmakta, arazi kazı ve dolgu işlemleri sırasında
zorluklarla karşılaşılmaktadır. İnce taneli zeminlerin plastisite indisinin kil yüzdesine oranı
zeminin aktivite katsayısı olarak tanımlanır. Çizelge 5.1’de gösterildiği üzere; aktivite
katsayısı zemin içindeki kil minerallerinin cinsi hakkında fikir vermektedir.

Çizelge 5.1 Kil cinsine göre aktivite katsayısı.

Aktivite katsayısı 0,75’ten küçük olan killer aktif olmayan killer; 0,75–1,25 arasında
olanlar normal killer; 1,25’ten büyük olanlar ise aktif killer olarak kabul edilmektedir.

28
5.3 Tabii Killerin Kıvamı

Tabii killerin arazi koşullarındaki kıvamı yumuşak, orta katı ve sert terimlerle ifade
edilir. Zemin kıvamı genellikle serbest basınç mukavemeti ile tanımlanır. Kıvamı ile serbest
basınç mukavemeti arasındaki ilişki Çizelge 5.2’ de verilmektedir.
Çizelge 5.2 İnce taneli zeminlerin kıvamı.

29
6. KİL MİNERALLERİN OLUŞUMU

Kil minerallerin bileşimi, esas olarak sulu alüminyum silikatlar ibarettir. Burada SiO2
ve Al2O3 kristal yapıları (tetragonlar ve oktahedronlar) tabakalar meydana getirmek üzere
çeşitli şekillerde birleşir ve çeşitli özellikte kil minerallerini meydana getirir.
Killer, kayaçların fiziksel ve kimyasal sebeplerle en ileri safhada ayrışmasından
oluşur. Genellikle belirli şartlar altında feldspatların ayrışması veya volkanik küllerin veya
mikamsı minerallerin değişime uğraması ile meydana geldiği kabul edilir. Tane boyutu < 2
mikrondur.
Kil mineralleri, kayaçları oluşturan esas minerallerin ayrışmasıyla oluşur. Bu nedenle
de ikincil silikatlar olarak adlandırılmışlardır. Yer altı ve yüzey sularının tesiriyle ayrışmış
olan feldispatlarca zengin magmatik kayaçların aşınma ve taşınması ve havzalarda birikmesi
sonucu oluşur. Ayrışmaya maruz kalmış ana kayaca göre ve depolanma ve çökelme
esnasındaki kimyasal şartlara göre farklı kil mineralleri oluşur.

Şekil 6.1 Kil minerallerinin oluşum şekilleri.

Şekil 6.2 Kum, silt ve kilin özellikleri.

30
 Kil mineralleri, 2 farklı temel yapısal birimden oluşur.

Şekil 6.3 Kil minerallerini oluşturan silika tetragon ve alüminyum oktedral yapılar.

Şekil 6.4 Birçok tetragon yapının bir araya gelerek tabakalı bir yapı oluşturması.

Şekil 6.5 Basitleştirmek için silika tetragon tabakalarının gösterimi.

Şekil 6.6 Alüminyum oktedral tabakalarının gösterimi.

Tetragonal ve oktehedral tabakalar bir araya gelerek farklı kombinasyonlar oluşturur.

Bunun sonucu olarak farklı kil mineralleri meydana gelmektedir.

31
 Şekil 6.7 Farklı kil minerallerinin oluşum şekilleri.

Şekil 6.8 Kaolinit mineralinin yapısını gösteren şekil.

Şekil 6.9 Montmorillonit mineralinin yapısını gösteren şekil.

32
Şekil 6.10 İllit mineralinin yapısını gösteren şekil.

33
7. KİLLERİN KULLANIM ALANLARI

Kil ve kil çeşitleri, geçmişten günümüze kadar çeşitli alanlarda kullanılmıştır.

Günümüzde, killerin kullanıldığı yerler daha da genişlemiştir ve genişlemektedir.

7.1 Endüstriyel Killerin Kullanım Alanlarına Göre Sınıflandırması

Çok çeşitli sınıflandırmaya sahip killerin, tüketim alanlarının spesifikasyonlarına göre

sınıflandırılması ve bu spesifikasyonlara yanıt verecek test metotlarının killer üzerinde
uygulanması gerekmektedir. Killerin, çok değişik yapıya sahip olmaları ve değişebilen
özelliklerinden dolayı kullanım amaçlarına göre, test yöntemlerinin uygulanması
gerekmektedir.

7.1.1 Kaolinler (China Clays)

Genellikle feldispatların bozuşması sonucu oluşan kaolinler; değişen oranlarda

feldspat, mika, kuvars, demir ve titan oksitlerle diğer kil minerallerini içerirler. Kaolinler
kullanım alanlarına göre sınıflandırılabildikleri gibi alüminli, silisli, demirli, kaolin şeklinde
mineralojik bileşimine, yağlı, sert, döküm, yumuşak, plastik kaolin, refrakter kaolini şeklinde
fiziksel özelliklerine göre de sınıflandırabilirler. Kaolinin kullanım alanlarının
sınıflandırılması, en çok tüketilen ve tüketildiği alanda ana girdi teşkil etmesinden dolayı
aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:
1-Seramik alanında kullanılan kaolinler,
2-Dolgu alanında kullanılan kaolinler (Kâğıt, plastik, tekstil, boya, cam),
3-Diğer sanayii dallarında kullanılan kaolinler (Çimento, ilaç, kozmetik, deri, yağ).
Kaolinin çeşitli yapı ve spesifikasyonlarda olmasının en büyük nedeni, oluşum
esnasındaki ana kayaçların farklılığı ve taşıma-yıkanma olaylarındaki değişkenliklerdir.
Tüketimde, en çok kullanım alan dolgu ve kâğıt sanayiinde olmaktadır. Bunu plastik ve
seramik sanayii izlemektedir.

7.1.2 Bağlama Kili (Ball Clay)

Bu killer, kaolinit türü killerin alt grubudur. Oluşum evresinde farklılıklar mevcuttur.
Bağlama killeri, kaolinlerden daha ince tane yapışmasına sahiptirler ve daha fazla empürite
içermektedirler. Özellikle karbonat içerikleri daha fazladır. Bu tür killerin içindeki
empürütürlerin çokluğu ve çeşitliliği, özellikle ısı ile renk değişimi özelliğini

34
kazandırmaktadır. Diğer killere göre su absorbe özellikleri ve plastiktik özellikleri daha
fazladır. Bu tür killerin kullanım alanlarına göre sınıflandırılmaları;
1-Seramik sanayinde kullanılanlar,
2-Diğer sanayii dallarında kullanılanlar (yapay abrasivler, emaye, asbest üretimi) şeklindedir.
Bu tür killerin kullanım spesifikasyonlarını belirleyen en önemli özellik ise içindeki
empüritelerdir.

7.1.3 Halloysit Türü Kil Grubu

Halloysit, kaolinlerin oluşumunda daha fazla hidrasyona uğramış olan kil türüdür. Bu
kil mineralini kaolinden ayırt etmek oldukça güçtür. Bu mineralleri tanımak için ek olarak
fiziksel ve kimyasal testler uygulamak gerekir. Halloysitlerin kullanım alanları ise şu
sistematiktedir; seramik ve porselen sanayii, döküm sanayii, petrol ve yağ endüstrisinde
katalizör olarak kullanılmaktadır.

7.1.4 Şamot Killeri (Ateş Kili - Fire Clay)

Bu killer, genellikle kömür yataklarında kömür tabakalarının üstünde bulunurlar. Bu

nedenle, çoğu kömür madeninde kazı esnasında veya dekapaj yapılırken kazanılırlar. Bu
killer, genellikle saf ve temiz olarak yani içindeki safsızlıkları çok az şekilde bulunurlar. Bu
killer kendi arasında; plastik, semiflint, flint, nodular flint olarak sınıflandırılır. Bu dört sınıfın
kullanım alanına göre sınıflaması ise; seramik alanında (Fayans, tuğla, kanalizasyon borusu,
çanak-çömlek), diğer kullanım alanları (Refrakter, çimento, sondaj, kimya ve dolgu
sanayileri) olarak bilinmektedir.
Bu kilin kullanımında esas parametre plastiklik derecesi ve sertliği olmaktadır.
Özellikle refrakter alanında aranan bir hammaddedir. Bu killer, az plastikliği ve yüksek
alumina içeriği ile diğer killerden ayrılırlar ve özellikle fiziksel özellikleri ön plandadırlar.

7.1.5 Bentonitler

Bütün bentonitler, montmorillonit grubu kil minerallerindendir. Montmorillonit

mineralleri üç tabakalı bir yapı gösterirler ve bu onların karakteristik özelliğidir. Tabakalar
arasında su molekülleri ve değişebilen iyonlar yer alır. Mevcut bu tabakalar arasına su ve
organik moleküller girerek yapının genleşmesine neden olurlar. Bu özellik, killerin şişmesi
olarak tanımlanırlar. Tabakalar arasındaki değişebilen iyonlar ve değişik empürütelerin
varlığı, kilin değişik karakteristik özelliklerini belirler. Endüstriyel kullanımlar için bentonitin

35
değerlendirilmesinde, kimyasal bileşimden ziyade fiziksel özellikleri önemlidir. Ticari
bentonitler, sülfirik aside karşı gösterdikleri reaksiyona göre dört gruba ayrılırlar:
1.Alkali Bentonit: Asit ile muamelede özelliklerini kaybetmeyen ve kolayca değiştirilen
alkali bazları içeren bentonitlerdir.
2.Yarı Alkali Bentonit: Yer değiştirilebilen alkali bazlar içerir, asitle muamele edildiğinde
orijinal özelliklerini yitirir.
3.Toprak Alkali Bentonit: Yer değiştirebilen toprak alkali baz içerir, alkali tuz muamelesi
ile alkali bentonit özelliği kazanabilir.
4.Yarı Toprak Alkali Bentonit: Asitle muamele edildikten sonra alkali bentonit özelliği
kazanmayan bentonittir.
Bentonitler, esas itibarıyla suda şişen Na-Bentonit ve bu özelliği daha az olan Ca-
Bentonit olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılırlar:

7.1.5.1 Şişme Özelliği Olan Bentonitler

Bu grubu, bünyelerine yaklaşık olarak 1 ile 15 kat su alabilen bentonitler teşkil

ederler. Su ile karıştırıldığında kolloidal özellik göstermesi su ve bazı organik sıvı ortamda
hacimce şişmesi, yüksek poroziteye haiz olması, bu killere çok geniş kullanım alanları
sağlamaktadır.

7.1.5.2 Şişme Özelliği Olmayan Bentonitler

Bu tür bentonitler, Ca-Bentonit olarak tanımlanırlar. Bu tür bentonitlerde, tabakalar

arasında değişebilen iyonlarda kalsiyum mevcuttur. Fiziksel özellikleri genellikle her iki tip
bentonitte de aynıdır. Asit ile muamele edildiklerinde bazı kullanım alanları
değişebilmektedir. Örneğin; Ca-Bentonit’in asit ile muamelesinden sonra petrol yağlarında
tasfiye edici olarak kullanıldığı halde, Na-Bentonitlerde böyle bir özellik yoktur. Genelde
bentonitlerin kullanıldığı alanlar; yağ rafine alanı, döküm kumu alanı, sondaj alanı, diğer
alanlar (Dolgu, kimya, deterjan, kozmetik, kâğıt, seramik ve boya sanayileri) şeklindedir.

7.1.6 Yıkama Kili (Fuller's Earth)

Montmorillonit grubu killerdendir. Volkanik kökenlidir. Bentonit özelliklerini taşırlar.

Çoğu kez bentonit alt grubu olarak tanımlanırlar. En önemli farklılıkları kullanım alanlarıdır.
Yağ absorbe özelliği çok yüksek olan killerdir. Bu nedenle; absorbans ve yağ rafinasyonunda,
ilaç, sondaj ve dolgu sanayiinde kullanılırlar.

36
7.1.7 Diğer Killer (Adi Killer, Şistler)

Adi killer, yüzeyde bulunurlar ve tuğla imali ile çimento imalinde kullanılırlar. Şistler
ise, genellikle yakın jeolojik evrelerde oluşmuşlardır. Bunların en çok kullanıldığı alanlar ise,
tuğla imalatı ve çimento sanayiidir.

7.2 Killerin Diğer Endüstrilerdeki-Sektörlerdeki Kullanım Alanları

7.2.1 Seramik Endüstrisi

Kaolinler, fayans veya porselen hamurunun esasını teşkil eder. Bu endüstride

kullanılan kil minerallerin su emme, pişme rengi, pişme küçülmesi, basınç mukavemeti vb.
özellikleri araştırılır.

7.2.2 Kâğıt Endüstrisi

Özellikle kaolinit tipindeki kil mineralleri boşluk doldurucu, parlak satıh yapıcı olarak
kullanılır. Bunlar, mürekkebin emilmesine ve çabuk kurumasına etki yapar.

7.2.3 Petrol Endüstrisi

Sondaj çamurunun yoğunluğu, içinde bulunan maddelerin (su ve kil) yoğunluk ve

miktarlarına bağlıdır. Sondaj çamuru yapımında kullanılan killer, çamur teknolojisi yönünden
killer ikiye ayrılırılar. 1-Bentonitler, içinde büyük ölçüde montmorillonit bulunan killerdir.
Kolloidal, tixotropik ve sıva yapma özellikleri fazladır. 2-Diğer killer, saf değildirler, değişik
oranlarda kaolonit, montmorillonit ve sulu mika ile toprak içerirler.

7.2.4 Ziraat Sektörü

Ziraat sektöründe, toprak alanında toprağı ıslah etmede kullanılmaktadır.

