‫زما غوره‬

‫ليکنې‬

‫پوهاند ډاکټر محمد حسن‬

‫کاکړ‬
 ‫‪2‬‬

‫منځپانگه‬
‫سريزه‬

‫لومړى څپرکى‬
‫پښتو او پښتانه‬
‫‪٢‬‬ ‫پښتانه په تاريخ کې‬
‫‪٦‬‬ ‫پښتانه په جامعه کې‬
‫‪١١‬‬ ‫د پښتنو راتلونکې‬
‫‪١١‬‬ ‫پښتو د شعر ژبه‬
‫په معاصر افغانستان کې پښتو او د هغې‬
‫‪٢٢‬‬ ‫په اړه يو څو خبرې‬

‫دوهم څپرکى‬
‫پښتانه لويان‬
‫‪٤٥‬‬ ‫ميروېس نيکه‪ ،‬د افغان د خپلواکۍ مخکښ‬
‫‪٦٤‬‬ ‫د احمدشاه دراني په ياد‬
‫‪٣٧‬‬ ‫د احمدشاه دراني ميراث‬
‫‪٣٣‬‬ ‫احمدشاه دراني‬
‫‪١١‬‬ ‫د احمدشاه دراني په باب مرکه‬
‫‪١٣‬‬ ‫د يوه مصلح غازي ياد‬
‫د خپ لواکۍ د الرې لوى م بارز اې مل خان‬
‫‪٠٩‬‬ ‫مومند‬

‫درېم څپرکى‬
‫د ډيورنډ توافق ليک او کرښې‬
‫په اړه‬
‫د ام ير ع بدالرحمان په واکم نۍ کې لر‬
‫‪٠٠‬‬ ‫او بر پښتانه‬
‫د ډيور نډ توا فق ل يک يا د ‪ ١١٠٧‬کال د‬
‫‪١٩٤‬‬ ‫کابللللل کانونشللللن‬
‫‪١٢٣‬‬ ‫اميرعبدالرحمن او د ډيورنډ توافق ليک‬
‫‪١٧٣‬‬ ‫پښتانه او د ډيورنډ توافق ليک‬
 ‫‪3‬‬

‫د ډيور نډ توا فق ل يک با يد ډ ېر دم خه‬

‫‪١٥٤‬‬ ‫باطل اعالم شوى واى‬
‫‪١٦٦‬‬ ‫افغانستان‪ ،‬پاکستان او پښتونستان‬
‫‪١١٦‬‬ ‫د ډيورنډ توافق ليک متن‬

‫څلورم څپرکى‬
‫پاچا امان هللا او خپلواکي‬
‫‪١٠٩‬‬ ‫خپلواکي‪ ،‬پرمختيا او پاچا امان هللا‬
‫‪١٠٣‬‬ ‫افغانان او ملي خپلواکي‬

‫پنځم څپرکى‬
‫څېړنيزې ليکنې‬
‫‪٢٩٣‬‬ ‫د ورېښمو الر د تاريخ له نظره‬
‫‪٢٢١‬‬ ‫د افغان پرون او سبا‬
‫‪٢٧٤‬‬ ‫د معاصر افغانستان تاريخپوهان‬
 ‫‪4‬‬

‫شپږم څپرکى‬
‫د روښانفکرو په اړه‬
‫‪٢٦٣‬‬ ‫روښانفکران څوک دي؟‬
‫‪٢١٩‬‬ ‫په افغان ټولنه کې د روښانفکرو ونډه‬

‫اووم څپرکى‬
‫د تاريخ په اړه‬
‫‪٢١١‬‬ ‫د تاريخ په باب‬
‫‪٢٠١‬‬ ‫نظرات درباره تاريخنويسى‬

‫اتم څپرکى‬
‫د اساسي قانون په اړه‬
‫‪٧١٤‬‬ ‫قانون اساسى براى افغانستان‬
‫دو لت د افغان ستان په رات لونکي اسا سي‬
‫‪٧٢١‬‬ ‫قانون کښې‬
‫څنگلله مرکللزي حکومللت‪ ،‬فيللدرالي يللا‬
‫‪٧٥٧‬‬ ‫متمرکز؟‬
‫‪٧٤٩‬‬ ‫د سياسي گوندونو په اړه مرکه‬

‫نهم څپرکى‬
‫د ملگرو په ياد‬
‫‪٧٤٣‬‬ ‫سيداگل غريبيار‬
‫‪٧٤٠‬‬ ‫محمد هاشم زماني‬

‫لسم څپرکى‬
‫د نورو ليکوالو اثرونو‬
‫ارزونې‬
‫‪٧٦٥‬‬ ‫درد دل پوهاند حبيبى‬
‫‪٧٣١‬‬ ‫د فراهي يو فکري سوغات‬
‫موهن الل و اف غان ها و جنگ اول اف غان‪-‬‬
‫‪٧٣٣‬‬ ‫انگليس‬
‫‪٥٩١‬‬ ‫د وزيري د ثور پاڅون‬
 ‫‪5‬‬

‫‪٥٩١‬‬ ‫د لوى مصلح باچاخان په ياد‬

‫ن ظرى به ک تاب افغان ستان در پنج قرن‬
‫‪٥١٥‬‬ ‫گذشته‬
‫په پښتونخوا کې د برتانوي هند وړاندې تگ‬
‫‪٥٦١‬‬ ‫او د پښتنو مقاومت‬
‫‪٥٦٥‬‬ ‫د سنگروال له سنگر څخه‬
‫‪٥٦١‬‬ ‫رژېدلي گالن‬
‫‪٥٣٥‬‬ ‫د ښاغلي باوري نوښت‬

‫يولسم څپرکى‬
‫بېال بېلې ليکنې‬
‫‪٥٣١‬‬ ‫د افغانستان وضع د اندېښنې وړ ده‬
‫‪٥١٥‬‬ ‫زمونږ شپون‬
‫د اف ضل خان الال پر ځان قصد يوه ځانگړې‬
‫‪٥١٣‬‬ ‫پېښه که د لړۍ يوه برخه؟‬
‫‪٥٠١‬‬ ‫د نارنچ گل په باغ کښې‬
‫‪٥٠٣‬‬ ‫يوه سپينه وينا‬
‫گرو هاى مذهبى و سيا ست در افغان ستان‬
‫‪٤٩٥‬‬ ‫معاصر‬
‫‪6‬‬

‫سريزه‬
‫ز ما د ليک نو يا م قالو دا لومړۍ‬
‫ټول گه ده چې په يوه ټوک کې په د غه‬
‫بڼه لوستونکو ته وړاندې کېږي‪ .‬دا هغه‬
‫غوره ليک نې دي چې د ت ېرو شلو کلو نو‬
‫په به ير کې مې يو و خت بل و خت په‬
‫امري کې‪ ،‬کا ناډا او ارو پايي هېوادو نو‬
‫کللې د مېشللتو هېوادوالللو د مولللو‪،‬‬
‫خپرو نو‪ ،‬راديو گانو او غو نډو ل پاره‬
‫لتو او‬‫لې (پښل‬‫لوې ليکنل‬‫له يل‬
‫للې دي‪ .‬لل‬‫کښل‬
‫دف تر) نه پر ته ه غه ليک نې چې تر دې‬
‫دم خه مې پخ پل ه ېواد او هم د با ندې‬
‫ک ښلي دي‪ ،‬په د غې ټولگې کې نه دي‬
‫ن يولې شوې‪ .‬ما په کال ‪١٠٤٩‬ز کې په‬
‫ليکنو پيل کړى دى‪ ،‬له يو څو ليکنو نه‬
‫پرته ز ما د دغې ټولگې ليکنې يو وخت بل‬
‫وخت په افغان خپرونو کې راوتلې دي‪.‬‬
‫دا د پ ښتنو‪ ،‬پ ښتو‪ ،‬پ ښتني لو يانو‪،‬‬
‫مصلللحانو‪ ،‬د ډيورنللد توافللق ليللک‪،‬‬
‫خپ لواکي‪ ،‬رو ښانفکري‪ ،‬اسا سي قانون‪،‬‬
‫دو لت او د نورو مو ضوع گانو په اړه‬
‫غوره شوې ليک نې دي‪ .‬يوه بر خه يې ه غه‬
‫لو‬
‫لورو ليکوالل‬ ‫لې د نل‬
‫لې پکل‬‫لې دي چل‬‫ليکنل‬
‫اثرو نه معر في شوي دي‪ .‬د و طن د روا نو‬
‫سيا سي پې ښو په اړه ليک نې په د غې‬
‫ټولگې کې نه دي ن يولې شوې‪ .‬که و شوه‬
‫ه غه به په کومې ب لې ټولگې کې خ پرې‬
‫کړم‪ .‬په ت ېرو شلو کلو نو کې ز ما‬
‫ز ياتره و خت په پ ښتو او انگر ېزۍ کې د‬
‫ک تابونو په ليک لو او ژ باړلو کې ت ېر‬
‫شوى دى‪.‬‬
‫د د غې ټولگې مو ضوع گانې ډول ډول‬
‫دي‪ ،‬خو ه غه ټولې د اف غان تاريخ او‬
‫کل تور په اړه دي چې لو ستونکو ته به‬
‫په زړه پورې او گ ټورې وي‪ ،‬ما د غه‬
‫له ډول‬‫له دغل‬‫لت پل‬
‫له نيل‬‫له همدغل‬‫لې پل‬
‫ليکنل‬
‫لوستونکو ته وړاندې کړې دي خو په دغه‬
‫ا ثر کې ځي نې مو ضوع ګانې ب يا ب يا‬
‫ليدلى کېږي‪.‬‬
‫له مح ترم زر ين ان ځور او مل گرو نه‬
‫مې من نه کوم چې ز ما د ليک نو د غه‬
‫ټولگه هم د خپلې کلتوري ټولنې له خوا‬
‫‪7‬‬

‫خپروي‪.‬‬
‫محمد حسن کاکړ‬
‫کليفورنيا‪ ،‬امريکا‬
‫جنوري ‪٢٩١٩ -٢‬‬
‫د خپرندويې ټولنې يادښت‬

‫د استاد کاکړغوره‬
‫ليکنې‬
‫د افغانستان د تاريخ‬
‫بېال بېلې پاڼې‬
‫د افغان ستان د کل توري ودې ټولنې‬
‫له خوا د ښاغلي پوها ند ډاک ټر مح مد‬
‫لو او‬‫لاريخي ليکنل‬‫لو تل‬‫لاکړ د دغل‬‫لن کل‬‫حسل‬
‫م قالو خپر يدنگ‪ ،‬د افغان ستان د تاريخ‬
‫د پاڼو د مي نه وا لو او لېوا لو ل پاره‬
‫يو ز ېرى گ ڼو‪ .‬ا ستاد کاکړ د غه م قالې‬
‫په بې لو بې لو وختو نو کې‪ ،‬په بې لو‬
‫بې لو منا سبتونو ليک لې دي او د خو ښۍ‬
‫ځاى دى چې دا دى اوس په يوه ټولگه کې‬
‫د يو تاريخي تسل سل له م خې د چاپ پر‬
‫گاڼه سنباليږي‪.‬‬
‫سږ کال د افغان ستان د کل توري ودې‬
‫ټول نه د خپ لو لو يو عل مي کلن يو غو نډو‬
‫په لړ کې د اوسني افغانستان د يو ډېر‬
‫مهللم تللاريخي څپرکللي پلله اړه علمللي‬
‫سيمينار جوړوي‪ .‬د نوي افغان ستان د غه‬
‫څپرکلللى (( پللله افغانسلللتان کلللې د‬
‫ديموکراسلللۍ لسللليزه)) نلللومېږي‪ .‬د‬
‫ديموکراسللۍ دغلله لسلليزه للله سياسللي‪،‬‬
‫‪8‬‬

‫اقت صادي‪ ،‬اجت ماعي او کل توري جال جال‬

‫اړخو نو څ خه د اف غان څېړون کو ل پاره د‬
‫بحث وړ مواد لري‪ .‬په ياد شوي سيمينار‬
‫کې به په د غو ټو لو اړخو نو ب حث و شي‪،‬‬
‫خللو د دې پلله څنللگ کللې مللوږ ځانونلله‬
‫نېکمر غه گ ڼو چې په د غه منا سبت يو لړ‬
‫مهم آثار هم چاپ او خپروو‪.‬‬
‫د پوها ند مح مد ح سن کاکړ (( ز ما‬
‫غوره ليک نې)) او دوه نور آ ثار په‬
‫ه مدې لړ کې شامل دي‪ .‬د غه آ ثار به د‬
‫افغان ستان د تاريخ د بېال بې لو خواوو‬
‫لت‬‫لوره ارزښل‬‫لې د پل‬‫لړ کل‬
‫له لل‬‫لو پل‬
‫د څېړنل‬
‫لرون کي وي‪ .‬الز مه ده له ګرا نو کاوون‬
‫کاکړ او خوږې کاکړ څ خه هم من نه و کړو‬
‫چې د ا ستاد کاکړ د د غه م هم او پ نډ‬
‫ا ثر د چاپ لګ ښت يې هم په خپ له غاړه‬
‫اخيستى او په دې توګه يې د افغانستان‬
‫د کلتلللوري ودې ټولنللله د دې مرسلللتې‬
‫منندويه کړې ده‪.‬‬
‫ا ستاد کاکړ ته د اوږد او باثمره‬
‫ژو ند عا ګانې کوو چې ز موږ د و طن د‬
‫تاريخ د څېړ لو شمله ده‪ .‬خداى(ج) دې‬
‫دغه شمله تل هسکه لري‪.‬‬

‫په درنښت‬

‫د افغانستان د‬
‫کلتوري ودې‬
‫ټولنه‬
‫جرمني‪ -‬د کولن‬
‫ښار‬
‫‪١٧١٠‬ل‪ .‬د ثور ‪٢٠‬‬
‫‪9‬‬

‫لومړى څپرکى‬

‫پښتو او‬
‫پښتانه‬
‫‪01‬‬

‫سان دييگو‪-‬اگست‪١٠٠١ ،٠‬‬

‫پښتانه په تاريخ‬
‫کې‬
‫د پ ښتو او په افغان ستان کې د يو‬
‫شللمېر نللورو مېشللته ولسللونو پخللوانى‬
‫تاريخ‪ ،‬له در يو اړخو نو څ خه مطال عه‬
‫کېدلى شي‪ ،‬جغرافيه‪ ،‬تاريخ او ژبه‪.‬‬
‫له جغرف يې نه مط لب دا دى چې د‬
‫افغان ستان ع مده سيمې او سيندونه په‬
‫ويدا او اوستا کې ياد شوي دي‪ .‬ويدا د‬
‫سان سکرت کل مه ده‪ ،‬په ما نا د سپېڅلي‬
‫او سپېڅلو ادب ياتو‪ ،‬او او ستا د زردشت‬
‫مذهبي ک تاب دى چې زند د هغه تعبيرونه‬
‫دي‪ .‬و يدي مدنيت د او ستا تر مدنيت نه‬
‫د مخه و او وروستى يې له نن څخه لږ و‬
‫ډ ېر درې زره کلو نه وړوم بى په پ خواني‬
‫افغان ستان او ورڅر مې سيمو کې خور و‪.‬‬
‫پخواني افغانستان د اريا نا او خراسان‬
‫پللله نومونلللو يادېلللده‪ .‬د لرغلللوني‬
‫افغان ستان پور ته يادې شوې سيمې او‬
‫سيندونه د لر غوني يو نان د تاريخ د‬
‫پالر يا لومړني مؤرخ ه يرودوتس په‬
‫ليک نو کې هم راغ لې ل که او سنى ب لخ چې‬
‫په او ستا کې په نا مه د ب خدي يا‬
‫باخترش په يو ناني ليکنو کې په نا مه د‬
‫بکټر يا‪ ،‬هرات او هري رود د هري وا‪،‬‬
‫آر يه‪ ،‬مرو او مر غاب رود په نا مه د‬
‫له د‬‫له نامل‬
‫لين پل‬‫له‪ ،‬پشل‬‫لاورو‪ ،‬مرگيانل‬‫مل‬
‫پسانا )‪ (Pisana‬او ارگون په نامه د اروا‬
‫)‪ (Urwa‬ياديده او همداسې نور‪.‬‬
‫د هخانشلللليانو د دورې د شللللپږو‬
‫ا يالتونو نومونه د هيرودوتس په ليکنو‬
‫‪00‬‬

‫کې له هري و او باخترش نه بر سېره‬

‫سي ستان په نا مه د زرن کا‪ ،‬د پې ښور په‬
‫گډون د کا بل سيمه په نا مه د گ ندهارا‬
‫او ک ندهار په نا مه د ا راکوز يه او‬
‫هراواتي )‪ (Harawati‬ياديده‪.‬‬
‫دا خو په پ خوا وختو نو کې د ه غو‬
‫سيمو نومونه وو چې پښتانه پکې د نورو‬
‫خل کو په شان يو ځاى بل ځاى او سېدل‪،‬‬
‫خو په لرغو نو م هالونو کې د پ ښتو د‬
‫نا مه ذ کر د نورو قومو نو ليکوا لو‪ ،‬په‬
‫تېره يونان يانو کړى چې په وروستۍ ډلې‬
‫کې هرودوتس راځي‪.‬‬
‫په و يدا کې پ ښتانه د پکت هاس په‬
‫ناملله راغلللي او تللر هغلله وروسللته‬
‫له د‬‫له نامل‬‫لان پل‬
‫لرودوتس دوى د پکتيل‬ ‫هيل‬
‫پکتيو کا د هېواد او سېدونکي ښودلي دي‪،‬‬
‫ل که چې همد غه مؤرخ افر يدي پ ښتانه په‬
‫نا مه دا په ري تاي ق يد کړي دي‪ .‬يو‬
‫شللمېر وروسللتو ليکوالللو پکتيوکللا او‬
‫گ ندهارا عېن سيمه بل لې ده‪ ،‬خو د غه‬
‫ليندونو‬‫لل سل‬‫لړ او کابل‬
‫لا د کنل‬ ‫هې لواد چل‬
‫ترمېنځ سيمه گڼ لې او چا د ابا سين او‬
‫هلم ند ترمېنځ ه ېواد بل لى چې مر کز يې‬
‫او سنى پې ښور يا پ خوانى پرو شاپورا و‪،‬‬
‫خو د دغې پرا خې سيمې او سېدونکي يواځې‬
‫يو قوم يا يواځې پ ښتانه نه وو ل که‬
‫اريلللايي او هنلللدي قومونللله وو‪ .‬د‬
‫ه يرودوتس په وي نا په د غه ه ېواد کې‬
‫له د‬‫له نامل‬‫لېدل پل‬
‫لک اوسل‬
‫لې خلل‬ ‫لور ډلل‬‫څلل‬
‫گ نداري‪ ،‬ا په ري تاي يانې اپر يدي‪ ،‬سټه‬
‫لانې‬‫لاى يل‬
‫لک او داديکل‬‫لانې خټل‬ ‫گي لداى يل‬
‫ديگانان تاج کان‪ .‬د گ ندهاريانو په ډله‬
‫کې د نورو قومو نو په جم له کې پک تين‬
‫هم را ځي يانې موم ند‪ ،‬يو سف زا يي يا‬
‫پ خواني ا سپه سي‪ ،‬اپر يدي او خ ټک‪ .‬د‬
‫لا‬
‫له وينل‬‫لار پل‬‫لد غبل‬
‫لرغالم محمل‬‫لؤرخ ميل‬‫مل‬
‫دادي کان يا تاجکان په پخوا وختونو کې‬
‫له پ ښتنو سره يو ځاى يا د ه غو په‬
‫‪02‬‬

‫گاونډي توب کې او سېدل او ب يا ورو ورو‬

‫د چ ترال له الرې بدخ شان او سي ستان ته‬
‫واو ښتل او له امو سين نه هم تېر شول‪.‬‬
‫د د غو ليکوا لو په ا ستناد پ ښتو او د‬
‫افغان ستان د شمال شرقي سيمو تاج کانو‬
‫ژبې چې د گلچه په نا مه هم يادېږي‪ ،‬نه‬
‫يواځې سره ډېرې نزدې دي‪ ،‬بلکې ويونکي‬
‫يې د غرن يو سيمو د او سېدونکو په څ ېر‬
‫سره ډېر نور نزدې والى هم لري‪.‬‬
‫پ ښتانه په عېن حال کې د افغا نانو‬
‫په نا مه هم ياد شوي دي‪ .‬ابورې حان‬
‫البېرو ني د اف غان کل مه د ا سواکاپه‬
‫کل مې پورې تړ لې گ ڼي چې ذ کر يې د‬
‫مهابارا ته په ک تاب کې چې تر نن نه‬
‫درې زره کا له دمخه کښل شوى دى‪ ،‬راغلى‬
‫دى‪ .‬د مؤرخ اح مد ع لي ک هزاد په ن ظر د‬
‫اف غان کلمه ترکيبي او په اصل سانسکرت‬
‫ده‪ .‬په ما نا د ا سوه غا نه اس او ځاى‪.‬‬
‫په دې ح ساب ا سوغانه د اس سورو ه ېواد‬
‫ک ېږي‪ .‬په دې ډول د غه ترکي بي کل مه هم‬
‫لوى‬‫لم د هغل‬‫لتنو او هل‬‫لانې پښل‬‫لو يل‬
‫د خلکل‬
‫ه ېواد ته را جع ک ېږي‪.‬د اف غان کل مه‬
‫وروسته دنفش رستم په معبد کې د اب گان‬
‫په شکل راغ لې‪ .‬د غه کتي به يا ډبري نه‬
‫ليک نه د سا ساني لومړي شاهپور په ا مر‬
‫په عي سوي دري مې پ ېړۍ کې ک ښل شوې ده‪.‬‬
‫وروسللته تللر هغلله يللوه هنللدي مللنوم‬
‫ورا هاميرا پخ پل ک تاب بري سمهت کې دا‬
‫واگا نه په ب نه ذ کر کړې ده‪ .‬ب يا تر‬
‫اسالمي دورې نه دمخه يوه چيني گرځندوى‬
‫هيون ت سانگ چې په افغانستان او شمالي‬
‫هندو ستان کې يې سفرونه کړي وو‪ ،‬د غه‬
‫کل مه په اړول شوي شکل يانې د ا پوکين‬
‫په ب ڼه راوړې ده‪ .‬چين يان خاص نومو نه‬
‫ز ياتره په متغ ير ډول وا يي‪ .‬له ه غه‬
‫لا‬
‫لواکا يل‬ ‫له د سانس لکرت اسل‬
‫لته دغل‬ ‫وروسل‬
‫اسواغانه‪ ،‬د زړې پاړ سو اب گان‪ ،‬د چينې‬
‫ژ بې ا پوکين او د ه ندي ژ بې اواگا نه‬
‫‪03‬‬

‫په اسالمي دور کې د مسلمانانو ليکوا لو‬

‫په ا ثارو کې په نا مه د اف غان او م لک‬
‫يي په نا مه د افغان ستان ذ کر شوى دى‪.‬‬
‫شايد د حدودالعالم د ک تاب ليکونکي چې‬
‫مؤ لف يې مع لوم نه دى لومړنى ا سالمي‬
‫جغراف يه لي کونکى وي چې د غه نوم يې د‬
‫اف غان په نا مه د لومړي ځل د پاره ذ کر‬
‫کړى دى‪ .‬له ه غه ورو سته د اف غان کل مه‬
‫دو مره عا مه شوې چې د م ثالونو ذ کر ته‬
‫يې ضرورت ن شته‪ .‬په دې نزدې م هالونو‬
‫کې د د غې کل مې په مف هوم کې غټ ت حول‬
‫راغ لى دى‪ .‬اوس يواځې پ ښتنو ته م ختص‬
‫نه ده‪ ،‬بلکې ملت شمول شوې ده‪ .‬د ټولو‬
‫هغللو افللرادو معللرش شللوې ده چللې پلله‬
‫افغانستان کې او سېږي‪ ،‬دغه غټ تحول په‬
‫دا سې حال کې چې د افغان ستان هر قوم‬
‫خ پل ځانگړى هو يت په نا مه د پ ښتون‪،‬‬
‫تا جک‪ ،‬هزاره‪ ،‬ازبک او نورو ساتلى دى‪،‬‬
‫د افغان ستان د م لت يا و لس د ټي نگ‬
‫پيوستون ښکارندوى گڼل کېږى‪.‬‬
‫‪04‬‬

‫سان دييگو‪ -‬اگست ‪١٠٠١-٠‬ز‬

‫پښتانه په جامعه‬
‫کې‬
‫پښللتانه د سلليمې د زيللاترو نللورو‬
‫قومونو په شان‪ ،‬د زرگونو کلونو تاريخ‬
‫لري‪ ،‬خو دوى په پخوانيو م هالونو کې د‬
‫غ ېر پ ښتني قومو نو د ليکوا لو له خوا‬
‫ث بت شوي‪ ،‬ه غه هم په غ ېر من سوم او‬
‫متشتت ډول‪ .‬دوى پخپله د اسالم نه دمخه‬
‫دورو نو کې د خ پل تاريخ په باب دقي قي‬
‫او منظ مې ليک نې نه لري‪ .‬ح تى پ ښتو د‬
‫ژبې په حېث‪ ،‬په لرغونو م هالونو کې نه‬
‫ده څېړ له شوې‪ ،‬که څه هم پ ښتو ډ ېره‬
‫پخوانۍ ژبه ده او اوږد تاريخ لري‪.‬‬
‫لې‬
‫لې پښ لتانه پکښل‬ ‫له چل‬
‫له تاليفونل‬‫هغل‬
‫ن سبتا په منظم ډول ب يان شوي دي‪ ،‬په‬
‫ا سالمي دورو پورې تع لق لري‪ ،‬ل که د‬
‫ابوالف ضل اک بر نا مه‪ ،‬د سليمان ماکو‬
‫تاريخ اول ياء او پ ټه خزا نه‪ ،‬د پ ښتنو‬
‫په باب ډ ېر ع مده ما خذ د م خزن اف غاني‬
‫په نا مه د مال نع مت هللا ا ثر دى چې د‬
‫اوول سمې عي سوي پ ېړۍ په سر کې تاليف‬
‫شوى دى‪ .‬ورو سته د پ ښتني قومو نو شورې‬
‫په ح يات اف غاني نوي ک تاب کې په تفصيل‬
‫سره ب يان شوې دي‪ ،‬خو د غه ټولې ليک نې‬
‫د عنعنوي روايتونو موموعې دي‪ ،‬په ثقه‬
‫تاريخي شواهدو بنا نه دي‪.‬‬
‫همدغلله سللبب دى چللې هغلله د نللورو‬
‫څيزو نو په جم له کې د مذهبي ذهن يت تر‬
‫تاثير ال ندې لي کل شوي دي‪ .‬پک ښې و يل‬
‫شوي چې پښتانه د افغانه يا تالوت‪ ،‬يا‬
‫سال پا چا اوالده ده‪ ،‬خو د غه روا يت په‬
‫‪05‬‬

‫لانې‬‫له يل‬
‫لى د دوى ژبل‬ ‫له دى‪ ،‬چل‬
‫لم نل‬
‫دې سل‬
‫پښتو‪ ،‬د هندو اروپايي د لويې ډلې يوه‬
‫څانگه ده‪ .‬نه د سامي ډلې چې عربي ژبه‬
‫يې يوه بر خه ده‪ .‬په بل ع بارت د پ ښتو‬
‫د ژ بې و يونکي يانې پ ښتانه د ار يايي‬
‫نيکو نو اوالد ک ېدلى شي‪ ،‬نه د سامي‬
‫نيکو نو‪ .‬په هر حال د ه مدغو عنع نوي‬
‫روايتو نو له م خې قېس بن عبدالر شيد‬
‫درې زا من لرل‪ ،‬په نا مه د سړبن‪ ،‬غرغښت‬
‫او بټن )‪ (Batan‬يا بېټن )‪ (Bitan‬خلو دغله‬
‫ع مده ډ له د پ ښتنو يواځنۍ ډ له نه وه‬
‫نورې ډلې پښتانه هم موجود وو‪.‬‬
‫د پښتنو سترې ډلې چې په ليکونو کې‬
‫راغ لي او خېلو نه ترې نه جوړ شوي او‬
‫تر او سه پاتې دي‪ ،‬شرخ بون‪ ،‬خر شبون‪،‬‬
‫بيټن‪ ،‬غرغښت او کړن )‪ (Karran‬دي‪.‬‬
‫ممک نه نه ده چې يو څوک د پ ښتنو‬
‫ټول خېلو نه او څانگې چې تر کورنۍ‬
‫پورې ر سېږي و شمېرلى شي‪ .‬دا چې د دوى‬
‫خېلو نه له ح ساب نه وت لي‪ ،‬هم د دوى د‬
‫قومي مميرا تو او هم د پ ښتو ژ بې د‬
‫خا صيت له ام له ده‪ .‬په پ ښتنو کې دا‬
‫رواج دى چې د هر نوم يالي پ ښتون له‬
‫ناملله څخلله وروسللته د ((خېللل)) يللا‬
‫((زوى)) ((زي)) الح قه ا ضافه ک ېږي او‬
‫په دې ډول يوه نوې پښه‪ ،‬گ نډه‪ ،‬يا حتى‬
‫قوم جوړېږي له مح مد څ خه مح مدزوى يا‬
‫محمدزى او له سليمان څخه سليمان خېل‪.‬‬
‫په اوس وختو نو کې په ت ېره په ښارونو‬
‫کې يانې چېر ته چې قومي خصو صيت ضعيف‬
‫شوى يا له مېن ځه تل لى وي‪ ،‬د ((خ ېل))‬
‫او ((زي)) پلله ځللاى تخلصللونه راوړل‬
‫ک ېږي‪ ،‬ل که سراج‪ ،‬ضيايي‪ ،‬طرزي‪ ،‬نايبي‬
‫او نور‪.‬‬
‫په هر حال د پور ته يادو شويو‬
‫قومونو عمده نه ټول خېلونه دا دي‪:‬‬
‫له شرخ بون څ خه شيړاني‪ ،‬ترين‪،‬‬
‫ميا نه‪ ،‬بړيڅ او اورمړ هسک شوي‪ .‬د دغو‬
‫‪06‬‬

‫خېلو نو ډ ېر نوم يالي‪ ،‬ترين دي چې په‬

‫اودال‪ ،‬تورترين او سپين ترين وې شل‬
‫شوي دي او دال چې احمد شاه ا بدالي د‬
‫درا ني په نا مه ياد کړل په دوو بر خو‬
‫وېشل شوي‪ :‬زيرک او پنج پا‪.‬‬
‫ز يرک يې ال کوزي‪ ،‬پو پل زي‪ ،‬اڅ کزي‬
‫او بارکزي دي‪ .‬سدوزي د پو پل ز يو او‬
‫محمدزي د بارکزو پښې دي له دغو دواړو‬
‫پ ښو څ خه پاچا يان او ام يران ه سک شوي‬
‫چې د هغو ډېر نوم يالى احمد شاه درا ني‪،‬‬
‫د معاصلللر افغانسلللتان او د درانلللي‬
‫امپراتورۍ مؤسس دى‪.‬‬
‫په پنچ پا کې ماکو‪ ،‬خوگ ياڼي‪ ،‬اسحق‬
‫زي‪ ،‬نور زي او اليزي شامل دي‪.‬‬
‫د خرشبون په غټ وېش کې دغه خېلونه‬
‫شامل دي‪ :‬کا سي‪ ،‬زمنډ‪ ،‬کنډ او خاخي يا‬
‫خا شي‪ .‬له کا سي څ خه شنوار‪ ،‬له زم نډ‬
‫څ خه د کا سور قومو نه‪ ،‬له ک نډ څ خه د‬
‫غوري يا غورياخ ېل‪ ،‬مهم ند‪ ،‬خل يل او‬
‫څمکنللي اوللله خللاخي څخلله ترکالنللي‪،‬‬
‫گيگ ياني‪ ،‬يو سفزي او د م نډن قومو نه‬
‫هسک شوي دي‪.‬‬
‫د ب يټن له غټ و ېش څ خه ور سپون‬
‫)‪ (Warspun‬کاجن )‪ (Kadjin‬او د بي بي متلو‬
‫اوالد پاتې دى‪ .‬د بي بي م تو يا ماټي‬
‫قومو نو څ خه سرواني‪ ،‬لودي او غ لزي‬
‫راوتلللي دي‪ .‬پلله دوى کللې لوديللان او‬
‫غلزيللان نللامتو وختللل‪ .‬لوديللانو پلله‬
‫څوارل سمې پ ېړۍ کې په هندو ستان کې‬
‫امپرا توري جوړه کړه چې ورو سته بابر‬
‫په ‪ ١٤٢٤‬کې ن سکوره کړه‪ ،‬لود يانو تر‬
‫هغه وروسته ورو ورو خپله ژبه او قومي‬
‫عادتو نه ه ېر کړل او تر زيا ته حده د‬
‫هندوستان په خلکو کې حل شول‪.‬‬
‫غلز يان د روا ياتو له م خې په دوو‬
‫لو يو پ ښو وې شل شوي چې يوه يې بر هان‬
‫يا بولر او بله يې توران يا تولر ده‪.‬‬
‫د دوى فرعي خېلونه سليمان خېل‪ ،‬هوتک‪،‬‬
‫‪07‬‬

