ã¨∞Éσ~å=Ù

–
™ê¿ÑHõΔ Ö’HõO

=¸ÅO : *Ï~ü̊ QÍ"≥∂"£

J#∞"å^ŒO : q. Nx"å㨠K«„Hõ=iÎ
ã¨∞Éσ~å=Ù – ™ê¿ÑHõΔ Ö’HõO
~°K«~Ú`« : *Ï~ü̊ QÍ"≥∂"£
¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO : _®. q. Nx"å㨠K«„Hõ=iÎ
„ѨK∞« ~°} : _çÃãO|~°∞, 2011
„Ѩ`∞« Å ã¨OYº : 2000
"≥Å≥ : ~°∂. 25/–
ISBN : 978–93–80153–67–4
„ѨK«∞~°}, „Ѩ`«∞ʼnõΩ :
[# q*Ï˝# "ÕkHõ
l. =∂ÖϺ„k, Hõhfi#~ü, „ѨK∞« ~°}Å qÉèÏQÆO
162, q[Ü«∞ÅH©Δ ‡#QÆ~ü
<≥Å∂¡~∞° – 524 004
á¶È<£ : 94405 03061
=∞Oz ѨÙãÎ̈HOõ
12–13–450, gkè <≥O.1
`å~åflHõ, ã≤HO˜ „^•ÉÏ^Œ∞ 500 017
á¶È<£ : 94907 46614.
email : info@manchipustakam.in
website : www.manchipustakam.in

HõOáÈlOQ∑, ÖË J=Ù\ò : z„`«

=ÚYz„`« _ç*<·ˇ £ : JO‰õΩ+π „QÍѶH≤ û± & _ç*#·ˇ ~üû
=Ú„^Œ} : K«i`« WO„ÃÑ+¨<û£
1–9–1126/a,
J*Ï=∂ÉÏ^£, ÃÇÏ· ^Œ~åÉÏ^Œ∞,
á¶È<£: 27678411.
2
 =∂ Tà’¡ ã‘Ê_£ eq∞\ò
P ~ÀA ÉϺOH± Ǩb _Õ.
QÆ_Ü
ç ∂« ~°O `˘q∞‡k H˘\ì̃Ok. <≥=∞‡kQÍ ^Œ∞ѨÊ\˜ `≥~∞° K«∞H˘x, Xà◊√¡ q~°∞K«∞‰õΩx,
Hõà√◊ ¡ #∞Å∞=Ú‰õΩx |^ŒHú Oõ QÍ Ö’HõOHˆ ã≤ K«∂âß_»∞ ã¨∞Éσ~å"£. K«^=Œ x ѨsHõÖΔ ’ P#û~°∞
¿ÑѨ~Öü Ï ~À[O`å MÏmQÍ HõxÑ≤Oz "≥H¯˜ i™ÈÎOk, ã¨"åÅ∞ KÕ™ÈÎOk. ÉϺOH± L#fl
~ÀAÖ’¡ J~Ú`Õ ÉˇOQÆ ÖË^∞Œ . QÆO@ QÆO@H© \© HÍѶő ∞, "Õ∞<Õ[~ü =ºHÎ̃Q`Æ « rq`«O
QÆ∞iOz `À\˜ L^ÀºQÆ∞Å`À ‰õÄÑ‘Å∞, „HỖH\ò ™È¯~°∞¡, ~°Or`ü „\’Ѷ‘Å∞... HÍÖÏxH˜
xÃÑÊ@ì_®xH˜ â◊`H« À\˜ =∂~åæÅ∞. HÍx D ~ÀA á⁄^Œ∞áÌ ÈÜÕ∞^ÕÖÏ?
"≥∞Å¡QÍ â◊HõÎO`å ‰õÄ_»nã¨∞‰õΩx, ѨHõ¯ g∞Oz ÖËz, XHõ¯_»∂ "≥o¡ =~°O_®Ö’
‰õÄ~°∞Ûx F ~°OÔH "≥Ü«∞ºQÍ<Õ, ã¨f 㨉õΩ¯ÉÏ~Ú ÖÏO\˜ Ѩx=∞x+≤ ~°∞‰õΩ¯, K«Ñ¨C#
F HõÑC¨ `≥zÛ KÕuÖ’ ÃÑ\ì̃Ok. z#fl K«ÑÙ¨ Ê_»∞`À HÍѶ‘ P™êfikã¨∂,Î =∞O^ŒQ=Æ ∞#O`À
ZH±û„ÃÑãπ u~°Qˆ ã¨∂Î ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. `«# ^Œ$+≤ì =ÚO^Œ∞ ã≤x=∂Å HÍÅ"£∞ g∞^Œ, =ÚYºOQÍ
F H˘`«Î ã≤x=∂ g∞^Œ Ѩ_Oç k. ''ÖËzáÈ^•O..~å!—— pèp!è „Ñ¨f ã≤x=∂Ö’#∞ W^Õ QÀÅ.
J~Ú<å gà◊√¡ =∞#∞+¨μÖÏ, Ѩ‰õΔΩÖÏ? |∞kúQÍ `«e¡^ŒO„_»∞Å∞ `≥zÛ# ã¨O|O^èŒ"Õ∞
KÕã∞¨ HÀ"åÅx X>Ëãì ∞¨ ‰õΩ#fl ã¨∞Éσ~å=ÙH˜, P ~ÀA ã≤x=∂ÖËg #K«ÛÖË^∞Œ . U^À H˘`«^Î #Œ O
HÀã¨O "≥`∞« ‰õΩ`«∞#fl ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ XˆH ã≤x=∂H˜ <å<å ¿Ñ~°∂¡ ÃÑ\ì̃ HÍÅ"£∞ xO_®
JK«∞Û "Õâ߈~"≥∂##fl z#fl J#∞=∂#O ‰õÄ_® HõeyOk. qã¨∞QÆ∞`À ã≤x=∂Å ¿Ñr
uÑ≤Ê q∞QÆ`å ¿ÑrÅ∞ u~°̂Qã¨∂Î ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞. WO`«Ö’ XHõ KÀ@ =¸ÅQÍ JK«Û~Ú#
F z#fl „ѨH@ õ # J`«_ç ^Œ$+≤xì PHõ@∞ì‰Ωõ Ok. ^ŒQ~æÆ À¡<Õ L#fl F HÍÖËlÖ’ J^è∞Œ xHõ
Éè∫uHõ âß„ãÎ̈O g∞^Œ =~°ãQ¨ Í LѨ<庙êÅ∞ x~°fiÇ≤Ïã¨∞<Î åfl~°∞. D ~ÀA =∞^蕺ǨÏflO
Sxã¨~ì Ú<£ ™ê¿ÑHõ`Δ å "å^ŒO g∞^Œ LѨ<åºã¨O. Ñ≤HÛõ ~°∞ =∂x ÖˇHÛõ ~°∞HÔ àıÎ ZÖÏ LO@∞O^Œx
F ™êi PÖ’zOKå_»∞. D "≥Ú`«OÎ Éè∂í „Ñ¨ÑO¨ K«HOõ Ö’ Sxã¨~ì Ú<£ ã≤^•úO`åxfl J~°O÷
KÕã∞¨ ‰õΩ#fl "åà◊√¡ Ѩ@∞ì=∞x F _»[#∞ =∞OkHõ<åfl LO_»~x° ZHõ¯_À q<åfl_»∞. UO
`≥Å∞ã¨∞? `«#∞ Ѩ^=Œ ¸_À "å_»∞ J=Ù`å_Õ"∂≥ ? ZÖÏÔQ<· å D ÖˇHÛõ ~°∞HÔ àÏ¡eûO^Õ. Jã¨Å∞
3
WÖÏO\˜ ÖˇHõÛ~°∞¡ `«#ÖÏO\˜ "åi HÀã¨"Õ∞#x JHõ¯_ç "åà◊¡H˜ x~°∂Ñ≤OKåeûO^Õ
J#∞‰õΩ<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
H˘OK≥O PÅ㨺OQÍ HÍÖËl P_ç\’iÜ«∞O KÕ~å_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. JѨÊ\˜Hˆ LѨ<åºã¨O
"≥Ú^ŒÖá·ˇ È~ÚOk. P_ç\’iÜ«∞OÖ’ Z‰õΩ¯=QÍ ã¨∂_ì O≥ >Ë¡ L<åfl~°∞. *ˇO_® H˘Ü«∞º ÖÏO\˜,
<≥iã≤# QÆ_Ѥ» Ù¨ ÃÑ^•ÌÜ∞« # Z=~À ÉÏ¡H± É’~°∞¤ g∞^Œ U"À Ñ≤zÛ w`«Å∞ wã¨∂Î ™ê¿ÑHõ`Δ å
"å^•xH˜ ã¨O|OkèOz# =∞øeHõ ÉèÏ=#Å∞ q=iã¨∞OÎ >Ë Ñ≤ÅÅ¡ O`å „â◊^QúŒ Í qO@∞<åfl~°∞.
q#fl HÍ¿ãѨ\’¡ ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ Sxã¨ì~Ú<£ ã≤^•úO`«O QÆ∞iOz XHõ q+¨Ü«∞O
J~°=÷ ∞~ÚºOk. ™ê^躌 "≥∞#ÿ "ÕQÍÅÖ’ XHõ QÆi+ª̈ "ÕQOÆ LO@∞O^Œx, HõkÖË U =ã¨∞=Î Ó
JO`« Hõ<åfl Z‰õΩ¯= "ÕQOÆ `À Hõ^ÅŒ ÖË^xŒ , D Ѩiq∞u =Å¡ H˘xfl qz„`«"∞≥ #ÿ Ѩi}Ï=∂Å∞
HõÅ∞QÆ∞`«∞<åflÜ«∞x =∂„`«O J`«_Hç ˜ J~°=÷ ∞~ÚºOk. J~Ú`Õ P QÆi+ª̈ "ÕQOÆ ÃãHõ#∞H˜
186,000 "≥∞àÿ x¡◊ , JO^Œ∞Hˆ ™ê^è•~°} r=#OÖ’ ™ê¿ÑHõ`Δ å „Ñ¨ÉÏè "åÅ∞ HõxÑ≤OK«=x
‰õÄ_® LѨ<åºã¨O K≥ÑÙ¨ `«∞#fl „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü J<åfl_»∞. P ™ê¿ÑHõ`Δ å „Ñ¨ÉÏè "åÅ QÆ∞iOz
PÖ’z¿ãÎ KåÖÏ qѨs`«OQÍ JxÑ≤OKå~Ú ã¨∞Éσ~å=ÙH˜. „ѨÑO¨ K«O Ѩ@¡ =∞#H˜ LO_Õ
™ê^è•~°} J=QÍǨÏ#H˜, P „ѨÉÏè "åÅH˜ =∞^躌 ZHõ¯_® ã¨O|O^èOŒ ÖË#@∞ì HõxÑ≤OzOk.
‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈÜÕ∞ =∂#^ŒO_®Å∞ (measuring rods) QÆ∞iOz, "ÕQOÆ `«Qˆ æ q_»∂~¤ Ñ° Ù¨
QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ QÆ∞iOz TÇ≤ÏOK«∞HÀ=_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_∞» . HÍOu"ÕQÍxfl ã¨g∞Ñ≤ã∞¨ OÎ >Ë
WÖÏO\˜ Ѩi}Ï=∂Å∞ HõxÑ≤™êÎÜ∞« x „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü J<åfl_»∞. "å\˜ QÆ∞iOz PÖ’zã¨∞OÎ >Ë
"≥∞Å¡QÍ x„^Œ =ÚOK«∞H˘zÛOk...
uiy Hõà√◊ ¡ `≥iz K«∂¿ãã¨iH˜ =Ú#∞Ѩ\ ˜ ÖˇHÛõ ~ü ǨÖòÖ’ ÖË_∞» . Tà’¡ U^À ã≤\ ©
|ãπ ™êìO_£Ö’ F |Å¡ g∞^Œ ‰õÄ~°∞Ûx L<åfl_»∞. P |ãπ ™êìO_£ L#fl ~À_»∞¤ ѨH¯õ # U"À
áê`«HÍÅѨ٠HÍÖËl Éèí=<åÅ∞ =~°ã¨QÍ L<åfl~Ú. U"≥∞ÿ<å HõÅ QÆO@∞<åfl<å Jx
J#∞=∂#O =zÛOk. HÍx K«∞@∂ì K«∂¿ãΠѨiã¨~åÅ∞ =∂=¸Å∞QÍ<Õ L<åfl~Ú. JÅ¡O`«
^Œ∂~°OÖ’ xOK«∞#fl áÈbã¨∞ ‰õÄ_® =∂=¸Å∞QÍ JO^Œ~∞° áÈbã¨∞ÖÏ¡QÍ<Õ L<åfl_»∞.
Z^Œ∞~°∞QÍ L#fl Z`≥·Î# Éèí=#O g∞^Œ L#fl ÃÑ^ŒÌ QÀ_» QÆ_çÜ«∂~°O S^Œ∞ QÆO@Å∞
K«∂Ñ≤™ÈÎOk. ~À_»∞¡ WOK«∞q∞OK«∞ x~å‡#∞+¨ºOQÍ L<åfl~Ú. JÅ¡O`« ^Œ∂~°O #∞O_ç F
=∞x+≤ ÃãH· Ö˜ ò g∞^Œ =ã¨∞<Î åfl_»∞. ã¨g∞Ñ≤ã∞¨ #Î fl P ÃãH· Ö˜ òx K«∂ã≤ ã¨∞Éσ~å=Ù Pâ◊Û~°ºO`À
<À~°∞ "≥àÉ¡◊ \ˇ Ïì_∞» . ZO^Œ∞HõO>Ë P ÃãH· Ř ∞, ^•x g∞^Œ L#fl =∞x+≤ ÃãH· Ö˜ ò Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl
kâ◊Ö’ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú#@∞ì HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~°∞. JO`«Ö’ QÀ_» QÆ_Ü ç ∂« ~°O S^Œ∞ H˘\˜Oì k.
Jk qx `˘O^Œ~Ö° ’ L#fl@∞ì P ÃãH· Ř ∞ =∞x+≤ "ÕQOÆ QÍ `˘Hõ¯_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì_∞» .
ÃãH· Ö˜ ò "ÕQOÆ Ñ¨ÙOA‰õΩO@∞O>Ë P =∞x+≤, ÃãH· Ř ∞ WOHÍ WOHÍ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú
4
ѨÅK«QÍ HÍy`«ÑÙ¨ ÉÁ=∞‡ÖÏ¡ HõxÑ≤OK«™êQÍ~°∞.
ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ XHõ¯ Hõ}
Δ O UO [~°∞QÆ∞`ÀO^À J~°O÷ HÍÖË^∞Œ . HÍx JO`«Ö’ |∞„~°Ö’
U^À `«à◊√‰õΩ¯=∞Ok. WO^•Hõ LѨ<åºã¨OÖ’ q#fl q+¨Ü«∞O QÆ∞~˘ÎzÛOk. |Ü«∞@
HõxÑ≤ã∞¨ #Î fl "≥Ñ· s¨ `åºÅ JO`«~å~°O÷ J~°=÷ ∞~ÚºOk. ''WHõ¯_» ã‘Ê_£ eq∞\ò KåÖÏ `«‰Ωõ ¯=
J#fl=∂@,—— `«#Ö’`«<Õ `«i¯OK«∞‰õΩ<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''JO^Œ∞Hˆ <Õ"∂≥ P =¸Å xOK«∞#fl
HÍx¿ã|ì ∞Öò WOK«∞q∞OK«∞ x„^•=ã¨Ö÷ ’ L<åfl_»∞. WHõ q∞ug∞i# "ÕQOÆ `À áÈ=_»O D
Tà’¡ Z=iH© ™ê^躌 O HÍ^Œ∞.—— JO`«Ö’ P ^•i "≥O@ Éè∂í =∂ºHÍâßÅ∞ ^Œ^iÌŒ e¡áÈÜÕ∞ÖÏ
K«ÑÙ¨ Ê_»∞ KÕã∞¨ ‰õΩO@∂ F \ÏH©û ‰õÄ_® =zÛOk. HÍx ^•x "ÕQOÆ ‰õÄ_® P ÃãH· Ö˜ ò
"ÕQOÆ Hõ<åfl ÃÑ^ŒQÌ Í Ug∞ ÖË^∞Œ . q+¨Ü∞« O UO\’ ÃãH· Ö˜ ò =ºHÎ̃x J_çy Hõ#∞‰õΩ¯O^•=∞x
ã¨∞Éσ~å=Ù, HÍx¿ã|ì ∞Öò Ѩ~å‰õΩQÍ L#fl ã¨=∞Ü«∞O K«∂ã≤, JHõ¯_Õ L#fl =∞~À ÃãH· Ö˜ ò
fã¨∞‰õΩx WO^•Hõ K«∂ã≤# ÃãH· Ö˜ ò "≥O@Ѩ_®¤_∞» . ÃãH· Ö˜ ò Hõ^ÅŒ QÍ<Õ `«#∞ ‰õÄ_® WO^•Hõ
K«∂ã≤# "åà◊Ö¡ ψQ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ`å_»x PtOKå_»∞. ÃÑQ· Í W\©=e HÍÅOÖ’ H˘kÌQÍ
Xà◊√¡ ÃÑOz# q+¨Ü∞« O J`«_∞» =∞izáÈÖË^∞Œ (Ѩx=∞x+≤ P q+¨Ü∞« O =∞izáÈÜÕ∞
J=HÍâ◊O ‰õÄ_® W=fi_»O ÖË^∞Œ ). HÍx f~å ÃãH· Ö˜ ò HõkÖÏHõ `«#Hˆ ã≤ K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë,
`«#∞ QÍx, `«# ÃãH· Ö˜ ò QÍx XHõ¯ JOQÆ∞à◊O ‰õÄ_® ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈÖË^∞Œ . HÍx `«#
Ѩiã¨~åÅ∞ =∂„`«O qz„`«OQÍ =∂iáÈ=_»O K«∂ã≤ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞. D ™êi ~À_»∞¡
‰õ Ω OzOK« ∞ ‰õ Ω áÈÜ« ∂ ~Ú. JOQÆ à ◊ ¡ Ö ’ H© \ ˜ H © Å ∞ ‰õ Ω OzOK« ∞ ‰õ Ω <åfl~Ú. WO^•Hõ
QÆ∞=∞‡_çÑO¨ _»∞ÖÏ xO_»∞QÍ HõxÑ≤Oz# HÍx¿ã|ì ∞Öò áêѨO zH˜¯ ã¨QOÆ JÜ«∂º_»∞.
''`«™êûkÜ«∂º!—— z#flQÍ JiKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''~°ÇϨ 㨺O WѨÙÊ_»∞ J~°=÷ ∞~ÚºOk.
™ê¿ÑHõ`Δ « JO>Ë W^Õ HÍÉ’Å∞. <å |\ì̃ HõkÖË „Ѩf XHõ¯\˜ ‰õΩOzOK«∞‰õΩO@∞Ok J#fl
=∂@. 'Jã¨Å∞— Z=~°∞ HõkÖÏ~°#flk =ÚYºO HÍ^Œ∞.—— ÃãH· Ö˜ ò `˘Hõ¯_»OÖ’ ã¨∞Éσ~å=Ùk
JO^≥"Õã≤# HÍÅ∞. z#flѨÙÊ_»∞ "åà◊¡ =∞O_»ÅOÖ’ ÃÑ\˜ì# Ãã·H˜Öò áÈ\©Ö’¡ =~°ã¨QÍ
=¸_Õà√◊ ¡ "≥Ú^Œ\ ˜ ™ê÷#OÖ’ QÔ eKå_»∞. ÃãH· Ö˜ ò "ÕQOÆ QÍ `˘H˜¯ WO^•Hõ\ ˜ ÃãH· Ö˜ ò =ºHÎ̃x
JO^Œ∞HÀ"åÅx K«∂âß_»∞. HÍx ZO`« |ÅOQÍ `˘H˜¯<å Jã¨Å∞ |O_ç Hõ^ŒÅ^ÕO?
|Ü«∞Å∞^Õi#ѨÙÊ_»∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ<Õ "ÕQOÆ ÃÑOK«QeÆ QÍ_»∞. HÍx "ÕQOÆ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘kÌ
WOHÍ WOHÍ ÃÇÏK«∞Û"ÕQÍÅx ™êkèOKåÅO>Ë WOHÍ WOHÍ Hõ+Oì¨ J=Ù`ÀOk. WO^•Hõ\ ˜
ÃãH· Ö˜ ò =ºHÎ̃QÍx, \ÏH©û QÍx, `«#∞ QÍx XHõ "ÕQOÆ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= ZO^Œ∞‰õΩ "ÕQOÆ QÍ
áÈÖËHáõ È`«∞<åfl~À WѨÙÊ_»∞ J~°=÷ ∞~ÚºOk. WO^•Hõ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü `«# LѨ<åºã¨OÖ’ HÍOu
"ÕQÍxfl q∞Oz# "ÕQOÆ LO_»^xŒ , ^•xfl q∞Oz áÈ=_»O ™ê^躌 O HÍ^Œx K≥ÑÊ≤ # q+¨Ü∞« O
QÆ∞~˘ÎzÛOk. HÍx `«#∞ =∂„`«O Ѩ@∞ì^ÅŒ QÍ `˘‰õΩ¯`«∂ áÈÜ«∂_»∞. `«# Ѩiã¨~åÅÖ’
5
=ã¨∞=Î ÙÅ∞ WOHÍ WOHÍ ã¨#flQÍ HõxÑ≤OK«™êQÍ~Ú. JO`«Ö’ ~À_»∞¤ =∞Å∞Ѩ٠uiy#
KÀ@ Z^Œ∞@ L#fl ÃãH· Ö˜ ò =ºHÎ̃x KÕ~∞° ‰õΩ<åfl_»∞. J~Ú`Õ P =ºHÎ̃, `«#∞ ZH˜¯# ÃãH· Ö˜ ò
`«H˜¯# =ã¨∞Î=ÙÖÏ¡QÍ ‰õΩOzOK«∞HÀ‰õΩO_®, =∂=¸Å∞QÍ<Õ LO_»_»O K«∂ã≤ "≥Ú^Œ@
Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. 'FÇπÏ! "Õ∞O W^Œ~Ì O° XHõi|\ì̃ Hõ^ÅŒ _»O ÖË^∞Œ HÍ|\ì̃,
Ѩi=∂}OÖ’ =∂~°∞Ê ÖË^#Œ fl=∂@,— Jx `«#Ö’ `«<Õ J#∞‰õΩO@∂, P ÃãH· Ö˜ ò =ºHÎ̃x
ѨÅHõiOKå_»∞.
''K«∂_»∞ ÉÏ|∞! ã‘Ê_£ eq∞\ò WO`« `«‰Ωõ ¯=QÍ L#fl Tà’§ |`«H_õ O» Hõ+Oì̈ QÍ
JxÑ≤OK«_O» ÖË^∂Œ ?——
''ã‘Ê_£ eq∞\Ï?—— J=`«e =ºH˜Î Pâ◊Û~°ºOQÍ J_çQÍ_»∞. ''WHõ¯_» Jã¨Å∞ JÖÏO\˜^OÕ
ÖË^?Õ ZHõ¯_çHÔ <· å, ZO`« "ÕQOÆ QÍ<≥<· å "≥àQ¡◊ ÅÆ #∞. D `«∞‰õΩ¯ ÃãH· Ř ∞ H͉õΩO_® <å ^ŒQ~æÆ °
F "≥∂@~ü ÃãH· Ř ∞ ‰õÄ_® LOk. HÍ"åÅO>Ë ^•x g∞^Œ WOHÍ "ÕQOÆ QÍ "≥à`◊ å#∞——.
''HÍx =∞i WO^•Hõ K«∂ã≤#ѨÙÊ_»∞ KåÖÏ <≥=∞‡kQÍ "≥à√◊ `«∞<åflˆ~?—— J~°O÷ QÍHõ
J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''<Õ<å? <≥=∞‡kQÍ "≥à√◊ `«∞<åfl<å?—— HÍãÎ̈ HÀѨOQÍ J_çQÍ_®
=ºHÎ̃. ''g∞~°∞ XHõ q+¨Ü∞« O QÆ=∞xOz#@∞ì ÖË~∞° . g∞~°∞ ##∞fl ѨÅHõiOz# ^ŒQ~æÆ #° ∞Oz
JѨÙÊ_Õ S^Œ∞ ~À_»∞¡ ^•>ËâßO.——
''HÍx =∞i ~À_»∞¡ ã¨#flQÍ =∂iáÈÜ«∂~Ú Hõ^•?——
''ZÖÏÔQ`· <Õ OÕ ? ~À_»∞¡ ã¨#fl|_ç`<Õ OÕ , =∞#O "ÕQOÆ QÍ áÈ`Õ<OÕ ? ~Ô O_»∂ XHõ>QË Í?
áÈãπì PѶ㑠π KÕ~∞° HÀ"åÅO>Ë Ñ¨k~À_»∞¡ ^•\Ïe. =∞i H˘OK≥O QÆ\ Qì̃ Í `˘H˜¯`Õ ~À_»∞¡
WOHÍ z#fl"≥· áÈãπì PѶ㑠π WO`«Ö’<Õ =KÕÛã¨∞OÎ k. W^Œ∞QÀ =∞#O J#∞‰õΩO@∞O_»QÍ<Õ
=KÕÛã≤Ok,—— ÃãH· Ř ∞ ~À_»∞¤ ѨH¯õ PѨÙ`«∂ J<åfl_® =ºHÎ̃.
ã¨∞Éσ~å=Ù áÈãπì PѶ㑠π QÆ_Ü ç ∂« ~°O K«∂ã¨∂Î J<åfl_»∞. ''JÉσ! S^Œ∞#fl~° J~ÚºO^Õ!
JO>Ë WHõ¯_çH˜ ~å=_®xH˜ J~°QÆO@ Ѩ\ ˜ìOk J#fl=∂@. q∞=∞‡efl "≥Ú@ì"≥Ú^Œ@
K«∂ã≤#ѨÙÊ_»∞ ã¨iQÍæ S^Œ∞ J~ÚºOk.——
''HÍh g∞‰õΩ J~°QOÆ @ QÆ_zç #@∞ì JxÑ≤OzO^•?—— Jx J_çQÍ_»∞ ÃãH· Ř ∞ =ºHÎ̃.
x["Õ∞, J~°QOÆ @ QÆ_zç #@∞ì JxÑ≤OK«<Õ ÖË^∞Œ . ã¨∞Éσ~å=Ù XѨÙʉõΩ<åfl_»∞. F™êi
`«# KÕu QÆ_Ü ç ∂« ~°O K«∂ã¨∞H˘x LeH˜¯ Ѩ_®¤_∞» – Jk 5:05 K«∂Ñ≤™ÈÎOk.
''áÈãπì PѶ㑠π QÆ_Ü
ç ∂« ~°O "ÕQOÆ QÍ #_»∞™ÈÎO^•?—— J~°O÷ HÍHõ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''J=Ù#∞ =∞i. ÖË^• g∞~°∞ "ÕQOÆ QÍ Hõ^∞Œ Å∞`«∞<åfl~°∞ HÍ|\ì̃. KÕu QÆ_Ü ç ∂« ~°O
<≥=∞‡kQÍ #_»∞™ÈÎO^Œx K≥á⁄ÊK«∞Û. J~Ú<å <å‰õΩ J~°O÷ HÍHõ J_»∞QÆ∞`å#∞. g∞ˆ~"≥∞<ÿ å
PHÍâ◊O #∞O_ç T_çÑ_¨ ®¤~å? Ug∞ `≥b#@∞ì =∂\Ï¡_∞» `«∞<åflˆ~?—— Jx HÍã¨Î qã¨∞‰õΩ¯O@∂
6
P ÃãH· Ř ∞ =ºHÎ̃ áÈãπì PѶ㑠Öπ ’H˜ "≥oá¡ ÈÜ«∂_»∞.
D ã¨OÉèÏ+¨} `«~∞° "å`« ã¨∞Éσ~å=Ù HÍãÎ̈ PÖ’K«#Ö’ Ѩ_®¤_∞» . D z„`«qz„`«
Ѩi}Ï=∂Åhfl É’^èÑŒ ~¨ K° _« ®xH˜ WO^•Hõ LѨ<åºã¨O WzÛ# „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü LO>Ë ZO`«
ÉÏ=ÙO_»∞#∞? P ÃãH· Ř ∞ ‰õΩ„~å_»∞ Z=_À ™ê÷x‰õΩ_»∞. D =º=Ǩ~°O JO`å ÉÏQÍ
JÅ"å@∞ L#fl"å_»∞. WHõ KÕ¿ãk ÖËHõ P qz„`« „ѨѨOKåxfl `«<Õ J<Õfi+≤OKåÅx
J#∞‰õΩ<åfl_»∞. áÈãπì PѶ㑠π QÆ_Ü ç ∂« ~°O K«∂ã≤ `«# KÕu QÆ_Ü
ç ∂« ~°O ã¨ik^Œ∞‰Ì Ωõ <åfl_»∞.
JHõ¯_Õ F Ѩk x=ÚëêÅ∞ Py ~Ô O_»∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ XHõ¯ÖÏ #_»∞ã¨∞<Î åflÜ≥∂ ÖË^À
K«∂ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. `«# "åp D ™êi <≥=∞‡kQÍ #_»=_»O ÖË^xŒ QÆ=∞xOz ''ǨÏ=∞‡Ü«∞º——
J#∞H˘x, D ™êi =∞m¡ `«# ÃãH· Ř ∞ ZH˜¯ ~Ô Ö· fiË ¿ã+ì #¨ ∞ kâ◊QÍ |Ü«∞Å∞^Õ~å_»∞.
D ™êi QÆ_Ü ç ∂« ~°O Hˆ ã≤ K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë Jk =∞m¡ <≥=∞‡kQÍ #_»=_»O K«∂ã≤
Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞.
''Wk ‰õÄ_® U^À ™ê¿ÑHõΔ „ѨÉÏè ="Õ∞ JÜ«ÚºO@∞Ok,—— =∞#ã¨∞Ö’<Õ J#∞‰õΩ<åfl_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù. nx QÆ∞iOz ÉÏQÍ `≥eã≤# "åà◊x¡ Z=~°fl~Ú<å Ѩ@∞ì‰Ωõ x Jhfl q=~°OQÍ
J_»QÍe J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
P J=HÍâ◊O JO`«Ö’ ~å<Õ =zÛOk. ѨHõ¯<Õ F Ô~·ÖËfi¿ãì+¨#∞ LOk. F
=∞^躌 =Ü«∞ã¨∞¯_»∞– #ÅÉè̌· LO\ÏÜÕ∞"≥∂ – ~Ô Å· ∞ ky |Ü«∞\˜H˜ =ã¨∞<Î åfl_»∞. J`«_xç
HõÅ∞ã¨∞HÀ=_®xH˜ F =Úã¨ÖÏq_» =zÛOk. J`«_xç K«∂_»QÍ<Õ ''`å`«Ü∂« º!—— JO@∂
ã¨O`À+¨OQÍ Ñ¨ÅHõiOzOk. Jk qx ã¨∞Éσ~å=Ù LeH˜¯Ñ¨_®¤_∞» . L`«∞ûHõ`« K«OѨÙHÀÖËH,õ
q+¨Ü∞« O `≥Å∞ã¨∞‰õΩO^•=∞x, "åà◊¡ ™ê=∞#∞ "≥∂ã≤ÃÑ>Ëì q∞+¨`À "åo¡^sÌŒ fl ã¨g∞Ñ≤OKå_»∞.
''g∞ ‰õΩ@∞O| =º=Ǩ~åÖ’¡ `«Å ^Œ∂~°∞ã¨∞Î<åfl#∞ J#∞HÀHõáÈ`Õ XHõ¯\˜
J_»∞QÆ∞`å#∞,—— J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''g∞~°∞ x[OQÍ D =Úã¨ÖÏq_»H˜ `å`«Ü∂« º?
<Õ#∞ D TiH˜ H˘`«.Î <å‰õΩ Jã¨Å∞ WHõ¯_» Ug∞ J~°O÷ HÍ=_»O ÖË^∞Œ ...——
''F J^•!—— #=Ùfi`«∂ J<åfl_»∞ P =ºHÎ̃. ''<Õ<À ^Õâk◊ =∞‡ix. JO>Ë WÅ∞¡ Ѩ@Hì õ
JÖÏ u~°∞QÆ∞`å#x HÍ^Œ∞. <å L^ÀºQÆO JÖÏO\˜k. Z‰õΩ¯=QÍ „Ѩܫ∂}˜OKåeû
LO@∞Ok. KåÖÏ HÍÅO ~Ô Ö· ’¡<Õ rq™êÎ#∞. HÍ|\ì̃ Tà’¡ LO_Õ =∂ |O^è∞Œ =ÙÅ Hõ<åfl
<å‰õΩ HÍÅO <≥=∞‡kQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k. <≥=∞‡kQÍ =Úã¨e"å_çx J=Ù`å#∞. U^À <å
J^Œ$+¨ìO ÉÏ=ÙO_ç D ~ÀA WÖÏ =zÛ <å z<åfli =∞#=~åex ã¨r=OQÍ
K«∂_»QÅÆ ∞QÆ∞`«∞<åfl#∞.. W^Œ∞QÀ K«∂_»O_ç \ÏH©ûÖ’ ™ê=∂#∞ ZH˜¯OKåe. =∂ =∞#=~åÅ∞
J=ã¨÷ Ѩ_∞» `ÀOk. =∞#O =∞m¡ HõÅ∞^•ÌO,—— JO@∂ ǨÏ_®=Ù_çQÍ "≥oá¡ ÈÜ«∂_® =ºHÎ̃.
ã¨∞Éσ~å=Ù =∞m¡ XO@i"å_»Ü∂« º_»∞. J`«_Hç Oõ `å JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ LOk. `«#∞
7
 ZHõ¯_»∞<åfl_»∞? ZѨC_»∞ =™êÎ_∞» ? Jã¨ÖOË \˜ D =º=Ǩ~°O JO`å? =∞#ã¨O`å
z~åQÍæ L#flѨC_»∞ Hõ_∞» ѨÙÖ’ HÍãÎ̈ Ѩ_ãÕ ∞¨ HÀ=_»O ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ z#flѨÊ\˜#∞Oz F
JÅ"å@∞. HÍ|\ì̃ ¿ã+ì <¨ À¡H˜ "≥o¡ F \© ™êìÖòÖ’ ~Ô O_»∞ ã¨"∂≥ ™êÅ∞ H˘#∞H˘¯x u<åfl_»∞.
Jq ã¨∞ÅÉèOí QÍ q∞OQÆ∞_»∞Ѩ_OÕ ^Œ∞‰õΩ QÍ#∞ F \© ‰õÄ_® `åQÍ_»∞. ^•O`À "≥∞^Œ_∞»
Ü«∞^è•qkèQÍ Ñ¨xK≥Ü∞« º_»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\˜Oì k.
PÖ’zOz K«∂_»QÍ ™ê¿ÑHõΔ`å ã≤^•úO`«OÖ’ U^À JO`«~ü "≥·~°∞^茺O L#fl@∞ì
HõxÑ≤OzOk.
''=∞i JO`å ™ê¿ÑHõ"Δ ∞Õ J~Ú`Õ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å∞ ‰õÄ_® Tà’¡ L#fl "åà◊H¡ ˜ =Úã¨e
"åà◊~¡ Ú#@∞ì HõxÑ≤OKåe. JO>Ë W^Œ~Ì ∂° XHõiH˘Hõ~∞° =Úã¨e "åà◊√Q¡ Í HõxÑ≤Oz<å,
x*ÏxH˜ Z=iH˜ "å~°∞ Ü«∞=fi#=O`«∞ÖË JÜ«ÚºO_®e. HÍx PÖ’z¿ãÎ Wk ‰õÄ_®
J~°÷O ÖˉõΩO_® LOk. ѨO_»∞ A@∞ì ™ê¿ÑHõΔOQÍ LO@∞O^•? JO`«Ö’ ¿ãì+¨<À¡
Ǩϟ@Ö’¡ F =ºH˜Î XO@iQÍ ‰õÄ~°∞Ûx HõxÑ≤OKå_»∞. ã¨O^ÕÇϨ x"å~°} HÀã¨O P
=ºH˜xÎ q#„=∞OQÍ ã¨g∞Ñ≤OKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''JÜ«∂º #=∞™ê¯~°O! F z#fl ã¨O^ÕÇϨ O. WÖÏ ~Ô à· ’¡ „ѨÜ∂« }˜OKÕ "åà◊√¡ Ü«∞=fi#OQÍ
LO_»\ÏxH˜, „ѨÜ∂« }˜OK«‰Ωõ O_® Tà’¡ LO_Õ"åà◊√¡ =Úã¨e"åà◊√¡ HÍ=_®xH˜ ÉÏ^è∞Œ ºÅ∞
Z=~°O\Ï~°∞?—— J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''JO^Œ∞‰õΩ ÉÏ^è∞Œ º_çx <Õ<,Õ —— J<åfl_®=∞x+≤ xi¡ÑOÎ̈ QÍ.
''J|ƒ! g∞‰õΩ â◊`H« À\˜ ^ŒO_®Å∞. <å ã¨=∞㨺x W>Ëì fˆ~Ûâß~°∞. g∞~°∞ QÍx
WHõ¯_» U^≥<· å "≥^· ºŒ ã¨^㌠∞¨ ûH˜ J^躌 ‰õΩΔ ÖÏ?——
''ÖË^!Õ —— HÍãÎ̈ YOQÆ∞ u#fl@∞ìQÍ J<åfl_»∞. ''<ÕxHõ¯_» ѨxKÕ¿ã „ÉËH± =∂<£x!——
''UO\©? g∞~°∞ „ÉËH± =∂<å?—— #=∞‡ÖË#@∞ìQÍ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''JO>Ë
~Ô Å· ∞ ¿ã+ì <¨ Ö£ ’H˜ =KÕÛ@ѨÙ_»∞ „ÉˉΩõ Å∞ "Õ¿ã ... „ÉËH± =∂<å?——
''J=Ù#∞. <Õ#∞ KÕ¿ã Ѩx ã¨iQÍæ J^Õ. JÖÏ <Õ#∞ „ÉˉΩõ "Õã#≤ „Ѩf™ês ~Ô Å· ∞
<≥=∞‡kOz# „Ѩf™ês, ~Ô Ö· ’¡ L#fl"åi =Ü«∞ã¨∞ |Ü«∞@ L#fl "åi =Ü«∞ã¨∞ Hõ<åfl HÍãÎ̈
<≥=∞‡kã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ WO^Œ∞Ö’ „_≥=· ~ü áê„`« ‰õÄ_® LO^Œ#∞HÀO_ç...—— Ѷ∞¨ #`« JO`å
`«#Hˆ HÍ^Œ#fl@∞ì HÍãÎ̈ q#Ü«∞OQÍ J<åfl_»∞.''Ô~Å· ∞ |Ü«∞Å∞ ^Õ~∞° `«∞#flѨC_»∞, „_≥=· ~ü
~Ô Å· ∞ "ÕQÍxfl ÃÑOz#ѨÙ_»∞ ‰õÄ_® JÖψQ ~Ô Å· ∞ ֒ѨŠL#fl "åi =Ü«∞ã¨∞ `«Q∞Æ `æ ∂«
LO@∞Ok.——
''HÍx Ô~·Å∞ "ÕQÆO `«QÆæ_®xH˜, ÃÑ~°QÆ_®xH˜ WÖÏ „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ∞ Ü«∞=fi#OQÍ
LO_çáÈ=_®xH˜ =∞^躌 Uq∞\˜ ã¨O|O^èOŒ ?—— JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
8
 ''FÇπÏ J^•? Jn...—— HÍãÎ̈ |∞„~° w‰õΩ¯O@∂ J#fl_»∞ „ÉËH± =∂<£. ''F ™êi
WÖψQ P ~Ô Ö· ’¡ „ѨÜ∂« }˜ã∞¨ #Î fl F „á⁄ÃÑ㶠~¨ xü W^Õ q+¨Ü∞« O J_çQÍ. JO^Œ∞‰õΩ PÜ«∞#
U^À ¿Ñ^ŒÌ J~°O÷ Ѩ~O÷° ÖËx LѨ<åºã¨O ^ŒOKå_»∞. P HÍ~°}O =Å¡Õ ã¨∂~°º HÍOu ‰õÄ_®
'QÆ∞~°∞`«fi J~°∞} „ÉèíOâ◊O— (gravitational red shift) [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx ‰õÄ_® U^À
J<åfl_»∞. P J~°∞} Z=~À, P „ÉèOí â◊O JO>Ë Uq∞\’, WѨÊ\˜H© J~°O÷ HÍ^Œ∞ <å‰õΩ. P
Q˘_»"OÕ \’ g∞‰õΩ QÍx U"≥∞<ÿ å `≥Å∞™ê?
''<åHÍ?—— aOHõOQÍ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù, ''㨿ãq∞~å `≥b^Œ∞.——
„ÉËH± =∂<£ `«Å J_»∞Q¤ Í TѨÙ`«∂ "≥oá¡ ÈÜ«∂_»∞.
***
WO`«Ö’ Z=~À `«# [|ƒ Ѩ@∞ì‰õΩx |ÅOQÍ ‰õΩ^Œ∞ѨÙ`«∞#fl@ì~Úº LeH˜¯Ñ¨_ç
ÖËKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. Hõà◊√¡ #∞Å∞=Ú‰õΩx K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë `«#∞ L#flk ¿ãì+¨<£Ö’ HÍѶ‘
Ǩϟ@Öò HÍ^Œ∞. WO^•Hõ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü LѨ<åºã¨O [~°∞QÆ∞`«∞#fl P_ç\’iÜ«∞OÖ’. P_ç\’iÜ«∞O
JѨÊ\˜Hˆ MÏm J~ÚºOk. Öˇ@ · ∞¡ P¿Ñã¨∞<Î åfl~°∞. J`«_xç "Õ∞ÖÁ¯eÑ≤# "åKü =∂<£ ''WHõ
ǨÅ∞ =¸¿ãã¨∞<Î åflO ™ê~ü. g∞‰õΩ WOHÍ x„^˘¿ãÎ ^ŒÜ∞« KÕã≤ WO\ỖHo¡ Ѩ_∞» HÀO_ç,—— Jx
ã¨ÅǨ WKåÛ_»∞.
ã¨∞Éσ~å=Ù h~°ãO¨ QÍ ã‘\’¡Oz ÖËz, ǨÅ∞ |Ü«∞\˜H˜ #_çz, HÍm§_»∞Û‰õΩO@∂
WO\˜ =ÚYO Ѩ\Ïì_∞» .
ã¨∞Éσ~å=Ù HõÅH˜ HÍ~°}"≥∞#ÿ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü LѨ<åºã¨O
™È^Œ~° ™È^Œs=∞}∞ÖÏ~å,
`«y#O`« ѨiáêHõO ÖËx ^ŒâÖ◊ ’ =∞x+≤ =∞#ã¨∞û PÜ«∞`«#O (space, ã¨Å÷ O)
QÆ∞iOz, HÍÅO QÆ∞iOz H˘xfl `«ÑÙ¨ Ê_»∞ ÉèÏ"åÅx ~°∂á⁄OkOK«∞‰õΩOk. x~°O`«~O°
[iˆQ qâ◊fiã¨OѶ∞¨ @#ÅH˜ PÜ«∞`«#O (space), HÍÅO J<Õ ~Ô O_»∞ `«`åÎ fiÅ∞ JOK«OÅ"≥∞#ÿ
<ÕÑ^¨ •ä ºxfl JOkã¨∞<Î åflÜ«∞x ÉèÏqOzOk. P ÉèÏ"åÖË `«~`° ~« åÅ∞QÍ =∞#H˜ "å~°ã`¨ fi« OQÍ
=ã¨∞<Î åfl~Ú. #∂º@<£ =∞Ǩâ◊ÜÚ« _»∞ "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ\ ˜ ™êiQÍ `«# „Ñ≤xûÑ≤Ü∂« Ö’ D
™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ ÉèÏ"åÅx WÖÏ =ºHõOÎ KÕâß_»∞.
'x~°¿ÑHõΔ"≥∞ÿ# PÜ«∞`«#O (absolute space), ã¨fi`«ã≤û^ŒúOQÍ, U ÉÏǨϺ
q+¨Ü∂« Å`À#∞ ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® ZѨÙÊ_»∂ XˆHÖÏ xâ◊ÛÅOQÍ LO@∞Ok.—
JÖψQ 'x~°¿ÑHõ"Δ ∞≥ #ÿ , ã¨`º« "≥∞#ÿ , QÆ}`˜ Ñ« ~¨ "° ∞≥ #ÿ HÍÅO, U ÉÏǨϺ q+¨Ü∂« Å`À#∞
ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_®, ã¨=∞OQÍ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞OÎ @∞Ok.—

