Hkkjr esa c<+rh tula[;k% leL;k rFkk pqukSfr;ka

MkW- 'kSQkyh 'kqDyk

,lks0 izks0 ¼lekt'kkL=½
jktdh; egkfo|ky;
ejxwciqj] #M+dh] gfj}kj

lkjka'k
fdlh Hkh ns'k ds fuoklh ns'k ds egRoiw.kZ ?kVd gksrs gSaA
Hkkjr viuh 121 djksM+ ¼2011½ tula[;k ds lkFk phu ds ckn fo'o dk
nwljk l?kure clk gqvk ns'k gSA bruh foLr`r tula[;k blds lhfer
lalk/kuksa ij ncko Mkyrh gS vkSj ns'k esa vusd leL;kvksa rFkk
pqukSfr;ksa dks tUe nsrh gSA tula[;k esa rhoz o`f) lekt esa udkjkRed
ifj.kkeksa dks mRiUu djrh gSA vr% bu ifj.kkeksa dks jksdus ds fy,
vko';d gS fd tula[;k dks fu;af=r djds o`f) nj dks jksdk tk ldsA fdlh Hkh
ns'k dh tula[;k dks ?kVkus ;k c<+kus ds rhu izeq[k dkjd gksrs gSa &
tUenj] e`R;q nj rFkk vkokl&izoklA vfu;af=r tula[;k o`f) ns'k esa
mRikfnr [kk|kuksa ;k miyC/k lalk/kuksa ds ifjizs{; esa vf/kd rhoz xfr
ls c<+rh tula[;k vkfFkZd o`f) nj vkSj lkekftd larqyu nksuksa dks
udkjkRed rjhds ls izHkkfor djrh gSA okLro esa LokLF; lEcU/kh izxfr
nj ds dkj.k ?kVrh e`R;q nj rFkk LFkk;h tUenj bl folaxfr dk ,d izeq[k
rRo gSA ekuo lalk/ku fdlh Hkh ns'k dh izxfr ,oa fodkl gsrq vko';d gS
ijUrq blesa deh ;k o`f) ls ns'k dk fodkl izHkkfor gksrk gS] vr% ,d
vkn'kZ fLFkfr izkIr djus gsrq blesa larqyu gksuk vko';d gksrk gSA
orZeku ifjizs{; esa Hkkjr esa rsth ls c<+rh tk jgh tula[;k ij fu;a=.k
djuk t:jh gSA tula[;k fu;a=.k gsrq ljdkj dks dkuwuh izko/kku ds lkFk

1
gh ns'k esa csgrj iks"k.k] lkoZHkkSfed f'k{kk] csgrj LokLF; lqfo/kk,a
tSls lHkh y{;ksa dks izkIr djuk Hkh t:jh gSA tula[;k lhfer djds gh
Hkkjr fodflr gksus dh fn'kk esa rsth ls c<+ ldrk gS] blfy, vko';d gS fd
tula[;k dks fu;af=r djus dh fn'kk esa xaHkhj iz;kl fd;s tk,aA
eq[; 'kCn& lalk/ku] dk;Zdq'kyrk] vfrjsd] nksgu] ikfjfLFkfrdhA
fdlh Hkh ns'k ds lkekftd] vkfFkZd rFkk lkaLÑfrd fodkl gsrq
izkÑfrd lalk/kuksa dh miyC/krk rFkk iwath ds lkFk gh ogka ds ekuoh;
lalk/ku dh ;ksX;rk vkSj dk;Zdq'kyrk Hkh egRoiw.kZ gksrh gSA
izksQslj ,-ds- eq[kthZ ds vuqlkj Þfdlh Hkh jk"Vª dh mUufr ekuoh;
lalk/ku dks laxfBr djus dh {kerk ij fuHkZjdjrk gSAÞ fu%lUnsg fdlh
Hkh ns'k esa tu'kfDr dks jk"Vª dh Hkkjh iwath ekuk tkrk gS ysfdu bl
lk/ku dk vxj leqfpr mi;ksx u gks rFkk tula[;k ds lkis{k vxj jkstxkj ds
lk/ku miyC/k u gks rks og lk/ku Hkkj Lo:i cu tkrk gSA Hkkjr esa
c<+rh tula[;k ns'k ds fodkl dks ckf/kr djus ds lkFk gh ns'k ds vketu
dks Hkh izHkkfor dj jgh gSA la;qDr jk"Vª la?k dh fjiksVZ ds vuqlkj
Hkkjr esa rsth ls gks jgh tula[;k o`f) ds dkj.k 2024 rd phu dh Hkkjh
vkcknh dks ihNs NksM+dj Hkkjr vkcknh esa o`f) ds vk/kkj ij dkQh
vkxs fuxy tk,xkA
lu~ 2100 rd Hkkjr nqfu;k dh lcls cM+h tula[;k okyk ns'k cu
tk,xkA vakdM+ksa ds vk/kkj ij ns[kk tk, rks vktknh ds le; Hkkjr dh
tula[;k 34 djksM+ Fkh tks tula[;k losZ{k.k fjiksVZ 2011 ds vuqlkj
Hkkjr dh tula[;k c<+dj yxHkx 121-5 djksM+ gks xbZ gS rFkk o"kZ
2017 rd Hkkjr dh dqy tula[;k djhc 133 djksM+ ds djhc vkadh tk jgh
gSA Hkkjr dh dqy tula[;k esa 62-31 djksM+ tula[;k iq#"kksa rFkk 58-
47 djksM+ tula[;k efgykvksa dh gSA ySalsV }kjk 195 ns'kksa ,oa