‫توخي‪ ،‬ا ندړ‪ ،‬تره کي‪ ،‬نا صر او خرو ټي‬

‫دي‪ .‬د هو تک له و ېش نه حاجي م يروېس‬
‫بابا هسک شوى چې د اتلسمې پېړۍ په سر‬
‫کې يې ک ندهار د صفويانو له الس بر سۍ‬
‫له‬‫لې پل‬‫له دې ډول يل‬‫لړو او پل‬‫له ازاد کل‬‫نل‬
‫معا صر افغان ستان کې د م لي خپ لواک‬
‫دو لت تاداو کې ښود‪ .‬ورو سته د ه غه زوى‬
‫شاه مح مود د پارس صفوي امپرا توري‬
‫ړنگه کړه‪.‬‬
‫د غرغ ښت په لوى و ېش کې ما نډو‪،‬‬
‫بابي او ډنلې )‪ (Danay‬شلامل دي‪ .‬د ډنلې‬
‫خېلونه کاکړ‪ ،‬ناغر‪ ،‬پاني او داوي دي‪.‬‬
‫په پاى کې د کړن په لوى و ېش کې‬
‫له‬‫لامل دي‪ .‬پل‬‫لاخي )‪ (Kakhay‬شل‬
‫لودي او کل‬‫کل‬
‫کللودي کللې دالزاک‪ ،‬وردگ‪ ،‬ورکللزي او د‬
‫من گل قومو نه شامل دي‪ .‬په کاخي کې‬
‫اپريللدي‪ ،‬خټللک‪ ،‬ځللدران‪ ،‬اتمانخېللل‪،‬‬
‫خوگ ياڼي‪ ،‬ځاځي او توري را ځي‪ .‬د دوى‬
‫فر عي وې شونه داړي‪ ،‬ب نوچي او خو ستوال‬
‫دي‪.‬‬
‫لان‬‫له خراسل‬‫پښ لتانه اوس د اي لران لل‬
‫يانې م شهد نه د شمالي هندو ستان تر‬
‫هوارو پورې چېر ته په گڼ چېر ته په‬
‫نن گړي ډول چېر ته سوچه او چېر ته په‬
‫او ښتي شکل ا باد دي‪ .‬دوى د د غې پرا خې‬
‫سيمې په څ نډو او ښاري مرکزو نو کې تر‬
‫دې حده د نورو قومو نو تر تاثير ال ندې‬
‫تللي دي چې حتى خپله ژبه او پښتونولي‬
‫يې هم لږ و ډ ېر له ياده اي ستلي‪ .‬د‬
‫دغې سيمې په مېنځنيو برخو په تېره په‬
‫ازادو ق بايلو کې پ ښتونولي او پ ښتو‬
‫پخپل قوت کې پاتې ده‪.‬‬
‫د پښللتنو لويلله مميللزه پښللتو يللا‬
‫پښتونولي ده چې اجزا يې دا دي‪:‬‬
‫مېلم ستيا‪ ،‬ن نواتي‪ ،‬بدل‪ ،‬مېړا نه‪،‬‬
‫ننلللگ‪ ،‬غېلللرت‪ ،‬نلللاموس‪ ،‬پېغلللور او‬
‫ايما نداري‪ .‬له دې سره جو خت د پ ښتنو‬
‫يو بل غټ خصو صيت تر بوري‪ ،‬سيالي او‬
‫‪08‬‬

‫د ښمنۍ گانې دي‪ .‬په دې ډول په دوى کې‬

‫هم د پيوستون او هم د بېلتون خصوصيات‬
‫په قوت مو جود دي‪ .‬کۀ له يوې خوا‬
‫م شترک ن سب‪ ،‬م شترک تاريخ‪ ،‬م شترکه ژ به‬
‫او مشترکه پښتونولۍ دوى سره متحد کوي‬
‫او يو خور م لت ترې نه جوړوي‪ ،‬له ب لې‬
‫لديماري او‬ ‫لوري‪ ،‬س ليالي‪ ،‬گونل‬‫خ لوا تربل‬
‫هډماتي چې د هغو نتيوې موقتي يا پرله‬
‫پ سې د ښمنۍ گانې او ح تى جنگو نه ک ېږي‪،‬‬
‫دوي په ډله ييز ډول سره دښمن گرځوي‪.‬‬
‫له ه مدې ام له په دوى کې قوي‬
‫ډينللامزم ليللده کېللږي‪ ،‬خللو پلله دغلله‬
‫ډينللامزم کللې کلله د ورانللونې هڅلله د‬
‫ودا نونې په ه څې غال به نه ده په قوت‬
‫سره خو موجوده ده‪.‬‬
‫سره له دې چې په دوى کې ک شالې د‬
‫جر گه مارو له خوا په جر گو او مر کو‬
‫سره هوارېږي او ورا ني او هډماتي له‬
‫مېن ځه وړل ک ېږي‪ ،‬په دوى کې د انت قام‬
‫او بدل اخي ستلو اح ساس د غومره قوي دى‬
‫چې په دوى کې ع مومي پيو ستون يا لوى‬
‫پيوستون ناممکن کوي‪ .‬گ مان نه کېږي چې‬
‫دوى پخپل ډېر ا وږده تاريخ کې چا سره‬
‫يو موټى کړي وي‪.‬‬
‫د دوى د يو موټي ک ېدو په هک له د‬
‫لي او‬‫لوري او احمدش لاه درانل‬ ‫شېرش لاه سل‬
‫م يروېس ني که بر يالۍ ه څې اوس اف سانې‬
‫ښکاري‪ .‬د پ ښتو په ځي نو قومو نو کې د‬
‫سر له ک سانو څ خه ډ ېر يې په د ښمنو او‬
‫تربور يو کې وژل شوي او لږ يې په‬
‫طبيعللي مللرگ سللره مللړه شللوي دي‪ .‬پلله‬
‫خوگ ياڼيو کې د ام ير ا مان هللا خان له‬
‫دورې څ خه ورو سته د رو سانو تر ير غل‬
‫پورې د پنځو سو کلو نو په اوږدو کې د‬
‫م لک قېس او م لک مح مد جان د خېلو نو‬
‫ترمېنځ د ښمنۍ کې (‪ )١٤٩‬ک سان وژل شوي‬
‫دي‪ ،‬برسېره پر دې په اوس وختونو کې د‬
‫پښللتنو پلله تعللليم يافتگللانو کللې د‬
‫‪09‬‬

‫با ندينو ا يډيالوجي گانو په ن فوذ سره‬

‫پ ښتو او پ ښتونولۍ له مېن ځه تل لې او‬
‫دوى له خپ لو ول سونو څ خه بېگا نه شوي‬
‫دي‪.‬‬
‫‪21‬‬

‫د پښتنو راتلونکې‬
‫جوالى ‪٢٩٩٦ -١٤‬‬

‫پ ښتانه چې ق لم راواخ لي اول د خ پل‬

‫قام له کار نامو څ خه غږ ېږي‪ .‬د د غه‬
‫عادت د پاره دليلو نه هم لږ نه دي‪ .‬د‬
‫پ ښتنو تاريخ اوږد‪ ،‬ځال نده او ال هام‬
‫ب ښونکى دى‪ .‬پ ښتنو د خ پل تاريخ په‬
‫به ير کې له لو يو فات حانو سره د خپ لې‬
‫مې نې او واکمنۍ په سر د لويو قر بانيو‬
‫په ورکو لو سره م قابلې کړې دي‪ .‬له‬
‫خپ لې مي نې نه د فاغ د دوى د هر بل‬
‫ارزښت تر د فاع نه اوږد تاريخ لري‪ .‬په‬
‫دې اړه به په لرغوني م هال کې يو م ثال‬
‫ذ کر کړم‪ .‬د ب خدي يا ب لخ زرد ښت د‬
‫لو د‬‫لتور د هېوادونل‬‫له دسل‬‫لورامزدا پل‬‫اهل‬
‫پېداي ښت په مو ضوع کې وا يي چې ((د ښو‬
‫مې نو او هېوادو نو په سر کې چې ما‪،‬‬
‫ا هورا مزدا‪ ،‬پ ېدا کړ ه غه اريا نه و‬
‫ايوو )‪ (Airyana Vaego‬و‪ ،‬اريانه ويوو يلا‬
‫اريا نه يا پ خوانى افغان ستان په ده‬
‫باندې دومره گران و چې د هغه په وې نا‬
‫ه غه پنځلس نور هېواد نه د دې د پاره‬
‫پېدا کړل چې هغه په امن کې وي‪ .‬په دې‬
‫اړه د ه غه خ پل عبارتو نه دا دي‪ " :‬ما‬
‫هر ه ېواد د ه غه په خل کو با ندې گران‬
‫کړى‪ ،‬که څه هم په ه غه کې هېڅ زړه‬
‫راک ښونکى څ يز نه و‪ ،‬که چ يرې ما هر‬
‫ه ېواد د ه غه خل کو ته گران کړى نه‬
‫واى‪ ،‬که څه هم په ه غه کې هېڅ زړه‬
‫راک ښونکى څ يز نه و‪ ،‬ب يا به ټولې‬
‫ژوندۍ نړۍ په اريا نه ويوو باندې يرغل‬
‫کړى واى"د ا هورامزدا دغه وي نا په اصل‬
‫کې د اريا نه وريوو د خلکو د وطن پالنې‬
‫د اح ساس تمث يل کوي‪ .‬د اريا نه خ لک له‬
‫‪20‬‬

‫ه غه نه د د فاع په الر کې د مخز ېږدې‬

‫څ لورمې پ ېړۍ د پاى په کلو نو کې د‬
‫م قدونيې لوى سکندر سره څه کم څ لور‬
‫کا له وجنگ ېدل او په بلخ‪ ،‬کونړ‪ ،‬باجوړ‬
‫او سوات کې يې په دغ سې ستونزو اخ ته‬
‫کړ چې ه غه په بل ه ېواد کې له دغ سې‬
‫ستونزو سره م خامخ شوى نه و‪ ،‬د ا سوه‬
‫غا نه په نا مه د کونړ پښتنو د نړۍ دغه‬
‫بيساري نظامي قومندان ټپي هم کړ‪.‬‬
‫په شپاړ سمې پ ېړۍ کې د م يا رو ښان‬
‫کورنۍ يانې پخپ له ه غه‪ ،‬د ه غه زام نو‬
‫او د هغه لمسيانو چې د خپلواکۍ په الر‬
‫کې کومې قر بانۍ ور کړې‪ ،‬شايد په نړۍ‬
‫کې ب لې کورنې د خپ لواکۍ په الر کې‬
‫د غومره قر بانۍ نه وي ور کړې‪ .‬تر ه غو‬
‫دمخه لود يانو او سوريانو په هندوستان‬
‫کې دولتونه جوړ کړي وو‪ ،‬د خپلواکۍ په‬
‫الر کې رو ښانيان که څه هم نابر يالي‬
‫شول‪،‬خو د ه غو ټين گې م بارزې د نورو‬
‫د پاره ال هام بښونکې ثابتې شوې‪ .‬د دغه‬
‫م يراث ستر ب ېرغ ج گونکي اې مل خان‬
‫مومند‪ ،‬خوشحال خان خټک‪ ،‬ميروېس هوتک‪،‬‬
‫شاه مح مود هو تک‪ ،‬شاه ا شرش هو تک او‬
‫ستر احمد شاه ا بدالي شول‪ .‬ورو ستيو په‬
‫فارس کې صفويان او په ه ند کې مره ټه‬
‫راو پرزول‪ .‬ستر احمد شاه له ا مو نه تر‬
‫اټکه پورې يو خپلواک دولت جوړ کړو او‬
‫افغان ستان يې چې اول له ا ټک نه تر‬
‫غز ني پورې د م ستونگ په گډون ه ېواد و‬
‫تر امو ا و لوى پامير پورې ورسوه‪ .‬په‬
‫نول سمۍ پ ېړۍ کې اول غازي مح مد اک بر‬
‫خان په کا بل کې او ب يا د ه غه وراره‬
‫غازي مح مد ا يوب خان د ک ندهار په‬
‫ميونللد کللې د نللړۍ د زبرځللواک يللانې‬
‫انگرېزا نو ټولې هغه نقشې خنثى کړې چې‬
‫د افغا سنتان د ال ندې کو لو د پاره يې‬
‫طرح کړې وې‪ .‬د ميو ند له ج گړې نه زر‬
‫وروسته د کوټې له شاوخوا سيمونه دېرش‬
‫‪22‬‬

‫زره پ ښتانه د غازي مح مد ا يوب خان‬

‫ل پاره ت يار شول او انگرېزا نو د ه غو‬
‫له ام له و نه شو کولى له د غې سيمې نه‬
‫په ک ندهار کې خپ لو کالب ند شويو ل ښکرو‬
‫ته مالتړ واستوي‪ .‬د دغه ټينگ مالتړ علت‬
‫څرگ ند و‪ .‬په کوېټه او شاوخوا سيمو کې‬
‫ه غه خ لک ا باد دي چې په ک ندهار کې‬
‫ا باد دي‪ .‬مي نې يې هم سره تړ لې او د‬
‫تو پو گرا في له ن ظره سره پوره ور ته‬
‫دي‪ .‬د همد غه بيخ کي يووالي له ام له و‬
‫چې له شوروي ا ت حاد سره په ج گړه کې د‬
‫لډوال‬‫لتان کل‬‫لو د افغانسل‬ ‫کاکړس لتان خلکل‬
‫پخپ لو سيمو کې د خپ لو ورو ڼو په شان‬
‫منللل لکلله هغسللې چللې بردرانيللو د‬
‫افغانستان نور کډوال د خپلو وروڼو په‬
‫شان م نل‪ .‬که د دوى ترمېنځ د ورورۍ‬
‫دغلله بيخکللي ا ړيکللې نلله واى پلله‬
‫افغان ستان کې د شورويانو په گو نډو‬
‫کېدل به په شک کې واى‪ ،‬خو د افغا نانو‬
‫د غه برى په عېن حال کې د دوى بېر ته‬
‫پاتې توب هم په ډاگه کړ‪.‬‬
‫افغا نانو بې له شکه د خ پل ه ېواد‪،‬‬
‫خپل دين‪ ،‬خپلې واکمنۍ او په يوه کلمه‬
‫خ پل ژو ند طرز ته د د فاع په الر کې د‬
‫شوروي زبر ځواک د ت ېري په مقا بل کې‬
‫دغسللې مقابللله وکللړه چللې د هغلله د‬
‫امپرا تورۍ په څ نډو کې د بل ه ېواد‬
‫خلکو په هغه ډول نه وه کړې‪ ،‬خو د دوى‬
‫دغلله ټينگلله اراده للله دې امللله هللم‬
‫بر يالۍ شوه چې دوى د نورو هېوادو نو‬
‫په ډول ډول عصري و سائلو سره و جنگ ېدل‬
‫او د ه غو له لوج ستيکي او ط بي موادو‬
‫نه يې ا ستفاده و کړه‪ ،‬خو ورو سته له‬
‫ه غه چې د غه مر ستې د شوروي ا تحاد په‬
‫ټو ټه ک ېدلو سره ودر ېدلې‪ ،‬دوى هم د‬
‫ځي نو بدنيتو چم گاو نډيو هېوادو نو‬
‫دسيسو او هم خپل مېنځي پرله پسې ج گړو‬
‫ضعيف او ناتوان کړل‪ .‬ه غه پرېما نه‬
‫‪23‬‬

‫و سلې يې چې د م لي مقاو مت په دوره کې‬

‫له با ندنيو نه ترال سه کړې وې‪ ،‬د يوه‬
‫بل په مقا بل کې په ا ستعمال سره خال صې‬
‫کړې‪ .‬په نتي وه کې افغا نان چې د م لي‬
‫مقاو مت په دوره کې د ت مدن او پرمخ تگ‬
‫له کاروان نه وروسته پاتې شوي وو‪ ،‬د‬
‫چم گاونډ يو په دسيسو او د خپل مېنځي‬
‫ج گړو له ام له نور هم ورو سته پاتې‬
‫شول‪ .‬د پښتنو پر ضد دسيسې ال هم روا نې‬
‫دي‪.‬‬
‫په معا صر م هال کې د پ ښتنو پر ضد‬
‫دسيسه لومړى انگرېزا نو جوړه کړه چې د‬
‫ډيور نډ په کر ښې سره يې په دوى کې‬
‫بېلتون راوست‪ .‬د شورويانو او د هغو د‬
‫مر يانو دسيسه ب يا دا شوه چې لږه ک يان‬
‫د پ ښتنو په مقا بل کې جگ کړي‪ .‬د غه‬
‫دسي سه په وړه پېما نه اول ا يران شروع‬
‫کړې وه او د ا سالمي تنظيمو نو په و خت‬
‫کې يې په ټين گه پرمخ بېو له‪ .‬د دوى‬
‫ټو لو او د نورو مط لب يو و او ه غه دا‬
‫چې د پ ښتنو په وي شلو او ناتوان کو لو‬
‫سره د ه غو مې نه ټو ټه ټو ټه او ال ندې‬
‫کولى شي‪ .‬ټول پوهېدل چې افغانستان په‬
‫او له در جه پ ښتنو جوړ کړى او په او له‬
‫در جه دوى ترې نه د فاع کوي‪ .‬پ ښتون يو‬
‫لوى قام دى ا و چې سره يو موټى شي‬
‫لوى قوت ترې نه جوړ شي‪ .‬د ډيور نډ د‬
‫کر ښې په دواړو خواوو کې اوس څه کم‬
‫څلوېښت ميليونو ته رسېږي‪ .‬د ا سيا په‬
‫زړه کې بل قوم هغه هم په يوې سيمې کې‬
‫په د غومره شمېر ن شته‪ .‬خو پ ښتانه سره‬
‫يو نه دي‪ ،‬يو سيا سي ن ظم نه لري او‬
‫همدا اوس يې هم په وطن کې د ډيورنډ د‬
‫کرښې په دواړو خواو کې خو په يوې خوا‬
‫کې ډېر وژل کېږي‪ ،‬ورا ني پکې کېږي‪ ،‬نا‬
‫منمظم ج نگ پ کې ک ېږي‪ ،‬ا بادي پ کې نۀ‬
‫ک ېږي او خ لک يې ح تى عادي ژو ند ته نه‬
‫پرې ښودل ک ېږي‪ .‬د د غه حال او دا سې هم‬
‫‪24‬‬

‫د بللدنيتو گاونللډي او پخپللله د دوى د‬

‫لتنو‬‫له د پښل‬‫له امل‬
‫لوب لل‬‫لاتې تل‬
‫له پل‬‫بېرتل‬
‫رات لونکې خړه ښکاري‪ ،‬که څه هم پ ښتون‬
‫يو لوى او زړور و لس دى‪ ،‬اسا سي چاره‬
‫کار ده او اوس د دې و خت دى چې‬ ‫په‬
‫پ ښتانه د خپ لې رات لونکې په اړه جدي‬
‫وي او د هغلللې پللله اړه د ليکنلللو‪،‬‬
‫ک تابونو‪ ،‬جر گو مرکو او بحثونو له الرې‬
‫فکرونلله‪ ،‬توويزونلله او پروگرامونلله‬
‫کار د هر پ ښتون‬ ‫وړا ندې کړي‪ .‬د غه‬
‫د پاره ممکن دى‪ ،‬په تېره د هغو ل پاره‬
‫چې د ژور ف کر خاو ندان وي او له خ پل‬
‫ولس سره مينه لري‪.‬‬
‫له‬
‫له اړه پل‬ ‫لونکې پل‬‫لتنو د راتلل‬‫د پښل‬
‫لې‬
‫لر دا دى چل‬ ‫لا نظل‬‫لې زمل‬
‫لال کل‬
‫لني حل‬‫اوسل‬
‫پ ښتانه له د غه واق عي ژو ند سره مي نه‬
‫ولري‪ ،‬د خپل د ژوند او د نورو د ژوند‬
‫در ناوى و کړي او د ال ښه کو لو ل پاره‬
‫يې ټول ه غه څه و کړي چې کولى يې شي‪.‬‬
‫د غه مي نه او د غه در ناوى ه غه و خت په‬
‫اسا سي ډول واق عي ک ېدلى شي چې يو څوک‬
‫اول خپل ځان‪ ،‬خپل ولس او نور وپېژني‪،‬‬
‫دغه پېژندنه په اساسي ډول په پوهې او‬
‫پوهنې سره ترال سه شي‪ .‬په دغه حال کې د‬
‫ډېللرو عصللري ښللوونځيو‪ ،‬پوهنځيللو او‬
‫پوهنتونو نو لرل حت مي ک ېږي‪ .‬د ه مدغو‬
‫موسسو له برکته يو څوک د ځان‪ ،‬انساني‬
‫ټولنې او د طبي عت په اړه په اسا سي‬
‫ډول پوه ېدلى شي‪ .‬دغ سې پو هه سړي ته‬
‫قوت او ارزښت او ژوند ته مانا او کيف‬
‫ورکوي‪ .‬يو پوه وا يي چې ما دغ سې هېواد‬
‫ل يدلى نه دى چې ا فراد يې تع ليم کړي‬
‫وي او پخپ له بېر ته پاتې وي‪ .‬د غه ح کم‬
‫ځ که ر ښتيا ښکاري چې تع ليم کړي ا فراد‬
‫د م سئلو او ک شالو ماه يت تر نورو ډ ېر‬
‫ښه او سم ت شخيص کوي او د هوارو لو‬
‫يې مع قولې او عم لي ک ېدونکې‬ ‫ل پاره‬
‫الرې چارې سنووي‪ ،‬خو له بده مر غه‬
‫‪25‬‬

‫پښتانه په عمومي ډول د پوهې او پوهنې‬

‫په بر خه کې ډ ېر بېر ته پاتې دي‪ .‬که د‬
‫نړۍ ولسونه هم د دوى په شان واى‪ ،‬دغه‬
‫بېر ته پاتې توب به د اندې ښنې وړ نه‬
‫واى خو اوس ز ياتره ول سونه په ع مده‬
‫ډول د ساينس او ټک نالوجۍ يا په ا صل‬
‫کې د پوهې او پوهنې له برک ته بې خي‬
‫ډ ېر پرمخ تل لي او پرمخت يا يې هم په‬
‫حېرا نوونکي ډول گړندۍ ده‪ .‬په دغه حال‬
‫کې نن وي يا سبا د پښتنو ژوند طرز او‬
‫ازاد ژوند تر سوال الندې راتللى شي‪.‬‬
‫که پ ښتانه په ر ښتيا نه غواړي له‬
‫دغ سې حال سره م خامخ شي ور ته حت مي ده‬
‫چې تر هر بل وخت نه ډېر اوس خپل هويت‬
‫هم ټينگ وساتي‪.‬‬
‫لتو‪،‬‬ ‫لرونه پښل‬
‫لت عنصل‬‫لتنو د هويل‬‫د پښل‬
‫پ ښتونولي او نور غوره ارز ښتونه دي‪.‬‬
‫په د غو کې پ ښتو تر ټو لو نه مه مه ده‬
‫او پ ښتو ته پ ښتونولي هم وي لى شي‪ ،‬په‬
‫دغومره توپير چې د پښتونولۍ ارزښتونه‬
‫تغي ير کوي‪ ،‬خو پ ښتو کۀ څۀ هم د ژ بې‬
‫په تو گه تغي ير کوي‪ ،‬د و نې د ډډ په‬
‫شان پر ځاى پاتې وي‪ .‬پ ښتانه د پ ښتو‬
‫له برکته پښتانه دي او که يې پښتو له‬
‫ال سه ور کړه ب يا نو پ ښتانه نه دي‪ ،‬که‬
‫څه هم اح ساس به يې د پ ښتنو وي‪ .‬د‬
‫روهيلک نډ لود يان‪ ،‬سوريان او يو سف زي‬
‫لکلله د هللرات اسللحق زي‪ ،‬نللورزي او‬
‫اليزا يي په ه مدغې ډ لې کې را ځي‪ .‬ح تى‬
‫په کا بل کې هم يو شمېر پښتانه له دغې‬
‫لوه‬‫لې يل‬‫لدزيان يل‬‫لې محمل‬
‫له دي چل‬‫لې څخل‬‫ډلل‬
‫لو‬
‫له ختيځل‬ ‫لتو پل‬
‫لده بېلگ له ده‪ .‬پښل‬‫څرگنل‬
‫پښتنو کې د اردو او په لويديځو پښتنو‬
‫کې د فارسي تر ف شار ال ندې ده‪ .‬د همدغه‬
‫ف شار له ام له ده چې پ ښتانه په شمېر‬
‫کې کم شوي او که دغسې نه وي پښتانه د‬
‫ن سب له م خې تر څلوې ښت ميليو نو نه هم‬
‫اوړي‪.‬‬
‫‪26‬‬

‫د پ ښتو ستر اهم يت په دې کې دى چې‬

‫پ ښتانه په پ ښتو سره يو بل پېژ ني او‬
‫سره يو کوي يې‪ .‬په پ ښتو کې د پ ښتنو‬
‫کل توري ارز ښتونه‪ ،‬د دوى تاريخ‪ ،‬د دوى‬
‫اف سانې‪ ،‬د دوى روايتو نه او په ب له‬
‫ژ به د دوى مع نوي او رو حي شتمني او‬
‫ټول ه غه څه پرا ته دي چې دوى پ ښتانه‬
‫کوي‪ .‬د پښتو بل اهميت په دې کې دى چې‬
‫پ ښتانه په پ ښتو کې په پوهې‪ ،‬پوهنې‪،‬‬
‫لالوجۍ‬‫لفې او س لاينس او ټکنل‬‫لر‪ ،‬فلسل‬
‫هنل‬
‫با ندې په دغ سې ا سانۍ سره پوه ېدلى شي‬
‫چې په نورو ژ بو کې په ه غې ا سانۍ سره‬
‫پرې پوهېدلى نه شي‪ .‬هغومره چې پښتانه‬
‫او پ ښتنې په ت ېره د دوى ځوا نان او‬
‫ځوانانې په پښتو سره خپلو استعدادونو‬
‫ته وده ورکولى شي‪ ،‬د نورو ژبو له الرې‬
‫ور ته وده و ر کولى نه شي‪ .‬پ ښتو د نړۍ‬
‫له لويو ژبوڅخه يوه ژبه ده‪ .‬د انک شاش‬
‫ظرفيت يې هم ډېر دى او څلوېښت صوتونه‬
‫لري‪ ،‬په دا سې حال کې چې فار سي دوه د‬
‫ېرش او انگرېزي شپږ ويشت صوتونه لري‪.‬‬
‫پ ښتو چې بېر ته پاتې ده او عل مي شوې‬
‫نه ده د ژ بې د څن گه وا لي له ام له نه‬
‫ده‪ .‬بېر ته پاتې توب يې د پ ښتنو له‬
‫ال سه دى‪ .‬د دوى بېرته پاتې توب د پښتو‬
‫بېر ته پاتې توب شوى د ى‪ .‬په دوى کې‬
‫اوس هم د غه ف کر شته چې که يو پ ښتون‬
‫په بلې ژبې وغږېد هغه گواکې عصري دى‪.‬‬
‫د همدغه ذهنيت له امله ده چې په پښتو‬
‫کې اردو او فار سي د پ ښتو په تاوان‬
‫ن نوتلې او دډ ېرو پ ښتني کورن يو ژ به‬
‫اردو يا فار سي شوې ده‪ .‬دا په پ ښتنو‬
‫کې د يوه ذه ني ب حران تمث يل کوي‪ .‬له‬
‫دې ام له اوس تر هر و خت نه ډ ېر د دې‬
‫و خت دى چې پ ښتو پاالن د خپ لې پ ښتو په‬
‫هک له هم د خپ لو پ ښتنو شعور و يش کړي‬
‫لې‬
‫لره يل‬ ‫لو سل‬
‫لارو او ترجمل‬‫لو اثل‬
‫او پخپلل‬
‫يې‬ ‫شمتنه کړي او د انک شاش ل پاره‬
‫‪27‬‬

‫غونډې او بحثونه وکړي او د علمي کولو‬

‫الرې چارې ور ته و سنووي‪ ،‬هي له ده چې‬
‫د غه غو نډه په دې الر کې يوه الها مه‬
‫بښونکې پيالمه وگرځي‪.‬‬

‫په درنښت‬
‫‪28‬‬

‫پښتو د شعر ژبه‬

‫مۍ ‪٢٩٩٦ -١‬‬
‫پ ښتو د شعر ژ به ده‪ ،‬ه غه څوک چې‬
‫د غه ټ کي ته اول ځ ير شوي ه غه شايد‬
‫له‬
‫لې دغل‬
‫لاروان دى چل‬ ‫لد کل‬‫لاعر پيرمحمل‬
‫شل‬
‫مف هوم يې د پ ښتو تر ع نوان ال ندې په‬
‫دغه شعر کې انځور کړى‪.‬‬
‫ډ که د ج مال او د جالل غر نۍ‬
‫ژبلللللللللللللللللللله ده‬
‫لتو د مس لتانه‬‫لي وره پښل‬
‫وايل‬
‫موسللللللليقۍ ژبللللللله ده‬
‫ډول سره چې غبر گه شي گډا‬
‫لللو‬‫لللي نل‬
‫لللډا شل‬‫لللډا گل‬‫گل‬
‫چوپو گړنگونو کې يو شور شي‬
‫للللو‬‫للللي نل‬‫للللا شل‬
‫او غوغل‬
‫وا لوزي يو سيل شي د مرغ يو‬
‫پلللله هللللوا شللللي نللللو‬
‫څ ڼې د ن ښترو ور ته گډې په‬
‫شللللللغا شللللللي نللللللو‬
‫درد لري د مينې د شپونکي د‬
‫شلللللللپېلۍ ژبللللللله ده‬
‫خرپ د سپينې تورې چې په برم‬
‫او پللله پلللرتم کلللې شلللي‬
‫حسن په در خو کې شي سر شاره‬
‫پللللله ادم کلللللې شلللللي‬
‫ناڅا په نغ مه شي د ر باب په‬
‫لللي‬‫لللې شل‬
‫لللم کل‬‫لللر وبل‬‫زيل‬
‫چي غه شي ټ په په خو بولې‬
‫للللي‬‫للللې شل‬
‫للللومه دم کل‬ ‫شل‬
‫ستوري ورته غږ دي‪ ،‬د اسمان‬
‫د سللللللپوږمۍ ژبلللللله ده‬
‫م سته په څ پو څ پو او م سته‬
‫‪29‬‬

‫للللللللله سللللللللېالبه ده‬

‫ښکاري راوت لې د سندرو له‬
‫دريابللللللللللللللللله ده‬
‫ته وا بلبال نو رااي ستلې له‬
‫کتابلللللللللللللللللله ده‬
‫واه په ت غزل کې ښاي ستو کې‬
‫تللللللللر گالبلللللللله ده‬
‫جوړه ترې ل نډۍ شي د در نې‬
‫ماللللللللللۍ ژبلللللللله ده‬
‫سرباندې يې ل مر او سپوږمۍ‬
‫للي‬
‫لله شل‬‫للره څوکل‬
‫للي د غل‬
‫کېنل‬
‫ک له هم د غرو نو د باغچې‬
‫زرکللللانو کوکلللله شللللي‬
‫گوري چې سپېره غ ليم ته‬
‫تېللره د تللورې څوکلله شللي‬
‫لوروي د‬‫لوځ انځل‬‫لې د معشل‬
‫زلفل‬
‫قللللللم نوکللللله شلللللي‬
‫جللار د شللرنگېدلي دريللابي‬
‫شلللللللاعري ژبللللللله ده‬
‫هر څو که د غرو نو د او بو‬
‫للله ده‬‫لللې رنگل‬‫لللدې بل‬
‫غونل‬
‫پ ښې يې پر ا غزو اي ښې دي‬
‫سلللرې وينلللې گلرنگللله ده‬
‫پاس د گل م نار ته ورخت لې‬
‫دنگللللللله دنگللللللله ده‬
‫ډ ېره خوږ اروا ده ته وا‬
‫پېغلللللله غنمرنگللللله ده‬
‫جار يې شم کاروا نه د خوږې‬
‫ښلللللللاپېرۍ ژبللللللله ده‬
‫د غه شعر هم د پ ښتو د ډ ېرو نورو‬
‫شعرونو په شان پر مي نې څرخ ېږي‪ ،‬خو د‬
‫کاروان مينه له پښتو سره ده‪ .‬دليل به‬
‫يې هم دا وي چې دا په اصل کې پښتو ده‬
‫چې ه غه ته يې د دې توان ور کړى چې‬
‫دغ سې وغږ ېږي‪ ،‬پ ښتو په وا قع کې هر‬
‫پ ښتون او هرې پ ښتنې ته چې ه غه يې له‬
‫اول نه خپ له کړې وې‪ ،‬د شاعر ک ېدو‬
‫‪31‬‬