7.2.5 İnşaat Sektörü

Yapı malzemesi olarak, kerpiç, tuğla, kiremit, fayans, seramik yapımına, kara
yollarında, toprak baraj çekirdeklerinde ve drenaj kanallarında kullanılmaktadır.

7.2.6 Sağlık Sektörü

Kil mineralleri, farmakolojik karışımlarda (etken veya katkı maddesi olarak) eklem-
kemik hastalıklarının tedavisinde ve estetik tıpta kullanılırlar. Killer, farmakolojik

37
formülasyonlarda, lokal olarak vücudun dış yüzeyinde sınırlı bölgeye sürülerek dermatolojik
koruyucu ve kozmetik amaçlı kullanılırlar. Kil minerallerinin; yağlar, toksinler gibi deriye
yapışan maddeleri emme kapasiteleri çok yüksek olduğundan dolayı kozmetiklerde ve
sterilizasyon ile yüz maskelerinde etken madde olarak kullanılırlar. Katkı maddesi olarak
kullanılan kil mineralleri, ilacın çözünmesi gibi önemli konularda ilaca etki ederler.
Ayrıca, kil mineralleri kaplıcalarda yaygın şekilde kullanılırlar. Bunlar, su ile
(jeoterapi), deniz veya tuzlu göl suyu ile veya mineral suyu ile karıştırılarak hazırlanır
(peloterapi) veya parafin ile karıştırılır. En çok kullanılan kil mineralleri simektit ve koalinit
olup illit ve paligorskit mineralleri de kullanılır. Bu mineraller, tek başına veya birçok kil
minerali bir arada kullanılarak çamur oluşturulur. Bazen bu çamurlara kalsit, kuvars, feldispat
gibi eser elementler katılır.
1-Jeoterapi: Jeoterapi bir veya birden fazla kil mineralinin su ile karıştırılıp direkt olarak
deriye bir santimetre kalınlığında uygulanmasıdır. Tedavi edilecek bölgeye göre uygulama
yakı veya çamur banyosu şeklindedir. Her iki yöntemde dermatolojik hastalıkların (apse,
akne, ülser, abse, sebore gibi), kronik romatolojik inflamasyonların ve spor travmalarının
tedavisinde kullanılmaktadır.
2-Peloterapi; Uluslararası Medikal Hidroloji Topluluğu, peloid terimini, tedavi amacıyla
kullanılan jeolojik etkisi (kil mineralleri) ve biyolojik etkisi (humus) olan ve doğal olarak
deniz-tuzlu göl veya minero-medisinal su (likit faz) ile organik ve inorganik madde (katı faz)
içeren karışım diye tanımlar. Bu karışımın yakı veya banyo şekliyle tedavi yöntemine de
peloterapi denir.
a) Yakı, vücudun küçük bir bölümüne çamur sürüldüğünde kullanılır.
b) Çamur banyoları, tedavi alanının çok büyük olması durumunda kullanılır. Uygulamada
vücudun bir bölümü veya tüm vücut çamurla kaplanır. Uygulama sıcaklığı tedavinin şekline
bağlıdır.
3-Paramudlar; parafin ile kil mineralleri karışımlarıdır. Plak veya blok şeklinde elde edilirler
ve bir hastadan diğerine kullanılırlar. Paramudların tedavide kullanım amaçları peloidler ile
aynıdır.

38
8. KİLLERİN MÜHENDİSLİK ÖZELLİKLERİ

8.1 Killi Zeminler-Şişen Zeminler İlişkisi

Genel olarak bünyesine su aldığında hacminde artış, bünyesinden su

uzaklaştırıldığında ise hacminde azalma gözlenen zeminler “şişen zeminler’’ olarak
tanımlanır ve şişen zeminlerin su içeriği yağışın fazla olduğu mevsimlerde artarken yağışın az
olduğu kurak mevsimlerde ise buharlaşma sonucu azalır. Bu tür zeminler genellikle
montmorillonit tipi kil mineralini bünyesinde bulunduran zeminlerdir ve bu tür killerin büyük
oranda şişme özelliği gösterdiği birçok araştırmacı (Holtz and Gibs,1956; Fredlund, 1975;
Çokça, 1991; Avşar ve diğerleri, 2009) tarafından ortaya konulmuştur.
Şişen zeminlerdeki hacim değişimleri sonucu; hafif yapılar (tek katlı binalar), (Resim
8.1) bahçe duvarları, (Resim 8.2) çok katlı yapılar, (Resim 8.3) havaalanları, altyapı tesisleri,
yollar, tüneller, park alanları gibi birçok mühendislik yapıları zarar görmektedir (Resim 8.4)

Resim 8.1. Zemindeki şişmeye bağlı tek katlı yapıda meydana gelen çatlama (Öztürk, 2015).

Resim 8.2 Zemindeki şişmeye bağlı bahçe duvarında meydana gelen çatlama (Şengöz, 2019).

39
Resim 8.3 Zemindeki şişmeye bağlı çok katlı yapıda meydana gelen çatlama (Şengöz, 2019).
Ayrıca şişmenin yanında ağaçlar, çimler, bitkiler ve geçirgen olmayan zeminler de
zeminin kurumasına sebep olarak zeminde hacim değişikliklerine ve oturmaya neden olabilir.
Ağaç boyunun 1-1,5 katı kadar uzunluğa sahip bir alan bu durumdan etkilenmektedir. Bu
yüzden yapı yakınlarında boyları 2 metreyi geçen ağaçların kaldırılması önerilir (Genç, 2009).

Resim 8.4. Zeminde görülen şişme ve kabarmanın yapılara verdiği zarar

(http://www.slideshare.net/SeyfettinBozkurt/zemin-mhendisliine-giri).

40
8.2. Şişen Zeminlerin Orijini ve Oluşumu
Şişen zeminler, genellikle kil içeren veya kilce zengin zeminlerdir.

Şekil 8.1 Kuru killi zemin ve suya doygun killi zemin. (Kaşer, 2006).
Şişmeye neden olan kil minerallerinin oluşumu, ana kayanın ayrışma şartlarına ve
mevsimsel özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Genel olarak kil mineralleri, volkanik
kökenli ana kayanın kimyasal yollarla ayrışması sonucu oluşmaktadır. Bazı kil minerallerinin
iklim ve ana kaya koşullarına göre meydana gelişleri Çizelge 8.1’ de verilmiştir.
Çizelge 8.1 Kil minerallerinin iklim ve ana kaya koşullarına göre oluşumu (Genç, 2009).

8.3 Şişen Zeminlerin Özellikleri

Şişen zeminler (expansive-swelling) yarı kurak ve kurak iklimlerde oluşmuş, suyla

karıştıklarında gösterdikleri hacim değişimleri nedeniyle üstteki hafif yapılara ve kazı destek
sistemlerine zarar veren killerdir. Killerin şişme özellikleri, şişme potansiyeli kavramı ile
ifade edilmektedir.
Şişme potansiyeli (SP), kilin 7 kPa basınç altında ilk boyutunun yüzdesi türünden
gösterdiği bir boyutlu şişme olarak ifade edilir.

Şişme potansiyelini belirlemek için;

ŞP=3.6x10-5 Ac2.44C3.44 (8.1)

41
ŞP=2.16x10-3 I p2.44 (8.2)
bağıntıları ve
Is=wL – wS (8.3)

Şişme indisi kullanılabilir (Önalp, 2002). Şekil 8.2’ de zemin şişme potansiyeli düşük
(SP<1.5), orta (1.5<SP<5), yüksek (5<SP<25) ve çok yüksek (SP>25) olarak verilen
sınıflandırmalar gösterilmektedir. Şişme özelliğinin montmorillonit ve illit tipi killere özgü bir
olay olduğu söylenebilir. Bazı durumlarda killer tek, bazılarında ise üç boyutta şişme özelliği
göstermektedir. Bazen de zeminlerde yanal şişme basıncı düşey yöndeki değerinin iki katına
çıkabilmektedir.

Şekil 8.2 Killerde şişme potansiyeli (Önalp, 2002).

Killerin şişmesi, birincil olarak elektriksel çift tabakaya bağlıdır. Kil-su sistemindeki
değişebilen katyonlar kil üzerinde yer almayıp, yüzeyde farklı uzaklıkta yer alabilirler. Pozitif
yüklü iyonlar ve negatif yüklü kil yüzeyi arasındaki elektriksel kuvvet, katyonları yüzeye
çeker, fakat termal enerjileri onları yüzeyden uzağa dağıtır. Elektriksel çekme ve termal
dağıtma arasındaki denge yüzeydeki yüksek konsantrasyonlu ve yüzeyden düşük uzaklıktaki
katyonları dağıtmayı sağlar. Bitişik tanelerin dağılmış iyon tabakalarının birbirleri ile
etkileşimi şişme özelliğini açıklayıcı bilgi verir.
Çizelge 8.2 Şişme potansiyeli sınıflandırması (Kaya, 1997).

42
 Kil zeminlerde şişmeyi taneler arası ve taneler içi olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Taneler arası şişme, kilin mineralojik kompozisyonundan bağımsız olarak herhangi bir kil
zeminde meydana gelebilir. Nispeten kuru olan killerde taneler, kapiler kuvvetlerden
kaynaklanan çekimle bir arada tutulurlar. Islanma meydana geldiğinde ise, kapiler kuvvetlerin
etkisi azalır ve kil zemin genişler. Başka bir deyişle, suyun dıştaki kristal yüzeylere çıkması
engellenip kristallerin arasındaki boşluğu doldurduğunda şişme meydana gelir. Öte yandan
taneler içi şişme, montmorillonit mineralinin karakteristik özelliğidir.
Bir montmorillonit kristalini oluşturan ayrı ayrı molekül tabakaları zayıf bir şekilde
birbirlerine bağlıdırlar. Dolayısıyla ıslanma meydana geldiğinde su sadece kristallerin arasına
değil, kristalleri de kapsayan birim tabakaların arasına girer. Örneğin; Na montmorillonit esas
hacminin %2000 katına kadar genişleyebilir ve kil jel kıvamına gelir. Kaolinit, kil mineralleri
arasında en düşük şişme kapasitesine sahip kildir. İllit % 15, İllit-montmorillonit karışımı %
60-%100 oranında şişme gösterebilmektedir. Ca montmorillonit, Na’dan daha az şişme
göstererek %50-%100 aralığında değişmektedir. Şişme yüzdesi ile plastisite indisi, kil
fraksiyonu ve arazideki su muhtevası arasındaki ilişkiyi gösteren bir bağıntı geliştirilmiştir.
Aynı şartlarda sıkıştırılmış zemin numuneleri üzerinde yapılan deneylerin korelasyon
analizleri sonucunda aşağıdaki bağıntı bulunmuştur.
SP = (0.00229 PI) x (1.45 C) Wo + 6.38 (8.4)
Formülde; SP:Şişme yüzdesi, PI:Plastisite indisi, C:Kil yüzdesi, W:Başlangıç su muhtevasıdır.
Su muhtevasına göre şişme potansiyeli sınıflaması Çizelge 8.2’de verilmektedir. Şişme
potansiyelinin tahmininde kullanılan bir yöntem de aktivite katsayısıdır. Şişme yüzdesinin tahmini
için Şekil 8.3’teki abak önerilmiştir.

Şekil 8.3 Şişme yüzdesi tahmini (Kaya, 1997).

43
 Şişmenin tahmin edilebilmesi için başka birçok formül geliştirilmiştir. Bu formüller,
Çizelge 8.3’te sıralanmaktadır.
Çizelge 8.3 Şişme potansiyeli formülleri.

*: %8 ile %65 kil muhtevasına sahip zeminler için.

** :Ödometre deneyi sonucu elde edilen formüldür.
*** :Üzerinde yapı bulunan kabaran bir zeminin şişmeden kaynaklanan maksimum hareketini ifade eden formüldür.

Tabii zemin numunelerinde 50 kN/m2 yük altında yapılan deney sonucunda, SPT
değerleri ve index özelliklerine göre aşağıdaki çizelge (Çizelge 8.4) oluşmuştur.

Çizelge 8.4 Şişen killerde muhtemel hacim değişikliği verileri (Kaya, 1997).

44
8.3.1 Göçebilen Zeminler

Bazı zeminler ıslandıklarında veya yük altına girdiklerinde yapılarındaki ani göçme
sonucu önemli hacim azalmaları gösterirler. Bunun nedeni kurak iklim şartlarında oluşmuş ve
oluşumlarını izleyerek daneleri kılcallık veya bir bağlayıcı ile tutturulmuş doygun olmayan
zeminlerde ıslanma sonucu bu bağlayıcı kuvvetler yitirildiğinde boşluk oranında büyük
azalmalar oluşmasıdır. Siltler, lös, granit kökenli kalıntı toprakları ve jips ile zayıf
çimentolanmış zeminler göçme özelliği gösterirler ve dünyanın birçok yerinde bulunurlar.

Şekil 8.4 Casagrande’ye göre yüklü zeminde göçme mekanizması (Önalp, 2002).

Bir zeminin göçme potansiyeli (GP); ödometrede kuru durumda uygulanmış 215 kPa
basınçta dengeye geldikten sonra aniden su verildiğinde belirecek boşluk oranı azalması
olarak tarif edilir.

Oran %1’ in altında ise, zeminde göçme özelliği yoktur. %1-5 arasında orta, %5-10
arasında ciddi, %10-20 arasında çok ciddi göçme sorunları çıkabileceği anlaşılmalıdır. Göçme
potansiyelinin %20 ’den büyük olması konunun özel olarak değerlendirilmesi gereğini
gösterir. Yapılan araştırmalar, göçme potansiyelinin zeminin üniformluluk sayısı Cu, doğal su
muhtevası wn, birim hacim ağırlığı ρn ve ıslanma sırasında beliren emme gerilmesi pc’ nin
fonksiyonu olduğunu göstermiştir.