2
{ks=ksa ds fy, o"kZ 2017 ls o"kZ 2100 rd iztuu {kerk] e`R;q nj vkSj
izokl ,oa tula[;k ifjn`'; ds lanHkZ oSf'od iwokZuqeku fo'ys"k.k izLrqr
fd;k x;k gS] bl fo'ys"k.k ds vuqlkj o"kZ 2048 esa Hkkjr dh tula[;k fo'o
esa lokZf/kd gksus dk vuqeku yxk;k x;k gS tks o"kZ 2017 dh 1-389
fcfy;u tula[;k ls c<+dj yxHkx 1-6 fcfy;u gks tk,xhA v/;;u ds vuqlkj
Hkkjr esa 20&64 o"kZ dh vk;q ds dkedkth o;Ldksa dh la[;k esa
fxjkoV dk vuqeku yxk;k x;k gS tks o"kZ 2100 esa o"kZ 2017 ds
yxHkx 762 fefy;u ls ?kVdj 578 fefy;u laHkkfor gSA gkykafd Hkkjr
esa o"kZ 2100 rd fo'o dh lokZf/kd dkedkth mez dh tula[;k laHkkfor
gSA vc ,sls esa Hkkjr esa c<+rh tula[;k ns'k ds le{k xaHkhj
pqukSfr;ka mRiUu dj jgh gSA geus u dsoy ns'k ds fodkl dh xfr dks
ckfèkr fd;k gS cfYd csjkstxkjh] lkekftd dqjhfr;ka] vf'k{kk] fodkl
dk;ksZa dk #duk tSlh vusd leL;kvksa dks Hkh tUe fn;k gSA LokLF;
dk;ZØeksa dh o`f) ls e`R;q nj esa deh gqbZ gS ijUrq tUe nj ij vadq'k
ugha yx ik;k gSA xjhch] vf'k{kk] vkoklh; leL;kvksa] /kkfeZd o
vkfFkZd i{k] fookn ifjokj fu;kstu dk;ZØeksa o lalk/kuksa dh deh vkfn
dkj.kksa ls fujUrj tula[;k esa o`f) vlarqyu gks jgk gSA vr% tula[;k o`f)
ds dkj.k ns'k ds le{k mRiUu gks jgh leL;kvksa rFkk pqukSfr;ksa dks
xaHkhjrkiwoZd le>us rFkk mudk lek/kku djus dh vko';drk gSA
tula[;k vfrjd dk izHkko i;kZoj.k ,oa ikfjfLFkfrdh ij vko';d :i ls
iM+rk gSA blfy, Hkkjr ds i;kZoj.kh; lanHkZ esa Hkh ;g lqpk: ls ykxw
gksrk gSA ekuo dh c<+rh tula[;k ,oa mlls Hkh rst xfr ls c<+rh gqbZ
mldh HkkSfrd lq[k dh ykylk ,oa mls iwjk djus dh ftKklk mls izkÑfrd
laalk/ku ,oa i;kZoj.k dh vfr nksgu dh foHkhf"kdk esa mrjus dks etcwj
dj nsrk gSA i;kZoj.k ,oa lalk/kuksa dk vfr nksgu i`Foh dks ekuo fuokl