‫توان ور کوي‪ .‬له ه مدې ام له به وي چې‬

‫و يل ک ېږي هر پ ښتون په ځوانۍ کې شاعر‬
‫وي‪ .‬لنډۍ چې پښتو يې شايد يوه بېووړې‬
‫ژ به گر ځولې وي‪ ،‬په شاعر ک ېدلو کې‬
‫اسا سي و نډه لري‪ .‬هر ه غه چا چې د‬
‫لومړي ځل د پاره د لنډۍ فارمول ايستلى‬
‫يې د شاعر ک ېدو ور‬ ‫د نورو ل پاره‬
‫پرانيستلى دى‪ .‬له همدې امله ده چې نن‬
‫ورځ ل نډۍ د ا سمان د ستورو په شان بې‬
‫شماره دي‪ .‬دغسې پښتانه به اوس د گوتو‬
‫په شمار وي چې په ځوانۍ کې يې ل نډۍ‬
‫او د نامتو سندرغاړي سيدعلم په شان‬
‫"يکه زار" په جگ اواز نه وي ويلي‪.‬‬
‫ل نډۍ ز ياتره د مي نې په اړه وي او‬
‫مينه خو هغه جذبه ده چې بې له هغې نه‬
‫ژو ند پي که وي‪ .‬د مي نې کو مه ل نډۍ چې‪،‬‬
‫په لغ مان کې‬ ‫د لومړي ځل ل پاره‬
‫اورېدلې شايد دا وي‪:‬‬
‫پاس په اسمان کې گړزهار شو‬
‫چا ويل ملوک دى د بدرۍ سالم‬
‫ته ځينه‬
‫د لوړ تخ يل ل نډۍ هم په پ ښتو کې‬
‫لږې نه دي چې د غه دوه يې د پ ښتنو د‬
‫گو گوش شکيال ناز په زړه هسکوونکي اواز‬
‫کې سره غبرگې شوې‪:‬‬
‫د جانان سترگې مې يادېږي‬
‫په خوب کې و ينم چې گي لې‬
‫راته کوينه‬
‫دا ب له ل نډۍ يې سوچه مبال غه ده‪،‬‬
‫خو له لوړ تخ يل نه پ کې کار اخي ستل‬
‫شوى دى‪:‬‬
‫د پسرلي عالمې راغلې‬
‫په هره پو له کې بن گړي مات‬
‫شوي دينه‬
‫ل نډۍ موږ ته دا هم ښيي چې پ ښتو د‬
‫و لس مل گرې ده او له در بار سره يې‬
‫جوړه نه ده‪ .‬له دې ام له به وي چې په‬
‫پ ښتو کې غوړه مالي ځاى نه لري‪ .‬د‬
‫‪30‬‬

‫ملنگ جان په ترا نو کې چې که څه هم دى‬

‫در بار ته من لى و د غوړه مالي څرک‬
‫ن شته‪ ،‬دا ځ که چې د مل نگ جان مي نه له‬
‫و لس سره‪ ،‬له پښتون ستان سره او له‬
‫پ ښتو سره وه‪ ،‬دا سې هم په ب لې سطح کې‬
‫وت لي شاعران ع بدالروش بې نوا او گل‬
‫پا چا ال فت درواخ لئ چې که څه هم لوړو‬
‫غوړه‬ ‫ر سمي م قامونو ته ر سېدلي وو‪،‬‬
‫مللالي يللې نلله ده کللړې او انتبللاهي‪،‬‬
‫اجت ماعي او انت قادي شعرونه يې وي لي‬
‫دي‪ .‬له همدې امله به وي چې هېڅ پښتون‬
‫شاعر تر او سه د ملک الشعرا په لقب نه‬
‫دى و ياړل شوى‪ ،‬خو د پ ښتنو ح تى لوى‬
‫شاعران هم په ال پو وه لو کې شايد جوړه‬
‫ونه لري‪.‬‬
‫د دوى د غه اح ساس شايد له و لس سره‬
‫د دوى د نږدې وا لي له ام له وي‪ .‬ام ير‬
‫کروړ ته غوږ شئ‪:‬‬
‫زه يم زمرى پر دې نړۍ‬
‫للله مللا اتللل نشللته‬
‫په ه ند و سند و پر‬
‫ت خار او پر کا بل نشته‬
‫بل په زا بل ن شته له‬
‫لللته‬‫لللل نشل‬‫لللا اتل‬
‫مل‬
‫خو شحال خ ټک چې د نړۍ په ک چه شاعر‬
‫تېر شوى هم په دې برخه کې پ ټون نه دى‬
‫پاتې‪.‬‬
‫د اف غان په ن نگ مې‬
‫وتړللللللله تللللللوره‬
‫ننگيلللالى د زملللانې‬
‫خوشلللال خټلللک يلللم‬
‫رح مان با با سره له دې چې يو صوفي‬
‫او اخال قي شاعر و‪ ،‬هم ال پې وه لې‪ .‬د ده‬
‫دغه الپه ال بربنده او زيږه ده‪.‬‬
‫خوشحاالن او دول تان مې‬
‫غالملللللللللللللان دي‬
‫زه رح مان په پښتو ژبه‬
‫عللللللالمگير يللللللم‬
‫‪32‬‬

‫يادد ښت‪ :‬د غه ليک نه ما د امري کې د‬

‫کليفورن يا ايا لت په فري مان کې په هغې‬
‫لان‬
‫لې د افغل‬‫لتلې ده چل‬
‫لې لوسل‬‫لاعرې کل‬ ‫مشل‬
‫کلتوري ټولنې له خوا د مارچ په مياشت‬
‫کې د اف غان د نوي کال په منا سبت شوې‬
‫وه‪ .‬اف غان کل توري ټول نه هر کال د‬
‫ننگر هار د نارنج گل په څ ېر د م شاعرې‬
‫دغسې غونډه کوي‪.‬‬
‫‪33‬‬

‫په معاصر‬
‫افغانستان کې پښتو‬
‫او د هغې په هکله‬
‫يو څو خبرې‬
‫غواړم دل ته پر پ ښتو ژ بې په ول سي‪،‬‬
‫ر سمي او عل مي سطح يو څه و ليکم او په‬
‫په پاى کې په دې باب خ پل ن ظر څرگ ند‬
‫کړم‪ .‬ز ما د غه ليک نه به يوازې په‬
‫افغانستان کې په پښتو پورې منحصره او‬
‫د ه غې د حر کت په هک له وي‪ .‬ز ما د د غې‬
‫ليک نې ا ساس به ه غه ليک نه وي چې نوم‬
‫يې دى "پ ښتو او دف تر په دوو ورو ستيو‬
‫پېړ يو کې" د غه ليک نه ما د ېرش کا له‬
‫دم خه په کا بل کې په يوه سيمينار کې‬
‫لو ستلې ده چې ورو سته د پ ښتو چاپي‬
‫آ ثار په دوو ت ېرو پېړ يو په نا مه يوه‬
‫مومو عه کې خ پره شوه او مح ترم ډاک ټر‬
‫خوشحال روهي د هغې يوه کاپي رااستولې‬
‫ده چې په دې و سله له ه غه نه من نه‬
‫کوم‪ .‬په دې ډول زه دل ته خ پل پ خواني‬
‫ماخذو نه ب يا نه ذ کر کوم‪ ،‬خو د نو يو‬
‫يادونه کوم‪.‬‬

‫پښتو په ولسي سطح کې‬

‫للله "وروسللتيو مهللالونو" نلله مللې‬
‫اتل سمه‪ ،‬نول سمه او شلمه پ ېړۍ مراد‬
‫دي‪ ،‬ټو له اتل سمه پ ېړۍ هم په ه غې کې‬
‫نه را ځي‪ .‬د ه غې پ ېړۍ يوازې دوي مه‬
‫ني مايي پ کې را ځي‪ .‬په بل ع بارت ز ما د‬
‫دغې ليکنې دوره د سدوزيانو له واکمنۍ‬
‫نه پيل کيږي او نږدې تر دې وختو پورې‬
‫‪34‬‬

‫رسېږي‪.‬‬
‫د سدوزيانو د واکم نۍ يا په پراخ‬
‫ډول د درانيو د واکمنۍ غټه نښه دا ده‬
‫چې د د غې واکم نۍ په پ يل سره د پ ښتنو‬
‫سللتر قومونلله درانيللان‪ ،‬غلزيللان او‬
‫لي د‬‫لا د کسل‬‫لليمان يل‬‫لان‪( ،‬د سل‬‫بردرانيل‬
‫غرو درو پ ښتانه قومو نه ) دن نه په‬
‫افغان ستان کې په ع مومي ډول ځاى پر‬
‫ځاى شوي وو‪ .‬د غلز يانو ښاي سته غ ټې‬
‫بر خې ال هم کري کال کوچي توب کاوه او‬
‫د هغو يوه برخه ان تر بر ما او ب خارار‬
‫پورې ت له رات له‪ .‬په دران يو او نور‬
‫قومو نو کې ځي نې ني مه کوچ يان او ني مه‬
‫زار عان وو‪ .‬دوى يوازې په اوړي او ژمي‬
‫کې لنډ مزلونه کول‪ .‬د نولسمې پېړۍ په‬
‫پاى کې د اميرعبدالرحمان خان په دوره‬
‫کې له ه ندوکش نه ا خوا سيمو او ه مدا‬
‫راز په هرات او بادغيس کې ز يات شمېر‬
‫پ ښتانه مې شته شول‪ ،‬ل که چې له شوروي‬
‫ان قالب نه ورو سته له مېنځ نۍ ا سيا نه‬
‫ليم‬‫لان د نل‬‫لان او ترکمنل‬‫لان‪ ،‬تاجکل‬‫ازبکل‬
‫ميليون په شاوخوا کې په افغانستان کې‬
‫د ا مو سين ج نوبي سيمو ته کډوال او‬
‫ځللاى پللر ځللاى شللول‪ .‬د درانيللانو‪،‬‬
‫غلز يانو‪ ،‬کاکړو او نورو قومو نو ځي نې‬
‫برخللې د مرکللزي افغانسللتان د هللزاره‬
‫جاتو‪ ،‬ارز گان او نورو سيمو کې مې شته‬
‫شوې‪ .‬د هزاره جات هغو پرا خو ورشوگانو‬
‫ته چې دول تي شوې وې‪ ،‬داي مي کوچ يانو‬
‫په قانوني ډول الر وموند له يانې ه غه‬
‫يې خپلې کړې‪ .‬د دغو غټو واقعيتونو له‬
‫ذ کر نه مې مراد دا دى چې دن نه په‬
‫افغانسللتان کللې د قومونللو پلله پللراخ‬
‫اوزيات ېدونکي ت ماس سره د افغان ستان‬
‫ژبللو پللر يللوې او بلللې بانللدې پلله‬
‫لو‬
‫لوه‪ .‬د ژبل‬ ‫لر واچل‬
‫لدونکي ډول اثل‬ ‫زياتېل‬
‫پللولې واوښللتې راواوښللتې او کلتللوري‬
‫تغيرو نه پېښ شول‪ .‬په بل ع بارت په‬
‫‪35‬‬

‫افغان ستان کې يوازې ځي نې سيمې ل که‬

‫پکت يا‪ ،‬بدخ شان او پنچ شېر د ژ بو له‬
‫پ لوه خالص پاتې شول او نورې يې گډې‬
‫شوې او د دغ سې گډود ېدو لړۍ روا نه او‬
‫قوي شوه‪.‬‬
‫د افغان ستان په لرې لو يديزو سيمو‬
‫کې پر پ ښتو با ندې د دري ژ بې ا ثر‬
‫پر ېوت‪ .‬په خت يزو سيمو کې اردو او‬
‫له‬
‫لړ‪ .‬دغل‬‫لز وکل‬
‫لتو اغيل‬‫لر پښل‬‫لزي پل‬
‫انگرېل‬
‫تاثيرات په ځي نو سيمو کې دو مره قوي‬
‫وو چې په هغو سره هغو پښتنو خپله ژبه‬
‫گرد سره هېره کړه چې له افغانستان نه‬
‫د بانللدې اوسللېدل‪ .‬حتللى دننلله پلله‬
‫افغان ستان کې يانې په هرات کې هم‬
‫سدوزيو‪ ،‬نورز يو او اڅکز يو پ ښتو له‬
‫ال سه ور کړه او دري و يونکي شول‪ .‬ل که‬
‫تيمن يان چې په ا صل کې کاکړان وو‪،‬‬
‫له‬
‫لى پل‬‫لوي وو‪ .‬حتل‬‫لونکي شل‬
‫له دري ويل‬‫دمخل‬
‫کندهار کې هم په درانيو ولسونو کې په‬
‫ت ېره د دوى په عل مي کورن يو‪ ،‬دول تي‬
‫لې‬
‫له واکمنل‬‫لامورانو او پل‬‫له مل‬‫لوړ رتبل‬
‫لل‬
‫کورنۍ کې دري نفوذ وکړ‪ .‬په دوى کې دا‬
‫ه څه پ ياوړې شوه چې د پ ښتو پر ځاى په‬
‫د ري کې ليک نې و کړي‪ .‬په دا سې حال کې‬
‫چې د ه غو تر م خه د هوت کو واکم نې‬
‫کورنۍ په پ ښتو کې وي ناوې او ليک نې‬
‫کولي او د پښتو په پرمختگ کې يې برخه‬
‫اخيستې وه‪ .‬له احمد شاه درا ني نه پرته‬
‫چې هغه په پښتو کې اشعار ويلي‪ ،‬د هغه‬
‫ا خال قو په دري کې ا شعار وو يل‪ .‬دا سې‬
‫هم په ک ندهاري سردارانو کې د طرزي‬
‫کورنۍ په دري کې په شعر وي لو کې نوم‬
‫واي ست‪ .‬د ک ندهار مور خانو ل که سلطان‬
‫مح مد درا ني او نور مح مد نوري هم په‬
‫دري کې تاريخو نه وک ښل‪ .‬په نږدې ت ېرو‬
‫وخ تو کې د ک ندهار نوم ياليو پو هانو د‬
‫ع بدالحى حبي بي او ع بدالروش بې نوا په‬
‫شمول چې په لومړي سر کې يې يوازې په‬
‫‪36‬‬

‫پ ښتو کې ليک نې کولې او ا شعار يې و يل‬

‫ورو سته يې ا ثار ز ياتره په دري کې‬
‫لانې د‬‫لتولې يل‬‫لې سل‬‫لوې بلل‬
‫له يل‬‫لل‪ .‬پل‬‫وکښل‬
‫ک ندهار په ځي نو کوچ يو دران يو کې دري‬
‫د پښللتو ځللاى ونيللو‪ .‬دا هغلله درانللي‬
‫کوچ يان دي چې له پخوا نه يې د غوراتو‬
‫له د ري ويونکو ولسونو سره راشه درشه‬
‫لر له‪ .‬د ډن مارک انتروپولوج ست‪ ،‬ک لوس‬
‫فردنياند‪ ،‬پخپل يوه اثر په افغانستان‬
‫کوچي توب‪ ،‬کې لي کي چې " په لو يديز‬
‫افغانستان کې ز يات شمېر ما لدارو خپله‬
‫ا صلي ژ به ه ېره کړې او دري و يونکي شو‬
‫يدي"‪ .‬دى ن ظر څرگ ندوي چې "څن گه چې‬
‫کل توري او چاپير يالي بنديزو نه ن شته‪،‬‬
‫ام کان لري د د غو ما لدرو زيا ته بر خه‬
‫په اوږدې مودې کې اي ماځ گر ځي‪ ...‬ل که‬
‫هغ سې چې د ادر سکن شاوخوا نورزي دري‬
‫ويونکي شوي دي"‪.‬‬
‫الب ټه په پورته يادو شويو سيمو کې‬
‫له دې‬‫لزه و‪ ،‬پل‬‫لاثير دوه اړخيل‬ ‫لو تل‬
‫د ژبل‬
‫ت فاوت چې يو اړخ يې تر بل نه ډېر قوي‬
‫و او په د غه حر کت کې دري پر پ ښتو‬
‫لو‬
‫لړى دى او دا د دغل‬ ‫لر اثرکل‬
‫لدې ډېل‬ ‫بانل‬
‫وجوهو له امله‪:‬‬
‫‪ -١‬له هرات سره ت ماس‪ :‬هرات په‬
‫کل توري او ژب ني ل حاظ د دري يوه ډ ېره‬
‫ن فوذ لرون کې سيمه ده‪ .‬په ت ېره له‬
‫مېنځن يو پيړ يو نه را په دې خوا چې‬
‫پښلللتانه اوسلللېدونکي يلللې روه تللله‬
‫ولېږدېدل‪ .‬د اتلسمې پېړۍ په سر کې چې‬
‫دران يانو په هرات کې د لومړي ځل‬
‫ل پاره دولت تاسيس کړ‪ ،‬هغوى هم د دري‬
‫تر تاثير ال ندې الړل‪ .‬ه غو نورو پ ښتني‬
‫قومو نو هم پ ښتو ه ېره کړه چې د تاريخ‬
‫په اوږدو کې هل ته مې شته شوي دي‪ .‬دوى‬
‫هللم ورو ورو دري ويللونکي شللوي لکلله‬
‫سدوزيان‪ ،‬نورز يان او اڅکز يان‪ ،‬د غور‬
‫تيمن يان هم چې په ا صل کې کاکړ دي‪،‬‬
‫‪37‬‬

‫دري ويونکي شوي دي‪ .‬د واک فونډيشن په‬

‫قول "د هرات فار سي ژ بي خ لک اک ثره‬
‫پ ښتانه او يو څه يې اي ماځ او تاج‬
‫دي"(‪ )١‬د همد غه واقع يت په سبب ده چې‬
‫په د غې سيمه کې د ن سب‪ ،‬تاريخ او‬
‫اح ساس په ل حاظ اف غاني اح ساس دو مره‬
‫قوي دى چې څه وخت چې په تېرې پ ېړۍ کې‬
‫ايران يانو څو ځ له پر هرات با ندې‬
‫ن ظامي بريدونه وکړل‪ ،‬هرات يانو له ځان‬
‫او هرات نه په مېړا نې د فاع و کړه او‬
‫هغوى يې په شا وتمبول‪.‬‬
‫کار و ېش چې‬ ‫کار و ېش‪ :‬د‬ ‫‪ -٢‬د‬
‫هغه پرکاست )‪ (Caste‬بانلدې د بنلا شلوې‬
‫هندي ټولنې تر څن گه د ز مانې په اوږدو‬
‫کې ورو ورو رام ېنځ ته شوې ده‪ ،‬په‬
‫افغان ستان کې يې دغ سې شکل وي نو چې د‬
‫پ ښتو له خور ېدو سره يې مر سته نه‬
‫کو له‪ .‬دا د پ ښتنې قومو نو له خوا د‬
‫ک سبونو غوره کول وو‪ .‬پ ښتنو د سدوزيو‬
‫د دورې په پ يل سره د نورو ملکو نو د‬
‫نيو لو‪ ،‬له و طن نه د د فاع کو لو او د‬
‫سيا سي واکم نۍ د ساتلو او ټينگو لو په‬
‫من ظور ځان ته وظي فې اخت صاص کړې‪ ،‬نو‬
‫په دوى کې او په خاص ډول په دران يو‬
‫خېلونللو کللې زيللات شللمېر حاکمللان او‬
‫سرداران (ج نراالن) ه سک شول‪ .‬همدارن گه‬
‫دران يو او غلز يو په مې شته ک ېدو سره‬
‫هم پرا خې ځم کې ون يولي‪ .‬د احمد شاهي‬
‫فتو حاتو په دوره کې او ه مداراز تر‬
‫ه غه ورو سته په دوى کې لوى ځم کوال‬
‫پېدا شول‪ .‬په دې ډول دوى و له ښارونو‬
‫نه د با ندې پر زمي ندارۍ بو خت شول او‬
‫د بز گرۍ‪ ،‬کتا بت او سوداگرۍ کسبونه يې‬
‫په زيا ته ا ندازه نورو ته پرې ښودل‪ .‬د‬
‫م ثال په ت ډول د احمد شاه درا ني په‬
‫و خت کې د ک ندهار دوه‪ ،‬درېي مه بر خې‬
‫ځم کې د دران يو پر خېلو نو با ندې د‬
‫دوېللم وار لپللاره پلله دايمللي ډول‬
‫‪38‬‬

‫ووېشلې شوې‪( .‬د نادر افشار په وخت کې‬

‫د کنللدهار ځمکللې د عبللدالغني خللان‬
‫ال کوزايي په م شرۍ د اول ځل ل پاره‬
‫وې شل شوې وې) او غ ېر درا ني قومو نه د‬
‫ه غو بز گري پر غاړه واخ سته‪ .‬فران سوي‬
‫گرځ ندوى جي بې فر ير پخ پل ک تاب "د‬
‫افغا نانو تاريخ" کې ليکي چې "همدا چې‬
‫يو اف غان د کومې ځم کې امت ياز له خ پل‬
‫مافوځ نه ترال سه کړي‪ ،‬ه غه له يو شمېر‬
‫غو يو سره فار سيوان ته سپاري او ه غه‬
‫لدهار‬‫لري"‪ .‬هم لداراز د کنل‬‫له کل‬‫لې ورتل‬
‫يل‬
‫فارسلليوانانو د درانيللو سللردارانو او‬
‫زميندارو د مستخدمينو په حېث د هغو د‬
‫عوايللدو او جللاگيرداريو د حسللاب او‬
‫کتا بت وظيفه اجرا کوله‪ .‬پخپله درانيو‬
‫او پښللتنو پلله عمللومي ډول د سللدوزيي‬
‫واکم نۍ په پ يل سره د ميرزا يي‪ ،‬کتا بت‬
‫او علم ته مخه ونه کړه‪ .‬محمود طرزي د‬
‫شلمۍ پ ېړۍ په سر کې د ه غه م هال د غه‬
‫حال په يوې م قالې کې چې ع بدالغفور‬
‫روان فر هادي هغه د هغه له نورو م قالو‬
‫لرزي در س لراج‬‫لود طل‬‫لاالت محمل‬
‫لره د مقل‬
‫سل‬
‫االخ بار افغان يه په نا مه اي ستلې‪ ،‬په‬
‫د غو ال فاظو ب يانوي‪" :‬از طب قه ع صر‬
‫سابق هيچ يک خانزاده‪ ،‬سردار زاده در‬
‫ت مام افغان ستان نياب يد که آن ها از‬
‫علم‪ ،‬ح ساب‪ ،‬هندسه يا سياځ در قوم ( که‬
‫بميرزا يي متع لق ا ست) هيچ ب هره يې‬
‫داشته با شد و ا گر (داشته) با شد بسيار‬
‫کم ياب که آن ها هم هدش ه مان تحق ير ها‬
‫وا ستهزاها شده ا ند که درگذ شت"‪ .‬خو‬
‫ل که څن گه چې دم خه مې وو يل‪ ،‬پ ښتنو د‬
‫تورې او مېړا نې په ډ گر کې جوړه نه‬
‫لر له‪ .‬طرزي لي کي‪ " :‬مردم افغان ستان‬
‫(افغا نان) خلق تا خود ها را ب صف شم شير‬
‫من سوب ميدان ند‪ ،‬نه ق لم! ا هل ق لم راه‬
‫"م يرزا" و ار باب ع لم را " مال" گف ته‬
‫آن ها را در صنف مخ صوص مي شمارند که‬
‫‪39‬‬

‫ب عالم افغان يت هيچ سرو کار ندار ند"‪.‬‬

‫په همدې لړ کې طرزي د يوه ځوان اف غان‬
‫تربيه کېدل په دې ډول ترسيموي‪...." :‬‬
‫در نزد ع موم اف غان ها يک اف غان ب چه‬
‫آن ا ست که چ ست چاالک ه مراه تف نگ‪،‬‬
‫بر کوه ها برج هد‪،‬خوب ن شان بز ند‪ ،‬تف نگ‬
‫چقم قي يا فتي له يې خود را به ب سيار‬
‫زودي و چابکې برو خالي ک ند‪ ،‬شم شير‪،‬‬
‫سيالوه‪ ،‬پيش قبض را خوب استعمال نما يد‪،‬‬
‫و ا گر از صنف خانزاده و ا صيل زاد گان‬
‫باشللد‪ ،‬بللر سللر ايللن چيزهللاى ضللروري‬
‫التع ليم ميبا يد که ا سپ بازي‪ ،‬و ن يزه‬
‫بازي و تف نگ ا ندازي و شم شير بازى را‬
‫برپ شت ا سپ هم بتوا ند‪ .‬ب عد از ات مام‬
‫ا ين مه مات ا گر يک قدرى خوان ندگى و‬
‫نوي سندگى هم ب ياموزد جايز ا ست ا ما‬
‫باز هم بدر جه "ميرزا يي" و "مال يى" از‬
‫چ نان ک سب ها محقرا نه ن بود که ک سى آن‬
‫را هضم بتواند"‪ .‬مونت ستيورت النفستن‬
‫د کا بل سلطنت د شرح او ب يان مو لف‬
‫وا يي چې په انگلستان کې د نور مانو له‬
‫فتح نه و روسته حال همدغسې و‪ ،‬لکه چې‬
‫اوس (‪ )١١٩٠‬ازب کان همدا سې دي او په‬
‫پارس کې هم وضع تر څه حده همدغسې ده‪.‬‬
‫د ده په نظر د دغې وضع دليل دا دى چې‬
‫حاکمو خلکو د سوداگرۍ کسب ته په ښکته‬
‫ن ظر ک تل‪ .‬دوى ځ که ور ته په ښکته ن ظر‬
‫ک تل چې نه يې غوښتل له خپ لو ځم کو نه‬
‫لرې په ښارونو کې واو سي‪ .‬په ښارونو‬
‫کې ه غه لو يان له خپ لو نوکرا نو سره‬
‫اوسېدل چې له دربار سره يې تعلق الره‪.‬‬
‫د کار دغه وېش پر ټولنې باندې اثر‬
‫واچللوه‪ .‬پلله عمللومي ډول پښللتانه پلله‬
‫اطرا في سيمو کې پاتې شول او نورو‬
‫خلکلللو د حکوملللت اداري کلللارونو‪،‬‬
‫لړه‪.‬‬‫له وکل‬‫له مخل‬
‫لارونو تل‬‫لوداگري او ښل‬ ‫سل‬
‫ښاريان د اطراف يانو په تنا سب د ا صل‬
‫او نسب او کسب او کار په ل حاظ متنوع‬
‫‪41‬‬

‫شول‪ .‬په دوى کې سيمه ي يز او قومي‬

‫احسا سات يا ضعيف يا ورک شول‪ .‬فار سي‬
‫پکې ننوتله او تر دې حده خپره او قوي‬
‫شوه چې ورو ورو اطرافي سيمو او حتى د‬
‫پ ښتو ويون کو سيمو ته هم ننوت له‪ .‬د‬
‫درانيو په غېر پښتني بز گرو او هم سايه‬
‫خل کو کې يې هم الر پ ېدا کړه‪ .‬په‬
‫کندهار کې د درانيو هغه کوچ يان چې په‬
‫غورا تو کې د ځم کې خاو ندان شول او‬
‫تيمن يانو ورته کرله‪ ،‬هم فارسي ويونکي‬
‫شول‪.‬‬
‫په ښارونو کې کا بل په خاص ډول د‬
‫فار سي مر کز شو‪ .‬په د غه ښار کې د‬
‫فار سي ک ېدو عمل يه له ه غه و خت نه‬
‫وروسته قوې شوه چې هغه پر ‪ ١٣٦٣‬کال د‬
‫تي مور شاه درا ني په واکم نۍ کې د‬
‫امپر تورۍ مر کز شو‪ .‬په د غه ښار کې د‬
‫فار سي ک ېدو عمل يه په شلمۍ پ ېړۍ کې د‬
‫واکم نۍ کورنۍ په فار سي ک ېدو او په‬
‫خاص ډول له دو ېم نړۍ وال ج نگ نه‬
‫وروسته قوت وموند‪ .‬په وروستۍ دورې کې‬
‫لان‬‫لردار پاين لده خل‬
‫لې د سل‬
‫له کاب لل کل‬
‫پل‬
‫بارکزي اوالده چې له ه غې نه د يح يى‬
‫سراح‪ ،‬خ يابي‪ ،‬اعت مادي او طرزي کورنۍ‬
‫پ ېدا شوې په لږ ا ستثنى سره فار سي‬
‫و يونکي شول‪ .‬دا سې هم په کا بل کې‬
‫نا صرو پ ښتو ترک کړه‪ ،‬فار سي و يونکي‬
‫شول‪ .‬د کا بل په ځاځيو کې هم فارسي په‬
‫پراخ ډول ورننوتله‪ .‬د فارسي کېدو دغې‬
‫عمل يې د کا بل پر خل کو په خاص ډول او‬
‫د هېواد پر نورو ولسونو په عمومي ډول‬
‫ا ثر وا چوه‪ .‬په دې چې کا بل د ه ېواد د‬
‫لوه‬‫له يل‬
‫لادي او پل‬‫سياس لي‪ ،‬اداري‪ ،‬اقتصل‬
‫کل مه لوى مدني مر کز په ح ېث م هم و‪،‬‬
‫څن گه چې فار سي په ع مل کې ر سمي او‬
‫دول تي ژ به وه او واکم نې کورنۍ هم‬
‫فار سي ته م خه و کړه‪ ،‬د فار سي له الرې‬
‫يللو څللوک د کسللب او کللار او دولتللي‬
‫‪40‬‬

‫اعتبار ا و ښه ژوند خاوند کېدلى شو‪.‬‬

‫د کا بل پرخال په نورو سيمو کې چې‬
‫پ ښتانه د نورو ژ بو له ويون کو سره په‬
‫ت ماس کې شوي دي‪ ،‬هغوى يې پښتو ويونکي‬
‫کړي دي‪ .‬دا چې په هزاره جات کې يو‬
‫شمېر هزاره گان پ ښتو وا يي‪ ،‬د ورد گو‬
‫او ه غو کوچ يانو په سبب ده چې هل ته د‬
‫ځم کو خاو ندا شوي او هزاره گان يې‬
‫ور ته کري‪ .‬ح تى په هرات کې هم مې شته‬
‫غلز يو پ ښتو ساتلې ده‪ ،‬خو د دې پرخالش‬
‫پلله کاپيسللا‪ ،‬تخللار او بدخشللان کللې‬
‫تري نان‪ ،‬توخي‪ ،‬ساپيان‪ ،‬نا صر‪،‬وردگ او‬
‫درا ني فار سي ژ بي شوي دي‪ .‬دا سې هم په‬
‫مزار‪ .‬شبرغان او ک ندز کې ه غه پ ښتانه‬
‫لږو ډ ېر فار سي و يونکي شوي دي چې د‬
‫اميرعبدالرحمان خان له وخت نه وروسته‬
‫مي شته شوي دي‪ ،‬خو دوى په ع مومي ډول‬
‫په پښتو او دري پوهېږي‪ .‬په عمومي ډول‬
‫له ه ندوکش نه په ا خوا سيمو کې حال‬
‫همدغسې دى‪.‬‬
‫د پښتو کېدو عمليه په بردرانيو کې‬
‫تر هر بل ځاى نه قوي د ه‪ .‬سره له دې‬
‫چې پر دوى با ندې د اردو او انگر ېزي‬
‫ا ثر پروت دى‪ ،‬د ليک نې او شاعرۍ په‬
‫سويه د پښتو قوي کېدو عمليه د بايزيد‬
‫رو ښان په تحر يک سره څرگ نده شوه‪ .‬ل که‬
‫چې ورو سته د هوت کو په دوره کې په‬
‫کندهار کې قوي شوه‪ .‬په بردران يانو کې‬
‫د رو ښان له خوځ ښت نه ورو سته د پ ښتو‬
‫سترو شاعرانو او ليکوا لو ل که خو شال‬
‫لد‬
‫لا‪ ،‬عبدالحميل‬ ‫لک‪ ،‬عب لدالرحمان بابل‬
‫خټل‬
‫موم ند او اف ضل خان خ ټک د پ ښتو حر کت‬
‫پلله بللې سللاري ډول سللره پايللدونکى‪،‬‬
‫خور ېدونکى او ټي نگ کړ‪ .‬په د غې پرا خې‬
‫سلليمې کللې د سللندرغاړو سللندرې او د‬
‫مال يانو او خطي بانو وعظو نه او خ طابې‬
‫هم په پ ښتو دي‪ .‬دل ته په ا صل کې له‬
‫غ ېر پ ښتني خل کو نه هم سندرغاړي او‬
‫‪42‬‬