9
 PÜ« ∞ `« # O QÆ ∞ iOz, HÍÅO QÆ ∞ iOz D #=∞‡HÍÅ∞ ZO`« Ö’`« ∞ QÍ
áê`«∞‰õΩáÈÜ«∂Ü«∞O>Ë, "å\˜x =¸Å ã≤^•úO`åÅ∞QÍ, JHõΔ~° ã¨`åºÅ∞QÍ JO^Œ~°∂
XѨÙʉõΩ<åfl~°∞. "å\˜ q+¨Ü∞« OÖ’ J#∞=∂#Ѩ٠KèåÜ«∞Å∞ ‰õÄ_® Z=iH© L#fl@∞ì `ÀK«Ö^Ë ∞Œ .
HÍx QÆ`« â◊`å|ÌÑÙ¨ P~°OÉèOí Ö’, J^è∞Œ <å`«# „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Ѩ^`úŒ ∞« Å =Å¡ =zÛ#
Z<Àfl Ѷe¨ `åÅx, D ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ PÜ«∞`«#, HÍÖÏÅ <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’ ѨijeOz#ѨÙÊ_»∞,
Z<Àfl ~°HÍÅ JO`«~ü "≥~· ∞° ^蕺Å∞ ÃÑH· `˜ ÖÕ Ï~Ú. D qѨs`« Ѷe¨ `åÅx K«∂ã≤, P^è∞Œ xHõ
âß„ãÎ̈q*Ï˝# Ö’HÍxH˜ ~å~åA Jx K≥ÑÙ¨ ÊHÀ^ŒQæÆ PŃ~üì Sxãì̈~Ú<£ =∞~À qѨ"¡ å`«‡Hõ"∞≥ #ÿ
ÉèÏ=#x ã¨∂zOKå_»∞. PÜ«∞`«#O (space) QÆ∞iOz, HÍÅO QÆ∞iOz D áê`« ÉèÏ"åÅx
Hˆ =ÅO =∞#O ™êO„Ѩ^•Ü«∞Ѩ٠|ÅO =Å¡<Õ Ñ¨@∞ì‰Ωõ x "ÕÖÏ_»∞`«∞<åflO J<åfl_»∞. D
H˘`«Î qѨs`« Ѷe¨ `åÅx J~°=÷ O`«O KÕ¿ã q^èOŒ QÍ D áê`« ÉèÏ"åÅx =∂~°∞Û‰õΩO>Ë
"Õ∞Åx ã¨∂zOKå_»∞. HÍÅ, PÜ«∞`«<åÅ QÆ∞iOz# áê`« ÉèÏ"åÅ∞ =∞# ~ÀA"ås
rq`å#∞Éè=í O g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ®¤~Ú. =∞iO`« J^è∞Œ <å`«#"≥∞#ÿ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Ѩ^`úŒ ∞« Å
^Œ$ëêì º D áê`« ÉèÏ"åÅ∞ JO`« HõzÛ`«"∞≥ #ÿ q HÍ=x `Õ@`≥ÅO¡ J~ÚºOk. ^≥#· Ok#
r=#OÖ’<Õ HÍHõ, Éè∫uHõ âß„ãÎ̈ÑÙ¨ `˘e^ŒâÅ◊ H˜ K≥Ok# =∞iO`« ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ
Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡#∞, HÍÅ, PÜ«∞`«<åÅH˜ ã¨O|OkèOz# =∞iO`« HõzÛ`«"∞≥ #ÿ ÉèÏ"åÅH˜, D
áê`« ÉèÏ"åÅH˜ =∞^躌 `Õ_® J`«ºÅÊOQÍ LO_»_O» qâı+O¨ . HÍx k#k#O qã¨iÎ ã¨∞#Î fl
P^è∞Œ xHõ q*Ï˝<å<Õfi+¨}Ï Éè∂í q∞HõÅÖ’ D `Õ_®Å∞ ‰õÄ_® qѨs`«OQÍ ÃÑ~°Q_Æ O» =Å¡
WHõ áê`«ÉÏè "åÅx q_»<å_»_O» `«Ñʨ xã¨i J~ÚºOk.
áê`« ÉèÏ"åÅH˜ Q˘_»e¤ ÃÑ@∞ì J~Ú# F =ÚYº"≥∞#ÿ „ѨÜ∂≥ QÍ`«‡Hõ Ѷe¨ `«O LOk.
Jk ''â◊¥#ºOÖ’ HÍOu "ÕQOÆ , ™ê^躌 "≥∞#ÿ Éè∫uHõ "ÕQÍÅÖ’ÔHÖÏ¡ QÆi+ª̈"∞≥ #ÿ "ÕQOÆ J#fl
"åã¨=Î O——. ѨO^˘q∞‡^Œ= â◊`å|ÌÑÙ¨ z=i ÉèÏQÆOÖ’ J"≥∞iHõ<£ Éè∫uHõ âß„ã¨"Î `Õ Î« q∞ÔHÅû<£
KÕã#≤ „ѨÜ∂≥ QÍÅÖ’ F =ÚYº"≥∞#ÿ q+¨Ü∞« O |Ü«∞@Ѩ_Oç k. HÍOu „Ѩ™ê~° "ÕQOÆ
g∞^Œ Éè∂í q∞ K«Å# „ѨÉÏè =O ZÖÏ LO@∞O^À `≥Å∞ã¨∞HÀ=_»"∞Õ P „ѨÜ∂≥ QÍÅ ÅHõΔ ºO.
HÍx f~å „Ñ¨Ü∂≥ QÆO KÕã≤ K«∂¿ãÎ HÍOu "ÕQOÆ g∞^Œ Éè∂í q∞ K«Å<åxH˜ „ѨÉÏè ="Õ∞ ÖË^xŒ
`≥eã≤ "≥·*Ï˝xHõ Ö’HõO x~å…O`«áÈ~ÚOk! Wk KåÖÏ J#∂ǨϺ"≥∞ÿ# Ѷ¨e`«O Jx,
K«Å<åxH˜ ã¨O|OkèOz# =∞# „áê^äqŒ ∞Hõ ÉèÏ"åÅH˜ D Ѷe¨ `«O ѨÓiÎQÍ K«∞HÔ ¯^Œ∞~°∞QÍ
LO^Œx „Ѩ`ºÕ H˜Oz K≥Ñʨ #Hõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ . HÍOu =¸ÅO U kâ◊Ö’ „ѨÜ∂« }˜Oz<å, ZO`«
"ÕQOÆ `À „ѨÜ∂« }˜Oz<å ^•x #∞O_ç "≥Å∞=_Õ HÍOu =∂„`«O â◊¥#ºOÖ’ ZѨÙÊ_»∂
XˆH HõzÛ`«"∞≥ #ÿ "ÕQOÆ `À „ѨÜ∂« }˜OK«_O» âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ H˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOzOk. ZO^Œ∞HõO>Ë
F HõkÖË =ã¨∞=Î ÙH˜ =∞#O Z^Œ~∞° "≥o`Õ, Jk =∞# "≥Ñ· Ù¨ QÍ =∞iO`« "ÕQOÆ `À =ã¨∞#Î fl@∞ì
10
 JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JÖψQ F HõkÖË =ã¨∞=Î Ùx =∞#O "≥O|_ç¿ãÎ =∞# #∞O_ç =∞iO`« `«‰Ωõ ¯=
"ÕQOÆ `À Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl@∞ì JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. K«Å<åxH˜ ã¨O|OkèOz Wk KåÖÏ „áê^äqŒ ∞Hõ"∞≥ #ÿ
q+¨Ü«∞O.
â◊|OÌ q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® D ã¨∂„`«O =iÎã∞¨ OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ^Œ∂~°OQÍ L#fl
F â◊|=Ì ¸ÅO (Ö∫_£ ã‘fiHõ~ü ÖÏO\˜k) #∞O_ç F â◊|Ì `«~O° QÆO =∞# kâ◊QÍ =™ÈÎOk
J#∞‰õΩO^•O. =∞#O F HÍ~°∞Ö’ ^•xH˜ Z^Œ∞~Ô o¡ ^•xfl HõÅ∞ã¨∞‰õΩO@∞<åflO J#∞‰õΩO^•O.
JÖÏO\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ â◊|Ì "ÕQOÆ =∞iO`« Z‰õΩ¯"≥#· @∞ì JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JÖψQ =∞#O
HÍ~°∞Ö’ "≥à√◊ `«∞#flѨÙÊ_»∞ =∞# "≥#Hõ #∞O_ç =zÛ# â◊|Ì `«~O° QÆO =∞#x ^•@∞‰õΩO@∂
=ÚO^Œ∞H˜ áÈ`«∞#flѨÙÊ_»∞ â◊|Ì "ÕQOÆ =∞iO`« `«‰Ωõ ¯"≥#· @∞ì JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ~Ô O_»∞ HõkÖË
=ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌 ™ê¿ÑHõΔ "ÕQÍxfl H˘eKÕ@ѨÙÊ_»∞ D q^èOŒ QÍ "ÕQÍÅx ‰õÄ_»_O» , f¿ãÜ«∞_»O
Ѩiáê\˜QÍ KÕ¿ã^Õ.
HÍx Pâ◊Û~°ºO UO@O>Ë WÖÏO\˜ Ѩi}Ï=∂ÖËg HÍOu q+¨Ü∞« OÖ’ HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ .
ZÖÏ H˘ez<å HÍOu "ÕQÆO =∂„`«O â◊¥#ºOÖ’ ã≤÷~°OQÍ 300,000 H˜g∞/ÃãHõ#∞
LO_»_O» HõxÑ≤OzOk.
''ÉÏQÍ<Õ LOk QÍx, z#fl z#fl "ÕQÍÅx HõeÑ≤, HõeÑ≤ HÍOu "ÕQÍxfl q∞Oz#
"ÕQÍxfl ™êkèOK«Ö=Ë ∂?—— Jx g∞~°∞ J_»Q=Æ K«∞Û.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ F ~Ô Å· ∞ HÍOu "ÕQOÆ Ö’ =ÚáêÊ=Ù =O`«∞ "ÕQOÆ `À Hõ^∞Œ Å∞`ÀOk
J#∞‰õΩO^•O. ^•x g∞^Œ F Ç‘Ï~À Z=_À HÍOu "ÕQOÆ Ö’ =ÚáêÊ=Ù =O`«∞ "ÕQOÆ `À
L~°∞‰õΩ`«∞<åfl_»∞ J#∞‰õΩO^•O. ÃÑ#· K≥ÑÙ¨ ʉõΩ#fl '"ÕQÍÅ ‰õÄ_çH—õ ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O,
~Ô Å· ∞ |Ü«∞@ #∞O_ç K«∂¿ã "åiH˜ Ç‘Ï~À HÍOu "ÕQÍxH˜ XHõ\ #˜ fl~° ~Ô @∞¡ "ÕQOÆ `À
Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl@∞ì JxÑ≤ã∞¨ OÎ k! JO>Ë =∞# Ç‘Ï~À QÍ~°∞ Ѩ~∞° QÆ∞ѨO^≥OÖ’ HÍOux ‰õÄ_®
z`«∞QÎ Í F_çOK«QÅÆ ~°∞ J#fl =∂@. HÍx "åã¨=Î O Uq∞@O>Ë Ç‘Ï~ÀQÍi "ÕQOÆ HÍOu"ÕQOÆ
Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯"Õ LO@∞Ok. ZO`«\ ˜ Ç‘Ï~À J~Ú<å HÍOu "ÕQÍxfl Z=~°∂ JkèQqÆ ∞OK«Ö~Ë ∞°
JO@∞Ok ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•úO`«O. =∞i JO`« ÃÑ^ŒÌ "ÕQÍÅ =^ŒÌ '"ÕQÍÅ ‰õÄ_çH—õ ã≤^•úO`«O
LÅ¡OѶ∞≤ OK«|_ç#ѨÙÊ_»∞, `«‰Ωõ ¯= "ÕQÍÅ =^ŒÌ ‰õÄ_® Jk LÅ¡OѶ∞≤ OK«|_»∞`ÀO^• J#fl
„Ѩâ◊fl|Ü«∞Å∞^Õ~°∞`«∞Ok.
^•x QÆ}`˜ Ñ« ~¨ "° ∞≥ #ÿ q=~åÅhfl WHõ¯_» qѨÙÅOQÍ K«iÛOK«É’=_»O ÖË^∞Œ QÍx,
Z^Œ∞~Ô ^Œ∞~°∞QÍ v1,v2 "ÕQÍÅ`À Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl ~Ô O_»∞ =ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌 ™ê¿ÑHõΔ "ÕQÍxfl
(v) `≥e¿Ñ ã¨∂„`«O,
v = v1 + v2 HÍ^Œ∞. Jã¨Å∞ ã¨∂„`«O.

11
 v1 + v 2
v=
1 + v1v 2 / c 2
(1)
WHõ¯_» c JO>Ë â◊¥#ºOÖ’ HÍOu "ÕQOÆ J#fl=∂@.
JÖψQ XˆH kâ◊Ö’ v1,v2 "ÕQÍÅ`À Hõ^∞Œ Å∞`«#fl ~Ô O_»∞ =ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌 ™ê¿ÑHõΔ
"ÕQÍxfl (v) `≥e¿Ñ ã¨∂„`«O,
v= v1 - v2 HÍ^Œ∞. Jã¨Å∞ ã¨∂„`«O.

v1 − v 2
v=
1 − v1v 2 / c 2
(2)
ÃÑ· ~Ô O_»∞ ã¨∂„`åÅÖ’#∞ (eqns, (1,2)) v1,V2 qÅ∞=Å∞ (HÍOu "ÕQOÆ `À áÈe¿ã)Î
ÉÏQÍ z#fl"≥`· ,Õ Ç¨~°O (denominator) Ö’ L#fl (v1,v2)/(c ) J#fl qÅ∞= KåÖÏ
2

z#flk J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì P ~åtx x~°H¡ Δõ ºO KÕ¿ãÎ ÃÑ· ~Ô O_»∞ ã¨∂„`åÅ∞ WÖÏ =∂~°∞`å~Ú.
v = v1 + v2

ÖË^•
v = v1 - v2

JO>Ë ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ '"ÕQÍÅ ‰õÄ_çH—õ ã¨∂„`«OQÍ =∂iáÈ`åÜ«∞#fl =∂@.

D H˘`«Î ã¨∂„`«O „ѨHÍ~°O ÃÑ#· W=fi|_»¤ L^•Ç¨Ï~°}Ö’ |Ü«∞\˜ #∞O_ç K«∂ã¨∞#Î fl
"åi |\˜ì Ç‘Ï~À "ÕQOÆ ZO`À ÖÔ̌H¯_ç`,Õ
v1= / c, v2= / c, HÍ|\ì̃, ÃÑ#
3
4
3
4
· ã¨∂„`«OÖ’ „ѨuHˆ ÑΔ ¿≤ ãÎ (substitute),
v=(3/4c + 3/4c) /(1+(3/4c*3/4c)/(c*c)) = 24/25c
Jx =ã¨∞OÎ k. JO>Ë ™ê¿ÑHõΔ "ÕQOÆ , HÍOu "ÕQOÆ , c, Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯"Õ##fl=∂@.
D ã¨∂„`«O „ѨHÍ~°O ~Ô O_»∞ "ÕQÍÅ ™ê¿ÑHõΔ "ÕQOÆ P ~Ô O_»∞ "ÕQÍÅ "≥Ú`«OÎ Hõ<åfl
HÍãÎ̈ `«‰Ωõ ¯"Õ LO@∞Ok.
P q^èOŒ QÍ QÆi+ª̈ "ÕQOÆ J<Õk XHõ\ ˜ LO@∞O^Œx XѨÙʉõΩO>Ë, ^•x ^Œ$ëêì º
HÍÅ, PÜ«∞`«<åÅH˜ ã¨O|OkèOz# ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ ÉèÏ"åÅx XHõ™êi =∞m¡ ã¨g∞H˜OΔ Kåeû
LO@∞Ok.
D H˘`«Î Ѷe¨ `«O =Å¡ =ÚYºOQÍ UHõHÍb#`« (simultaneity) J#fl ÉèÏ=# ZÖÏ

12
ã¨=¸ÅOQÍ =∂iáÈ`«∞O^À QÆ=∞xOK˘K«∞Û.
Z<Àfl ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡ =∞#O ^Œ∂~°OÖ’ L#fl ~Ô O_»∞ KÀ@¡ ~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å∞
XˆH™êi [iQÍÜ«∞x K≥ÑÙ¨ ʉõΩO@∞O\ÏO. L^•Ç¨Ï~°}H˜ 'ÉÁOÉÏ~ÚÖ’ ÉÏO|∞ ¿Ñe#
`«~°∞}OÖ’, <Õ#∞ PѶ‘ã¨∞ #∞O_ç WO\˜H˜ uiy =ã¨∞Î<åfl#∞,— Jx Z=~À J<åfl~°∞
J#∞‰õΩO^•O. P =∂@ =∞#H˜ ѨÓiÎQÍ J~°=÷ O`«OQÍ JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx P "åHͺxH˜
Jã¨Å∞ J~°O÷ ÖË^xŒ ã¨∞ÅÉèOí QÍ x~°∂Ñ≤™êÎ#∞.
UHõHÍb#`« J<Õk K«∂¿ã ^Œ$HõÊ^äOŒ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok
~Ô O_»∞ qaè#fl „Ѩ^âÕ ßÅÖ’ [iy# ã¨OѶ∞¨ @#Å∞ UHõHÍÅOÖ’ [iQÍÜ≥∂ ÖË^À
=∞#O ZÖÏ x~°~‚ Ú™êÎO? ~Ô O_»∞ KÀ@¡ QÆ_Ü ç ∂« ~°O XˆH HÍÖÏxfl ã¨∂z™ÈÎOk JO\ÏO.
J~Ú`Õ P ~Ô O_»∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ XˆH HÍÖÏxfl K«∂Ñ≤OKÕÖÏ K≥Ü∂« ºÅO>Ë
UO K≥Ü∂« ºe? J#fl „Ѩâfl◊ JѨÙÊ_»∞ `«Ñʨ ‰õΩO_® =ã¨∞OÎ k.
â◊¥#ºOÖ’ HÍOu "ÕQÆO ^•x =¸ÅO Ü≥ÚHõ¯ K«Å#O g∞^Œ P^è•~°Ñ¨_»^Œx
`≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åflO HÍ|\˜ì, ^Œ∂~åÅx H˘Å=_®xH˜, QÆ_çÜ«∂~åÅx HõzÛ`«OQÍ 'Ãã\ò—
K≥Ü∞« º_®xH˜ D H˜Ok Ѩ^`úŒ Õ „âı+"ª̈ ∞≥ #ÿ ^Œx, ã¨=∞O[ã¨"∞≥ #ÿ ^Œx XѨÙʉõΩO\Ï~°∞.
A J<Õ Ñ¨ijÅ<å H ˆ O„^ŒO #∞O_ç F HÍOu ã¨OHˆ `«O "≥Å∞=_»∞`«∞Ok. Jk B
J<Õ Hˆ O„^•xfl KÕ~Q° Í<Õ, uiy "≥#‰õΩ¯ „Ѩãi¨ Oz A x KÕ~∞° ‰õΩO@∞Ok. A =^ŒHÌ ˜ HÍOu
ã¨OHˆ `«O uiy ~å=_®xH˜ Ѩ\ #ì̃ =º=kèÖ’ ã¨QOÆ qÅ∞=x, HÍOu "ÕQOÆ `À QÆ∞}˜¿ãÎ
=KÕÛk A,B Å =∞^躌 ^Œ∂~°O Jx J#∞HÀ=K«∞Û.
B =^ŒÌ HÍOu ã¨OH ˆ `«O JOk# `«~∞° }O, A =^ŒÌ HÍOu ã¨OHˆ `«O "≥Å∞=_ç#
`«~∞° }ÏxH˜, uiy JOk# `«~∞° }ÏxH˜ ã¨iQÍæ #_ç =∞^躌 L#fl@¡~Ú`Õ, A,B Å =^ŒÌ
QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ HõzÛ`«OQÍ 'Ãã\ò— (Set) KÕãL≤ <åflÜ«∞x J#∞HÀ=K«∞Û. D q^èOŒ QÍ XˆH
ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ Éè∂í q∞Hõ g∞^Œ L#fl "Õ~∞° "Õ~∞° Hˆ O„^•Å =^ŒÌ qq^èŒ QÆ_Üç ∂« ~åÅx HõzÛ`«OQÍ
'Ãã\ò— K≥Ü∞« º=K«∞Û. P q^èOŒ QÍ ~Ô O_»∞ "Õ~∞° "Õ~∞° KÀ@¡ [iy# ã¨OѶ∞¨ @#Å∞ UHõHÍb#=∂
HÍ^• J#fl q+¨Ü∂« xfl `ÕÅ∞ÛHÀ=K«∞Û.
HÍx D Ѩiã≤`÷ ∞« Åx, Ѷe¨ `åÅx HõkÖË, W`«~° =º=ã¨Å÷ #∞O_ç QÆ=∞xã¨∞#Î fl
ѨijʼnõΩÅ∞ (observers) ‰õÄ_® x~åúi™êÎ~å? HõkÖË ~Ô O_»∞ qaè#fl =ã¨∞=Î ÙÅ (Jq
~Ô O_»∞ ~åÔH@∞¡ J#∞‰õΩO^•O) g∞^Œ ~Ô O_»∞ „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Å÷ ∞ (frames of reference)
L<åfl~Ú J#∞‰õΩO^•O. XHõ ~åÔH\ò #∞O_ç J=`«e ~åÔH\òÖ’ [iˆQ ã¨OѶ∞¨ @#Åx
QÆ=∞xã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞ Jq ZÖÏ HõxÑ≤™êÎÜ∂≥ K«∞^•ÌO. ~Ô O_»∞ ~åÔH@∞¡ ã¨=∞"ÕQOÆ `À =ºuˆ~Hõ

13
kâ◊Ö’ Hõ^Œ∞Å∞`«∞<åfl~Ú. XHÀ¯ ~åÔH\òH˜ K≥~À H˘ã¨Ö’ XHõ ѨijʼnõΩ_»∞ L<åfl_»∞
J#∞‰õΩO^•O, JO>Ë "≥Ú`«ÎO #Å∞QÆ∞~°∞ ѨijʼnõΩÅ∞ J#fl=∂@. D #Å∞QÆ∞~°∞
ѨijʼnõΩÅ∞ =ÚO^Œ∞QÍ "åi "åi QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ XHõ¯ÖÏ #_çKÖÕ Ï `«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅx
'Ãã\ò— KÕã∞¨ HÀ"åe. ÃÑ#· =i‚Oz# Ѩ^uúŒ <Õ LѨÜ∂≥ yOz "åà◊√¡ `«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅx
'Ãã\ò— KÕã∞¨ HÀ=K«∞Û.
z„`«OÖ’ HõxÑ≤ã∞¨ #Î fl ~Ô O_»∞ ~åÔH@¡Ö’ ÃÑ· ~åÔH\ò (A) ÉÁ=∞‡ =∞^躌 aO^Œ∞=Ù
#∞O_ç F HÍOu ã¨OHˆ `«O |Ü«∞ÖËiÌ , ~åÔH\ò ~Ô O_»∞ H˘ã¨Åx KÕ~∞° `«∞Ok. ã¨OHˆ `«O
JO^ŒQÍ<Õ ~Ô O_»∞ H˘ã¨Å =^ŒÌ L#fl ѨijʼnõΩÅ∞ `«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅx ã¨∞<åfl =^ŒÌ 'Ãã\ò—
KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. JÖψQ ~åÔH\ò (B) Ö’ L#fl ѨijʼnõΩÅ∞ ‰õÄ_® ã¨OHˆ `«O JO^ŒQÍ<Õ
`«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åxfl ã¨∞<åfl =^ŒÌ 'Ãã\ò— KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï~°∞. #Å∞QÆ~∂° `«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅx
ã¨iQÍæ Ãã\ò KÕâß=∞<Õ J#∞‰õΩO\Ï~°∞.
WѨÙÊ_»∞ XHõ ~åÔH\òÖ’ L#fl ѨijʼnõΩÅ∞ J=`«e ~åÔH\òÖ’ L#fl QÆ_Ü ç ∂« ~åÅx
`«=∞ ~åÔH\ò Ö’ L#fl QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ`À áÈÅ∞Û‰õΩx, <åÅ∞QÆ∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∂ XHõ¯ÖÏQÍ<Õ
H˘@∞ì‰õΩO@∞<åflÜ≥∂ ÖË^À ѨsH˜ΔOK«^ŒÅK«∞‰õΩ<åfl~°∞. D q+¨Ü«∂xfl D q^èŒOQÍ
`ÕÅ∞ÛHÀ=K«∞Û. ~Ô O_»∞ ~åÔH\òÅÖ’#∞ #_ç ÉÁ_»∞Ö¤ ’, q^Œ∞º^•"ÕâO◊ `À ѨÓiOz# q^Œ∞º`ü
"åǨÏHõ =ã¨∞=Î Ù (electrical conductor) Åx LOK«∞`å~°∞. ~Ô O_»∞ ~åÔH@∞¡ XHõ^•<˘flHõ\ ˜
^•@∞`«∞#flѨÙÊ_»∞, ~Ô O_»∞ q^Œ∞º^£ "åǨÏHÍÅ∞ ÉÏQÍ ã¨xflÇ≤Ï`«OQÍ =zÛ "å\˜ =∞^躌 F
q^Œ∞ºÅ¡`« (spark) ѨÙ>Ëì@@∞ì "å\˜x J=∞~åÛ~°∞. JÖÏ Zyi# q^Œ∞ºÅ¡`« #∞O_ç
HÍOu ã¨OHˆ `«O ѨÙ\ì̃ ~Ô O_»∞ ~åÔH@¡ H˘ã¨Å =^ŒHÌ ˜ „ѨÜ∂« }˜ã∞¨ OÎ k. WÖÏO\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡,
z„`«OÖ’ 2A, 2B H˘ã¨Åx HÍOu ã¨OHˆ `«O HÍãÎ̈ =ÚO^Œ∞QÍ KÕ~∞° `«∞Ok. 1A, 1B
H˘ã¨Åx HÍã¨Î PÅ㨺OQÍ KÕ~∞° `«∞Ok.
1B x ã¨OH ˆ `«O KÕ~ˆ ã¨=∞Ü«∂xH˜ P QÆ_Ü ç ∂« ~°O ã¨∞<åfl ã¨=∞Ü«∂xfl ã¨∂zOKÕ@∞ìQÍ
'Ãã\ò— KÕã≤L#fl@ì~Ú`Õ, 2A =^ŒÌL#fl ѨijʼnõΩ_»∞ JHõ¯_ç QÆ_çÜ«∂~°O PÅ㨺OQÍ
#_»∞™ÈÎO^Œx J#∞‰õΩO\Ï_»∞. J^Õ q^èOŒ QÍ 1A =^ŒÌ #∞#fl ѨijʼnõΩ_»∞, 2B =^ŒÌ #∞#fl
QÆ_Üç ∂« ~°O `«# Hõ<åfl =ÚO^Œ∞ #_»∞™ÈÎO^Œx #=Ú‡`å_»∞.
HÍ|\ì̃ WѨÙÊ_»∞ ~åÔH\ò A g∞^Œ L#fl W^Œ~Ì ∞° ѨijʼnõΩÅ∞ `«=∞ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ XˆH
q^èŒOQÍ #_»∞ã¨∞Î<åflÜ«∞<Õ J#∞‰õΩO\Ï~°∞. `Õ_® JO`å ~åÔH\ò B g∞^Œ L#fl
ç ∂« ~åÅ`À<Õ =™ÈÎOk J#∞‰õΩO\Ï~°∞. J^Õ q^èOŒ QÍ ~åÔH\ò B g∞^Œ L#fl ѨijʼnõΩÅ∞
QÆ_Ü
‰õÄ_® JÖψQ J#∞‰õΩO\Ï~°∞. `«=∞ Ô~O_»∞ QÆ_çÜ«∂~åÅ∞ XˆH q^èŒOQÍ, ã¨iQÍæ
#_»∞ã¨∞<Î åflÜ«∞x, `Õ_® ~åÔH\ò A g∞^Œ L#fl QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ`À<Õ =™ÈÎO^Œx J#∞‰õΩO\Ï~°∞.
14
 ~Ô O_»∞ ~åÔH@∞¡ ã¨iã¨=∂#OQÍ L<åfl~Ú HÍ|\˜ì D `«Q=Æ Ùx f~°Û_®xH˜ XHõ¯>Ë
=∂~°Oæ . W^ŒiÌ Ö’ ã¨`º« O Z=i"≥Ñ· Ù¨ LOk Jx J_çy`Õ, W^ŒiÌ "≥Ñ· Ù¨ LO^Œx K≥áêÊeû
LO@∞Ok. ~Ô O_»∞ |$O^•Ö’¡#∞ Z=~°∞ J#∞‰õΩO@∞#flk "åà◊H¡ ˜ ã¨`º« O. =∞i 'Jã¨Å∞—
ã¨`º« O Z=ik J#fl „Ѩâfl◊ H˜ J~°"÷ ∞Õ ÖË^∞Œ . ZO^Œ∞HõO>Ë x~°¿ÑHõ"Δ ∞≥ #ÿ UHõHÍb#`« J#fl^Õ
Jã¨Å∞ ÖË^Œ∞. UHõHÍb#`« J#flk =∞#O Ѩijeã¨∞Î#fl „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨÷ g∞^Œ
P^è•~°Ñ¨_»∞`«∞Ok. XHõ =º=ã¨÷ #∞O_ç K«∂ã≤#ѨC_»∞ UHõHÍb#O J~Ú# Ô~O_»∞
ã¨OѶ∞¨ @#Å∞ =∞~À =º=ã¨Ö÷ ’ UHõHÍe#O HÍHõáÈ=K«∞Û.
HÍÅO (Time) { PÜ«∞`«#O (Space) ´ HÍÖÏÜ«∞`«#O (Space-Time)
1. XHõ =º=ã¨÷ #∞O_ç K«∂ã≤#ѨC_»∞ UHõHÍb#O (simultaneous) J~Ú#
~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å∞ =∞~À =º=ã¨Ö÷ ’ UHõHÍe#O HÍHõáÈ=K«∞Û.
ÃÑ· "åHõºO HÍãÎ̈ q_»∂~¤ O° QÍ JxÑ≤OK«=K«∞Û. HÍx ^•xfl q=iOK«_®xH˜ F z#fl
L^•Ç¨Ï~°} fã¨∞‰õΩO^•O. g∞~°∞ ~Ô Ö· ’¡ „ѨÜ∂« }˜ã∂¨ Î Éè’[#O KÕã∞¨ <Î åfl~°∞. WHõ¯_» ~Ô O_»∞
ã¨OѶ∞¨ @#Åx fã¨∞‰õΩO^•O. Éè’[#O "≥Ú^Œ\’¡ ‰õÄ~° HõÅ∞ѨىõΩ<Õ ã¨OѶ∞¨ @#, Éè’[#O
z=~À¡ ÃÑ~°∞QÆ∞ HõÅ∞ѨىõΩ<Õ ã¨OѶ∞¨ @#. g∞ ^Œ$+≤Öì ’#∞, g∞ `À\˜ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å∞ ^Œ$+≤Öì ’#∞
D ~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å∞ XHõ¯KÀ>Ë [iQÍ~Ú. HÍx ~Ô Å· ∞ |Ü«∞@ #∞O_ç q∞=∞‡efl
QÆ=∞xã¨∞Î#fl ѨijʼnõΩ_ç ^Œ$+≤ìÖ’ ‰õÄ~° HõÅ∞ѨÙ<Õ ã¨OѶ¨∞@#H˜, ÃÑ~°∞QÆ∞ HõÅ∞ѨىõΩ<Õ
ã¨OѶ∞¨ @#H˜ H˘xfl H˜Ö’g∞@~°¡ Z_»O LO_˘K«∞Û. D q+¨Ü∂« xfl D H˜O^Œ ã¨∂„`«O`À
x~°fizOK«=K«∞Û.
2. XHõ „áêq∞}˜Hõ =º=ã¨÷Ö’ K«∂ã≤#ѨÙÊ_»∞ Ô~O_»∞ ã¨OѶ¨∞@#Å∞ XˆH KÀ@.
~Ô O_»∞ qaè#fl HÍÖÏÅ =^ŒÌ [iy<å, =∞~À „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Ö÷ ’ P ã¨OѶ∞¨ @#Å =∞^躌
ZO`À ^Œ∂~°O LO_ç LO_˘K«∞Û.
WѨÙÊ_»∞ q_»∂~¤ O° QÍ JxÑ≤Oz# 1= "åHͺxfl ã¨~fi° ™ê=∂#ºOQÍ `Àz# 2=
"åHͺO`ÀáÈÅ∞Û^•O. *Ï„QÆ`QΫ Í K«∂¿ãÎ D ~Ô O_»∞ "åHͺÅÖ’ KåÖÏ Ö’`≥#· áÈeHõ
LO^Œx, '^Œ∂~°O—, 'HÍÅO— J#fl ÉèÏ=#Åx `å~°∞=∂~°∞ KÕ¿ãÎ XHõ "åHõºO Ô~O_À
"åHõºOQÍ =∂iáÈ`«∞O^Œx QÆ=∞xOK«=K«∞Û.
Sxãì̈~Ú<£ „ѨuÉèí WHõ¯_Õ =∞#H˜ ã¨Ê+ì̈OQÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ Éè∫uHõ
âß„ãÎ̈OÖ’ HÍÅO J<Õk ã¨Ö÷ ÏxH˜, K«Å<åxH˜ Jf`«"∞≥ #ÿ `«`fi« OQÍ, #∂º@<£ =∂@Ö’¡
K≥áêÊÅO>Ë 'U ÉÏǨϺ q+¨Ü∂« Å`À#∞ ã¨O|O^èOŒ ÖˉΩõ O_® ã¨=∞OQÍ „Ѩ=Ç≤ÏOKÕkQÍ—,
Jaè=i‚OKå~°∞. HÍx D #=º Éè∫uHõ âß„ãÎ̈OÖ’ 'PÜ«∞`«#O— (space), HÍÅO J<Õq
Ö’`«∞QÍ ÃÑ#"Õã∞¨ ‰õΩ#fl ~Ô O_»∞ `«`åfiÅ∞. ã¨=∞*ÏfÜ«∞"≥∞#ÿ HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠JqzÛù#fl`«Ö’
15
(homogeneous space-time continuumÖ’) HÍÅO, PÜ«∞`«#O J<Õq Ô~O_»∞
ѨiKÕÛ^ù •Å∞ (cross-sections) =∂„`«"∞Õ .
ã¨=∞ã¨Î ã¨OѶ¨∞@#Å∂ P HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠JqzÛù#fl`«Ö’<Õ [~°∞QÆ∞`å~Ú.
K«`«∞i‡fÜ«∞"≥∞ÿ# (<åÅ∞QÆ∞ q∞`«∞Å∞ QÆÅ, four dimensional) HÍÖÏÜ«∞`«<åxfl,
„uq∞fÜ«∞"≥∞#ÿ (three-dimensional) PÜ«∞`«#OQÍ#∞, UHõq∞fÜ«∞"≥∞#ÿ HÍÅOQÍ#∞
qÉèílOKÕ Ñ¨^Œúu ˆH=ÅO Ü«∂^Œ$zÛùHõ"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞O. =∞#O U „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨÷
#∞O_ç ^•xfl K«∂ã¨∞<Î åflO J#fl ^•xfl |\ì̃ P qÉè[í # P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
XHõ =º=ã¨÷ #∞O_ç Ѩijeã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞ ~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å =∞^躌 ^Œ∂~°O, l, "å\˜
=∞^躌 =º=kè, t, J~ÚºO^Œx J#∞‰õΩO^•O. JÖψQ =∞~À =º=ã¨÷ #∞O_ç Ѩijeã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞
J"Õ Ô~O_»∞ ã¨OѶ¨∞@#Å =∞^茺 ^Œ∂~°O, l, "å\˜ =∞^茺 =º=kè, t, J~ÚºO^Œx
J#∞‰õΩO^•O.
WѨÙÊ_»∞ K≥Ü∞« º=Åã≤O^ŒÖÏ¡ XHõ =º=ã¨Ö÷ ’x (l,t)ÅH˜, =∞~À =º=ã¨Ö÷ ’x (l,t) ÅH˜
=∞^躌 ã¨O|O^è•xfl Hõ#∞HÀ¯=_»"∞Õ .
nxH˜ L^•Ç¨Ï~°}QÍ WO^•Hõ ~Ô Ö· ’¡ Éè’[<åxH˜ ã¨O|OkèOz# ã¨OѶ∞¨ @#Åx
fã¨∞‰õΩO^•O. XHõ =º=ã¨Ö÷ ’ ~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å =∞^躌 ^Œ∂~°O ÖË#@∞ì, =∞~À =º=ã¨Ö÷ ’
ZO`À ^Œ∂~°O L#fl@∂ì HõxÑ≤OzOk. HÍx ~Ô O_»∞ =º=ã¨Ö÷ ’¡#∞ ~Ô O_»∞ ã¨OѶ∞¨ @#Å
=∞^躌 =º=kè (duration) =∂„`«O XHõ¯>Ë.
HÍx ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O ^Œ∂~°"∞Õ HÍHõ, =º=kè ‰õÄ_® XH˘¯Hõ¯ =º=ã¨Ö÷ ’
XH˘¯Hõ¯ q^èOŒ QÍ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍOu"ÕQOÆ â◊¥#ºOÖ’, Jxfl „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Ö÷ ’¡ XˆH
q^èOŒ QÍ LO_»_O» =Å¡<Õ WÖÏ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
™ê¿ÑHõΔ`å ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O ^Œ∂~åxfl HÍÅOQÍ#∞, HÍÖÏxfl ^Œ∂~°O QÍ#∞
H˘O`«=~°‰Ωõ =∂~°Û_®xH˜ gÅ=Ù`«∞O^Œx WO^•Hõ K≥ÑÙ¨ ʉõΩ<åflO. HÍx HÍOu "ÕQOÆ
qÅ∞= J`«ºkèHOõ HÍ=_»O =Å¡ JÖÏO\˜ =∂~°∞Ê ^≥#· Ok# r=# J#∞Éè=í OÖ’ =∞#H˜
HõxÑ≤OK«^Œ∞.
HÍx JkèHõ "ÕQÍÅ =^ŒÌ (JO>Ë HÍOu"ÕQOÆ `À áÈe¿ãÎ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ qÅ∞= QÆÅ
"ÕQÍÅ =^Œ)Ì WÖÏO\˜ =∂~°∞ÊÅ∞ „Ѩã∞¨ Êù@O J=Ù`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ZÅ„HÍì#¡ =O\˜
ã¨∂Hõ§Δ ~ˆ }∞=ÙÅ QÆ=∞#OÖ’ D Ѷe¨ `åÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. JO`«H<õ åfl KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= "ÕQÍÅ∞
QÆÅ „QÆÇ¨ Å K«Å<åxfl fã¨∞‰õΩ<åfl, WHõ¯_» ‰õÄ_® ã¨∞xt`«"∞≥ #ÿ ѨiHõ~åÅ`À HÍÖÏxfl
H˘Å=QÆey`Õ ™ê¿ÑHõ`Δ å „Ñ¨ÉÏè "åÅ∞ `˘OyK«∂™êÎ~Ú. D „ѨÉÏè "åÅx QÆ}`˜ Ñ« ~¨ O° QÍ
JOK«<å "≥Ü∞« º_®xH˜ ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•ú`O« Ö’ H˘xfl =ÚYº ã¨∂„`åÅ∞ L<åfl~Ú.
16
 1. ^Œ∂~°O ÖËHõ á⁄_»=ÙÖ’ =∂~°∞Ê
l á⁄_»∞=Ù L#fl =ã¨∞=Î Ù (P á⁄_»∞=Ù kâ◊Ö’<Õ) XHõ ѨijʼnõΩ_ç |\ì̃ v "ÕQOÆ `À
Hõ^Œ∞Å∞`«∞#flѨÙÊ_»∞, P =ã¨∞Î=٠ѨijʼnõΩ_ç ^Œ$+≤ìÖ’ l' á⁄_»=ÙH˜ ‰õΩOzOK«∞‰õΩ#fl@∞ì
HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. P =∂~°∞Êx `≥e¿Ñ ã¨∂„`«O :
v2
l' = l 1−
c2
2. =º=kèÖ’ =∂~°∞Ê
XHõ „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Ö÷ ’, J^Õ =º=ã¨Ö÷ ’ L#fl XHõ „Ѩ„H˜Ü∞« ѨÓiÎHÍ=_®xH˜ t
ÃãHõ#∞Å =º=kè Ѩ_»∞`«∞Ok J#∞‰õΩO^•O. P =º=ã¨÷, ^•xH˜ |Ü«∞@ L#fl XHõ
ѨijʼnõΩ_ç |\˜ì v "ÕQOÆ `À Hõ^∞Œ Å∞`«∞#flѨÙÊ_»∞, P ѨijʼnõΩ_ç ^Œ$+≤Öì ’ P „Ѩ„H˜Ü∞«
=∞iO`« Z‰õΩ¯= =º=kè (t') Ѩ\ #ì̃ @∞ì HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. P =∂~°∞Êx `≥e¿Ñ ã¨∂„`«O :
t
t' =
v2
1− 2
c
P q^èOŒ QÍ á⁄_»∞=Ù z#flk HÍ=_»O, =º=kè ÃÑ^ŒkÌ HÍ=_»O ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•úO`«OÖ’
=KÕÛ ~Ô O_»∞ J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ Ѩi}Ï=∂Å∞.
HÍOu"ÕQOÆ c Hõ<åfl =º=ã¨÷ "ÕQOÆ v ÉÏQÍ z#flk J~Ú`Õ D „ѨÉÏè "åÅ∞ ÃÑ^ŒQÌ Í
HõxÑ≤OK«=Ù J#flk ÃÑ· ã¨∂„`åÅ |>Ëì `≥Å∞ã¨∞OÎ k. HÍx =º=ã¨÷ "ÕQOÆ HÍOu "ÕQÍxfl
ã¨g∞Ñ≤ã¨∞Î#flѨÙÊ_»∞ ^Œ∂~åÅ∞ JO`«HõO`«‰õΩ ‰õΩOzOK«∞‰õΩ áÈ`å~Ú. =º=^èŒ∞Å∞
J#=kèHõOQÍ ÃÑiyáÈ`å~Ú. WHõ HÍOu"ÕQÆO =^ŒÌ á⁄_»=ÙÅ∞ ã¨∞<åfl J=Ù`å~Ú.
HÍÅO ã¨O÷ aèOzáÈ`«∞Ok.
HÍx ~Ô Ö· ’¡ [~°∞QÆ∞`«∞#fl =º=Ǩ~åÅH˜, |Ü«∞@ [~°∞QÆ∞`«∞#fl =º=Ǩ~åÅH˜ =∞^躌
ã¨O|O^èOŒ ã¨Ê+ì̈OQÍ LO@∞O^Œx WO^•Hõ K≥ÑÙ¨ ʉõΩ<åflO. ~Ô Ö· ’¡ L#fl"å~°∞ |Ü«∞@ L#fl
"å~°∞ ã¨#fl|_çáÈÜ«∂~°∞ J#∞‰õΩO>Ë, |Ü«∞@ L#fl"å~°∞ ‰õÄ_® ~Ô Ö· ’¡ L#fl"åi QÆ∞iOz
JÖψQ J#∞‰õΩO\Ï~°∞. JÖψQ ~Ô Ö· ’¡ L#fl"åi „ѨHÍ~°O |Ü«∞@"åi HÍÅO <≥=∞‡kQÍ
#_»∞ã¨∞#Î fl@∞ì LO>Ë, |Ü«∞@ L#fl"åi ^Œ$+≤Öì ’ ~Ô Ö· ’¡ÑŨ HÍÅO <≥=∞‡kQÍ #_»∞ã¨∞#Î fl@∞ì
LO@∞Ok.
HõkÖË =ã¨∞=Î ÙÅH˜ QÆi+ª̈ "ÕQOÆ LO_»_®xH˜ =∞~À =ÚYº"≥∞#ÿ Ѩ~º° =™ê#O ‰õÄ_®