Şekil 8.5’te gösterilen abak, birim hacim ağırlık ve likit limite göre göçme
mekanizması olan ve olmayan zeminleri ayırt etmemizi sağlamaktadır.

45
 Şekil 8.5 Zeminlerde göçebilirlik sınıflandırması (Önalp, 2002).

8.3.2 Dağınık Yapılı Killer

Killi zeminlerden bazıları suyla karıştıklarında yapılarına bağlı olarak dengesizlik

belirtileri gösterirler. Bazı zeminlerin yağışta çok kolay erozyona uğramaları örnek olarak
gösterilebilir. Buna karşılık, bazıları da suyla bir arada bulundukları halde
etkilenmemektedirler. Dağınık yapılı zeminlerin özelliği, boşluk suyunun içerdiği sodyum
katyonlarının diğerlerine oranla çok daha yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Dağınık
yapı ya da sodyum adzorpsiyon katsayısı (SAR) katyonların mili eşdeğer/lt türünden
ölçümüyle ifade edilir.

Dağınık yağılı zemin sınıflandırma girebilmek için SAR’ın tayini gerekmektedir.

8.4 Şişen Killerin Özellikleri

Bazı zeminler, suyla karıştırıldıklarında gösterdikleri olağanüstü değişiklikler

nedeniyle diğerlerinden ayrılırlar. Genelde yüksek plastisiteli zeminler; mineral yapısı, tane
dizilişleri, doğal su muhtevası, boşluk suyu özellikleri ve içinde bulundukları çevre basıncına
bağlı olarak aşırı hacim azalması veya artışı, hareketli veya durağan suda dengelerini
kaybetme gibi çok özel fakat olumsuz davranışlar gösterirler. Bu tür zeminlere “problem
zeminler” denmektedir. Bu tür zeminlere birkaç örnek vermemiz gerekmektedir.

46
 Resim 8.5 Yüksek-çok yüksek plastisiteli kilin yapıya verdiği zarar (Kaşer, 2006).
Örneğin; bu tür problem zeminlerin yüksek-çok yüksek plastisiteli kil grubuna girdiği
saptanmıştır. Yüksek plastisiteli killer, zeminde şişmeye ve krip olaylarına neden olmaktadır.
Bu tip alanlardaki inşaatların önemli bir kısmında, taşıyıcı ve taşıyıcı olmayan elemanlarında
kolaylıkla gözlenebilen kırık ve çatlaklar mevcuttur. Bütün bu hasarlar, inşaat öncesi taşıma
gücüne yönelik analizlerde yetersiz zemin parametrelerin kullanıldığını ve zemin emniyet
gerilmesinin hesaplanmasında gerçekçi değerlerin kullanılmadığını ispatlamaktadır.

Resim 8.6 Yapılarda gözlenebilen kırık ve çatlaklar (Kaşer, 2006).

Temel yakınlarında bahçe, tarla vs. sulaması, bitki örtüsünü kaldırılarak transpirasyon
dengesinin bozulması, zemin yüzeylerinin herhangi bir şekilde kaplanarak evaporasyon
dengesinin bozulması ve uygun olmayan yüzeysel drenaj sistemlerinin yapılması zemindeki

47
su oranının değiştirerek şişme mekanizmasının gerçekleşmesine ve betonarme yapılarda
hasara neden olmaktadır.

Resim 8.7 Bahçeli evlerde kilden meydana gelen çatlaklar (Kaşer, 2006).
Şişme problemi, daha çok tek ve iki katlı yapılarda gözlenmektedir. Bu tip yapılarda
gözlenen hasarlar dış duvar sıva çatlakları ile başlamakta ve bunu takiben taşıyıcı elemanlarda
(kolon ve kirişlerde) yeni çatlaklar oluşturmaktadır. Benzer durum yapıların dış cephesinin
yanı sıra iç cephesinde de gözlenmektedir. Bu durum, insanların her sene yapılarında tadilata
gitmesine neden olmaktadır.

Resim 8.8 Kilin betonarme yapıların dış cephelerine verdiği zarar (Kaşer, 2006).
Bazı bataklık sayılabilecek bölgelerde bulunan tek ve iki katlı yapıların yanı sıra dört
ve beş katlı betonarme yapılarda da yeni oluşan çatlaklar gözlemlenebilir. Hemen hemen her
yapının yanında yer alabilen su depoları, zaman zaman sızıntı yaparak kil içerikli temel
zeminlerinde suya doygunluğu artırması sonucu şişme mekanizmalarını geliştirmektedir.
48
 Resim 8.9 Kilin yapılara verdiği zarar (Kaşer, 2006).
Ayrıca, bir diğer önemli etken, yapılmamış olan kanalizasyon gibi alt yapıların
eksikliğinden dolayı hemen hemen her yapının 1.0-2.0 m. yakınında yer alan septik
kuyulardaki sızmalar da şişme mekanizmasının gelişmesinde önemli rol oynamaktadır.
Genellikle bataklık sayılabilecek alanlar üzerinde kurulmuş yapıların, özellikle yağışlı
dönemlerde içerdiği kil yüzdesinin fazlalığından dolayı zamana bağlı olarak zemin sürekli
suya doygun olarak kalmaktadır. Ayrıca mevcut derelerin doğrudan doğal yataklarında
akması zemine olan su sızıntılarını artırmaktadır.

Resim 8.10 Kilin bataklık ve sulak alanlara verdiği zarar (Kaşer, 2006).
Yaz aylarında, mevsimin kurak ve sıcak olması killi zeminlerde kuruma çatlaklarının
oluşmasına neden olmaktadır. Şişen zeminler üzerine oturtulan hemen hemen bütün yapılarda,
tekil pabuç temel kullanımı büzülme-şişme mekanizması esnasında yapılarda farklı
oturmalara neden olarak hasarın oluşmasına neden olmaktadır.

49
 Resim 8.11 Killi zeminlerde oluşan kuruma çatlakları (Kaşer, 2006).
Ayrıca, bazı zeminlerde buhar halinde bulunan nemin, termal akımla hareket ederek
daha serin bölgelerde yoğunlaşması ya da yol, havaalanı, boru hatları vb. yapıların altındaki
şişebilen kuru zemin tabakasının çeşitli sebeplerle su muhtevasının artması kil zeminin
şişmesine yol açar. Kilin mineralojisi, orijini, başlangıç fiziksel durumu, su muhtevası, kil
plakalarının yerleşimi, birim hacim ağırlığı vb. ise şişmeye etki eden faktörlerin başında gelir.
Şişmeye etki eden çevresel faktörler; su muhtevası, yoğunluk, dış basınç, sıcaklık, yapı, suya
erişebilirlik şeklindedir.
Hacimdeki artış, yukarıda sıralanan çevresel nedenlerden dolayı, kilin kendi
özellikleriyle birlikte, zemindeki gerilme dağılımının değişmesine paralel olarak
gelişmektedir. Ara tabaka bağları ile kil yapısında bir karşılaştırma yapıldığında;
montmorillonit ve vermikülitlerin, kuruma ve nemlenme sırasında, kaolinit ve sulu mikaya
oranla çok daha fazla hacim değişimine maruz kaldığı belirlenmiştir. Hacim değişiminin
yaşanabileceği zemin koşullarında yapıların maruz kaldıkları etkiyi belirlemek için, bazı
tanımlamalar yapılmalıdır. Bunlar, öncelikle kilin tanımlanması ve kilin davranışlarının net
bir şekilde belirlenmesidir.

8.5 Killerde Nem Etkileşimi

Toplam su içeriği ve su tutma enerjisi killerin, tüm özelliklerini etkileyen en önemli iki
faktördür. Su içeriği; kıvam, dayanım ve yoğunluk, su tutma enerjisi ise hacimsel değişim,
konsolidasyon ve hidrolik iletkenlik gibi temel özellikleri etkiler. Killer üzerindeki
mühendislik uygulamalarının hemen hepsi kildeki doğal su içeriğini bozar. Kil üzerine
uygulanan gerilmeler, doğal ve yapay yükler kilin yapısında nem hareketine neden olur ve

50
killerdeki hacimsel değişimler genellikle bu nem hareketi ile kontrol edilir. Killerde nem
hareketi, kil-su sistemi içerisinde içsel eğimden kaynaklanan kuvvetlerle oluşur. İçsel eğim;
sıcaklık değişmesi, doygunluğun artması ve kimyasal bileşimdeki değişimlerden kaynaklanır.
Killerde, kuruma sonucu büzülme, su emme sonucu şişme gibi istenmeyen sonuçlar nem
hareketlerinden dolayı oluşmaktadır.

8.6 Şişmeye Etki Eden Faktörler

Şişen zeminlerin hacminin artmasına neden olan birçok faktör bulunmaktadır. Şişme,
iç kuvvetlerin etkisiyle zemin suyunda meydana gelen değişiklikler sonucu gerçekleşir.
Zeminin değişime uğramadan önceki zemin suyu içeriği, gerilme miktarı değerleri,
başlangıçtakine göre çok fazla oranlarda değişiklik gösterirse zeminde ciddi miktarda şişme
veya büzülme görülebilir. Zeminin şişme-büzülme potansiyelini etkileyen faktörler aşağıda
sıralanmıştır:

8.6.1. Mineralojik Yapı

Killerin tane çapı 0.002 mm. olarak tanımlanmakta olup killerin şişme miktarını
belirleyen en önemli unsur kilin mineralojik özellikleri ve kilin içyapısıdır.
Kil mineralleri; yapısında değişebilir iyonları tutma ve bu negatif ve pozitif iyonları
çekme özelliği gösterir. Bu iyonlar, birim silika alümina kil mineralinin dış yüzeyinde tutulur.
İyon değişimi, silika alümina biriminin yapısını etkilemez. En çok değişme özelliğine sahip
pozitif iyonlar Ca++, Mg++, H+, K+, NH+4, Na+’dır. Kilde bu iyonların bulunması kilin
çözeltiden iyonları çekebilme kapasitesi olduğuna işarettir. Katyonlar (pozitif iyonlar)
anyonlara (negatif iyonlar) kıyasla daha fazla adsorbe edilir. Pozitif bir iyon, tuz çözeltisinden
hemen çekilerek kil yüzeyine yapışır fakat bu yapışma geçicidir. Kil, eğer potasyum klorür
(KCl) çözeltisine konulursa Na+, K+ iyonu ile yer değiştirir. Buradaki fazla pozitif iyonların
sebep olduğu yer değiştirme “katyon değişimi” olarak adlandırılır. Killerdeki değişebilir
katyonun cinsi, şişme potansiyeli ile ilgilidir. Çizelge 8.5 bu ilişkiyi ifade etmektedir (Genç,
2009).
Çizelge 8.5 Değişebilir katyon cinsinin şişmeye olan etkisi (Genç, 2009).
Katyon Na Mg Ca K Fe H
Cinsi
Şişme 29 26 23 21 18 15
(%)

51
 Her kil tanesi, doğada su ile çevrelenmiş şekilde bulunur. Su moleküllerinin
merkezindeki pozitif ve negatif iyonlar moleküle dipol özellik kazandırmakta ve etkileşimi
önlemektedir. Bunun doğal sonucu olarak su molekülündeki Hidrojen H2 (+ yüklü) kil
partiküllerinin yüzeyindeki negatif yükler tarafından çekilir. Şekil 8.6’ da görüldüğü üzere
tane yüzeyine elektriksel çekim ile bağlı su molekülleri, katı ve su arasında bir sınır oluşturur.
Etkili bir çekim gücü ile su moleküllerinin yüzeye olan mesafesinin artması engellenir.
Böylece birden fazla su molekülü tabakasının yüzeye yapışması sağlanır. Daha sonra kil
partikülü elektriksel çekime sahip su molekülü ile çevrilir. Bu su tabakası difüz (elektriksel)
çift tabaka olarak adlandırılır. Katyonların yükü, sudaki iyon konsantrasyonu, sıcaklık, sıvının
dielektirik sabiti, difüz çift tabakanın kalınlığını belirler (Mitchell and Soga, 2005).

Şekil 8.6 Difüz çift tabaka teorisine göre bir kil partikül yüzeyine bitişik anyon ve
katyonların dağılımı (Mitchell and Soga:2005).

8.6.2 Başlangıç Su Muhtevası

Zeminlerin şişebilmesi için su içeriğinde artış olması gerekmektedir. Kuru olan bir
zemin ıslak olana göre daha fazla şişme gösterir. Su içeriği sabit olan killerde su içeriği
değişmedikçe hacim değişikliği de beklenmez.
Su içeriği %15’ten az olan kuru killer çok tehlikelidir. Çünkü bu tür killer kolaylıkla
%35 su içeriğine kadar su emebilir ve bu durumda yapılarda hasarlara yol açabilir. Su içeriği
%30’u aşan killer doyuma hemen hemen ulaşmıştır ve şişmenin yeteri kadar gerçekleştiğini
ve bundan sonraki şişmenin çok az miktarda olacağını işaret eder. Ayrıca bazı killer de çeşitli
nedenlerle bünyesindeki su muhtevasını kaybedebilir. Fakat tekrar suya doygun hale
gelmeleri sonucu şişme potansiyeli tekrar ortaya çıkar (Yıldırım, 2009).

52
 Chen (1975) yaptığı bir takım çalışmalar sonucunda su içeriğinin hacim değişimine
etkisini Şekil 8.7’ deki gibi ifade etmiştir. Buna göre, su içeriği arttıkça hacimsel değişim
azalmaktadır.