‫ولسي شاعران راه سک شوي‪ .‬په دغو پښتنو‬

‫سللره کسللبگر‪ ،‬بزگللر او نللور چللې د‬
‫هم سايگانو په ح ېث ژو ند کوي په پ ښتو‬
‫گړ ېږي ل که مال گوري‪ ،‬تيرا هي‪ ،‬سواتي‪،‬‬
‫شلللماني‪ ،‬پړبلله‪ ،‬هنللدکي‪ ،‬سللکان او‬
‫هندوان‪ .‬دغه هم سايگان په عمومي ډول د‬
‫ژ بې‪ ،‬ر سم و رواج له م خې دغ سې پ ښتانه‬
‫شوي چې له ا صلي پ ښتنو سره يې فرځ په‬
‫مشکل ک ېدلى شي‪ .‬سره له دې چې په ځينو‬
‫پښتني ولسونو کې د هم سايگانو شمېر له‬
‫ا صل پ ښتنو نه ډ ېر دى‪ ،‬په ننگر هار کى‬
‫لني‬
‫لا اوسل‬‫لالونو داديکايل‬ ‫لو مهل‬
‫د لرغونل‬
‫ديگا نان هم پ ښتو و يونکي شوي د ي‪ .‬په‬
‫دې ډول د سليمان د غرو او درو پ ښتانه‬
‫ول سونه هغ سې چې د تاريخ په اوږدو کې‬
‫خو ندي پاتې شوي دي‪ ،‬هغ سې يې هم پ ښتو‬
‫ټين گه پاتې شوې ده‪ .‬که څه هم لهوې يې‬
‫سره متفاوتې دي‪.‬‬

‫پښتو په رسمي سطح کې‬

‫په ت ېرو دوو پېړ يو کې افغان ستان‬
‫په "ممل کت اف غاني" او م لي دو لت د‬
‫دو لت عل يه افاغ نه په نا مه ياد ېده‪ .‬د‬
‫ت ېرې پ ېړۍ په پاى کې اف غان دو لت د‬
‫"دو لت خداداد افغان ستان" په نا مه هم‬
‫ياد شو‪ .‬ا لب ته افغان ستان د يوه م لک‬
‫په نا مه له څوارل سمې پ ېړۍ را په‬
‫دې خوا پېژ ندل شوى چې د پروفې سر ډورن‬
‫په قول له اېلمن څخه تر ابا سينه پورې‬
‫سيمې پ کې شاملې وې‪ .‬په دې ډول که څه‬
‫هم د سدوزيو واکم ني په پ يل سره م لک‬
‫افغان ستان او دو لت يې اف غان و او له‬
‫هما غه اول سر نه يوه پښتنه کورنۍ پکې‬
‫واکم نه شوه‪ .‬دف تري ژ به يې پ ښتو نه‪،‬‬
‫بل کې فار سي شوه‪ ،‬په ظاهر کې دا يو‬
‫ت ضاد ښکاري‪ ،‬خو چې پر مو ضوع با ندې د‬
‫تاريخ له ن ظره ر ڼا واچو له شي‪ ،‬د غه‬
‫تضاد واقعي نه دى‪.‬‬
‫‪43‬‬

‫د سللامانيانو او پلله خللاص ډول د‬

‫غزنو يانو له دورې نه وروسته فارسي چې‬
‫په اوس وخ تو کې په افغان ستان کې د‬
‫دري په نا مه يادېږي او د پوها ند نگ هت‬
‫سعيدي په ن ظر د غه ورو ستۍ کل مه په‬
‫پنځمې پېړۍ کې څرگ نده شوې ده‪ .‬در باري‬
‫او دف تري ژ به شوې ده‪ .‬د هندو ستان د‬
‫دهلي ا سالمي سلطنت چې په عمومي ډول د‬
‫ده لي سلطنت په نا مه يادېږي او ه غه‬
‫اول د سللللطان محملللود غزنلللوي پللله‬
‫فتوحاتو سره تا سيس شو‪ .‬فار سي د در بار‬
‫او سلطنت ژ به شوه او ه غه د پوها ند‬
‫ضمير ساپي په قول په "اف غان فار سي"‬
‫يا "فارسي کابلي" ياد يده‪ .‬خو په خپله‬
‫فارس کې د صفوي واکمنې کورنۍ ژبه يوه‬
‫ترکمني ژبه وه‪ .‬سره له دې چې فارسي د‬
‫دغه ملک دفتري او ملي ژبه ده‪ .‬له بلې‬
‫خوا د عث ماني ترک يې په واکم نې کورنۍ‬
‫کې فارسي ويل کېده‪.‬‬
‫په افغان ستان کې دران يو اول په‬
‫هرات او ور سته په ک ندهار کې دو لت‬
‫تا سيس کړ او يوه لو يه خو کم دوا مه‬
‫امپرا توري يې جوړه کړه‪ .‬تر ه غو دم خه‬
‫د هلللرات او کنلللدهار دواړه سللليمې د‬
‫صفويانو تر ا ثر ال ندې وې او دفترو نه‬
‫يې په فار سي چل يدل‪ .‬نږدې دوه پ ېړۍ‬
‫حال همدغ سې و‪ .‬احمد شاه درا ني ه مدغې‬
‫عنع نې ته دوام ور کړ‪ ،‬دا کار په ه غه‬
‫و خت کې عم لي و‪ ،‬ل که ه سې چې دم خه مې‬
‫وويللل پښللتنو د ميرزايللۍ او کتابللت‬
‫کارونلله نللورو تلله پللرې اېښللي وو‪ .‬د‬
‫ميرزا يۍ کار هغه وخت در بار ته وقف و‬
‫او دو لت يوازې پر ښارونو با ندې په‬
‫له‪ .‬د ا طراف لي‬‫لتقيم ډول س للطه لرلل‬‫مسل‬
‫سلليمو اداره او د ماليللاتو ټولونلله‬
‫دولتي مشرانو يانې خا نانو‪ ،‬مل کانو او‬
‫کار و‪ .‬په ښارونو کې‬ ‫ا جاره گرو‬
‫فې صلې د شرعي او ح کومتي مقررا تو له‬
‫‪44‬‬

‫م خې فې صله ک ېدي‪ ،‬په دا سې حال کې چې‬

‫په اطرا في سيمو کې شخړې په جر گو او‬
‫مرکو سره اوارېدلې ا و مدني او حقوقي‬
‫مسللايل د شللرعي مقرراتللو للله مخللې د‬
‫مال يانو له خوا حل ک ېدل‪ ،‬نو دف تري‬
‫کارو نه په مو موع کې لږ وو او پ ښتنو‬
‫دغ سې کارونو ته زړه نه ښه کاوه او‬
‫ل که دم خه مې چې وو يل په دوى کې‬
‫حاک مان‪ ،‬سرداران او زمي نداران ه سک‬
‫شول او دوى د م لک ساتنه خپ له غ ټه‬
‫وجيبه بلله‪.‬‬
‫سربېره پر دې د فار سي په رواجو لو‬
‫کې تيمور شاه درا ني‪ ،‬د احمد شاه درا ني‬
‫زوى‪ ،‬غټ رول لوبو لوى دى‪ .‬دى چې په‬
‫م شهد کې زېږ ېدلى دى او د ځوانۍ دوره‬
‫يې د خ پل پالر د واي سراى په صفت په‬
‫لتو‬
‫لا پښل‬‫له نل‬‫لانې پل‬
‫لاب او ه لرات يل‬‫پنول‬
‫لړې وه‪ ،‬د‬‫لره کل‬‫لې تېل‬‫ليمو کل‬
‫لو سل‬‫ويونکيل‬
‫فار سي تر ا ثر ال ندې تل لى و‪ .‬دا چې ده‬
‫پاى ت خت له ک ندهار نه کا بل ته يانې‬
‫يوه فار سي ژ بي ښار ته ن قل کړ‪ ،‬تر څه‬
‫حده د همد غه تاثير له ام له و‪ .‬که څه‬
‫هم د پايتخت په انت قال کې تر هغه نور‬
‫قوي عوا مل دخ يل وو چې دل ته يې له‬
‫يادولو نه تېر ېږم‪ .‬د پ ښتو او دف تر‬
‫روا بط يا نه روا بط د امير شېرعلي خان‬
‫د د وي مې دورې تر پا چايۍ پورې په‬
‫ه مدې ډول وو‪ .‬په دې ت فاوت چې که څه‬
‫هم فار سي دف تري ژ به شوې وه او در بار‬
‫ته يې هم الر مو ندلې وه‪ ،‬واکم نان په‬
‫للا‬
‫للدل‪ .‬مخصوصل‬ ‫للۍ گړېل‬‫للتو او فارسل‬‫پښل‬
‫اميرعبدالرحمان خان چې مور او ن يا يې‬
‫پښللتنې وې‪ .‬دى پلله پښللتو‪ ،‬فارسللي او‬
‫ازبکي روان گړېده‪.‬‬

‫لور‬ ‫په‬ ‫د پ ښتو د ر سمي ک ېدو‬

‫هڅې‬
‫‪ -١‬د امير شېرعلي خان په دوره کې‪:‬‬
‫‪45‬‬

‫د امير شېرعلي خان د دويمې پاچايۍ په‬

‫دوران کې (‪ )١١١٩-١١٦١‬پښتو د لمړي ځل‬
‫ل پاره د م لک ر سمي او م لي ژ به ا عالن‬
‫شوه او په د غه ح ېث حکو مت ته ننوت له‪.‬‬
‫د پښتو ل پاره دا يو انقالبي حرکت و‪،‬‬
‫خللو هغلله پللر افغانسللتان بانللدې د‬
‫لې‬ ‫لره چل‬
‫لل سل‬‫لم يرغل‬‫له دوېل‬ ‫لو پل‬
‫انگرېزانل‬
‫اف غاني دولت ړنگ شو‪ ،‬په ټپه ودرېد‪ .‬د‬
‫ام ير ع بدالرحمان خان په پا چايۍ کې‬
‫(‪ )١٠٠١-١٠٠٩‬پ ښتو له دف تر څ خه په‬
‫عمومي ډول بېرون پاتې شوه‪ ،‬خو د پخوا‬
‫په شان په اردو کې پاتې شوه‪ .‬د پ ښتو‬
‫د رسمي کېدو دغه قصه به ژر ب يان کړم‪،‬‬
‫خو تر ه غه دم خه غواړم د ه غه پر ع لت‬
‫وگړېږم‪.‬‬
‫ام ير شېرعلي خان له څ لور ک لن‬
‫داخ لي ج نگ نه ورو سته چې د ه غه په‬
‫لاره‬ ‫لو لپل‬ ‫لې د دوو کلونل‬ ‫لې يل‬
‫لان کل‬
‫جريل‬
‫واکم ني له ال سه ور کړه‪ ،‬د دو ېم ځل‬
‫ل پاره د ‪ ١١٦١‬کال د سپتمبر په مياشت‬
‫کې ب يا په واکم نۍ شو‪ .‬په و طن کې په‬
‫کورني جنگ سره ستر تغييرونه پېښ شول‪.‬‬
‫په لومړي سر کې هغه محمدزايي سرداران‬
‫يا په جنگو نو کې ووژل شول‪ ،‬يا پرار‬
‫کارونو‬ ‫کړاى شول او يا له ح کومتي‬
‫څخه وايستل شول چې د امير شېرعلي خان‬
‫له رقي بانو سره يې مر سته کړې وه او‬
‫يا يې د عنع نې له م خې د واليتو نو د‬
‫جاگيردارۍ د عوې لر لې‪ .‬ام ير شېرعلي‬
‫خان ح کومتي لوړ من صبونه‪ ،‬د عنع نې پر‬
‫خالش‪ ،‬د لومړي ځل ل پاره غېر خانداني‬
‫ک سانو ته ورکړل چې په هغو کې نورمحمد‬
‫فوشلللنوي‪ ،‬حبيلللب هللا وردگ‪ ،‬عصلللمت هللا‬
‫جبارخ ېل‪ ،‬ار سال خان جبارخ ېل‪ ،‬مال شاه‬
‫لي عب لدالقادر‬ ‫لل او قاضل‬ ‫لب خېل‬
‫لد کتل‬
‫محمل‬
‫يو سفزي يې ډ ېر م شهور دي‪ .‬دا سې هم په‬
‫هغې منظمې او دايمي اردو کې چې همدغه‬
‫ام ير د څه با ندې شپږ پن ځوس زره په‬
‫‪46‬‬

‫شمېر تنظي مه کړه پ ښتنو په ت ېره د‬

‫له‬
‫له برخل‬ ‫لې غټل‬
‫له کل‬‫لو او وردگ لو پل‬
‫غلزيل‬
‫واخسته‪ .‬په دې ډول د امير شېرعلي خان‬
‫د دويمې پاچايۍ په دوران کې په ن ظامې‬
‫او ملکي لوړو سطحو کې محمدزي سرداران‬
‫له ح کومتي من صبونو څ خه م حروم کړاى‬
‫شول او ځايو نه يې پ ښتو ويون کو غ ېر‬
‫مح مدزيو پ ښتنو ون يوه‪ .‬د نورو څيزو نو‬
‫په ډله کې په نوي اصالح شوي دولت کې د‬
‫مل کي او ن ظامي چارو د اغ يزمن چل ند‬
‫لپاره پښتو ته ضرورت پېدا شو‪.‬‬
‫حللافظ نورمحمللد کهگللداى د اميللر‬
‫له د‬‫له هکلل‬‫لان د اص لالحاتو پل‬
‫لېرعلي خل‬‫شل‬
‫"ا سناد و ياددا شت هاى تاريخي" په‬
‫للمي‬‫للار او د رسل‬‫للمس الهنل‬ ‫لله د شل‬‫نامل‬
‫فر مانونو له م خې د اريا نا مو لې د‬
‫لومړي او دو ېم کال په گڼ کې يو لړ‬
‫مه مې ليک نې لري‪ .‬په يوې کې يې ليک لي‬
‫چې " چون وى (امير شېرعلي خان) بقوم و‬
‫ز بان ملي خود فخر داشت‪ ،‬ميخواست ز بان‬
‫اين قوم که صالحيت لفظي و معنوي را در‬
‫خود ج مع دارد عل مي گردد و رواج يا بد‬
‫از آن رو در دوره دوم حکو مت خويش در‬
‫ق طار ساير ا صالحات و موس سات و طن براى‬
‫تع ميم و ا شاعه ز بان م لي بي شتر تو جه‬
‫مخ صوص کرده بود"‪ .‬په دې کې شک ن شته‬
‫چې ام ير شېرعلي خان ل که ه سې چې‬
‫که گداى لي کي "ب قوم و ز بان م لي خود‬
‫ف خر د ا شت" خو د پ ښتو د ر سمي کو لو‬
‫ا صلي ع لت ه غه ضرورت و چې دم خه مې د‬
‫ه غه ذ کر و کړ‪ .‬د غه مط لب د ن ظامي‬
‫اف سرانو له خوا هم د شمس الن هار په‬
‫يوې گ ڼې کې په دې ډول ب يان شوى دى‬
‫"‪ ....‬در سابق مح تاج يک شخص مو هول‬
‫لور‬‫لا امل‬‫لوديم‪ ،‬تل‬
‫لد دان بل‬ ‫لب قواعل‬
‫النسل‬
‫قوا عد را بما يان ب ياموزد و هزار ها تب‬
‫و زلللت در حصللول قواعللد از د سللت آن‬
‫ميکشيديم‪ .‬الحال به سبب توجه ک تاب که‬
‫‪47‬‬

‫عالي واه ف ضايل ن شان قا ضي ع بدالقادر‪،‬‬

‫را يل ملتري سکرتر حسب الحکم و هدايات‬
‫ح ضور پر تو بز بان اف غاني ب يان ن موده‬
‫ا ست ب خوبي فهم يديم که درم يان خود‬
‫مشکالت يکديگر را حل ن ماييم"‪ .‬الب ته د‬
‫دغه ضرورت اح ساس او ب يا هغه ته د عمل‬
‫جا مه اغو ستل پخ پل ذات کې ابت کاري او‬
‫غلللټ عملللل دى او دا د افغانسلللتان د‬
‫واکم نو په ډ له کې ام ير شېرعلي خان و‬
‫چې دغه کار ته يې مال وتړله‪ ،‬دا چې د‬
‫نورو لو يو ا صالحي پروگرامو نو په ترڅ‬
‫کې ده د پ ښتو د ر سمي کو لو ل پاره‬
‫کوښښ وکړو‪ ،‬څرگ ندوي چې د ده ملي شعور‬
‫ډ ېر قوي و‪ .‬پ ښتو ته د همد غه " ضرورت"‬
‫او پخپله د امير د " نوي ملي شعور" په‬
‫سبب و چې د هغه لمسي سردار عبدالقادر‬
‫اف ندي (د سردار مح مد ا يوب غازي زوى)‬
‫لي کي چې ام ير شېرعلي خان "‪ ....‬د‬
‫اميللد سللترگې د پښللتو کمللو لغللاتو‪،‬‬
‫ا صطالحاتو‪ ،‬متلو نو او مت لي ا فادو ته‬
‫ون يولې چې ه غه په يوې ر ښتنې م لي ژ بې‬
‫تکا مل وکړي او د فارسي ځاى وني سي"‪ .‬د‬
‫د غه مق صد ل پاره "د پ ښتو کتابو نه‬
‫چاپ شول‪ ،‬د پ ښتو قاموس د الر ښود په‬
‫شان حتمي شو‪ ،‬واړه او لوى ماموران په‬
‫ال قابو وو ياړل شول او په پاى کې د‬
‫پ ښتو بولى (ا مري کل مات) د اف غان د‬
‫جوړې‬ ‫جنگ ياليو د گ ڼو صفونو ل پاره‬
‫شوې او ا شکال يې واو ښتل‪ .‬د غه م شکور‬
‫واک من ځان ژر په دا سې حال کې ومو ند‬
‫چللې ادعللا وکللړي چللې پښللتو د هغلله د‬
‫وطنوا لو م لي ژ به شوې ده‪ " .)٢(.‬د د غه‬
‫امير په نظر" فارسي امانتي بڼکې" وې‪.‬‬
‫د پښتو د ريفورمونو لنډيز‬
‫الللف‪ :‬د صللدراعظم او د کللابينې د‬
‫هيات د غړو لپاره نومونه‪.‬‬
‫ب‪ :‬له سپاه ساالر نه تر حوا له دار‬
‫پورې په پښتو کې د منصبدارانو رتبې‪.‬‬
‫‪48‬‬

‫ج‪ :‬ټولې ن ظامي قوماندې او بولۍ په‬

‫پښتو کې‪.‬‬
‫د‪ :‬د نا يب الحکومه گانو ل پاره د‬
‫پښتو القاب‪.‬‬
‫پ ښتو ال قاب او نومو نه چې د ام ير‬
‫شېرعلي خان او هم د ام ير ع بدالرحمن‬
‫په وخت کې اېښودل شوي دي‪.‬‬
‫دري يا نور‬ ‫پښتو‬
‫صدراعظم‬ ‫لوى ټول مختار‬
‫مسلللللللتوفي‬ ‫لوى ملک‬
‫الممالک‬
‫وزيرخارجه‬ ‫لوى مين د باندې‬
‫وزيرداخله‬ ‫لوى مين دننه‬
‫وزيلللللللللر‬ ‫لوى مين د غرو‬
‫کوهستانات‬
‫د بيرالمللللک‬ ‫لوى کښل‬
‫يا سرمنشي‬
‫نايب الحکومه‬ ‫لوى نايب‬
‫خزانه دار کل‬ ‫لوټولونى‬
‫ر ييس گ مرک يا‬ ‫لوى ټولوال‬
‫چابوتره‬
‫فيلللډ‬ ‫سرام زټولمشر (څنگه چې و)‬
‫مارشال‬
‫لوى در ستيز‪،‬‬ ‫ټولمشر‬
‫سپاه ساالر‬
‫نايب ساالر‬ ‫سرغټ مشر‬
‫جرنېل‪ ،‬جنرال‬ ‫غټ مشر‬
‫سرمشر پنځر (بيوتزر) مېور جنرال‬
‫برگدمېور‬ ‫غندناب‬
‫کرنېل‬ ‫زرمشر‬
‫مېور‬ ‫ناب‬
‫سارجن‬ ‫لنداک‬
‫اجيتنت‬ ‫ناب‬
‫وردي‬ ‫رسون‬
‫مېور(څنگه چې و)‬
‫رساله دار‬ ‫سل مشر‬
‫جمعدار‬ ‫پړکمشر‬
‫کوت دفعدار‬ ‫کوت لنداک‬
‫‪49‬‬

‫لحادفعلللللله‬ ‫ورکودن لنداک‬

‫دار(څنگه چې و)‬
‫ليس دفعدار‬ ‫حوش لنداک‬
‫طرم مېور‬ ‫کرناب‬
‫سرجن جراح‬ ‫نعلبند‬
‫طبيب‬ ‫ډاکټر‬
‫‪‬‬
‫کمپ= ‪Camp‬‬ ‫ټاپو‬
‫برگيد=‪Brigade‬‬ ‫غند‬
‫رجمنت=‪Regiment‬‬ ‫کنډک سپور‬
‫تروپ=‪Troop‬‬ ‫غنډک‬
‫غبللللللللللللرگ غنللللللللللللډک‬
‫سللللکوادرون=‬
‫‪Squadron‬‬
‫دويژن=‪Division‬‬ ‫بلک‬
‫فورز=‪Fours‬‬ ‫غبرگ څلور‬
‫سکشن=‪Section‬‬ ‫پړک‬
‫هاش سکشلن= ‪Half‬‬ ‫نيم پړک‬
‫‪Section‬‬
‫طلللرش راسلللت‬ ‫گورشى سم‬
‫ببينيد‬
‫پلللللليش روى‬ ‫گور وړاند‬
‫ببينيد‬
‫طللللرش چللللپ‬ ‫گورکين سم‬
‫ببينيد‬
‫شاعر م يرزا عبدالر شيد متخلص په‬
‫ر شيد د شاهزاده ع بدهللا جان د وليع هدۍ‬
‫په و ياړ د پ ښتو نوي ال قاب له لوړ‬
‫رت به مامورانو سره يو ځاى دا سې ب يان‬
‫کړي‪:‬‬
‫ع لى الخ صوص وز يران‬
‫صلللللاحب تلللللدبير‬
‫که نام شان برقم بود‬
‫للان‬‫للر تابل‬‫للون قمل‬‫چل‬
‫نخسلللت (نورمحملللد)‬
‫لوټللول مختللار اسللت‬
‫خ طاب دي گران را تو‬
‫‪51‬‬

‫(صلللدراعظم) خلللوان‬
‫وز ير ثاني آن ( لوى‬
‫ملللللک)(حبيللللب هللا)‬
‫امير دولت و )مستوفي‬
‫لللللللک( دان‬ ‫الممالل‬
‫چه داشت (ارسله خان)؟‬
‫لوى مين د با ندې ل قب‬
‫(وز ير خار جه) با شد‬
‫للان‬ ‫للطالح جهل‬
‫لله اصل‬‫بل‬
‫دگللر وزيللر نکللوراى‬
‫لت‬
‫لک) اسل‬ ‫لمت الملل‬‫(حشل‬
‫بنام (لوى مين د غرو)‬
‫لمت هللا خلان)‬
‫لهره (عصل‬‫شل‬
‫خ طاب (ټولم شر) دا شت‬
‫لللللللللللکريان‬ ‫بيسل‬
‫معير جمله خزاين لقب‬
‫لللللللللونى)‬ ‫(لوټولل‬
‫بنام (احمد على خان)‬
‫زشللاه ديللد فرمللان‬
‫لد‬
‫لک) (محمل‬ ‫لر ملل‬‫(دبيل‬
‫ح سن) که ( لوى ک ښل)‬
‫لاب داشلت زورگلاه‬ ‫خطل‬
‫حضلللللرت سللللللطان‬
‫ه غه شخص چې له ام ير شېرعلي خان‬
‫سره يې د ا صالحاتو په ت ېره د پ ښتو د‬
‫ر سمي کو لو په هک له اسا سي مر سته کړې‪،‬‬
‫هغه قا ضي عبدالقادر يوسفزى‪ ،‬مشهرو په‬
‫قا ضي قادر و‪ ،‬دى چې په ا صل کې د‬
‫پې ښور يوې م شهورې قا ضي کورنۍ ته‬
‫من سوب و‪ ،‬عالم‪ ،‬شاعر‪،‬م صنف او م ترجم‬
‫و‪ .‬په پ ښتو‪ ،‬اردو‪ ،‬عر بي او انگر ېزي‬
‫پوهېللده‪ .‬پلله پېښللور کللې دى اول د‬
‫تحصيلدار نا يب و او وروسته له هغه چې‬
‫له انگرېزا نو سره يې منا سبات خړ پړ‬
‫شول‪ ،‬کا بل ته را غى‪ ،‬دا ه غه و خت و چې‬
‫اميرشېرعلي خان دغسې اشخاصو ته ضرورت‬
‫حس کاوه‪ ،‬څن گه چې قا ضي ع بدالقادر په‬
‫‪50‬‬

‫دول تي چارو کې وارد و او پې ښوريان‬

‫ه غه و خت د افغا نانو په شان گ ڼل ک ېدل‬
‫او دى هللم د اميللر پلله شللان د سللمون‬
‫غو ښتونکى و‪ ،‬ام ير دى د "افغان ستان د‬
‫لي ‪(Royal‬‬‫لامي منشل‬‫لا مص لاحب" او نظل‬‫پاچل‬
‫)‪ Military Secretary‬په حېث مقرر کلړو او د‬
‫" شاوونکى" خ طاب يې هم ور ته کاوه‪ .‬د‬
‫سردار اف ندي په قول "قا ضي ع بدالقادر‬
‫پلله قاضللي قادرمشللهور و‪ ،‬د پېښللور د‬
‫ناب غه په ح ېث په ق طار کې تر ټو لو‬
‫بر سر کې و‪ .‬په هر څه پوه ېده‪ ،‬په څو‬
‫ک سبونو کې متخ صص و‪ ،‬په ټو لو ک سبونو‬
‫کې د صالحيت او له نورو سره اشنا و‪ .‬د‬
‫اف غان د ر بار په دنن ني حل قه کې د غه‬
‫م شاور به تل خ پل پ ياوړى بادار او‬
‫مطاع ته د پرمختگ الر په گوته کوله دى‬
‫خ پل بادار ته له حد نه ز يات و فادار‬
‫و‪ .‬په دا سې حال کې چې خاي نان به تل‬
‫دېته ت يار وو چې د اميرشېرعلي خان او‬
‫د ه غه کورنۍ ته پر د غه ر ښتيني شخص‬
‫بانللدې د ا نتقللادونو سللختې گللولې‬
‫واوروي‪ ...‬دغه قا ضي پخپلې و فادارۍ او‬
‫ليا قت سره د خ پل بادار اعت ماد تر دې‬
‫حده ج لب کړى و چې د م خالفينو په‬
‫مقا بل کې يې ځان مامون گا ڼه"(‪ )٧‬په‬
‫وا قع کې قا ضي ع بدالقادر نه يوازې د‬
‫پ ښتو د عل مي کو لو او ر سمي کو لو بل کې‬
‫په دو لت او حکو مت کې د ا صالحاتو د‬
‫راوستلو په برخه کې د اميرشېرعلي خان‬
‫لوى م شاور او مرستندوى و‪ ،‬دا چې ځينې‬
‫ک سان وا يي چې امير شېرعلي خان ا صالحات‬
‫لې‬
‫لړل چل‬ ‫لي کل‬
‫لې عملل‬‫له مخل‬
‫لالن لل‬
‫له پل‬
‫د هغل‬
‫سيدجمال ا لدين اف غان ور ته ته يه کړو‪،‬‬
‫حقيقللت نلله لللري‪ .‬حقيقللت دا دى چللې‬
‫اميرشېرعلي خان سيدجمال الدين د ‪١١٦١‬‬
‫کال د نومبر په ‪ ١٢‬مه يانې پ خوا تر‬
‫دې چې پر ا صالحاتو يې پ يل کړى وي‪ ،‬د‬
‫‪52‬‬

‫ک ندهار چ من له الرې هندو ستان ته شړلى‬

‫و‪ .‬په هر حال‪ ،‬که گداى لي کي چې قا ضي‬
‫عبدالقادر داسې کتابونه تاليف کړل چې‬
‫په ه غو کې د ع سکري دري گو نو صفونو‬
‫يانې سپرو‪ ،‬پ ياده وو او توپچي ل پاره‬
‫بولۍ گانې و ضع شوې او ن ظامي قوم ندې‬
‫له انگر ېزۍ نه په پ ښتو واړول شوي او‬
‫په فار سي کې شرح شوې دي‪ .‬د ده يوه‬
‫ترجملله قواعللد عسللکري لسللان افغللاني‬
‫نومېږي او ‪ ٧١٢‬م خه لري‪ .‬نورو هم په‬
‫دې هک له تالي فات کړي ل که ع لم قوا عد‬
‫لشکر د دريا خان ن يازي او نورو‪ .‬قوا عد‬
‫پ لتن د نامعلوم مو لف او قوا عد ع سکري‬
‫د محمد ابراهيم اجيدنت‪.‬‬
‫پر افغان ستان با ندې د انگرېزا نو‬
‫په دو ېم ن ظامي ير غل سره ل که چې دم خه‬
‫مې وو يل هم نوى دو لت او هم د ه غه‬
‫پ ښتو ا صالحات په ع مومي ډول ترک شول‪،‬‬
‫خو پ ښتو په ن ظامي بر خې کې پاتې شوه‬
‫او د ام ير ع بدالرحمن خان په و خت کې‬
‫چې دو لت له سره تن ظيم او تر بل هر‬
‫و خت نه ز يات متمر کز شو‪ ،‬د پ ښتو مل کي‬
‫ال قاب هم ترک شول‪ ،‬دا له دې ا مله وو‬
‫چې نوي واک من دول تي عالي چارې او‬
‫صالحيتونه ځان ته منح صر کړل او څن گه‬
‫چې د وزيرا نو د کابينې ه غه ع صري شکل‬
‫چې امير شېرعلي خان جوړ کړى و‪ ،‬له‬
‫مېن ځه الړ لوى ال قاب چې د قدرت تمث يل‬
‫يې کاوه‪ ،‬هم پخپ له ترک شول‪ ،‬الب ته د‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان په و خت کې فار سي‬
‫د دف تر يوازنۍ ژ به شوه او فار سي د‬
‫دو لت په حاوي ک ېدو سره تر هر بل و خت‬
‫نه زيا ته خپره شوه‪ ،‬خو د امير شېرعلي‬
‫خان د وخ تو ن ظامي ال قاب تر ز ياتې‬
‫اندازې پر ځاى پاتې شول‪ .‬سربېره پردې‬
‫چې په دې و خت کې په پ ښتو کې يو شمېر‬
‫تالي فات و شول‪ ،‬له خت يزو پ ښتنو سره د‬
‫‪53‬‬

‫ام ير ع بدالرحمن خان مراودي او ه غوى‬

‫ته د ه غه فرمانو نه او ليک نې په پ ښتو‬
‫وې‪ .‬د در بار په داراالن شا کې د پ ښتو‬
‫څانگه پرانيستل شوه چې مشر يې مالمحمد‬
‫خان "اف غاني نويس" د عبدهللا خان اف غاني‬
‫نويس پالر و‪ .‬ب له دا چې په پور ته‬
‫اصالحاتو سره يو شمېر انگرېزي ل غات په‬
‫اړول شکل په فارسي او پښتو کې ننوتل‪،‬‬
‫ل که پ لتن‪ ،‬ا سپه تال‪ ،‬ډاک ټر‪ ،‬اورب ند‪،‬‬
‫صفرمينا )‪ (Sappers and miners‬او کلارتوس‪،‬‬
‫ب له دا چې د ام ير شېرعلي خان د پ ښتو‬
‫ري فورم ول سي ر نگ الره‪ ،‬نه عر بي او‬
‫فارسي لکه هسې چې د رو ښانيانو په وخت‬
‫کې و‪ .‬د پ ښتو خاص صوتونه په خا صو‬
‫تورو ل که ډ‪ ،‬ړ‪ ،‬او ڼ سره ا فاده شول‬
‫او د لللوړو منصللبونو او القللابو او‬
‫م فاهيمو ل پاره د پ ښتو عام فه مه‬
‫ولسي کل مات په کار شول‪ .‬په دغه کار‬
‫سللره د ملکللې او نظللامي منصللبدارانو‬
‫او مامورانو او په مو موع کې د و لس او‬
‫حکو مت ترمېنځ د ښې م فاهمې راو ستلو‬
‫ل پاره ډ گر هوار شو‪ .‬په رسمي چارو کې‬
‫اسللانتياوې راغلللې چللې دغلله ټکللي د‬
‫اف سرانو د ذ کر شوې ليک نې او د شمس‬
‫الن هار له ال ندې ليک نې نه څرگ ند دي‪:‬‬
‫"آن چه ج لد ک تاب ج هت رجم نت هاى سواره‬
‫لايش‬‫لب ا لفرمل‬ ‫له حسل‬
‫و پي لاده و توپخانل‬
‫شاهي از ز بان انگر ېزي بز بان اف غاني‬
‫بذريعلله عاليوللاه معللال جايگللا مقللرب‬
‫الخا قان ف ضايل و ک ماالت ن شان (قا ضي‬
‫ع بدالقادر خان پ شاوري) را يل مل تري‬
‫سکرتر افغانستان ترجمه شد‪ .‬به اف سران‬
‫فوج ظ فر موج از عر صه يک سال تع ليم‬
‫مي شد‪،‬الحال‪ ،‬به تف صيالت ال هي ب عد از‬
‫يک سال مو جد فر مان شاهي ج ناب را يل‬
‫مل تري سکرتر ب هادر امت حان آن اف سران‬
‫گر فت چنان چه هشت صد وچ ندنفر اف سران‬
‫‪54‬‬