17
LOk. Jk P =ã¨∞=Î ÙÅ „^Œ=º~åt (mass) H˜ ã¨O|OkèOz#k.
™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ Ü«∂O„uHõ âß„ãÎ̈O (classical mechanics) „ѨHÍ~°O, JO>Ë
#∂º@<£ QÆu xÜ«∞=∂Å „ѨHÍ~°O, XHõ =ã¨∞=Î Ù g∞^Œ =∞#O PáêkOK«QÅÆ `«fi~°}O
(acceleration) P =ã¨∞=Î Ù „^Œ=º ~åt g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. „^Œ=º~åt ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl
H˘nÌ =ã¨∞=Î Ù "ÕQÍxfl XHõ qÅ∞= #∞O_ç =∞~À qÅ∞=H˜ ÃÑOK«_®xH˜ =∞iO`« Hõ+Oì¨
J=Ù`«∂ LO@∞Ok.
XHõ =ã¨∞Î=Ù g∞^Œ |ÖÏxfl „ѨÜ≥∂yOz, P =ã¨∞Î=Ù "ÕQÍxfl ÃÑOK«_®xH˜
„ѨÜ∞« uflã¨∞#ΠѨÙÊ_»∞, =ã¨∞=Î Ù "ÕQOÆ HÍOu "ÕQOÆ Hõ<åfl ÃÑ~°QÖÆ ^Ë #Œ fl xÜ«∞=∞O LO_»<Õ
LOk HÍ|\˜ì, "ÕQÆO ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ „^Œ=º~åt ‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Õ"≥∂ J#fl
PÖ’K«# =ã¨∞OÎ k. JÖÏ „^Œ=º~åt ÃÑ~°Q_Æ O» =Å¡<Õ =ã¨∞=Î Ù "ÕQÍxfl WOHÍ WOHÍ
ÃÑOK«_»O Hõ+¨ìO J=Ù`«∂ LO_˘K«∞Û. WHõ HÍOu"ÕQÍxfl ã¨g∞Ñ≤ã¨∞Î#flѨÙÊ_»∞ =ã¨∞Î=Ù
„^Œ=º~åt |Ǩïâ◊ J#O`«OQÍ ÃÑiyáÈ=K«∞Û. ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•úO`«O „ѨHÍ~°O =ã¨∞=Î Ù
„^Œ=º~åt x[OQÍ<Õ ^•x "ÕQOÆ |\ì̃ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O@∞Ok. „^Œ=º~åtH˜, "ÕQÍxH˜ =∞^躌
ã¨O|O^è•xfl `≥e¿Ñ ã¨∂„`«O WÖÏ LO@∞Ok:
m
m= 0
v2
1−
c2
ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ "ÕQOÆ , v, HÍOu "ÕQOÆ , c, `À ã¨=∂#O J~Ú#ѨÙÊ_»∞, =ã¨∞=Î Ù
„^Œ=º~åt, m, J#O`«O J=Ù`«∞O^Œx QÆ=∞xOK˘K«∞Û. ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ m , J<Õ qÅ∞=0

xâ◊ÛÅOQÍ L#flѨÙÊ_»∞ ^•x „^Œ=º~åt. n<Õfl xâ◊ÛÅ „^Œ=º~åt ( rest mass) JO\Ï~°∞.
=ã¨∞=Î ÙÅ "ÕQOÆ |\˜ì "å\˜ „^Œ=º~åt ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œ#fl q+¨Ü∂« xfl J`«ºkèHõ "ÕQOÆ `À
HõkÖË ã¨∂HõΔ ‡ˆ~}∞=ÙÅ (microscopic particles) q+¨Ü«∞OÖ’ x~åúiOK«∞HÀ=K«∞Û.
~ˆ _çÜ∂≥ ^ä•i‡Hõ Ѩ^•~å÷Å #∞O_ç "≥Å∞=_Õ ZÅ„HÍì#¡ "ÕQOÆ HÍOu "ÕQOÆ Ö’ 99% =~°‰Ωõ
LO_˘K«∞Û. "å\˜ „^Œ=º~åt xâ◊ÛÅ ã≤u÷ Ö’ LO_Õ ZÅ„HÍì#¡ „^Œ=º~åt Hõ<åfl H˘xfl ~Ô @∞¡
Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. WOHÍ HÍOu "ÕQOÆ Ö’ 99.98% "ÕQOÆ QÆÅ HÍã≤‡H± H˜~} ° ÏÅÖ’x
ZÅ„HÍì#¡ „^Œ=º~åt xâ◊ÛÅ „^Œ=º~åt Hõ<åfl 50 ~Ô @∞¡ =~°‰Ωõ LO@∞Ok. JÖÏO\˜
"ÕQÍÅ =^ŒÌ ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ Ü«∂O„uHõ âß„™êÎxfl q_çzÃÑ\ì̃ ™ê¿ÑHõΔ âß„ãÎ̈ Ö’HõOÖ’H˜
„Ѩ"tÕ ™êÎO J#fl=∂@.

18
ã¨∞Éσ~å=Ù ÃãÅ=Ù ÃÑ\Ïì_∞»
™ê¿ÑHõÖΔ ’HõOÖ’ ã¨OK«iã¨∂Î ã¨∞Éσ~å=Ù Z<Àfl JO^Œ"∞≥ #ÿ J#∞Éè"í åÅ∞ á⁄O^•_»∞.
Z<Àfl J^è∞Œ ƒ`åÅ∞ K«∂âß_»∞. HÍx P J#∞Éè"í åÅH˜ q=~°}Å∞ W=fi_®xH˜ WO^•Hõ\ ˜
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü ÖË_Õ Jx KåÖÏ qKåiOKå_»∞. ~Ô Å· ∞ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ ÅH˜ =Ü«∞ã¨∞ ÃÑ|· _»‰Ωõ O_®
„ÉËH=± ∂<£ ZÖÏ PѨQÅÆ ∞QÆ∞`«∞<åfl_À WѨÊ\˜H© `«#H˜ J~°O÷ HÍÖË^∞Œ . ~å„u x„^ŒÖ’H˜
*Ï~°∞‰õΩ#flѨÙÊ_»∞ P Ö’HõO HõÅÖ’<≥<· å HõxÑ≤ã∞¨ OÎ ^Œx Z<Àfl ™ê~°∞¡ Z^Œ∞~°∞K«∂âß_»∞.
HÍx J`«xH˜ U"À Ñ‘_H» Åõ ÖË =KåÛ~Ú. `«# ÉϺOH± ÖˇH¯õ Ö’¡ U"À ™ê¿ÑHõ"Δ ∞≥ #ÿ ^ÀëêÅ∞
^˘~å¡Ü∞« x ÉϺO‰õΩ "Õ∞<Õ[~°∞ u\ì̃ L^ÀºQÆO #∞O_ç T_»ÑH‘ #˜ @∞ì x#fl#∞QÍHõ x#fl F
Ñ‘_H» Åõ ... =∞#âß≈Ou HÀã¨O F "å~°O ÃãÅ=Ù ÃÑ\˜ì U ã¨=Ú„^Œ f~°OÖ’<À ¿ã^Œ
f~åÅx J#∞‰õΩ<åfl_»∞. \ỖH@∞ì H˘#∞‰õΩ¯x =∞~åfl_Õ ~Ô Ö· Hˇ ͯ_»∞.
Ô~·Å∞ =ÚO^Œ∞H˜ ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ`«∞O>Ë Tà’¡x Wà◊√¡, |à◊√¡ "≥#‰õΩ¯ áÈ`«∞<åfl~Ú.
T~°∞ ^Œ∂~°O J=Ù`ÀO^Œ#_®xH˜ zǨÏflOQÍ Ñ¨K«Ûx ѨzÛHõ |Ü«∞à◊√¡ ~°OQƄѨ"Õâ◊O
KÕã∞¨ <Î åfl~Ú. Ug∞ `ÀK«Hõ ѨH¯õ <Õ L#fl k#Ѩ„uHõx u~°̂Qâß_»∞. 'L„QÆ"å^Œ∞Å ^•_»∞Å
^•fi~å áêH˜™êÎ<£ D ™êi U^≥<· å Ѷ∂¨ `«∞HÍxH˜ áêÅÊ_ç`Õ =∂„`«O `«y# ã¨=∂^è•#O
K≥áêÎO— JO\’Ok ÉèÏ~°`« „ѨÉèí∞`«fiO. D '"å~°Î— QÆ`«OÖ’ Z<Àfl ™ê~°∞¡ K«kq#@∞ì
JxÑ≤OzOk. K«^∞Œ =Ù`«∂<Õ `«∂Q˘zÛOk... "≥∞Å¡QÍ x„^ŒÖ’H˜ *Ï~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
D™êi =∞m¡ |Ü«∞\˜H˜ K«∂¿ãã¨iH˜ |Ü«∞@ ^Œ$â◊ºO ѨÓiÎQÍ =∂iáÈ~ÚOk.
>ˇeá¶È<£ ãÎ̈OÉèÏÅhfl ÉÏQÍ ^ŒQ~æÆ ° ^ŒQ~æÆ Q° Í =zÛ K«∂_»_®xH˜ F HõOK≥ÖÏ L<åfl~Ú.
K≥@¡ HÍO_®Å∞ ÉÏQÍ zH˜¯áÈ~Ú, ÃÑ#· QÆ∞|∞~°∞¡ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ~Ú >ˇeá¶È<£ ãÎ̈OÉèÏÖÏ¡
HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. JO`«Ö’ L#fl@∞¡O_ç =Ú#∞Ѩ\ ˜ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü Z^Œ∞~°∞QÍ ^Œ~≈° #q∞KåÛ_»∞.
ZѨÙÊ_»∞, ZHõ¯_ç#∞Oz T_çÑ_¨ ®¤_À `≥b^Œ∞. `«#∞ „â◊^QÌŒ Í ¿ÑѨ~ü K«^∞Œ =Ù`«∂ Ѩ~å‰õΩQÍ
L#fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’ HõOáê~ü"ì ∞≥ O\òÖ’H˜ ^Œ∂i LO\Ï_»∞.
''=∞#O L#flk ™ê¿ÑHõÖΔ ’HõO Hõ^∂Œ ?—— L`åûǨÏOQÍ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''JÔ~! QÆ∞~°∞ÑÎ >¨ âìË ßˆ~? ZÖÏ K≥Ñʨ QÆeQÍ~°∞?—— J_çQÍ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü
''D =∞^躌 <Õ F™êi =KåÛ#∞. HÍx JѨÙÊ_»∞ g∞~°∞ ÖË~∞° .——
''J~Ú`Õ WHõ<OÕ . WHõ¯_ç qO`«Åhfl <å‰õΩ K«∂a^Œ∞~Ì ∞° QÍx, D Ö’HõOÖ’ g∞ˆ~
<å ÔQ·_»∞.——
''<Õ<å? <åˆH WHõ¯_» JO`å JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ LOk. q+¨Ü∞« O J~°O÷ HÍHõ ™ê÷x‰õΩÅx
J_çy`Õ "åà◊¡ q=~°}Å∞ ##∞fl WOHÍ JÜ≥∂=∞Ü«∞OÖ’ Ѩ_âÕ ß~Ú. <å‰õΩ J^Œ∞ƒù`O« QÍ
HõxÑ≤ã∞¨ #Î fl "å\˜x "åà◊√¡ KåÖÏ =∂=ÚÅ∞QÍ fã¨∞‰õΩO@∞<åfl~°∞,—— "åáÈ`«∂ J<åfl_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù.

19
 ''J=Ù#∞ =∞i,—— J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''"åà◊O¡ `å WHõ¯_ç "åà◊√.¡ WHõ¯_Õ Ñ¨Ù\ì̃ ÃÑiy#
"åà◊√.¡ "åà◊H¡ ˜ W=hfl KåÖÏ ã¨ÇϨ [OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍx "åà◊x¡ g∞ „ѨÑO¨ K«OÖ’H˜
fã¨∞HÔ o`Õ `«Ñʨ ‰õΩO_® Pâ◊Û~°ºáÈ`å~°∞. JHõ¯_» „Ѩu XHõ¯\˜ "åà◊H¡ ˜ F x`åº^Œ∞ƒù`O« QÍ
HõxÑ≤OK˘K«∞Û.——
''q∞=∞‡efl F „Ѩâfl◊ J_»Q<Æ å?—— J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''H˜O^Œ\ ™˜ êi <Õ#∞ WHõ¯_çH˜
=zÛ#ѨÙÊ_»∞ F „ÉËH=± ∂<£ HõxÑ≤OKå_»∞. ~Ô Å· ∞ Py#ѨÙÊ_»∞ ~Ô Ö· ’§ "åà◊¡ =Ü«∞ã¨∞ ÃÑiˆQ
"ÕQÆO `«QÆ∞æ`«∞O^Œx, Tà’¡ "åà◊¡ Hõ<åfl „Ѩܫ∂}©‰õΩÅ∞ JO^Œ∞ˆH Ü«∞=fi#OQÍ
LO_çáÈ`«∞<åfl~°x J<åfl_»∞. WO^Œ∞Ö’ =∞ǨÏ`«ºO ZO\’ HÍãÎ̈ ÃãÅq™êÎ~å?——
''Ãã#· ∞ûÖ’ =∞ǨÏ`åºÅH˜ ™ê÷#O ÖË^∞Œ ,—— HÍãÎ̈ Hõ@∞=ÙQÍ J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''Ѩ„f
K«Å<åxfl H˘xfl xÜ«∞`« ^è~Œ å‡Å∞ áêeã¨∞OÎ \Ï~Ú. HÍÖÏxH˜, PÜ«∞`«<åxH˜ (space)
ã¨O|OkèOz Sxã¨ì~Ú<£ É’kèOz# ã¨iH˘`«Î ÉèÏ"åÅH˜ Ѩ~°º=™ê#"Õ∞ D =∂~°∞Ê.
HõkÖË =º=ã¨Ö÷ ’ [iˆQ „H˜Ü∞« Åhfl <≥=∞‡k™êÎ~Ú. =∞#O LO_Õ Ö’HõOÖ’ HÍOu "ÕQOÆ
KåÖÏ Z‰õΩ¯= HÍ|\˜ì D „ѨÉÏè "åÅhfl J`«ºÅÊOQÍ LO\Ï~Ú. HÍx D Ö’HõOÖ’
QÆi+¨ì "ÕQÆO KåÖÏ `«‰õΩ¯= HÍ|\˜ì D „ѨÉèÏ"åÅ∞ ^≥·#Ok# rq`«OÖ’ ‰õÄ_®
ã¨OK«Å<å`«‡HõOQÍ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú.
''L^•Ç¨Ï~°}H˜ xâ◊ÛÅOQÍ L#fl y<≥flÖ’ F QÆ∞_»∞x¤ L_çHO˜ K«_®xH˜ S^Œ∞ x=ÚëêÅ∞
Ѩ_∞» `«∞Ok J#∞‰õΩO^•O. J^Õ P y<≥flx J@∞ W@∞ TѨÙ`«∂ QÆ∞_»∞x¤ L_çH¿˜ ãÎ S^Œ∞
x=ÚëêÖ’¡ [~°QÍeû#k, P~°∞ x=ÚëêÅ∞ Ѩ\ÁìK∞« Û. JÖψQ =ÚO^Œ∞H˜ "≥#H˜¯ TˆQ
‰õΩsÛÖ’ HÍÅO =∞iO`« <≥=∞‡kQÍ ™êQÆ∞`«∞Ok. J^Õ q^èOŒ QÍ ~Ô Ö· ’§ „ѨÜ∂« }©‰Ωõ Å
q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® HÍÅO <≥=∞‡kã¨∞OÎ k. P ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡ =º‰õΩÅÎ ∞ =∞iO`« <≥=∞‡kQÍ
rqã¨∞OÎ \Ï~°∞. HÍ|\ì̃ ã¨=∞"ÕQOÆ `À Hõ^ÅŒ x =º=ã¨Ö÷ ’¡ ‰õÄ_® HÍÅO <≥=∞‡kã¨∞OÎ k Jx
âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ JO\Ï~°∞.——
''HÍx =∞# Ö’HõOÖ’ ^≥#· Ok# rq`«OÖ’ WÖÏO\˜ Ѩi}Ï=∂Å∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú
JO\Ï~å?——
''HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍx "å\˜x HõxÃÑ@ì_®xH˜ J`«ºkèHõ `«fi~°}ÏÅ∞ ™êkèOKåe. =∞~À
q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl =º=ã¨H÷ ,˜ JkèHõ QÆ∞~°∞`«fiO QÆÅ =º=ã¨H÷ ˜
=∞^躌 `Õ_® ÖË^∞Œ . L^•Ç¨Ï~°}H˜ T~°fi÷ kâ◊Ö’ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl eѶÖìπ ’ xOK«∞#flѨÙÊ_»∞
=∞# |~°∞=Ù ÃÑiy#@∞ì LO@∞Ok. JO>Ë JkèHõ QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«OÖ’ LO_»_O» ÖÏO\˜k
J#fl=∂@. JÖψQ eѶìπ H˜Ok kâ◊Ö’ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞O>Ë =∞# |~°∞=Ù `«y#æ @∞ì
LO@∞Ok. WHõ `å_»∞ `≥y H˜O^Œ Ѩ_∞» `«∞#fl eѶÖìπ ’ J~Ú`Õ `ÕeáÈ`«∞#fl@∞ì LO@∞Ok.
20
Jã¨Å∞ |~°∞"Õ `≥b^Œ∞. JO>Ë QÆ∞~°∞`«fiO â◊¥#º"≥∞ÿ#@∞ì J#fl=∂@. XHõ q^èŒOQÍ
K≥áêÊÅO>Ë QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `« „ѨÉÏè =O `«fi~°} „ѨÉÏè "åxH˜ =ºuˆ~HõOQÍ Ñ¨xKÕ™ÈÎO^Œx
J#∞HÀ=K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ã¨∂~°∞º_ç QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«O Éè∂í q∞ g∞^Œ QÆ∞~°∞`«fiO Hõ<åfl
KåÖÏ Z‰õΩ¯= HÍ|\˜ì D Ѩi}Ï=∂Å∞ =∞iO`« „Ѩã∞¨ Êù@OQÍ HõxÑ≤™êÎ~Ú. HÍ|\˜ì
JHõ¯_ç „Ñ¨„H˜Ü∞« Åhfl <≥=∞‡k™êÎ~Ú. D "åãÎ̈"åxfl YQÀà◊âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ QÆ=∞x™êÎ~∞° .——
''HÍx J=hfl ѨijeOK«_®xH˜ =∞#O ã¨∂~°∞º_ç =^ŒHÌ ˜ „ѨÜ∂« }˜OK«ÖOË QÍ?——
HÍãÎ̈ J#∞=∂#OQÍ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''JO^Œ∞‰õΩ ã¨∂~°∞º_ç =^ŒHÌ ˜ „ѨÜ∂« }˜OK«#Hõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ . ã¨∂~°∞º_ç #∞O_ç =KÕÛ HÍOux
Ѩije¿ãÎ KåÅ∞. ™œ~°"å`å~°}OÖ’ LO_Õ Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ „ѨHOõ Ѩ# =Å¡ D H˜~} ° ÏÅ∞
ѨÙ_»`å~Ú. JHõ¯_ç „Ñ¨„H˜Ü«∞Åhfl <≥=∞‡k¿ãÎ, P „ѨHõOѨ#Å∞ ‰õÄ_® <≥=∞‡kOKåe.
Éè∂í q∞ g∞^Œ LO_Õ HÍOu =¸ÖÏÅ #∞O_ç =KÕÛ HÍOux ã¨∂~°∞º_ç g∞^Œ LO_Õ HÍOu
=¸ÖÏÅ #∞O_ç =KÕÛ HÍOu`À á⁄eÛ`Õ D `Õ_®x QÆ=∞xOK˘K«∞Û...—— JO@∞#fl
"å_»ÖÏ¡ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü J~À÷HÖÎ̃ ’ PÑ≤, ''J=Ù#∂, WѨÙÊ_˘ã¨∞#Î fl ¿ã+ì #¨ ∞ ¿Ñ~°∞ h‰õΩ `≥Å∞™ê?——
Jx J_çQÍ_»∞.
K«∂_»É’`Õ J^Õ^À Ñ¨Öˇ¡@∂i ¿ãì+¨<£ÖÏ LOk. Ô~·Å∞ ¿ãì+¨<£Ö’H˜ „Ѩ"Õtã¨∞ÎO>Ë
WOK«∞q∞OK«∞ MÏmQÍ L#fl áê¡\òáê¶ "£∞ PǨfixã¨∂Î HõxÑ≤OzOk. JÅ¡O`« ^Œ∂~°OÖ’
F ¿ã+ì <¨ £ =∂ãì̈~ü xOK«∞x L<åfl_»∞. J`«_Hç ˜ HÍãÎ̈O`« ^Œ∂~°OÖ’ F ‰õΩ„~° áÈ~°~ì ∞° , F
„\Ïb g∞^Œ ‰õÄ~°∞Ûx c_ô `åQÆ∞`«∂ k#Ѩ„uHõ u~°̂Qã¨∞<Î åfl_»∞. JO`«Ö’ UO [iyO^À
U"≥∂ ¿ã+ì <¨ £ =∂ãì̈~ü xOK«∞#fl "å_»ÖÏ¡ É’~å¡ =ÚO^Œ∞H˜ Ѩ_®¤_∞» . ~Ô Å· ∞ ~˘^ŒÖ’ `«∞áêH©
¿Ñe# K«ÑÙ¨ Ê_»∞ ‰õÄ_® ã¨iQÍæ qxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . ¿ã+ì <¨ £ =∂ãì̈~ü â◊s~°O K«∞@∂ì ~°HOÎõ
=∞_»∞QÆ~ÚºOk. Jk K«∂ã≤# „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü P^Œ∞~åÌQÍ ~Ô Ö· ’¡x Z=∞~°̊hû K≥~Ú<£ ÖÏQÍ_»∞.
H©K∞« =∞#fl K«ÑÙ¨ Ê_»∞`À ~Ô Å· ∞ PyOk. W^Œ~Ì ∂° ~Ô Å· ∞ kQÆ∞`«∞O_»QÍ H˜O^Œ Ѩ_¤» â◊s~°O
"≥Ñ· Ù¨ QÍ JÅ¡O`« ^Œ∂~°O #∞O_ç áÈ~°~ì ü Ѩ~∞° QÔ `«∞`Î ∂« HõxÑ≤OKå_»∞. =∞~ÀѨH¯õ #∞O_ç F
áÈbãπ ‰õÄ_® áê¡\ò á¶ê"£∞ g∞^ŒH˜ ~å=_»O HõxÑ≤OzOk.
''`«∂\Ï QÆ∞O_≥ Ö’Oz ^Œ∂ã¨∞‰õΩáÈ~ÚOk,—— â◊"åxfl ѨsH˜OΔ z# áÈbãπ x@∂ì~∞° ã¨∂Î
J<åfl_»∞. JO`«Ö’ ѨH¯õ <Õ L#fl áÈ~°~ì ü [|ƒ |ÅOQÍ Ñ¨@∞ì‰Ωõ O@∂, ''D ǨÏ`«ºH˜ x#∞fl
JÔ~ãπì KÕã∞¨ <Î åfl#∞,—— J<åfl_»∞.
''JÜ≥∂º <åˆHO `≥b^Œ∞. D ǨÏ`«º <Õ#∞ K≥Ü∞« ºÖË^∞Œ ,—— áÈ~°~ì ü J~°∞ã¨∞#Î fl@∞ìQÍ
J<åfl_»∞. ''`«∂\Ï ¿Ñe# K«Ñ¨ÙÊ_»∞ qxÑ≤Oz# ã¨=∞Ü«∂xH˜ <Õ#∞ JHõ¯_» ‰õÄ~°∞Ûx
¿ÑѨ~∞° K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞<åfl#∞. HÍ"åÅO>Ë D ÃÑ^Œ=Ì ∞#∞+¨μÅx J_»QOÆ _ç. "åà◊√¡ ~Ô Ö· ’¡Oz
JO`å K«∂¿ã LO\Ï~°∞.——
21
 ''J=Ù#∞,—— J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''<Õ#∞ HõàÏ¡~å K«∂âß#∞. ¿ã+ì <¨ £ =∂ãì̈~Hü ˜ `«∂\Ï
`«ye# ã¨=∞Ü«∂xH˜ W`«_∞» JÅ¡O`« ^Œ∂~°OÖ’ ¿ÑѨ~ü K«^∞Œ =Ù‰õΩO@∞<åfl_»∞. HõzÛ`«OQÍ
K≥ѨÙÎ<åfl#∞.——
''HÍx P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ g∞~°∞ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl ~Ô Ö· ’¡ L<åfl~°∞. g∞~°∞ K«∂ã≤Ok Jã¨Å∞
™êHõOΔ H˜O^ŒH˜ ~å<Õ ~å^Œ∞,—— áÈbã¨∞ =∂@Ö’¡ JkèHÍ~° ^Œ~Ê° O ^èfiŒ x™ÈÎOk. ''ZO^Œ∞HõO>Ë
J^Õ ^Œ$âߺxfl áê¡\òáê¶ "£∞ #∞O_ç K«∂ã≤#@ì~Ú`Õ J^Õ ã¨=∞Ü«∞OÖ’ W`«QÍ_»∞ `«∞áêH©
HÍeÛ LO_˘K«∞Û. UHõHÍe#`« J<Õk =∞#O K«∂ã¨∞#Î fl =º=ã¨÷ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞O^Œx
g∞‰õΩ `≥e¿ã LO@∞Ok,—— Jx áÈ~°~ì ü Hˆ ã≤ uiy, ''Q˘_»= K≥Ü∞« º‰õΩO_® <å`À ~å—— Jx
J`«_xç a~°a~° [|ƒ Ѩ@∞ì‰Ωõ x ÖÏÔH¯àÏ¡_∞» .
''W^Œ∞QÀ K«∂_»O_ç HÍx¿ã|ì ∞Å∞ QÍ~°∂,—— JO@∂ JO`«=~°‰Ωõ =∞ø#OQÍ L#fl
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü *’HõºO KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞. ''g∞~°∞ ѨÓiÎQÍ á⁄~°|_®¤~∞° . D á⁄~°ÉÏ@∞ ÃÑJ· kèHÍ~°∞ÅH˜
`≥e¿ãÎ HõΔq∞OK«~°∞. g∞ ^Õâ◊OÖ’ UHõHÍb#`« J#flk K«∂ã¨∞Î#fl =º=ã¨÷ g∞^Œ
P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞O^Œ#flk "åãÎ̈="Õ∞. ~Ô O_»∞ "Õ~∞° "Õ~∞° ã¨Ö÷ ÏÅÖ’ [iy# ~Ô O_»∞ "Õ~∞° "Õ~∞°
ã¨OѶ¨∞@#Å∞ XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ [iQÍÜ«∂ ÖË^• J#fl q+¨Ü«∞O =∞#O K«∂ã¨∞Î#fl
=º=ã¨÷ QÆ=∞#O g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok J#flk ‰õÄ_® x["Õ∞. HÍx JÖÏO\˜ g∞
^Õâ◊OÖ’ ‰õÄ_® Ѷ¨e`åxfl K«∂_»Hõ =ÚO^Õ HÍ~°}Ïxfl Z=~°∂ K«∂_»ÖË~°∞. Jã¨Åk
Jã¨OÉèí=O.
''L^•Ç¨Ï~°}H˜ >ˇe„QÍO ѨOѨHõ =ÚO^Õ g∞‰õΩ JO^Œ_O» ZѨÙÊ_≥<· å [iyO^•?
ã‘™ê =¸`« uÜ«∞ºHõ =ÚO^Õ JO^Œ∞Ö’x áêhÜ«∂xfl `åˆQÜ«∞_»O ™ê^躌 =∂? J~Ú`Õ
XHõ¯\˜ =∂„`«O [iy LO_˘K«∞Û. HõkÖË ~Ô Ö· ’¡Oz K«∂_»_O» =Å¡ HÍ~°}ÏxH˜, Ѷe¨ `åxH˜
=∞^躌 =º=kè =∞iO`« Z‰õΩ¯"≥· LO_˘K«∞Û. ¿ã+ì <¨ £ =∂ãì̈~ü H˜O^Œ Ѩ__» O» HõxÑ≤OK«QÍ<Õ
~Ô Å· ∞ kˆQâßO HÍ|\ì̃, `«∂\Ï ZѨÙÊ_»∞ ¿ÑeO^À =∂‰õΩ `≥b^Œ∞. áÈbãπ _çáê~üì "≥∞O\òÖ’
ã≤|ƒOkH˜ "åà◊H¡ ˜ ed`«ÑÓ¨ ~°fiHõOQÍ WzÛ# P^ÕâßÅ<Õ J#∞ã¨iOKåÅx F xÜ«∞=∞O
LO@∞Ok. XHõ™êi P P^ÕâßÅx =∞m¡ K«∂_»O_ç. JO^Œ∞Ö’<Õ g∞‰õΩ U"≥·<å ‰õÄ¡
^˘~°∞‰õΩ`«∞O^Õ"≥∂?——
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü QÆ^=Œ ∂~Úã¨∂Î J#fl =∂@ÅH˜ áÈbãπ XHõ¯ Hõ} Δ O `«`~Ϋ Ñ° _¨ ,ç *Ë|∞Ö’Oz
`«# P^ÕâߊѨÙãÎ̈HOõ ÃÑH· ˜ fã≤ P^Œ∞~åÌQÍ K«^=Œ _»O "≥Ú^ŒÖ\ˇ Ïì_∞» .
''W^Œ∞QÀ WHõ¯_» ã¨Ê+ì̈OQÍ ~åã≤ LOk... ÃãHõ<Δ £ 37, ã¨Éò ÃãHõ<Δ £ 12, ¿ÇÏ~å e,
„ѨHÍ~°O: ǨÏ`«º [iy# `«~∞° }OÖ’ QÍx, P `«~∞° }ÏxH˜ +d/c Hõ} Δ ÏÅ∞ (WHõ¯_» d
JO>Ë xOk`«∞_çH,˜ ǨÏ`åº ã¨Ö÷ ÏxH˜ =∞^躌 ^Œ∂~°O, c JO>Ë D Ö’HõOÖ’ QÆi+ª̈ "ÕQOÆ )
22
J@∞ W@∞QÍ HÍx L#flѨÙÊ_»∞, D q+¨Ü∂« xfl F HõkÖË „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨÷ #∞O_ç
K«∂¿ã ѨijʼnõΩ_ç K≥¿ÑÊ ™êHõΔ ºO, x~ÀÌ+"¨ ∞≥ #ÿ Zec H˜O^Œ fã¨∞HÀ"åeû LO@∞Ok.
JÖÏO\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ xO^Œ∞`«∞_»∞ Jã¨Å∞ ǨÏ`åº ã¨Å÷ OÖ’<Õ ÖË_x» `å`«Ê~°ºO.——
ǨÏ`åºã¨Ö÷ ÏxH˜ xOk`«∞_»∞ d ^Œ∂~°OÖ’ L#flѨÙÊ_»∞ xOk`«∞_ç #∞O_ç U „ѨÉÏè =O
J~Ú<å d/c ÃãHõ#∞Å∞ Ѩ_∞» `«∞Ok. HÍ|\ì̃ xOk`«∞_ç Hõ^eŒ HõÅ∞ J<Õ ã¨OѶ∞¨ @#H˜,
ǨÏ`«º J<Õ ã¨OѶ∞¨ @#H˜ JO`«H<õ åfl `«‰Ωõ ¯= =º=kè LO>Ë, xOk`«∞_ç =Å¡ ǨÏ`«º [~°QÖÆ ^Ë xŒ
`ÕÅ∞`«∞Ok. D q+¨Ü∞« O J~°"÷ ∞≥ #ÿ áÈbãπ F "≥„i#=Ùfi #qfi, áÈ~°~ì ü Hˆ ã≤ K«∂ã≤.
''W^Œ∞QÀ K«∂_»∞, WHõ x#∞fl "˘kÖËã∞¨ <Î åfl. #∞=Ùfi ¿ãfiK«ÛQù Í WO\˜H˜ áÈ=K«∞Û.—— JO@∂
áÈ~°~ì xü q_çzÃÑ\˜,ì "≥O@<Õ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü Hˆ ã≤ uiy, ''g∞‰õΩ KåÖÏ ^ä•OH±û ã¨~!ü ã¨=∞Ü«∂xH˜
g∞~°∞ =zÛ <å‰õΩ ã¨ÅǨ W=fiHõáÈ~Ú LO>Ë, D ~ÀA =∂ ÃÑJ· kèHÍi KÕ`∞« Ö’¡ <å‰õΩ
=¸_çO^Õ. D L^ÀºQÆO <å‰õΩ H˘`«.Î WOHÍ xÜ«∞=∂Åhfl Ѩ@∞ìÑ_¨ Ö» ^Ë ∞Œ . J~Ú<å
[iy# ǨÏ`«º QÆ∞iOz Ѷ~≤ åº^Œ∞ K≥Ü∂« ºe. WѨÙÊ_Õ =™êÎ#∞,—— JO@∂ áÈbãπ ¿ã+ì <¨ H£ ˜
á¶È<£ K≥Ü∞« º_®xH˜ ^ŒQ~æÆ À¡<Õ L#fl á¶È<£ |∂`ü =^ŒHÌ ˜ "≥àÏ¡_∞» . HÍ¿ãѨ\’¡ uiQ˘zÛ,
''Jã¨Å∞ ǨÏO`«‰Ωõ }˜‚ WѨÙÊ_Õ Ñ¨@∞ì‰Ωõ <åfl~°.ì ~Ô Ö· fiË ¿ã+ì <¨ £ #∞Oz áêiáÈ`«∞O>Ë ^˘iHÍ@ì.
J~Ú<å g∞ "Õ∞Å∞ Z#fl_»∂ =∞izáÈÖË#∞,—— J<åfl_»∞.
ã¨∞Éσ~å=Ù, „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü =∞m¡ ~Ô Ö· Hˇ ͯ~°∞. ~Ô Å· ∞ HõkeOk.
''<åHõãŨ ∞ Ug J~°O÷ HÍ=_»O ÖË^∞Œ ,—— WHõ LO_»|@ìÖHË õ ã¨∞Éσ~å=Ù |Ü«∞\˜H˜
J<Õâß_»∞. ''UO@ã¨Å∞ D UHõHÍb#`« QÀÅO`å? D ^ÕâO◊ Ö’ UHõHÍb#`«H˜ J~°"÷ ∞Õ
ÖË^•?——
''ÖËHõ<ÕO. `«Ñ¨Ê‰õΩO_® LOk,—— z~°∞#=Ùfi #=Ùfi`«∂ „á⁄ÃѶã¨~ü K≥ѨÙÊH˘KåÛ_»∞.
''HÍx Jk H˘O`« =~°̂H. JO^Œ∞=Å¡<Õ áêѨO P áÈ~°~ì xü HÍáê_»∞ QÆeQÍ#∞. U
Ö’HõOÖ’<≥<· å "ÕQÍxH˜ F QÆi+ì̈ Ѩiq∞u JO@∂ LO>Ë, P Ö’HõOÖ’ UHõHÍb#`« J#fl
Ѩ^•xH˜ =∞#O WKÕÛ =∂=¸Å∞ J~°O÷ WHõ LO_»^∞Œ . WÖÏ KÕÑ`≤ Õ g∞‰õΩ ÉÏQÍ J~°O÷
J=Ù`«∞O^Õ"≥∂. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ^Œ∂~°OQÍ, =∞~À Tà’¡ g∞HÀ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞ L<åfl_»x
J#∞‰õΩO^•O. g∞ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH˜ g∞~°∞ U^≥<· å Hõ|∞~°∞ ÃÑ\ÏìÅO>Ë JO^Œ∞‰õΩ XHõ¯>Ë
=∂~°Oæ L`«~Î O° ~åÜ«∞_»O. Jk ~Ô Ö· ’¡ P T~°∞ KÕ~∞° HÀ_®xH˜ =¸_»∞ ~ÀAÅ∞ Ѩ_∞» `«∞Ok.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ Pk"å~°O <å_Õ g∞‰õΩ U^À [~°∞QÆ∞`«∞Ok J#∞‰õΩO^•O. J^Õ ã¨OѶ∞¨ @#
g∞ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_ç q+¨Ü∞« OÖ’ ‰õÄ_® [~°∞QÆ∞`«∞O^Œx ‰õÄ_® g∞‰õΩ `≥Å∞ã¨∞ J#∞‰õΩO^•O.
HÍx g∞‰õΩ [iy# ã¨OѶ∞¨ @# QÆ∞iOz g∞ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_çH˜ Hõ|∞~°∞ÃÑ_ç`Õ P "å~°Î J`«_Hç ˜
|∞^è"Œ å~°O =~°‰Ωõ KÕ~^° ∞Œ . J^Õq^èOŒ QÍ Pk"å~°O g∞‰õΩ [~°QÉÆ ’ÜÕ∞ q+¨Ü∂« xfl J`«_∞»
23
g∞‰õΩ `≥eÜ«∞KÕÜ∂« ÅO>Ë J`«_∞» JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ QÆ∞~°∞"å~°"∞Õ P "å~°Î g∞‰õΩ Ñ¨Oáêeû
LO@∞Ok. HÍ|\ì̃ XHõ QÆ∞~°∞"å~°O #∞O_ç, `«^Œ∞Ѩi |∞^èŒ"å~°O =~°‰õΩ, P P~°∞
~ÀAÅ =º=kèÖ’ g∞~°∞ g∞ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_ç g∞^Œ „ѨÉÏè =O K«∂ѨÖHË áõ È=_»"∂≥ , g∞ ¿ãflÇ≤Ï`«∞_»∞
g∞ g∞^Œ „ѨÉÏè =O K«∂ѨÖHË áõ È=_»"∂≥ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. HÍ~°ºHÍ~°} ã¨O|O^è•Å ^Œ$ëêì º
g∞ W~°∞=Ùi =∞^躌 P~°∞ ~ÀAÅ Z_»O LO^Œ#fl =∂@.——
''L`«~Î åxH˜ |^Œ∞Å∞QÍ >ˇe„QÍOx "å_ç`<Õ À?—— ã¨∞Éσ~å=Ù J_çQÍ_»∞.''HÍx D
^ÕâO◊ Ö’ ~Ô Å· ∞ „ѨÜ∂« }˜OKÕ "ÕQ"Æ ∞Õ QÆi+ì̈ "ÕQOÆ J#fl=∂@. =∞#O LO_Õ ^ÕâO◊ Ö’
HÍOu "ÕQ"Æ ∞Õ QÆi+ì̈ "ÕQOÆ . HÍ|\ì̃ JHõ¯_ç Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ "Õ~∞° .——
''HÍ=K«∞Û,—— ã¨O^ÕÇϨ O ѨÓiÎQÍ f~°Hõ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''Ô~Å· ∞Hõ<åfl "ÕQOÆ QÍ
Un „ѨÜ∂« }˜OK«ÖHË áõ È=K«∞Û. HÍx ^•xH˜ UHõHÍb#`«H˜ UO\˜ ã¨O|O^èOŒ ? <Õ#∞, <å
q∞„`«∞_»∞ ^Œ∂~°OQÍ L<åfl Pk"å~°O XˆH ã¨=∞Ü«∞OÖ’ Éè’[#O KÕã∂¨ Î LO_˘K«∞ÛQÍ?
JO>Ë ã¨iQÍæ <Õ#∞ Éè’[#O KÕã∞¨ #Î fl ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ J`«_∞» ‰õÄ_® Éè’[#O KÕã∂¨ Î
L<åfl_»x J#∞HÀ_®xH˜ Uq∞\˜ JÉèºí O`«~O° ?——
''JÉèºí O`«~O° `«Ñʨ ‰õΩO_® LOk. JÖÏ TÇ≤ÏOK«∞HÀ_®xH˜ gÅ=Ù`«∞O^Õ"∂≥ QÍx
^•xfl "åã¨=Î OÖ’ x~å÷iOK«_®xH˜ gÅ∞HÍ^Œ∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ~Ô Ö· ’¡ „ѨÜ∂« }˜ã∂¨ Î q∞=∞‡efl
ѨijeOKÕ Ñ¨ijʼnõΩŠѨijÅ#Å∞ ѨÓiÎQÍ "Õ~∞° QÍ LO\Ï~Ú. "åi ^Œ$+≤Öì ’ Pk"å~°O
~å„u g∞~°∞ Éè’[#O KÕã∞¨ #Î fl ã¨OѶ∞¨ @#, â◊√„Hõ"å~°O L^ŒÜ∞« O J`«_∞» \˜Ñ<≤¶ £ KÕã∞¨ #Î fl
ã¨OѶ∞¨ @# UHõHÍÅOÖ’ [iy#@∞ì HõxÑ≤OK«=K«∞Û. ÖË^• Pk"å~°O ~å„u g∞~°∞ Éè’[#O
KÕã∞¨ #Î fl ã¨OѶ∞¨ @#, =∞OQÆà"◊ å~°O =∞^蕺ǨÏflO J`«_∞» Éè’[#O KÕã∞¨ #Î fl ã¨OѶ∞¨ @#
UHõHÍÅOÖ’ [iy#@∞ì HõxÑ≤OK«=K«∞Û. ZÖÏ K«∂ã≤<å =¸_»∞ ~ÀAÅ Z_»O Hõ<åfl
`«‰Ωõ ¯= Z_»OÖ’ W^Œ~Ì ∂° (UHõHÍÅOÖ’) Éè’[#O KÕã∞¨ #Î fl@∞ìQÍ Z=~°∂ K«∂_»Ö~Ë ∞° .——
''HÍx W^ŒO`å ZÖÏ ™ê^躌 O?—— WOHÍ JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''KåÖÏ ã≤OѨÙÖò. D q+¨Ü∂« Åhfl <å LѨ<庙êÅÖ’ q=iOKå#∞. HõkÖË qq^èŒ
=º=ã¨Å÷ #∞O_ç K«∂ã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞ QÆi+¨ª "ÕQOÆ ZѨÙÊ_»∂ XHõ¯ÖψQ HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. D q+¨Ü∂« xfl
=∞#O XѨÙʉõΩO>Ë...——
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü WOHÍ U^À K≥Ñʨ É’`«∞O>Ë JѨÙÊ_Õ ~Ô Å· ∞ U^À ¿ã+ì <¨ Ö£ ’H˜ „Ѩ"tÕ ã¨∂Î
HõxÑ≤OzOk. P ¿ã+ì <¨ Ö£ ’ ã¨∞Éσ~å=Ù ky "≥oá¡ ÈÜ«∂_»∞.
¿ã+ì <¨ Ö£ ’ ky# ã¨∞Éσ~å=Ù P Tà’¡<Õ J^•ÌÅ "Õ∞_» ÖÏO\˜ F J^Œ∞ƒù`"« ∞≥ #ÿ
Ǩϟ@ÖòÖ’ kQÍ_»∞. P Ǩϟ@Öò ã¨=Ú„^Œf~°O g∞^Œ LOk. H˜\ H˜ © `≥~Å° ∞ fã≤ |Ü«∞\˜H˜
K«∂¿ãÎ J#O`«"∞≥ #ÿ qhÖÏ~°=‚ O PǨfixã¨∂Î HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. `≥ÖÏ¡~ˆ Ñ≤ÅHÔ¡ ~°\ÏÅ∞ áê_Õ
24
Éè∂í áêÖÏxH˜, U^À ã¨fiѨflÖ’HõO #∞O_ç Éè∂í `«ÖÏxH˜ =zÛѨ_®¤_∞» ã¨∞Éσ~å=Ù. `«fi~°QÍ
`«Ü∂« ~Ô · \˜Ñ<≤¶ £ K≥Ü∞« º_®xH˜ H˜O^Œ#∞#fl ~Ô ™êì~Ô O\òH˜ "≥àÏ¡_∞» . F á⁄_»"å\˜ |Å¡ =^ŒÌ
‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞.
WO`« Ö ’ `« Ö ˇ u Î K« ∂ ã≤ # 㨠∞ Éσ~å=Ù Z^Œ ∞ ~° ∞ QÍ Hõ x Ñ≤ O z# ^Œ $ âߺxH˜
Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞. |Å¡H˜ J=`«e H˘ã¨=^ŒÌ `«# „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü q∞„`«∞_»∞ ‰õÄ~°∞Ûx L<åfl_»∞.
=∞i U kq#∞Oz ~åe Ѩ_Oç ^À U"≥∂, PÜ«∞# ѨH¯õ <Õ F K«H¯õ x K«∞Hõ¯ ‰õÄ~°∞Ûx
LOk. „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü JѨÙÊ_»ÑÙ¨ Ê_»∞ `«Öuˇ Î ã¨∞Éσ~å=Ù ‰õÄ~°∞Û#fl "≥Ñ· Ù¨ K«∂ã¨∞<Î åfl_»∞. "≥O@<Õ
ÖËz"≥o¡ „á⁄ÃÑ㶠~¨ xü ѨÅHõiOKå_»∞.
''UO „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü QÍ~°∂! QÆ∞~°∞<Î åfl<å?——
''FÇπÏ g∞~å? QÆ∞~°∞ÖÎ HË <õ OÕ ? <å LѨ<庙êÅH˜ =KåÛ~°∞ Hõ^∂Œ ?—— JO@∂ `«#
ѨH¯õ #∞#fl =ºHÎ̃x ѨiK«Ü∞« O KÕã∂¨ ,Î ''W^Œ∞QÀ =∂ J=∂‡~Ú ~°=∞º. `«#H˜ ÃÑ~ÚO\˜OQ∑
JO>Ë W+¨Oì . JO^Œ∞Hˆ WHõ¯_» ã¨=Ú„^Œ f~°OÖ’ ã¨∂Êùi^Î •Ü«∞Hõ"∞≥ #ÿ ^Œ$âߺÅ∞ L<åflÜ«∞O>Ë
`«#x fã¨∞‰õΩx WÖÏ =KåÛ#∞.——
''ǨÏÖ’ q∞ãπ ~°=∂º,—— gÖˇ#· O`« PáêºÜ«∞OQÍ Ñ¨ÅHõiOKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''x["Õ∞.
WHõ¯_» Z<Àfl JO^Œ"∞≥ #ÿ ^Œ$âߺÅ∞ L<åfl~Ú. D ã¨=Ú„^ŒO, D Wã¨H,õ D K≥@∞¡, D
Ǩϟ@Å∞, D K≥OKåÅ∞... W=hfl K«∂ã¨∞OÎ >Ë g∞ z„`«Hàõ H◊ ˜ É’Öˇ_x» fl J~Ú_çÜ∂« Å∞
=™êÎ~Ú,—— U^À HÍãÎ̈ `≥eqQÍ J<åÅx J<åfl_»∞.
''J=Ù#=Ù#∞. P"≥∞ "Õã≤# ÉÁ=∞‡Å∞ g∞‰õΩ ‰õÄ_® K«∂Ñ≤ã¨∞ÎOk. J=Ù#∂! P
~ÀA <å LѨ<åºã¨OÖ’ g∞‰õΩ U"≥∞<ÿ å J~°=÷ ∞~ÚºO^•? ÖËHõ JO`å JÜ≥∂=∞Ü«∞OQÍ
LO^•?—— J_çQÍ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü
''F! ÉÏQÍ J~°=÷ ∞~ÚºOk. J~°O÷ HÍ=_»"∞Õ HÍ^Œ∞. P =∞^躌 # F z„`«"∞≥ #ÿ TiH˜
"≥àÏ¡#∞. JHõ¯_» HÍOu "ÕQOÆ Hˆ =ÅO 10 "≥∞àÿ √◊ /¡ QÆO. ^•O`À HõkÖË =ã¨∞=Î ÙÅ∞ ã¨#fl|_»_O» ,
QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ Ñ≤zÛ Ñ¨\ #ì̃ @∞ì #_»=_»O, "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl HõàÏ¡~å K«∂âß#∞.——
''JÜ≥∂º! JO>Ë g∞~°∞ LѨ<åºã¨OÖ’ `«^∞Œ Ѩi ÉèÏQÆO q<Õ^¡ ∞Œ J#fl=∂@. JO^Œ∞Ö’
=OѨÙuiy# HÍÖÏÜ«∞`«<åxfl QÆ∞iOz, #∂º@<£ É’kèOz# QÆ∞~°∞`åfixH˜ P
HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=OѨÙH˜ =∞^躌 ã¨O|O^èOŒ QÆ∞iOz K≥ÑC¨ H˘KåÛ#∞. áÈhÖËO_ç. WHõ¯_»O`å
fiˆHQÍ. Ǩ~ÚQÍ ã¨=Ú„^Œ f~°Ö’ ‰õÄ~°∞Ûx W=hfl =ÚK«Û\˜OK«∞‰õΩO^•O.——
''JÉσ! <å<åfl! =∞m¡ "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~å? ã¨~ˆ g∞i^Œ~Ì ∂° =∂\Ï¡_∞» HÀO_ç. <Õ#∞ <å
Ѩx K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï#∞,—— JO@∂ ~°=∞º JHõ¯}∞‚Oz |Ü«∞ÖËiÌ Ok.
P J=∂‡~Ú "≥o#¡ "≥¿· Ñ XHõ¯ Hõ} Δ O Hõ<åfl~°Ê‰õΩO_® K«∂âß_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
25
 =OѨÙÅ∞ JO>Ë „Ѩ`ºÕ Hõ"∞≥ #ÿ J~Ú+ì̈`« Ug∞ ÖËx ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ =∂„`«O, P Hõ}
Δ O
D HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=OѨÙÅ QÆ∞iOz# K«~°Û Jã¨OQÆ`«O QÍ#∞, J„Ѩã¨∞Î`«O QÍ#∞,
Jã¨O^Œ~ƒ° Où QÍ#∞ `ÀzOk.
=OѨ٠uiy# HÍÖÏÜ«∞`«#O
''ã¨~ˆ #=∂‡ J~Ú`Õ "≥o~¡ å,—— JO@∂ ‰õÄ`«∞ifl ™êQÆ#OÑ≤, ã¨∞Éσ~å=Ù Hˆ ã≤ uiy,
''K«∂_»O_ç ã¨∞Éσ~å=Ù QÍ~°∂! g∞‰õΩ z#flѨÙÊ_»∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl QÆ}`˜ O« ÉÁuÎQÍ QÆ∞~°∞#Î fl@∞ì
ÖË^∞Œ . HÍx q+¨Ü∂« xfl ã¨∞ÅÉèOí QÍ q=iOKåÅO>Ë XHõ LѨi`«ÖÏxfl fã¨∞‰õΩO^•O.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ QÆ∞áêÎ Jx XHõ ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤ L<åfl_»x J#∞‰õΩO^•O. W`«QÍ_çH˜ ^Õâ◊
=∞O`«\Ï Z<Àfl ÃÑ„\’Öò |O‰õΩÅ∞ L<åfl~Ú. W`«_çH˜ L#fl@∞¡O_ç XHõ ~ÀA XHõ
ã¨O^ÕÇϨ O =zÛOk. `«# |O‰õΩÅ∞ Jhfl ^ÕâO◊ JO`«\Ï ã¨=∞OQÍ qã¨iÎ Oz L<åflÜ≥∂
ÖË^À `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅx J#∞‰õΩ<åfl_»∞. J`«_ç „Ñ¨^•è # HÍ~åºÅÜ«∞O Éè’áêÖò #QÆ~O° Ö’
LOk. Wk ^ÕâßxH˜ WOK«∞q∞OK«∞ ˆHO„^ŒOÖ’ L#fl #QÆ~°O. HÍ|\˜ì P #QÆ~åxfl
Hˆ O„^ŒOQÍ fã¨∞‰õΩx =~°ãQ¨ Í 100, 200, 300 H˜g∞Å∞ WÖÏ WOHÍ WOHÍ Z‰õΩ¯=
"庙ê~å÷Å∞ QÆÅ =$`åÎÅx ѨiQÆ}㘠∂¨ Î áÈÜ«∂_»∞. XH˘¯Hõ¯ =$`«OÎ Ö’ Zxfl |O‰õΩÅ∞
L<åflÜ≥∂ ÖˇH¯õ "Õã∂¨ Î áÈÜ«∂_»∞. `«#∞ z#flѨÙÊ_»∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl *Ϻq∞u |\ì̃ =$`«Î
"≥â· ßźO, ^•x "庙ê~å÷xH˜ =~°Oæ QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx QÆ∞~°∞OÎ k. JO>Ë qq^èŒ =$`åÎÅÖ’
|O‰õΩÅ ã¨OYº 1, 4, 9, 16 WÖÏ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx PtOKå_»∞. HÍx f~å `«#
ã≤|ƒOk |O‰õΩÅ qã¨~Î }° H˜ ã¨O|OkèOz# x"ÕkHõ `≥zÛ K«∂Ñ≤OKÕãi¨ H˜ Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞.
|O‰õΩÅ ã¨OYº ÃÑiˆQ f~°∞ D q^èŒOQÍ LOk: 1, 3.8, 8.5, 15. ''JO`å
QÆO^Œ~Q° Àà◊OQÍ LO^Õ,—— JO@∂ "åáÈÜ«∂_»∞ QÆ∞áêÎ. =∂ "Õ∞<Õ[~°H¡ ˜ Jã¨Å∞ |∞kú
ÖË^∞Œ . WO`«HÍ_çH˜ „Ѩ^•è # HÍ~åºÅÜ«∞O „Ѩ`ºÕ H˜Oz Éè’áêÖòÖ’ ÃÑ@ì_O» ^ÕxH˜? U
=ÚOɡ·Ö’<À ÃÑ_ç`Õ áÈÖÏ?, JO@∂ `≥QÆ ÉÏ^èŒÑ¨_çáÈÜ«∂_»∞. `«#ÖÏ ÉÏ^èŒÑ¨_»_»O
ã¨=∞O[ã¨"∞Õ <å HÍ^•?——
''ã¨=∞O[ã¨"∞Õ <å... HÍ^•?—— „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü J#fl =∂@Å<Õ HÍãÎ̈ n~°O… QÍ PÖ’zã¨∂Î
J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''ã¨=∞O[ã¨O HÍ^Œ∞,—— „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü ã¨=∂^è•#O K≥ÑÙ¨ `«∂J<åfl_»∞. ''ZO^Œ∞HõO>Ë Éè∂í q∞
LѨi`«ÅO ã¨=∞`«ÅO HÍ^Œx, QÀàÏHÍ~°OÖ’ LO@∞O^Œx QÆ∞áêÎ =∞izáÈÜ«∂_»∞.
QÀà◊O g∞^Œ wã≤# =$`åÎÅ "≥â· ßźO "庙ê~°÷ =~°Oæ QÍ ÃÑ~°Q^Æ ∞Œ . JO`«H<õ åfl <≥=∞‡kQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. Jk J~°÷O HÍ"åÅO>Ë F Éèí∂QÀà◊O #=¸<å (globe) fã¨∞‰õΩx,