Şekil 8.7 Su içeriğinin hacim değişimine etkisi Şekil 8.8 Başlangıç su içeriğinin şişme
(Chen, 1975). yüzdesine etkisi (Kassiff, 1971).
Kassiff (1971) başlangıç su içeriğinin şişme yüzdesi (Şekil 8.8) ve şişme basıncına
(Şekil 8.9) etkisini araştırmış ve sabit birim hacim ağırlıkta su içeriğindeki artışın şişme
basıncı ve şişme yüzdesini azalttığını ortaya koymuştur.

Şekil 8.9 Başlangıç su içeriğinin şişme basıncına etkisi (Kassiff, 1971)

Sabit su muhtevasına sahip kilde, yüksek şişme potansiyeli hesaba katılmadan, kilin su
muhtevası değişmezse hacim değişimi olmaz. Tabii su muhtevası %15’in altında olan çok
kuru killer tehlikelidir. Bu tür killer, kolaylıkla %35 su muhtevasına kadar su emebilir ve
şişerek yapılara zarar verir. %30 su muhtevasının üzerindeki killer, şişmenin büyük oranda
gerçekleştiğini ve daha fazla şişmenin çok az olacağını gösterir. Bununla beraber; yeraltı su
seviyesinin altındaki killer, su seviyesinin düşmesi veya fiziksel boşluklardaki değişimler
yüzünden kuruyabilir. Tekrar suya doymaları halinde şişme potansiyeli yeniden ortaya çıkar.

53
Chen, su muhtevasının hacim değişimine olan etkisini Şekil 8.10’ da gösterildiği gibi ifade
etmiştir.

Şekil 8.10 Su muhtevasının hacim değişimine etkisi (Kaya, 1997).

8.6.3 Kuru Birim Hacim Ağırlığı

Kuru birim hacim ağırlığı; killerde şişmeye etki eden en önemli faktörlerden birisidir.
Aynı su içeriğine sahip killerde başlangıç kuru birim hacim ağırlığı arttıkça şişme basıncı ve
şişme potansiyelinin de arttığı farklı araştırmacılar tarafından ortaya konulmuştur. Kil
tanecikleri arasındaki mesafenin azalması, kuru birim hacim ağırlığı değerlerinin ve
dolayısıyla da şişme değerlerinin fazla olduğu anlamına gelir.
Chen (1975) yaptığı çalışmalar neticesinde kuru birim hacim ağırlığının atmasıyla
hacim değişiminin de arttığını ortaya koymuştur (Şekil 8.11).
Kassiff (1971)’ de kuru birim hacim ağırlığın şişme yüzdesine (Şekil 8.12) ve şişme
basıncına (Şekil 8.13) etkilerini incelemiş ve Chen ile benzer sonuçları ortaya koymuştur.

Şekil 8.11 Kuru birim hacim ağırlığının hacim değişimine etkisi (Chen, 1975).

54
Şekil 8.12 Kuru birim hacim ağırlığın şişme Şekil 8.13 Kuru birim hacim ağırlığın
yüzdesine etkisi (Kassiff, 1971) şişme basıncına etkisi (Kassiff, 1971)
Şişme parametreleri üzerinde, başlangıç su muhtevası ile birlikte en etkili
faktörlerdendir. Aynı su muhtevasındaki numunelerin, başlangıç kuru birim hacim ağırlığı
arttıkça şişme basıncının artığı birçok araştırmacı tarafından tespit edilmiştir. Kuru birim
hacim ağırlık ne kadar büyükse bu durum, o kilin partikülleri arasındaki mesafenin azaldığını
gösterir. Başlangıç kompaksiyon koşulları, örselenmiş numuneler için son derece önemlidir.

8.6.4 Örtü Yükü (Sürşarj)

Şişme miktarı ile örtü yükü (sürşarj) basıncı ters orantılıdır. Bu nedenle, havaalanı
kaplamaları, yollar, tüneller, altyapı tesisleri, tek veya birkaç katlı yapılar şişme
deformasyonlarından ağır yapılara göre daha çok zarar görürler. (Genç, 2009)
Brackley (1975) sıkıştırılmış numuneler için örtü yükü (sürşarj) yükü artırıldığında
numunelerin şişmesinin azaldığını ortaya koymuştur. Sürşarj yük ile şişme arasında ters
logaritmik bir fonksiyon olduğunu göstermiştir (Şekil 8.14).

Şekil 8.14 Şişme yüzdesi - sürşarj yük ilişkisi (Brackley, 1975).

55
8.6.5 Nem Etkileşimi ve Kristal Yapısı

Zeminlerin ısınması ve buharlaşması, killerdeki nem oranının azalarak kurumasına;

zemindeki yağışlar, mühendislik yapılarından sızan sular ise killerdeki nem oranının
artmasına sebep olur. Killerdeki büzülme şişme gibi istenmeyen durumlar bu nem hareketleri
sonucu meydana gelmektedir. Killer üzerine uygulanan yükler ve gerilimler, kildeki nem
yapısının bozularak hareketine dolayısıyla da hacim değişimlerine sebep olabilmektedir.
Genç (2009) yaptığı çalışmasında, killerin su emmesi sonucu oluşan hacimsel
büyümenin, kil üzerine etki eden yük ve şişme basıncının bir fonksiyonu olduğunu belirterek
şişme basıncının kil üzerine etki eden inşaat yükünü aşması halinde, zeminde oluşacak
kabarmanın önemli temel sorunlarına yol açabileceğini belirtmiştir.
Kasapoğlu (1989)’ a göre; montmorillonit şişme miktarı en fazla olan kildir. Sebebi
ise çok ince tabaka yapısına sahip olması ve kristalleri arasına giren suyun, tabakalar
arasındaki mesafeyi (yaklaşık 10 Å = 10 -7
cm) ciddi ölçüde arttırarak hacimsel büyümeye
sebep olmasıdır (Şekil 8.15). Bu hacimsel büyümeye “killer arası şişme” adı verilir. Kilin
şişmesini etkileyen en önemli unsurlardan biri de kilin kristal kimyasıdır.

Şekil 8.15 Killerde kristallerarası şişme (Kasapoğlu, 1989).

8.6.6 Kompaksiyon

Zeminlerin sıkıştırılarak boşluk oranının azaltılmasına “kompaksiyon” adı verilir.

Sıkıştırılmış dolgu killerde; zeminin kuru birim hacim ağırlığı, su içeriği, sıkıştırma metodu
şişme miktarını kontrol etmektedir. Optimum su içeriğinden düşük su içeriğinde sıkıştırılan
killerdeki şişme miktarı daha fazladır. Su içeriği ve hacmi aynı olan zeminlerin örselenmesi,
şişme basıncını ve şişme potansiyelini artırmaktadır (Genç, 2009). Şişme potansiyeli aynı olan

56
iki farklı zemininin değişik metotlarla sıkıştırılmaları sonucu farklı şişme değerleri ortaya
çıkmıştır.
Sıkıştırılmış dolgu zeminin su muhtevasının artmasıyla oluşabilecek şişme miktarı,
zeminin sıkıştırma kuru birim hacim ağırlığı, su muhtevası ve kompaksiyon yöntemine
bağlıdır. Optimum su muhtevasının üzerindeki su muhtevalarında şişme miktarının,
kompaksiyon derecesinden bağımsız olarak önemsiz derecede az olduğu belirtilmiştir. Aynı
şişme potansiyeline sahip iki zeminin farklı yöntemlerle sıkıştırılmaları sonucu farklı
miktarlarda şişme değerleri elde edilmiştir. Bu durum, Şekil 8.16’ da gösterilmiştir.

Şekil 8.16 Kompaksiyon yönteminin şişmeye olan etkisi (Kaya, 1997)

8.6.7 Şişmeye Etki Eden Diğer Faktörler

Fiziksel koşullardaki değişimlerin etkisiyle nemlilik derecesi azalan killi zeminler,

tekrar kapiler su emdiklerinde sahip oldukları şişme potansiyeline yeniden kavuşurlar. Ancak,
kuruma ve ıslanmanın her çevrimi için, zeminin şişme davranışında bir yorulma gözlenir.
Kurutma ve ıslatma işlemlerinin tekrarlanması halinde ilk çevrimde oluşan şişmenin
sonrakilerden fark edilir derecede büyük olduğu yapılan incelemelerle gözlenmiştir. Şişen
zeminlerin bu özelliğine “şişme yorulması” denmektedir.
Dhowian, Ruwaih, Youssef ve Erol (1984) şişen zeminlerdeki hacim değişikliklerine
sebep olan etkenleri: doğal mikro mekanizmaları; kil partikülleri arasındaki çekim, ozmotik
itme basıncı, katyon hidrasyonu, Van Der Waals kuvvetleri ve kapiler emme olarak
açıklamışlardır. Şişmeye etki eden faktörler ise, Çizelge 8.6’ da görüldüğü gibi açıklanmaya
çalışılmıştır.

57
 Çizelge 8.6 Şişmeye etki eden faktörler (Dhowian ve diğerleri, 1984).

8.7 Şişme Mekanizması

Kil minerallerinin şişmesi, direkt olarak difüz (elektriksel) çift tabaka özelliği ve
katyon değişim kapasitesi ile ilgilidir.

8.7.1. Kil Minerallerinin Difüz (Elektriksel) Çift Tabaka Özelliği

Kil partikülü üzerindeki negatif yükler ve çözelti içindeki pozitif iyonların

konsantrasyonu partikül form ile bağlantılıdır. Buna “difüz çift tabaka” adı verilir (Şekil
8.17). Kil partikülleri arasında çakışan difüz çift tabakalar; parçacıklar arasında, itici güçleri
veya mikro ölçekte şişme basıncını oluşturur. Difüz çift tabakanın etkileşimi ve dolayısıyla

58
şişme potansiyeli, difüz çift tabakanın kalınlıklarının artmasıyla artar. Bu kalınlık; katyonların
değerliği, katyonların konsantrasyonu, sıcaklık ve pH ile ilişkilidir (Başer, 2009).

Şekil 8.17 Kil mineralinin difüz (elektriksel) çift tabaka özelliği (Başer, 2009).
Katyon Değerliğinin Etkileri: Düşük katyon değerliği, difüz çift tabaka kalınlığının yüksek
olmasının sonucudur. Böylece aynı zemin mineralojisi için; değişebilir Na+ katyonlarına sahip
bir örnekte, Ca+2 veya Mg+2 katyonları olan bir örneğe göre daha fazla şişme meydana gelir
(Mitchell and Soga, 2005).
Katyon Konsantrasyonunu Etkisi: Katyonların yüksek konsantrasyonu; kil partikülünün yakın
yüzeyinde difüz çift tabaka sistem ile arasında geri itici bir güç oluşturur. Genel olarak daha
kalın difüz çift tabaka ve daha büyük şişme, daha düşük katyon konsantrasyonları ile
ilişkilidir (Başer, 2009).
Sıcaklığın Etkisi: Sıcaklık artışı difüz çift tabaka kalınlığının artışına neden olur ve bu nedenle
sıcaklık değişimlerinin; sıkıştırılabilirlik ve zeminlerin şişmesi üzerinde etkileri vardır
(Mitchell and Soga, 2005).
pH’ın Etkileri: Kil partiküllerinin kenarlarında ve yüzeyinde Hidroksil (OH-) bulunmaktadır.
(OH-)’ ın suda ayrışma eğilimi, pH’ ın güçlü etkileri sonucu olmaktadır. Daha yüksek pH’ da
çözelti içerisinde H’nin daha fazla ayrışma eğilimi ve partikülün negatif yük etkisi daha fazla
olmaktadır. Alümina kil partkülünün kenarında bulunan hem asit hem baz olarak işlev
yapabilen bir amfoteriktir. Ayrıca düşük pH’ da pozitif, yüksek pH’ da negatif iyonize olur.
Bunun sonucu olarak pozitif difüz tabaka asidik ortamdaki bazı katı kil partiküllerinin
kenarında gelişebilir (Başer, 2009). Ortamdaki H+ ve OH- iyonlarının bulunma derecesi pH’ ı
ifade eder. Yüksek pH değeri; sıkı zemini ve dispersiyonu, düşük pH değeri ise gevşek zemini
ve toprakta flokülasyonu belirtir. Killerin adsorbsiyon karakterini pH değeri etkiler. Asitli

59
ortamda adsorpsiyon artar, pH değeri düşük olduğunda kil yüzeyinin elektriksel potansiyeli de
azalır (Ünver, 2015).

8.7.2 Katyon Değişim Kapasitesi

Sudaki kil partiküllerinin yüzeyindeki net negatif yükü nötralize eden katyonlar diğer
katyonlarla değişime hazırdır. Değişim reaksiyonun hızı, temelde sudaki katyonların göreceli
konsantrasyonuna, anyon ve katyonlara ayrıca kil mineraline bağlıdır. Katyon değişim
kapasitesi; kil partikülleri yüzeyindeki negatif yükleri dengede tutmak için gerekli değişebilir
katyonların sayısıdır. Katyon değişim kapasitesi; kuru kilin her 100 gramındaki miliekivalen
değeri olarak tanmlanır (Çizelge 8.7). Spesifik yüzey alanı arttıkça katyon değişim kapatitesi
de artar. (Öget, 2014)

Çizelge 8.7 Kil minerallerinin katyon değişim kapasite değerleri (Öget, 2014).

8.8 Şişmenin Aşamaları

Şişme; tanecikler arası şişme ve kristaller arası şişme olarak basitçe iki mekanizmada
gerçekleşir:

Tanecikler arası şişme: Kil minerallerinin bütün türleri için geçerlidir. Kil yataklarında kalıntı
su partikülleri kılcal gerilimlerle bir arada tutar. Islanma sonucu kılcal gerilimler azalır ve
kilde şişme gerçekleşir (Başer, 2009).