‫امتحللان کامللل و پللوره و بللا تعريللف‬

‫دادند)‪.‬‬
‫لې د‬‫لا دا وه چل‬ ‫للحت تقاضل‬‫لي مصل‬
‫د ملل‬
‫ام ير شېرعلي خان اخال فو په ت يره ام ير‬
‫ع بدالرحمن خان د ه غه ا صالحات او په‬
‫خاص ډول د ه غه د پ شتو حر کت له سره‬
‫ن يولى‪ ،‬ا صالح کړى او ال هم ع مومي کړى‬
‫واى‪ ،‬خو نه اميرع بدالرحمن خان او نه‬
‫د ه غه پا چا زوى اميرحب يب هللا خان دغ سې‬
‫و کړل‪ .‬دوى شايد له دې کب له دا سې نه‬
‫وي کړي چې دوى څن گه چې د امير شېرعلي‬
‫خان د تر بورې کورنۍ غړي وو‪ ،‬نه يې‬
‫غوښلللتل د هغللله نوښلللتي او اصلللالحي‬
‫پروگرامونلله للله سللره ونيسللي‪ .‬نللورو‬
‫واکم نو په ت ېره ه غوى چې له م خالفو‬
‫خېلو نو او ډ لو څ خه راه سک شوي دي‪ ،‬هم‬
‫دا سې کړي دي‪ .‬په پ ښتنو په ت ېره د سر‬
‫په پ ښتنو کې څه و خت چې کو مه ک شاله‬
‫مخصو صا هغه چې د واک پر سر رامېنځ ته‬
‫شوې‪ ،‬ه غه د تر بورۍ په چو کاټ کې ا چول‬
‫شوې او ب يا تربوري په دښمني اړول شوې‬
‫ده‪ .‬په هر حال اميرع بدالرحمن خان په‬
‫د غه اه مال سره په دول تي چارو کې د‬
‫مداومت ا صل تر پ ښو ال ندې کړ او په دې‬
‫ډول يې يوه مه مه م لي م شروعه مو ضوع‬
‫بېرته وغورځوله‪.‬‬
‫‪ -٢‬د مح مد ظاهر شاه دوره‪ :‬د‬
‫پ ښتو د ر سمي ک ېدو دو ېم حر کت له اول‬
‫حر کت نه څه لږ ني مه پ ېړۍ ورو سته د‬
‫پا چا ا مان هللا په و خت کې په ک ندهار کې‬
‫پ يل شو‪ .‬ورو سته په ‪ ١٠٧٢/١٧١١‬کال د‬
‫پاچامح مدنادر خان په ا جازه د ک ندهار‬
‫تنظي مه ر ئيس‪ ،‬مح مد گل موم ند‪ ،‬په‬
‫ک ندهار کې د پ ښتو انو من بن ياد کې ښود‬
‫او د ه غه وال يت دفترو نه يې په پ ښتو‬
‫واړول‪ ،‬د غه انو من ورو سته په کا بل کې‬
‫له اد بي انو من سره يو ځاى شو او ب يا‬
‫‪55‬‬

‫په ‪ ١٠٧٣/١٧١٦‬کې پ ښتو ټول نه شوه‪ .‬د‬

‫کا بل په نا مه د انومن موله چې اول په‬
‫دري او پښتو خپرېده‪ ،‬وروسته يوازې په‬
‫پ ښتو خپر ېده‪ ( .‬له ‪ ١٠٤١‬څ خه تر ‪(١٠٦١‬‬
‫پورې د ه غې د چلو لو م سووليت ز ما پر‬
‫غاړه و)‪ .‬په دې ډول د پ ښتو د غه حر کت‬
‫د پاچا محمدنادر خان او ورپسې د پاچا‬
‫محمد ظاهر د واکمنۍ په اول کې په قوت‬
‫له دوو‬‫لاره پل‬ ‫له لپل‬‫لو او د هغل‬
‫روان شل‬
‫برخو کې کار کېده‪ .‬رسمي او علمي‪.‬‬
‫لور‬ ‫په‬ ‫د پ ښتو د ر سمي ک ېدو‬
‫هڅې‬
‫پر ‪ ١٠٧٣‬کال د سردار مح مد ها شم‬
‫خان د صدارت په دوره کې کله چې سردار‬
‫محمد نعيم خان د پوهنې وزير و د ا صالح‬
‫په ورځ ني اخ بار کې يو پا چايي فر مان‬
‫خ پور شو چې و يل يې پ ښتو دې د فار سي‬
‫تر څن گه په دولتي دفترونو کې جاري شي‬
‫او د ه غه ل پاره دې ح کومتي ماموران‬
‫د درې کلو نو په موده کې پ ښتو دو مره‬
‫زده کړي چې هم پرې خ برې او هم ل يک و‬
‫لو ست و کولى شي چې ر سمي چارې په ښه‬
‫ډول ا جرا شي‪ ،‬و لس له مامورينو سره‬
‫مفاه مه و کولى شي او د و لس او حکو مت‬
‫تللرمېنځ مفاهملله حقيقللي شللي او ملللي‬
‫پيو ستون نور هم ټي نگ شي‪ .‬د د غه مق صد‬
‫ل پاره د تدري ساتو د لوى مديريت له‬
‫خوا مامورينو ته د دوى پخپلو دفترونو‬
‫کې د پښتو د زده کړې کورسونه پرانستل‬
‫شول‪ .‬په اول سر کې حکومتي مامورينو د‬
‫پښتو زده کړه جدي ونيوله‪ ،‬خو کورسونه‬
‫که څه هم چاالن وو‪ ،‬ورو ورور بې ا ثره‬
‫شول‪ .‬دد غو کور سونو د نا کامې ن ېغ ع لت‬
‫دا دى چې د پ ښتو د تدريس ل پاره له‬
‫دارالمعلمي نو او ادب ياتو پوهنځي نه‬
‫فارغ شوي م سلکي ښوونکي نه‪ ،‬بل کې ف قط‬
‫با سواده‪ ،‬نيمه با سواده او په هر حال‬
‫‪56‬‬

‫غېر مسلکي ښوونکي استخدامېدل‪ .‬د پښتو‬

‫د تدري ساتو د مديريت م شران هم دغ سې‬
‫م سلکي او د صالحيت خاو ندان نه وو چې‬
‫دغ سې م هم م سلکي مامور يت سرته ور سوالى‬
‫شي‪ .‬د نا کامۍ بېخ کى اصلي علت دا و چې‬
‫فار سي په دول تي مامورينو او تر دې ال‬
‫مهم په حکمرا نې کورنۍ او نورو متنفذو‬
‫کورن يو کې په قوت سره ن نوتلې وه‪،‬‬
‫دا سې چې د واکم نې کورنۍ د نوي ن سل‬
‫نږدې ټو لو غړو پ شتو نه شوه و يالى او‬
‫فار سي ژ بي شوي وو او پ ښتو ور ته د‬
‫بېگا نه ژ بې حې يت غوره کړى و‪ .‬دوى‬
‫ټولو له پښتو سره هغسې سلوک کاوه لکه‬
‫م يرې زوى يې چې او سي‪ .‬ځي نو ال مل نډې‬
‫ور پورې وه لې‪ .‬د ه مدغو سلوکونو په‬
‫سبب ه غه حر کت چې څه با ندې شل کا له‬
‫ورو سته د قانوني پا چايۍ په ل سيزه کې‬
‫د ډاک ټر ع بدالظاهر د صدارت په دوره‬
‫کې په ول سي جر گه کې د م لت د ز ياترو‬
‫ا ستازو له خوا د مامورينو د ا ستخدام‬
‫د الي حې د قانوني کو لو په و خت کې پ يل‬
‫شو‪ ،‬هم نا کام شو‪ .‬په د غې الي حې کې‬
‫غوښتل شوي وو چې "د دولت مامور دې په‬
‫پښتو او دري لوست او ليک وکولى شي"‪.‬‬
‫په ولسي جر گه کې د دغه نظر پلو يان‬
‫ډ ېر او مخال فان لږ وو‪ ،‬خو د غو لږو‬
‫مخال فانو د الي حې د قانوني ک ېدو م خه‬
‫ونيو له‪ .‬په دې ډول چې دوى غو نډو ته‬
‫نه ورت لل او د ه غو قانوني ن صاب نه‬
‫پوره کېده‪ ،‬که حکومت او واکمنې کورنۍ‬
‫پر د غې مو ضوع با ندې لن گر ا چولى واى‬
‫لر‬‫لو پل‬‫لو خوښل‬
‫لې د خپلل‬‫لې يل‬
‫لې چل‬
‫له هسل‬‫لکل‬
‫مو ضوعاتو با ندې لن گر ا چوه‪ ،‬الي حه به‬
‫قانوني شوې واى‪ ،‬خو حکمرا نې کورنۍ د‬
‫پ ښتنو په هک له د امير شېرعلي خان په‬
‫ا ندازه م لي شعور او اراده نه لر له‪،‬‬
‫که څه هم د اسا سي قانون له م خې پ ښتو‬
‫د دري په څېر د رسمي ژبې په حېث منلې‬
‫‪57‬‬

‫شوې وه‪ .‬په دې ډول چې د ه غې د يوې‬

‫مادې په قرار "د افغان ستان له ژ بو‬
‫نه‪ ،‬پ ښتو او دري ر سمي ژ بې دي" په بل‬
‫ع بارت د قانون له م خې د دو لت مامور‬
‫مک لف و چې په پ ښتو او فار سي پوه‬
‫او سي‪ .‬ب له دا چې د قانوني پا چايۍ په‬
‫اساسي قانون کې پښتو دملي ژبې په حېث‬
‫هم منل شوې وه‪ )٥(.‬پښتو ځکه د ملي ژبې‬
‫پلله حېللث منللل شللوې وه چللې هغلله د‬
‫افغان ستان ز ياتره ا فرادو ژ به وه او‬
‫ده‪ .‬د واک فونډې شن په ‪ ١٠٠٣‬کال د غه‬
‫واقعيت د لومړي ځل ل پاره په اعدادو‬
‫کللې افللاده کللړ‪ .‬پلله دې ډول چللې پلله‬
‫افغانستان کې پښتانه د نسب له مخې په‬
‫سلو کې ‪ ٦٧‬او د گړ ېدو له م خې په سلو‬
‫(‪)٤‬‬
‫کې ‪ ٤٤‬دي‪.‬‬
‫نو په دا سې حال کې چې د نول سمې‬
‫للې د‬‫للايي کل‬ ‫للې نيمل‬‫لله دويمل‬ ‫للړۍ پل‬
‫پېل‬
‫امير شېرعلي خان ري فورم د انگرېزا نو‬
‫پلله يرغللل سللره للله مېنځلله الړ‪ ،‬هغلله‬
‫حرکتونه چې په شلمې پېړۍ کې د پښتو د‬
‫ر سمي ک ېدو ل پاره و شول‪ ،‬د حکمرا نې‬
‫کورنۍ د نه پاملرنې په سبب نا کام‬
‫شول‪ ،‬خو څن گه چې پښتو په ولس کې ټينگ‬
‫بېخ لري‪ ،‬د ه غې د ر سمي ک ېدو ل پاره‬
‫غوښتنې کېږي او پښتو اوس غني او علمي‬
‫شوې ده‪ ،‬نور نو بېر ته غور ځول ک ېدالى‬
‫نه شي‪.‬‬

‫لور‬ ‫په‬ ‫د پ ښتو د عل مي ک ېدو‬

‫هڅې‬
‫د پ ښتو د عل مي ک ېدو او غ ني ک ېدو‬
‫لا‬
‫لام د پاچل‬‫لومړنى اساس لي گل‬
‫لاره لل‬ ‫لپل‬
‫محمدنادر خان په وخت کې د اد بي انومن‬
‫په تا سيس سره چې ورو سته له ه غه نه‬
‫پ ښتو ټول نه جوړه شوه‪ ،‬واخي ستل شو‪.‬‬
‫پښللتو ټللولنې او وروسللته د ادبيللاتو‬
‫پوهنځي تر ل سو نه په ډ ېرو ساحو په‬
‫‪58‬‬

‫ت ېره د پ ښتو ادب ياتو تاريخ او گرا مر‬

‫پلله بللاب کتابونلله خپللاره کللړل او د‬
‫کال سيکو شاعرانو کل يات او دېوانونه يې‬
‫په کرا تو چاپ کړل‪ .‬دوى همدارن گه د‬
‫ښوونځيو ل پاره در سي کتابو نه هم‬
‫برا بر کړل‪ .‬دغې ټولنې او تاريخ ټولنې‬
‫دا کارونللله د عبلللدالحى حبيبلللي‪،‬‬
‫ع بدالروش بې نوا‪ ،‬صديق هللا ر ښتين او گل‬
‫پاچا الفت په مشرۍ او همداراز د ق يام‬
‫الللدين خللادم او نللورو ليکوالللو او‬
‫پو هانو په مرستې سره سرته ورسول‪ .‬دغو‬
‫پو هانو‪ ،‬شاعرانو‪ ،‬مور خانو او ليکوا لو‬
‫په عېن حال کې د اخ بارونو او مولو په‬
‫چلو لو او کل توري او تاريخي ټول نو په‬
‫چلو لو سره د پ ښتو حر کت پ ياوړى کړ‪.‬‬
‫پ ښتو يې غ ني کړه او د ه غې په باب يې‬
‫سيا سي اجت ماعي شعور و يش کړ‪ .‬د د غه‬
‫حر کت په رام ېنځ ته کو لو کې مح مد گل‬
‫خان موم ند خو ځوونکى رول لو بولى دى‪.‬‬
‫ده سربېره پر دې چې په ک ندهار کې يې‬
‫د پښتو انومن تاس سس کړ‪ ،‬د داخلي وزير‬
‫او په عېن حال کې په ډېرو واليتونو کې‬
‫د تنظي مي د ر ئيس په ح ېث د و طن په‬
‫ناارامو حاالتو کې په پوره صالحيت‪،‬‬
‫له‬
‫لت پل‬‫لره د امنيل‬ ‫لوى سل‬
‫لووليت او تقل‬‫مسل‬
‫خوندي کولو او د هېواد په اداره کولو‬
‫کې بې جوړې خدمتو نه کړي دي‪ .‬په عېن‬
‫حال کې يې په پ ښتو کې يو شمېر آ ثار‬
‫هم ک ښلي چې په ه غو کې يې په دوه‬
‫ټوکو نو کې د پ ښتو سيند په نا مه په‬
‫‪٣٦٤‬مخو نو کې يو قاموس دى‪ .‬ه غومره چې‬
‫لي‬
‫لې اداري او عملل‬ ‫لد دغسل‬
‫لدگل مومنل‬
‫محمل‬
‫خدمتو نه د پا چا مح مدنادر خان او د‬
‫سردار مح مد ها شم خان د صدارت په‬
‫لومړيو کلونو کې په زغرده او بري سره‬
‫کړي‪ ،‬د افغان ستان بل لوړ رت به اف سر‬
‫نه دي کړي‪.‬‬
‫د پښتو حر کت د پوهنې له پراخت يايي‬
‫‪59‬‬

‫حر کت سره جو خت روان و‪ .‬په م عارش کې‬

‫لو‪،‬‬‫له دارالمعلمينونل‬ ‫لوونکي لل‬
‫للکي ښل‬‫مسل‬
‫عللالي دارالمعلمينونللو او د ا دب لللو‬
‫پوهنځي نه وو تل او د پ ښتو په تدريس‬
‫او تعميم کې يې برخه واخيستله‪ .‬په دې‬
‫بر خې کې د م عارش د وزيرا نو په ح ېث د‬
‫ډاکټللر علللي احمللد پوپللل ا و ډاکټللر‬
‫عبللدالقيوم سللهم بنسللټيز دى‪ .‬حکومللت‬
‫پخپ لو انک شافي پالنو نو او دوى پخپ لو‬
‫مسلللللکي تللللدبيرونو او ابتکللللاري‬
‫پروگرامو نو سره دم عارش په تع ميم کې‬
‫غټ کارو نه کړي‪ .‬په دې ډول چې په‬
‫کا بل کې يې د خو شال خان او عبدالرحمن‬
‫با با د لې سو په پراني ستلو او په ټول‬
‫وطن کې د ښوونځيو او لېسو په ز ياتولو‬
‫لاره د‬ ‫لانو لپل‬ ‫لره د ا طراف لي ځوانل‬‫سل‬
‫تح صيل چانس برا بر کړ چې په ه غه کې‬
‫طب عا د پ ښتو چانس د دوى د تنا سب په‬
‫قرار يانې ډ ېر و‪ .‬د دغ سې حر کت په‬
‫نتيوه کې پښتو هم اوچته شوله‪.‬‬
‫د پ ښتو پوهنې د غه پراخت يايي حر کت‬
‫او ورسره د پښتو حرکت وار په وار قوي‬
‫ک ېده‪ ،‬خو د ثور کود تا ه غه ز يانمن کړ‬
‫او کورني ج نگ له مېن ځه يوړ او مو جود‬
‫تع ليم کړي‪ ،‬دف کر او م غز اوت واربو‬
‫افغا نان يې له و طن نه وت لو ته مو بور‬
‫له مېن ځه‬ ‫کړل‪ .‬د دوى په وت لو او‬
‫تل لو سره افغان ستان ه غومره چې په‬
‫ع مومي م عارش سره په پرمخ تل لى و‪،‬‬
‫هغومره په شا والړ‪ .‬د افغانستان م عارش‬
‫اوس د اوښ په قدم الر و هي‪ ،‬په دا سې‬
‫حال کې چې په لوېديزې نړۍ کې انسانان‬
‫د ايليکټروني کي او کمپ يوټر په مر سته‬
‫چارې د سترگو په رپ کې ا جرا کوي‪ .‬په‬
‫هر حال د پ ښتو په غ ني کو لو د پ ښتو د‬
‫پور ته ياد شويو مخک ښانو سهم به ه غه‬
‫وخلللت د دوى د اجتملللاعي او کلتلللوري‬
‫چاپير يال په قري نه په ښه ډول مع لوم‬
‫‪61‬‬

‫شوى وى چې د دوى پوره ب يوگرافي گانې‬

‫ولي کل شي‪ .‬د غو اطراف يانو په پر له‬
‫پ سې ز يار‪ ،‬ا ستقامت او د ربړو نو په‬
‫گاللو سره په کا بل کې ځانو نه لوړو‬
‫علمي او سياسي م قامونو ته ورسول او د‬
‫ا سا سي خدمتونو په کو لو او د قيم تي‬
‫ا ثارو په رام ېنځ ته کو لو سره يې خ پل‬
‫نومونه د تاريخ په پاڼو کې خوندي کړل‬
‫او ځانونه يې سرمشق کړل‪.‬‬

‫د پښتو د اينده په هکله يو څو‬

‫خبرې‬
‫پ ښتو د پ ښتنو ژ به ده خو هر پ ښتون‬
‫په پښتو گړېدلى نه شي‪ .‬د واک فونډيشن‬
‫په مو ندنې سره په سلو کې ا تو پ ښتنو‬
‫په افغانستان کې پښتو ترک کړې ده‪ .‬له‬
‫افغان ستان نه د با ندې د پ ښتو د ترک‬
‫ک ېدو تما يل تر دې هم گړ ندى دى‪ .‬په‬
‫هندوسللتان کللې يوسللفزيان‪ ،‬لوديللان‪،‬‬
‫سللوريان او نيازيللان او پلله ايرانللي‬
‫خرا سان کې هوتک يان قوم ب ست بې پ ښتو‬
‫شوي دي‪ .‬په پاک ستان او هندو ستان کې‬
‫هغه ک سان چې د خپلو نومونو په اخر کې‬
‫خان ر اوړي په ا صل کې پ ښتانه دي‪ ،‬خو‬
‫پ ښتو وي لى نه شي‪ .‬په دې ډول پ ښتو په‬
‫لدو ده او‬‫لرک کېل‬‫له تل‬
‫لخ پل‬
‫لومي ډول مل‬ ‫عمل‬
‫پ ښتانه د هو يت له ب حران سره م خامخ‬
‫دي‪ .‬د هو يت د غه ب حران به د پ ښتنو‬
‫اجت ماعي او سياسي ژوند هم م تاثر کړي‪.‬‬
‫د دى حال اغ يز ال دم خه ظاهر شوى او‬
‫پښتانه اوس په د فاعي حا لت کې دي‪ .‬دغه‬
‫ب حران په ا صل کې د ډيور نډ د کر ښې په‬
‫تحديد سره په ‪ ١١٠٤‬کال پېل شوى او په‬
‫افغانستان کې د شلمې پېړۍ په پيل سره‬
‫مح سوس او مخ په قوت شوى دى‪ .‬د دغ سې‬
‫پ ېړۍ په پ يل سره در بار او واکم نۍ‬
‫کورنۍ پ ښتو ورو ورو ترک کړه او دو لت‬
‫ور ته په دفترو نو کې ځاى ور نه کړ‪.‬‬
‫‪60‬‬

‫پښتو په عمل کې رسمي نه شوه‪ ،‬څن گه چې‬

‫دولت وار په وار حاوى کېده په هغه کې‬
‫د ژ بې ن قش م هم ک ېده‪ ،‬واک فونډې شن د‬
‫ه غو سروې گانو او اسا سي ح قايقو په‬
‫استناد چې په دغه هکله يې ترال سه کړي‪،‬‬
‫دې‪ ،‬نتيوللې تلله رسللېدلى دى چللې "د‬
‫افغانستان امپراتوري او دولت جوړونکى‬
‫پ ښتون قوم په کل توري ل حاظ په تاريخ‬
‫کې يوډېر ز يات م سخ ک ېدونکى او ورک‬
‫(‪)٦‬‬
‫کېدونکى قوم دى"‬
‫د پ ښتنو د غه "م سخ ک ېدل" او "ورک‬
‫ک ېدل" په منط قه کې د افغان ستان په و‬
‫ضعې پورې اړه لري چې دا موضوع دلته د‬
‫ب حث کو لو نه ده‪ .‬دل ته به د غومره‬
‫ووا يم چې په و چې م حاط افغان ستان په‬
‫دغې پېړۍ کې هم وروسته پاتې شوى او د‬
‫ت ېرو شلو کلو نو نارامي ه غه نور هم‬
‫وروسته پاتې کړ‪ ،‬په داسې حال کې چې د‬
‫منط قې هېوادو نه په ت ېره ا يران او‬
‫پاکستان پرمخ تللي دي‪ .‬طبيعي ده چې د‬
‫افغا سنتان او د د غو هېوادو نو ترمېنځ‬
‫د غه توپيرو نه به پرم عارش اوکل تور‬
‫با ندې هم ا ثر وا چوي او پ ښتو به هم‬
‫م تاثره کړي‪ .‬په پور ته دوو ياد شويو‬
‫هېوادو نو کې د غه ن ظر څرگ ند دى چې‬
‫څنگلله چللې پښللتنو د افغانسللتان پلله‬
‫جوړو لو‪ ،‬ساتلو او تنظيمو لو کې اسا سي‬
‫ن قش لر لى دى‪ ،‬معکو سا د پ ښتنو ضعيف‬
‫کېدل به افغانستان هم ضعيف کړي چې په‬
‫دې حال کې به دوى نسبتا په اسانۍ سره‬
‫و کولى شي‪ ،‬ه غه تر خ پل ن فوذ ال ندې‬
‫راو لي‪ ،‬نو د دوى کوښ ښونه د غه ټ کي ته‬
‫متو جه دي چې افغان ستان دې د پ خوا په‬
‫شان د پ ښتنو په م شرۍ سره يو خپ لواک‬
‫ه ېواد نۀ وي‪ .‬ټول ه غه م صيبتونه چې‬
‫افغان ستان ته اول د شوروي په ير غل‬
‫سللره او وروسللته د همللدغو گاونللډيو‬
‫هېوادونو له خوا پېښ شوي دي‪ ،‬د همدغه‬
‫‪62‬‬

‫ن ظر په سبب دي‪ ،‬خو دا يوه سيا سي‬

‫مو ضوع ده چې دا يې د سپړلو ځاى نه‬
‫دى‪ .‬د مو ضوع په اړه به دو مره ووا يم‬
‫چې په دغو هېوادونو او په خاص ډول په‬
‫ا يران کې دغ سې کوښ ښونه روان دي چې‬
‫د ه غو په مو جب پ ښتو با يد ضعيفه يا‬
‫ور که شي چې څو پ ښتانه خ پل هو يت له‬
‫ال سه ور کړي او افغان ستان نور نو هغ سې‬
‫ه ېواد نه وي‪ ،‬ل که چې و يا ح تى دى‪ .‬د‬
‫ا يران په افرا طي او ح تى ځي نو ر سمي‬
‫خل کو کې د پ ښتو ضد تما يل يو څرگ ند‬
‫حقي قت دى‪ .‬د ډ ېرو م نابعو له م خې د غه‬
‫افراط يون د پ ښتو ا ثار ترال سه کوي او‬
‫له مېنځه وړي‪ .‬سربېره پردې چې د پ ښتو‬
‫پر ضد تبلي غات کوي او ستمي ډو له‬
‫للاره‬‫للد لپل‬ ‫لله مقصل‬‫للان د همدغل‬
‫افغانل‬
‫اسللتخداموي او تمويلللوي‪ .‬د همدغسللې‬
‫کوښ ښونو په ا ثارو کې د کورني ج نگ په‬
‫دوره کللې د افغانسللتان د علومللو پلله‬
‫ا کاډمۍ کې د پښتو ا ثار له مېنځه يوړل‬
‫شول‪ .‬پ ښتو ته بل خ طر تر دې ال بېخ کى‬
‫لورو‬‫لې پښ لتانه ل له نل‬
‫له دا چل‬
‫دى او هغل‬
‫کلتورو نو او ژ بو سره په ت ماس سره‬
‫خپ له ژ به د نورو ژ بو په گ ټه ه ېروي‪.‬‬
‫ل که چې په دې هل که د م خه وغږ ېدم‪،‬‬
‫داسې چې که د دوى د ډېر شمېر په مېنځ‬
‫کې يو کس هم دري ويونکى وي‪ ،‬دوى پښتو‬
‫پر ېږدي‪ ،‬په دري گړ ېږي او يا ک له چې‬
‫له دري ويون کو نه ښځه په ن کاح کړي‪،‬‬
‫هغې ته موقع ورکوي چې اوالدونه يې دري‬
‫ويونکي کړي‪.‬‬
‫دل ته نه غواړم دد غو خطرا تو د د فع‬
‫په باب لو يو مو ضوعاتو ته الس وا چوم‪،‬‬
‫دا سې مو ضوعات چې ده غو طرح کول او‬
‫عم لي کول به په دا سې حال کې چې په‬
‫وطن کې نارامي ده‪ ،‬مشکل څه چې ناممکن‬
‫وي‪ .‬خبره ديو څو ورځو او وارخطايۍ نه‬
‫ده‪ .‬څن گه چې پښتو د افغانستان د ډېرو‬
‫‪63‬‬

‫خل کو ژ به ده‪ ،‬دوى د دې توان لري چې‬

‫ه غه له ورک ېدو نه وژ غوري‪ ،‬خو چې‬
‫ليکواالن او د فکر خاوندان دوى د خپلې‬
‫ژبې حال ته متوجه کړي‪ .‬بې له دې چې د‬
‫و طن له نورو ژ بو نه تو جه واړول شي‪،‬‬
‫يا ه غو ته د م يرې زوى په سترگه وک تل‬
‫شي‪ .‬د افغان ستان دټو لو ژ بو و يونکي‬
‫افغا نان او د وطن په گ ټه او تاوان او‬
‫م لي پيو ستون کې سره شريک دي‪ .‬له دې‬
‫ام له د ه غو ژ بې هم هغ سې وړ دي‪ ،‬ل که‬
‫پخپله چې دي‪ .‬د هېڅ ولس ژبه نه مقدسه‬
‫او نللله د تحقيلللر وړ ده‪ .‬دا پخپلللله‬
‫و يونکي دي چې ژ بې جوړوي او تغي ير او‬
‫انک شاش ور ته ور کوي‪ ،‬نو د هر و لس قوت‬
‫د ه غه د ژ بې قوت دى او برعکس په دې‬
‫ډول پ ښتانه خپ له پ ښتو ه غه و خت په ښه‬
‫ډول ساتلى او غ ني کولى شي چې پخپ له‬
‫قوي او سي‪ .‬يانې ل که څن گه چې دم خه مې‬
‫وو يل قوي اقت صاد و لري‪ .‬د ع لم‪ ،‬پوهې‬
‫او ټک نالوجۍ لوړې سطح ته ر سېدلي او‬
‫په مو موع کې غوړ ېدونکي او تول ېدونکي‬
‫کل تور و لري‪ .‬د انح طاط په حال کې هم‬
‫دوى کولى شي د خپ لې ژ بې غم و خوري او‬
‫لي کواالن او د ف کر خاو ندان يې په دې‬
‫هکله نظر يات وړاندې کړي‪ .‬په تاريخ کې‬
‫د انح طاط په حال کې د ول سونو له‬
‫ا فرادو څ خه پا خه نظر يات وت لي دي‪ ،‬خو‬
‫د دې ل پاره چې دغ سې و شي قوي شعور‬
‫او پخه اراده په کار ده‪ .‬له ښه مرغه‬
‫ز موږ ډ ېرو ليکوا لو دغ سې شعور ښودلى‬
‫دى‪ .‬دا يوه ښه ن ښه ده‪ .‬ځ که يوازې د‬
‫دغ سې خ برو ا ترو په نتي وه کې سم او د‬
‫ع مل وړ نظر يات رام ېنځ ته ک ېدلى او‬
‫پښتني شعور قوي کېدلى شي‪ .‬په اوس وخت‬
‫کې دا ه غه څه دى چې موږ ور ته اړ يو‪،‬‬
‫موږ په څو سببه ه غه ته اړه لرو‪.‬‬
‫لومړى پخپ له د ژ بې اهم يت دى‪ .‬ژ به په‬
‫ا صل کې د فرد په انک شاش او په يوې‬
‫‪64‬‬