26
L`«~Î ° ^è$Œ =O Hˆ O„^ŒOQÍ QÆÅ F =$`«OÎ J~Ú# Éè∂í =∞^躌 ~ˆ Yx QÆ=∞xOKåe. JÖÏO\˜
=$`«OÎ L`«~Î ° QÀàÏ~°O÷ "≥Ú`åÎxfl P„Hõq∞ã¨∞OÎ k. WѨÙÊ_»∞ P "庙ê~å÷xH˜ ~Ô O_çO`«Å∞
"庙ê~°O÷ QÆÅ =$`åÎxfl fã¨∞‰õΩO>Ë Jk "≥Ú`«OÎ Éè∂í q∞x P„Hõq∞ã¨∞OÎ k. J~Ú`Õ D™êi
"≥â· ßźO ~Ô O_çO`«Å∞ =∂„`«"∞Õ J=Ù`«∞Ok <åÅ∞yO`«Å∞ J=^Œ∞. J^Õ ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ
wã≤# =$`åÎÅ q+¨Ü«∞OÖ’ J~Ú`Õ, "庙ê~°÷O Ô~O_çO`«Å∞ J~Ú`Õ, "≥·âßźO
<åÅ∞yO`«Å∞ J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì QÀà◊O g∞^Œ wã≤# =$`åÎÅ "≥â· ßźO "庙ê~°÷ =~°Oæ Hõ<åfl
<≥=∞‡kQÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok. J~°=÷ ∞~ÚºO^•?——
''P!P!... J=Ù`ÀOk,—— HÍãÎ̈ ã¨O^ÕÇϨ OQÍ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''^•xfl ^è#Œ
=„Hõ`« J<À, ~°∞} =„Hõ`« J<À U^À JO\Ï~°∞ Hõ^∂Œ ?—— L#fl@∞ìO_ç ZѨÙÊ_À q#fl
q+¨Ü∞« O *Ï˝ÑH¨ Oõ =zÛ L`åûǨÏOQÍ J<åfl_»∞.
''nxfl ^è#Œ =„Hõ`« (Positive curvature) JO\Ï~°∞. QÀà◊O LѨi`«ÅO JO^Œ∞‰õΩ
`å~å¯}O. JÖψQ ~°∞} =„Hõ`« (negative curvature) H˜ `å~å¯}O QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞
(saddle).——
''QÆ∞„~°ÑÙ¨ r<å?—— J~°O÷ QÍHõ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù
''J=Ù#∞, JO>Ë QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞ PHÍ~åxfl áÈe# LѨi`«ÅO J#fl =∂@. JÖÏO\˜
=„Hõ`Ö« ÏxH˜ =∞~À L^•Ç¨Ï~°} ~Ô O_»∞ H˘O_»Åx Hõe¿Ñ =O`≥# ÖÏO\˜ Z`≥#η Éè∂í ÉèÏQÆO.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ F =$HõâΔ ß„ãÎ̈"`Õ Î« JÖÏO\˜ H˘O_»Å g∞^Œ, P =O`≥# ÖÏO\˜ ÉèÏQÍxH˜
#_ç =∞^躌 Ö’, F z#fl WO\’¡ LO@∞<åfl_»∞ J#∞‰õΩO^•O. W`«_∞» `«# WO\˜ K«∞@∂ì
K≥@¡ ™êO„^Œ`« ZO`« LO^À H˘Å"åÅx J#∞‰õΩ<åfl_»∞. HÍ|\˜ì J`«_∞» L#flKÀ@ #∞O_ç
=~°ãQ¨ Í 100, 200, 300... J_»∞QÆ∞Å ^Œ∂~°OÖ’ L#fl K≥@¡ ã¨OYºÅx H˘Å∞ã¨∂Î
áÈÜ«∂_»∞. JÖÏ ÖˇHõ¯"Õã≤ K«∂_»QÍ K≥@¡ ã¨OYº ^Œ∂~åxH˜ =~°æO Hõ<åfl "ÕQÆOQÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀO^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<åfl_»∞. nxH˜ HÍ~°}O UO@O>Ë, ''QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞—— `«ÅO g∞^Œ
XHõ "庙ê~°O÷ QÆÅ =$`«Î "≥â· ßźO, ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ J^Õ "庙ê~°O÷ QÆÅ =$`«Î "≥â· ßźO
Hõ<åfl Z‰õΩ¯= LO_»_"» ∞Õ . JÖÏO\˜ `«ÖÏÅH˜ ~°∞}=„Hõ`« LO^Œx JO\Ï=Ú. JÖÏ
~°∞}=„Hõ`« QÆÅ =„Hõ`Ö« Ïxfl F ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ Ѩiz#ѨÙÊ_»∞, =„Hõ `«ÅOÖ’ =∞_»`Å« ∞
`ÕÅ`å~Ú. WO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ, QÀàÏHÍ~°ÑÙ¨ =„Hõ`Ö« Ïxfl F ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ Ѩ~z° #ѨÙÊ_»∞,
=„Hõ`Å« OÖ’ z~°∞QÆ∞Å∞ =™êÎ~Ú.——
''JÖÏQÍ? JO>Ë QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞ =„Hõ`Å« O, =OѨ٠uiy<å ‰õÄ_® JѨiq∞`«OQÍ
qã¨iÎ Oz LO@∞Ok JO\Ï~å?—— J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''ã¨iQÍæ K≥áêÊ~°∞,—— "≥∞K«∞Û‰õΩO@∂ J<åfl_»∞ „á⁄ÃѶã¨~ü. ''QÆ∞„~°Ñ¨Ù r#∞ `«ÅO
27
JѨiq∞`«OQÍ Jxfl kâ◊Ö’¡ qãÎ̈iã¨∞OÎ k. QÀàÏHÍ~°ÑÙ¨ =„Hõ`Å« OÖÏ Jk `«#Ö’ `å#∞
=¸ã¨∞HÀ^Œ∞. J~Ú`Õ XHõ\ .˜ WO^•Hõ <Õ#∞ WzÛ# L^•Ç¨Ï~°}Ö’ H˘O_»Å∞ q_çz
^Œ∂~°OQÍ #_ç¿ãÎ =∞m¡ Éè∂í q∞ QÀàÏHÍ~° =„Hõ`Å« O g∞^ŒH˜ =™êÎO. JHõ¯_» =∞m¡ ^è#Œ
=„Hõ`Õ LO@∞Ok. JO>Ë P L^•Ç¨Ï~°}Ö’ ã¨Q@ Æ ∞# ^è#Œ =„Hõ`« QÆÅ F ÃÑ^ŒÌ =„Hõ`Å« OÖ’
F z#fl ÉèÏQÆOÖ’ =∂„`«O ~°∞}=„Hõ`« QÆÅ =„Hõ`Å« O LO^Œ#fl =∂@. JÖÏ H͉õΩO_®
„Ѩf KÀ@ ~°∞}=„Hõ`« QÆey, J#O`«OQÍ qã¨iÎ OKÕ =„Hõ`Ö« Ïxfl QÆ}`˜ Ñ« ~¨ O° QÍ x~°fiǨÏOz
TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û.——
''HÍx W^ŒO`å „uq∞fÜ«∞ PHÍâßxH˜ (three-dimensional space) ZÖÏ
=iÎã∞¨ OÎ k? PHÍâ◊O =OѨ٠uiy#@∞ì TÇ≤ÏOK«∞HÀ=_»O ZÖÏ?—— J~°O÷ QÍHõ J_çQÍ_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù.
''`«ÖÏxH˜ ZÖÏ KÕ™êÎ"≥∂, ã¨iQÍæ nxH˜ ‰õÄ_® JÖψQ KÕ™êÎO,—— „á⁄ÃѶã¨~ü
K≥ÑÙ¨ ÊH˘KåÛ_»∞. ''L^•Ç¨Ï~°}H˜ PHÍâ◊OÖ’ =ã¨∞=Î ÙÅx ã¨=∞OQÍ qãÎ̈iOKÕ@∞ìQÍ, JO>Ë
ѨHõ¯Ñ¨Hõ¯# LO_Õ =ã¨∞Î=ÙÅ =∞^茺 ã¨=∂# ^Œ∂~åÅ∞ LO_Õ@∞ìQÍ U~åÊ@∞ KÕâßO
J#∞‰õΩO^•O. WѨÙÊ_»∞ XHõ aO^Œ∞=Ù #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi, qq^èŒ "庙ê~å÷Å∞ QÆÅ
QÀàÏÅÖ’ Zxfl =ã¨∞=Î ÙÅ∞ L<åflÜ≥∂ ÖˇH¯˜ OKåe. P ã¨OYº "庙ê~å÷xflH˜ =~°Oæ QÍ
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀO^ŒO>Ë, PHÍâ◊O ^è#Œ =„Hõ`« Hõey LO^Œ#fl =∂@. JÖψQ =~°Oæ Hõ<åfl
"ÕQOÆ QÍ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ PHÍâ◊O ~°∞}=„Hõ`« Hõey LO^Œ#fl =∂@.——
''JO>Ë ^è#Œ =„Hõ`« L#fl PHÍâ◊OÖ’ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ "庙ê~°O÷ QÆÅ PHÍâ◊ PÜ«∞`«#O
(volume) HÍãÎ̈ `«‰Ωõ ¯=QÍ#∞, J^Õ ~°∞}=„Hõ`« QÆÅ PHÍâ◊OÖ’ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ "庙ê~°O÷
QÆÅ PHÍâ◊ PÜ«∞`«#O HÍã¨Î Z‰õΩ¯=QÍ#∞ LO@∞Ok J#fl=∂@,—— J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''ã¨iQÍæ K≥áêÊ~°∞,—— J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''W<åflà◊H¡ ˜ ##∞fl ã¨iQÍæ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl~°∞.
=∞#O LO@∞#fl D qâßÅ qâ◊fiѨ٠=„Hõ`« ^è#Œ =∂, ~°∞}=∂ `≥Å∞ã¨∞HÀ"åÅO>Ë qq^èŒ
^Œ∂~åÅÖ’ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅx ÖˇH¯˜ ¿ãÎ KåÅ∞. =∞# #∞O_ç H˘xfl "ÕÅ q∞eÜ«∞#¡ HÍOu
ã¨O=`«û~åÅ ^Œ∂~°OÖ’ ‰õÄ_® QÔ ÖÏH©ûÅ∞, <≥|∞ºÖÏÅ∞ qã¨iÎ Oz L<åfl~Ú. "å\˜ qã¨~Î } °
(distribution) x Ѩije¿ãÎ =∞# qâ◊fi =„Hõ`« ZÖÏO\˜^À `≥eã≤áÈ`«∞Ok.——
''=∞Ô~`· Õ qâßfixH˜ ^è#Œ =„Hõ`« L#fl@¡~Ú`Õ, Jk ^•xÖ’ˆH F |OuÖÏ =Ú_»∞K«∞‰õΩx,
Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ "åºÑ≤Î Hõey LO@∞O^Œx J#∞HÀ"åÖÏ?——
''FÇπÏ! J^•? KåÖÏ K«H¯õ x „Ѩâfl◊ ,—— "≥∞K«∞Û‰õΩO@∂ J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü qâ◊fiq*Ï˝#O
(cosmology) g∞^Œ Sxã¨~ì Ú<£ ~åã≤# „Ѩ„Ѩ^=Œä ∞ Ѩ„`åÅÖ’ qâ◊fiO |OuÖÏ =Ú_»∞K«∞‰õΩx
, Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ Ѩi=∂}O Hõey, xâ◊ÛÅOQÍ LO@∞O^Œx „ѨuáêkOKå_»∞. `«^#Œ O`«~O°
28
 ~°+º¨ <£ QÆ}`˜ "« `Õ Î« Z.Z.„Ѷ_‘ ®‡<£ x~°=kèHOõ QÍ ã¨OHÀzOKÕ qâ◊fiO, ÖË^• x~°=kèHOõ QÍ
"åºHÀzOKÕ qâ◊fiO LO_Õ J=HÍâ◊O Sxã¨ì~Ú<£ ã¨g∞Hõ~°}ÏÅÖ’<Õ ^•y LO^Œx
QÆ}`˜ Ñ« ~¨ O° QÍ x~°∂Ñ≤OKå_»∞. D QÆ}`˜ « ã≤^•úO`åxfl x~åúiã¨∂Î J"≥∞iHõ<£ YQÀà◊"`Õ Î«
Z_»fi~ü¤ ǨÏ|∞Öò, =∞øO\ò qÅû<£ "Õ^âŒè ßÅÖ’ `«# 100 JOQÆ∞à◊Å ^Œ∂~°^iŒ ≈x`À ѨxKÕã∂¨ ,Î
QÔ ÖÏH©ûÅ∞ =∞# #∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ `«~e° áÈ`«∞<åflÜ«∞x, JO>Ë =∞# qâ◊fiO "åºHÀz™ÈÎO^Œx
Hõ#∞‰õΩ¯<åfl_»∞. J~Ú`Õ D "åºHÀK«O WÖÏ ZÅ¡Ñʨ \˜H© ™êQÆ∞`«∞O^•, ÖËHõ XHõ QÆi+ª̈
ã≤u÷ x KÕ~∞° ‰õΩx, U^À ã¨∞^Œ∂~° Éèqí +¨º`«∞ÖÎ ’ uiy ã¨OHÀzOK«_O» "≥Ú^ŒÅ∞ ÃÑ_»∞`«∞O^•
J#flk WOHÍ `ÕÅx q+¨Ü∞« O. =∞iO`« ã¨q=~°"∞≥ #ÿ YQÀà◊Ñi¨ jÅ#Å ^•fi~å D
q+¨Ü∞« O x~°~‚ ÚOK«=K«Ûx âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ Ptã¨∞<Î åfl~°∞.——
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü JÖÏ =∂\Ï¡_∞» `«∞O_»QÍ `«=∞ K«∞@∂ì QÆkÖ’ U"À qz„`«"∞≥ #ÿ =∂~°∞ÊÅ∞
~å=_»O HõxÑ≤OzOk. QÆkÖ’ XHõ =¸Å ÉèÏQÆO ÉÏQÍ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ`ÀOk. JHõ¯_»
L#fl ‰õΩsÛÅ∞ ‰õÄ_® JÖψQ ‰õΩOzOK«∞‰õΩáÈ`«∞<åfl~Ú. WHõ J^Õ QÆkÖ’ =∞~À =¸Å
ÉèÏQÆO ZO`«QÍ qãÎ̈i™ÈÎOk JO>Ë JO^Œ∞Ö’ ã¨∞Éσ~å=Ù`À áê@∞, ã¨=∞ã¨Î qâ◊fi=¸
Ѩ>@ ìË ∂ì JxÑ≤OzOk. JO`«Ö’ ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ F ^•~°∞}"≥∞#ÿ PÖ’K«# =zÛ "˘O\’¡
"˘}∞‰õΩ Ñ¨Ù\˜Oì k.
~°=∞º ZÖÏ LO^À? czÖ’ P"≥∞, P"≥∞ ÃÑ~ÚO\˜OQ∑Å∞, P"≥∞ Ѩiã¨~åÅ∞ Jhfl
Hõ@Hì @ õ ∞ì‰Ωõ x Jã¨Å∞ D qâ◊fiO #∞O_Õ "Õ~∞° Ѩ_,ç =∞Ǩâ◊¥#ºOÖ’ Hõeã≤áÈ`Õ<À? WHõ
=∞m¡ [#‡Ö’ P"≥∞x K«∂¿ã ÉèÏQƺO HõÅQÆ^•? P PÖ’K«#Hˆ `«# HÍà◊¡ H˜O^Œ <ÕÅ
peáÈ`«∞#fl@∞ì JxÑ≤OzOk ã¨∞Éσ~å=ÙH˜. `«\ÏÅ∞# ÖËz QÆkÖ’Oz |Ü«∞\˜H˜
Ѩ~°∞ÔQ`«ÎÉ’Ü«∂_»∞.
''UÜü∞ ã¨∞Éσ~å"£! *Ï„QÆ`!Ϋ HÍfiO@O ã≤~÷ åOHõO ‰õÄ_® qѨs`«OQÍ =∂iáÈ`ÀOk.
K«∂ã¨∞HÀ,—— "≥#Hõ#∞O_ç „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü Hˆ Hõ qxÑ≤OzOk.
cz ^•HÍ "≥à§ı ã¨iH˜ JHõ¯_» ÉÏQÍ ~°nQÌ Í LO_»_O» HõxÑ≤OzOk. JHõ¯_» J`«_Hç ˜
^Œ~≈° #q∞zÛOk XHõ ~°=∞º HÍ^Œ∞, H˘xfl "ÕÅ ~°=∞ºÅ∞! P "Õ"ÅÕ ~°=∞ºÅ∞ HÀÖÏǨÏÅOQÍ
J@∞ W@∞ ѨiQÔ _»∞`«∞<åfl~°∞.
''WO`« =∞OkÖ’ =∞i Jã¨Å∞ ~°=∞ºx Ѩ@∞ì‰Ωõ <Õ^Ö≥ Ï?—— ã¨∞Éσ~å=Ù PÖ’K«#Ö’
Ѩ_®¤_»∞.
HÍfiO@O Jxâ◊ÛÜ«∞`«fi ã¨∂„`«O "≥„i`«ÅÅ∞ "Õ™ÈÎOk J#fl =∂@. ZO^Œ∞KÕ`<« À
HÍfiO@O ã≤~÷ åOHõO qѨs`«OQÍ ÃÑiyáÈ~ÚOk.
HÍ¿ãѨ\’¡ "å# "≥eã≤#@∞ì HÍfiO@O ã≤~÷ åOHõO =Ú#∞Ѩ\ ˜ ã≤u÷ H˜ =zÛOk. JÅ¡O`«
29
 ^Œ∂~°OÖ’, `«# "ÕÖÏk „Ѩ`∞« ÅO`å =∂Ü«∞O HÍQÍ q∞ye# UÔHH· õ ~°=∞º ÃÑ~ÚO\˜OQ∑
=∂<Õã≤ ÉèÜ í ∞« OQÍ k‰õΩ¯Å∞ K«∂ã¨∂Î HõxÑ≤OzOk.
''JÉσ! ã¨∞Éσ~å"£ QÍ~°∂! g∞~å?—— ã¨∞Éσ~å=Ùx K«∂_»QÍ<Õ P J=∂‡~Ú =∞#ã¨∞
`ÕeHõÑ_¨ #ç @ì~ÚºOk. ''WO^•Hõ ZO^Œ∞HÀ XHõ¯™êi ZO`À=∞Ok „Ѩ[Å∞ LÃÑÊ#ÖÏ
=ã¨∞Î#fl@∞ì JxÑ≤OzOk. HÍ¿ãѨ٠TÑ≤~å_»ÖË^Œ∞ J#∞HÀO_ç. J^Õ^À ^Œ$â◊º „ÉèÏOu
JÜ«ÚºO@∞Ok. ZO_» „ѨÉèÏ=O HÍÉ’Å∞. LO_»O_ç <å QÆkH˜ "≥o¡ <å HͺÑπ
`≥K«∞Û‰õΩO\Ï#∞.——
''~å=∞ºQÍ~°∂!—— =∞#ã¨∞Ö’Oz `«#∞flH˘ã¨∞#Î fl ÉÏ^èxŒ ZÖÏ "≥àQ¡◊ HÆ Í¯Ö’ J~°O÷ HÍHõ
W|ƒOk Ѩ_∞» `«∂ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''K«∂_»É’`Õ HÍOu"ÕQOÆ ‰õÄ_® `«yáæ È`«∞#fl@∞ì
LOk. g∞~°∞ Ǩϟ@Öò #∞O_ç uiy =KÕÛ ã¨iH˜ <Õ#∞ =Úã¨ÖÏ}˜‚ J~ÚáÈ`å<Õ"∂≥ #O_ô!——
''KèK« !«è J^ÕO =∂@. TiˆH ÖËxáÈx ÉèÜ í ∂« Å∞ ÃÑ@∞ìHÀHõO_ç. Ǩ~ÚQÍ WHõ¯_»
HÔ ~°\ÏÅ∞ ÖˇH¯õ ÃÑ_»∞`«∂ ‰õÄ~ÀÛO_ç. Hõ}Δ OÖ’ =KÕÛ™êÎ,—— JO@∂ Ǩϟ@Öò kâ◊QÍ Ñ¨iQÔ uÎOk.
HÍx P J=∂‡~Ú F <åÅ∞QÆ∞ J_»∞QÆ∞Å∞ "ÕãO≤ ^À ÖË^À, HÍfiO@O ã≤~÷ åOHõO
=∞m¡ ÃÑiyáÈ~ÚOk. D ™êi ~°=∞º, ã¨∞Éσ~å=ÙÅ ¿ã# ã¨=Ú„^Œ f~°O JO`å
qã¨iÎ OzOk. JO`«Ö’ HÍÖÏÜ«∞`«#OÖ’ =∞i UO =∂~°∞Ê =zÛO^À U"≥∂ JÅ¡O`«
^Œ∂~°OÖ’ H˘O_»Å∞ qz„`«OQÍ =OѨ٠u~°Q_Æ O» "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì~Ú. ^Œ∂~å# *ÏÅ~°¡
¿Ñ@Ö’ Wà◊√¡ ‰õÄ_® qO`«QÍ H˘OHõ~°∞¡ áÈ`«∞<åfl~Ú. U^À „|Ǩ‡O_»"≥∞ÿ# QÆ∞~°∞`«fi
„ѨÉÏè =O =Å¡ HÍÉ’Å∞ ã¨∂~°∞º_ç H˜~} ° ÏÅ∞ <ÕÅx `åH© `åHõ‰Ωõ O_®<Õ ^•i =∞o¡ Z\’
"≥oá¡ È`«∞<åfl~Ú. Ö’HõO QÍ_è®O^è•HÍ~°OÖ’ Ö’`«∞QÍ ‰õÄ~°∞‰õΩáÈ~ÚOk.
WO`«Ö’ J`«_Hç ˜ ã¨∞Ѩiz`«"∞≥ #ÿ , „Ñ≤Ü∞« "≥∞#ÿ HõO~îO° qxÑ≤OzOk.
''g∞‰õΩ ~åà◊`¡ À h\˜ g∞^Œ HõÑʨ QÔ O`«∞Å∞ "Õ~ÚOK«_O» =KåÛ?—— ZѨÙÊ_»∞ =zÛO^À
~°=∞º `«# KÕuÖ’ F QÆ=fi ÃÑ_»∞`«∂ JOk.
''Wk HõÅÜ«∂ x[=∂...—— ã¨∞Éσ~å=Ù n~å…Ö’K«#Ö’ Ѩ_®¤_∞» .
=„Hõ"≥∞ÿ# HÍÖÏÜ«∞`«#O, QÆ∞~°∞`«fiO, qâ◊fiO – D JOâßÅ QÆ∞iOz
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü LѨ<åºã¨O
™È^Œi ™È^Œs=∞}∞ÖÏ~å,
D ~ÀA =„Hõ HÍÖÏÜ«∞`«#O QÆ∞iOz, ^•xH˜ ã¨O|OkèOz# QÆ∞~°∞`«fi „ѨÉÏè =O
QÆ∞iOz g∞`À K«iÛOK«^ÅŒ K«∞‰õΩ<åfl#∞. F =OѨ٠uiy# w`«<À, =∞_»`Ñ« _¨ ¤» `«ÖÏ<Àfl
g∞~°∞ ã¨∞ÅÉèOí QÍ TÇ≤ÏOK«∞HÀQÆÅ~°x <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. HÍx =OѨ٠uiy# „uq∞fÜ«∞
PHÍâ◊O (three-dimensional space) QÆ∞iOz „Ѩ™êÎqOK«QÍ<Õ g∞ =ÚMÏÅ∞
30
z#flÉ’`«∞#fl@∞ì HõxÑ≤™ÈÎOk. =OѨ٠uiy# `«ÅO J#flѨÙÊ_»∞ HõÅQÆx HõOQÍ~°∞, =OѨÙ
uiy# „uq∞fÜ«∞ PHÍâ◊O J#QÍ<Õ ZO^Œ∞‰õΩ HõÅ∞QÆ∞`ÀOk? ^•xH˜ HÍ~°}O <å‰õΩ
`≥Å∞ã¨∞.
F QÀà◊ LѨi`«ÖÏ<Àfl, F QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞ `«ÖÏ<Àfl =∞#O K«∂ã≤ Jk =OѨ٠uiy
LO^Œx QÆ∞iÎOz#ѨÙÊ_»∞ =∞#O P `«ÖÏxH˜ |Ü«∞@ LO@∂ ^•xfl K«∂ã¨∞<Î åflO. HÍx
=∞# K«∞@∂ì L#fl, =∞#x K«∞@∞ì =Ú\˜ì L#fl D „uq∞fÜ«∞ PHÍâ◊O =OѨ٠uiy
LO^Œx TÇ≤ÏOK«_O» ã¨∞ÅÉèOí HÍ^Œ∞. J~Ú`Õ WÖÏO\˜ W|ƒOkH˜ HÍ~°}O =„Hõ`«
JO>Ë UO\’ QÆ}`˜ Ñ« ~¨ O° QÍ J~°O÷ HÍHõáÈ=_»"∞Õ . =„Hõ`« J<Õ Ñ¨^•xH˜ QÆ}`˜ Ñ« ~¨ "° ∞≥ #ÿ
J~å÷xH˜, ™ê=∂#º ѨiÉèÏ+¨Ö’ P Ѩ^OŒ J~å÷xH˜ =∞^躌 KåÖÏ `Õ_® LOk.
F ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ wã≤# *Ϻq∞fÜ«∞ PHÍ~åÅH˜ (geometric figures) H˘xfl
ÅHõ}
Δ ÏÅ∞ LO\Ï~Ú. P ÅHõ} Δ ÏÅx Ü«¸H˜_¡ Üç ∞« <£ *Ϻq∞u |\˜ì `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û. HÍx
J^Õ PHÍ~åÅx =OѨ٠uiy# `«ÖÏÅ g∞^Œ w¿ãÎ P ÅHõ} Δ ÏÅÖ’ H˘xfl `Õ_®Å∞ =™êÎ~Ú.
P `Õ_® ZÖÏO\˜k, ZO`« "Õ∞~°‰Ωõ LOk J#fl ^•x |\˜ì P `«ÅO =„Hõ`« ZÖÏO\˜^À,
ZO`« LO^À QÆ}`˜ "« `Õ ÅΫ ∞ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ F K«^∞Œ <≥#· HÍy`«O g∞^Œ
F „uÉè∞í *Ïxfl w¿ãÎ ^•x HÀ}ÏÅ "≥Ú`«OÎ qÅ∞= 180 _ç„wÅ∞ LO@∞Ok. HÍ"åÅO>Ë
J^Õ HÍy`åxfl F Q˘@ìO PHÍ~°OÖ’<À, F â◊O‰õΩ=Ù (Cone) PHÍ~°OÖ’<À =∞_çz,
JÖÏ =OѨÙuiy# HÍy`«O g∞^Œ „uÉè∞í *Ïxfl wã≤#ѨÙÊ_»∞ ‰õÄ_® ^•x HÀ}ÏÅ "≥Ú`«OÎ
ZѨÙÊ_»∂ 180 _ç„wÖË LO@∞Ok.
HÍ|\˜ì K«^∞Œ <≥#· HÍy`åxfl =∞_çz#O`« =∂„`å# ^•x `«ÅO Ü≥ÚHõ¯ *Ϻq∞u
=∂iáÈ^Œ∞. J=hfl ‰õÄ_® x*ÏxH˜ ã¨=∞`«ÖÏxH˜ ã¨=∂#"≥∞#ÿ `«ÖÏÅ H˜O^Õ ÖˇH¯õ . HÍx
QÀà◊O LѨi`«ÅO JÖÏO\˜k HÍ^Œ∞. JO^Œ∞Hˆ HÍy`åxfl QÀà◊O g∞^Œ =∞_»`Å« ∞ ~å‰õΩO_®,
zOK«‰Ωõ O_® JO\˜OK«ÖOË . JO^Œ∞Hˆ QÀà◊O g∞^Œ „uÉè∞í [O w¿ãÎ Ü«¸H˜_¡ Ü » ∞« <£ *Ϻq∞u
ã¨∂„`åÅ∞ ^•xH˜ =~°ÎOK«=Ù. L^•Ç¨Ï~°}H˜ Éèí∂=∞^茺 ˆ~Y g∞^Œ aO^Œ∞=ÙÅ (A,B)
#∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi ÅO|OQÍ, L`«~Î O° QÍ ™êˆQ ~Ô O_»∞ w`«Å∞ w¿ãÎ Jq L`«~Î ° ^è$Œ =O
(C) =^ŒÌ HõÅ∞™êÎ~Ú. WѨÙÊ_»∞ ABC J<Õ „uÉè∞í [O g∞^Œ A,B HÀ}ÏÅ∞ ÅO| HÀ}ÏÅ∞
(90 _ç„wÅ∞), C =^ŒÌ HÀ}O qÅ∞= ã¨∞<åfl Hõ<åfl Z‰õΩ¯=. JO`Õ ABC „uÉè∞í [OÖ’
HÀ}ÏÅ "≥Ú`«OÎ qÅ∞= 180 _ç„wÅ Hõ<åfl Z‰õΩ¯= J#fl=∂@. „uÉè∞í [OÖ’x HÀ}ÏÅ
"≥Ú`«OÎ Ö’ D =º`åºã¨O (ã¨=∞`«ÅO`À áÈe¿ã`Î )Õ ^è#Œ =„Hõ`« QÆÅ `«ÅO ÅHõ} Δ O J#fl
=∂@.
J^Õ q^èOŒ QÍ F ''QÆ∞„~°ÑÙ¨ r#∞—— `«ÅO g∞^Œ wã≤# „uÉè∞í [O q+¨Ü∞« OÖ’ HÀ}ÏÅ
31
 "≥Ú`«OÎ 180 _ç„wÅ Hõ<åfl `«‰Ωõ ¯=QÍ LO@∞Ok. Wk ~°∞}=„Hõ`« QÆÅ `«ÅO ÅHõ} Δ O.
HÍ|\˜ì XHõ `«ÅO =„Hõ`« ZÖÏO\˜^À Hõ#∞HÀ¯"åÅO>Ë =ÚO^Œ∞ P `«ÅO *Ϻq∞u
QÆ∞iOz `≥Å∞ã¨∞HÀ"åe. TiˆH |Ü«∞\˜ #∞O_ç `«ÖÏxfl K«∂¿ãÎ ã¨iáÈ^Œ∞. Jã¨Å∞
TiˆH ÃÑ÷ Ñ#· K«∂ã≤ `«ÅO ÅHõ} Δ Ïxfl x~°~‚ ÚOK«É’`Õ á⁄~°ÉÏ@∞¡ [~°Q˘K«∞Û ‰õÄ_®.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ XHõ ãÎ̈OÉèOí (cylinder) LѨi`«ÅO, ÖË^• XHõ HõOHõ}O (torus, QÍÔ~
ÖÏO\˜ PHÍ~°O QÆÅ =ã¨∞=Î Ù) LѨi`«ÅO =„HõOQÍ LO^Œx J#∞‰õΩO\ÏO. ÃÑQ· Í ~Ô O_»∞
`«ÖÏÅ∞ XHõ¯ÖÏO\˜"#Õ x JáÈǨÏѨ_Õ J=HÍâ◊O ‰õÄ_® LOk. HÍx ã¨OÎ ÉèOí LѨi`«ÅO
x*ÏxH˜ ã¨=∞`«ÅO`À ã¨=∂#O. HõOHõ}O LѨi`«ÅO =OѨ٠uiy LO@∞Ok. =„Hõ`«
f~°∞x `≥Å∞ã¨∞‰õΩ<Õ „ѨÜ∞« `«flOÖ’ WÖÏO\˜ HõzÛ`«"∞≥ #ÿ QÆ}`˜ « Ѩ^uúŒ x ZOK«∞‰õΩ#flѨÙÊ_»∞
=∞#O LO@∞#fl D „uq∞fÜ«∞ PHÍâ◊O =„Hõ`« ZÖÏ LO@∞O^À ‰õÄ_® â’kèOKÕ
J=HÍâ◊O LO@∞Ok.
„uq∞fÜ«∞ PHÍâ◊O =„Hõ`« QÆ∞iOz =∞#O K≥ѨÙʉõΩO@∞#ѨÙÊ_»∞ *Ϻq∞uH˜
ã¨O|OkèOz# H˘xfl ÉèÏ=#Åx, Éè∫uHõ PHÍâßxH˜ =iÎOѨKãÕ ∞¨ <Î åflO. JÖÏ KÕ¿ã =ÚO^Œ∞
=∞#O *Ϻq∞uH˜ K≥Ok# H˘xfl =∞øeHõ ÉèÏ=#Åx Éè∫uHõ „ѨѨOK«O ^Œ$ëêì º
x~°fizOK«=Åã≤ LO@∞Ok. =ÚYºOQÍ ã¨~à° ◊ ~ˆ Y J#fl ÉèÏ=#x Éè∫uHõOQÍ x~°fizOKåe.
ZO^Œ∞HõO>Ë =∞#O xi‡OK«É’ÜÕ∞ H˘xfl *Ϻq∞fÜ«∞ =ã¨∞Î=ÙÅx ã¨~°à◊ ˆ~YÅ`À<Õ
xi‡OKåe. ã¨~à° ◊ ~ˆ Y JO>Ë JO^ŒiH© `≥eã≤O^ÕQÍ, nxx „Ѩ`ºÕ H˜Oz x~°fizOK«=Åã≤#
Ѩ<OÕ LOk Jx g∞~°∞ J_»Q˘K«∞Û. HÍx Éè∫uHõ „ѨÑO¨ K«OÖ’ ã¨~à° ~ˆ◊ Yx x~°fizOKÕ
=º=Ǩ~°OÖ’ H˘O`« u~°HÍã¨∞ LOk. ã¨~à° ◊ ~ˆ Y JO>Ë ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅ =∞^躌 Hõx+ª̈
^Œ∂~°O Jx =∞#O z#flѨÙÊ_»∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩ<åflO. HÍ|\˜ì ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅx F ~°|ƒ~°∞
ÉϺO_»∞`À HõeÑ≤`Õ P =KÕÛ^Õ ã¨~°à◊ ˆ~Y. JÖÏ H͉õΩO_® =∞i HÍã¨Î Kå^Œã¨ÎOQÍ
x~°fizOKåÅO>Ë XHõ ~°∂à◊¡ Hõ„~°x fã¨∞‰õΩx XHõ aO^Œ∞=Ù #∞O_ç ~Ô O_»= aO^Œ∞=Ù
^•HÍ qq^èŒ =∂~åæÅ "≥O@ H˘Å∞K«∞‰õΩO@∂ "≥àÏ¡e. Ju `«‰Ωõ ¯= ^Œ∂~°O =KÕÛ =∂~°"æ ∞Õ
ã¨~°à◊ˆ~Y.
HÍx D ~Ô O_»= Ѩ^uúŒ Ö’ ã¨~à° ◊ ~ˆ Yx Hõ#∞HÀ¯=_®xH˜ „ѨÜ∞« uflOz#ѨÙÊ_»∞,
Éè∫uHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Åx |\ì̃, Hõ#∞‰õΩ¯#fl ã¨~à° ~ˆ◊ Y ~°H~õ H° ÍÅ∞QÍ LO@∞Ok. L^•Ç¨Ï~°}H˜
F ÃÑ^ŒÌ =$`åÎHÍ~° "ÕkHõ g∞^Œ ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅx Hõe¿Ñ ã¨~à° ◊ ~ˆ Yx Hõ#∞HÀ¯"åÅx
J#∞‰õΩO^•O. "ÕkHõ Hõ^ÅŒ ‰õΩO_® LO>Ë, ~Ô O_»∞ aO^Œ∞=ÙÅ =∞^躌 ã¨~à° ◊ ~ˆ Y, <Õ~∞° QÍ
H˜O^Œ z„`«OÖ’ ã¨∂zOz# K«∞Hõ¯ÅÉÏ@ÖÏ LO@∞Ok. JÖÏ H͉õΩO_® "ÕkHõ `«#
Hˆ O„^ŒO K«∞@∂ì Ѩi„Éèqí ∞™ÈÎO^Œx J#∞‰õΩO^•O. JÖÏO\˜ "ÕkHõÅ∞ ã¨~¯° ãπÖ’ `«~K° ∞«
32
K«∂ã¨∞ÎO\ÏO. JÖÏ uiˆQ "ÕkHõ g∞^Œ ~°∂à◊¡ Hõ„~°`À H˘Å∞K«∞‰õΩO@∂ ã¨~°à◊ ˆ~Yx
Hõ#∞‰õΩ¯O>Ë, Jk WO^•Hõ\ ˜ K«∞Hõ¯Å ÉÏ@ J=fi^Œ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë "ÕkHõ K«Å#O =Å¡
^•x g∞^Œ „Ѩf aO^Œ∞=Ù H˘O`« "ÕQOÆ `À Hõ^∞Œ Å∞`«∞Ok. HÍ|\˜ì "ÕkHõ g∞^Œ L#fl ~°∂à◊¡
Hõ„~°Å∞ ‰õÄ_® `«Q∞Æ suÖ’, ™ê¿ÑHõãΔ ^≤ •úO`åxH˜ J#∞QÆ∞}OQÍ, ‰õΩOzOK«∞‰õΩO\Ï~Ú.
"ÕkHõ g∞^Œ Hˆ O„^•xH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L#fl aO^Œ∞=ÙÅ∞ HÍã¨Î <≥=∞‡kQÍ#∞, ^Œ∂~°OQÍ L#fl
aO^Œ∞=ÙÅ∞ =∞iO`« "ÕQOÆ QÍ#∞ Hõ^∞Œ Å∞`å~Ú. HÍ|\ì̃ Hˆ O„^•xH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í L#flѨÙÊ_»∞
~°∂à◊§ Hõ„~°Å∞ JO`«QÍ ‰õΩOzOK«∞HÀ=Ù. Hˆ O„^•xH˜ ^Œ∂~°O J~Ú#ѨÙÊ_»∞ =∞iO`«QÍ
‰õΩOzOK«∞‰õΩO\Ï~Ú. ÃÑQ· Í ~°∂à◊¡ Hõ„~° kâ◊ =$`«OÎ g∞^Œ P ~°∂à◊¡ Hõ„~° L#fl ™ê÷#O
QÆ=∞# kâ◊Ö’ LO^• ÖË^• J#fl q+¨Ü∞« O g∞^Œ ‰õÄ_® ~°∂à◊¡ Hõ„~° ZO`À "Õ∞~°‰Ωõ
‰õΩOzOK«∞‰õΩO@∞Ok J#flk P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
WѨÙÊ_»∞ =∞#O =$`«OΠѨikè g∞^Œ L#fl AB J<Õ aO^Œ∞=ÙÅx Hõe¿Ñ ã¨~à° ~ˆ◊ Yx
Hõ#∞HÀ¯"åe. WHõ¯_» XHõ q+¨Ü∞« O QÆ∞~°∞OÎ K«∞HÀ"åe. ~°∂à◊¡ Hõ„~° á⁄_»=Ù ZO`« Z‰õΩ¯=
LO>Ë, Jk H˘eKÕ ^Œ∂~°O JO`« `«‰Ωõ ¯= J=Ù`«∞Ok. (L^•Ç¨Ï~°}H˜ ~°∂à◊¡ Hõ„~° Ñ≤ÅÅ¡ ∞
"å_Õ 6 JOQÆ∞àÏÅ ¿ã¯Å∞ J#∞‰õΩO^•O. "ÕkHõ K«Å<åxfl |\˜ì ~°∂à◊¡ Hõ„~° ‰õΩOzOK«∞‰õΩ<åfl,
^•O`À XHõ™êi H˘e¿ãÎ P H˘eKÕ ^Œ∂~°O 6 JOQÆ∞àÏÖË J=Ù`«∞Ok. JO>Ë Hˆ O„^•xH˜
^ŒQ~æÆ Q° Í ''6 JOQÆ∞àÏÅ—— Jã¨Å∞ á⁄_»=Ù, Hˆ O„^•xH˜ ^Œ∂~°OQÍ ''6 JOQÆ∞àÏÅ—— Jã¨Å∞
á⁄_»=Ù Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.) HÍ|\ì̃ ã¨~à° ◊ ~ˆ Yx Hõ#∞‰õΩ¯<ÕO^Œ∞‰õΩ QÍ#∞ Ju
`«‰Ωõ ¯= ^Œ∂~°O H˘Å"åÅO>Ë AB Åx HõÅ∞ѨÙ`«∂ Hˆ O„^•xH˜ gÖˇ#· O`« ^ŒQ~æÆ Q° Í áÈÜÕ∞
=∂~åæxfl Z#∞flHÀ"åe.
P q^èOŒ QÍ A,B,C Åx Hõe¿Ñ ã¨~à° ◊ ~ˆ YÅx wã≤ K«∂¿ã,Î Jq xâ◊ÛÅOQÍ L#fl
"ÕkHõ g∞^Œ wã≤# K«∞Hõ¯Å ÉÏ@ÖÏ HÍHõ, HÍãÎ̈ =„HõOQÍ ÃÑ#· z„`«OÖ’ wã≤# =„HõÑÙ¨
JOK«∞Å „uÉè∞í [OÖÏ LO\Ï~Ú. JO>Ë Ñ¨i„Éèqí ∞OKÕ "ÕkHõ g∞^Œ ã¨~à° ◊ ~ˆ Y Hˆ O„^ŒO
k‰õΩ¯QÍ HÍã¨Î =Oy# ~ˆ Y J=Ù`«∞Ok J#fl=∂@.
P q^èOŒ QÍ Ñ¨i„Éèqí ∞OKÕ "ÕkHõ g∞^Œ LO_Õ Ñ¨iã≤`÷ ∞« Ö’¡, ™ê¿ÑHõΔ ã≤^•úO`«O =Å¡,
ã¨~à° ◊ ~ˆ Y J#fl =∂@H˜ J~°O÷ =∂iáÈ`«∞Ok.
J~Ú`Õ ~°∂à◊¡ Hõ„~°H˜ |^Œ∞Å∞QÍ A,BÅx HõÅ∞ѨÙ`«∂ F ~°|ƒ~ü ÉϺO_»∞x ™êQÆnã≤
Hõ\ <ì̃ å, Ѷe¨ `«O XˆHÖÏ LO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë ~°∂à◊¡ Hõ„~° ÖÏQÍ<Õ ~°|ƒ~ü ÉϺO_»∞
‰õÄ_® ™ê¿ÑHõ`Δ å Ѩ~"° ∞≥ #ÿ ã¨OHÀK«O K≥O^Œ∞`«∞Ok. `«~∞° "å`« ~°|ƒ~ü ÉϺO_»∞x ZO`«
aQÆ∞=ÙQÍ ™êQÆnâßO J#fl ^•x g∞^Œ ^•x á⁄_»=Ù P^è•~°Ñ_¨ ^» ∞Œ .
~°∂à◊¡ Hõ„~°Å`À#∞, ~°|ƒ~°∞ ÉϺO_»∞Å`À#∞ HÍHõ WѨÙÊ_»∞ F HÍOu ~ˆ Y`À ã¨~à° ◊
33
~ˆ Yx xi‡OKåe J#∞‰õΩO^•O. HÍOu ‰õÄ_® WO^•Hõ xi‡Oz# ã¨~à° ◊ ~ˆ YÅ "≥O>Ë
„ѨÜ∂« }˜™ÈÎO^Œx `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\ÏO. J~Ú`Õ "ÕkHõ ѨH¯õ # JO>Ë |Ü«∞@ xOK«∞x D
=º=Ǩ~åxfl K«∂ã¨∞#Î fl ѨijʼnõΩÅH˜ HÍOuˆ~Y =„HõOQÍ áÈ`«#fl@∞ì HõxÑ≤OK«^∞Œ . HÍOu
QÆ=∞# ~ˆ Y g∞^Œ, "ÕkHõ QÆ=∞<åxfl J^蕺~ÀÑ≤OK«_O» (superimpose K≥Ü∞« º_»O)
=Å¡, "ÕkHõ#∞ |\ì̃ HÍOu ˆ~Y =Oy#@∞ìQÍ HõxÑ≤™ÈÎO^Œx "åà◊√¡ „QÆÇ≤Ï™êÎ~°∞. D
q+¨Ü∂« xfl J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ"åÅO>Ë F z#fl „ѨÜ∂≥ QÆO K≥ÜÚ≥ ºK«∞Û. u~°∞QÆ∞`«∞#fl „QÍ=∞á¶È<£
iHÍ~°∞¤ g∞^Œ QÀ\˜`À F ã¨~à° ~ˆ◊ Y ã¨#flQÍ w¿ã,Î JÖÏ U~°Ê_»¤ ~ˆ Y x*ÏxH˜ JO>Ë
iHÍ~°∞¤ g∞^Œ =„HõOQÍ<Õ LO@∞Ok. HÍx "ÕkHõ q∞^Œ, "ÕkHõ`À áê@∞ u~°∞QÆ∞`«∞#fl
ѨijʼnõΩ_»∞, HÍOu =∂~°Oæ ã¨~à° ◊ ~ˆ Y J#∞HÀ=_»OÖ’ `«ÑÙ¨ Ê ÖË^∞Œ . ZO^Œ∞HõO>Ë Jk
x[OQÍ J`«ºO`« „ǨÏã¨fi"≥∞#ÿ (shortest) ÉÏ@. J~Ú`Õ WѨÙÊ_»∞ J`«_∞» "ÕkHõ Ѩikè
g∞^Œ L#fl =¸_»∞ aO^Œ∞=ÙÅx (A, B, C) HõÅ∞ѨÙ`«∂ =¸_»∞ ã¨~à° ~ˆ◊ YÅ∞ wâß_»∞
J#∞‰õΩO^•O. JÖÏ U~°Ê_»¤ „uÉè∞í [O =¸_»∞ HÀ}ÏÅx HõeÑ≤ K«∂¿ãÎ P "≥Ú`«OÎ 180
_ç„wÅ Hõ<åfl `«‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. HÍ|\˜ì `«# K«∞@∂ì L#fl ã¨÷ÅO =OѨ٠uiy
LO^Œx J#∞‰õΩO\Ï_»∞.
Hˆ =ÅO „uÉè∞í [OÖ’x HÀ}ÏÅ ÖˇH¯õ Ö’<Õ HÍ^Œ∞, "ÕkHõ K«∞@∞ì H˘Å`« ÖˇH¯õ Ö’‰õÄ_®
`Õ_® =ã¨∞OÎ k. L^•Ç¨Ï~°}H˜ ÃÑ#· WzÛ# z„`«OÖ’ ѨijʼnõΩ_»∞ #3 "庙ê~åúxfl
H˘Å∞ã¨∞<Î åfl_»∞. D „ѨÜ∞« `«flOÖ’ ~°∂à◊H¡ „õ ~° ZѨÙÊ_»∂ J_»∞Q¤ Í Hõ^∞Œ Å∞`ÀOk HÍ|\˜ì
^•x á⁄_»=Ù =∂~°^Œ∞. JÖÏ H͉õΩO_® ѨijʼnõΩ_»∞ #4 "ÕkHõ K«∞@∞ìH˘Å`«x
H˘Å∞ã¨∞Î<åfl_»∞. D „Ѩܫ∞`«flOÖ’ ~°∂à◊¡Hõ„~° ZѨÙÊ_»∂ ^•x á⁄_»=Ù L#fl kâ◊Ö’<Õ
Hõ^∞Œ Å∞`ÀOk, HÍ|\˜ì Jk `«Q∞Æ suÖ’ ‰õΩOzOK«∞‰õΩO@∞Ok. JO>Ë JÖÏO\˜ ~°∂à◊H¡ „õ ~°`À
H˘eKÕ á⁄_»=Ù =∞iO`« Z‰õΩ¯= J=Ù`«∞Ok. HÍ|\˜ì JÖÏ H˘ez# K«∞@∞ì H˘Å`«x
"åºã¨O`À ÉèÏyOK«QÍ =KÕÛ π qÅ∞= =∂=¸Å∞QÍ Hõ<åfl (ã¨=∞`«ÅO g∞^Œ qÅ∞=
Hõ<åfl) Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok.
Hˆ =ÅO á⁄_»=ÙÅ H˘Å`«Å∞ =∂„`«"∞Õ HÍ^Œ∞, HÍÅO H˘Å`«Å∞ ‰õÄ_® D Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡
=∂~°`å~Ú. L^•Ç¨Ï~°}H˜ Ѩikè g∞^Œ LO_Õ QÆ_Ü ç ∂« ~°O, JHõ¯_» "ÕQOÆ Z‰õΩ¯=QÍ
LO_»_O» =Å¡, <≥=∞‡kQÍ #_»∞ã¨∞OÎ k. JO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ Hˆ O„^ŒOÖ’ HÍÅO =∞i HÍã¨Î
"ÕQOÆ QÍ #_»∞ã¨∞OÎ k.
WѨÙÊ_»∞ W^Œ~Ì ∞° ѨijʼnõΩÅ∞ "ÕkHõ Hˆ O„^ŒO =^ŒHÌ ˜ =zÛ `«=∞ QÆ_Ü
ç ∂« ~åÅx XˆH
ã¨=∞Ü«∞O K«∂Ñ≤OKÕÖÏ k^Œ∞‰Ì Ωõ <åfl~°∞ J#∞‰õΩO^•O. WѨÙÊ_»∞ "åiÖ’ XHõ~∞° "ÕkHõ
JOK«∞ =~°‰Ωõ #_çz JHõ¯_» HÍ¿ãѨ٠LO_ç, uiy "ÕkHõ Hˆ O„^ŒO =^Œ‰Ì Ωõ =zÛ K«∂¿ã,Î
34
 `«# QÆ_Ü ç ∂« ~°O =∞iO`« <≥=∞‡kQÍ #_»=_»O `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞. P q^èOŒ QÍ "ÕkHõ
g∞^Œ qq^èŒ ã¨Ö÷ ÏÅÖ’, Éè∫uHõ „Ѩ„H˜Ü∞« Åhfl qq^èŒ "ÕQÍÅÖ’ #_»∞ã¨∞#Î fl@∞ì, ZO^Œ∞HõO>Ë
Jã¨Å∞ HÍÅ"Õ∞ qq^èŒ "ÕQÍÅ`À QÆ_∞» ã¨∞#Î fl@∞ì `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞.
WѨÙÊ_»∞ P "ÕkHõ g∞^Œ L#fl ѨijʼnõΩÅ∞ JO`å Hõeã≤ `å=Ú JO`« =~°‰Ωõ
"ÕkHõ g∞^Œ QÆ=∞xOz# q_»∂~¤ "° ∞≥ #ÿ Ѷe¨ `åÅH˜ HÍ~°}ÏÅx â’kèOKåÅx J#∞‰õΩ<åfl~°∞.
"ÕkHõ K«∞@∂ì Z`≥#η QÀ_»Å∞, "ÕkHõÃÑ#· K«∂~°∞ LO_ç, "ÕkHõ F Ѩi„Éèqí ∞OKÕ QÆkÖÏ
LO^Œ#∞‰õΩO^•O. ֒ѨŠL#fl "åiH˜ |Ü«∞@ U=ÚO^À `≥b^Œ∞. "ÕkHõ |Ü«∞@ D
xâ◊ÛÅ „ѨѨOK«O LO^Œx `≥b#ѨÙÊ_»∞, `å=Ú JO`«=~°‰õΩ K«∂ã≤# q_»∂¤~°"≥∞ÿ#
Ѷe¨ `åÅhfl, "ÕkHõ g∞^Œ LO_Õ H˘xfl „Ѩ`ºÕ Hõ Éè∫uHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å =Å¡ HõÅ∞QÆ∞`«∞<åflÜ«∞x
"åà◊√¡ ZÖÏ `≥Å∞ã¨∞‰õΩO\Ï~°∞? "ÕkHõ g∞^Œ L#fl P „Ѩ`ºÕ Hõ Éè∫uHõ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ ZÖÏO\˜q?
HÍ|\ì̃ "ÕkHõ g∞^Œ L#fl Éè∫uHõ Ѩiã≤`÷ ∞« ÅH˜, "ÕkHõ |Ü«∞@ L#fl Ѩiã≤`÷ ∞« ÅH˜
=∞^躌 `Õ_® UO@x PÖ’z¿ã,Î "ÕkHõ g∞^Œ Hˆ O„^ŒO #∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ <≥\ ì̃ "Õã∂¨ ,ΠѨikè
"≥Ñ· Ù¨ QÍ PHõi¬ã∂¨ Î U^À |ÅO ѨxKÕ™ÈÎO^Œx J~°=ú ∞=Ù`«∞Ok. "ÕkHõ g∞^Œ HõxÑ≤OKÕ
qz„`«"∞≥ #ÿ Ѷe¨ `åÅxfl\˜H© P |Å"Õ∞ HÍ~°}O Jx J#∞HÀ=_»OÖ’ Jâ◊Û~°ºO ÖË^∞Œ .
HÍx PÖ’z¿ãÎ Wk x[OQÍ U^À H˘`«Î |ÅO Jx J#∞HÀ"åÖÏ? JÖÏO\˜
|ÅO "ÕkHõ |Ü«∞@, xâ◊ÛÅOQÍ L#fl <ÕÅ g∞^Œ LO_»^<Œ å? QÆ∞~°∞`«fiO J<Õ |ÅO =Å¡
Éè∂í q∞ q+¨Ü∞« OÖ’ Éè∂í q∞ Hˆ O„^ŒO k‰õΩ¯QÍ P PHõ~¬° } Ѩx KÕ™ÈÎOk–JO`Õ `Õ_®.
~Ô O_»∞ ã¨O^Œ~åƒùÖ’¡#∞ |Å Hˆ „Δ `« qãÎ̈~} ° Ö’ `Õ_® LO^ŒO`Õ, |ÅO ÅHõ} Δ OÖ’ HÍ^Œ∞.
ã¨=∞"ÕQOÆ `À ™êQÆx K«Å#O =Å¡ QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `åxfl áÈe# F H˘`«Î |ÅO ѨÙ@∞ìH˘ã¨∞OÎ ^Œx
K≥Ñʨ _®xH˜ =∞~À L^•Ç¨Ï~°} W"˘fiK«∞Û.
`å~åO`«~° Ü«∂„`«Å HÀã¨O ~°∂á⁄OkOz# F J^è∞Œ <å`«# "Àº=∞<ÒHõ JO`«iHõOΔ Ö’
ZHõ¯_À XO@iQÍ, ^Œi^•Ñ¨ÙÖ’¡ `å~°Å∞ ÖËx â◊¥#º „áêO`«OÖ’ LO^Œx J#∞‰õΩO^•O.
K«∞@∞ì ѨH¯õ Å ÃÑ^ŒÌ =Ùã¨∞=Î ÙÖËq∞ ÖË=Ù HÍ|\ì̃ P <ÒHõÖ’ QÆ∞~°∞`«fi"Õ∞ `≥eÜ«∞^Œ∞. <ÒHõÖ’
L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ∞, ã≤|ƒOk, ѨijʼnõΩÅ∞ JO`å JÖÏ â◊¥#ºOÖ’ `ÕeáÈ`«∂ LO\Ï~°∞.
Jã¨Å∞ "åà◊¡ |~°∞=Ù "åà◊¡ˆH `Õb^Œ∞! WÖÏO\˜ Ѩiã≤÷u<Õ „ѨMϺ`« HÍÅÊxHõ q*Ï˝#
~°K~« Ú`« EÖòû "≥~flü `«# 'K«O„^ŒÜ∂« #O— ѨÙãÎ̈HOõ Ö’ =i‚™êÎ_∞» .
WѨÙÊ_»∞ L#fl@∞ìO_ç "Àº=∞<ÒHõ WO*ˇ#¡x P<£ KÕâßO J#∞‰õΩO^•O. ~åÔH\ò
Hõ^ÅŒ _»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»∞`«∞Ok. „Hõ=∞OQÍ "ÕQOÆ Ñ¨ÙOA‰õΩO@∞Ok. JѨÙÊ_»∞ <ÒHõÖ’x
=ã¨∞=Î ÙÅhfl <ÒHõ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl kâ◊H˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ Hõ^ÅŒ _»O "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»`å~Ú.
=∞~ÀÖÏ K≥áêÊÅO>Ë <ÒHõÖ’x <ÕÅ ÃÑH· ˜, JO>Ë P =ã¨∞=Î ÙÅ k‰õΩ¯QÍ Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl@∞ì
35
JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. JÖÏO\˜ <ÒHõÖ’ <ÕÅ g∞^Œ xOK«∞#fl XHõ ѨijʼnõΩ_»∞, `«# KÕuÖ’ F
PÑ≤Öò ѨO_»∞x Ѩ@∞ì‰Ωõ x, L#fl@∞ìO_ç P ѨO_»∞x =kÖËâß_»x J#∞‰õΩO^•O. <ÒHõ
ã¨=∞"ÕQOÆ `À Hõ^∞Œ Å∞`«∞#fl@¡~Ú`Õ, ѨO_»∞ ‰õÄ_® <ÒHõ`À ÉÏ@∞ Hõ^∞Œ Å∞`«∂ LO@∞Ok.
HÍx <ÒHõ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`ÀOk. HÍ|\ì̃ ^•x "ÕQOÆ ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ LOk Hõ#∞Hõ, ѨO_Õ
<ÕÅ k‰õΩ¯QÍ Hõ^ÅŒ _»O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. n<Õfl <ÒHõÑ~¨ O° QÍ =i‚OKåÅO>Ë, <ÒHõ <ÕÅ "ÕQOÆ
ÃÑiy ÃÑiy XHõ ^ŒâÖ◊ ’ ѨO_»∞x KÕ~∞° ‰õΩx ^•xfl _èHô ˘O@∞Ok Jx K≥á⁄ÊK«∞Û. JÖÏ
<ÕÅx _èHô ˘#fl (ÖË^• <ÕÅ KÕ`« _èHô ˘@ì|_ç#) PÑ≤Öò ѨO_»∞, XHõ\ ˜ ~Ô O_»∞ ™ê~°∞¡ "≥#H˜¯
`«∞o¡<å, HÍ¿ãѨÜ∂« ºHõ <ÕÅH˜ J^Œ=∞|_ç, <ÕÅ g∞^Õ ''xâ◊ÛÅOQÍ—— LO_çáÈ`«∞Ok.
D `«`O« QÆO K«∂ã¨∞#Î fl ѨijʼnõΩ_ç ^Œ$+≤Öì ’ PÑ≤Öò Hˆ =ÅO ''H˜O^Œ Ѩ_áç È~ÚOk——
JO`Õ. PÑ≤ÖòH˜ |^Œ∞Å∞QÍ qq^èŒ =ã¨∞Î=ÙÅx KÕuÖ’Oz "˘kÖËã≤ K«∂ã¨∞‰õΩO\Ï_»∞
ѨijʼnõΩ_»∞. Jxfl =ã¨∞=Î ÙÅ∂ XˆH `«fi~°}O`À <ÒHõ <ÕÅ kâ◊QÍ ''Ѩ_∞» `«∞<åflÜ«∞x——
J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩO\Ï_»∞. =ã¨∞=Î Ù |~°∞=Ù Z‰õΩ¯"≥<· å, `«‰Ωõ ¯"≥<· å ^•x `«fi~°}O =∂„`«O
XHõÖψQ LO@∞Ok. Jk K«∂ã≤# ѨijʼnõΩ_çH˜ "≥#Hõ\ ˜H˜ QÆbeÜ≥∂ ÔQbb KÕã≤#
„ѨÜ∂≥ QÆO QÆ∞~˘Îã∞¨ OÎ k. (ÔQbeÜ≥∂H˜ ѨÓ~°fiO Ji™êì\ Ö˜ ò KÕã#≤ É’^èÅŒ „ѨÉÏè =O =Å¡
|~°∞"≥#· =ã¨∞=Î ÙÅ∞ "ÕQOÆ QÍ#∞, `ÕeHÔ #· =ã¨∞=Î ÙÅ∞ <≥=∞‡kQÍ Ñ¨_`» åÜ«∞x J#∞‰õΩ<Õ"å~°∞.
HÍx JÖÏO\˜ `Õ_®Å∞ Hˆ =ÅO QÍe „ѨÉÏè =O =Å¡<Õ =ã¨∞<Î åflÜ«∞x, QÍe ÖËHáõ È`Õ Jxfl
=ã¨∞=Î ÙÅ∂ XˆH "ÕQOÆ `À, ÖË^• `«fi~°}O`À Ѩ_`» åÜ«∞x QÔ beÜ≥∂ F „ѨÜ∂≥ QÆO KÕã≤
x~°∂Ñ≤™êÎ_»∞–J#∞"å^Œ‰õΩ_»∞.)
QÆ∞~°∞`«fiO, `«fi~°}O ã¨iã¨=∂#O
P q^èOŒ QÍ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl QÆkH˜, =∞#H˜ =∂=¸Å∞QÍ J#∞Éè=í =∞ÜÕ∞º
QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `åxH˜ =∞^躌 `Õ_®ÜÕ∞ LO_»^xŒ `≥Å∞ã¨∞OÎ k. JÖÏ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl
QÆkÖ’ Ö’ÅHÍxfl QÆ_çÜ«∂~°OÖÏ LѨÜ≥∂yOK«∞HÀ=K«∞Û. Ã+ÖòÊùÖ’ ѨÙã¨ÎHÍÅ∞ ÃÑ_ç`Õ
Jq ZyiáÈ`åÜ«∞x ÉèÜ í ∞« Ѩ_#» Hõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ . QÀ_»H˜ xtÛO`«QÍ PŃ~üì Sxãì̈~Ú<£ Ѩ@O
`«yeOK«∞HÀ=K«∞Û. QÆ∞~°∞`åfixH˜ =∞^躌 ™ê~°∂áêºxfl. ã¨=∂#`åfixfl ã¨∂zOz#"å_»∞
PŃ~üì Sxãì̈~Ú<£. D ã¨∂„`«O P^è•~°OQÍ<Õ PÜ«∞# ™ê=∂#º ™ê¿ÑHõ`Δ å ã≤^•úO`åxfl
~°∂á⁄OkOKå_»∞.
J~Ú`Õ WHõ¯_» QÆ∞~°∞`åfixfl J^躌 Ü«∞#O KÕã#≤ #∂º@<£H,˜ QÔ beÜ≥∂H˜ `≥eÜ«∞x
"åã¨=Î O XHõ@∞Ok. QÆkÖ’ XHõ QÀ_» #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi# HÍOuˆ~Y J=`«e QÀ_»
g∞^Œ ZHõ¯_» Ѩ_∞» `ÀOk J#flk `«fi~°}O qÅ∞= g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. `«fi~°}O
`«‰Ωõ ¯=QÍ LO>Ë, HÍOu ã¨∂\˜QÍ „ѨÜ∂« }˜¿ãÎ ZHõ¯_» Ѩ_∞» `«∞O^À P aO^Œ∞=ÙH˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í
36
Ѩ_∞» `«∞Ok. `«fi~°}O Z‰õΩ¯=QÍ LO>Ë HÍOu ~ˆ Y ã¨~à° ◊ =∂~°Oæ #∞O_ç =∞iO`« Z‰õΩ¯=QÍ
=∞à◊√`¡ ∞« Ok. |Ü«∞\˜ #∞O_ç K«∂¿ã ѨijʼnõΩ_çH˜ D Ѩi}Ï=∞O HÍOu ~ˆ Y ã¨~à° ◊
=∂~°Oæ g∞^Œ QÆk `«fi~°}Ïxfl J^蕺~ÀÑ≤OK«_O» (superimposition) =Å¡ [~°∞QÆ∞`ÀO^Œx
JxÑ≤ã¨∞ÎOk.
HÍOu =∂~°Oæ Ö’ =∂~°∞Ê =zÛO^ŒO>Ë Jã¨Å∞ *Ϻq∞`Õ =∂iáÈ~ÚOk J#fl=∂@.
`«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl QÆkÖ’ =¸_»∞ HÍOu ~ˆ YÅ =Å¡ U~°Ê_»¤ „uÉè∞í [OÖ’ HÀ}ÏÅ
"≥Ú`«OÎ 180 _ç„wÅ Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. JÖψQ =$`«OÎ K«∞@∞ìH˘Å`«H,˜ "庙êxH˜
=∞^躌 x+¨ÊuÎ qÅ∞= π Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. WO`«=~°‰Ωõ `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl
=º=ã¨Å÷ H˜ Ju ã¨~à° "◊ ∞≥ #ÿ L^•Ç¨Ï~°}Åx =∂„`«"∞Õ K«∂âßO. HÍx ÃÑ#· K≥ÑÙ¨ ʉõΩ#fl
™ê~°∂Ѩº`å ã¨∂„`«O „áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Å÷ Ü≥ÚHõ¯ ZÖÏO\˜ K«Å<åÅÔH<· å =iÎã∞¨ OÎ k.
QÆ∞~°∞`åfixH˜, `«fi~°}ÏxH˜ =∞^躌 ã¨=∂#`åfixH˜ Ѩ~º° =™ê<åÅ∞ Uq∞\’ WѨÙÊ_»∞
K«∂_˘K«∞Û. `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl =º=ã¨Ö÷ ’ ™ê=∂#º QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«OÖ’ HõxÑ≤OK«x
Z<Àfl Ѩi}Ï=∂Å∞ HõxÑ≤OKå~Ú. HÍOuˆ~Y =OQÆ_O» , QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ <≥=∞‡kOK«_O»
"≥Ú^ŒÖˇ·# D Ѩi}Ï=∂Åhfl QÆ∞~°∞`«fi ˆHΔ„`«OÖ’ ‰õÄ_® HõxÑ≤™êÎÜ«∂? `«fi~°}ÏxH˜,
QÆ∞~°∞`åfixH˜ =∞^躌 áÈeHõ LO_»_"» ∞Õ HÍ^Œ∞, ~Ô O_ç\ ˜ Ѩi}Ï=∂Å∞ ã¨iã¨=∂#O Jx
J#∞HÀ=KåÛ?
Hˆ =ÅO `åi¯HõOQÍ K«∂¿ãÎ D ~Ô O_»∞ Ѩi}Ï=∂Å∞ ã¨iã¨=∂#O J<Õ J#∞HÀ"åÅx
JxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx P q+¨Ü∞« O HõzÛ`«OQÍ `ÕÅ∞ÛHÀ"åÅO>Ë „Ѩ`º« HõΔ „ѨÜ∂≥ QÆO KÕã≤
f~åeûO^Õ. =∞# K«∞@∂ì HõxÑ≤OKÕ Éè∫uHõ Ѩi}Ï=∂Åhfl, U q∞#Ǩ~ÚOѨÙÅ∞ ÖˉΩõ O_®,
F WOÃÑ#· Ãã^· •úOuHõ x~å‡}OÖ’ Wq∞_çáÈ"åÅx =∂#= "Õ∞^è㌠∞¨ û Ptã¨∞OÎ k. =∞#O
PtOz#@∞ìQÍ<Õ QÆ∞~°∞`åfixH˜ D H˘`«Î ÅHõΔ}ÏÅhfl L#fl@∞ì „Ñ¨Ü≥∂QÍÅ∞ ™êHõΔ ºO
K≥|∞`«∞<åfl~Ú. J~Ú`Õ `«fi~°}ÏxH˜, QÆ∞~°∞`åfixH˜ =∞^躌 D ã¨=∂#`«fi Ѩ~º° =™ê<åÅ∞
J`«ºÅÊ"≥∞#ÿ q. JO^Œ∞Hˆ "å\˜ HÀã¨O „Ѩ`ºÕ HõOQÍ "≥uH˜`Õ `«Ñʨ "å\˜x HõxÃÑ@ì_O»
gÅ∞Ѩ_»ÖË^Œ∞.
P Ѩi}Ï=∂Å∞ ZO`« JÅÊOQÍ LO\ÏÜ≥∂ XHõ J=QÍǨÏ# ~å=_®xH˜ F z#fl
L^•Ç¨Ï~°} K«∂^•ÌO. =ÚO^Œ∞QÍ JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ ѨijeOz# Ѩi„Éèqí ∞OKÕ "ÕkHõ<Õ
fã¨∞‰õΩO^•O.
"ÕkHõ HÀ}©Ü∞« "ÕQOÆ , ω, J~Ú`Õ, Hˆ O„^ŒO #∞O_ç r ^Œ∂~°OÖ’ L#fl, „^Œ=º~åt
m=1kg QÆÅ =ã¨∞= Î Ù g∞^Œ Ѩx KÕ¿ã JѨHˆ O„^Œ |ÅO qÅ∞=,