3
ds izfrdwy fufeZr djsxk tks fd ekuo lH;rkvksa ds fy, fouk'kiw.kZ gSA
okLro esa i;kZoj.k vou;u ,oa ikfjfLFkfrdh vlarqyu dk ewy dkj.k ekuo
tula[;k esa o`f) gS D;ksafd Ñf"k esa foLrkj] uxjhdj.k] vkS|ksxhdj.k
vkfn c<+rs gq, ekuo leqnk; dk gh izfrQy gSA tula[;k esa yxkrkj o`f)
gksus ds dkj.k lhfer izkÑfrd lalk/kuksa ij ncko izfrfnu c<+rk jgk jgk
gS ftldk izfrQyLo:i izkÑfrd lalk/kuksa dk rsth ls fonksgu fd;k tk jgk
gS ftlds ifj.kkeLo:i vusd i;kZoj.kh; leL;k,a mRiUu gks jgh gSaA ns'k
esa yxkrkj c<+rh tula[;k ds dkj.k ns'k ds lhfer izkÑfrd lalk/kuksa ij
ncko c<+rk tk jgk gSA okLro esa vkS|ksfxd foLrkj] uxjh; o`f)] Ñf"k
esa fodkl ,oa foLrkj rFkk ;krk;kr ,oa lapkj ds lk/kuksa esa o`f) vkt
tula[;k esa fujaru o`f) ds gh izfrQy gSA tula[;k esa o`f) ds lkFk gh
izkÑfrd lalk/kuksa ds nksgu dh nj c<+rh tk jgh gS D;ksafd vfrfjDr
tula[;k ds Hkj.k&iks"k.k ds fy, vfrfjDr [kk|kUu ,oa vkokl dh vko';drk
rFkk vko';d lkexzh dh ekax c<+rh tk jgh gSA vr% Li"V gS fd Hkkjr
esa rhoz xfr ls c<+rh tula[;k ds dkj.k izkÑfrd lalk/kuksa dks Hkfo"; ds
fy, lqjf{kr j[kuk ,d xaHkhj pqukSrh cudj mHkjh gSA
Hkkjr esa rsth ls c<+_rh tula[;k ,d izeq[k Toyar leL;k rFkk
pqukSrh ds :i esa mHkjh gS ftlus lekt ds lHkh oxksZa dk /;ku vkdf"kr
fd;k gSA Hkkjr esa tula[;k o`f) ds dkj.k csjkstxkjh] fu/kZurk] xjhch]
vf'k{kk] Hkq[kejh] fodkl dk ekxZ vo#) gksuk vkfn leL;k,a fujUrj
cLrh tk jgh gSA fczfV'k vFkZ'kkL=h ekYFkl }kjk vius ys[k ^fizafliy
vkWQ ikWiqys'ku* esa tula[;k fl)kar dk izfriknu fd;k x;k gS ftlesa
tula[;k o`f) rFkk blds izHkkoksa dh O;k[;k dh xbZ gSA ekYFkl dk
fl)kUr tula[;k esa o`f) rFkk [kk|kUu vkiwfrZ esa o`f) ds e/; laca/kksa
dh O;k[;k djrk gSA ekYFkl ds vuqlkj fdlh Hkh {ks= esa tula[;k dh

4
o`f) xq.kksÙkj Js.kh vFkkZr~ nksxquh xfr ls c<+rh gS tcfd lalk/kuksa
esa ;g o`f) lekukUrj Js.kh vFkkZr~ lkekU; xfr ls gh gksrh gSA bl
fl)kUr ds vuqlkj ;fn thou fuoZgu ds lalk/kuksa esa vojks/k u gks rks
izR;sd 25 o"kZ ckn tula[;k nksxquh gks tk,xhA
vr% Li"V gS fd tula[;k o`f) dks xaHkhjrkiwoZd ysus dh
vko';drk gSA xkSjryc gS fd Hkkjr esa tul[a;k leku :i ls ugha c<+ jgh
gSA uohure jk"Vªh; ifjokj LokLF; losZ{k.k (NFHS) ds vuqlkj] lEifÙk
rFkk /ku ds vk/kkj ij dqy iztuu nj (TFR) esa fofHkUurk ns[kus dks
feyrh gSA ;g lcls fu/kZu lewg esa 3-2 cPps izfr efgyk] e/; lewg esa 2-
5 cPps izfr efgyk rFkk mPp lewg esa 1-5 cPps izfr efgyk gSA blls
Li"V gksrk gS fd lekt ds vkfFkZd :i ls detksj oxksZa esa tula[;k o`f)
vf/kd ns[kus dks feyrh gSA tula[;k o`f) dh otg ls xjhch] dqiks"k.k
rFkk Hkw[k dh leL;k dks izHkkoh <ax ls nwj djus vkSj csgrj
LokLF; ,oa xq.koRrkiw.kZ f'k{kk iznku djus esa ck/kk vkrh gSA blls
lrr~ fodkl y{; (SGO) 1]2]3 vkSj 4 izfrdwy :i ls izHkkfor gks jgs gSaA
tula[;k o`f) ds dkj.k vFkZO;oLFkk ij izfrdwy izHkko iM+rk gSA
Hkkjr esa xjhch js[kk ls uhps thou ;kiu djus okys yksxksa dh la[;k
dkQh vf/kd gSA ;g fLFkfr vijk/k] xjhch] Hkz"Vkpkj] rLdjh]
dkykcktkjh tSlh leL;kvksa dks mRiUu djrh gS tks fd Hkkjr esa
lkekftd ewY;ksa rFkk uSfrdrk dks lqjf{kr j[kus ds ekxZ esa pqukSrh
cudj lkeus vk jgh gSA
vr% Li"V gS fd Hkkjr esa c<+rh tula[;k ds nq"ifj.kkeksa ds
dkj.k ;g vko';d gS fd bl fn'kk esa izHkkoh <ax ls bl pqukSrh dk
lek/kku djus gsrq iz;kl fd;k tkuk vko';d gSA fLFkj tula[;k o`f) ds y{;
dks izkIr djus ds fy, ;g vko';d gS fd iztuu nj esa deh dh tk,A mÙkj