‫سيا سي جامعې کې د ه غې په ټينگ ېدو يا‬

‫شړېدلو کې رول لوبوي‪ ،‬فرد خپل اح ساس‪،‬‬
‫فکللر او عقللل يللوازې پلله ژبللې سللره‬
‫څرگنللدوي‪ .‬للله ژبللې نلله غېللر د غسللې‬
‫څرگندونه ممکنه يا پوره ممکنه نه ده‪.‬‬
‫له د‬‫لر "‪ ....‬ژبل‬ ‫له نظل‬
‫ليپر پل‬‫د ايډورډسل‬
‫جوړښت په ح يث‪ ،‬پخپل دنني مخ سره دفکر‬
‫ل پاره قا لب برا بروي"‪ )٣(.‬ما نا دا چې‬
‫په فرد کې دننه د ژبې په نا مه هغه حل‬
‫شوى جوړ ښت دى چې د ه غه د هر ه غه څه‬
‫ل پاره چې د ه غه له م غز نه راو ځي له‬
‫ال فاظو نه جوړ شوى قا لب برا بروي‪ ،‬که‬
‫ژ به نه وي يانې له ا ل فاظو نه قا لب‬
‫نه وي برا بر شوى‪ ،‬د فرد ذا تي مل کات‬
‫يللانې د تفکللر‪ ،‬تعقللل‪ ،‬کشللف کولللو‪،‬‬
‫جوړو لو‪ ،‬ا ستعدادونه به پر ځاى پاتې‬
‫وي او و به نه غوړېږي‪ .‬په دې ډول د‬
‫فرد تف کر او تع قل په ژ بې پورې اړه‬
‫لري او ه غه ک شفيات مم کن کوي‪ .‬سيپر‬
‫ب يا وا يي چې "‪ ...‬ژ به د مادي کل تور‬
‫تر ډ ېرو اب تدايي انک شافاتو نه دم خه‬
‫مو جوده وه او د غه انک شافات په وا قع‬
‫کې تر ه غو مم کن نه وو چې ژ بې د مه مې‬
‫ا فادې د وسيلې په حېث شکل او صورت نه‬
‫و غوره کړى"‪ )١(.‬په دې ح ساب څومره چې‬
‫يو فرد پر ژبې باندې حاکم وي يانې په‬
‫ه غې کې يې د ا فادې او ب يان توان بې‬
‫خ نډه او ز يات وي‪ ،‬دى هم په هما غه‬
‫ا ندازه کولى شي‪ ،‬د خ پل ذ هن يا م غز‬
‫محصوالت په الفاظو کې ب يان کړي او نور‬
‫پرې خ بر کړي‪ .‬فرد د غه څه يوازې په‬
‫ه غې ژ بې کې په ښه او دق يق ډول کولى‬
‫شي چې له وړوکتوب يانې د خپل شخصيت د‬
‫تشکل او تکا مل په دوره کې يې وي او د‬
‫شخ صيت جز يې گرځ ېدلى وي‪ .‬همد غه سبب‬
‫له د‬‫له د هغل‬‫لومړنۍ ژبل‬‫له لل‬‫لې د هغل‬‫دى چل‬
‫مورنۍ ژ بې په نا مه يادېږي‪ .‬ب له ژ به‬
‫يا دوې مه ژ به د ه غه د مورنۍ ژ بې ځاى‬
‫‪65‬‬

‫نيولى نه شي‪ .‬يو څوک هغومره چې پخپلې‬

‫مورنۍ ژ بې کې ځان ازاد حس کوي‪ ،‬په‬
‫ب لې ژ بې کې يې نه کوي‪ .‬ه غومره چې‬
‫پخپ لې مورنۍ ژ بې کې ځان قوي او حاکم‬
‫احسا سوي‪ ،‬په دوې مې ژ بې کې يې نه حس‬
‫لې‬
‫لورنۍ ژبل‬ ‫لې مل‬
‫لوي‪ .‬دى ي لوازې د خپلل‬‫کل‬
‫کل مات‪ ،‬ا صطالحات او ا فادې د ځان يانې‬
‫د خپ لو احسا ساتو او اف کارو د ب يان‬
‫للق ډول‬ ‫للانۍ او دقيل‬‫لله اسل‬
‫للاره پل‬ ‫لپل‬
‫ا ستخدامولى او په دې ډول خپ لو ذا تي‬
‫مل کاتو ته انک شاش ور کولى شي‪ .‬په دې‬
‫بر خه کې به زه خپ له تور به ب يان کړم‪.‬‬
‫زه اوس هم په انگر ېزي يا فار سي ځان‬
‫هغ سې ا فاده کولى نه شم ل که په پ ښتو‬
‫کې يې چې کولى شم که څه هم په‬
‫انگر ېزۍ کې مې بې شمېره کتابو نه‬
‫لوستلي‪ ،‬څېړنې مې پکې کړې او يو شمېر‬
‫کتابو نه مې پ کې ک ښلي دي‪ ،‬ک له چې په‬
‫پ ښتو کې څه ليکم کل مات‪ ،‬ا فادې او‬
‫اصطالح گانې د ر ضا کارو غوندې رامخته‬
‫ک ېږي‪ .‬په دا سې حال کې چې په انگر ېزي‬
‫کې زه ورپ سې گرځم‪ .‬دا ځ که چې پ ښتو‬
‫ز ما اول نۍ‪ ،‬مورنۍ او ز ما د شخ صيت د‬
‫ت شکل د وختو نو ژ به ده‪ .‬که ما تح صيالت‬
‫او مکال مات پخپ لې مورنۍ ژ به کې کړي‬
‫واى مل کاتو به مې تر دې ډ ېر انک شاش‬
‫کړى واى‪ .‬په پ ښتو مطال عاتو کې ز ما د‬
‫درک ا ندازه تر ه غو نه چې په انگر ېزي‬
‫لې‬
‫لو د خپلل‬ ‫لره ده نل‬
‫لې ده ډېل‬ ‫لا دري کل‬
‫يل‬
‫تور بې له م خې وي لى شم چې د نورو حال‬
‫به هم همدغ سې وي‪ .‬د پ ښتنو حال به هم‬
‫همدغ سې وي‪ ،‬په دا سې حال کې چې شمېر‬
‫يې پخ پل م لک کې تر نورو وطنوا لو نه‬
‫ډ ېر دى نه پخپ لې ژ بې کې لوړ تح صيل‬
‫کولى شي او نه يې ژ به دف تري شوې ده‪.‬‬
‫دا يللوه غټلله بيعللدالتي ده‪ .‬د دغللې‬
‫بې عدالتۍ په سبب د افغان ستان اک ثره‬
‫خ لک نه شي کولى خپ لو ا ستعدادونو ته‬
‫‪66‬‬

‫هغ سې انک شاش ور کړي‪ ،‬ل که ه غه و خت يې‬

‫چې ور کولى شي چې عالي تح صيالت پخپ لې‬
‫ژ بې کې سرته ور سوي او په ر سمي او‬
‫له‬
‫لورنۍ ژبل‬ ‫له مل‬‫لې پخپلل‬
‫لارو کل‬
‫لي چل‬
‫دولتل‬
‫وگړ ېږي او ليک ني پرې و کړي‪ .‬که دوى‬
‫دغسې وکولى شي د ولس دز ياتره برخې او‬
‫دو لت ترمېنځ به ت فاهم او روغ ني تي‬
‫راغ لې وي‪ .‬برعکس د غه بې عدالتي به په‬
‫اوږده موده کې د جامعې يانې د ټو لو‬
‫وطنوا لو په تاوان وي‪ ،‬د ه مدغې مالح ظې‬
‫للله امللله چللې زمللوږ مصلللحانو دغلله‬
‫بې عدالتي يا ظ لم درک کړى و او د عالج‬
‫ل پاره يې په گډه يو فارمول ا ي ستلى‬
‫او ه غه دا چې‪" :‬د افغان ستان له ژ بو‬
‫نه پښتو او دري رسمي ژبې دي"‪ .‬سربېره‬
‫پر دې څن گه چې پ ښتو د افغان ستان د‬
‫اک ثرو خل کو ژ به ده‪ ،‬د افغان ستان م لي‬
‫ژ بې په ح يث هم م نل شوې ده‪ .‬د غه‬
‫له‪،‬‬‫لاتوران نل‬ ‫لان او دکتل‬‫مص للحان حاکمل‬
‫بلکې د اعت بار وړ غوره شوي عال مان وو‬
‫چې ورو سته د غه فارمول د افغان ستان د‬
‫ټولو پرگ نو او قومونو انت خابي استازو‬
‫چې د خپلو موکلينو له خوا د دموکراسۍ‬
‫په ا صولو سره سم انت خاب شوي وو‪ ،‬په‬
‫اسا سي قانون کې هم م سول کړ‪ .‬الب ته‬
‫د غه قانون ورو سته ل غوه شو‪ ،‬خو د ژ بې‬
‫د غه واقع يت له مېن ځه نه دى تل لى او‬
‫قانون د د غه واقع يت له ام له نه دى‬
‫ل غوه شوى‪ .‬په بل ع بارت په افغان ستان‬
‫کې د ژبو د م سالې د حل ل پاره عمومي‬
‫چو کاټ په ان فاځ سره و ضع شوى او اوس‬
‫په کار ده چې ه غه عم لي شي او د د غه‬
‫چو کاټ له م خې فر عي قوانين جوړ شي‪.‬‬
‫يانې دا چې په افغان ستان کې دې له‬
‫سروال نه ن يولې تر کا تب او چپړا سي‬
‫پورې ټول ه غه ک سان چې له ب ېت ال مال‬
‫يانې د ملت له خزا نې نه م عاش اخلي په‬
‫پ ښتو او دري ل يک او لو ست و کولى شي‪.‬‬
‫‪67‬‬

‫پ ښتو دې د فار سي په څ ېر په ن ظر او‬

‫ع مل کې ر سمي او دف تري ژ به وي او په‬
‫ښوونځيو‪ ،‬پوهنتو نو او ق ضايي م حاکمو‬
‫کې دې د قانون له م خې د اکثر يت په‬
‫حېث ځاى ولري‪.‬‬

‫پايليک‬
‫واک فونډېشللن‪ ،‬د افغانسللتان قللومي‬ ‫‪-0‬‬
‫جوړ ښت‪ ،‬د ساپي د پ ښتو څېړ نو او‬
‫پراختيللا مرکللز خپرونلله‪ ،‬پېښللور‬
‫‪،١٠٠١‬مخ ‪.٧٧‬‬
‫سردار ع بدالقادر اف ندي شاهزاده‬ ‫‪-2‬‬
‫گان او شاهي ملنگ‪ ،‬ال ين پرس‪ ،‬ال هور‪،‬‬
‫د خپرونې کال نامعلوم‪ ،‬مخ ‪.١٧٤‬‬
‫پورتنى ا ثر‪ .‬مخ ‪.١٧٩‬‬ ‫‪-3‬‬
‫دوکتللور بللورگى‪" ،‬د دموکراسللۍ پلله‬ ‫‪-4‬‬
‫ل سيزه کې حزبو نه" ازاد افغان ستان‬
‫(مو له) ورى‪ ،‬غبر گولى‪،١٠٠٠-١٧٣١ ،‬‬
‫مخ ‪.٥٣‬‬
‫واک فونډېشن‪ ،‬ياد شوى اثر‪ ،‬مخ ‪.٤٩‬‬ ‫‪-5‬‬
‫پورتنى اثر‪ ،‬مخ ‪.١٥‬‬ ‫‪-6‬‬
‫ايډوډدزسلليپر‪ ،‬ژبلله هاردسللت بللوک‬ ‫‪-7‬‬
‫خپرونه‪ ،‬نيويارک‪-١٠٥٠ ،‬مخ ‪.٢٢‬‬
‫پورتنى اثر‪ ،‬مخ ‪.٢٧‬‬ ‫‪-8‬‬
‫‪68‬‬

‫دوهم څپرکى‬

‫پښتانه‬
‫لويان‬

‫ميروېس نيکه‪،‬‬
‫د افغان د‬
‫خپلواکۍ مخکښ‬
‫اگست ‪٢٩٩٤‬‬
‫‪69‬‬

‫د افغان ستان موقع يت د ه غه تاريخ‬

‫په ژور ډول اغ يزمن کړى دى‪ ،‬په دې چې‬
‫د نړۍ نامتو سوبمنان د افغان ستان له‬
‫الرې يا د مېنځ نۍ ا سيا‪ ،‬يا د سهيلي‬
‫ا سيا يا د لو يديځې ا سيا په لور تل لي‬
‫او په افغانستان کې يې ا ثار پرې ايښي‬
‫دي‪ .‬دا چې نن ورځ په افغان ستان کې‬
‫څلورو ژبنيو ډلو ته منسوبې ژبې‪ ،‬يانې‬
‫ه ندو ارو پايي‪ ،‬تر کي‪ ،‬م غولي‪ ،‬سامي او‬
‫دراويدي ويلي کېږي په اصل کې د همدغه‬
‫موقع يت له ام له دي‪ .‬د افغان ستان د غه‬
‫موقعيت تر هغو چې ا روپاي يانو سمندري‬
‫الرې نلله وې پرانيسللتلې او سللوداگري د‬
‫و چې له الرې ک ېده بې خي ډ ېر م هم و‪ ،‬تر‬
‫ز ياتې اندازې د همدغه موقعيت له امله‬
‫و چې په پ خواني افغان ستان کې دينو نه‬
‫ه سک شول‪ ،‬يا پ کې خ پاره شول‪ ،‬خو د‬
‫سمندري الرو له پرانيستلو څخه وروسته‬
‫چې افغانستان نور نو د کاروانونو او‬
‫ترانزي تي سوداگريو الر نه وه ورو ورو‬
‫گوښه کېده او کلتور يې هم وچيده‪.‬‬
‫افغان ستان د شپاړ سمې پ ېړۍ په پ يل‬
‫سره د پارس د صفوي او د ه ند د م غولي‬
‫امپراتوريو ترمېنځ وېشل شوى و‪ ،‬په دې‬
‫ډول چې له ابا سين نه تر کالت پورې د‬
‫مغولو حکم چليده او کندهار او هرات د‬
‫صفويانو تر ا ثر ال ندې وو‪ .‬دوى څو ځ له‬
‫د ک ندهار په سر سره وجنگ ېدل‪ .‬له‬
‫ه ندوکش نه تر آ مو پورې سيمې يا د‬
‫ځايي واکم نو په الس وې يا د شيباني‬
‫خا نانو تر ح کم ال ندې وې‪ .‬په ا صل کې‬
‫افغانستان د ديارلسمې پېړۍ له پيل نه‬
‫ورو سته د چنگ يزي مغو لو په تاړاکونو‬
‫سره مخ په ښکته روان و او تاريخ يې د‬
‫بېگانه وو تاريخ شوى و‪.‬‬
‫ک ندهار چې کو ټه‪ ،‬ژوب او بلوچ ستان‬
‫يې بر خې وې او له کالت نه تر فراه‬
‫‪71‬‬

‫پورې پر ته سيمه وه خ پل تاريخي اهم يت‬

‫تر ډ ېره حده پورې ساتلى و او د د غې‬
‫سيمې ډ ېرې بر خې د هلم ند‪ ،‬ارغ نداو او‬
‫د تر نک سينونو او د مع تدلې هوا په‬
‫لر لو سره تل ښېرازې او ا بادې وې‪ .‬له‬
‫ه مدې ام له به وي چې په ک ندهار کې ان‬
‫تللر تللاريخ نلله دمخلله دوره کللې خلللک‬
‫اوسللېدلي او وروسللته پلله هلمنللد او‬
‫ارغ نداو کې مې شتو گ ندهاريو په هلم ند‬
‫کې د گندهارا )‪ (Gandhar‬پله نامله ښلار‬
‫جوړ کړ چې د کندهار او سني ښار د دغسې‬
‫ښارونو په لړ کې وروستى ښار دى‪.‬‬
‫د مغولو او صفوي حاکميت په وخت کې‬
‫په کندهار کې د ابداليانو ټول خېلونه‬
‫او د غرزيو يا غلزيو څه خېلونه پرا ته‬
‫وو او تاجکان‪ ،‬ملتان يان او نور يې تر‬
‫لار د‬‫لدهار ((ښل‬‫لېدل او د کنل‬ ‫څنگ له اوسل‬
‫لان‬‫لس ايرانيل‬‫لي او ولل‬‫لر کلل‬
‫لدې اکثل‬ ‫بانل‬
‫(‪)١‬‬
‫وو))‪.‬‬
‫په ع مومي ډول د غلز يو خېلو نه له‬
‫کالت نه تر کا بل پورې د مغو لو د کا بل‬
‫صوبه دار ترالس ال ندې وو او ا بداليان‬
‫چې احمد شاه درا ني ورو سته دران يان‬
‫ونومول د کندهار د صفوي بيگلربي گي يا‬
‫نا يب الحکومه په سيمې کې وو خو دواړه‬
‫قومو نه پخپ لو دنن يو چارو کې خپ لواک‬
‫وو او چلللارې يلللې خپللللو مشلللرانو‬
‫ورتنظي مولې‪ .‬د غه م شران په ا صل کې‬
‫وروسته له هغه د ز يات واک خښتنان شول‬
‫چې ول سونه يې مې شته شول او ک لي او‬
‫ښارونه يې ودان کړل‪ .‬دد غو م شرانو له‬
‫نوم ياليو نه سلطان خودکي (پو پل زى)‬
‫او سلطان مل خي ( توخي) وو او دوى په‬
‫کال ‪ ١٦٢٥‬کې سره جوړه و کړه چې د ه غې‬
‫له مخې گرم اب د دوى د قومونو ترمېنځ‬
‫گډه پو له وټاک له شوه‪ .‬په دې ډول چې‬
‫ختي ځه خوا به يې د غلز يو او لويدي ځه‬
‫سېمه به يې د ا بداليانو وي‪ .‬په د غې‬
‫‪70‬‬

‫جوړې سره د دوى د قومو نو ترمېنځ د‬

‫لوه‪ )٢( .‬د دغل‬
‫لو‬ ‫له شل‬‫له ونيولل‬
‫لخړو مخل‬‫شل‬
‫مشرانو په نومونو کې د سلطان له کلمې‬
‫نلله معلللومېږي چللې دوى د زيللات واک‬
‫خاو ندان وو خو په دا سې حال کې چې‬
‫سلطان مل خي د خ پل و لس له خوا سروال‬
‫غوره شوى و‪ ،‬سلطان خودکي د تاريخپوه‬
‫سلطان مح مد درا ني په وي نا ( بدون‬
‫لت و‬‫لر رياسل‬‫لغول امل‬‫لات مشل‬‫لوره الوسل‬
‫مشل‬
‫متکفل کار حکومت گرديد‪ )٧()).‬د سلطان‬
‫مل خي سروالي د ه ند م غولي حکو مت او د‬
‫سلطان خودکي سروالي د صفوي حکو مت‬
‫من لې وه او د دوى ځي نو م شرانو ته يې‬
‫اعللزازي لقبونلله هللم ورکللړي وو‪ ،‬خللو‬
‫صفويانو د مذهب د ا ختالش سره سره له‬
‫پښتنو سره ښه چلند کاوه‪ ،‬په داسې حال‬
‫کې چې م غولي صوبه دارا نو يا وال يانو‬
‫ور سره بد سلوک کاوه‪ ،‬شايد له دې ام له‬
‫چې په ختي ځه کې رو ښانيانو د مغ لو په‬
‫مقا بل کې کلو نه کلو نه ج گړې کولې او‬
‫پښتانه قومونه يې په مقا بل کې پاڅول‪.‬‬
‫په ا صل کې لومړى شاه ع باس صفوي‬
‫(‪ )١٦٢٠-١٤١١‬ا بداليان په دنن يو چارو‬
‫کې پخ پل حال پرې ښودل او (( په خ پل‬
‫شاهي فر مان يې د پ ښتنو خ پل م شران پر‬
‫(‪)٥‬‬
‫هغوى باندې مقرر کړل))‪.‬‬
‫په د غه ډول د دواړو قومو نو م شران‬
‫نه يوازې په ول سي چارو کې بل کې په‬
‫لره د‬‫له تېل‬‫لې پل‬‫لت کل‬
‫لي سياسل‬‫لين المللل‬‫بل‬
‫ک ندهار په سر د دواړو امپراتور يو په‬
‫رقللابتونو او جنگونللو کللې د توربللو‬
‫خاو ندان شول‪ .‬ع مومي و ضع لږو ډ ېر‬
‫همد غه شان وه چې په کال ‪ ١٣٩٢‬کې د‬
‫پارس شاه حسين صفوي گرگين خان کندهار‬
‫ته د بيگلربيگي په توگه وټاکه‪.‬‬
‫په کندهار کې د گرگين خان تر را تگ‬
‫ورو سته غ ټې پې ښې يو په پل پ سې و شوې‪.‬‬
‫د غه و خت په پارس کې شيعه گان د ر سمي‬
‫‪72‬‬

‫سيا ست له م خې ه څول ک ېدل او د ه غه پر‬

‫ع کس سنيان ځ پل ک ېدل‪ .‬د د غه سيا ست له‬
‫م خې گرگين خان هم د ک ندهار سنيان تر‬
‫ف شار ال ندې ون يول او له ه غو سره يې‬
‫دغ سې چل ند پ يل کړ چې ل که ياغ يان وي‪.‬‬
‫له ع سکرو نه خو يې افغا نان په ا مان‬
‫کې نه وو‪ )٤( .‬غ ېر له ه غه هم گرگين‬
‫دغ سې يو کس و چې د حکو مت په کو لو کې‬
‫يې له دسي سو او زور نه کار اخي ست‪.‬‬
‫دى چې اول عي سوي گر جي و‪ ،‬په گرج ستان‬
‫کې د صفويانو په مقا بل کې پاڅ ېد او‬
‫چې په ج نگ کې مات شو‪ ،‬م سلمان شو او‬
‫څن گه چې دى يو ال يق ج نرال و‪ ،‬پا چا دى‬
‫وبښه او د شاهنواز په نا مه يې ياد کړ‬
‫او کندهار ته يې ولېږه چې دغه واليت د‬
‫مغو لو له خ طر نه وژ غوري‪ ،‬ځ که چې‬
‫م غولي پا چا اور نگ ز ېب اراده کړې وه‬
‫(‪)٦‬‬
‫چې کندهار بېرته ترالسه کړي‪.‬‬
‫گرگين چې له يوه شل زر يز پوځ سره‬
‫ک ندهار ته راغ لى و‪ ،‬په دې ل ټه کې شو‬
‫چې د ا بداليانو او غلز يانو عنع نوي‬
‫خپ لواکي خت مه کړي او د خپ لې خو ښې‬
‫حکومت پرې جاري کړي‪ .‬اول يې د ابدالي‬
‫م شرانو پر ضد دسي سې و کړې او په شهر‬
‫صفا کې يې د ر ستم خان سدوزي قوي ډ له‬
‫د ه غه له مړي نې نه ورو سته وځپ له او‬
‫ب يا يې د هغې مخالفه ډله د عزت سدوزي‬
‫او ا تل سدوزي په سروالي وهڅو له چې‬
‫ارغستان پرېږدي او د کندهار په ختيځه‬
‫خوا کې مې شته شي‪ .‬ه غوى همدغ سې و کړل‪،‬‬
‫خو ډ ېره موده نه وه ت ېره شوې چې پوڅ‬
‫ناڅا په پرې ودان گل‪ ،‬ډ ېر يې ترې نه‬
‫ووژل او گرگين خان د ه غو ډ ېر لو يان‬
‫کر مان ته و شړل او پاتې ا بداليان د‬
‫ښللوراوک شللاوخوا دښللتو او غللرو تلله‬
‫(‪)٣‬‬
‫وکوچېدل‪.‬‬
‫د ا بداليانو تر ځ پل ک ېدو ورو سته‬
‫غلز يان په ک ندهار کې د يوه لوى قوم‬
‫‪73‬‬

‫په تو گه پاتې شول‪ )١(.‬دا و خت مير خان‬

‫هو تک چې په م يروېس خان ياد ېده‪ ،‬د‬
‫غلز يو م شر و‪ ،‬دى که څه هم ځوان او‬
‫شايد څه با ندې د ېرش ک لن و (د زو کړې‬
‫کال ‪ )١٦٣٧‬د خپل شخصيت له امله او دا‬
‫چې د ښالم خان هو تک م شر زوى او د‬
‫خپ لې مور نازو ا نا له خوا د سلطان‬
‫مل خي توخي لم سى و‪ ،‬د م شرۍ م قام ته‬
‫ر سېدلى‪ .‬دى د خپ لې ماينې‪ ،‬خان زادې‬
‫له الرې د پو پل ز يو زوم و او د ه غوى‬
‫په ډلب نديو کې يې بر خه اخي سته‪ .‬د‬
‫ميروېس غټ صفت دا و چې د ژونديو پېښو‬
‫او شخ صي تور بو پر ا ساس يې تدبيرو نه‬
‫ن يول او عم لي کول‪ .‬له دې ام له دى په‬
‫خاص ډول ه غو سيا سي او ټولنيزو پې ښو‬
‫ته چې و لس يې په ژور ډول اغ يزمن‬
‫کاوه‪ ،‬متو جه و او ک شالې يې له ول سي‬
‫م شرانو سره په خ برو او جر گو سره‬
‫هللوارولې‪ ،‬پلله تېللره چللې دى د عصللر‬
‫نوم يالى خط يب و او له خپ لې شتمنۍ نه‬
‫يې چې هم له پالره ور پاتې وه او هم يې‬
‫پخپله له هندوستان سره په سوداگرۍ کې‬
‫ډ ېره کړې وه‪ ،‬د سيا سي مق صد د ل پاره‬
‫ا ستفاده کو له‪ .‬هغ سې چې بايز يد رو ښان‬
‫پلله کنللدهاريو بانللدې د مغولللو ظلللم‬
‫پارولى و‪ ،‬دا سې هم م يروېس د گرگين‬
‫خان په زوروا کۍ سره پارېدلى و‪ ،‬خو په‬
‫دا سې حال کې چې لومړنى د خپ لواکۍ‬
‫لړ او‬‫لروع کل‬‫لد ډول شل‬
‫له څرگنل‬‫غورځن لگ پل‬
‫نابر يالى شو‪ .‬ورو ستى د خپ لواکۍ حر کت‬
‫د هم کارۍ په جا مه کې په پ ټه پ يل کړ‬
‫او بريالى شو‪.‬‬
‫گرگين خان د ابداليانو له ځپلو نه‬
‫و رو سته م يروېس هو تک ته ر جوع و کړه‪،‬‬
‫شايد په دې مق صد چې د دو ستۍ په پل مه‬
‫د ده قوم هم و ځ پي‪ ،‬خو م يروېس هم له‬
‫ورو ستيو پې ښو نه ع برت اخي ستى و او‬
‫دې ته حا ضر نه و چې گرگين خان يې‬
‫‪74‬‬

‫تېربا سي او ه غه ته کو مه پل مه برا بره‬

‫کړي‪ ،‬نو يې له هغه سره د هم کارۍ الر و‬
‫نيوله او د ښار د کالنترۍ منصب يې ومنه‬
‫او گرگين خان ته يې ځان دو مره نږدې‬
‫کړ چې د سلطان مح مد درا ني په وې نا‬
‫"بيگلربيگلللى ملللذکور نيلللز اورا از‬
‫دولتخواهللان صللادځ و مخلصللان موافللق‬
‫دانسته بې مشوره او به کارى نپرداختى‬
‫و بغ ير ا جازه اش ا قدام صلح و ج نگ‬
‫ن ساختى و اکثر مال يات ديوانى دور دست‬
‫را بمراف قت و مواف قت او بد ست اوردى"‬
‫خو ډ ېره موده نه وه ت ېره شوې چې‬
‫گرگين خان د م يروېس له وار په وار‬
‫ن فوذمن ک ېدو نه په اندې ښنه کې شو او‬
‫د دې ل پاره چې د هغه په فکر ميروېس‬
‫هم د دو لت خان سدوزي په شان نه شي‪،‬‬
‫اصفهان ته يې وشړه او له شاه حسين نه‬
‫يې وغو ښتل چې د ک ندهار د امن يت په‬
‫خاطر هغه با يد هلته و ساتل شي‪ .‬دا هغه‬
‫و خت و چې د گرج يانو د زور ز ياتي له‬
‫ام له په ک ندهار کې خ لک ډ ېر په ت نگ‬
‫شللوي او اصللفهان تلله د پښللتنو د داد‬
‫غو ښتنې يوه يات نابر يالى و طن ته ستون‬
‫شوى و‪.‬‬
‫په ا صفهان کې د م يروېس کړه په‬
‫ي قين سره څرگ ند نه دي‪ ،‬خو دا څرگ نده‬
‫ده چې م يروېس پا چايي در بار ته په الر‬
‫پېداکولو سره معلومه کړه چې دربار يان‬
‫په م خالفو ډلو سره وېشل شوي چې پخپله‬
‫پا چا يو ضعيف واک من دى او د پارس‬
‫امپرا توري مخ په ښکته روا نه ده او‬
‫شيعه گان او سنيان په ټين گه سره‬
‫م خالف شوي دي‪ .‬په د غه ټ کي با ندې هم‬
‫ات فاځ دى چې م يروېس د سوغاتونو په‬
‫ورکو لو او پخ پل خاص م هارت او ف صاحت‬
‫سره د گرگين خان په اړه شاه ح سين او‬
‫د ه غه ځي نې دربار يان م شکوک کړل او د‬
‫ه غه پر ع کس خ پل ځان يې د پارس دو ست‬
‫‪75‬‬

‫وپېژ نده‪ .‬په يوه بېگا نه م لک کې د‬

‫سيا سي ب ندي م يروېس د غه کړه ساري نه‬
‫لري‪ ،‬په ت ېره چې ه غه په م که کې د حج‬
‫له اداکو لو نه ورو سته د صدراعظم‪،‬‬
‫اعت ماد دو له له الرې ا جازه ترال سه کړه‬
‫چې په ک ندهار کې د گرگين خان م شاور‬
‫وي‪.‬‬
‫حاجي م يروېس ک ندهار ته په ستنېدو‬
‫سره له گرگين خان سره د پ خوا په شان‬
‫هم کاري پ يل کړه‪ ،‬خو گرگين پرې ډاډه‬
‫نه و او ويې غوښتل چې ويې ازمويي او‬
‫ده غه لور يې خ پل زوى ته په ن کاح‬
‫وغو ښتله‪ .‬د م يروېس ل پاره دا يو بل‬
‫غټ م شکل و‪ ،‬ځ که چې د ه غه و خت پ ښتنو‬
‫دا خ پل سپکاوى با له چې خپ لې لوڼې‬
‫پرد يو ته په ن کاح کړي‪ .‬نو م يروېس په‬
‫کوکران کې د د غې مو ضوع په سر د قومي‬
‫م شرانو د جر گې د پرې کړې له م خې خپ له‬
‫يوه وين ځه د لور په نا مه په ن کاح‬
‫ور کړه او گرگين خان يې په دې ډول‬
‫غافل او د ځان د وست کړ‪ ،‬خو د ميروېس‬
‫په مخ کې اصلي مسئله د خپلواکۍ وه او‬
‫دى د صفوي در بار په کت نې‪ ،‬د گرگين‬
‫خان په زوروا کي‪ ،‬د گرج يانو په زور‬
‫ز ياتي او د خل کو په نارا ضي توب د غې‬
‫نتي وې ته ر سېدلى و چې اوس د دې و خت‬
‫دى چې ولس له بلواکي نه خالص او پخپل‬
‫نه‬ ‫کار ل پاره‬ ‫واک شي‪ ،‬خو د د غه‬
‫تنظيم و‪ ،‬نه وسله او نه پوځ او نه هم‬
‫د و سله وا لې م قابلې توان‪ .‬د خپ لواکي‬
‫گټ لو ل پاره تقا ضا هم ع مومي نه وه‬
‫او ميللروېس د خپلللواکۍ د گتلللو او د‬
‫حکو مت د ړنگو لو په اړه په مخ کې کوم‬
‫م ثال او سرم شق هم نه در لوده‪ ،‬خو پر‬
‫لت‬
‫لدو وخل‬ ‫لې د خپل لواک کېل‬
‫دې ټين لگ و چل‬
‫ر سېدلى دى‪ ،‬که څه هم په ک ندهار کې‬
‫شل زر يز بېگا نه پوځ ځاى پر ځاى او د‬
‫گرگين خان غو ندې زورواک ج نرال يې‬
‫‪76‬‬

‫يوه‬ ‫شاته‬ ‫قوم ندان و او د دوى ټو لو‬

‫امپراتوري هم والړه وه‪.‬‬
‫لاره‬‫لروېس د خپل لواکي گټل لو لپل‬ ‫ميل‬
‫ځان له طرح لر له چې د ه غې له م خې دى‬
‫به په جر گو سره قومي م شران او د ه غو‬
‫له الرې د ه غوى ول سونه د ع مل ل پاره‬
‫ا ماده کړي او په عېن حال کې بېگا نه‬
‫پوځ په ح ساس وخت کې برخې برخې کړي او‬
‫د يوې بر خې په ال ندې کو لو سره به د‬
‫هغې له وسلې نه د نورو برخو په مقا بل‬
‫کې کار اخ لي‪ .‬د م يروېس د غه طرح په‬
‫شلمې پ ېړۍ کې د ستالين ه غه وي نا په‬
‫زړه کوي چې " ښه ديپلوماسي د يوې فرقې‬
‫کار کوي"‪.‬‬
‫م يروېس د خپ لې طرح د عم لي کو لو‬
‫ل پاره ه غه و خت لومړى گام و چت کړ چې‬
‫د ک ندهار په ختي ځه د ېرش کي لومتري کې‬
‫په مان وه کې يې د قومي م شرانو او‬
‫رو حانيونو يوه پ ټه جر گه وبل له‪ .‬ر يدي‬
‫خان موم ند يوازنى کس دى چې پخپ لې‬
‫منظومې‪ ،‬محمودنا مه کې يې د مانوې قصه‬
‫راوړې چې ده غې ځي نې بر خې په پ ټه‬
‫لل ډول‬‫لوې دي‪ .‬بل‬‫لې شل‬‫لې راوړلل‬‫له کل‬
‫خزانل‬
‫روايتو نه هم شته‪ .‬په هر حال د جر گې‬
‫کال به يا ‪ ١٣٩١‬يا ‪ ١٣٩٠‬وي‪ .‬د د غې‬
‫من ظومې له م خې په جر گه کې د م يروېس‬
‫په م شرۍ د غو م شرانو گډون کړى و‪.‬‬
‫سيدال خان ناصر‪ ،‬بابو جان بابي‪ ،‬ب هادر‬
‫خان ا ندړ‪ ،‬مال پيرمح مد م ياجي‪ ،‬عز يز‬
‫خان نورزي‪ ،‬يو سف خان هو تک‪ ،‬گل خان‬
‫بابړ‪ ،‬نور خان بړيڅ‪ ،‬نصروخان الکوزى‪،‬‬
‫يح يى خان هو تک‪ ،‬حاجي نورمح مدهوتک‬
‫م شهور په حاجي ان گو او يونس خان‬
‫کاکړ‪ .‬جر گې پرې کړه و کړه چې د بلو څو‪،‬‬
‫کللاکړو او ترينللانو خانللان بلله خپللل‬
‫ولسونه هڅوي چې د ماليو له ورکولو نه‬
‫سروغړوي‪ ،‬يانې ياغي ک ېږي به‪ .‬تر څو‬
‫گرگين خان مو بور شي ه غو خواو ته يو‬
‫‪77‬‬