37
 Jx =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞
P =ã¨∞=Î Ùx Hˆ O„^ŒO #∞O_ç Ѩikè =^Œ‰Ì Ωõ fã¨∞‰õΩáÈ=_®xH˜ K≥Ü∂« ºeû# Ѩx
qÅ∞=
W = 1 r 2ω 2 (2)
2
Jx‰õÄ_® ã¨∞ÅÉèOí QÍ `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
WѨÙÊ_»∞ JO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ K≥ѨÙʉõΩ#fl '™ê~°∂Ѩº`å ã¨∂„`«O (equivalence
principle) ã¨Ç¨ Ü«∞O`À, D F J<Õ |ÅO QÆ∞~°∞`«fi H ˆ „Δ `« |ÅO`À ã¨=∂#=∞x, W
J<Õ qÅ∞= "ÕkHõ Hˆ O„^•xH˜ ѨikèH˜ =∞^躌 LO_Õ QÆ∞~°∞`«fi „¿Ñ+¨O (gravitational
potential) `À ã¨=∂#=∞x „ѨH\ õ O˜ K˘K«∞Û.Ð
WѨÙÊ_»∞ v "ÕQOÆ `À „ѨÜ∂« }˜OKÕ QÆ_Ü ç ∂« ~° HÍÅO <≥=∞‡kOKÕ QÆ∞}HõO,