5
izns'k] e/; izns'k] fcgkj] gfj;k.kk rFkk >kj[kaM tSls jkT;ksa esa tgka
iztuu nj dkQh vf/kd gS] tks fd ,d cM+h pqukSrh cuh gqbZ gSA Hkkjr
esa c<+rh tula[;k dk ykHk mBkus ds fy, Hkkjr dks ekuo iwath dk
etcwr vk/kkj cukuk gksxk ftlls os ns'k dh vFkZO;oLFkk esa viuk
egRoiw.kZ ;ksxnku iznku dj ldsa ysfdu Hkkjr dh de lk{Kjrk nj bl
ekxZ esa ,d izeq[k pqukSrh gSA
Hkkjr esa tula[;k o`f) dh pqukSrh ds lek/kku gsrq mik;ksa ij /;ku
fn;k tkuk rFkk mUgsa O;ogkj esa viukus dh fn'kk esa izeq[kdrk esa
igy fd;k tkuk vko';d gS] blds fy, fuEu iz;kl fd;s tk ldrs gSa&
1- f'k{kk ds egRo dks le>kukA bl fn'kk esa izeq[k iz;kl lkfcr gks
ldrk gSA Hkkjr esa tula[;k o`f) dk izeq[k dkj.k vf'k{kk gS] vr%
ns'k esa gj cPps ds fy, f'k{kk dks vfuok;Z fd;k tkuk t:jh gS ftlls
os ns'k esa fo|eku ifjfLFkfr;ksa dks le>us esa l{ke gks ldsa lkFk
gh ns'k ds fodkl esa lfØ; Hkkxhnkjh iznku djus esa fodkl esa
lfØ;k Hkkxhnkjh iznku djus esa Hkh mudh Hkwfedk
egRoiw.kZ gks ldsxhA
2- Hkkjr esa lkekftd ijaijkvksa rFkk izFkkvksa ds dkj.k iq= izkfIr
dks vko';d ekuk tkrk gS rFkk iq=h ds tUe dks grksRlkfgr fd;k
tkrk gSA vr% ;fn ySafxd vlekurk dh lksp dks lekIr fd;k tkrk gS
rks csVs dh pkg esa vf/kd cPpksa ds tUe nsus dh izo`fÙk ij jksd
yxkuk laHko gks ldsxkA
3- Hkkjr esa tula[;k dk ,d cM+k oxZ f'kf{kr u gksus ds dkj.k ifjokj
fu;kstu ds ykHkksa ls ifjfpr ugha gSA vr% ;g vko';d gS fd
fofHkUu lapkj ek/;eksa] Vsyhfotu] lekpkj i=] jsfM;ks vkfn ds