‫څه پوځو نه وا ستوي او دوى يې هل ته له‬

‫مين ځه يو سي‪ .‬مه مه دا ده چې جر گه وال‬
‫خپ لې جر گې او پرې کړې ته ر ښتين وو‪،‬‬
‫دغه راز يې پټ و ساته او پخپلې پرېکړې‬
‫يې عمل وکړ‪.‬‬
‫گرگين خان چې پخ پل ا ند له د غه‬
‫"ب غاوت" نه خبر شو‪ ،‬شپږ نيم زره عسکر‬
‫لدانۍ د‬‫له قومانل‬ ‫لندل پل‬ ‫لرزا سل‬‫لې د ميل‬
‫يل‬
‫"ياغ يانو" د ټکولو په مقصد واستول او‬
‫ورپسللې پخپللله للله زرو تنللو خاصللو‬
‫سللرپرېکړو سللره ور روان شللو او للله‬
‫ميروېس نه يې وغوښتل چې له خپلو قومي‬
‫ايله جاريو سره دارغ سان په ده شېخ کې‬
‫له‬
‫لروېس ال د مخل‬‫لي‪ .‬ميل‬ ‫لاى شل‬‫لره يوځل‬
‫ورسل‬
‫گرگين خان ته د ا مان هللا هو تک په وي نا‬
‫ډاډ ور کړى و چې (( موږ او تا سې ته په‬
‫کار دي چې په ډ ېره مېړا نه او ث بات د‬
‫داسې پېښو مقابله وکړو (او) زه پخپله‬
‫و هر ډول فدا کارۍ او قر بانۍ ته حا ضر‬
‫يم))‪ )٠(.‬خو دارغ سان په ده شېخ کې د‬
‫نې غې ن ظامي م قابلې و خت ر سېدلى و‪ ،‬په‬
‫دې ډول چلللې د عبلللدالغفار هوتلللک د‬
‫هوتک نامې من ظومې له م خې ا وه سوو‬
‫ناصرو او هوتکو د ميروېس په قومندانۍ‬
‫د گرگين خان په زرک سيز پوځ با ندې د‬
‫شپې په ترگ مۍ کې ناڅا په بر يد و کړ او‬
‫له مينځه يې يوړل‪.‬‬
‫للمار‬ ‫لله شل‬
‫وو پل‬
‫اوو سه سوه ک سه‬
‫داسې څوک دى له‬
‫لللللللله‬ ‫دې پسل‬
‫له‬
‫لېخ و تل‬ ‫وده شل‬
‫للللللوه‬ ‫روان شل‬
‫لللر‬ ‫لللر پل‬‫برابل‬
‫للوه‬ ‫للافران شل‬‫کل‬
‫تر صباح ( پورې)‬
‫لله‬‫للگ کل‬ ‫دوى جنل‬
‫پر کافرو ( يې)‬
‫‪78‬‬

‫ځللاى تنللگ کلله‬

‫د ټوپ کو ټک هار‬
‫للللللللللللو‬ ‫شل‬
‫دوى له خوب څخه‬
‫لللو‬ ‫لللدار شل‬
‫بېل‬
‫نلللور دتلللورو‬
‫شرنگا شرنگ شو‬
‫د هو تک د گر جي‬
‫للللو‬ ‫للللگ شل‬
‫جنل‬
‫در سته شپه چې‬
‫دوى دا ج نگ که‬
‫لانو‬ ‫له افغل‬
‫د همل‬
‫(‪)١٩‬‬
‫ننلللگ کللله‬
‫م يروېس له ه غه ورو سته ک ندهار ته‬
‫متو جه شو چې هل ته دو لس نيم زره ع سکر‬
‫ځاى پر ځاى وو‪ .‬م يروېس دم خه درې زره‬
‫قومي ځوا نان په وړو ټول يو کې پر دې‬
‫مامور کړي وو چې د ښار راب طه له‬
‫ب ېرون سره تر کن ټرول ال ندې و لري چې‬
‫ايران يان له پې ښو نه بې خ بره پاتې‬
‫شي‪ .‬پخپ له م يروېس او مل گري يې په‬
‫دا سې حال کې چې د گرگين او د ه غه‬
‫دع سکرو جامې يې په تن او و سلې يې په‬
‫الس وې‪ ،‬د شپې په ت ياره کې ښار ته‬
‫ننو تل او په بي ساري چټ کۍ سره يې‬
‫ايران يان يو ځاى بل ځاى له مين ځه‬
‫يوړول‪ .‬وروسته يې له هغو دوه نيم زره‬
‫ع سکرو نه چې له بلوچ ستان نه ک ندهار‬
‫ته ستانه شول‪ ،‬څه يې له مين ځه يووړل‬
‫او نورو يې د ت باهۍ خ بر ا صفهان ته‬
‫ورسوه‪.‬‬
‫د ک ندهار واک په دې ډول له پېړ يو‬
‫پ ېړې نه ورو سته د لومړي ځل د پاره په‬
‫کال ‪ ١٣٩٠‬کې ده غه د خپ لو خل کو الس ته‬
‫ور غى‪ .‬په ت ېره ورو سته له ه غې چې په‬
‫له‬
‫لرو پل‬‫لي خسل‬‫لې د گرجس لتان والل‬
‫‪ ١٣١١‬کل‬
‫قوما نداني دو لس زر يز انت ظامي پوځ چې‬
‫له ا صفهان نه ا ستول شوى و‪ ،‬د ک ندهار‬
‫‪79‬‬

‫له کالبندۍ نه وروسته هم په غوڅه تو گه‬

‫مات شو‪ ،‬ل که چې زر ورو سته يو بل‬
‫ايرا ني پوځ هم مات او په ک ندهار‬
‫باندې د پارس د حاکميت الس قطع شو‪.‬‬
‫د خپلواکي داعييې ته رښتين توب او‬
‫له و طن نه د غا صبانو د شړلو ټي نگ‬
‫اح ساس م يروېس‪ ،‬نور قومي م شران او‬
‫ځوا نان د خپ لواکي په ج گړه کې بر يالي‬
‫کړل‪ .‬په دې اړه تر او سه دغ سې ليک نه‬
‫ليدلې شوې نه ده چې څوک به د خپلواکي‬
‫په داعي يې ټک نى شوي‪ ،‬د م يروېس په‬
‫تدبيرونو شکمن شوى او د جنگ له مېدان‬
‫نه په شا شوى وي‪ .‬د دې پرخالش ټو لو‬
‫پ ښتنو او بلو څو هم په ج نگ او هم په‬
‫جر گو کې د ميروېس فکرونه او تدبيرونه‬
‫په ټي نگ اي مان عم لي کړي دي‪ .‬په ا صل‬
‫کې دا م يروېس و چې په سختو شېبو کې‬
‫يې هم د يوه ر ښتيني م شر په شان پا خه‬
‫تدبيرو نه ون يول او په جر گو او ف صاحت‬
‫سره يې قومي م شران او ځوا نان د ع مل‬
‫ل پاره وه څول‪ .‬په دې ډول دوى ټو لو د‬
‫خپ لواکي د گټ لو و ياړ ترال سه کړ او‬
‫نورو افغا نانو ته سرم شق وگرځ ېدل چې‬
‫هغوى ب يا د احمد شاه درا ني په مشرۍ له‬
‫آمو نه تر ابا سين پورې خپل ټول هېواد‬
‫خپ لواک کړ‪ .‬په دې ح ساب د مانوې د‬
‫جر گې م شران د ک ندهار د خپ لواکۍ او د‬
‫شللير سللرخ د جرگللې مشللران د ټللول‬
‫افغانستان د خپلواکۍ مخک ښان دي او په‬
‫ټو لو افغا نانو با ندې يې د تل پاتې‬
‫اح ترام حق پ ېدا کړى دى‪ .‬اوس نو ټو لو‬
‫افغا نانو ته ښايي چې د دوى کار نامې‬
‫هر کال توليل کړي او د دو له و ياړ نه‬
‫لان د خپل لواکۍ‬‫لانې د افغل‬‫ډک مي لراث يل‬
‫بېرغ د تل دپاره رپانده وساتي‪.‬‬
‫‪81‬‬

‫يادښتونه‬
‫‪ -0‬ال حاج ا مان هللا هو تک‪ ،‬د خپ لواکۍ‬
‫لمر څرک‪ ،‬د هوتکو د اف غاني دولت‬
‫عروج او نزول‪ .‬پې ښور‪٦٩ .١٠١٠ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ -2‬سلللطان محمللد درانللي‪ ،‬تللاريخ‬
‫سلطاني‪ ،‬بم بۍ‪ ١٢٠١ ،‬ه وري ق مري‪،‬‬
‫‪ ٦٩‬د خپلواکۍ لمر څرک‪ ٦٩ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ -3‬تاريخ سلطاني‪ ٦٩ ،‬مخ‪.‬‬
‫لاريخ‪،‬‬‫لتنو تل‬‫لا هللا‪ ،‬د پښل‬
‫لي عطل‬‫‪ -4‬قاضل‬
‫لوک‪٧٠ ،‬‬‫لومړمى ټل‬‫لور ‪١٠٥٣‬ء‪ ،‬لل‬ ‫پېښل‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ -5‬محملللد حسلللن کلللاکړ‪ ،‬افغلللان‪،‬‬
‫افغانستان و مختصرى از کوشش هاى‬
‫اف غان ها براى ت شکيل دو لت در‬
‫لتان‪،‬‬‫لارس و افغانسل‬ ‫هندوسلتان‪ ،‬فل‬
‫ن شريه پوهن تون کا بل‪٤٣ ،١٠٤٣ ،‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪ -6‬افغان‪ ،‬افغانستان‪٤٦ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ -7‬تاريخ سلطاني‪٦٠-٦١ ،‬مخونه‪.‬‬
‫‪ -8‬للله دې وروسللته د ليکنللې پلله‬
‫له‬
‫لارو څخل‬‫لو اثل‬‫لې دغل‬ ‫لو کل‬‫برابرولل‬
‫اسللتفاده شللوې ده‪ .‬لمللر څللرک‪،‬‬
‫اف غان‪ ،‬افغان ستان او د لي کونکي‬
‫ليک نه په نا مه د "قا يد م يروېس‬
‫هو تک او خپ لواکي" په ر ڼا او‬
‫د فاع يا د افغان ستان‪ ،‬دنفو سو‪،‬‬
‫تاريخ او روا نو پې ښو په باب‬
‫ليکنې‪ ،‬تنظيمونکى محمدحسن کاکړ‪،‬‬
‫د ساپي د پښتو څېړنو او پراختيا‬
‫مر کز‪ ،‬پې ښور ‪ .١٢٧ ،١٠٠٠‬سلطاني‬
‫تاريخ‪.‬‬
‫‪ -9‬لمر څرک‪ ٥٠ ،‬مخ‪.‬‬
‫ع بدالغفار هو تک‪ ،‬هوتکنا مه‪،‬‬ ‫‪-01‬‬
‫سريزه‪ ،‬د حب يب هللا رف يع‪ ،‬خپرون کى‬
‫پښتو يون‪ ،‬پېښور ‪ ٤١ ،٢٩٩٩‬مخ‪.‬‬
‫‪80‬‬

‫د احمد شاه دراني‬

‫په ياد‬
‫‪ ١٥‬سپمتبر ‪١٠٠٥‬ء‬
‫نامتو تاريخ پوه‪ ،‬ج کوب‬ ‫د سويس‬
‫برکخللارت ‪ Jacob Borckhardt‬وائللي‪" :‬مللوږ‬
‫او سني او پخواني هغه ک سان ستر گ ڼو چې‬
‫د ه غوى کار نامې ز موږ فردي شته وا لى‬
‫تر تاثير ال ندې راو لي او د ه غو له‬
‫ژوندا نه نه غېر موږ د خ پل شته وا لي‬
‫(‪)١‬‬
‫تصور نه شو کولى"‬
‫څن گه چې افغانستان يو لرغونى يانې‬
‫د زرگو نو کالونو ه ېواد دى‪ ،‬ستر ک سان‬
‫يې ډ ېر لر لي دي‪ ،‬نو ځ که د افغا نانو‬
‫ثقافت شمتن دى‪ .‬که څه هم دوى په عصري‬
‫تمدن او ساينس او ټک نالوجۍ کې وروسته‬
‫پاتې شوي دي‪ ،‬دغسې سترو ک سانو په خاص‬
‫ډول په ن ظامي‪ ،‬سياسي او اجت ماعي ساحو‬
‫له‬‫لاوې او پل‬‫لامې‪ ،‬وينل‬ ‫لې کارنل‬‫لې خپلل‬‫کل‬
‫مومللوع کللې د خپلللو لللوړو شخصلليتونو‬
‫ميراثونه موږ ته پرې اېښي دي‪ ،‬خو اوس‬
‫موږ د شوروي له ير غل نه ورو سته په‬
‫سياسي خاليگاه کې ژوند کوو‪.‬‬
‫پلله دغلله دوره کللې هللم دننلله پلله‬
‫افغان ستان او هم د با ندې په م هاجرو‬
‫افغا نانو کې د سر ک سان ترور شوي او‬
‫ني ست شوي‪ .‬سره له دې هم موږ د م لي‬
‫قا يد په نه لرلو سره د ح قارت عقده نه‬
‫لرو‪ .‬برعکس موږ د خ پل غ ني سيا سي او‬
‫ن ظامي ثقافت په برکت اميد لرو چې يوه‬
‫ورځ به د د ج کوب برک خارت د تعر يف له‬
‫مخې کوم مشر يا مشران هسک شي‪.‬‬
‫له سياس لي او‬‫لې پل‬‫لتان کل‬ ‫له افغانسل‬‫پل‬
‫‪82‬‬

‫ن ظامي ډگرو نو کې وت لي م شران لږ نه‬

‫لزي‬‫له ا نگرېل‬ ‫لې پل‬‫لوري چل‬
‫وو‪ .‬شېرش لاه سل‬
‫و يونکې نړۍ کې د ځنگ له د ز مري په‬
‫نا مه يادېږي په شپاړ سمې پ ېړۍ کې په‬
‫هندوستان کې اسالمي دولت جوړ کړ‪ .‬د ده‬
‫دو لت دو مره بن يادي و چې ورو سته د‬
‫مغ لي امپراتورا نو د پاره سرم شق شو‪ .‬د‬
‫شېرشلللاه کارنامللله پللله دې ډول د‬
‫هندو ستان د خل کو په ژو ند با ندې د‬
‫پېړيو پېړېو په اوږدو کې مؤثره وه‪ .‬د‬
‫همدغې پېړۍ په پاى کې بايزيد ان صاري‪،‬‬
‫م شهور په پيررو ښان‪ ،‬د مغ لو پر ضد يو‬
‫تحر يک م ېنځ ته راو ست‪ .‬بايز يد ول سي‬
‫پرگ نې په دغ سې ا صولو ج لب کړې چې د‬
‫ه غه په ف کر د ه غه د پيروا نو ل پاره‬
‫گ ټور وو‪ ،‬ل که د شريعت له رعا يت څ خه‬
‫خال صون‪ ،‬يواځې د پير د امر اطاعت او د‬
‫بل چا نه‪ ،‬د غ ېر رو ښانيانو د اموا لو‬
‫لتان او هندوس لتان‬ ‫له افغانسل‬
‫لبط او پل‬‫ضل‬
‫(‪)٢‬‬
‫باندې د واکمنۍ چلول‪.‬‬
‫رو ښانيان د مغ لي امپرا تورۍ پر ضد‬
‫ه غه و خت پاڅ ېدل چې ه غه د جالل ا لدين‬
‫اک بر‪ ،‬ج هان گ ير او شاه ج هان په م شرۍ‬
‫په لوړه ه سکه کې وه‪ .‬د م يا رو ښان له‬
‫مرگ نه ورو سته دده زام نو چې هر يوه‬
‫يې ځان د پ ښتو پا چا ا عالن کړى و‪ ،‬د‬
‫پاڅون ب ېرغ رپا نده و ساته‪ .‬جالل ا لدين‬
‫رو ښان‪ ،‬ورو سته له دې چې ټول م شر‬
‫ورو ڼه يې په م بارزو کې له ال سه ور کړي‬
‫وو‪ ،‬په څوارلس کلنۍ کې د پالر په مسند‬
‫کښېنا ست‪ .‬جالل ا لدين رو ښان د نړۍ د‬
‫ډ ېرو ف عالو م شرانو په ډ له کې را ځي‪.‬‬
‫پ يروان يې له کا بل نه تر پې ښور پورې‬
‫له د‬‫لف زي ‪ ٢٧‬ځلل‬ ‫لال وو‪ .‬ي لواځې يوسل‬‫فعل‬
‫مغ لو پر ضد والړ شول‪ .‬رو ښانيانو په‬
‫مختلفو وختونو کې پېښور محا صره کړ او‬
‫له کا بل او غز ني څ خه يې مغ لي حاک مان‬
‫و شړل‪ ،‬خو په پاى کې دوى ټول نا کام‬
‫‪83‬‬

‫شول‪ .‬په ب له پ ېړۍ کې خو شحال خان خ ټک‬

‫ه سک شو او پخپ لو م بارزو او حما سي او‬
‫م لي ا شعارو سره يې مغ لي امپرا توري‬
‫ولړزو له‪ .‬ده پ ښتانه يو م لت وبا له او‬
‫نېشنل ستې نارې يې پور ته کړې‪ ،‬ل که چې‬
‫د ده له دغه بېت څخه ښکاري‪.‬‬
‫د اف غان په ن نگ مې‬
‫وتړللللله تللللوره‬
‫ننگيللالى د زمللانې‬
‫خوشللال خټللک يللم‬
‫د خو شال خان په و خت کې يو سفزي‪،‬‬
‫لت‬‫لو د حاکميل‬‫لدي د مغلل‬
‫لد او اپريل‬‫مومنل‬
‫پر ضد تر پ خوا ال ټي نگ ودر ېدل او د‬
‫وروستي قومونو د اېمل خان او دريا خان‬
‫په م شرۍ وجنگ ېدل‪ .‬اې مل خان "ذا تا‬
‫جنرال و‪ ،‬د پاچايۍ اعالن يې وکړ‪ ،‬پخپل‬
‫نا مه يې سکه ووه له او ټول پ ښتانه‬
‫(‪)٧‬‬
‫قومونه يې د ملي تحريک د پاره وبلل"‬
‫څ لور کا له يې له کا بل نه تر پې ښور‬
‫پورې د مقاو مت ب ېرغ ه سک و ساته او‬
‫مغ لي امپرا تور اور نگ ز ېب يې پرې نه‬
‫ښود چې د پ ښتو په مقا بل کې پرمخ تگ‬
‫وکړي‪ .‬پښتنو د مغلو ډېر پوڅونه په شا‬
‫وو هل او له م لک څ خه يې ووې ستل‪ .‬ا ما‬
‫لوغاتونو‪،‬‬‫له د سل‬‫لتنو تل‬
‫لب پښل‬‫اورن لگ زېل‬
‫معا شونو او جاگيرو په ورکو لو او د‬
‫داخ لي ازادۍ په من لو سره په دې مو فق‬
‫شو چې دغه تحريک غلى کړي‪.‬‬
‫وروسته په کندهار کې ستر ک سان هسک‬
‫شول او ه غه تحر يک يې له سره ون يو‪،‬‬
‫کوم چې رو ښانيانو او نورو په شرقي‬
‫پ ښتونخوا کې پ يل کړى و‪ .‬دوى په مق صد‬
‫ورسېدل‪.‬‬
‫ميروېس هوتک د اتلسمې پېړۍ په پيل‬
‫لو‬‫لا خپلولل‬‫لۍ د بيل‬
‫لان واکمنل‬‫لې د افغل‬‫کل‬
‫د پاره د صفويانو په مقا بل کې ودر ېد‪،‬‬
‫کنللدهار تللر دې وختلله پللورې د صللفوي‬
‫امپرا تورۍ يوره بر خه وه او ا صفهان د‬
‫‪84‬‬

‫د غې امپرا تورۍ مر کز و‪ .‬م يروېس هو تک‬

‫هم په تدبير او هم په ن ظام زور سره‬
‫گرگين خان‪ ،‬د صفويانو نا يب الحکو مه‬
‫په کال ‪ ١٣٩٠‬کې له مېن ځه يوړو او د‬
‫صفويانو نورې ل ښکرې يې تارو مار کړې‪.‬‬
‫ک ندهار يې د صفويانو له قب ضې څ خه‬
‫ازاد کړ‪ ،‬ب يا يې د قوم لو يان مخا طب‬
‫کړل‪" :‬ډ ېر و خت ک ېږي چې د پارس خ لک د‬
‫ان صاش او عدالت له پو لو څ خه او ښتي‬
‫اوزموږ ولس او عزت يې په رنگ رنگ ټپي‬
‫کړى دى"(‪ )٥‬ده د صفويانو يوه حاکم ته‬
‫څرگ نده کړه چې " په ي قين پوه شه چې د‬
‫انتقللام اخسللتلو وخللت رارسللېدلى او‬
‫غېرتمن افغا نان د پارس خلکو ته د جزا‬
‫لى غوره‬ ‫ورکو لو ل پاره د خداى ت عاٰ‬
‫شوي و سايل دي‪ .‬ز موږ تورې اوس اې ستل‬
‫شوې او تر ه غو چې ستا سې پا چا له ت خت‬
‫څ خه کوز نه کړى شي او ه ېواد مو ال ندې‬
‫(‪)٤‬‬
‫نه شي‪ ،‬ه غه به و نه پو ښلې شي"‪.‬‬
‫م يروېس خان تر خ پل مرگ پورې په ‪١٣١٣‬‬
‫کې ک ندهار د يوه واک من په ح ېث اداره‬
‫کړ‪ .‬خو‪ ،‬ټول افغان ستان د ده په و خت‬
‫کې خپ لواک نه شو‪ ،‬خو دى بې له شکه‬
‫څ خه د افغان ستان د واکم نۍ م خکښ و‪ .‬د‬
‫راتلونکلللو لپلللاره د خپللللواکۍ د‬
‫لول‬ ‫لد‪ .‬ټل‬‫لعل وگرځېل‬
‫لو د الرې مشل‬
‫تکميلونل‬
‫تاريخي م نابع دى د يوه ستر شخص په‬
‫حېللث سللتايي‪ .‬د ده کارنللامو د ده د‬
‫لې‬‫لړو کل‬‫له کل‬‫لک پل‬
‫لود هوتل‬
‫زوى‪ ،‬ش لاه محمل‬
‫انع کاس و کړ‪ .‬شاه مح مود په ‪ ١٣٢٢‬کې د‬
‫پښتنو‪ ،‬بلو څو او هزاره گانو په مرسته‬
‫د خپللل پللالر پلله وصلليت سللره صللفوي‬
‫امپرا توري ړن گه کړه‪ .‬ا صفهان يې له‬
‫نهو مياشتو کالبند څخه وروسته ونيو او‬
‫د صفوي امپرا تور ت سليمي يې ومن له‪.‬‬
‫شاه مح مود د غه و خت شل ک لن و‪ ،‬خو دى‬
‫درې کا له ورو سته د خ پل قدرت په ه سکه‬
‫کې په ع صبي ر نځ اخ ته شو او د اف غاني‬
‫‪85‬‬

‫لره زوى‪ ،‬ش لاه اش لرش‬‫لانو د ده د تل‬ ‫لويل‬

‫هوتک په پاچايۍ غوره کړ‪ .‬په شاه اشرش‬
‫کې د شاه مح مود جنرا لي او د م يروېس‬
‫مدبري يو ځاى شوې وه‪ .‬د پارس خ لک يې‬
‫د نرم سيا ست په غوره کو لو سره دال سا‬
‫کړل او له هغه وروسته يې په کال ‪١٣٢٦‬‬
‫کې د عث ماني ترک يې او يا زره مت واوز‬
‫پوځ د احمدپا شا په م شرۍ پخ پل واړه‬
‫پوځ سره چې ټول شمېر يې دوه دېرش زره‬
‫و‪ ،‬مات کړ او په دې ډول يې پارس له‬
‫خارجي خ طر څ خه بچ کړ‪ ،‬خو څن گه چې ده‬
‫ته له کندهار څخه چې هلته د شاه محمود‬
‫ورور‪ ،‬شاه حسين هوتک واکمن و‪ ،‬د تربورۍ‬
‫په سبب مال تړ و نه ر سېد‪ ،‬شاه ا شرش و‬
‫نادر شاه افشار په مقا بل کې په ‪ ١٣٢٠‬کې‬
‫مات او ورورته په بلوچستان کې تلف شو‪.‬‬
‫په معا صر افغان ستان کې احمد شاه‬
‫درا ني ه غه واک من دى چې د ه غه شخ صيت‬
‫او کار نامې د افغا نانو په م لي او‬
‫فردي ژوندا نه با ندې تر هر بل واک من‬
‫څخلله ال دوام لرونکللې او ال اغيزمنللې‬
‫ثللابتې شللوې دي‪ .‬د ده نفللوذ د ده د‬
‫کار نامو له الرې د اف غان نسلونو ته تر‬
‫نن ورځې پورې رانقل شوي دي‪ .‬موږ ته د‬
‫ده ستر ميراثونه دا دي‪:‬‬
‫‪ -١‬خپلواک افغانستان‪.‬‬
‫وروسته له دې چې احمد شاه درا ني په‬
‫کال ‪ ١٣٥٣‬کې د ک ندهار د شير سرخ په‬
‫جر گه کې واک من غوره شو‪ ،‬ه ېواد يې له‬
‫آ مو نه تر ابا سينده پورې د مغ لو‪،‬‬
‫صللفويانو او ازبکللانو للله تصللرش نلله‬
‫لږو‬‫له لل‬‫لار ده پل‬‫لتر کل‬‫له سل‬‫لت‪ .‬دغل‬
‫وايسل‬
‫انساني تل فاتو سرته ورسوه‪ .‬د جلوس په‬
‫اول کال کې يې غز ني‪ ،‬کا بل او پې ښور‬
‫تر آټکه پورې بې له ن ظامي م قابلې څخه‬
‫ازاد او پنواب الندې کړ‪.‬‬
‫‪-٢‬امپراتوري افغانستان‪.‬‬
‫احمد شاه درا ني په لس ځ له ل ښکر‬
‫‪86‬‬

‫ک شيو سره په پاى کې افغان ستان په‬

‫امپرا تورۍ بدل کړ‪ .‬په دې ما نا چې‬
‫کشللمير‪ ،‬پنوللاب‪ ،‬سللند‪ ،‬بلوچسللتان او‬
‫پار سي خرا سان يې د م شهد په شمول د‬
‫افغان ستان تابع وگر ځول‪ .‬په دا سې حال‬
‫چې سلطان مح مود غز نوي ا سالم د ه ند په‬
‫لويه وچه کې را يج کړ‪ ،‬احمد شاه درا ني‬
‫اسللالم هلتلله د راهسللکېدونکو مرهټلله‬
‫ه ندوانو له خ طر څ خه بچ کړ‪ .‬په نتي وه‬
‫کې ده ز موږ په پ ېړۍ کې د پاک ستان د‬
‫ا سالمي دو لت د جوړ ېدو ل پاره ډ گر‬
‫هللوار کللړ‪ .‬د هندوسللتان مسلللمانان د‬
‫احمد شاه درا ني دو مره اح سانمن شول چې‬
‫دى يې د مغلو په طرز د شاهنشاه په نامه‬
‫ياد کړ‪.‬‬
‫‪-٧‬دولتي نظم‬
‫احمد شاه درا ني دن نه په و طن کې د‬
‫خپلواک دولت نظم مينځ ته راوست چې په‬
‫سر کې يې خپ له د با چا په ح ېث م قام‬
‫غوره کړ‪ .‬ده دو لت يواځې د يوه قوم‬
‫ل پاره منح صر نه کړ‪ ،‬په دا سې حال کې‬
‫چللې د درانللي خېلونللو مشللران يللې د‬
‫سردارانو په نا مه د ن ظامي او مل کي‬
‫چارو م شران کړل او د خ پل قوم نوم يې‬
‫له ا بدالي څ خه درا ني ته واړوه‪ .‬د‬
‫حکومت چارې يې د غېر درا ني قومونو ته‬
‫و سپارلې‪ .‬منظم پوځ يې له غ ېر درا ني‬
‫قومو نو يانې قزلبا شانو څ خه جوړ و‪،‬‬
‫دري يې د دفتر ژبه کړه او دري ويونکو‬
‫افغا نان دف تري ماموران شول‪ .‬د د غې‬
‫موضوع په هکله مورخ ميرغالم محمد غ بار‬
‫لل احمدش لاه‬‫لا "در عمل‬‫لان هل‬‫لي‪ :‬افغل‬‫ليکل‬
‫راعادلتر از قول يافتند و ديدند که ا‬
‫شخاص با کفا يت بدون تب عيص از ل حاظ‬
‫نژاد و دين و مذهب در امور دولت شريک‬
‫ه ستند‪ .‬مثال وال يان مق تدر احمد شاه در‬
‫قل مرو او اين ها بود ند‪ :‬در وال يت هرات‬
‫درو ېش خان هزاره‪ ،‬در وال يت نې شاپور‬
‫‪87‬‬

‫ع باس قلى خان ب يات‪ ،‬در واليت قالت اشرش‬

‫خان غل وايى‪ ،‬درشکارپور دوست محمد خان‬
‫کاکړ‪ ،‬در وال يت م شهد شهرخ اف شار‪ ،‬در‬
‫وال يت ک شمير خوا جه ع بدهللا خوا جه زاده‪،‬‬
‫لت‬
‫ليک‪ ،‬در واليل‬‫لنگه سل‬ ‫له اميرسل‬
‫در پتيالل‬
‫بلوچ ستان ن صير خان ب لوچ‪ ،‬در پن واب‬
‫ز ين خان مهم ند‪ ،‬در وال يت سند نورمح مد‬
‫مل قب به شهنواز خان‪ ،‬در د يره ا سماعل‬
‫مو سى خان‪ ،‬در وال يت مل تان شواع خان‬
‫ابداى‪ ،‬در پاى تخت افغانستان هم رئيس‬
‫داراالن شاى احمد شاه‪ ،‬م يرزا هادى خان‬
‫قزل باش‪ ،‬مستوفى ديوان اعلى ميرزا على‬
‫ر ضا خان قزل باش و خزا نه دار کل هم يک‬
‫ن فر ه ندى ب نام يو سف ع لى مل قب به‬
‫التفات خان بودند‪".‬‬
‫‪-٥‬ايالتى اداره‪.‬‬
‫احمدشللاه درانللي د واليتونللو اداره‬
‫قومي او ول سي م شرانو او خا نانو ته‬
‫له‬
‫لوى پل‬‫لې د هغل‬ ‫لالو يل‬ ‫لودله او عمل‬‫پرېښل‬
‫داخلي چارو کې گوتې نه وهلې‪ .‬م گر هغه‬
‫و خت چې امن يت به گډوډ شو‪ .‬کورن يو‪،‬‬
‫خېلو نو او قومو نو د عرش او عادت له‬
‫م خې خپ لې چارې په مخ ب ېولې او په دې‬
‫ډول د جامعې بيخ کي واحدو نه د ا فرادو‬
‫په شمول د حکو مت له مداخلو څ خه ازاد‬
‫وو‪.‬‬
‫‪-٤‬پاچا‬
‫لې‬
‫لخص و چل‬‫لې شل‬‫لي دغسل‬ ‫احمدش لاه درانل‬
‫دول تي قدرت و نه شو کولى دى م ستبد او‬
‫پخ پل سر کړي‪ .‬د پا چا او شاهن شاه په‬
‫ح ېث يې هم د يوه عادي ان سان په شان‬
‫ژو ند کاوه‪ .‬غ بار لي کي‪" :‬احمد شاه را‬
‫بوا سطه خدمت و ا خالځ و ت قواى شخ صي او‬
‫پدر ميخوا ند‪ ،‬غازي خ طاب ميکرد ند‪.‬‬
‫زيرا احمد شاه تن ها پاد شاهى بود که در‬
‫افغانستان تاج برسرى نمى ن هاد‪ ،‬دستار‬
‫مى ب ست و چپن و موزه ميپو شيد و عوض‬
‫تخت بر زمين مفروش مى نشست و مستقيما‬
‫‪88‬‬