( )
1
2
= 1− v 2
(3)
c2
Jx JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ K«∂âßO. ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ v qÅ∞=, HÍOu "ÕQOÆ c `À
áÈeÛ`Õ KåÖÏ `«‰Ωõ ¯= J#∞‰õΩO>Ë, ÃÑ#· WzÛ# QÆ∞}HÍxfl L*Ï˚~ÚOѨÙQÍ WÖÏ =ºHõOÎ
K≥Ü≥ÚºK«∞Û.
= 1 − 1 v 2 / c 2 + .... (4)
2
ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ ~Ô O_»= Ѩ^OŒ Hõ<åfl ÃÑ#· ∞#fl Ѩ^•Å∞ =∞s z#flq J=Ù`å~Ú
HÍ|\ì̃ "å\˜x x~°H¡ Δõ ºO K≥ÜÚ≥ ºK«∞Û.
WѨÙÊ_»∞ (2) x (4) Ö’ „ѨuHˆ ÑΔ ¿≤ ã,Î HÍÅO <≥=∞‡kOKÕ QÆ∞}HõO
= 1 − 1 (rω / c )
∧2
2
= 1 − W / C ∧2
J=Ù`«∞Ok. JO>Ë QÆ∞~°∞`«fi „¿Ñ+¨O qÅ∞= |\˜ì HÍÅO <≥=∞‡kOKÕ QÆ∞}HõO
=∂~°∞`«∞Ok J#fl=∂@. Éèí∂q∞ g∞^Œ Z`«∞Î ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ QÆ∞~°∞`«fi „¿Ñ+¨O
ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞O^Œx =∞#‰õΩ `≥Å∞ã¨∞. L^•Ç¨Ï~°}H˜ 1000 J_»∞QÆ∞Å∞ Z`«∞#Î fl SѶÖ≤ ò @=~ü
g∞^Œ LO_Õ QÆ_Ü ç ∂« ~°OÖ’x HÍÖÏxH˜, <ÕÅ g∞^Œ LO_Õ QÆ_Ü ç ∂« ~°OÖ’x HÍÖÏxH˜
=∞^躌 x+¨ÊuÎx `≥e¿Ñ QÆ∞}HõO qÅ∞=
38
 0.99999999999997
(Ѩ^=Œ ¸_»∞ `˘=Ú‡^Œ∞Å `«~∞° "å`« U_»∞) J=Ù`«∞Ok. JO>Ë ~Ô O_»∞ QÆ_Ü
ç ∂« ~åÅH˜
=∞^躌 ÃÑ^ŒQÌ Í `Õ_® ÖË^#Œ fl=∂@.
J^Õ Éèí∂q∞ LѨi`«ÖÏxH˜, ã¨∂~°∞º_ç LѨi`«ÖÏxH˜ =∞^茺 QÆ∞~°∞`«fi ¿Ñ+¨O
(gravitational potential difference) KåÖÏ Z‰õΩ¯=QÍ LO@∞Ok. Éè∂í q∞ g∞^Œ
QÆ_Ü
ç ∂« ~°O`À áÈe¿ãÎ ã¨∂~°∞º_ç g∞^Œ QÆ_Ü ç ∂« ~°O <≥=∞‡kOKÕ QÆ∞}HõO qÅ∞=
´0.9999995
(P~°∞ `˘=Ú‡^Œ∞Å `«~∞° "å`« 5)
HÍãÎ̈ ã¨∞xt`«"∞≥ #ÿ ѨiHõ~åÅ`À D áê\˜ `Õ_®x ã¨∞ÅÉèOí QÍ QÆ∞iÎOK˘K«∞Û. HÍx
D `Õ_®Åx H˘Å=_»O ZÖÏ?
ã¨∂~°∞º_ç LѨi`«ÅO g∞^Œ QÆ_çÜ«∂~åÅx ÃÑ\˜ì HÍÅx~°‚Ü«∞O K≥Ü«∞ºÉ’ÜÕ∞
âß„ãÎ̈"Õ`«ÎÅ∞ HÍÅO KÕ™êÎ~°x „Ѩ`ÕºH˜Oz K≥ѨÊ#Hõ¯ˆ~¡^Œ∞. JO^Œ∞‰õΩ =∞iO`« `≥e"≥·#,
Ѩ~ÀHõ"Δ ∞≥ #ÿ Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ L<åfl~Ú.
ã¨∂~°∞º_ç Ѩiã¨~åÅÖ’ =Oy# HÍOuˆ~Y
ã¨∂~°∞º_ç g∞^Œ QÆ_Ü ç ∂« ~åÅ∞ ÃÑ\ì̃ JHõ¯_ç HÍÅQÆux H˘eKÕ Ñ¨^uúŒ JÜÕ∞ºÑ¨x
HÍ^Œ∞. Éè∫uHõ âß„ãÎ̈"`Õ ÅΫ ∞ JO`«H<õ åfl `≥e"≥#· Ѩ^`úŒ ∞« Å∞ J=ÅOa™êÎ~∞° . ã¨∂~°∞º_ç
LѨi`«ÅO g∞^Œ qq^èŒ Ñ¨~=° ∂}∞=ÙÅ „ѨHOõ Ѩ#Åx =~°=‚ ∂xx (spectroscope)
ã¨Ç¨ Ü«∞O`À H˘Å=K«∞Û. P „ѨHOõ Ѩ#Åx Éè∂í q∞ g∞^Œ J"Õ Ñ¨^•~å÷ÅÖ’x Ѩ~=° ∂}∞=ÙÅ
„ѨHOõ Ѩ#Å`À áÈÅÛ=K«∞Û. ã¨∂~°∞º_»∞ g∞^Œ „ѨHOõ Ѩ#Å∞ ã¨∂„`«O (4) Ö’x QÆ∞}HõO
xˆ~tÌ Oz#O`« "Õ∞~°‰Ωõ <≥=∞‡kOKåe. JO>Ë P HÍOu ~°OQÆ∞ Z~°∞Ѩ٠k‰õΩ¯QÍ =∞~°Å∞`«∞Ok
J#fl=∂@. ^Œ$â◊º HÍO`«∞ÅÖ’ Z~°∞Ѩ٠~°OQÆ∞H˜ Ju `«‰Ωõ ¯= áœ#:ѨÙ#ºO (frequency)
LO^Œx, hÅÖ’Ç≤Ï`åxH˜ (violet) Jxfl\˜H<õ åfl Z‰õΩ¯= áœ#:ѨÙ#ºO LO^Œx =∞#H˜
`≥Å∞ã¨∞. ã≤^•úO`«O K≥ÑÊ≤ #@∞ìQÍ<Õ ã¨∂~°∞º_ç #∞O_ç =KÕÛ HÍOu HÍã¨OÎ `« 'Z„~° ÉÏi#@∞ì—
„ѨÜ∂≥ QÍÅÖ’ `≥eã≤Ok. ã¨∂~°∞º_ç q+¨Ü∞« OÖ’<Õ HÍHõ =∞iH˘xfl `å~°Å q+¨Ü∞« OÖ’
‰õÄ_® P 'J~°∞}–„ÉèOí â◊O— (red-shift) HõxÑ≤OzOk. ÃÑQ· Í P =∂~°∞ÊÅ∞ HõzÛ`«OQÍ
™ê=∂#º ™ê¿ÑHõΔ ã≤^•úO`«O x~°~‚ ÚOz#O`« "Õ∞~°̂H L<åfl~Ú. ã¨∂~°∞º_ç #∞O_ç =KÕÛ
HÍOuÖ’ J~°∞}–„ÉèOí â◊O [~°∞QÆ∞`ÀO^Œx `≥eâßHõ, JHõ¯_» LO_Õ JkèHõ QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«O
=Å¡ JHõ¯_ç „Ñ¨„H˜Ü∞« Åhfl <≥=∞‡kOKåÜ«∞#fl q+¨Ü∞« O ~°∂_èç J~ÚºOk.
P q^èOŒ QÍ ™ê=∂#º ™ê¿ÑHõΔ ã≤^•úO`«O JkèHõ QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«OÖ’ [~°∞QÆ∞`åÜ«∞#fl
~Ô O_»∞ Ѩi}Ï=∂Å (HÍÅO <≥=∞‡kOK«_O» , HÍOu ~ˆ Y =OQÆ_O» )Ö’ "≥Ú^Œ\ k˜ J~°∞}
39
„ÉèOí â◊O =Å¡ x[=∞x `≥eã≤Ok. WHõ ~Ô O_»=^≥#· HÍOu ~ˆ Y ^•i =∞àı¡ q+¨Ü∂« xH˜
=^•ÌO.
WO^•Hõ\ ˜ "Àº=∞<ÒHõx L^•Ç¨Ï~°}QÍ fã¨∞‰õΩO>Ë, JO^Œ∞Ö’x QÆk á⁄_»=Ù 'l—
J#∞‰õΩO^•O. P ^Œ∂~åxfl ^•@_®xH˜ HÍOuH˜ Ѩ>ìË ã¨=∞Ü«∞O,
T = I/c sec
J=Ù`«∞Ok. P ã¨=∞Ü«∞OÖ’ <ÒHõ g `«fi~°}O`À Hõ^∞Œ Å∞`ÀOk HÍ|\˜ì Jk ѨH¯õ H˜
[iˆQ ^Œ∂~åxfl (L) WÖÏ H˘Å=K«∞Û.
L = 1 gT 2 = 1 g l
2 2 c
( ) 2

P q^èOŒ QÍ HÍOu ѨH¯õ H˜ =∞àı¡ HÀ}Ïxfl (phi) ~ˆ _çÜ∞« #¡Ö’ WÖÏ =ºHõOÎ K≥ÜÚ≥ ºK«∞Û.
I 2
( )
phi = L = 1 gl / c 2 radians
ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ HÍOu QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „`«OÖ’ „ѨÜ∂« }˜Oz# ^Œ∂~°O, l, ZHõ¯= J=Ù`«∞#fl
H˘nÌ, Jk =∞o¡# HÀ}O qÅ∞= Z‰õΩ¯= J=Ù`«∂ LO@∞Ok. WHõ¯_» "Àº=∞<ÒHõ `«fi~°}O`À
ã¨=∂#"≥∞#ÿ g x, QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}OQÍ J#fi~ÚOK«∞HÀ"åe. ÃÑ· ã¨∂„`åxfl D QÆkH˜
=iÎOѨKãÕ ≤ HÍOu ~ˆ Y ZO`« =OQÆ∞`«∞O^À K«∂^•ÌO.
D QÆk á⁄_»=Ù 1000 cm J#∞‰õΩO^•O. Éèí∂q∞ g∞^Œ QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}O
g=981cm/s . HÍOu "ÕQÆO, c=3 X 10 cm/s. ÃÑ· ã¨∂„`«OÖ’ D qÅ∞=Åx
2 10

„ѨuˆHΔÑ≤¿ãÎ,
Phi = 1000 X 981/(2 X 3 X 3 X 10 ∧ 20 ) = 5 X 10-16 radians
JO`« `«‰Ωõ ¯= Éè^Ë •xfl H˘Å=_»O Jã¨OÉè=í O Jx "Õ̂~ K≥Ñʨ #Hõ¯~ˆ ^¡ ∞Œ . HÍ|\˜ì
Éè∂í q∞ g∞^Œ LO_Õ QÆ∞~°∞`«fi Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡ HÍOu ~ˆ Y kâ◊Ö’ =KÕÛ =∂~°∞Ê |Ǩï `«‰Ωõ ¯=
Jx J~°=÷ ∞=Ù`ÀOk. HÍx Q˘Ñ¨Ê ÉèÏ~°O QÆÅ ã¨∂~°∞º_ç Ѩiã¨~åÅÖ’ Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ "Õ~∞° .
ã¨∂~°∞º_ç LѨi`«ÅO g∞^Œ QÆ∞~°∞`«fi `«fi~°}O 27,400 cm/s . JO`ÕHÍHõ ã¨∂~°∞º_ç
2

QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `åxfl ^•@∞`«∂ HÍOu ~ˆ Y „ѨÜ∂« }˜OKÕ =∂~°Oæ ‰õÄ_® ÃÑ^Œ^Ì .Õ nxfl |\˜ì
ã¨∂~°∞º_ç ѨH¯õ #∞O_ç „Ñ¨Ü∂« }˜OKÕ HÍOu QÆ=∞# kâ◊Ö’ =KÕÛ Éè^Ë OŒ qÅ∞= 1.75arc-
secs Jx JOK«<å "Õâß~°∞. nx =Å¡ ã¨∂~°∞º_ç "≥#Hõ <ÕÑ^ ¨ ºŒä OÖ’ L#fl `å~°Å #∞O_ç
=KÕÛ HÍOu ã¨∂~°∞º_ç ѨH¯õ #∞O_ç „Ñ¨Ü∂« }˜ã∞¨ #Î flѨÙÊ_»∞ ^•i HÍãÎ̈ =∞à◊√`¡ ∞« Ok HÍ|\ì̃,
P `å~°Å ™ê÷<åÅ∞ HÍãÎ̈O`« ™ê÷#„ÉèOí â◊O J~Ú#@∞ì HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k. J~Ú`Õ ã¨∂~°∞º_ç
„ѨKO« _» HÍOuÖ’ `å~°Å #∞O_ç =KÕÛ q∞#∞‰õΩ q∞#∞‰õΩ HÍOux Hõ#∞HÀ¯=_»O Jã¨OÉè=í O

40
HÍ|\˜ì, ã¨∂~°º„QÆǨÏ}O [iˆQ ã¨=∞Ü«∞OÖ’<Õ D Ѩi}Ï=∂xfl QÆ∞iÎOK«_®xH˜
gÅ=Ù`«∞Ok. 1919Ö’ =zÛ# ã¨OѨÓ~°‚ ã¨∂~°º„QÆÇϨ } ã¨=∞Ü«∞OÖ’ ã¨~ü P~°~÷ ü Z_çO¤ QÆ<ì ,£
`«# |$O^ŒO`À KÕã#≤ ѨijÅ#ÅÖ’ ã¨∂~°º QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«O HÍOu ^•i =∞à◊§_»O
J<Õk x[=∞x `ÕeOk.
WѨÙÊ_»∞ HÍÖÏÜ«∞`«#O =OѨ٠uiˆQ q+¨Ü∂« xH˜ =∞m¡ =^•ÌO.
HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=„Hõ`#« ∞ `≥e¿Ñ Sxãì̈~Ú<£ ã¨g∞Hõ~}
° O
WѨÙÊ_»∞ =∞m¡ =OѨ٠uiy# PHÍâ◊O q+¨Ü∂« xH˜ =^•ÌO. `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl
„áê=∂}˜Hõ =º=ã¨Å÷ Ö’x *Ϻq∞u, Ü«¸H˜_¡ Ü ç ∞« <£ *Ϻq∞u Hõ<åfl aè#flOQÍ LO@∞O^Œx,
JÖÏO\˜ =º=ã¨Ö÷ ’x PHÍâ◊O =OѨ٠uiy L#fl@∞ì J#∞HÀ"åÅx JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞
J#∞‰õΩ<åflO. =∞i QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«O `«fi~°}O K≥O^Œ∞`«∞#fl =º=ã¨`÷ À ã¨=∂#O HÍ|\ì̃,
QÆ∞~°∞`«fi Hˆ „Δ `«O J<Õk =OѨ٠uiy# HÍÖÏÜ«∞`«# Éè∫uHõ Jaè=ºHõÎ ~°∂ѨOQÍ K≥ÑÙ¨ ÊHÀ"åeû
LO@∞Ok. HÍ|\˜ì XHõ aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=OѨ٠P Ѩiã¨~åÅÖ’ „^Œ=º~åt
qãÎ̈~} ° g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ç LO@∞Ok. ÉèÏ~°"∞≥ #ÿ =ã¨∞=Î ÙÅ ã¨g∞ѨOÖ’ HÍÖÏÜ«∞`«#O
=∞iO`«QÍ =OѨ٠uiy LO@∞Ok. J~Ú`Õ HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=OѨÙH˜ „^Œ=º~åâ◊√Å
qã¨~Î }° H˜ =∞^躌 ã¨O|O^è•xfl `≥e¿Ñ QÆ}`˜ O« KåÖÏ ã¨OH˜+¡ Oì¨ QÍ LO@∞Ok. P ã¨∂HΔ͇Åhfl
WHõ¯_» q=iOK«É’=_»O ÖË^Œ∞. J~Ú`Õ =OѨÙ, ÖË^• =„Hõ`« (curvature) x
x~°fizOK«_®xH˜ XHõ ã¨OYº HÍ^Œ∞, Ѩk ã¨OYºÅ ã¨=Ú^•Ü«∂xfl "å_»`å~°∞. D Ѩk
ã¨OYºÅ ã¨=Ú^•Ü«∂xfl g μν J<Õ QÆ}`˜ « zǨÏflO`À ã¨∂z™êÎ~∞° . ™êO„Ѩ^•Ü«∞Hõ Éè∫uHõ
âß„ãÎ̈OÖ’ ZÖÏÔQ`· Õ QÆ∞~°∞`«fi „¿Ñëêxfl (gravitational potential) W J<Õ UÔH#· ã¨OYº
(scalar, Jkâ◊)`À ã¨∂z™êÎ~À, ™ê=∂#º ™ê¿ÑHõΔ âß„ã¨OÎ Ö’ JO^Œ∞‰õΩ „Ѩ`åº=∂flÜ«∞OQÍ
D g μν x "å_»`å~°∞. J^Õ q^èOŒ QÍ „Ѩf aO^Œ∞=Ù =^ŒÌ =„Hõ`x« Rμν J<Õ Ñ¨k
=„Hõ`å "庙ê~å÷Å`À (radii of curvature) ã¨∂z™êÎ~∞° . P =„Hõ`å "庙ê~å÷ÅH©,
„^Œ=º ~åt qãÎ̈~} ° H© =∞^躌 ã¨O|O^è•xfl D H˜Ok ã¨g∞Hõ~} ° O`À =ºHõOÎ K≥ÜÚ≥ ºK«∞Û,
1
Rμν − g μν R = − kTμν (9)
2
° OÖ’ T „^Œ=º~åt qãÎ̈~}
ÃÑ· ã¨g∞Hõ~} uv
° g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok.
WHõ LѨ<åºã¨O =ÚyOѨÙH˜ =ã¨∞<Î åfl#∞. D ã¨O^Œ~ƒ° Où Ö’ ÃÑ#· WzÛ# ã¨g∞Hõ~} ° O
(9) Ü≥ÚHõ¯ H˘xfl Pã¨HHÎ̃ ~õ "° ∞≥ #ÿ Ѩ~º° =™ê<åÅx K«iÛOK«^ÅŒ K«∞‰õΩ<åfl#∞. „^Œ=º~åt

41
ã¨=∞OQÍ qãÎ̈iOz L#fl PHÍâ◊OÖ’ HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=„Hõ`« ‰õÄ_® „Ѩf KÀ@ XˆHÖÏ
LO@∞O^Œx PtOK˘K«∞Û. L^•Ç¨Ï~°}H˜ JO`«iHõOΔ JO`å `å~°Å∞, `å~å=º=ã¨Å÷ ∞
qãÎ̈iOz L<åfl~Ú HÍ|\ì̃, `å~°Å ã¨g∞ѨOÖ’ J`«ºkèHõ =„Hõ`Å« ∞ L<åfl, |$ǨÏ`«~Î °
™ê÷~ÚÖ’ JO`«iHõOΔ „Ѩf KÀ@ XˆH =„Hõ`#« ∞ Hõey LO@∞O^Œx TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û.
J~Ú`Õ D =„Hõ`« ZÖÏ LO@∞Ok J<Õk ÃÑ#· WzÛ# ã¨g∞Hõ~} ° O (9) Ü≥ÚHõ¯ ™ê^è#Œ Å
(solutions) g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ ∞» `«∞Ok. WHõ¯_» Z<Àfl qaè#fl"≥∞#ÿ ™ê^è#Œ Å∞ gÅ=Ù`å~Ú.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ ^è#Œ =„Hõ`« (positive curvature) L#fl JO`«iHõOΔ J~Ú`Õ, qâ◊fiO
^•xÖ’ Jk F |OuÖÏ =¸ã¨∞‰õΩáÈ`«∞Ok. JÖÏO\˜ qâßfixH˜ Ѩiq∞`«"∞≥ #ÿ PÜ«∞`«#O
(volume) LO@∞Ok. JO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ qâßfixH˜ „Ѩf KÀ@ ~°∞} =„Hõ`« (negative
curvature) LO>Ë qâ◊fiO ZÅ¡Å∞ ÖˉΩõ O_® J#O`«OQÍ qã¨i Î ã¨∞OÎ k.
ÃÑ#· WzÛ# ã¨g∞Hõ~} ° O (9) H˜ =∞~À Ѩ~º° =™ê#O ‰õÄ_® LOk. JÖÏO\˜
=„Hõ"∞≥ #ÿ JO`«iHΔÍÅ∞ ã≤~÷ O° QÍ "åºHÀzã¨∂<Î À, ã¨OHÀzã¨∂<Î À LO_Õ J=HÍâ◊O LOk.
JO>Ë JÖÏO\˜ qâ◊fiOÖ’x =ã¨∞=Î ÙÅhfl XHõ ^•#∞flO_ç XHõ\ ˜ ^Œ∂~°OQÍ [iyáÈ=_»"∂≥ ,
ÖËHõ Jhfl XHõ ^•<˘flHõ\ ˜ ã¨g∞Ñ≤OK«_"» ∂≥ [~°∞QÆ∞`«∞Ok. JO`Õ HÍHõ Ѩiq∞`« PÜ«∞`«#O
Hõey, =¸ã¨∞‰õΩáÈ~Ú L#fl qâßfiÅÖ’ ã¨OHÀK«, "åºHÀKåÅ∞ HÍÖÏ#∞QÆ`O« QÍ Ñ¨^ÑÕ ^¨ Õ
[~°∞QÆ∞`åÜ«∞x ‰õÄ_® ÃÑ· ã¨g∞Hõ~} ° O K≥ÑÙ¨ `«∞Ok. JÖÏO\˜ „ѨÑO¨ KåÅ<Õ ã¨ÊOkOKÕ
„ѨÑO¨ KåÅ∞ (pulsating worlds) JO\Ï~°∞. WO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ ~°∞} =„Hõ`« Hõey#
qâßfiÅ∞ âßâ◊fi`« ã¨OHÀK« ã≤u÷ Ö’<À, âßâ◊fi`« "åºHÀK« ã≤u÷ Ö’<À LO\Ï~Ú.
ÃÑ· ã¨g∞Hõ~}
° O ã¨∂zã¨∞#Î fl qq^èŒ ™ê^躌 `«ÅÖ’ Uk =∞#O „Ѩã∞¨ `Î O« LO@∞#fl
qâ◊fiO`À ã¨iáÈ`ÀOk J#fl q+¨Ü∂« xfl Hˆ =ÅO QÆ}`˜ « qâı+¡ } ¨ `À `ÕÅÛÖËO. JO^Œ∞‰õΩ
YQÀà◊ q*Ï˝<åxfl ã¨O„ѨkOKåe. P q+¨Ü∂« Åx WHõ¯_» K«iÛOK«É’=_»O ÖË^∞Œ . J~Ú`Õ
XHõ¯\˜ =∂„`«O K≥|∞`å#∞. YQÀà◊ "≥*· Ï˝xHõ P^è•~åÅ „ѨHÍ~°O =∞# qâ◊fiO "åºHÀz™ÈÎOk.
J~Ú`Õ P "åºHÀK«O ZѨÊ\˜HÔ <· å uiy ã¨OHÀK«OQÍ =∂~°∞`«∞O^• J#fl q+¨Ü∞« O
WѨÊ\˜H© `ÕÅx ã¨=∞㨺QÍ q∞yeáÈ~ÚOk.
ã¨ÊOkOKÕ qâ◊fiO
P ~ÀA ~å„u ã¨∞Éσ~å=Ù Éè’[#O KÕ^•Ì=∞x `«#∞ LO@∞#fl Ǩϟ@ÖòÖ’
~Ô ™êì~Ô O\òH˜ "≥àÏ¡_∞» . JHõ¯_» `«#H˜ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° , J`«_ç QÍ~åŠѨ\ ì˜ =∞m¡ ^Œ~≈° #O WKåÛ~°∞.
=ÚQÆ∞æ~°∂ XHõ >Ë|∞Öò =^ŒÌ ‰õÄ~°∞Û<åfl~°∞. QÆ∞~°∞`«fiO, HÍÖÏÜ«∞`«#O, K«`«∞i‡fÜ«∞
qâ◊fiO JO@∂ U^À qz„`«"∞≥ #ÿ ™⁄^Œ ÃÑ_»∞`«∞<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° . =∞^躌 =∞^躌 Ö’ Q˘O`«∞