Kristaller arası şişme: Başlıca montmorillonit grubu killer için karakteristiktir.

Montmorillonitin tek kristallerinden meydana gelen tabakaları, değişebilir katyonları bir arada
tutan su ile zayıf bir şekilde bağlanmıştır. Islanma ile su, sadece tek kristallerin arasına değil
aynı zamanda kristallerin oluşturduğu tek tabakaların da arasına girmektedir (Şekil 8.18).

60
 Şekil 8.18 Şişme mekanizması (Başer, 2009).

8.9 Şişen Zeminlerin Belirlenmesi

Şişen zeminlerin belirlenmesi amacıyla çok sayıda değerlendirme ve deney yöntemi

bulunmaktadır. Bu yöntemler iki temel grupta toplanabilir:
1.Grup: Ampirik yöntemler olup birim hacim ağırlığı, kolloid içeriği, atterberg limitleri vb.
parametreler ile karşılaştırmalar yapılarak niteliksel yöntemlerle zeminin şişme potansiyeli
düşük, orta, yüksek veya çok yüksek gibi ifadelerle değerlendirilir.
2.Grup: Ödometrik Yöntemler olup ödometre yardımıyla zeminin tek eksenli şişme değerleri
niceliksel olarak belirlenir (Demir ve Kılıç, 2010).

8.9.1 Ampirik Yöntemler

Ampirik yöntemler, deney aletinde defalarca yapılan şişme ölçüm sonuçlarının

istatistiksel olarak değerlendirilip kabarma miktarlarına korele edilerek yüksek, orta, düşük
gibi ifadelerle değerlendirilmesi şeklinde yapılmaktadır (Genç, 2009).
Jeolojik belirleme: Jeolojik belirleme yönteminde doğruluğu ve güvenilirliği kesin olan
jeolojik haritalardan faydalanılmaktadır. Bu haritalarda, şişen zeminlerin jeolojik
formasyonlarla ilişkisi iyi irdelenip doğru bir şekilde haritaya aktarılırsa şişen zeminlerle ilgili
yapılacak daha detaylı araştırmalarda rehber niteliği taşır.

61
Mineralojik belirleme: Bir zeminin şişme kapasitesi, o zemindeki kil minerallerinin miktarı ve
türü ile doğrudan ilgilidir. Kil minerallerinin katyon değiştirme kapasiteleri, üzerlerindeki
negatif yükler ve tabakalarının arasındaki bağlarının şiddeti vb. özellikler şişme potansiyeli
hakkında önemli ipuçları verir. Bu kil mineralinin çeşidini belirlemek amacıyla da birçok
yöntem kullanılmasına karşılık en çok kullanılanı, X Işını Yayınımı (X-Ray Difraction)
metodudur. Diğer kullanılanlar ise; Elektron Mikroskop, Kimyasal Analiz, Farklı Isı Analizi
ve Boya Adsorbsiyonu gibi metotlardır.
Gözlemsel belirleme: Şişen zeminleri, gözlemsel olarak belirlemek pek mümkün değildir.
Ancak içeriğinde kil minerallerini barındıran zeminler şişme özelliği gösterdiğinden bu tür
zeminler, ilk etapta gözlemsel olarak genel bir bilgi vermesi açısından önemlidir. Kil
mineralinin türüne göre şişme değerleri de farklılık göstermektedir.
Killerin kurumaları sonucu kayma mukavemetleri artar. Kuruyan killer, çok katı- katı-
çok sert durumlarında bulunur. Islanmaları sonucu da gerilmede azalma olur ve killer de daha
az sert hale gelirler. Bu durumda, şişen zeminde gözlemsel kıvam değerlendirmesi, zemin
kuruyken çok katı- katı, ıslakken de kıvamı yumuşak olmaktadır.
İklimsel açıdan nem değişimleri fazla olan yerlerdeki şişen zeminlerde genellikle
kapalı veya açık çatlaklar, mikro çatlaklar ve kırılmalar gözlenir.
USBR sınıflandırma sistemi: Zeminlerin farklı özellikleri dikkate alınarak yorumlandıktan
sonra, zeminleri belirlemek amacıyla Holtz ve Gibbs (1956) tarafından yeni bir yöntem
geliştirilmiştir. Bu yöntemde 1 Psi (6.9 kPa) düşey yük altında ödometrede kuru zeminin
şişme yüzdesine göre zeminin şişme derecesi ortaya konulur. Ayrıca plastisite indisi, rötre
limiti, çapları 0,001 mm’ den küçük olan tanelerin yüzdesi gibi değerler de belirlenir. Şişen
zeminlerle yapılan araştırmalar sonucu, bu özellikleri belirleme kriterleri Çizelge 8.8’ de
önerilmiştir.
Çizelge 8.8 Etkili endeks özellikleri ile şişme derecesinin belirlenmesi (Holtz ve Gibbs,1956).

Aktivite yöntemi: Zeminlerin aktivitesi; değişen nem koşulları altında zeminin su alıp su
verme kabiliyeti için kullanılan bir ifade olup metilen mavisi adsorbsiyonu, kıvam limitleri ve

62
zeminlerin katyon değişim kapasitesi gibi özelliklerinin tespit edilmesi sonucu
bulunabilmektedir (Öztürk, 2012).
Genel olarak kullanılan aktivite formülü; zeminin plastikliği ile zeminin kil boyutu 2
μm’dan küçük olanlarının yüzdesi arasındaki ifadeyi ilişkilendirir. Aktivite formül olarak “Eş.
8.8” deki gibi tanımlanmıştır:

A= PI/CC (8.8)
A: Aktivite
CC: Kil Yüzdesi (<2 μm) (μm=Mikrometre)
PI: Plastisite İndisi Değeri (PI= LL-PL)

Buna göre, aktivite değeri zeminin plastisite indisinin kil yüzdesi oranına bölünmesi
ile hesaplanmaktadır (Öget, 2014).
Skempton (1953) killerin aktivite değerlerine (A) bağlı olarak killeri üç gruba ayırmış
ve montmorillonit türü killeri aktif killer, illit türü killeri normal killer ve kaolinit türü killeri
ise aktif olmayan killer olarak gruplandırmıştır. Aktif killer, şişme potansiyeline sahip olduğu
düşünülen killerdir (Çizelge 8.9).

Çizelge 8.9 Killerin aktivite değerlerine göre sınıflandırılması (Skempton, 1953) (Öztürk,
2012).

Seed, Woodward and Lundgren (1962) tarafından yapılan çalışmalar neticesinde kil
minerallerinin aktivitesi ile şişme katsayısı arasında doğrudan ilişki olduğu belirlenmiştir.
Şekil 8.19’ da Seed v.d. (1962) tarafından önerilen ve aktivite ile kil yüzdesine (< 2 μm) bağlı
olarak verilen sınıflandırma sistemi görülmektedir.

63
 Şekil 8.19 Seed ve diğerleri (1962) tarafından önerilen sınıflandırma sistemi.

Şekil 8.20‘ de plastisite indisi ile kil yüzdesine göre tanımlanmış Van Der Merve
(1964), sınıflandırma abağı verilmektedir (Ünver, 2015).

Şekil 8.20 Van Der Merve (1964) tarafından önerilen sınıflandırma abağı (Genç, 2009).
PVC yöntemi: Lambe (1960) tarafından Potansiyel Hacim Değiştirmesi (PVC) deneyi
çalışmaları yapılmıştır. Yapılan deneyde örselenmiş numuneler konsolidometre halkasında
sıkıştırılarak, üzerlerine 140 t/cm2 basınç uygulanmış ve numuneye su verilmiştir. İki saat
süreyle beklendikten sonra kontrol halkasının okumaları basınca çevrilerek şişme indisi olarak
tanımlanmıştır. PVC deneyi ile şişme eğilimi olan zeminlerin karşılaştırılması yapılabilmekte
olup zeminlerin şişme potansiyeli belirlenememektedir (Genç, 2009). Şişme indisi ile PVC
arasındaki ilişki Şekil 8.21’ de gösterilmektedir. PVC oranlarına göre de zeminlerin şişme
kriterleri Çizelge 8.10’ da verilmiştir. Buna göre, PVC oranı 2’ den küçükse şişme indisi

64
kritik değil, 2 ile 4 arasında ise orta, 4 ile 6 arasında kritik, 6’dan büyükse de çok kritik sınıfa
girmektedir.
Çizelge 8.10 PVC oranlarına göre şişme kriterleri (Genç, 2009).

Şekil 8.21 Lambe (1960)’a göre şişme indisi-potansiyel hacim değişimi ilişkisi.
Zemin su emmesi: Doymuş zeminlerin su içeriği genellikle, zemine uygulanacak yüklerle,
yüzeydeki terleme ve buharlaşmanın sebep olduğu kapiler kuvvetler ve gerilmelerle denge
halindedir. Fakat zemin yüzeyi, dışardan bir kuvvetle veya başka bir nedenle kapandığında
terleme ve buharlaşma gerçekleşmeyeceği için zemin yeniden denge oluşturma eğilimine
girecektir. Yeni dengenin oluşumu ise, sistemde bulunan suyun hareketi ile gerçekleşecektir.
Suyun bu şekilde hareket etmesine sebep olan kuvvet “zemin su emmesi” (soil suction) olarak
adlandırılır. Teorik olarak ise yer çekimi potansiyeli, kapiler potansiyel ve osmotik potansiyel
toplamı, su emme potansiyelini verir. Pratikte ise yalnızca kapiler kuvvet dikkate alınır.
Zemin, serbest dolaşan su ile denge halinde ise su emme miktarı 0 (sıfır) dır. Zemin
kurudukça zeminin emdiği su miktarı hızla artar. Zemine yapılacak herhangi bir yüklemede
boşluk suyu basıncı hızlı bir şekilde artacağı için su emme miktarında azalma gözlenir. Fakat
kazı sırasında suya doygun killi zeminler, serbest kalan gerilme sebebiyle su emilmesine
maruz kalır ve zeminde kabarmalar oluşur (Genç, 2009).

65
Endeks özellikleri ile belirleme: Şişen zeminlerle ilgili yapılan tüm çalışmalar ve
sınıflandırmalar zeminlerin şişme nedenlerini tespit etmek ve temel yapıda meydana gelecek
sorunları çözebilmek amacıyla geliştirilmiştir. Endeks özelliklerini belirmek için yapılan
çalışmalar da bu amaçla yapılmıştır. Zemin sınıflanırken eğer likit limit, plastik limit ve
plastisite indisi değerleri biliniyorsa, diğer zeminlerle kıyaslama yapılarak zeminin sahip
olduğu özellikler yaklaşık olarak tahmin edilebilir (Seed ve diğerleri, 1962).
Chen (1988) şişme potansiyeli ile plastisite indisi arasında Çizelge 8.11’ deki gibi bir
ilişki olduğunu belirlemiştir. Buna göre, plastisite indisi yüzde olarak 0 ile 15 arasında ise
şişme potansiyeli düşük, 10 ile 15 arasında orta, 15 ile 20 arasında yüksek, 35 ve üstünde ise
şişme potansiyeli çok yüksek olarak değerlendirilir.
Çizelge 8.11 Chen (1988)’e göre şişme potansiyelinin plastisite indisine göre değişimi.

8.9.2 Direk Deney Yöntemleri (Ödometre Yöntemleri)

Bu deneyin amacı, şişme parametrelerini belirlemektir. ASTM D4546 (1986)
(Standart Test Methods for one Dimensional Swell or Settlement Potential of Cohesive Soils)
şişme basıncı, şişme yüzdesi ve şişme davranışının belirlenmesi amacıyla birtakım ödometre
deneyleri tanımlamaktadır. (A, B ve C yöntemleri) Burada, sadece şişme yüzdesi (şişme
potansiyeli) ve şişme basıncı kavramları tanımlanmıştır.
Şişme Potansiyeli (Şişme Yüzdesi): Şişme potansiyeli; zemindeki bir numunenin suya doygun
hale gelinceye kadar meydana gelen hacim artışının, başlangıç hacmine oranı şişme
potansiyelini verir. Hacimsel artış Genç (2009) ‘a göre iki farklı şekilde tanımlanır. İlki
numune, sabit sürşarj yükü altında doygun hale gelirken, yanal deformasyon sıfır
durumundayken meydana gelen düşey boy değişimi olarak tanımlanırken, ikincisi eksenel
olarak meydana gelebilecek deformasyonların engellenmesi durumunda, zeminin yanal şişme
yüzdesinin, zemin çapındaki değişime bağlı ifadesi olarak tanımlanır.
ASTM şişme potansiyeli için açık bir tanımlama vermezken, şişme yüzdesini
arazideki zemin tabakalarının düşey yüksekliklerindeki değişim oranı olarak tanımlar.

66
Şişme Basıncı: Şişen killi bir zeminin su içeriğinin artması sonucunda oluşacak hacim
değişikliğine engel olan basınç, “şişme basıncı” olarak adlandırılır. Diğer bir ifadeyle zeminin
başlangıçtaki hacmini koruyacağı basınçtır. Şişme basıncı, başlangıç kuru birim hacim
ağırlığına bağlıdır ve belirli bir zemin için sabittir (Genç, 2009). ASTM şişme basıncını,
şişme olmasına izin vermeyecek şekilde yük arttırılarak şişmenin oluşmadığı durumda
ulaşılan basınç veya şişmeye izin verildikten sonra numunenin başlangıç halindeki duruma
(boşluk oranı, yükseklik) dönebilmesi için gerekli basınç olarak tanımlamaktadır.

8.10 Şişen Zeminleri İyileştirme Yöntemleri

Zeminlerin şişme sonucu hacim değiştirme kapasitesine sahip olması, mühendislik

yapıları uygulamalarında ciddi problemlere sebep olmakta ve büyük hasarlar meydana
getirmektedir. Bunu önlemek için, bu tür zeminleri iyileştirme yöntemleri geliştirilmiş olup
aşağıda bu yöntemler anlatılmıştır (Genç, 2009).