6
 ek/;e ls vketu esa fo'ks"kdj fiNM+s ,oa xzkeh.k {ks=ksa esa
mUgsa bl lEcU/k esa tkx#d fd;k tk,A
4- Hkkjr esa chekjh] csdkjh] o`)koLFkk ls lqjf{kr jgus ds fuf'pr
lk/ku ugha gksus ds dkj.k yksxksa esa mudh lqj{kk ls lacaf/kr
Hk; cuk jgrk gS ftldh otg ls os cM+s ifjokj dh vkdka{kk j[krs
gSa ftlls mudk ifjokj mudh lqj{kk dj ldsA blds fy, ;g t:jh gS fd
lkekftd lqj{kk dk;ZØeksa esa o`) isa'ku] nq?kZVuk chek vkfn
dh i;kZIr O;oLFkk dh tk,A ftlls vketu esa lqj{kk dh Hkkouk dk
lapkj gks vkSj os NksVs ifjokj dks lhfer djus dh fn'kk esa
mUeq[k gksaA
5- Hkkjr esa tula[;k o`f) dks jksdus rFkk lhfer djus gsrq
larkuksRifÙk dh lhek fu/kkZfjr fd;k tkuk Hkh vko';d gSA phu
esa tula[;k o`f) dks fu;af=r djus ds fy, larkuksRifÙk dh lhek dk
fu/kkZj.k fd;k gS ftlds vUrxZr izR;sd ifjokj gsrq larku dh
la[;k ,d ;k nks fu/kkZfjr gSA Hkkjr esa Hkh larkuksRifÙk dh
lhek fu/kkZfjr djds tula[;k dks fu;af=r djus esa lQyrk izkIr dh tk
ldrh gSA mRrj izns'k ljdkj us bl fn'kk esa igy dh gSA
6- Hkkjr esa ifjokjksa dh vkfFkZd fLFkfr esa lq/kkj gsrq c<+kok
nsdj rFkk muds thou Lrj dks Å¡pk djus gsrq izksRlkgu nsdj Hkh
tula[;k fu;a=.k dh fn'kk esa lQyrk izkIr djus esas lQYrk izkIr dh
tk ldrh gSA v/;;uksa esa ;g ik;k x;k gS fd mPp thou Lrj okys
ifjokj vf/kdka'kr% NksVs ifjokj dks gh izkFkfedrk iznku djrs
gSaA
fu"d"kZ & mi;qZDr fo'ys"k.k ls Li"V gS fd tula[;k o`f) dk ,slk
ek=kRed ekinaM gS tks tula[;k dh ,dkxzrk dks Li"V djrk gSA jk"Vª

7
ds lHkh lalk/kuksa esa tula[;k dk egRoiw.kZ LFkku gSA ;fn tula[;k
lalk/kuksa dk lgh <ax ls iz;ksx fd;k tk, rks jk"Vª ds lHkh lalk/kuksa
dk mi;ksx djrs gq, jk"Vª dks izxfr ds iFk ij vxzlj djrk gSA bl igyw
ij /;ku u nsus ds dkj.k tula[;k lalk/ku Hkkjr esa orZeku esa ,d fodjky
leL;k cudj mHkjh gSA ns'k esa c<+rh tula[;k ds dkj.k Hkkjh ek=k esa
[kk|kUu ladV mRiUu gks jgk gS ftlds ifj.kkeLo:i ns'k esa cjhch] ikuh
rFkk fctyh dk laadV] vkokl dh deh] csgrj iks"k.k rFkk LokLF;
lqfo/kkvksa dk vHkko] csjkstxkjh dh fLFkfr;ka pqukSrh cudj [kM+h
gks xbZ gSaA ,sls esa ;g 'kkspuh; gS fd D;k ge tula[;k dh rhoz o`f) dj
Hkfo"; dk [krjk rks ugha eksy ys jgs gSaA vr% ,sls esa vko';d gS fd
ljdkj bl fn'kk esa jk"Vªh; Lrj ij tula[;k fu;a=.k gsrq uhfr fu/kkzj.k djds
mls izHkkoh :i ls ykxw djsaA
lUnHkZ lwph
1- MkW- izHkk 'kadj JhokLro] MkW- nhIrh lqustk] Jherh izhrh
voLFkh& tula[;k o`f) dk n'kdh; Lo:i% dkuiqj egkuxj ds lanHkZ
esaa
2- ch-,y- lksusdj ,oa vkj ds czãs] ia- jfo'kadj 'kqDy] tula[;k dk
vkfFkZd fodkl ij izHkko ¼NÙkhlx<+ jkT; ds lanHkZ esa½
3- tehu [kku] tula[;k o`f) ds xaHkhj leL;k
4- Manoj Kumar Soyal, Study of population Geography in Sawai Madhopur, District (A
geographical analysis)
5- MkW- foosd dqekj jk;] Jh f'koiwtu 'kkL=h] tula[;k o`f) ,oa
i;kZoj.kh; vou;u% xkthiqj tuin dk ,d HkkSxksfyd v/;;u
6- https://www.drishtiias.com
7- www.amarujala.com
8- https://ncert.nic.in
9- Larry K.V., The population Gisis , 1965