42
`«_∞» ѨىõΩ<ÕO^Œ∞‰õΩ PÜ«∞# QÍ¡ã∞¨ JO^Œ∞‰õΩ#flѨÙÊ_»ÖÏ¡, ‰õÄ`«∞~°∞ `«# ÃÑ~ÚO\˜OQÆ∞Å
QÆ∞iOz =∞ˆ~^À 'z„`«—"≥∞#ÿ ~˘^Œ ÃÑ_»∞`ÀOk. JÖÏ Hõx qx Z~°∞QÆx suÖ’ `«O„_ç
‰õÄ`«∞o¡^~ÌŒ ∂° KÕã#≤ Ѷ∞¨ ’+¨} qx qx JÅã≤áÈ~Ú# ã¨∞Éσ~å=Ù <≥=∞‡kQÍ HÍm¡_∞» Û‰õΩO@∂
`«# QÆkH˜ =KÕÛã¨iH˜ J~°~÷ å„u J~ÚºOk. WHõ |@ìÅ∞ ‰õÄ_® =∂~°∞ÛHÀ‰õΩO_® "≥Ú^Œ∞QÌ Í
=∞OK«O g∞^Œ Ѩ_ç x„^ŒáÈÜ«∂_»∞.
HõÅQÍѨÙÅQÆOQÍ HõÅÅ∞ =ã¨∞<Î åfl~Ú. `åºQÆÜ∞« º QÍ~°∞ `«∞áêH˜ Ѩ@∞ì‰Ωõ x _ç+μ¨ ¬O
_ç+μ¨ ¬=∞‡x QÍÖ’¡H˜ ¿ÑÅ∞ã¨∞OÎ >Ë, =_»QàÆ Ö¡◊ Ï =i¬ã∞¨ #Î fl `«∂\ÏÅx [#~°Öò HõiÜ«∞ѨÊ
U~°∞‰õΩO@∞<åfl_»@. JO`«Ö’ ÖÏÖò |ǨÏ^Œ∂~ü âß„ã≤Î "≥∂@∞QÍ F `«∂\Ï ÖωõΩ¯x ^•x
~ Ωõ ¯# =∞\ì̃Ö’ <å\Ï_»@. Jk W>Ëì "≥ÚÅÔHuÎ, ѨKÛ« x á⁄^ŒQÍ =∂~°QÍ, JO^Œ∞Ö’Oz
=∞^è∞Œ ÉÏÅ ÖÏO\˜ qiÉÏŠѨÙ\˜ì Hõ} Δ OÖ’ <ÕÅ ~åeO^Œ@! Jk K«∂ã≤# Hõ~∞° }N
É’~°∞=∞x U_çÛ É’Öˇ_∞» Ѩ^•ºÅ∞ ~åâß@ì. JriÎ KÕã∞¨ O@∞Ok. ÖˉΩõ O>Ë WO`« =∞Ok
H˜iâÎ +ı μ¨ Å∞ Hõ@Hì @
õ ∞ì‰Ωõ x WÖÏ...? D ã≤x=∂ WÖψQ ™êy`Õ Ñ≤KÛ≥ ‰õΩ¯`«∞O^Œx Hõà√◊ ¡
`≥iKÕâß_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. H˜O^Œ `«_qç ∞ K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë J`«_ç =∞OK«O Uq∞\’ H˘`«QÎ Í
JxÑ≤OzOk. J`«_»∞ WO`«‰õΩ =ÚO^Œ∞ `«∂e Ѩ_»¤ ǨÏOã¨`«∂eHÍ `«ÅÊO HÍ^Œk.
QÆ\ ˜ìQÍ ~å~ÚÖÏ LOk. ~å~ÚÖÏ UO Y~°‡! x[OQÍ ~åÜÕ∞. "åºã¨O F =ÚÃÑ·Ê
J_»∞QÆ∞Å LO@∞O^Õ"∂≥ . U Pã¨~å ÖˉΩõ O_® JO`«iHõOΔ Ö’ `ÕÖ’ÎOk. P ~å~Ú g∞^Œ
JHõ¯_»H¯õ _» <åK«∞ Ѩ\ ì̃ LOk. JHõ¯_»H¯õ _» ~åuÖ’ peHõÖ’¡Oz z#fl z#fl "≥ÚHõ¯Å∞
á⁄_»∞K«∞‰õΩ =ã¨∞<Î åfl~Ú. ~åu K«∞@∂ì L#fl QÍÖ’¡ ÉÏQÍ ^Œ∞=Ú‡ LOk. ^ä•~ü Z_®iÖ’x
^Œ∞=∂~åÅÖ’ ‰õÄ_® WO`« ^Œ∞=Ú‡ ZѨÙÊ_»∂ K«∂àı¡^Œ∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. U^À =∞ã¨Hõ
"≥Å∞`«∞~°∞Ö’ ~åu g∞^Œ JOâßÅ∞ Jqã¨Ê+¨Oì QÍ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. Ѩk J_»∞QÆ∞Å∞ q∞Oz
Ug∞ HõxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . K«∞@∞ìÑH¨ ¯õ Å JѨÙÊ_»ÑÙ¨ Ê_»∞ ^ŒÉò ^ŒÉò =∞#fl K«ÑÙ¨ Ê_»∞`À ÃÑ·
#∞O_ç ~åà◊√¡ HÍÉ’Å∞ H˜O^Œ Ѩ_∞» `«∞<åfl~Ú. Wq HÍHõ JÅ¡O`« ^Œ∂~°OÖ’ `«# Hõ<åfl
HÍã¨Î ÃÑ^ŒÌ ~åà◊√¡ QÍÖ’¡ `ÕÅ∞`«∂ HõxÑ≤OKå~Ú. Ѩiã≤÷u H˜¡+¨ìOQÍ LO^Œx J~°÷O
KÕã∞¨ HÀ=_®xH˜ J`«_Hç ˜ ZO`À ¿ãѨ٠Ѩ@Öì ^Ë ∞Œ . J`«_∞» JO`«=~°‰Ωõ xOKÀ_®xH˜ uѨÊÅ∞
Ѩ_∞» #Î fl ~åu g∞^Œ #∞O_ç *Ïi Ѩ_`ç Õ H˜O^Œ JQÍ^èOŒ ZO`« ^Œ∂~°OÖ’ LO^À `≥b^Œ∞.
K«∂™⁄¿ãÎ áÈ~ÚO^Õ=ÙO^Œx "≥∞Å¡QÍ áê‰õΩ¯O@∂ ~åu JOK«∞ =~°‰Ωõ "≥o¡ `˘Oy K«∂âß_»∞.
Ѩ_»`å##∞‰õΩ<åfl_»∞ QÍx ZO^Œ∞KÕ`«<À 㨿ãq∞~å Ѩàı¡^Œ∞. ~å~Ú ''H˜O^ŒH˜—— "≥o¡<å
~å~ÚH˜ |e¡ÖÏ JO\˜ÃÑ@∞ì‰Ωõ <Õ L<åfl_»∞. JÖÏ _Õ‰Ωõ ¯O@∂ ~å~Ú K«∞@∂ì F áê=Ù
=O`«∞ „Ѩ^HŒ } Δ̃ KÕâß_»∞. J^ÕO z„`«"∂≥ QÍx ZHõ¯_® P ~åux "≥∂ã¨∂Î ã¨OÎ ÉèÏÅ∞
QÍx, =∞ˆ~ q^è"Œ ∞≥ #ÿ P^è•~°O QÍx HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . JO`«Ö’ P =∞ã¨Hõ =∞ã¨Hõ HÍOuÖ’
F ã¨∞Ѩiz`«∞_»∞ HõxÑ≤OKå_»∞.
43
 ''„ѨÑO¨ K«O ZO`« z#flk!—— Jx =∞#ã¨∞Ö’<Õ J#∞‰õΩ<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
P =zÛ#"å_»∞ Z=~À HÍ^Œ∞, `«# z~°HÍÅ q∞„`«∞_»∞ – „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° ! xÅ∞"≥`∞« Î
=∞x+≤ Z^Œ∞~°∞QÍ xOK«∞x, `«Å =OK«∞‰õΩx, `«# áêÔH\ò |∞H±Ö’ U^À <À@∞û
~åã¨∞‰õΩO@∞<åfl_»∞.
ã¨∞Éσ~å=Ù =∞#ã¨∞Ö’ "≥∞Å¡QÍ =∞|∞ƒÅ∞ q_»™êQÍ~Ú. ã¨∂~°∞º_ç K«∞@∂ì L#fl
JO`«iHõΔOÖ’ ã¨OK«iOKÕ F ÃÑ^ŒÌ~å~Ú Éèí∂q∞ Jx z#flѨÙÊ_»∞ K«^Œ∞=Ù‰õΩ#fl@∞ì
QÆ∞~˘ÎzÛOk. Éè∂í q∞H˜ W~°∞ѨH¯õ Å ~Ô O_»∞ ^è$Œ "åÅ∞ L#fl@∞ì ÉÁ=∞‡Ö’¡ K«∂ã≤# *Ï˝ÑH¨ Oõ .
WѨÙÊ_»∞ `«#∞ L#fl ~å~Ú ‰õÄ_® Éè∂í q∞ ÖÏO\˜^,Õ HÍx JO`« Hõ<åfl KåÖÏ z#flk.
J~Ú`Õ `«#∞ LO@∞#fl D z<åfli Éè∂í q∞ g∞^Œ [<åÉèÏ W^Œ~Ì̂ – `«#∞, F Kå^ŒãÑÎ̈ Ù¨
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° ! ǨÏ=∞‡Ü«∞º! WHõ ÉèÜ
í ∞« O ÖË^∞Œ . *Ïi Ѩ_áç ÈÜÕ∞ „Ѩ=∂^ŒO ÖË^∞Œ .
''QÆ∞_£ =∂iflOQ∑ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü QÍ~°∞!—— „á⁄ÃÑ㶠~¨ Hü ˜ ^蕺#ÉèOí QÆO KÕã∂¨ ΠѨÅHõiOKå_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù.
''WHõ¯_» =∂iflOQ∑Å∞ ÖË=Ù `«=Ú‡_»∂,—— `«Å ÃÑHÔ· uÎ L^•ã‘#OQÍ J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü
''ZO^Œ∞HõO>Ë WHõ¯_» ã¨∂~°∞º_»∞ ÖË_∞» . XHõ¯ `å~°Hõ ‰õÄ_® ÖË^∞Œ . <å J^Œ$+ì̈O ÉÏ=ÙO_ç
WHõ¯_» ~åu g∞^Œ U"À ~°™êÜ«∞# K«~º° Å∞ [~°Q_Æ O» =Å¡ HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠"åºHÀKåxfl
QÆ=∞xOK«_®xH˜ gÅ=Ù`ÀOk,—— JO@∂ uiy `«# ѨÙã¨HÎ õ ~°K#« Ö’ Ѩ_®¤_∞» .
ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ J`«_∞» L#fl Ѩiã≤u÷ ÉÁuÎQÍ #K«ÛÖË^∞Œ . J`«_∞» LO@∞#fl „ѨÑO¨ K«OÖ’
L#flk W^Œ~Ì O° >Ë W^Œ~Ì ∞° ! P W^Œ~Ì À¡ XHõiH˜ ѨÙãÎ̈HÍÅ∞ `«Ñʨ =∞#∞+¨μÅ∞ Ѩ_~» ∞° ! JO`«Ö’
F ~åÖË Lů J`«_ç ÉÏ^èŒ J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩx ™êÜ«∞O KÕãO≤ k. ZHõ¯_ç#∞Oz =zÛO^À
U"≥∂ F Lů â◊~O° ÖÏ ^Œ∂ã¨∞H˘ã¨∂Î „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü KÕuÖ’ L#fl ѨÙãÎ̈HÍxfl ZQÆ~Q° ˘\ì̃Ok.
P ѨÙ㨡HõO eѨÎÖ’ ѨÖÏÜ«∞# "ÕQÍxfl KÕ~°∞‰õΩx `«=∞ z<åfli Ö’HõO #∞O_ç
^Œ∂~°=∞~ÚºOk.
''JÜ≥∂! ѨÙã¨HÎ Oõ áÈ~ÚO^Õ! =∞i ~å^•?—— *Ïe XÅHõÉ’ã¨∂Î J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
HÍãÎ̈ HõãQ≤ Í. ''ZO^Œ∞‰õΩ ~å^Œ∞?—— z~°∞#=Ùfi #=Ùfi`«∂ J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''‰õΩHõ¯ Ñ≤ÅÖ¡ Ï
uiQ˘ã¨∞OÎ k. q+¨Ü∞« O Uq∞@O>Ë „Ѩã∞¨ `Î O« =∞#O LO@∞#fl qâ◊fiO J#O`« qâ◊fiO
HÍ^Œ∞. z#flѨÙÊ_»∞ g∞~°∞ |à’¡ K«^∞Œ =Ù‰õΩx LO\Ï~°∞. qâ◊fiO J#O`«OQÍ LO@∞O^Œx,
ã¨=∂O`«~° ~ˆ YÅ∞ ZѨÊ\˜H˜ HõÅ==x. HÍx Jk `«H¯˜ # =∂#"åo rqã¨∞#Î fl qâ◊fiO
q+¨Ü∞« OÖ’ ZÖÏÔQ`· Õ x[O HÍ^À, =∞#O L#fl D HÍã¨Î z#fl ÃãA · qâ◊fiOÖ’ ‰õÄ_®
x[O HÍ^Œ∞. P qâ◊fiO x[OQÍ<Õ KåÖÏ ÃÑ^ŒkÌ . âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ JOK«<å „Ñ¨HÍ~°O ^•x
Ѩi=∂}O– 10,000,000,000,000,000,000,000 "≥∞ÿà◊√¡. =∞# ÖÏO\˜
44
=∂#==∂„`«∞Å ^Œ$+≤Öì ’ Jk x[OQÍ J#O`«O J<Õ J#∞HÀ"åe. JÖÏO\˜ qâ◊fiOÖ’
<å ѨÙã¨ÎHõO H˘@∞ì‰õΩáÈ~ÚOk. JO>Ë Jk uiy ~å=_®xH˜ KåÖÏ KåÖÏ HÍÅO
Ѩ_∞» `«∞Ok. HÍx WHõ¯_» Ѩiã≤u÷ H˘OK≥O aè#flO. WO^•Hõ P ~å~Ú <å KÕuÖ’x
ѨÙãÎ̈HÍxfl ZQÆ~Q° ˘@ì‰õ =ÚO^Õ =∞# D z#fl qâ◊fi "åºã¨O S^Œ∞ "≥∞àÿ x¡◊ JOK«<å
"Õâß#∞. ÃÑQ· Í Wk ‰õÄ_® "ÕQOÆ QÍ "åºHÀz™ÈÎOk. HÍ|\ì̃ J~°QOÆ @ uiˆQ֒Ѩ٠ѨÙãÎ̈HOõ
=zÛ <å KÕuÖ’ "åÅ∞`«∞Ok K«∂ã¨∞OÎ _»∞.——
''JO>Ë...—— q+¨Ü«∂xfl ri‚OK«∞HÀ_®xH˜ „Ѩܫ∞uflã¨∂Î <≥=∞‡kQÍ J_çQÍ_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù, ''P„¿ãeì Ü«∂ Pk"åã¨∞Å∞ "å_Õ |∂=∞~åOQ∑ÖÏ g∞ ѨÙã¨HÎ Oõ , =ÚO^Œ∞‰õΩ
áÈ`«∞#fl^ŒÖÏ¡, ~ Ωõ # "≥#H˜¯ uiy =∞m¡ g∞ =^ŒHÌ ˜ =ã¨∞OÎ k JO\Ï~å?——
''JÜ≥∂º! Wk JÖÏ HÍ^Œ∞,—— ÖˇHÛõ ~°∞ ѶH¨ ¯© Ö’ K≥ÑÙ¨ ÊH˘KåÛ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''WHõ¯_»
x[OQÍ UO [~°∞QÆ∞`ÀO^À J~°O÷ HÍ"åÅO>Ë Éè∂í q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LO^Œx `≥eÜ«∞x F
„áêp# „y‰õΩ áœ~°∞}˜‚ TÇ≤ÏOK«∞‰õΩO^•O. <Õ~∞° QÍ L`«~Î ° kâ◊Ö’ =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÆ=∞x
J`«QÍ_»∞ =∞~˘Hõ_Hç ˜ P^ÕâO◊ WKåÛ_»∞ J#∞‰õΩO^•O. P ~Ô O_»= =ºH˜Î JÖψQ |Ü«∞Å∞^Õi
H˘O`« HÍÅO `«~∞° "å`« ^ŒH} Δ̃ O "≥Ñ· Ù¨ #∞O_ç J^Õ ã¨Ö÷ ÏxH˜ KÕ~∞° HÀ=_»O K«∂ã≤ =∞#
„w‰õΩ =ºHÎ̃ Pâ◊Û~°ºáÈ`å_»∞. „áêp# „w‰õΩÅH˜ Éè∂í q∞ QÆ∞O„_»OQÍ LO^Œx `≥eÜ«∞^Œ∞.
Éè∂í q∞ K«∞@∂ì „Ñ¨^HŒ } Δ˜ K≥Ü∞« º_»O JO>Ë UO\’ "åà◊H¡ ˜ `≥eÜ«∞^Œ∞. HÍ|\˜ì |Ü«∞Å∞^Õi#
KÀ\˜H˜ uiy =zÛ# =ºH˜xÎ K«∂ã≤ ^•i `«ÑÊ≤ # ÉÏ@™êˆ~"≥∂ J#∞‰õΩO\Ï_»∞. HÍx D
ÉÏ@™êi ^•i `«Ñʨ ÖË^∞Œ . ã¨∂\˜QÍ Hõx+ì̈ ^Œ∂~°O QÆÅ =∂~åæ# =ÚO^Œ∞‰õΩ ™êQÍ_»∞.
=ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ "≥Ú^Œ\ H˜ ˜ =KåÛ_»∞. HÍ|\ì̃ <å ѨÙãÎ̈HÍxH˜ ‰õÄ_» J^Õ [~°∞QÆ∞`«∞Ok.
=∂~°æ =∞^躌 OÖ’ =∞m¡ U ~åÜ≥∂ ^•xfl `åѨ٠`«#flHõáÈ`Õ `«Ñʨ . W^Œ∞QÀ D ɡ<· À‰õΩºÅ~üûÖ’
K«∂_»∞, ZHõ¯_≥<· å HõxÑ≤™ÈÎO^Õ"∂≥ .——
ã¨∞Éσ~å=Ù JÖψQ ɡ<· À‰õΩºÅ~üû Ö’Oz K«∂âß_»∞. K«∞@∂ì ÉÏQÍ ^Œ∞=Ú‡QÍ LO_»_O»
=Å¡ ^Œ$â◊ºO ã¨Ê+ì̈OQÍ ÖË^∞Œ . HÍx *Ï„QÆ`QΫ Í K«∂¿ãÎ JÅ¡O`« ^Œ∂~°OÖ’ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü <À\ò
|∞H± HõxÑ≤OzOk. HÍh HõxÑ≤Oz# „Ѩf =ã¨∞Î=Ù K«∞@∂ì F QÆ∞ÖÏa~°OQÆ∞ HÍOu
HõxÑ≤OK«_O» J`«_Hç ˜ Pâ◊Û~°ºO HõeyOzOk. ^Œ∂~°O #∞O_ç `«# "≥Ñ· Ù¨ QÍ H˘@∞ìH˘ã¨∞#Î fl
ѨÙã¨HÎ ÍxH˜ ‰õÄ_® JÖÏO\˜ HÍOu LOk.
''HõxÑ≤OzOk!—— L`åûǨÏOQÍ JiKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''g∞ ѨÙãÎ̈HOõ HõxÑ≤OzOk.
HÍx J^ÕO\˜? ^ŒQ~æÆ ° J=Ù`«∞#fl H˘nÌ JÖÏ J=∂O`«OQÍ ÃÑiyáÈ`ÀO^ÕO?——
''ÖË^∞Œ , ÖË^∞Œ ,—— q=iã¨∂Î J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° . ''ѨÙãÎ̈HOõ "≥#H˜¯ ~å=_»O ÖË^∞Œ .
Jk ^Œ∂~°O J=Ù`ÀOk. HÍx JÖÏ ÃÑ^Œ^Ì =Œ Ù`«∞#fl@∞ì HõxÑ≤OK«_®xH˜ HÍ~°}O "Õ~ˆ
45
LOk. ^•x K«∞@∂ì L#fl QÀmÜ«∞"≥∞#ÿ (spherical) HÍÖÏÜ«∞`«#O F Hõ@HõO (lens)ÖÏ
Ѩx KÕã≤ =ã¨∞=Î Ù ÃÑ^ŒkÌ QÍ HõxÑ≤OKÕ@∞ì KÕ™ÈÎOk. Wk J~°O÷ HÍ=_®xH˜ =∞m¡ =∞#
„áêp# „w‰õΩ =ºH˜xÎ L^•Ç¨Ï~°}QÍ fã¨∞‰õΩO^•O. U^À q^èOŒ QÍ =∞#O HÍOu Éè∂í q∞
=OѨÙx J#∞ã¨iã¨∂Î „Ѩãi¨ OKÕ@∞ìQÍ KÕâßO J#∞‰õΩO^•O. „áêp# „w‰õΩ =ºHÎ̃ Hõ^ÖŒä ’
ÖÏQÍ<Õ XHõ =ºH˜Î =∞# #∞O_ç |Ü«∞Å∞^Õi XHõ „Ѩ`ÕºHõ kâ◊Ö’ #_»∞ã¨∂Î "≥àÏ¡_»∞
J#∞‰õΩO^•O. JѨÙÊ_»∞ `«y#O`«QÍ â◊H=Î̃ O`«"∞≥ #ÿ ɡ<· À‰õΩºÅ~üû LѨÜ∂≥ yOz JÖÏ
|Ü«∞ÖËiÌ "≥o#¡ =∞x+≤x, J`«_∞» Éè∂í q∞ g∞^Œ ZHõ¯_»∞<åfl, =∞#O L#fl KÀ\˜ #∞O_ç
Hõ^ÅŒ ‰õΩO_® K«∂_˘K«∞Û. Éè∂í q∞ g∞^Œ ~ˆ MÏOâßÅ∞ (longitudes) XHõ ^è$Œ =O =^ŒÌ
|Ü«∞ÖËiÌ , "Õ~∞° Ѩ_,ç ~Ô O_»= ^è$Œ =O =^ŒÌ uiy HõÅ∞ã¨∞‰õΩO\ÏÜ«∞x =∞#H˜ `≥Å∞ã¨∞.
WѨÙÊ_»∞ =∞#O XHõ ^è$Œ =O =^ŒÌ xOK«∞x ɡ<· À‰õΩºÅ~üû Ö’Oz K«∂ã¨∞<Î åflO J#∞‰õΩO^•O.
=∞# =^ŒÌ #∞O_ç |Ü«∞ÖËiÌ XHõ =ºHÎ̃ Éè∂í =∞^躌 ~ˆ Y kâ◊QÍ #_»∞ã¨∞<Î åfl_»∞. =∞#O
^Œ∂~°O J=Ù`«∞#fl P =ºHÎ̃x QÆ=∞xã¨∞<Î åflO. ^Œ∂~°O J=Ù`«∞#fl H˘kÌ P =ºHÎ̃ „Hõ=∞OQÍ
z#flQÍ J=Ù`«∂ HõxÑ≤™êÎ_∞» . HÍx Éè∂í =∞^躌 ~ˆ Y ^•>Ë ^•HÍ<Õ JÖÏ HõxÑ≤™êÎ_∞» .
Éè∂í =∞^躌 ~ˆ Y ^•\˜# `«~∞° "å`« uiy ÃÑ^ŒQÌ Í J=Ù`«∞#fl@∞ì HõxÑ≤™êÎ_∞» . JÖÏ WOHÍ
WOHÍ ÃÑ^ŒQÌ Í J=Ù`«∞#fl =ºHÎ̃x K«∂ã¨∞OÎ >Ë uiy =∞#H˜ ^ŒQ~æÆ =° Ù`«∞<åfl_Õ"∂≥ ##fl „Éè=í ∞
HõÅ∞QÆ∞`«∞Ok. z=iH˜ J=`«e ^è$Œ =O KÕ~∞° ‰õΩ<Õ ã¨iH˜ ZO`« ÃÑ^ŒQÌ Í HõxÑ≤™êÎ_O» >Ë
=∞# ѨHõ¯<Õ L#flO`« ÃÑ^ŒÌQÍ HõxÑ≤™êÎ_»∞. JÖÏQÆx J`«_çx `åHõÖËO. ZO^Œ∞HõO>Ë
"åãÎ̈=OÖ’ J`«_∞» KåÖÏ ^Œ∂~°OÖ’ L<åfl_»∞. ÃÑ· L^•Ç¨Ï~°}x P^è•~°OQÍ KÕã∞¨ ‰õΩx
=OѨ٠uiy# HÍÅÜ«∞`«#OÖ’ HÍOu ZÖÏ =OQÆ∞`«∞O^À TÇ≤ÏOK«∞HÀ=K«∞Û. K«∂âß~å?
ѨÙãÎ̈HOõ „Ѩã∞¨ `Î O« KåÖÏ ^ŒQ~æÆ À¡ L#fl@∞ì HõxÑ≤™ÈÎOk.——
ã¨∞Éσ~å=Ù Éˇ<· À‰õΩºÅ~üû ѨH¯õ # ÃÑ\ì̃ K«∂¿ãÎ x[OQÍ<Õ Ñ¨ÙãÎ̈HOõ KåÖÏ ^ŒQ~æÆ À¡
L#fl@∞ì HõxÑ≤OzOk. HÍx ^•x PHÍ~°O, f~°∞ `≥#∞fl HÍã¨Î z„`«OQÍ HõxÑ≤OKå~Ú.
^•x JOK«∞Å∞ ã¨Ê+¨Oì QÍ HõxÑ≤OK«_O» ÖË^∞Œ . JÅ∞‰õΩ¯áÈ~Ú#@∞ì L<åfl~Ú. ^•x HÍy`åÅ
g∞^Œ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü ~åã≤# QÆ}`˜ « ã¨∂„`åÅhfl Jqã¨Ê+ì̈OQÍ HõxÑ≤OKå~Ú. K≥^iŒ # á¶ÈHõã`π À
fã≤# á¶È\’ÖÏ LO^• ѨÙãÎ̈HOõ .
''Wk Hˆ =ÅO ѨÙãÎ̈HOõ Ü≥ÚHõ¯ ^Œ$â◊ºO =∂„`«"∞Õ ##fl ã¨OQÆu =∞izáȉõÄ_»^∞Œ ,——
ã¨Ê+‘Hì iõ ã¨∂Î J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''qâßfixfl WOK«∞ q∞OK«∞ ã¨QOÆ ^Œ∂~°O K«∞\ì̃ =zÛ#
HÍOu "≥∂ã¨∞‰õΩ =ã¨∞#Î fl z„`«O Jk. g∞‰õΩ WOHÍ #=∞‡HõO HõÅQÍÅO>Ë, F ™êi
*Ï„QÆ`QΫ Í K«∂_»O_ç. P ѨÙãÎ̈HOõ "≥#Hõ L#fl ~åà◊x¡ ‰õÄ_® HÍy`åÅ Ö’Oz K«∂_˘K«∞Û.——
ã¨∞Éσ~å=Ù K≥~Úº Kåz ѨÙã¨HÎ Íxfl JO^Œ∞HÀÉ’Ü«∂_»∞. ^≥Ü∞« ºO ã≤x=∂ÅÖ’ÖÏ
46
 K≥~Úº ѨÙãÎ̈HOõ Ö’Oz áÈ~ÚOk QÍx ѨÙãÎ̈HÍxfl `åHõÖHË áõ È~ÚOk.
''^ŒQ~æÆ Q° Í HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl "åãÎ̈=OÖ’ ѨÙãÎ̈HOõ qâßfixH˜ J=`«e ^è$Œ "åxH˜ KÕ~∞° =Ö’
LOk,—— K≥ÑÙ¨ ÊH˘KåÛ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''HÍ|\ì̃ WHõ¯_»#∞Oz K«∂¿ãΠѨÙãÎ̈HÍxH˜ ã¨O|OkèOz
~Ô O_»∞ z„`åÅ∞ HõxÑ≤™êÎ~Ú. XHõ\ ˜ g∞ =ÚO^Œ∞ HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. =∞~˘Hõ\ ˜ g∞ "≥#Hõ
HõxÑ≤ã∞¨ #Î flk. D ~Ô O_»∞ z„`åÅ∞ XHõ¯>ÿ̌#ѨÙÊ_»∞ qâ◊fiO J=`«e ^è$Œ "åxfl ѨÙãÎ̈HOõ
KÕ~∞° ‰õΩ#flk J#fl=∂@.——
ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ „á⁄ÃѶã¨~ü =∂@Å∞ K≥qH˜ ZHõ¯_»O ÖË^Œ∞. U^À Ѩ~°^蕺#OQÍ
PÖ’K«#Ö’ Ѩ_®¤_∞» . z#flѨÙÊ_»∞ |à’§ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl q+¨Ü∂« Å∞ – Hõ@HÍÅ∞, =OѨÙ
uiy# ^Œ~Ê° }ÏÅ∞, "å\˜Ö’ q~°∂ѨOQÍ HõxÑ≤OKÕ =ã¨∞=Î ÙÅ „ѨuaOÉÏÅ∞ – "≥Ú^ŒÖ#·ˇ =hfl
PÖ’zã¨∂Î LO_çáÈÜ«∂_»∞. PÖ’zOK«QÍ, zOK«QÍ "≥∞^Œ_∞» "Õ_H≥ ¯˜ áÈ~ÚOk QÍx q+¨Ü∞« O
q∞OQÆ∞_»∞ Ѩ_Ö» ^Ë ∞Œ . J~Ú<å =∞#ÔHO^Œ∞‰õΩÖË Jx `≥Ñʨ ie¡ K«∂¿ã ã¨iH˜ WO^•Hõ\ ˜
^Œ$âߺÅ∞ WѨÙÊ_»∞ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’¡ Hõ^∞Œ Å∞`«∂ HõxÑ≤OKå~Ú.
''U HÍ~°}O=Å¡ HÍÖÏÜ«∞`«#O WÖÏ =OѨ٠uiy D qz„`«"∞≥ #ÿ Ѩi}Ï=∂ÅH˜
^•if™ÈÎO^À HÍãÎ̈ q=i™êÎ~å? „á⁄ÃÑ㶠~¨ xü J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''qâ◊fiO JO`«\Ï ÉèÏ~°"∞≥ #ÿ „^Œ=º~åâ◊√Å∞ qãÎ̈iOz LO_»_O» =Å¡ HÍÖÏÜ«∞`«#O
JÖÏ =OѨ٠uiy LOk,—— ["å|∞ K≥ÑÙ¨ ÊH˘KåÛ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''#∂º@<£ `«# QÆ∞~°∞`åfiHõ~¬° }
ã≤^•úO`åxfl „ѨuáêkOz#ѨÙÊ_»∞ QÆ∞~°∞`«fiO ‰õÄ_® `«H¯˜ # |ÖÏÅ ÖÏO\˜^Õ J#∞‰õΩ<åfl_»∞.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ ~Ô O_»∞ =ã¨∞=Î ÙÅx HõÅ∞ѨÙ`«∂ F ~°|ƒ~ü ÉϺO_»∞ LO>Ë, P ~Ô O_»∞ =ã¨∞=Î ÙÅ∞
XHõ^•x "≥Ñ· Ù¨ QÍ =∞~˘Hõ\ ˜ ''PHõi¬OѨ—— |_»∞`«∞#fl@∞ì J=Ù`«∞Ok. QÆ∞~°∞`«fiO ‰õÄ_®
JÖÏO\˜^Õ J#∞‰õΩ<åfl_»∞ #∂º@<£. HÍx QÆ∞~°∞`åfixH˜ XHõ „Ѩ`ºÕ Hõ`« LOk. QÆ∞~°∞`«fi
Hˆ „Δ `«OÖ’ (QÍe x~À^èHŒ `õ « "≥Ú^ŒÖ#·ˇ Jã¨O|O^èŒ „ѨÉÏè "åÅx x"åi¿ã)Î , Jxfl =ã¨∞=Î ÙÅ∞
("å\˜ ÉèÏ~°O, Ѩi=∂}O U"≥<· å ã¨~ˆ ) XˆH q^èOŒ QÍ Hõ^∞Œ Å∞`å~Ú. D ÅHõ} Δ OÖ’x
JO`«~å~å÷xfl Ö’`«∞QÍ J~°÷O KÕã¨∞‰õΩ#fl Sxã¨ì~Ú<£, „^Œº=~åâ◊√Å LxH˜ =Å¡
HÍÖÏÜ«∞`«#"Õ∞ =OѨ٠u~°∞QÆ∞`ÀO^Œx, HÍÖÏÜ«∞`«#"Õ∞ =OѨ٠uiy LOk HÍ|\ì̃
JO^Œ∞Ö’ HõkÖË =ã¨∞=Î ÙÅ HõHΔõ ºÅ∞ ‰õÄ_® =OѨ٠u~°∞QÆ∞`åÜ«∞x ã¨Ê+‘Hì iõ OKå_»∞. HÍx
ãÔ̈~#· QÆ}`˜ « ™ê=∞„y ÖˉΩõ O_® D q+¨Ü∂« Åhfl Ö’`«∞QÍ J~°O÷ KÕã∞¨ HÀ=_»O Hõ+Oì̈ .——
''x["Õ∞,—— XѨÙʉõΩO@∂ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''HÍx Jã¨Å∞ ZHõ¯_® „^Œ=º~åâı
ÖˉΩõ O>Ë, qâ◊fiO "åãÎ̈= *Ϻq∞u z#flѨÙÊ_»∞ <Õ#∞ |à’¡ K«^∞Œ =Ù‰õΩ#fl Ü«¸H˜_¡ Ü ç ∞« <£
*Ϻq∞uÖÏ LO_Õ^•? JѨÙÊ_çHõ ã¨=∂O`«~° ~ˆ YÅ∞ ZѨÙÊ_»∂ HõÅ==Ù Hõ^•?——
''J=Ù#∞, HõÅ==<Õ J#∞HÀ"åe. HÍx D q+¨Ü∂« xfl x~åúiOK«_®xH˜ Z=~°∂
47
LO_»~∞° . ZO^Œ∞HõO>Ë P L#fl"åiH˜ „^Œ=º~åtQÆÅ ^ÕÇϨ O LO_®eQÍ?——
''J~Ú`Õ |Ǩïâß Jã¨Å∞ Ü«¸H˜_¡ £ J#fl "å_Õ ÖË_"Õ ∂≥ . JO^Œ∞Hˆ ÉÁuÎQÍ â◊¥#º"≥∞#ÿ
qâßfixH˜ ã¨O|OkèOz# *Ϻq∞ux TÇ≤ÏOz ~åâß_»∞!—— U^À Q˘Ñ¨Ê PÖ’K«# =zÛ#@∞ì
L`åûǨÏOQÍ J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. `«# *’H±H˜ „áÈÃÑ㶠~¨ ü #=fiHõáÈ=_»O K«∂ã≤ HÍãÎ̈
qKå~°Ñ¨_®¤_»∞.
J`«#∞ UO =∂\Ï¡_∞» `«∞<åfl_À XHõ¯ x=Ú+¨O „á⁄ÃÑ㶠~¨ Hü ˜ J~°O÷ HÍÖË^∞Œ . HÍx
WÖÏO\˜ Ѩiã≤`÷ ∞« Ö’¡, WÖÏO\˜ âßbÎÅ`À "å^Œ# á⁄_çyOKÕ Hõ<åfl, =∞ø#"Õ∞ "Õ∞Åx
T~°∞‰õΩ<åfl_»∞.
WO`«Ö’ ѨÙã¨HÎ Oõ „ѨuaO|O Jk "≥Ú^Œ@ |Ü«∞Å∞^Õi# kâ◊Ö’<Õ =ÚO^Œ∞‰õΩ
™êy, =∞m¡ ~Ô O_»= ™êi ^ŒQiæÆ H˜ ~å=_»O HõxÑ≤OzOk. WѨÙÊ_® ѨÙãÎ̈HOõ =Ú#∞Ѩ\ ˜
Hõ<åfl Z‰õΩ¯=QÍ áê_≥á· È~ÚOk. QÆ∞~°∞ÑÎ @ ¨ Öì #Ë O`«QÍ áê_≥á· È~ÚOk. ѨÙãÎ̈HOõ #∞O_ç
=KÕÛ HÍOu ~ˆ YÅ∞ qâ◊fiO JO`å K«∞\ì̃ ~å=_»O =Å¡ ѨÙã¨HÎ Oõ JÖÏ HõxÑ≤™ÈÎO^Œx
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü q=iOKå_»∞.
''g∞~°∞ XHõ ™êi `«Å uÑ≤Ê K«∂¿ãÎ <å ѨÙãÎ̈HOõ qâ◊fiO JO`å K«∞\ì̃ uiy =∞#
^ŒQiæÆ H˜ ~å=_»O HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k,—— Jx „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü JO@∂<Õ QÍÖ’¡ H˘@∞ìH˘ã¨∞#Î fl ѨÙãÎ̈HÍxfl
K≥~Úº Kåz K«@∞‰õΩ¯# JO^Œ∞‰õΩx *Ë|∞Ö’ ÃÑ@∞ì‰Ωõ <åfl_»∞. ''qâ◊fiOÖ’ ZO`« ^Œ∞=Ú‡,
^è∂Œ o LO^ŒO>Ë qâ◊fiO JOK«∞Å =~°̂H HÍHõ, ѨÓiÎQÍ qâ◊fiO K«@∞ìH˘Å`« "≥O@ ã¨Ê+¨Oì QÍ
K«∂_»_»O WOK«∞q∞OK«∞ Jã¨OÉèí=O J=Ù`«∞Ok. =∞# K«∞@∂ì `å~å_»∞`«∞#fl
KèåÜ«∂~°∂áêÅ∞ =∞#, ÖË^• =∞# K«∂@∂ì L#fl =ã¨∞Î=ÙÅ „ѨuaOÉÏÖË HÍ=K«∞Û.
HÍÖÏÜ«∞`«#Ѩ٠=OѨ٠=Å¡, ^èŒ∂o =Å¡ D „ѨuaOÉÏÅ∞ ZO`«QÍ q~°∂ѨO
J~ÚáÈÜ«∂~Ú JO>Ë, "å\˜ P#"åà◊√¡ QÆ∞iÎOK«_®xH˜ ‰õÄ_® gÅ∞HÍ=_»O ÖË^∞Œ .——
''=∞#O JO`«‰Ωõ =ÚO^Œ∞ rqOz# Jã¨Å∞ qâ◊fiO, P =∞Ǩ qâ◊fiOÖ’ ‰õÄ_®
WÖÏO\˜ Ѩi}Ï=∂ÖË [~°∞QÆ∞`åÜ«∂?—— J=∂Ü«∞HõOQÍ J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''`«Ñʨ ‰õΩO_® [~°∞QÆ∞`å~Ú. HÍx zˆH¯q∞@O>Ë P Jã¨Å∞ qâ◊fiOÖ’ HÍOu qâ◊fiO
JO`å F K«∞@∞ì K«∞\˜ì ~å=_®xH˜ HÀ\Ï#∞HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ∞ Ѩ_∞» `«∞Ok. P qâ◊fiOÖ’
‰õÄ_® "≥#Hõ J^ŒOÌ ÖˉΩõ O_® Hõ=Δ ~°O K≥~ÚºOK«∞HÀ=K«∞Û. J~Ú`Õ P ÉèÏQƺO HÀã¨O
A`«∞Î HõuiÎ OKÕ =ºHÎ̃ =^ŒÌ HÀ\Ï#∞HÀ@¡ ã¨O=`«û~åÅ∞, qâ◊fiO JO`å K«∂\ì̃ uiQ˘KÕÛ
HÍOu HÀã¨O, Ѩ_Qç ÍѨÙÅ∞ HÍÜ«∞=Åã≤ LO@∞Ok. Jn QÍHõ `å~åO`«~° ^è∂Œ o =Å¡
^Œ$â◊ºO JÅ∞‰õΩ¯áÈ~Ú#@∞ì LO@∞Ok. HÍ|\˜ì A`«∞Î HõuiÎ OKÕ =ºH˜Î Kå`«∞~°ºO Uáê\˜^À
`≥Å∞ã¨∞HÀ=_»O JO`« ã¨∞ÅÉèOí HÍ^Œ∞. D q+¨Ü∞« O QÆ∞iOKÕ F „a\˜+π YQÀà◊"`Õ Î«
48
XHõ™êi J<åfl_»∞. =∞#O „Ѩã∞¨ `Î O« pHõ\ ˜ PHÍâ◊OÖ’ K«∂¿ã `å~°ÅÖ’ H˘xfl ZѨÙÊ_À
P ™ê÷#OÖ’ L#fl `å~°Å „ѨuaOÉÏÅ∞ =∂„`«"∞Õ .——
D qz„`« q=~°}Åhfl qx qã≤yáÈ~Ú# ã¨∞Éσ~å=Ù F ™êi W|ƒOkQÍ J@∞
W@∞ K«∂âß_»∞. WѨÙÊ_»∞ PHÍâ◊O =Ú#∞Ѩ\ ˜ Hõ<åfl HÍã¨Î `≥iÑ≤Ѩ_»_»O K«∂ã≤
Pâ◊Û~°ºáÈÜ«∂_»∞. =Ú#∞Ѩ٠L#flO`« ^èŒ∂o WѨÙÊ_»∞ ÖË^Œ∞. JO`« =~°‰õΩ =Ú‰õΩ¯H˜
J_»O¤ QÍ Hõ@∞ì‰Ωõ #fl ~°∞=∂Å∞ f¿ãâß_»∞. PHÍâ◊OÖ’ H˘@∞ìH˘KÕÛ ~åà◊¡ ã¨OYº ‰õÄ_®
`«Q∞Æ =æ ÚYO Ѩ\ Oì˜ k. "å\˜ "ÕQOÆ , ^è•\˜ ‰õÄ_® `«yOæ k. `å=Ú xOK«∞x L#fl ÖÏO\˜
ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ |O_»Å∞ ‰õÄ_® WѨÙÊ_»∞ ^Œ∂~°OQÍ `«~e° áÈÜ«∂~Ú.
''ǨÏ=∞‡Ü«∞º!—— QÆ∞O_≥Å xO_® F ™êi TÑ≤i fã¨∞‰õΩ<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''P
~åà◊Ö¡ ’ XHõ\ ˜ ZѨÙÊ_»∞ <å <≥u#ΠѨ_∞» `«∞O^À#x ÉèÜ í ∞« Ѩ_ç K«KåÛ##∞HÀO_ç. J~Ú<å
L#fl@∞¡O_ç =∞# Ѩiã≤`÷ ∞« Å∞ JÖÏ ZO^Œ∞‰õΩ =∂~åÜ«∞O\Ï~°∂?——
''FÇπÏ! J^•? KåÖÏ ã¨∞ÅÉèOí ,—— `«#H˜ ã¨∞ÅÉèOí HÍx „Ѩâfl◊ ÖË ÖË=#fl ѶH¨ ¯© Ö’
=Hͯ}˜OKå_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° . ''=∞#O LO@∞#fl D z#fl qâ◊fiO ‰õÄ_® "åºHÀz™ÈÎOk.
=∞#O "≥Ú^Œ@ WHõ¯_çH˜ =zÛ#ѨÙÊ_»∞ nx "åºã¨O S^Œ∞ "≥∞àÿ √◊ ¡ J~Ú`Õ, „Ѩã∞¨ `Î O« nx
"åºã¨O #∂~°∞ "≥∞àÿ √◊ .¡ ^Œ∂~°OQÍ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ∞ HÍãÎ̈ Z„~°ÉÏi#@∞ì HõxÑ≤OK«QÍ<Õ
J#∞‰õΩ<åfl, D qâ◊fiO "åºHÀz™ÈÎO^Œx.——
''J=Ù#∞ x["Õ∞<Õ. g∞~°∞ K≥ÑÊ≤ #@∞ì ^Œ∂~°OQÍ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅH˜ XHõ q^è"Œ ∞≥ #ÿ
QÆ∞ÖÏa ~°OQÆ∞ KèåÜ«∞ L#fl@∞ìOk.—— 'g∞ J=∂‡~Ú |∞QÆÖæ Ï¡,— Jx =∞#ã¨∞Ö’<Õ J#∞‰õΩx,
|Ü«∞\˜H˜ =∂„`«O q#„=∞OQÍ, ''ZO^Œ∞HõO\Ï~°∂?—— Jx „ѨtflOKå_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''g∞~°∞ ZѨÙÊ_≥<· å QÆ=∞xOKå~å?—— q=iOK«∞H˘KåÛ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''=∞# kâ◊QÍ
^Œ∂ã¨∞‰õΩ =ã¨∞#Î fl ~Ô Å· ∞ ‰õÄ`« H©K∞« QÍ qxÑ≤ã∞¨ OÎ k. HÍx P ~Ô Å· ∞ =∞#x ^•\˜ "≥oá¡ ÈQÍ<Õ,
‰õÄ`« H©K∞« ^Œ#O ǨÏ~îå`«∞QÎ Í `«Q∞Æ `æ ∞« Ok. n<Õfl _®Ñ¨~¡ ü „ѨÉÏè =O JO\Ï~°∞. â◊|OÌ H©K∞« ^Œ#O
(ÖË^• „â◊√u) â◊|Ì =¸ÅO "ÕQOÆ g∞^Œ P^è•~°Ñ_¨ _» O» J#fl =∂@. qâ◊fiO JO`å
"åºHÀz™ÈÎOk HÍ|\˜ì, JO^Œ∞Ö’ =ã¨∞Î=ÙÅhfl XHõ ^•#∞flOz XHõ\ ˜ ^Œ∂~°OQÍ
`«~e° áÈ`«∞<åfl~Ú. "å\˜ =∞^躌 ™ê¿ÑHõΔ "ÕQOÆ "å\˜ =∞^躌 ^Œ∂~åxH˜ J#∞Ö’=∞OQÍ
(directly proportional) =∂~°∞`ÀOk. JO>Ë ^Œ∂~°^∂Œ ~°OQÍ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ =∞^躌
™ê¿ÑHõΔ "ÕQOÆ =∞iO`« Z‰õΩ¯= J#fl=∂@. JO^Œ∞Hˆ ^Œ∂~°OQÍ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅ #∞O_ç
=KÕÛ HÍOu HÍã¨Î Z„~°ÉÏi#@∞ì LO@∞Ok. â◊ÉÏÌxH˜ „â◊√u ZÖÏQÀ, HÍOuH˜ ~°OQÆ∞
JÖÏQÆ. HÍOu =¸ÅO =∞# #∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ `«~e° áÈ`ÀOk HÍ|\˜.ì ^•x #∞O_ç
=∞# kâ◊QÍ =KÕÛ HÍOu, =ã¨∞=Î Ù QÆ=∞# kâ◊H˜ =ºuˆ~Hõ kâ◊Ö’ =™ÈÎOk HÍ|\ì̃, P
49
HÍOu '„â◊√u— JO>Ë ~°OQÆ∞ HÍã¨Î Z„~°ÉÏi#@∞ì LO@∞Ok. ZO^Œ∞HõO>Ë ~°OQÆ∞ÅÖ’
Z~°∞Ѩ٠HÍãÎ̈ `«‰Ωõ ¯= 'â◊√u— QÆÅk. =ã¨∞=Î Ù ^Œ∂~°O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞#fl H˘nÌ, ^•x "ÕQOÆ
‰õÄ_® ÃÑ~°∞QÆ∞`«∞Ok HÍ|\˜ì nx #∞O_ç =KÕÛ HÍOu =∞iO`« Z„~°ÉÏi#@∞ì HõxÑ≤ã∞¨ OÎ k.
WÖÏ HÍOu =~°O‚ Z~°∞Ѩ٠kâ◊QÍ =∂~°_®<Õfl 'J~°∞}–„ÉèOí â◊O— (red shift) JO\Ï~°∞.
L^•Ç¨Ï~°}H˜ =∞#O LO_Õ P ÃÑ^ŒÌ qâ◊fiOÖ’, =∞#H˜ Ju ^ŒQÆæ~°Ö’ L#fl
`å~å"Õ∞Ѷ¨∂Å∞, JO>Ë PO„_À"≥∞_® hǨiHõÅ (Andromeda nebula) ÖÏO\˜q
fã¨∞‰õΩO>Ë, "å\˜ #∞Oz =KÕÛ HÍOu 0.05% Z„~°ÉÏ~°∞`«∞Ok Jx `≥Å∞ã¨∞HÀ=K«∞Û.
P hǨiHõÅH˜ =∞#H˜ =∞^躌 ^Œ∂~°O áêuHõ ÅHõÅΔ HÍOu ã¨O=`«û~åÅ∞. „Ѩã∞¨ `Î O« =∞#
^Œ∂~°^iŒ ≈#∞Å∞ K«∂_»QÅÆ ^Œ∂~åÅ JOK«∞Å =^ŒÌ H˘xfl hǨiHõÅ∞ L<åfl~Ú. "å\˜
#∞O_ç =KÕÛ HÍOuÖ’ J~°∞}„ÉèOí â◊O 15% =~°‰Ωõ ‰õÄ_® LO@∞Ok. |Ǩïâ◊ Jq
ÃÑ^ŒÌ qâ◊fiѨ٠qâ◊fi=∞^躌 ~ˆ Y (equator)H˜ ã¨QOÆ ^Œ∂~°OÖ’ L<åflÜÕ∞"≥∂. YQÀà◊ âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ H˜
`≥eã≤# qâ◊fiÉèÏQÆO, "≥Ú`«OÎ qâ◊fiOÖ’ QÆ}hÜ«∞"≥∞#ÿ ÉèÏQÆ"∞Õ . „Ѩã∞¨ `Î O« qâ◊fiO "åºHÀzOKÕ
"ÕQÆO U_®kH˜ 0.00000001%. JO>Ë XHõ ÃãHõ#∞Ö’ Ѩk q∞eÜ«∞<£ "≥∞ÿà◊√§
ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk J#fl =∂@. =∞# D |∞e¡ qâ◊fiO ÃÑiˆQ "ÕQOÆ =∞i HÍã¨Î Z‰õΩ¯=. nx
Ѩi=∂}O x=ÚëêxH˜ 1% ÃÑ~°∞QÆ∞`ÀOk.
''=∞i D "åºHÀK«O ZѨÊ\˜H© PQÆ^•?—— J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù
''ZO^Œ∞‰õΩ PQÆ^Œ∞? `«Ñ¨Ê‰õΩO_® PQÆ∞`«∞Ok. Py =∞m¡ ã¨OHÀzOK«_»O
"≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ_»∞`«∞Ok. „Ѩf qâ◊fiO JÖÏ "åºHÀzã¨∂,Î ã¨OHÀzã¨∂Î _ÀÖÏÜ«∞=∂#OQÍ
ã¨ÊOkOK«=Åã≤O^Õ. J~Ú`Õ P ÃÑ^ŒÌ qâ◊fiO q+¨Ü∞« OÖ’ XHõ™êi ã¨ÊOkOK«_®xH˜
H˘xfl aeÜ«∞#¡ ã¨O=`«û~åÅ∞ Ѩ_∞» `«∞Ok. =∞#O „Ѩã∞¨ `Î O« LO@∞#fl D z\˜ì qâ◊fiO
ã¨ÊOkOK«_®xH˜ Hˆ =ÅO ~Ô O_»∞ QÆO@Å∞ KåÅ∞. „Ѩã∞¨ `Î O« =∞#O LO@∞#fl ^ŒâÖ◊ ’
qâ◊fiO "åºã¨O QÆi+¨ª kâ◊Ö’ LOk. JO^Œ∞Hˆ ZO`« K«ÅQ¡ Í LO^À QÆ=∞xOKå~å?——
qâßfixfl ѨÓiOKÕ L+¨‚ H˜~} ° ÏÅ∞ (thermal radiation) D ^ŒâÖ◊ ’ QÆi+ª̈ "åºã¨O
QÆÅ qâßfixfl ѨÓiã¨∞<Î åfl~Ú. "≥Ú^Œ\’¡ L#fl â◊HÎ̃ WѨÙÊ_»∞ =∞iO`« ÃÑ^ŒÌ qâ◊fiO JO`«\Ï
qãÎ̈iOz LOk HÍ|\ì̃, LëÈ‚„QÆ`« `«yOæ k. JO^Œ∞Hˆ „Ѩã∞¨ `Î « ã≤u÷ Ö’ ã¨Q@ Æ ∞ LëÈ‚„QÆ`«
WOK«∞q∞OK«∞ h~°∞ Ѷ∞¨ hÉèqí OKÕ ã≤u÷ H˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í LOk.
''=∞# J^Œ$+ì̈O ÉÏ=ÙO_ç D z#fl qâ◊fiOÖ’ "≥Ú^Œ\’¡ D =∂„`«O â◊HΘ J~Ú<å
LOk. HÍ|>Ëì qâ◊fiO WO`« ÃÑ^ŒÌ JÜ«∂ºHõ ‰õÄ_® ѨÓiÎQÍ Ñ¶∞¨ hÉèqí OKÕ@O`« LëÈ‚„QÆ`«
^•HÍ ~åÖË^∞Œ . J^Õ [iy LO>Ë =∞#O W^Œ~Ì O° QÆ_¤» Hõ@∞ì‰Ωõ áÈÜÕ∞"åà◊O¡ . HÍx ã¨OHÀK«O
WѨÊ\˜Hˆ "≥Ú^ŒÅ~ÚºOk. WHõ „Hõ=∞OQÍ LëÈ‚„QÆ`« ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂ =ã¨∞OÎ k,—— „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü
q=iOKå_»∞.