8.10.1 Şişen Zemini Kaldırma ve Yer Değiştirme

Şişen bir zemin üzerine inşa edilecek mühendislik yapısına ait temelin altındaki zemin
ile şişme özelliği olmayan bir zemini yer değiştirmek suretiyle uygulanan bir yöntemdir. Eğer
şişen zemin ince bir tabaka halindeyse tamamı kaldırılır, tabaka kalın ise yeterli kalınlık
belirlendikten sonra sadece bu kısmın kaldırılması ilkesine dayanır. Doldurulacak kısım çok
yüksek yoğunlukta sıkıştırılarak taşıma gücü yüksek bir tabaka elde edilir. Bu yöntemde özel
ekipmanlar kullanılmadığından diğer yöntemlere nazaran daha ekonomiktir. Ayrıca
uygulanışı da çok zaman almadığından kısa sürede gerçekleştirilebilmektedir. Maliyeti
artırmamak adına dikkat edilmesi gereken husus, doldurulacak malzemenin yapıya yakın
yerde seçilmesidir (Çetin, 2003).

8.10.2 Kompaksiyonun Kontrol Edilmesi

Şişen zeminlerin kompaksiyon kontrolü uygulaması kolay ve ekonomik yöntemlerden

biridir (Holtz ve Gibbs, 1956). Kompaksiyon yani sıkıştırma ile zemin taneleri birbirlerine
yaklaştırılır ve aradaki hava boşlukları azaltılarak daha sıkı bir zemin elde edilmesi sağlanır.
Bu sayede, zeminin birim hacim ağırlığı artarak mühendislik özellikleri iyileştirilmiş olur.
Kompaksiyon ile zeminin taşıma gücü artar, zeminde olabilecek hacim artışlarının önüne
geçilir ve geçirimlilik azalır. Böylece zemin daha kararlı bir hale gelir (Küçükali, 2011).

67
 Kompaksiyon işlemi optimum su muhtevasının %3’ ünün altında yapılırsa aşırı
şişmeye neden olur. Temel zeminleri, yüksek su içeriğinde (%3’ten fazla) ve düşük birim
hacim ağırlığında sıkıştırılırsa çok az şişme gösterir. Bu yöntem, şişme basıncını ciddi
miktarlarda düşürdüğünden istenilen bir durumdur (Yılmaz, 1998).

8.10.3 Ön Islatma

Ön ıslatmanın temel amacı, yapı inşa edilmeden önce zeminin şişmesini sağlamaktır.
Su içeriği fazla olan zeminlerin şişme miktarının daha az olacağı prensibine dayanır. Bölgenin
su içerinde kalması sağlanarak veya havuz oluşturularak zemin ıslatılır. Suyun istenilen
derinliğe kadar inebilmesi için kilin ince çatlaklı yapıda olması gerekir. Eğer değilse suyun
emdirilmesi çok uzun zaman alır. Böyle durumlarda zemin ıslatılmadan önce drenaj kuyusu
açılmalıdır. Böylece suyun istenilen derinliğe indirilmesi hızlanır. Islatma işlemi
tamamlandıktan sonra kilin üst kısmına %4 oranında sönmüş kireç veya 10-15 cm.
kalınlığında kum-çakıl ilave edilerek, buharlaşma engellenir ve zemin üzerinde uygun bir
çalışma ortamı sağlanmış olunur (Genç, 2009).

8.10.4 Su Muhtevası Kontrolü

Su muhtevası kontrolünün amacı, inşaat temeline etraftan gelebilecek su girişini

önlemek ve zemini kuru tutmaktır. Bunun için, temel zeminine hem yatayda hem de düşeyde
geçirimsiz duvarlar ve drenaj sistemi uygulanır. Böylece temelin altında veya yanında suyun
birikmesi engellenir.
Yalıtım malzemeleri, hendekler, oluklar, kanal ve menfezler yeraltındaki ve yüzeydeki
suların temelden uzaklaştırılmasında kullanılan drenaj yöntemleridir. İnşaat alanının yakın
civarındaki yüzey sularının uzaklaştırılması da çok önemlidir. Yeraltında su birikimini
önlemek için drenaj hendekleri açılarak temel altındaki zeminin su emmesi engellenir (Bilir,
Sülür ve Çıtıroğlu, 2016) (Resim 8.12).
Çevrede bulunan bitkiler ve ağaçlar da zemindeki su hacminde önemli değişikliğe
neden olur. Bitki ve ağaçların kökleri 5 metre derinliğe kadar zeminin kurumasına, bu da
zeminlerde oturmalara sebep olabilmektedir.
Bu nedenlerle yapıların yakınlarına boyları yaklaşık olarak 2 metreyi geçen ağaçların
bulunması önerilmez (Genç, 2009).

68
 Resim 8.12 Yüzey sel suların yapı temelinden uzaklaştırılması (Bilir ve diğerleri, 2016).

8.10.5 Kimyasal Stabilizasyon

Şişen zeminlerin etkilerini azaltmak amacıyla uçucu kül, çimento, kireç gibi kimyasal
maddeler uzun yıllardan beri kullanılmaktadır ve etkili sonuçlar elde edilmektedir. Zeminin
çimento ile iyileştirilmesi çok kullanılan yöntemlerden biridir.
Kilin çimento ile iyileştirilmesinde alınan sonuçlarla kireçte alınan sonuçlar benzerlik
gösterir. Fakat kireç ile iyileştirilemeyen zeminlerde çimento kullanımı daha başarılı
olmaktadır (Ünver, 2015).
Zeminin kireç ile iyileştirilmesinde, zemin sertleşerek plastik kıvamdan katı kıvama
geçer ve böylece zeminin plastisite indisi azalır, plastik limit artar, likit limit azalır, böylece
zeminin dayanımı artarak deformasyon azalır.
Bu metot, arazide uygulanırken killi zemin gevşetilerek zemine kireç serilir. Daha
sonra zemin karıştırılarak sulama yapılır. En son olarak da zemin silindir yardımıyla iyice
sıkıştırılır (Küçükali, 2011) (Resim 8.13).
Yapılan çalışmalarda zeminde kullanılacak %2 ile %8 arasındaki oranlarda eklenerek
yapılan kireçle stabilizasyon şişmeyi ciddi oranlarda azaltmak dışında, şişen zeminin

69
dayanımını ve optimum su içeriğini artırma gibi önemli katkılar da sağlamaktadır (Genç,
2009).

Resim 8.13 Şişen zeminlerin kireçle iyileştirilmesi (Demir ve Kılıç, 2010).

Zeminde meydana gelebilecek kabarmaları en aza indirmek amacıyla kullanılan uçucu
kül, bağlayıcılık özelliği çok az olan, kireç veya su ile karıştırıldıklarında kimyasal reaksiyona
girerek bağlayıcılık özelliği kazanan malzemelerdir. Uçucu kül zemine kil ile kireç arasında
puzolanik reaksiyon gerçekleşmesini sağlayarak zeminin tane çapını artırmak için eklenir.
Böylece zemin yapısı değiştirilerek etkili sonuçlar elde edilir (Ünver, 2015).

8.10.6 Organik Bileşiklerle Zemin Islahı

Organik bileşiklerle yapılan zemin ıslahı kireç stabilizasyonuyla yapılandan daha

maliyetli olmaktadır. Bu yöntemde, organik bileşiklerle suyun geçmesi önlenmekte veya
reçine ile sertleştirme yapılmaktadır. Yaygın olarak kullanılan organik bileşikler: Na
(sodyum) silikat, Ca (kalsiyum) hidroksit, sodyum klorit ve kalsiyum klorittir. Bu bileşikler
diğer katkı maddeleri ile birlikte kullanılmaktadır.
Zeminlerin stabilizasyonu için farklı bileşikler kullanılmaktadır. Örneğin, sodyum
klorit likit limit değeri fazla olan zeminlerde ciddi etkiye sahiptir. Zemin, sodyum klorit ile
etkileşime girdiğinde aynı zamanda don kabarmasını da engellemektedir. Kuru zemin
ağırlığının %1’i oranında kalsiyum klorit kullanılması birçok zeminin stabilizasyonu için
yeterli olmaktadır.
Arazide uygulamaya geçilmeden önce hangi bileşik türünün kullanılacağının tespiti
için, arazide birtakım deneyler yapıldıktan sonra zemin türüne göre uygun organik bileşik
seçimi yapılmalıdır (Gündüz, 2008).

70
8.10.7 Kullanılabilecek Diğer Yöntemler

Zemin ıslahı için uygulanabilecek diğer yöntemler bazı araştırmacılara göre (Demir ve
Kılıç, 2010; Genç, 2009; Das,1995; Yılmaz, 1998) şöyle sıralanabilir:
1) Temellerin mevsim farklılıklarından etkilenecek aktif zon derinliğinin daha altına
yapılması (Aktif zon derinliği: Derinliğe bağlı olarak zeminlerdeki su miktarının mevsimsel
olarak değişim gösterdiği zonlara denilir. Bu değişim, yaklaşık olarak 3-4 metre derinlikte
sona erer. Bu nedenle, temel tasarımı yapılırken bu aktif zon göz önünde bulundurularak aktif
zonun altına yapılması önerilir.)
2) Pabuç veya kazık temel seçilerek, zemin seviyesinin altında olası şişmeyi karşılamak
amacıyla boşluk bırakılması ve temelin şişmeden etkilenmeyecek rijit temel olması (Şekil
8.22).
3) Dar sömeler yapılarak şişme basıncını karşılayabilmek amacıyla tabandaki basıncın
artırılması,
4) Şişmenin engellenmesi amacıyla sürşarj yüklemesinin şişme basıncı değerine yakın bir değerde
yapılması,
5) Şişen zemini yaklaşık 200 OC ‘ye kadar ısıtarak şişme özelliğini kaybetmesinin sağlanması,
6) Elektroozmoz ile şişen zemindeki suyu uzaklaştırarak zeminin sertleşmesinin sağlanması,
7) Tuz ile stabilizasyon özellikle NaCl (sodyum klorür) ve CaCl ( kalsiyum klorür), şişme
potansiyeline ve yüksek likit limit değerlerine sahip zeminlerde etkili olması ve suyun donma
derecesini düşürmesi sebebiyle donmadan kaynaklı şişme problemlerinin önlenmesinde de faydalı
olması, vb. yöntemler kullanılabilmektedir.

Şekil 8.22 Şişen zeminin kazık temel ile iyileştirilmesi (Demir ve Kılıç, 2010).

71
9. ŞİŞEN ZEMİNLERİN İMAR PLANLAMASINA ETKİSİ VE İMARA
ESAS JEOLOJİK-JEOTEKNİK ETÜT ÇALIŞMALARINDA KİLLERİN
ÖNEMİ

9.1 İmar Planlaması Çalışmaları

İmar planı, insanların nitelikli ve sağlıklı bir çevrede yaşamlarını sağlamak için gerekli
kullanım alanını ve yer seçimini belirlemek ve yerleşimin gelişme eğilimlerini toplum
yararına uygun olarak yönlendirmek amacıyla hazırlanan yasal bir belgedir (Altuntaş, 2012).
Belediyeler tarafından imar planlarının yapılmasına karar verildikten sonra bir alanın
imar planının hazırlanabilmesi için ilk olarak yerleşmenin güncel hale getirilmiş hâlihazır
haritalarının temin edilmesi gerekmektedir. Hâlihazır haritalar elde edildikten sonra
Belediyeler, doğrudan kendisi yaptırabileceği gibi, Belediye Meclisi’nde alınan “Yetki
Kararı” ile başka kurumlar aracılığıyla da imar planlarını yaptırabilirler. İmar planı
çalışmalarından önce yerleşme yerinde imar planına esas jeolojik-jeoteknik etütler yapılır. Bu
etütler tamamlandıktan sonra, yerleşmeye ait plan çalışmalarına etki edebilecek diğer
kurumlardan ilgili kurum görüşleri alınır. Daha sonra keşif çalışması ve planın yapım şekli
belirlenerek, imar planları hazırlanır.
İmar planı yapılmadan önce hazırlanması zorunlu olan jeolojik-jeoteknik etüt
çalışmalarının amacı; planlama yapılması düşünülen mevcut yerleşim alanlarının doğal afet
tehlikelerini yer bilimsel veriler ışığında bölgesel olarak değerlendirmek, jeolojik-jeoteknik
sakıncaları ve bunlara bağlı olası mühendislik problemlerini belirlemek, alanların arazi
kullanımı ve yerleşime uygunluk değerlendirmesini yapmak, teknik ve/veya idari gerekçelere
bağlı olarak gerekli önlemleri önererek, plana etki edebilecek muhtemel zararları en aza
indirmektir.
Ülkemiz jeolojik, topoğrafik ve iklimsel özellikleri ve zemin koşulları nedeniyle
depremler başta olmak üzere sel, kaya düşmesi, heyelan ve çığ gibi doğal afetlere maruz
kalmaktadır. Afet sonrasında oluşacak zararlar önceden alınacak birtakım önlemler ile
azaltılabilir ve engellenebilir. Bu önlemlerden biri de yapılacak imar planı çalışmalarının hem
zemin koşullarını hem de doğal tehlikeleri göz önünde bulundurarak yapılmasıdır.
Doğal tehlikelerin yanında, zeminlerin fiziksel veya indeks özelliklerinin de doğru
tanımlanmaması veya yanlış yorumlanması nedeniyle sonradan ortaya çıkan, hatta doğal
felaketlerden çok daha fazla maddi kayıplara sebep olan şişme, büzülme, sıkışma, sıvılaşma

72
çökme vb. zemin problemlerinin doğru tespit edilmesi gerekmektedir. Bu tespitler,
günümüzde İmar planına esas jeolojik-jeoteknik etüt raporları ile yapılmaktadır.