50
 ã¨∞Éσ~å=Ù `«ÖˇuÎ PHÍâ◊OˆHã≤ K«∂âß_»∞. WO^•Hõ QÆ∞ÖÏa ~°OQÆ∞ HÍO`«∞Å∞
zOkOz# ^Œ∂~°ÑÙ¨ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ WѨÙÊ_»∞ hÅÖ’Ç≤Ï`« =~å‚xH˜ =∂~°∞`«∞<åfl~Ú. ^•xH˜
HÍ~°}O WѨÙÊ_»∞ qâ◊fiO ã¨OHÀz™ÈÎOk HÍ|\˜,ì qâ◊fiOÖ’x =ã¨∞=Î ÙÅhfl WѨÙÊ_»∞ XHõ^•xH˜
XHõ\ ˜ ^ŒQ~æÆ Q° Í =ã¨∞<Î åfl~Ú. JO>Ë ^Œ∂~°OQÍ L#fl =ã¨∞=Î ÙÅhfl WѨÙÊ_»∞ =∞# kâ◊QÍ
^Œ∂ã¨∞‰õΩ =ã¨∞<Î åflÜ«∞#fl=∂@. JO^Œ∞Hˆ "å\˜ #∞O_ç =KÕÛ HÍOu =∞iO`« ''H©K∞« ——QÍ
=∂~°∞`ÀOk. Z~°∞Ѩ٠#∞O_ç ^Œ∂~°OQÍ hÅÖ’Ç≤Ï`«O "≥Ñ· Ù¨ QÍ =∞à◊√`¡ ÀOk. WO^•Hõ
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü K≥ÑÊ≤ # q+¨Ü∂« Åx J#fi~ÚOK«∞‰õΩO@∂ ã¨∞Éσ~å=Ù `«#O`«‰Ωõ `å<Õ W=hfl
J~°O÷ KÕã∞¨ ‰õΩ<åfl_»∞.
''JÜ≥∂º~å=∂! qâ◊fiO JO`å xO_ç L#fl ÃÑ^ŒÌ ÃÑ^ŒÌ |O_»Åhfl =∞# "≥Ñ· Ù¨ QÍ
^Œ∂ã¨∞H˘¿ã,Î =∞#O "å\˜ =∞^躌 #ey ѨKÛ« _ç HÍ=∂?——
P PÖ’K«#‰õΩ ã¨∞Éσ~å=ÙH˜ QÆ∞O_≥ Py#O`« Ѩ#~ÚºOk.
''g∞~°∞ K≥ÑÊ≤ Ok JHõ~Δ åÖÏ x[O,—— =`åÎã∞¨ ѨÅ∞‰õΩ`«∂ J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''HÍx
JO`«^•HÍ PQÍeû# Ѩx ‰õÄ_® LO_»^∞Œ . |O_»Å =∞^躌 =∞#O #ey ѨKÛ« _ç JÜÕ∞º
֒Ѩ٠LëÈ‚„QÆ`« ZO`«QÍ ÃÑiyáÈ`«∞Ok JO>Ë, =∞# ^ÕÇ¨ Å∞ "Õ~∞° "Õ~∞° J}∞=ÙÅ∞QÍ
Ѩ\ÏѨOK«Öá·ˇ È`å~Ú. qâ◊fiO JO`å F ÃÑ^ŒÌ „Ѩ[fieOKÕ "åÜ«ÚQÀà◊OQÍ =∂iáÈ`«∞Ok.
P ã≤u÷ #∞O_ç =∞m¡ "åºHÀzOK«_O» "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì̂H H˘`«Î r"åÅ∞ „áê}O áÈã¨∞‰õΩ<Õ
J=HÍâ◊O LO@∞Ok.——
''JÜ≥∂º! J=Ù<å?—— ã¨∞Éσ~å=Ù P^Œ∞~åÌ ÃÑiyáÈ`ÀOk. ''P ÃÑ^ŒÌ qâ◊fiOÖ’
J~Ú`Õ g∞~°∞ J#fl@∞ì ã¨OHÀzOK«_®xÔH·<å, "åºHÀzOK«_®xÔH·<å HÀ\Ï#∞HÀ@¡
ã¨O=`«û~åÅ∞ LO@∞Ok. HÍh W^ÕO\˜? =∞#O =∂\Ï¡_∞» `«∞O_»QÍ<Õ "Õ_ç ÃÑiyáÈ`ÀOk.
"Õã∞¨ ‰õΩ#flk ÃÑ[· =∂ÜÕ∞ J~Ú<å ֒ѨŠXà◊√¡ L_çHᘠÈ`ÀOk.——
''JÖÏQÆx Jk f¿ãÜ«∞HõO_ç,—— ÃÇÏK«Ûiã¨∂Î J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü ''J>Ëì ÖÏÉèOí
LO_»^∞Œ . TiˆH JÖÏ H˜O^Œ <ÕÅ g∞^Œ Ѩ_∞» HÀO_ç. HÍã¨Î LѨâ=◊ ∞#OQÍ LO@∞Ok.——
ã¨∞Éσ~å=Ù |^Œ∞Å∞ ѨÅHõÖË^Œ∞. Jã¨Å∞ |^Œ∞Å∞ K≥ѨÊ_®xH˜ TÑ≤i P_»_»O
ÖË^Œ∞. K«∞@∂ì L#fl ^èŒ∂o Hõ}ÏÅ∞ xѨÙÊHõ}˜HõÖÏ¡ XO\˜x HÍÅ∞Û`«∞<åfl~Ú. "≥K«Ûx
^Œ∞ѨÊ\˜ÖÏ `«##∞ Hõ¿ÑÊ™ÈÎOk P ^è∂Œ o. P ^Œ∞ѨÊ\˜Ö’Oz |Ü«∞\˜H˜ K≥~Úº Kåz`Õ
"Õà¡◊ g∞^Œ∞QÍ K«Åx¡ QÍe gz#@ì~ÚºOk.
''D qz„`«, qHõ$`« „ѨѨOK«OÖ’ H˘OѨnã≤ ~°O„^èŒO KÕâß<å?—— ã¨∞Éσ~å=Ù
=∞#ã¨∞Ö’ PÖ’K«# "≥∞keOk. ã¨O^ÕÇϨ x=$uÎ HÀã¨O „á⁄ÃÑ㶠~¨ xü J_»QÍÅx K«∞@∂ì
K«∂âß_»∞. HÍx Ѩiã¨~åÅÖ’ ZHõ¯_® „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . K«∞@∂ì K«∂ã¨∞‰õΩO>Ë
`«# Ǩϟ@Öò ~°∂"£∞Ö’ ѨH¯õ g∞^Œ L<åfl_»∞.
51
 "≥KÛ« QÍ ~°Q∞Æ æ HõÑÙ¨ ʉõΩx Ѩ_∞» ‰õΩx L<åfl_»∞. ֒ѨŠ=∞s "Õ_ç Z‰õΩ¯=~ÚºO^À
U"≥∂. XHõ¯ K≥~Úº =∂„`«O ZÖÏQÀ `«ÑÊ≤ OK«∞‰õΩx |Ü«∞\˜H˜ `«#∞flH˘zÛOk. JѨÙÊ_Õ
`≥Å"¡ å~°∞`«∞#fl@∞ì LOk. ã≤~÷ "° ∞≥ #ÿ qâ◊fiQÆ`∞« ÅH˜ x^Œ~≈° #OQÍ ã¨∂~°∞º_ç Ѩã_≤ ç HÍO`«∞Å∞
H˜\ H˜ Ö© ’Oz QÆkÖ’H˜ „Ѩ=Ç≤Ïã¨∞<Î åfl~Ú.
''=∞m¡ "åºHÀzOK«_O» "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ\Ïì̂H H˘`«Î r"åÅ∞ „áê}O áÈã¨∞‰õΩ<Õ J=HÍâ◊O
LO@∞Ok,—— J#fl „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü =∞@Å∞ =∞#ã¨∞Ö’ =∞##O KÕã∞¨ ‰õΩO@∂, qâ◊fiO WO`«
<≥=∞‡kQÍ "åºHÀzã¨∞Î#flO^Œ∞‰õΩ =∞#ã¨∞Ö’<Õ HÍÖÏxH˜ Hõ$`«[˝`«Å∞ K≥ѨÙʉõΩO@∂,
HÍÅHõ$`åºÅ∞ f~°∞Û‰õΩO^•=∞x fiQÍæ =∞OK«O kQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
qâ◊fi ã¨Ow`«O
=∞~åfl_»∞ L^ŒÜ∞« O ã¨∞Éσ~å=Ù \˜Ñ<≤¶ £ KÕ^•Ì=∞x =∞m§ Ǩϟ@ÖòÖ’ ~Ô ™êì~Ô O\òH˜
"≥àÏ¡_∞» . =∞m¡ JHõ¯_» „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü HõxÑ≤OKå_»∞. ~å„u `«#H˜ =zÛ# z„`«"∞≥ #ÿ HõÅ QÆ∞iOz
„á⁄ÃÑ㶠~¨ Hü ˜ ѨÓ㨠QÆ∞zÛ#@∞ì K≥áêÊ_»∞. HõÅ JO`å q<åflHõ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü J<åfl_»∞:
''qâ◊fiO JO`å JÖÏ JO`«iOzáÈ=_»O HÍãÎ̈ ÉÏ^è•Hõ~"° ∞≥ #ÿ =ÚyO¿Ñ. HÍx
„Ѩã∞¨ `Î « ã≤u÷ Ö’ QÔ ÖÏH©ûÅ∞ Ѩ~㰠ʨ ~°O ^Œ∂~°O JÜÕ∞º "ÕQOÆ ZO`« Z‰õΩ¯=QÍ LO^ŒO>Ë
qâ◊fiO WÖÏ JO`«∞ÖˉΩõ O_® "åºHÀzã¨∂<Î Õ LO@∞Ok. QÔ ÖÏH©ûÅ =∞^躌 ^Œ∂~°O ÃÑ~°∞QÆ∞`«∂
qâ◊fiOÖ’ „^Œº=~åt qã¨Î~°} WOHÍ WOHÍ Ñ¨ÅK«|_»∞`«∂<Õ LO@∞Ok. U^À XHõ
^ŒâÖ◊ ’ `å~°ÅÖ’x WO^è#Œ O JO`å ǨÏiOK«∞‰õΩáÈÜ«∂Hõ Jq ‰õÄ_® K«Å|¡ _çáÈ`å~Ú,
K«zÛáÈ`å~Ú. JѨÙÊ_çHõ qâ◊fiO JO`å J#O`«OQÍ qã¨ÎiOz# D `åѨ~°Ç≤Ï`«,
„H˜Ü∂« ~°ÇÏ≤ `« =∞ǨtÅÅ =∞~°∞Éè∂í q∞ÖÏ `«Ü∂« ~°=Ù`«∞Ok. Wk XHõ "å^ŒO.
''WO^Œ∞‰õΩ aè#flOQÍ PÖ’zOKÕ âß„ã¨Î"Õ`«ÎÅ∂ L<åfl~°∞. gà◊¡k xâ◊ÛÅ ã≤÷u
qâ◊fi^Œ~≈° #O (theory of a steady state universe). gà◊¡ ÉèÏ=# „ѨHÍ~°O qâ◊fiO
ã¨OHÀK« "åºHÀKåÅ∞ ÖˉΩõ O_® ZѨÙÊ_»∂ xâ◊ÛÅOQÍ LO@∞Ok. J#O`«"∞≥ #ÿ QÆ`O« Ö’#∂
JÖψQ LO_Õk, J#O`«"≥∞ÿ# ÉèÏqÖ’#∂ JÖψQ LO_»É’`«∞Ok. WÖÏO\˜ qâ◊fiO
„a\˜+π ™ê„=∂*ϺxH˜ =∞Ǩ #KÕÛã¨∞OÎ ^Õ"∂≥ ! ZO^Œ∞HõO>Ë "åà◊¡ ǨÏÜ«∂OÖ’ L#fl ~å*ϺÅx
Z^Œ∞QÆ∞ ÉÁ^Œ∞QÆ∞ ÖˉΩõ O_® `˘H˜¯ Ѩ\ ì̃ LOK«_O» "åiH˜ "≥#fl`À ÃÑ\ì̃# q^Œº. HÍx
xâ◊ÛÅ ã≤u÷ ã≤^•úO`«O x[=∞x <Õ#∞ #=∞‡_»O ÖË^∞Œ . D H˘`«Î ã≤^•úO`åxfl ~°∂á⁄OkOz#
=ºHÎ̃ Hˆ O„a_£̊ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ Ãã^· •úOuHõ YQÀà◊ âß„ãÎ̈OÖ’ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° . D ÃÑ^ŒÌ
=∞x+≤H˜ ã¨Ow`«O, <å@HõO "≥Ú^ŒÖ#·ˇ HõàÏ q+¨Ü∂« Ö’¡ ‰õÄ_® =∞Oz „Ѩ"âÕ O◊ LOk.
D ã≤^•úO`«O QÆ∞iOz PÜ«∞# F ÃÑ^ŒÌ #$`«º<å\˜Hõ ‰õÄ_® ~åâß_»∞. =KÕÛ "å~°"∞Õ P
<å@Hõ „Ѩ^~Œ ≈° #. HÍ"åÅO>Ë =∂ ~°=∞ºx fã¨∞HÔ à◊√.¡ ã¨~^° •QÍ LO@∞O^Õ"∂≥ !——
52
 cz #∞O_ç `«=∞ ™⁄O`«∂iH˜ uiQ˘zÛ# H˘<åflà◊¡ `«~∞° "å`« XHõ ~ÀA ~°=∞º,
ã¨∞Éσ~å=ÙÅ∞ P #$`«º <å\˜Hõ K«∂_»_®xH˜ "≥àÏ¡~∞° . S^˘O^ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å \ỖH@∞¡
H˘#∞‰õΩ¯x, =ÚO^Œ∞ =~°ãÖ¨ ’ LO_Õ "≥∞`«xÎ ã‘@Ö¡ ’ ‰õΩ~°∞Ûx, Ü«∞=xHõ ZѨÙÊ_»∞ ÖËã∞¨ OÎ ^•
Jx W^Œ~Ì ∂° L`«¯O~î`° À K«∂ã¨∂Î ‰õÄ~°∞Û<åfl~°∞. HÍ¿ãѨÜ∂« ºHõ `≥~Ö° ’ z#fl Hõ^eŒ Hõ
HõxÑ≤OzOk. W^Œ~Ì ∂° TÑ≤i aQÆ|\Ïì~∞° . `≥~° ÖË=ÖË^∞Œ QÍx ã¨#flQÍ, Ñ‘ÅQÍ L#fl F
|@ì`«ÖÏÜ«∞# `≥~°ã¨O^Œ∞Ö’¡Oz |Ü«∞\˜H˜ á⁄_»∞K«∞H˘KåÛ_»∞. PÜ«∞# K≥=ÙÖ’¡Oz
á⁄_»∞K«∞H˘ã¨∞#Î fl Hˆ â◊™œÉèÏQƺO JÅ¡O`« ^Œ∂~°O #∞O_ç H˘\ÁìzÛ#@∞ì HõxÑ≤™ÈÎOk. '<å@HõO
"Õ∞<Õ[~°∞ HÍ"≥∂ã¨∞— J#∞‰õΩ<åfl~°O`å. U"À Jx"å~°º HÍ~°}ÏÅ =Å¡ <å@HõO PbÃãO
J=Ù`ÀO^Œx, HÍã¨Î FÑ≤Hõ Ѩ@=ì ∞x q#flqOK«∞‰õΩx "≥#‰õΩ¯ =∞àÏ¡_∞» . JÖÏ =∞~À ~Ô O_»∞
™ê~°∞¡ q#fl qOK«∞‰õΩ<Õã¨iH˜ „Ѩ[ÅH˜ ã¨Ç¨Ï#O K«zÛ, KÕuH˜ =zÛOk qã¨~°_®xH˜
KÕ`∞« Öˇ`ÉΫ ’ÜÕ∞O`«Ö’ Z=~À `≥~° Z`ÕâÎ ß~°∞.
QÆ}Ѩu ™È΄`«O`À "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ@ì_O» P#"å~Úf HÍ|\˜ì "ÕkHõ g∞^Œ QÆ}Ѩu
Ѩ@O HÀã¨O JO^Œi Hõà¥◊ ¡ QÍeOKå~Ú. HÍx JÖÏO\˜^gÕ ∞ HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . Jã¨Å∞
Ug∞ HõxÑ≤OK«Ö^Ë ∞Œ . Hõà√◊ ¡ lˆQÅ∞=∞xÑ≤OKÕ „ѨKO« _» HÍOu`À "ÕkHõ xO_çáÈ~ÚOk.
S^˘O^ŒÅ ~°∂áêÜ«∞Å∞, Ü«∂Éè·ˇ ~°∂áêÜ«∞Å ã‘@∞¡ J#fl `å~°`=« ∞ºO ÖˉΩõ O_®,
ǨÖ’¡ ã‘@x¡ fl\˜h P HÍOu LÃÑÊ#ÖÏ =ÚOK≥uOÎ k. <≥=∞‡kQÍ P HÍOu ѨÅK«|_çOk.
^•x ™ê÷#OÖ’ „Hõ=∞OQÍ pHõ\ ˜ KÀ@∞KÕã∞¨ HÀ™êyOk. ǨÖ’¡ Z@∞ K«∂ã≤<å pHõ>Ë
"åºÑ≤OzOk. P pHõ\’¡ JHõ¯_»H¯õ _® kq\©ÖÏ¡, HÍ^Œ∞ xѨÙÊÅ∞ K≥iQˆ náê=o q+¨μ‚
K«„HÍÖÏ¡ JHõ¯_»H¯õ _» U"À HÍOu=∞Ü«∞"≥∞#ÿ =ã¨∞=Î ÙÅ∞ HõxÑ≤ã∞¨ <Î åfl~Ú. JO`«Ö’ <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’
Hõ=∞‡x ã¨Ow`«O T@ÖÏ Ñ¨Ù@∞ì‰Ωõ ~å™êyOk. Z<Àfl g}Å∞ XHõ¯™êiQÍ „áê}O áÈã¨∞‰õΩx
Hõ=∞‡x ã¨fi~åÅ `Õ<≥ fѨÙÅ`À P xtx xOѨ™êQÍ~Ú. q#™⁄OÃÑ#· =∞$^ŒOQÆ ^èfiŒ #∞Å∞
P HÍOu =~°¬ÑÙ¨ z@Ѩ@ÖÏ¡ JxÑ≤OK«™êQÍ~Ú. JÖÏ P HÍOu=ÅÜ«∂Å qâ◊fiÖÏ㨺O
H˘#™êQÆ∞`«∞O_»QÍ, P qâ◊fiã¨Ow`« `«~O° QÍÅ∞ q∞#flO@∞`«∞O_»QÍ... F xÅ∞"≥`∞« Î =∞x+≤
xO_»∞QÍ ã¨∂@∞|∂@∞`À ~°OQƄѨ"âÕ O◊ KÕâß_»∞.
P =zÛ#"å_»∞ *Ï~ü̊ Å"Õ∞„`ü. Ãã^· •úOuHõ YQÀà◊ âß„ãÎ̈OÖ’ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ∞° . W`«QÍ_çH˜
=∞`« zO`«#Ö’ ‰õÄ_® H˘O`« „Ѩ"âÕ O◊ LOk. qâ◊fiO F =∞Ǩq™ÈÊù@O (Big Bang)
Ö’Oz Pq~°ƒqù OzO^Œx "≥Ú@ì"Ú≥ ^Œ@ „ѨuáêkOz#"å_»∞. W`«QÍ_»∞ "ÕkHõ g∞^ŒH˜
=pÛ ~åQÍ<Õ Q˘O`«∞ ã¨~∞° ‰Ì Ωõ x ^ŒO_»HOõ JO^Œ∞‰õΩ<åfl_»∞.
F q~å„_»∂Ѩ=∂!
F qâ◊fic[=∂!
53
 F „Ѩ}=<å^Œ=∂!
Ѩ~°=∂}∞~°∂Ѩ=∂!
F =∞Ǩ q™ÈÊù@=∂!

`˘e¡ QÆ∞~°∞`≥~∞° OQÆx Ü«ÚQÆO|∞Å „H˜O^Œ@<£

ÖˇH¯˜ OѨ~å#xfl `«∞`«∞xÎ Ü«∞Öˇ· h=Ù
Pkâ◊H"Î̃ ,·≥ qâ◊fiâ◊H"Î̃ ,·≥
[QÆ„^ŒHõΔ"≥·, [QÆ^•ú„u"≥·,
qâßÅ `å~å=∞O_»ÖÏ^Œ∞Å<£ ã¨$l~ÚOz<å=Ù!

F q~å„_»∂Ѩ=∂!
F qâ◊fic[=∂
F ^≥=· HÍ~°º=∂!
F „Ѩ}=<å^Œ=∂!
Ѩ~°=∂}∞~°∂Ѩ=∂!
F =∞Ǩ q™ÈÊù@=∂!

ã¨∞n~°Ü… Ú« QÆ=ÚÅ qHÍ㨠„Hõ=∞=Ú#

[QÆ=∞O`«ÜÚ« qiã≤# `å~å=o
h z~°∞#=Ùfi HÍO`«∞Å náê=o
„ѨKO« _» Ç≤Ï~°}º `å~åyfl H©ÅÅ∞
ã¨=∞ãÎ̈ ÉèHí HΔõ õ Hõ$+¨a‚ Å=ÚÅ∞
h Pk=∞ [#‡‰õΩ *Ï˝ÑH≤ Åõ ∞!
F qâ◊fic[=∂!
F ^≥=· HÍ~°º=∂!
F „Ѩ}=<å^Œ=∂!
Ѩ~°=∂}∞~°∂Ѩ=∂!
F =∞Ǩ q™ÈÊù@=∂!

P q^èOŒ QÍ Å"Õ∞„`üQÍ~°∞ ^ŒO_»HOõ ѨÓiÎ KÕâßHõ, =∞~À =ºH˜Î ~°KÛ« HÔ Hͯ_»∞. W`«QÍ_»∞
54
*Ï~ü̊ QÍ"≥∂"£ Jx F ~°+º¨ <£ âß„ãÎ̈"`Õ .Ϋ ÃãÅ=ÅHõx J"≥∞iHÍ "≥o¡ JHõ¯_Õ F =ÚÃÑÊ·
Uà◊√¡ QÆ_Ñç #≤ QÆ_∞» QÍæ~Ú W`«QÍ_»∞. Wn D ÃÑ^Œ=Ì ∞x+≤ áê_ç#... ^•xfl ^ŒO_»HOõ
JO\Ï~À, áê@ JO\Ï~À, =\˜ì ^ŒO_»∞QÆ áê@ JO\Ï~À g∞ˆ~ `ÕÅ∞ÛHÀO_ç.
F á¶ê^Œs! <å á¶ê^Œs!
#∞"£ K≥ÑÊ≤ Ok x["Õ∞Öˇ F á¶ê^Œs!
JO`«"∞Õ ÖˉΩõ O_» [<≥‡uÎ<åk
ZÅ¡ÖË `≥eÜ«∞HÍ Z^Œ∞QÆ∞`«∞O_®k
F á¶ê^Œs! <å á¶ê^Œs
#∞"£ K≥ÑÊ≤ Ok x["Õ∞Öˇ F á¶ê^Œs!

Ѩ~=° ∂}∞ ~°∂Ѩ=∞x JO\Ï=Ù Uq∞?

#∂º„\Ï#∞ „^Œ=º=∞x `≥Å∞ã¨∞HÀ ™êq∞!
Pk #∞O_ç Jk J#O`«"∞Õ ,
qâ◊fiO Pk #∞O_ç JѨiq∞`«"∞Õ .
Pk #∞O_ç Jk J#O`«"∞Õ ,
qâ◊fiO Pk #∞O_ô JѨiq∞`«"∞Õ .

qhÅ qâßÅ xjkèÖ’

Ѩ`#« =∞~Ú#^˘Hõ "åÜ«Ú~åt
Z<Àfl HÀ@¡ Ü«ÚQÍÅ „H˜`O«
J~ÚºO^Œk Ju ™êO„^ŒO
Z<Àfl HÀ@¡ Ü«ÚQÍÅ „H˜`O«
J~ÚºO^Œk Ju ™êO„^ŒO

J^À Pk=∞, J^Œ∞ƒù`« J##º `«~∞° }O

P qâ◊fiO F HÍOu =∞Ǩ~°=‚ O
Ѩ^•~å÷xfl =ÚOK≥`#Î≥ ∞ "≥Å∞`«∞~°∞
„áêã¨#∞ q∞Oz# KèO« ^ŒO f~°∞
Ѩ^•~å÷xfl =ÚOK≥`#Î≥ ∞ "≥Å∞`«∞~°∞
„áêã¨#∞ q∞Oz# KèO« ^ŒO f~°∞
55
 H˘O_»O`« HÍOuH˜ HÍãÎ̈O`« [_»O
`Õ[O „Ѩ^•è #OQÍ QÆÅ Ö’HõO
[x~ÚOK≥ "≥Ú^Œ\ ˜ q™ÈÊù@O
"≥Ú^ŒÖÏÜ≥∞ qâ◊fi "åºHÀK«O
[x~ÚOK≥ "≥Ú^Œ\ ˜ q™ÈÊù@O
"≥Ú^ŒÖÏÜ≥∞ qâ◊fi "åºHÀK«O

Z<Àfl ÅHõÅΔ Ü«ÚQÍÅ∞ ^˘~°Ö#ˇ ∞

HÍOu "≥É· =íè O áêeáÈÜ≥∞#∞
`Õ[ã¨∞û#∞ QÔ ezOk [_»O
"≥ÅÃã#∞ Ѷ∞¨ #`«~° „ѨÑO¨ K«O
`Õ[ã¨∞û#∞ QÔ ezOk [_»O
"≥ÅÃã#∞ Ѷ∞¨ #`«~° „ѨÑO¨ K«O

ã¨OѶ∞¨ ##=∞Ü≥∞ºxHõ =∞$uÎHõ

(*Ë"∞£ û r<£û ã¨∂zOz# suQÆ)
"åºÑ≤OK≥ |$ǨÏ`«~Î ° ^è∂Œ o "Õ∞Ѷ∞¨ =ÚÅ∞
â‹â· =◊ `å~åã¨O^ÀǨÏ=ÚÅ∞
"åºÑ≤OK≥ |$ǨÏ`«~Î ° ^è∂Œ o "Õ∞Ѷ∞¨ =ÚÅ∞
â‹â· =◊ `å~åã¨O^ÀǨÏ=ÚÅ∞

ÃÑ>ËÅ∞=∞x #Hõ„Δ `« ~åâ◊√Å∞

ÃÑ#∞pHõ\ Ö˜ ’ Ѩ~∞° QÆ∞e_≥
pHõ\ ˜ `≥~ð Ñ· á⁄_çK≥ `å~°HÅõ ∞
~À^Œã≤ "≥∂=Ú# nÑ≤HÅõ ∞
pHõ\ ˜ `≥~ð Ñ· á⁄_çK≥ `å~°HÅõ ∞
~À^Œã≤ "≥∂=Ú# nÑ≤HÅõ ∞

<≥=∞‡kã¨∞#Î fl qâ◊fi`åO_»=O
56
 =<≥fl áÈ`«∞#fl `å~å`Õ[O
K«eQÆ∞ÃÑÊ@Ö’ ™Èe# qâ◊fiO
xâıÛ+¨Oì , xs˚=O, =∞$`«O
K«eQÆ∞ÃÑÊ@Ö’ ™Èe# qâ◊fiO
xâıÛ+¨Oì , xs˚=O, =∞$`«O

QÍ"≥∂"£ áê@ =ÚyÜ«∞QÍ<Õ P #$`«º <å@HÍxfl ~åã≤# ~°K~« Ú`« („ÃÑ_¶ £ ǨÏ∏Ü«∞Öò)
`å<Õ ã¨fiÜ«∞OQÍ „Ѩ"tÕ OKå_»∞. P „Ѩ"âÕ O◊ ™ê=∂#º"≥∞#ÿ „Ѩ"âÕ O◊ HÍ^Œ∞. pHõ\ ˜ <ÕÑ^¨ ºŒä OÖ’
Ѩi„Éèqí ∞ã¨∞#Î fl QÔ ÖÏH©ûÅ =∞^躌 #∞O_ç W`«QÍ_»∞ L#fl@∞¡O_ç T_ç Ѩ_®¤_∞» . JHõ¯_ç`À
PQÆHõ HÀ@∞ *Ë|∞Ö’Oz F |∞e¡ QÔ ÖÏH©ûx Ñ≤eÑ¡ Å≤ x¡ fã¨∞fl#fl@∞ì ÃÑH· ˜ fã¨∂Î F áê@
JO^Œ∞‰õΩ<åfl_»∞.
x#fl <Õ_∞» ~ˆ Ѩ#∞ Éè^Ë OŒ
ÖËHõ x`«º"≥∞ÿ "≥Å∞Q˘O^Œ∞ qâ◊fiO
HÍkk Hõ} Δ H˜ Ñõ Ù¨ =∂#= ÉèÏ=#
Ѩ~=° ∞ã¨`º« q∞k Ѩ~=° ∂`«‡ P#
É’O_ô, QÀÖò,¤ <Õ#∞–Wk =∂ =ÚQÆ∞iæ ã¨O^ÕâO◊
Lx¯ÃÑ· ÉèÏ+¨ºO K≥¿ÑÊ ''ã≤~÷ ° ã≤u÷ qâ◊fi ã≤^•úO`«O.——
(The universe, by Heaven's decree,
Was never formed in time gone by,
But is, has been, shall ever be-
For so, say Bondi, Gold and I.
Stay, O Cosmos, O Cosmos, stay the same!
We the Steady State proclaim!)

=Ú^Œ∞ã¨e `å~°Å∞ HÍOuÇ‘Ï#"≥∞ÿ

<≥=∞‡kOz =∞i x„+¨¯q∞OK«∞
J~Ú<å Ö’HõO HõÜ Δ ∞« , =$kú ~°ÇÏ≤ `«"∞≥ ÿ
„uHÍÖÏÅ „áêHÍ~åÅ#u„Hõq∞OK«∞
x`«º xdÅ"≥∞ÿ "≥eQˆ qâ◊fiO
Ѩ~=° ∞ ã¨`º« =∞x =∂ qâßfiã¨O
57
 (The aging galaxies disperse,
Burn out, and exit from the scene.
But all the while, the universe
Is, was, shall ever be, has been.
Stay, O Cosmos, O Cosmos, stay the same!
We the steady State proclaim!)

~À^Œã≤ ã¨~ã° Ö≤ ’ Pyfl <Õ„`«∞Å∞,

#=º `å~°HÅõ ∞ he `«=Ú‡Å∞
(U=∞<åfl QÍ"≥∂"£, Å"Õ∞„`«∞Å∞)
qâßfiOâ◊=ÚÅ∞ âßâ◊fi`«=Ú‡Å∞
x`«º xdÅ"≥∞#ÿ "≥eQˆ qâ◊fiO
Ѩ~=° ∞ ã¨`º« =∞x =∂ qâßfiã¨O
(And still new galaxies condense
From nothing, as they did before.
(Lemaitre and Gamow, no offence!)
All was, will be for evermore.
Stay, O Cosmos, O Cosmos, stay the same!
We the Steady State Proclaim!)

P q^èŒOQÍ P ÃÑ^ŒÌ=∞x+≤ qâ◊fiO QÆ∞iOz ZO`« QÆ\ ˜ìQÍ ™È΄`«O K«kq<å,

<ÕѨ^䌺OÖ’ y„~°∞# u~°∞QÆ∞`«∞#fl ÔQÖÏH©ûÅ∞ <≥=∞‡kQÍ HÍOuqÇ‘Ï#O HÍ™êQÍ~Ú.
XH˘¯Hõ¯\˜QÍ Ñ¨ÓÅÖÏ ~åÅ∞`«∂ H˜O^Œ "ÕkHõ g∞^Œ @Ѩ@áê ‰õΩiÜ«∞™êQÍ~Ú. J#u
HÍÅOÖ’<Õ D qz„`« YQÀà◊ qÖÏ™êxH˜ `≥~Ñ° _¨ Oç k.
=∞~À™êi Hõiy# HõÅ
''UO\˜k ã¨∞|∂ƒ?—— QÆ\ Qì̃ Í ‰õΩ^Œ∞ѨÙ`«∂ ~°=∞º J#fl =∂@ÅH˜ ÖËz ‰õÄ~°∞Û<åfl_»∞
ã¨∞Éσ~å=Ù. ''U HÍÅOÖ’<≥<· å, U ã¨Å÷ OÖ’<≥<· å Ǩ~ÚQÍ x„^ŒáÈQÆÅ=x <å‰õΩ `≥Å∞ã¨∞.
HÍx WO`« =∞Oz ™êO㨯 $uHõ HÍ~°º„Hõ=∞OÖ’ ‰õÄ_® WÖÏ x„^ŒáÈ=_»O UO ÉÏÖË^∞Œ ,——
HÍãÎ̈ ÉÏ^èQŒ Í JOk ~°=∞º.

58
 HÍ¿ãѨ\’¡ ã¨∞Éσ~å=Ù ~°=∞ºx "åà◊¡ WO\’¡ kQÆɡ\Ïì_»∞. |Ü«∞@ =~°O_®Ö’
„á⁄ÃÑ㶠~¨ ü ‰õÄ~°∞Ûx 'PO„^èŒ q*Ï˝#O— J<Õ Ñ¨„uHõ u~°̂Qã¨∞<Î åfl_»∞.
''U=Ü«∂º ZÖÏ LOk <å@HõO?—— J_çQÍ_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ .ü
''F „|Ǩ‡O_»O!—— `≥zÛÃÑ@∞ì‰Ωõ #fl L`åûǨÏO`À J<åfl_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù. ''=ÚYºOQÍ
âßâ◊fi`«, xâ◊ÛÅ qâ◊fiO QÆ∞iOz PÜ«∞<≥=~À áê_ç# w`«O KåÖÏ #zÛOk. ǨÏ=∞‡Ü«∞º
JxÑ≤OzOk.——
''JxÑ≤¿ãÎ JxÑ≤OzOk. HÍx P ã≤^•úO`åxfl QÆ∞_çQ¤ Í #=∞‡‰õΩ. "≥∞i¿ã^ŒO`å
|OQÍ~°O HÍ^ŒO\Ï~°∞. WѨÙÊ_Õ Hˆ O„a_£̊ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂xH˜ K≥Ok# =∂iì<£ ~Ô Ö· ò ~åã≤#
"åºã¨O XHõ\ ˜ K«^∞Œ =Ù`«∞<åfl#∞. W`«QÍ_»∞ F ÃÑ^ŒÌ ~ˆ _çÜ∂≥ >ˇe™È¯Ñπ xi‡OKå_»∞.
=∞øO\ò áêÖÁ=∞~üÖ’ L#fl 200 JOQÆ∞àÏÅ >ˇe™È¯Ñπ Hõ<åfl Wk KåÖÏ â◊H=Θ O`«"∞≥ #ÿ k.
nO`À =∞iO`« ^Œ∂~åÅÖ’ L#fl ÔQÖÏH©ûÅx ѨijeOK˘K«∞Û. PÜ«∞# ѨijÅ#Å
„ѨHÍ~°O =∞#H˜ ã¨g∞ѨOÖ’ L#fl QÔ ÖÏH©ûÅ Hõ<åfl ^Œ∂~°OÖ’ L#fl QÔ ÖÏH©ûÅ∞ =∞iO`«
^ŒQ~æÆ ° ^ŒQ~æÆ Q° Í L<åfl~Ú.——
''JO>Ë =∞#O L#fl KÀ@ QÔ ÖÏH©ûÅ ™êO„^Œ`« `«‰Ωõ ¯=QÍ LO^Œx J#∞HÀ"åÖÏ?——
J_çQÍ_»∞ ã¨∞Éσ~å=Ù.
''JÖÏO\˜^OÕ ÖË^∞Œ ,—— „á⁄ÃÑ㶠~¨ ü q=iOK«∞‰õΩH˘KåÛ_»∞. ''HÍOu "ÕQOÆ Jq∞`«O HÍ^Œx
=∞#H˜ `≥Å∞ã¨∞ HÍ|\˜ì qâ◊fiOÖ’ ^Œ∂~åÅ Ö’`«∞Ö’¡H˜ `˘Oy K«∂ã¨∞#Î flѨÙÊ_»∞, PÜ«∂ „áêO`åÅ
QÆ`O« Ö’H˜ ‰õÄ_® `˘Oy K«∂ã¨∞<Î åflO J#fl=∂@. L^ŒÇ¨ ~°}H˜ ã¨∂~°∞º_ç #∞O_ç HÍOu
Éè∂í q∞x KÕ~_° ®xH˜ Zxq∞k x=ÚëêÅ∞ Ѩ_∞» `«∞Ok. JO>Ë ã¨∂~°∞º_ç g∞^Œ =∞#O
QÆ=∞xOz#, ZQÆã≤ Ѩ_∞» `«∞#fl ™œ~åyfl H©Å (solar flare) Zxq∞k x=ÚëêÅ „H˜`"« ∞Õ
[iyáÈ~ÚOk J#fl=∂@. JÖψQ =∞#H˜ ã¨g∞ѨOÖ’ L#fl ÃÑ^ŒÌ QÔ ÖÏH©û – PO„_À"≥∞_®
QÔ ÖÏH©û – Ѩk ÅHõÅΔ HÍOu ã¨O=`«û~åÅ ^Œ∂~°OÖ’ LO^Œx z#flѨÙÊ_»∞ K«^∞Œ =Ù‰õΩ<åflO.
JO>Ë „Ѩã∞¨ `Î O« =∞#O fã¨∞#Î fl P QÔ ÖÏH©û z„`åÅ∞ Ѩk ÅHõÅΔ ã¨O=`«û~åÅ „H˜`O« [iy#
qâıëêÅ∞. qâ◊fiO ZѨÙÊ_»∂ xâ◊ÛÅOQÍ L#fl@¡~Ú`Õ ^Œ∂~°OÖ’ QÔ ÖÏH©ûÖ ™êO„^Œ`« ZÖÏ
LO^À, ã¨g∞ѨOÖ’ ‰õÄ_® JÖψQ LO_®e. HÍx ^Œ∂~°OÖ’ L#fl QÔ ÖÏH©ûÅ ™êO„^Œ`«
=∞iO`« Z‰õΩ¯=QÍ LO^Œx K«∂Ñ≤ã∞¨ #Î fl ~Ô Ö· ò ѨijÅ#ÅH˜ J~°O÷ Uq∞@O>Ë, QÆ`O« Ö’ P
^ŒâÖ◊ ’ qâ◊fiO JO`«\Ï QÔ ÖÏH©ûÅ ™êO„^Œ`« HÍã¨Î Z‰õΩ¯=QÍ LO^Œ#fl =∂@. J^Õ x["≥∞`ÿ ,Õ
ã≤~÷ ° ã≤u÷ qâ◊fi ã≤^•úO`«O— `«Ñʨ #fl =∂@. qâ◊fiO "åºHÀz™ÈÎO^Œx K≥¿ÑÊ H˘`«Î ã≤^•úO`åxfl
D ѨijÅ#Å∞ ã¨=∞iúã∞¨ <Î åfl~Ú. J~Ú`Õ D XHõ¯ ѨijÅ#`À<Õ XHõ x~°Ü ‚ ∂« xH˜ ~å‰õΩO_®,
=∞iO`« ã¨=∂Kå~°O HÀã¨O Z^Œ∞~°∞K«∂_®e,—— JO@∂ *Ë|∞Ö’Oz XHõ HÍy`«O WÖÏ
59
J<åfl_»∞ „á⁄ÃÑ㶠~¨ ,ü ''D q+¨Ü∞« O g∞^Õ Hõq`«Å∞ ~å¿ã H˘bQ∑ XHõ_∞» F Ѩ^ºŒ O ~åâß_»∞.
HÍ"åÅO>Ë K«^∞Œ =ÙHÀ.——
qâ◊fiOÃÑ· PYi Ѩ*O˚ˇ
''W<Õflà◊¥§ #∞=٠Ѩ_¤» „â◊=∞
=$^è• J~ÚºOk q∞„`«=∞——
Jx ǨÏ∏Ü«∞Öò`À KÕÃã ~Ô Ö· ò ã¨"åÅ∞.
''Z#fl_»∂ =∂~°x qâ◊fiO
Z#Hõ\ ˜ ~ÀAÅ QÆ∞_ç¤ #=∞‡HõO
ZHõ¯_® HõxÑ≤OK«^∞Œ ^•xH˜ P#"åÅ∞.——

''<å ^Œ∂~°^iŒ ≈x
h ÉèÏ= q<åtx.
=∞#O LO@∞#fl qâ◊fiO
Z^Œ∞QÆ∞`ÀOk k#k#O
J=Ù`«∂ WOHÍ WOHÍ q~°àO◊ .——

''QÍ"≥∂"£, Å"Õ∞„`«∞Åq ѨxH˜=∂e# ÉèÏ"åÅ∞,——

Ѷ∂¨ @∞QÍ |^Œ∞eKåÛ_»∞ ǨÏ∏Ü«∞Öò,
''"åiH˜ ~å^Œ∞ F JO>Ë _èO»
=∞Ǩ q™ÈÊù@=∞@ =∞Ǩq™ÈÊù@O!
"åix ZO^Œ∞‰õΩ TiHõ<Õ ã¨=∞iúOK«@O?——

''W^Œ∞QÀ K«∂_»∞ „Ñ≤Ü∞« <ÕãOÎ̈

K≥ÑÙ¨ <Î åfl q#∞HÀ x[O
qâßfixH˜ ÖË=Ù JO`«O, P~°OÉèOí
JO@∞<åflO É’O_ô, QÀÖò,¤ <Õ#∞
Wk HõÅ~¡ Ú`Õ Jã¨Å∞ <Õ<Õ ÖË#∞.——

''J|^ŒOú !—— JiKå_»∞ ~Ô Å· ∞

60
 „Ѩ`º« i÷ÃÑ· K≥iQÔ xѨÙÊÅ∞.
''#∞"Õfi K«∂_»∞ QÔ ÖÏH©ûÅ KèO« ^ŒO
^•Ñ¨Ù# Hõ<åfl ^Œ=Ùfi# ™êO„^ŒO
x[O J=Ù`ÀOk |@ì|Ü«∞Å∞.——

''KåÖË¡ =Ü«∂º ~Ô Å· ∞——

HÀѨOQÍ J<åfl_»∞ ǨÏ∏Ü«∞Å∞
''qâ◊fiOÖ’ H˘O„Q˘`«Î Ѩ^•~°O÷
ѨÙ@∞ìH˘™ÈÎOk „Ѩfk#O
x`«º"≥∞ÿ qÅã≤Ö#¡ˇ ∞ qâ◊fiO.——

Ѩ^ºŒ O WOHÍ ZO`À LO_»_O» `À, K«^∞Œ =Ù`«∂ ‰õÄ~°∞ÛO>Ë WHõ¯_Õ `≥ÖÏ¡~∞° `«∞O^Œx
„QÆÇÏ≤ Oz# ã¨∞Éσ~å=Ù, Ѩ^•ºxfl ÉÏQÍ PHõoOѨ٠KÕã∞¨ ‰õΩ#fl "å_çÖÏ, |Ü«∞\˜H˜ QÆ\ Qì̃ Í
#=Ùfi`«∂, K«^=Œ =∞x ^•xfl ~°=∞ºH˜ JOkOKå_»∞. <åÅ∞QÆ∞ "åHͺÅ∞ K«^=Œ QÍ<Õ P
J=∂‡~Ú =ÚYOÖ’ qiã≤# z~°∞#=Ùfi ѨÙ=ÙfiÅx ã¨O`À+¨OQÍ F™êi K«∂ã¨∞‰õΩx,
„á⁄ÃÑ㶠~¨ Hü ,˜ ~°=∞ºH˜ QÆ∞_£ <≥\· ò K≥ÑÊ≤ <≥=∞‡kQÍ WO\˜^•i Ѩ\Ïì_∞» .

61
 *Ï~ü̊ QÍ"≥∂"£ Éè∫uHõ âß„ãÎ̈"Õ`«Î. ~°ëêºÖ’ ѨÙ\ì̃#
QÍ"≥∂"£ Öˇx<£„QÍ_£Ö’x ˆ~_çÜ≥∂ W<£ã≤ì@∂º\òÖ’x
Éè∫uHõâßYÖ’ ѨxKÕâß_»∞. 1933Ö’ „ÉÃãÖòûÖ’x
J}∞Éè∫uHõ âß„ã¨"Î `Õ ÅΫ ã¨=∂"ÕâßxH˜ Ǩ[Ô~#· QÍ"≥∂"£
~°ëêºH˜ uiy "≥àÖ¡◊ ^Ë ∞Œ . J"≥∞iHÍÖ’ ã≤~÷ Ñ° _¨ #ç QÍ"≥∂"£
*Ïi˚ "å+≤OQÆ<ì £ qâ◊fiq^•ºÅÜ«∞OÖ’ 20 Uà◊§áê@∞ P
`«~∞° "å`« HÍeá¶ÈiflÜ«∂, H˘Å~å_À qâ◊fiq^•ºÅÜ«∂Ö’¡
ѨxKÕâß_»∞. P„™ÈìÑl≤¶ H±û, HÍ™ê‡År, _çZ<£U, J}∞
^è•i‡Hõ`,« J}∞ã¨OÜ≥∂QÆO =O\˜ ѨÅ∞ JOâßÅÃÑ· QÍ"≥∂"£
*Ï~ü̊ QÍ"≥∂"£ Ѩiâ’^è#Œ Å∞ KÕâß_»∞. QÍ"≥∂"£ J<ÕHõ q*Ï˝#âß„ã¨Î Ѩ„`åÅ∞,
(1904-1968) ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞, [# q*Ï˝# ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞, Ãã<· û£ ѶH≤ ¬õ <£ ѨÙã¨HÎ ÍÅ∞
~åâß_»∞. „Ѩã∞¨ `Î « ѨÙãHΨ Oõ QÍ"≥∂"£ ~åã≤# q∞ã¨~ì ü \ÏOÑπH<˜ û£
ã≤sãπ #∞Oz ¿ãfiKåÛù#∞"å^ŒO.
\ÏOÑπH<˜ û£ (J#∞"å^ŒOÖ’ ã¨∞Éσ~å=Ù) ÉϺO‰õΩ QÆ∞=∂™êÎ.
QÆ}˜`«OÖ’ Ѩiq∞`«"≥∞ÿ# *Ï˝<åxH˜ q∞Oz J`«_çH˜
„á⁄ÃѶã¨~°∞¡ K≥¿ÑÊk JO`«QÍ J~°÷OHÍ^Œ∞. LѨ<åºã¨O
qO@∂ HõÅÅ „ѨÑO¨ K«OÖ’ qǨÏi™êÎ_∞» . \ÏOÑπH<˜ û£
ISBN 978-93-80153-67-4
ã‘sãπH˜ QÍ"≥∂"£H˜ Ü«Ú<≥™⁄¯ („Ѩ[ÅÖ’ q*Ï˝#âß„ã¨Î
"åºÑ≤HÎ ˜ WKÕÛ) HõoOQÆ |Ǩï=∞u ÅaèOzOk.