9.2 İmara Esas Jeolojik-Jeoteknik Etüt Çalışmaları

Jeolojik-jeoteknik etütler; plan çalışmalarına temel oluşturacağından, ihtiyaca uygun

ve doğru bir şekilde yapılması çok önemlidir. Bu etütlerin yapılma amacı, plan yapılacak
alanda yer alan kaya ve zeminlerin mevcut jeolojik ve morfolojik özelliklerinin
belirlenmesinin yanında, sondaj ve araştırma çukurları yardımıyla alınacak numuneler
üzerinde birtakım deneyler yapılarak elde edilecek veriler ışığında olası zemin problemlerini
ve o bölgedeki imar planına etki edebilecek doğal tehlikeleri ortaya koymaktır. Problemli
zeminlerin başında, şişme potansiyeline sahip killi zeminler gelmektedir. Killi zeminlerle başa
çıkabilmek için, kil mineralleri alanında uzmanlık seviyesinde bilgi birikimine ve mühendislik
tecrübesine sahip olmak gerekmektedir.
Jeolojik-jeoteknik etüt çalışmaları kapsamında; inceleme alanındaki birimlerin fiziksel ve
mekanik özellikleri ile davranış karakteristiklerini ortaya çıkarmakta esas alınacak gerekli veriler
elde edilir, yanal ve düşey yöndeki litolojik değişimleri ortaya koymak amacıyla gerekli
çalışmalar yapılır. En son olarak, arazi gözlemleri ve arazi çalışmaları, sondaj ve jeofizik
çalışmalar, laboratuvar deneyleri ile jeolojik-jeoteknik değerlendirmeler yapılır, planlaması
yapılacak alan, yerleşime uygunluk açısından incelenir ve karara bağlanır.

73
10. SONUÇ

Çok geniş bir kullanım alanına sahip olan killer, üretimi ve talebi sürekli olarak artan
endüstriyel hammaddelerin başında yer almaktadır. Hızlı üretim-tüketim artışının getirdiği
sorunlar, bu sektörde yeni araştırmalara ve yeni bulunan sahaların sektörel bazda
incelenmesini ve irdelenmesini gerektirmektedir. Gerek literatür bilgileri gerekse endüstriyel
kullanımlar açısından killerin sınıflandırmasında ve özelliklerin belirlenmesinde genel bir
birliktelik mevcut değildir. Bu nedenle, çok farklı yapı ve özellik değişimine sahip bu
hammaddelerin belirli bir sistematik içerisinde araştırılması her zaman için gereklidir.
Çeşitli endüstrilerde, sektörlerde ve mühendislik projelerinde kullanılan killer
yeryüzünde büyük alanlar kaplarlar. Killer; sadece mühendis ve jeologların ilgilendiği bir
ortam değil aynı zamanda tarım, ormancılık, seramik endüstrisi gibi birçok endüstri kolunda
kullanılan önemli bir malzemedir.
Geoteknik mühendisliği açısından kil, birçok mühendislik projelerinde aranan bir
malzeme iken genellikle temel ortamlarında varlığı, önemli mühendislik sorunlarına neden
olan bir kayaç türüdür. Bir zemin kütlesi içerisinde az miktarda dahi olsa kil minerallerinin
varlığı, o kütlenin mühendislik davranışını önemli ölçüde etkilemektedir. Kil miktarı arttıkça
zeminin davranışı, kil mineralleri tarafından kontrol edilmektedir. Kil içeriği %50 veya daha
fazla olduğu zaman kum ve silt taneleri, aslında bir hamur içinde yüzen taneler gibidir ve
mühendislik davranışı üzerindeki etkileri çok azdır.
Killerin, aynı boyuttaki başka minerallerden farklı kılan en önemli özelliği su ile
karıştırıldığında gösterdiği davranış biçimidir. Su ile karıştırıldığında çamurlaşır ve hamur
gibi şekil verebilecek kıvamda plastisiteye sahiptir. Kuruduğunda ise bir kaya gibi sağlam
gözükebilir. Genç vadi yamaçlarındaki sağlam kayaçların ayrışması sert killeri
oluşturmaktadır. Ancak su ile temas olduğunda hızla yumuşama olmakta ve heyelanlar
olmaktadır.
Sonuç olarak, hem mühendislik alanında hem de diğer alanlarda ülkemizdeki killerin
ve çeşitlerinin detaylı bir şekilde araştırılması ve sınıflandırılması gerekmektedir. Bu şekilde,
ülke ekonomisine çok daha büyük bir katkı sağlayacaktır.

74
11. ÖNERİLER

Bu akademik çalışmadaki öneriler, temel olarak üç bölümde incelenebilir:

1. Killerin Endüstriyel-Sektörel ve Ekonomik Açıdan İncelenmesi:
Dünya kil rezervi yaklaşık olarak 70,252 milyar tondur. Bu açıdan, büyük bir
ekonomik potansiyel oluşturmaktadır. Özellikle birçok endüstriyel alanda ana girdi maddesi
olduğu göz önüne alınırsa, büyük bir ekonomik potansiyel oluşturduğu görülmektedir.
Kullanım alanları açısında da değerlendirildiğinde kil özelliklerinin saptanması teknolojik bir
gereksinim olduğu kadar ekonomik bir gereksinimdir.
Özellikle Dünya’daki kil üretiminin %75 'inin seramik, cam, sıhhi tesisat, porselen,
elektrik, inşaat sektörü gibi insanlığın vazgeçilmez ihtiyaçlarına cevap vermesi ve bu alandaki
ekonomik değişimin gerçekleşmesi bu araştırmanın önemini daha da arttırmaktadır.
Ülkemizde killer, yoğun olarak İstanbul ve Söğüt bölgesinde bulunmaktadır ve üretimi
yapılan killerin kalitesi büyük ölçüde Dünya spesifikasyonlarına uygundur. Türkiye’de 39,235
milyon işletilebilir kil rezervi vardır. Ancak kil işletmeciliğinde ve kil hazırlama-
zenginleştirme uygulamalarında birtakım sorunlar mevcuttur. Bu sorunlar ülkemiz kil
madenciliği yapısından ve kil rezervlerinin durumundan kaynaklanmaktadır. Üretimde
genellikle selektif madencilik uygulanmakta ve her endüstriyel kullanım kendi ihtiyacı olan
kil üretimini bu yolla karşılanmaktadır. Tüketim alanında hammaddeden kaynaklanan
sorunların çözümü cevher hazırlama-zenginleştirme uygulamaları ile sağlanmak istense de
üretim kapasitesi selektif madencilik uygulaması nedeniyle yetersizdir. 40 milyon tona yakın
ülkemiz işletilebilir kil rezervi ve 900 000 ton/yıl üretim kapasitesine sahip ülkemiz kil
potansiyeli bazı endüstriyel kullanımların kaliteli kil üretimini karşılayamamaktadır. Bu
ihtiyaç ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Özellikle tüketimdeki artışa karşın kaliteli kil
üretiminde kapasite yetersizliği bu ithalatın artmasına yol açacaktır. Bu da ileriki yıllarda
sorun yaratacaktır. Ülkemizde endüstrinin ihtiyaçtan cevap verecek kil üretimini karşılamak,
mevcut kil rezervlerini en iyi şekilde değerlendirmek ve özellikle üretimdeki kalite
standartlarını sağlayabilmek açısından bu mineraller üzerindeki araştırmaları geliştirmek
detaylandırmak ve irdelemek gerekliliği büyük bir önem arz etmektedir.
2. Killerin Mühendislik Uygulamaları Açısından İncelenmesi:
Şişen zeminlerde kazı yapılacak ise, aşağıda sıralanan önlemlere başvurulmalıdır;
Şişmenin zararlı etkisini minimuma indirebilmek için şişme miktarı ve şişme
potansiyelini önceden tahmin etmek gerekmektedir.

75
A-Zeminin değiştirilmesi: Eğer bölge şartları elverişli ise şişen zeminler kaldırılıp yerine
stabil malzeme koyulmalıdır. Bu yönteme, aç-kapa yöntemiyle yapılan inşaatlarda arazi
uygunluğuna göre başvurulur.
B-Şişen zeminlerin yapısının değiştirilmesi;
-Kompaksiyon: Şişen zeminlerin kabarma miktarı, yüksek su içeriğinde (mümkün olduğunda
%3-4’ten fazla), düşük birim hacim ağırlığında sıkıştırılması ile düşer.
-Ön Nemlendirme: İnşaat aşamasından önce, zemin nemlendirilerek şişmesi sağlanır. Daha
sonra zemine % 4-5 oranında sönmüş kireç enjekte edilerek plastisite düşürülür. Böylelikle
zemin daha duraylı hale gelir.
-Nemin Bariyerlerle Düzenlenmesi: Zemin içindeki farklı kabarmaların etkisi, zeminin su
içeriğinin kontrol altına alınması ile azaltılabilir. Aç-kapa türü kazılarda, kazı sınırı etrafında
nem bariyerleri inşa edilir. Bu nem bariyerleri, inşa edilen hendeklerin çakıl, yağsız çimento
veya geçirimsiz membranla doldurulması ile oluşur.
-Zemin Stabilizasyonu: Kireç ve çimento yardımı ile kimyasal stabilizasyon uygulanması
zemin içerisinde yapılan kazının duraylılığını arttırır. Kireç veya çimentonun zemine enjekte
edilmesi, zeminin likit limit, plastisite indisi ve şişme özelliğini düşürür. Basınçlı kireç
enjeksiyonundan başka, kireç-uçucu kül karışımı da şişen zeminlerin stabilizasyonunda
kullanılabilir.
-Su İçeriğinin Kontrolü: Şişme özelliğine sahip bölge, inşaat alanı sınırlarında kalıyor ve
çevresindeki zemin şişme özelliği göstermiyorsa, bu bölgede belirli aralıklarla su toplama
kuyuları ve yüzey drenajı yapılarak yer altı suyunun tünel bölgesine ulaşması engellenebilir.
-Çok parçalı kazı yapılması zemindeki gerilmeleri yavaş yavaş dağıtacağından kritik
bölgelerde zemin iyileştirmesi sonucu uygulanmalıdır. Bu durum, öngörülmeyen zemin
davranışlarının belirlenmesine de imkân tanımaktadır. Bu aşamada destekleme sistemleri
değişen koşullara göre revize edilmelidir.
3. Killerin İmar Planına Esas Jeolojik-Jeoteknik Etüt Çalışmaları Açısından İncelenmesi:
Ağaçlar, çimler ve bitkiler geçirgen olmayan zeminlerdeki suyu bünyelerine alarak
zeminlerin kurumasına, zeminde hacim değişikliklerine ve oturmaya sebep olmaktadırlar. Bu
nedenle, imar planı yapılırken şişme potansiyelinin yüksek olduğu bilinen bir alanın yakını
ağaçlandırılacak alan, park veya bahçe olarak tasarlanması halinde, zeminde meydana gelecek
bu gibi değişikliklere uygun kararlar üretilmelidir.
Şişme potansiyeli olan bir zeminde, üst yapı inşaatının zorunlu olduğu durumlarda çok
katlı bina yapılması önerilmektedir. Çünkü yapı temeli ileride şişmeye maruz kalacağından
zeminin şişmesi temel tarafından engellenerek şişme gerilmelerinin oluşmasına sebep

76
olacaktır. Yapı temelindeki yükün bu gerilmeleri karşılayabilmesi ancak çok katlı binalardaki
yapı ağırlığı ile sağlanabilmektedir. İmar planlamasında şişme potansiyeli olan ve önlem
alınması gereken alan olarak tespit edilmiş yerlerde, üstyapı projelerinde (Belediye hizmet
binası, iş hanı, iş merkezi, turizm ve termal tesisler, otogar, kentsel dönüşüm, sosyal tesis,
eğitim tesisleri, spor kompleksleri, konferans ve kültür merkezleri vb.) ilerde oluşabilecek
şişme problemlerinin önüne geçmek amacıyla tek katlı hafif yapılar yerine şişme gerilmesini
yenecek ağırlıkta yapılar yapılması önerilir.
İmar planına esas jeolojik-jeoteknik etüt çalışmaları ile belirlenen şişme potansiyeline
sahip zeminler, ileride oluşabilecek şişme tehlikeleri hakkında detaylı bilgiler sunarak inşaat
ve tasarım aşamalarında, alınması gereken önlemler konusunda şehir plancılarını, tüm kamu
kuruluşlarını ve yapı sahiplerini bilgi sahibi yapar. Ayrıca, atık su arıtma tesisleri, içme suyu,
kanalizasyon gibi altyapı inşaatlarının zemin etütleri yapılmadan önce de, planlama
raporlarında bu bilgilere sahip olunması inceleme alanında, örneğin şişmeyle ilgili yapılacak
fazladan çalışmaları engeller ve böylelikle belediyelerin üzerindeki maddi yük de azaltılarak
ülke ekonomisine katkı sağlanmış olunur.
Şişen zeminlerde, üstyapılar projelendirilirken temel tasarımlarının, mevsimsel
değişimler ve yüzey sularına bağlı olarak bölgeden bölgeye değişim gösteren aktif zon
derinliği dikkate alınarak yapılması gerekmektedir. Yapı temellerinin bu değişimlerden
etkilenecek derinliğin veya aktif zonun altına yerleştirilmesine ve de zemin şişmesinden
etkilenmeyecek rijit temel olmasına ayrıca dikkat edilmelidir.
İmar planlarına esas jeolojik-jeoteknik etütlerin keşif aşamasında, çalışılacak sahada
daha önceden belediyeler veya diğer kurumlar tarafından o bölgedeki herhangi bir altyapı
veya üstyapı inşaatı için daha önceki yıllarda hazırlanmış zemin raporlarının incelenme
imkânı bulunursa, keşif sırasında belirlenecek jeolojik-jeoteknik çalışmalar, laboratuvar
çalışmaları ve varsa eğer paleosismolojik çalışmaların miktarları, bu raporlara göre tespit
edilerek gereksiz yere yapılacak çalışmalar önlenmiş olur. Bunun için belediyeler ve diğer
kurumların arşivinde bulunan raporlara en kolay ve hızlı şekilde erişimin sağlanabilmesi ortak
bir veri tabanının kurulması ile mümkün olabilir.
Ayrıca, tüm verilerin ve dokümanların kolayca erişilebilecek bir veri tabanı sistemine
aktarılması sağlanmalıdır. Bu işlemler yapıldığında, hem maliyet hem de zaman açısından
belediyelere ve diğer kurumlara katkı sağlanabilir.

77
KAYNAKLAR

-Acar, A.M., “Şişen Zeminlerin Jeoteknik Özellikleri ve İmar Planlamasına Etkisi”,

04.01.2019 tarihinde, https://www.ilbank.gov.tr/dosyalar/uzmanliktezleri/14698.pdf
adresinden erişildi.

-Altuntaş, A. (2012) Sürdürülebilir Toplumlar ve Metropollerin Baskılarından Kurtulmak için

Alternatif Bir Yol: Sürdürülebilir Kentler. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 9(17) 135-148.

-Angın, Z. ve Angın, A., (2005). Şişen Killerin Geoteknik Özelliklerinin İyileştirilmesi.

Geoteknik Sempozyumu, Adana.

-Ankara Üniversitesi, “Toprak Kolloidleri”, 04.01.2019 tarihinde,

https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/7455/mod_resource/content/0/10.%20Hafta.pdf
adresinden erişildi.

-Avşar, E., Ulusay, R., Sönmez, H. (2009). Assessments of Swelling Anisotropy of Ankara
Clay. Engineering Geology, 105, 24-31.

-Başer, O. (2009). Stabilization of Expansve Soils Using Waste Marble Dust. Master Thesis,
Middle East Technical University, The Graduate School of Natural and Applied Sciences
Department of Civil Engineering, Ankara.

-Bilir, M.E, Sürül, S., Çıtıroğlu, H.K. (2016). Gökçetepe Formasyonu (Zonguldak)
Kiltaşlarının Eksenel Şişme Gerilmelerinin Belirlenmesi. Karaelmas Fen ve Mühendislik
Dergisi 6(1), 152-167.

-Bolger R. Industrial Minerals in Pharmaceutiacals. Ind. Min, 1995;1:52-63.

-Brackley, I.J.A., (1975) Swell Underload 6th Regional Conference for Africa on Soil
Mechanics and Found. Eng. 2, 102-124.

78
-Cara S, Carcangiu G, Padalino G, Palomba M, Tamanini M. The bentonites in pelotherapy:
chemical,mineralogical, and technological properties of materials from Sardinia deposits
(Italy). Appl Clay Sci, 2000;16:117-124.

-Carretero MI. Clay minerals and their beneficial effects upon human health. A review. Appl
Clay Sci, 2002;21:155-163.

-Chen, F. H. (1975). Foundations on Expansive Soils, Developments in Geotechnical

Engineering 12, Elsevier Scientific, New York.

-Chen, F. H. Foundations on Expansive Soils. Amsterdam, the Netherlands, Elsevier

Scientific Publishing Company, 1988.

-Chlorite Group (USCS, 2001d), URL: http://pubs.usgs.gov/of/2001/of01-

041/htmldocs/clays/chlor.htm
http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fpubs.usgs.gov%2Fof%2F2001%2Fo
f01-041%2Fhtmldocs%2Fclays%2Fchlor.htm&date=2016-09-15, Son Erişim Tarihi:
15.09.2016.

-Çelik, M. ve Karakaya, N., (1998), Sistematik Mineraloji, Bizim Burs Yayınevi, 380, Konya.

-Çetin, M., (2003) Değişik Çevresel Koşullar Altında, Şişen Zeminlerin Özelliklerinin
Belirlenmesi, Yüksek lisans tezi, Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kütahya.

-Çokça, E. (2012, 4-5 Ekim). Şişen Killer. Zemin Mekaniği ve Temel Mühendisliği
Ondördüncü Ulusal Kongresinde sunuldu, Isparta.

-Dalgıç, A., Kavak, O., “Kil Mineralleri ve Sağlık”, 18.04.2019 tarihinde,

http://www.diclemedj.org/upload/sayi/43/Dicle%20Med%20J-02796.pdf adresinden erişildi.

-Das, B. M., (1995), Principles of Foundation Engineering PWS Publishing Company,a

division of International Thomson Publishing Inc. Boston,U.SA, 828.

-Das, B. M., (2002). Principles of Geotechnical Engineering, Fifth Edition.

79
-Demir, S., Kılıç, M. (2010) Şişen Zeminlerin Tanımlanması ve Zemin İyileştirme Yöntemleri
Gaziosmanpasa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 27(1), 95-104.

-Demirci, S., “Zemin Mekaniği (Fiziksel ve Mekanik Özellikleri)”, 13.04.2019 tarihinde,

https://www.academia.edu/13437202/ZEMİN_MEKANİĞİ_FİZİKSEL_VE_MEKANİK_ÖZ
ELLİKLERİ adresinden erişildi.

-Dhowian, A.W., Ruwaih, I.E., Youssef A., and Erol, A.O., (1984) Evaluation of Expansive
Soils and Foundation Methodology in Kingdom of Saudi Arabia. Research Report SANCST:
AT-5-88.

-Ekin, Nazmi., “Sondaj Sıvıları”, 18.04.2019 tarihinde, https://docplayer.biz.tr/8928065-

Sondaj-sivilari-sondaj-sivilari.html adresinden erişildi.

-Fell, R., Macgregor, P., Stapledon, D., 1992, Geotechnical engineering of embankment
dams, Balkema, Rotterdam, 675.

-Fredlund, D.G. (1975, October). Engineering Properties of Expansive Clays. Paper presented
to the Seminar on Shallow Foundations on Expansive Clays. Regina, Saskatchewan, Canada.

-Genç, S. (2009). Şişen Zeminler ve Bentonit- Kaolin Karışımlarının Şişme Özellikleri Yüksek
Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İnşaat Mühendisliği
Anabilim Dalı, İstanbul.

-Gözütok, T., “Kil ve Kil Mineralleri”, 04.01.2019 tarihinde,

https://www.slideshare.net/tolgagztk/kil-ve-kil-mineralleri adresinden erişildi.

-Gündüz, O., (2008). Şişen zeminlerin tinkal atığı ile stabilizasyonu ve meşelik killerine
uygulanması, Yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,
73s.

-Holtz, W.G., Gibbs, H.J. (1956). Engineering Properties Of Expansive Clays, Transactions,
ASCE, 121, 641-677.

80
-İllite Group (USCS, 2001b),URL: http://pubs.usgs.gov/of/2001/of01-
041/htmldocs/clays/illite.htm
http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2F+http%3A%2F%2Fpubs.usgs.gov%
2Fof%2F2001%2Fof01041%2Fhtmldocs%2Fclays%2Fillite.htm+&date=2016-09-11, Son
Erişim Tarihi: 11.09.2016.

-Kaolinite Group (USCS, 2001a), URL: http://pubs.usgs.gov/of/2001/of01-

041/htmldocs/clays/kaogr.htm
http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fpubs.usgs.gov%2Fof%2F2001%2Fo
f01-041%2Fhtmldocs%2Fclays%2Fkaogr.htm&date=2016-09-10, Son Erişim Tarihi:
10.09.2016.

-Kasapoğlu, K.E., (1989). Killerin Jeomühendislik Özellikleri. IV. Ulusal Kil Sempozyumu
Bildiriler Kitapçığı, 3-29.

-Kassif, G. (1971) Swelling Potential of Compacted Clay, ASCE, 97.

-Kaşer, H., 2006. Şişen Killerin Yapılarda Yarattığı Sorunlar.

-Kaya, Z., 1997. Kil Zeminlerin Şişme Karakteristiklerinin ASTM Belirlenmesi, Yüksek
Lisans Tezi, ODTÜ.

-Klinefelter, T. A.., Hamlin, H.P., 1947. Syllabus of Clay Testing, Bureau of Mines, Bulletin
565, USA.

-Küçükali, Ö. (2011) Kireç ve Jipsin, Üst Pliyosen Yaşlı Yüksek Plastisiteli Killerin (Ankara)
Şişme ve Dayanım Özelliklerine Etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Fen
Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Ankara.

-Lambe, T.W., (1960). “The Character and Identification of Expansive Soils. Soil PVC
Meter”, Federal Housing Administortion, Technical Studies Program, FHA 701.

81
-Lambe, T.W., (1960). “The Structure of compacted clays”. Journal Soil Mech. Found. Div.
Vol. 84, No. SM2, Proc. Paper 1964; Also Transaction, ASCE, Paper No. 3041, Vol. 125,
Part I.

-Malayoğlu, U., 1992. Float and Sink Characteristics of Clay in Mineral Processing, DEÜ Fen
Bilimleri Enstitüsü, İzmir.

-Malayoğlu, U., Akar A., “Killerin Sınıflandırmasında ve Kullanım Alanlarının

Saptanmasında Aranan Kriterlerin İrdelenmesi”, Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu,
Köse ve Kızıl (eds) © İzmir / Türkiye 21-22 Nisan 1W5, 17.04.2019 tarihinde,
http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/b702465f3c31412_ek.pdf adresinden erişildi.

-Mineralogy Database, URL: http://www.webmineral.com,2016

http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fwww.webmineral.com%2C+2016+
&date=2016-09-10, Son Erişim Tarihi: 10.09.2016.

-Mitchell, J. K., 1976. Fundamentals of Soil Behaviour, USA.

-Mitchell, J. K. and Soga, K., Fundamentals of Soil Behavior, 3rd Edition, John Wiley and
Sons Inc., New York, 2005. (1-460)

-Montmorillonite Group (USCS, 2001c), URL: http://pubs.usgs.gov/of/2001/of01-

041/htmldocs/clays/smc.htm
http://www.webcitation.org/query?url=http%3A%2F%2Fpubs.usgs.gov%2Fof%2F2001%2Fo
f01-041%2Fhtmldocs%2Fclays%2Fsmc.htm&date=2016-09-15, Son Erişim Tarihi:
15.09.2016.

-Öget, G.D. (2014). Estimating Swelling Characteristics of Clays Using Methylene Blue Test -
A Machine Learning Approach , Yüksek Lisans Tezi, Middle East Technical University Civil
Engineering, Ankara, 12-20.

-Önalp, A., 2002. Geoteknik Bilgisi I, İstanbul.

-Özaydın, K. (2011). Zemin Mekaniği. (1.Baskı). İstanbul: Birsen Yayınevi, 1-5.

82
-Özkan, TO., 1977. Türkiyedeki Ticari Bentonit Killerinin Özellikleri ve Kullanım
Alanlarının Tesbiti", TÜBİTAK Marmara Araştırma Enstitüsü, İstanbul.

-Öztürk, Y.E. (2012). Kil Mineralleri Açısından İnce Daneli Zeminlerin Fiziko-Kimyasal
Özellikleri ile Kıvam Limitleri Arasındaki İlişkiler, Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi,
Fen Bilimleri Enstitüsü, İnşaat Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Niğde, 1-27.

-Öztürk, Y.Z., Ünsal, N., Akbaş, S.O. (2015). Gölbaşı (Ankara) Yerleşim Alanı Killerinin
Şişme ve Kireç ile İyileştirilme Potansiyellerinin Belirlenmesi, Gazi Üniversitesi Mühendislik
Mimarlık Fakültesi Dergisi, 30(2), 309-318.

-Seed, H.B., Woodward, R.J., and Lundgren, R, (1962) Prediction of Swelling Potential of
Compacted Clays. Journal of the Soil Mechanics and Foundation Division, American Society
of Civil Engineers. 88(3), 53-87.

-Skempton, A. W., (1953). The Colloidal Activity of Clays. Paper presented at Proceeding of
the 3th international Conference of Soil Mechanics and Foundation Engineering, Switzerland.

-Sümer, G., 1990. Endüstriyel Seramikler, Anadolu Üniversitesi Yayını, Cilt I, Eskişehir.

-Summa V, Tateo F. The use of pelitic raw materials in thermal centres:mineralogy,

geochemistry, grain size and leaching test. Examples from the Lucania area (southern Italy).
Appl Clay Sci, 1998;12:403-417.

-Ünver, E. (2015). Problemli Kil Zeminlerin Uçucu Kül ile İyileştirilmesi, Yüksek Lisans
Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Geoteknik Bilim Dalı, 1-20.

-Van der Merwe, D.H., 1964. “The prediction of heave from the plasticity index and the
percentage clay fraction”, The Civil Engineer in South Africa (South African Institution of
Civil Engineer) 6, 103–107 (Day, 2001’den).

-Yalçın, M., 1997, Çevresel Kirlilik Şartlarının Bentonit Kilinin Şişme Büzülme Özelliklerine
Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 97.

83
-Yıldırım, Ü.E. (2009). Şişen Killer ve Tünel Tasarımına Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Anabilim Dalı, İstanbul, 1-135.

-Yılmaz , I., Karacan E. (1998). Zeminlerin Şişme Özellikleri. Jeoloji Mühendisliği Dergisi,
TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını, 52, 1-52.

84