‫با مردم در ت ماس مي شد‪ .‬با توا ضح و‬

‫پي شانى ک شاده‪ ،‬سخن ميزد‪ .‬در حل و حمل‬
‫ق ضايا ان صاش را مد ن ظر ميگر فت و در‬
‫عېن حال از قوانينى که خود گذا شته‬
‫بود‪ ،‬جدا پ يروى مين مود‪ .‬احمد شاه در‬
‫طول سلطنت خود به عيا شي و تو مل نه‬
‫پرداخت و حريص نبود و در برا بر اهالى‬
‫ک شور متوا ضع و مال يم بود"(‪ )٣‬احمد شاه‬
‫د نړۍ له ه غو واکم نو څ خه دى چې په‬
‫پنځه ويشت کلنې واکمنۍ کې يې يوازې د‬
‫ج نگ په ډ گر کې وژل شوي دي‪ .‬په نورو‬
‫وخ تو کې د ده په ا مر څوک له ژو ند نه‬
‫محروم شوي نه دي‪ .‬دغسې امپراتور به د‬
‫نړۍ په سطح کې هم لږ وي‪.‬‬
‫د ده له مرگ نه څه با ندې نيم قرن‬
‫ورو سته د ده امپرا توري ړن گه شوه ا ما‬
‫د ده په ع مده ميراثو نو کې د ازادۍ‪،‬‬
‫خپلللواکۍ‪ ،‬واکمنللۍ او سياسللي نظللام‬
‫م فاهيم د افغان ستان و لس د ژوندا نه ا‬
‫جزا گرځېدلي دي‪ .‬د همدغو ميراثونو په‬
‫سبب ده چې افغا نان تر او سه هم ده ته‬
‫په قدر گوري او د با با په نا مه يې‬
‫يادوي‪ ،‬که څه هم دى په پن ځه وي شت‬
‫کل نۍ کې پا چا او په پ خه ځوانۍ يانې‬
‫پنځوس کلنۍ کې وفات شو‪.‬‬

‫ماخذونه‬
‫‪-١‬قللوت او ازادي د جکللوب برکخللارت‬
‫ليک نه‪ ،‬مري د پين کتابو نه‪ ،‬نيو يارک‬
‫‪ ،١٠٤٤‬مخ ‪.٧٣٩‬‬
‫‪-٢‬اف غان‪ ،‬افغان ستان و اف غان ها و‬
‫تشللکيل دولللت در هندوسللتان‪ ،‬فللارس‬
‫لاکړ‪،‬‬‫لن کل‬
‫لاليف محمدحسل‬‫لتان‪ ،‬تل‬
‫وافغانسل‬
‫نشريه وفا‪ ،‬پشاور ‪ ٦ ،١٠١١‬مخ‪.‬‬
‫‪-٧‬ايضا مخ ‪.٦٥‬‬
‫‪-٥‬ايضا ‪٣٦‬مخ‪.‬‬
‫‪89‬‬

‫‪-٤‬ايضا ‪٣١‬مخ‪.‬‬
‫‪-٦‬افغانستان در مسير تاريخ‪ ،‬نوشته‬
‫م يرغالم مح مد غ بار‪ ،‬ن شر کرده‪ ،‬موس سه‬
‫چاپ کتاب‪ ،‬کابل‪ ،‬ص ‪.٧٤٠‬‬
‫‪-٣‬ايضا ص ‪.٧٤٣‬‬
‫‪91‬‬

‫د احمدشاه دراني‬
‫ميراث‬
‫اگست ‪١٠٠٤‬ء‬
‫د غه وړه ليک نه په ا صل کې ما په‬
‫ه غې غو نډې کې د لو ستلو د پاره ته يه‬
‫کړې ده چې ښاغلي رو ښان خادم د اگست د‬
‫مياشتې په دولسمه د کا ناډا د ټورانټو‬
‫په ښار کې تن ظيم کړې وه‪ ،‬ليک نه هل ته‬
‫ولو ستل شوه او دا دى اوس يې خپ لواکې‬
‫وږمللې تلله د خپرولللو لپللاره اسللتوم‪.‬‬
‫م‪.‬ح‪.‬ک‬

‫ما پرو سږ کال هم د احمد شاه درا ني‬

‫په باب تا سو محتر مو ته د اور ېدو‬
‫يوه ليک نه ا ستولې وه‪ .‬دا دى‬ ‫ل پاره‬
‫اوس ب يا دغه کار کوم‪ .‬د تېرو لو يانو‬
‫يادونه د يوه ولس کولتور غني کوي‪ ،‬نو‬
‫ځکه دغسې يادونې ضروري دي او مبتکرين‬
‫يې با يد و ستايل شي‪ ،‬نو زۀ دل ته د‬
‫ښاغلي رو ښان خادم ته چې دغه غونډه يې‬
‫برا بره کړې ده‪ ،‬کور ودا نى وا يم‪ .‬په‬
‫عېن حال کې وا يم چې ښه به دا وي د‬
‫دغ سې يادولو لم نې پرا خې شي او څو‬
‫نوم ياليو ته منح صرې نه وي‪ ،‬هم با يد‬
‫ت کراري نه وي‪ ،‬م توازنې او انت قادي‬
‫وي‪ ،‬تر څو د ه غو په بر کت واقعيتو نه‬
‫څرگند او بصيرتونه حاصل شي‪.‬‬
‫په معاصر افغانستان کې د نوم ياليو‬
‫لبب د‬‫له سل‬
‫له همدغل‬‫له دى‪ .‬پل‬
‫لمېر ل لږ نل‬
‫شل‬
‫افغا نانو کول تور غ ني دى‪ ،‬خو د د غه‬
‫کول تور ن ظامي او سيا سي ا ړخو نه تر‬
‫نورو اړخو نو څ خه ډ ېر ټي نگ دي‪ .‬د ده‬
‫لې‬
‫لې څنگ له چل‬‫لايد دا وي چل‬
‫لت شل‬
‫لال علل‬‫حل‬
‫‪90‬‬

‫افغان ستان د نورو هېوادو نو له خوا‬

‫م حاط دى افغا نان له ځان نه د د فاع او‬
‫د خ پل ه ېواد د ساتلو ل پاره فزي کي‬
‫زور ته ډ ېره اړه لري‪ .‬تاريخ ښيي چې‬
‫هر وخت چې افغا نان قوي وو‪ ،‬په شاوخوا‬
‫ملکو نو‪ ،‬په ت ېره هندو ستان با ندې يې‬
‫دانگ لي او ک له چې ناتوان شوي وو‪،‬‬
‫نورو پرې دانگ لي دي‪ ،‬له دې نه دا سې‬
‫ښکاري چې د يوه هېواد او په هغه کې د‬
‫م لي دو لت د ساتلو ل پاره زور اسا سي‬
‫اهم يت لري‪ ،‬خو د غه زور با يد يواځې‬
‫ن ظامي نه وي‪ ،‬بل کې اقت صادي‪ ،‬عل مي او‬
‫تخنيکي بنسټونه پېدا او ټينگ کړي‪ .‬که‬
‫يې پ ېدا نه کړي د م لي‪ ،‬دو لت او ح تى‬
‫پخپ له د ه ېواد پاي ښت به م شکل وي‪ .‬له‬
‫بده مر غه د افغا نانو زور ن ظامي پاتې‬
‫شو‪ ،‬دا چې په دې وختو نو کې ز موږ‬
‫ه ېواد او ه ېوادوال له سختو ستونزو‬
‫له‬
‫لن د همدغل‬ ‫لوي دي‪ ،‬ممکل‬‫لامخ شل‬
‫لره مخل‬
‫سل‬
‫حقيقت نتيوه وي‪.‬‬
‫احمد شاه درا ني له نن څخه دوه نيمې‬
‫پ ېړۍ دم خه د دو لت په تنظيمو لو پ يل‬
‫و کړ‪ ،‬دى هم د م يروېس هو تک په شان د‬
‫ول سي م شرانو په ات فاځ يانې په جر گې‬
‫سره ه سک شو‪ ،‬له ه غه ورو سته په جر گې‬
‫سره د دو لت تنظيمو نه د افغا نانو په‬
‫سيا سي ژو ند کې يوه عنع نه وگرځ ېده‪ .‬د‬
‫دې ما نا دا نه ده چې جر گې د م يروېس‬
‫يا احمد شاه په و خت کې د لومړي وار‬
‫ل پاره د مرخېړ يو په شان سرو ووا هه‪.‬‬
‫جر گه په ا صل کې د پ ښتنو يو اجت ماعي‬
‫دود و چې په ه غې سره يې خپ لې ک شالې‬
‫اوارو لې‪ ،‬خو د م يروېس او احمد شاه په‬
‫وخ تو کې او هم تر ه غه ورو سته جر گو‬
‫م لي خصو صيت پ ېدا کړ‪ ،‬يانې اف غاني او‬
‫تر څه حده رسمي وگرځېدې‪ .‬په بل ع بارت‬
‫جر گې ټول و لس او ټول م لت ته منح صرې‬
‫شوې‪ .‬يانې کوم وخت چې به له دا خل يا‬
‫‪92‬‬

‫له خارج نه ه ېواد ته کو مه غ ټه پې ښه‬

‫متو جه شوه نو قومو نو او پرگ نو او‬
‫ه مداراز د اجت ماعي او مذهبي صفوفو‬
‫لو يان او ح کومتي ک سان به سره جر گه‬
‫شول او د پې ښېې په باب به يې په‬
‫ات فاځ سره پرې کړه و کړه او حکو مت به‬
‫يللې د هغللې د عملللي کولللو لپللاره‬
‫وگ ماره‪ .‬د احمد شاه درا ني بل غټ ميراث‬
‫دا دى چې ده که څه هم د لرو او برو‬
‫پښتنو په هم کارۍ سره دولت تنظيم کړ‪،‬‬
‫په چلو لو کې يې د نورو وړو او لو يو‬
‫پرگ نو ک سان هم شريک کړل‪ .‬دى په د غه‬
‫اړه دومره دمخه والړ چې د دفتر ژبه يې‬
‫يواځې دري کړه‪ ،‬که څه هم دى پخپله په‬
‫پ ښتو کې شاعر و‪ ،‬دل ته د د غه ټ کي‬
‫يادونه په کار ده چې تر احمد شاه څخه‬
‫دم خه ا بداليانو په هرات کې دو لت جوړ‬
‫کړى و‪ ،‬خو احمد شاهي دو لت ډ ېر م هم و‬
‫او ه غه په لږ تغي ير سره نزدې تر دې‬
‫وخ تو پورې دوام و کړ‪ .‬هو‪ ،‬کو مه ه غه‬
‫امپرا توري چې ده تنظي مه کړې ده‪ ،‬په‬
‫کم وخت يانې په ‪ ١١١١‬کې ړن گه شوه‪ ،‬خو‬
‫د ده د امپراتورۍ غټ خصوصيت دا دى چې‬
‫ده پلله هندوسللتان کللې د مسلللمانانو‬
‫حاکم يت له خ طر نه بچ کړ‪ ،‬کوم چې‬
‫تاداو يې د غز نوي او غوري پاچا يانو‬
‫اې ښى و‪ .‬که احمد شاه د ه ند م سلمانان‬
‫له همد غه خ طر څ خه ژ غورلي نه واى‪،‬‬
‫ممکن ا وسني پاکستانيان هغسې په هندې‬
‫کې پاتې واى‪ ،‬لکه تر سلو ميليونو څخه‬
‫زيات نور مسلمانان چې پاتې دي‪.‬‬
‫د احمد شاه درا ني بل غټ م يراث دا‬
‫دى چې ده د پرد يو حاکم يت طرد کړ‪،‬‬
‫افغانللان يللې خپلللواک وگرځللول او د‬
‫خپ لواکۍ د خو ندي کو لو ل پاره يې يو‬
‫قوي دولت جوړ کړ‪.‬‬
‫د خپ لواکۍ ه غه روح يه چې احمد شاه‬
‫درا ني پخپلو کار نامو سره پ افغا نانو‬
‫‪93‬‬

‫او په خاص ډول په پ ښتنو کې تل قين‬

‫کړه‪ ،‬دو مره اغيزم نه ثاب ته شوه چې د‬
‫ه غې په بر کت افغا نانو ح تى د خ پل‬
‫انح طاط په و خت کې هم د انگرېزا نو‬
‫يرغلو نه په شا وو هل‪ .‬په ه غه و خت کې‬
‫چې يواځې يو څو ارو پايي حکومتو نو په‬
‫ټولې نړۍ باندې د تسلط جال غوړولى و‪،‬‬
‫د يو څو نورو ولسونو په شان افغا نانو‬
‫خپ له و فاداري خپ لواکۍ ته ثاب ته کړه‬
‫لې‬
‫لې مېړانل‬ ‫له او د خپلل‬‫لل بېرغونل‬‫او خپل‬
‫شملې يې هسکې و ساتلې‪ .‬په ټولې نړۍ کې‬
‫به کم ولسونه وي چې د افغا نانو غوندې‬
‫د غري بۍ په حال کې هم خپ له سرلوړي‪،‬‬
‫همت‪ ،‬مېړانه‪ ،‬ازادي او خپلواکي خوندي‬
‫وساتي‪.‬‬
‫د احمد شاه درا ني د غه او دا سې نور‬
‫ميراثونه د ده شخصيت او د هېواد وا لو‬
‫هللم کللارۍ تلله منسللوب کېللدلى شللي‪ .‬د‬
‫هېوادوا لو مېړا نه ب ېل ب حث غواړي‪ .‬د‬
‫ده د شخ صيت په باب با يد ووي لى شي چې‬
‫دى د ډېلللرو اميرانلللو‪ ،‬پاچايلللانو‪،‬‬
‫امپراتورا نو او شاهن شاهانو په خالش‬
‫ح تى د خ پل واکم نۍ او امپرا تورۍ په‬
‫ه سکه کې هم متوا ضع‪ ،‬ح ليم او د ح ضرت‬
‫ع مر(رض) په شان بې د بدبې و‪ .‬د مورخ‬
‫م يرغالم مح مد غ بار په قول‪" :‬احمد شاه‬
‫تن ها پاد شاهى بود که در افغان ستان‬
‫تاج بر سر ن مى ن هاد‪ ،‬د ستار مې ب ست و‬
‫چپن و موزه مى پوشيد و در عوض تخت بر‬
‫ز مين مى نش ست او م ستقيما با مردم در‬
‫ت ماس مي شد‪ ،‬با توا ضع و پي شانى گ شاده‬
‫سخن م يزد‪ ،‬در حل و ح مل ق ضايا ان صاش‬
‫را مدنظر ميگر فت‪ .‬و در عين حال از‬
‫قوانينى که خود گذا شته بود‪ ،‬جدا‬
‫پيروى مى نمود‪.‬‬
‫له‬
‫لود بل‬‫للطنت خل‬‫احمدش لاه در ط لول سل‬
‫عياشي و تومل نپرداخت و حريص نبود‪.‬او‬
‫لمن ف لرار‬
‫لل دشل‬‫لى از مقابل‬‫ليچ جنگل‬‫در هل‬
‫‪94‬‬

‫ن کرده بود و در برا بر ا هالى ک شور‬

‫لاى‬
‫لع اعضل‬
‫لود‪ ...‬قطل‬‫لم بل‬
‫متواض لع و ماليل‬
‫انسانى را در م وازات و خشوع و خميدن‬
‫را در تشريفات تحريم نمود او خانواده‬
‫و ا قارب خودرا از مداخله و اشتراک در‬
‫امور دولت دور نگهداشت‪".‬‬
‫په دغو ح قايقو سره واکمن نه يوازې‬
‫په افغان ستان‪ ،‬بل کې په ج هان کې هم‬
‫ډېر کم موندل کېدلى شي‪.‬‬
‫‪95‬‬

‫احمدشاه دراني‬
‫په تورانتو کې د ښاغلي روښان خادم د‬
‫راديويي خپرونې دپاره‬
‫اگست ‪١٠٠٢-٤‬ء‬
‫له‬
‫لتان لل‬ ‫لي د افغانسل‬‫احمدش لاه درانل‬
‫نوم ياليو واکم نو او پاچا يانو له ډ لې‬
‫څخلله دى‪ .‬امللا د افغانللانو پلله ملللي‬
‫ژوندا نه کې دده د کار نامو تاثيرات د‬
‫نورو اف غاني واکم نو تر تاثيراتو نه‬
‫زيات او مهم دي‪.‬‬
‫لې احمدش لاه‬‫لې دا دى چل‬‫لل يل‬
‫لو دليل‬‫يل‬
‫درا ني د لومړۍ معاصرې دورې افغانستان‬
‫موسللس او واکمللن دى‪ .‬پلله ‪ ١٣٢٢‬کللې‬
‫زېږېدلى‪ ،‬په ‪ ١٣٥٣‬کې واکمن شوى او له‬
‫ه غه نه پن ځه وي شت کا له ورو سته په‬
‫‪ ١٣٣٧‬کې وفات شوى دى‪.‬‬
‫احمد شاه درا ني په دغ سې دوره کې‬
‫لتان د‬‫لې افغانسل‬‫لدلى دى چل‬‫لن گرځېل‬‫واکمل‬
‫غلز يو د ل نډې دورې واکم نۍ نه ورو سته‬
‫د نادر شاه اف شار په و خت کې خپ له‬
‫واکم ني له ال سه ور کړې وه‪ .‬تر احمد شاه‬
‫نه د م خه يو موټى م ستقل افغا نان‬
‫موجود نه وو‪ .‬د کا بل په شمول په شرقي‬
‫افغان ستان با ندې بابري مغو لو قب ضه‬
‫لر له‪ .‬ک ندهار‪ ،‬فراه او هرات د صفوي‬
‫فارس تر ت سلط ال ندې و‪ .‬له ه ندوکش نه‬
‫ا خوا سيمو با ندې د ازب کانو د منگ يت‬
‫کورنۍ حاکم وه‪ .‬د منگ يت د کورنۍ مرکز‬
‫تر امو اخوا د بخارا ښار و‪.‬‬
‫احمد شاه د خپ لې واکم نۍ په لومړ يو‬
‫لدې د‬‫لتان بانل‬‫له افغانسل‬‫لې پل‬‫لالونو کل‬
‫کل‬
‫با ندنيو حاکم يت ختم کړ‪ .‬ورو سته يې‬
‫يوه پرا خه امپرا توري جوړه کړه‪ ،‬د‬
‫لو‪ ،‬بلوچس لتان‪،‬‬‫لې وينل‬‫لان يل‬
‫لارس خراسل‬‫فل‬
‫‪96‬‬

‫پن واب‪ ،‬سند او ده لي يې ا شغال کړل او‬

‫ک شمير يې ال ندې کړ‪ ،‬ا ما د غه فتو حات‬
‫يواځې د ن ظامي ير غل او ول وو ل پاره‬
‫نه وو‪ ،‬الب ته يرغلو نه ن ظامي وو او‬
‫ول وې هم ترال سه شوي خو اسا سي مق صد‬
‫ا سالم او د م سلمانې واکم نۍ ساتل وو‪.‬‬
‫په ‪ ١٣٦١‬کې ده لي ته نزدې د پاني پت‬
‫له غو څوونکي ج نگ نه دم خه چې په ه غه‬
‫کې د مره ټه وو په کرا تو ډ ېرى ل ښکرې‪،‬‬
‫د احمد شاه د لږ پوځ په برا برۍ ماتې‬
‫شوې‪ ،‬ه ندوانو د هندو ستان د م سلمانو‬
‫کورن يو نزدې زر ک لن حاکم يت ته اسا سي‬
‫خ طر پېښ کړى و‪ .‬د ه ند م سلمانانو او‬
‫په ه غو کې د ن قش ب ندۍ د طري قې م شر‪،‬‬
‫شاه و لي هللا له احمد شاه نه د مره ټه وو‬
‫په مقا بل کې مر سته وغو ښتله‪ .‬احمد شاه‬
‫هم په هندو ستان کې د م سلمانانو د‬
‫لورو‬‫لاره د نل‬ ‫لتقرار لپل‬ ‫لت د اسل‬ ‫حاکميل‬
‫ا سالمي امپراتورا نو په شان ل که سلطان‬
‫مح مود‪ ،‬شهاب ا لدين غوري‪ ،‬خان ج هان‬
‫له هندوس لتان‬‫لوري‪ ،‬پل‬‫لودي‪ ،‬شېرش لاه سل‬‫لل‬
‫ودانگل او د خپلو بريو او فتو حاتو په‬
‫نتيوه کې يې په هندوستان کې يې اسالمي‬
‫حاکم يت بېر ته ځاى په ځاى کړ‪ .‬د پاني‬
‫پت د فتح د لېرې پايلو نه يو يې زموږ‬
‫په ع صر يانې په ‪ ١٠٥٣‬کې د پاک ستان د‬
‫ا سالمي دو لت تا سيس دى‪ .‬که احمد شاه په‬
‫پاني پت کې د ه ندوانو م لي نه ضت شنډ‬
‫لب‬
‫له غالل‬‫له پل‬‫لدوان بل‬‫له واى‪ ،‬هنل‬‫لړى نل‬‫کل‬
‫احت مال په ټول هندو ستان م سلط واى او‬
‫پلله هندوسللتان کللې بلله د مسلللمانانو‬
‫حاکم يت ختم واى‪ ،‬ل که ه مدا اوس هم سل‬
‫ميليونلله مسلللمانان د هندوسللتان پلله‬
‫جمهوريت کې او سي‪ ،‬خو ځانله حاکميت نه‬
‫لري‪ ،‬نو په هندو ستان يې د احمد شاه‬
‫فتو حات اساسا اسالمي فتو حات وو چې هغه‬
‫د ټو لو م سلمانانو او په خاص ډول د‬
‫پاکسللتاني مسلللمانانو دپللاره اساسللي‬
‫‪97‬‬

‫اهميت لري‪.‬‬
‫ب له دا چې ا حمد شاه د امپرا تورۍ‬
‫سيمې د ه غو له داخ لي واکم نو سره د‬
‫قراردادو نو او مواف قه ليکو نو له م خې‬
‫اداره ک ېدلې‪ .‬داخ لي واک من يې د خپ لو‬
‫لې ازاد وو‪.،‬‬‫لو کل‬‫له اداره کولل‬‫ليمو پل‬
‫سل‬
‫افغان ستان ته به يې باجو نه ور کول او‬
‫افغان ستان به د غه سيمې د نورو له‬
‫يرغلو نو او تاړاکونو څ خه په ا من کې‬
‫ساتلې‪.‬‬
‫د احمدشللاه درانللي د واکمنللۍ غللټ‬
‫ارزښت په دې کې دى چې افغانستان يې د‬
‫يوه خپلواک هېواد په حېث تاسيس کړ چې‬
‫تر او سه يې دوام کړى دى‪ .‬د احمد شاه‬
‫مسللتقيمه واکمنللي د امللو او اباسللين‬
‫ترمېنځ پر تو سيمو با ندې چل ېده‪ ،‬خو‬
‫د غه واکم ني د اوس په شان په م ستقيمه‬
‫ډول د حکو مت د ع مالو او مامورينو له‬
‫خللوا نلله اداره کېللده‪ .‬افغانسللتان د‬
‫لوړمي ځل د پاره د ام ير ع بدالرحمن د‬
‫ا مارت په دوره کې په م ستقيم ډول د‬
‫حکو مت د ع مالو او مامورينو له خوا‬
‫ادراه ک ېږي‪ .‬د احمد شاه په و خت کې د‬
‫ښارونو نه پر ته نورو سيمو با ندې‬
‫حکومللت د ځللايي سلليمو او قومونللو‪ ،‬د‬
‫م شرانو له خوا چ لول ک ېده‪ .‬په هره‬
‫سيمه کې وال يان‪ ،‬قا ضيان‪ ،‬او ن ظامي‬
‫م شران مې شته وو‪ ،‬خو د سيمو داخ لي‬
‫اداره ني مه ازاده او د ه غو د م شرانو‬
‫په الس کې وه‪ .‬حکو مت د امن يت خو ندي‬
‫کو لو وظي فه په غاړه در لوده‪ ،‬ح قوقي‬
‫د عوې به قا ضيانو يا جر گه مارو حل‬
‫کولې او مال ياتو نه به قومي مشرانو د‬
‫حکو مت ل پاره ټو لول‪ .‬لويې شخړې به‬
‫م شرانو په جر گو سره هوارولې‪ .‬په دې‬
‫لانو‪،‬‬‫ليمو مش لرانو‪ ،‬ملکل‬
‫لو سل‬‫ډول د ټولل‬
‫اميرا نو او بې گانو او خا نانو د حکومت‬
‫په کو لو کې څه نا څه برخه لرله او ولس‬
‫‪98‬‬

‫د ح کومتي ع مالو له ت عدى او ف شار نه‬

‫خالص وو‪ .‬همدغه سبب دى چې د احمد شاه د‬
‫واکم نۍ په دوره کې هېخ قوم او و لس د‬
‫حکو مت په ضد ق يام نه دى کړى‪ .‬په بل‬
‫ع بارت د احمد شاه د واکمنې په دوره کې‬
‫امن يت خو ندي‪ ،‬و لس او خ لک د ح کومتي‬
‫ع مالو نه زبې ښاک او ظ لم نه تر هر بل‬
‫وخت نه زيات مامون وو‪.‬‬
‫د احمدشللاه د واکمنللې د دورې سللتر‬
‫لرادو‬‫لن خپل لواکي او د افل‬‫مي لراث د وطل‬
‫لو‬‫له ځينل‬‫لي پل‬
‫ازادي ده‪ .‬احمدش لاه درانل‬
‫يرغلونللو او فتوحللاتو سللره گاونللډي‬
‫هېوادو نه تر دو مره ز يات تاثير ال ندې‬
‫راو ستلي وو چې د دې توان يې نه الره‬
‫چې افغانستان ته په کږه سترگه وگوري‪.‬‬
‫هو‪ ،‬دوى هڅه کوله‪ ،‬لکه څن گه چې يې‬
‫تو قع ک ېده‪ ،‬خپ لې سيمې او ملکو نه د‬
‫افغا نانو له ت سلط نه ازاد کړي خو‬
‫پخپ له افغان ستان مامون و‪ .‬يواځې ه غه‬
‫و خت چې د احمد شاه د لم سيانو په دوره‬
‫کې يانې کوم وخت چې دننه په وطن کې د‬
‫رقيبو شاهزادگانو ترمينځ جنگونه روان‬
‫وو‪ ،‬گاو نډيو هېوادو نو له ه غو نه په‬
‫ا ستفادې سره د افغان ستان په ا طرا في‬
‫سيمو ودان گل‪ ،‬ل که چې د فارس د قا جار‬
‫لمې‬‫لاب س لکانو د نولسل‬
‫لورنۍ او د پنول‬ ‫کل‬
‫پ ېړۍ په سر کې همدغ سې و کړل‪ .‬له ه غه‬
‫وروسلللته وو چلللې اول د افغانسلللتان‬
‫امپرا توري له مين ځه الړه او ورو سته‬
‫پخپ له افغان ستان هم ضيعف او کوچنى‬
‫شو‪ .‬د ډيور نډ کر ښې نزدې نيم کړ‪ ،‬خو‬
‫سره له دې هم د افغا نانو د ازادۍ او‬
‫خپلللواکۍ غللرور چللې احمدشللاه پخپلللو‬
‫کار نامو او فتو حاتو سره ال هم قوي او‬
‫ټي نگ کړ‪ ،‬دو مره پ ياوړى گرځ ېدى دى چې‬
‫تر او سه پورې د و طن د ن نگ او ناموس‬
‫قوي مدافع گڼل کېږي‪.‬‬
‫‪99‬‬

‫د احمدشاه دراني‬
‫په باب مرکه‬
‫د جوالى ‪١٦‬مه ‪١٠٠٧‬‬
‫لد‬‫لال پوهانل‬‫لې خبريل‬
‫لا د خپرونل‬ ‫د وفل‬
‫کاکړ ته ال ندې پو ښتنې وا ستولې او ه غه‬
‫له ځوابونو سره موږ ته بېرته واستولې‬
‫چې موږ يې دل ته د در نو لو ستونکو‬
‫دپاره خپروو‪.‬‬
‫پوښتنه‪ :‬د احمد شاه درا ني د هسکېدو‬
‫په وخت کې زموږ د هېواد وضع څنگه وه؟‬
‫ځواب‪ :‬د احمد شاه درا ني د ه سکېدو‬
‫په و خت کې ز موږ د ه ېواد و ضع څرگ نده‬
‫نه ده‪ .‬د غه مو ضوع چا تر او سه څېړ لې‬
‫نه ده‪ .‬د دغه م هال يوازې د سياسي وضع‬
‫اساسي کرښې يو څه څرگندې دي‪.‬‬
‫نادر شاه اف شار په ‪ ١٣٧٢‬کې د هرات‬
‫ابدالي دولت او په ‪ ١٣٧١‬کې په کندهار‬
‫کې د هوت کو دو لت ړ نگ کړ او د همد غه‬
‫کال په ا خر کې يې غزني‪،‬کا بل او جالل‬
‫ا باد د ه ند بابري دو لت له ت صرش څ خه‬
‫واي ست‪ .‬يو بل پوځ يې د زوى په م شرۍ‬
‫له مرو څ خه تر ب لخ پورې سيمې هم له‬
‫ځايي ح کم چلوون کو څ خه خپ لې کړې‪ .‬په‬
‫دې ډول په ‪ ١٣٥٣‬کې د احمد شاه درا ني‬
‫تر ه سکېدو پورې نادر شاه اف شار په‬
‫افغان ستان قب ضه لر له‪ ،‬خو د غه الس برى‬
‫نوى او سرسري و‪ .‬ځايي مشرانو نادر شاه‬
‫افشار ته مال يات ورکول‪ ،‬خو خپلې سيمې‬
‫يې د عرش او اسالم له مخې پخپله اداره‬
‫کولې‪.‬‬
‫پو ښتنه‪ :‬د شېر سرخ د لويې جر گې په‬
‫باب تاسې څه نظر لرئ؟‬
‫ځواب‪ :‬افغان ستان د جر گو ه ېواد دى‬
‫‪011‬‬

‫او افغا نانو په بحرا ني وختو نو کې‬

‫لويې جر گې جوړ کړې او ک شالې يې پرې‬
‫هوارې کړې دي‪ .‬له دې ام له لويې جر گې‬
‫د افغانستانو په ملي ژوندا نه کې مهمې‬
‫ثابتې شوې د ي‪ ،‬په جر گو کې د شېر سرخ‬
‫جر گه تر ټولو اغيزمنه وه‪ .‬د دغې جر گې‬
‫په برکت افغا نانو د احمد شاه درا ني په‬
‫مشرۍ له خپل ملک څخه باندني نفوذ طرد‬
‫کړ او ه غه يې له آ مو نه تر ابا سينه‬
‫پورې يو موټى کړ‪ .‬بر سېره پر دې دوى‬
‫يوه امپراتوري هم جوړه کړه چې کشمير‪،‬‬
‫شمالي هندو ستان ان تر ده لي پورې او‬
‫بلوچ ستان ان د ه ند تر ب حر پورې او‬
‫خرا سان ان تر م شهد پورې په ه غه کې‬
‫شامل وو‪ .‬د غه امپرا توري د دران يو د‬
‫امپرا تورۍ په نا مه ياد ېده‪ .‬بل ستر‬
‫کار چې دوى د شېر سرخ د جر گې په بر کت‬
‫و کړ دا و چې ح کومتي تاداو ک ښېږدي‪،‬‬
‫دوى د غه بن سټ د غومره ټي نگ کې ښود چې‬
‫نزدې دوه نيمې پېړۍ په ځاى پاتې شو‪ .‬د‬
‫شېر سرخ د جر گې بل غټ م يراث ازادي او‬
‫خپلواکۍ دي‪.‬‬
‫د شېر سرخ تر جر گې دم خه پ ښتانه د‬
‫ه ند د بابري مغ لو د الس بري په مقا بل‬
‫کې جنگ ېدلي او د بايز يد ان صاري په‬
‫مشرۍ يې د رو ښانيانو خوځښت د شپاړ سمې‬
‫پ ېړۍ په دوه مې ني مايي کې پ يل کړى و‪.‬‬
‫د همدغه خوځښت په وروستي پړاو يانې د‬
‫اولسمې پېړۍ په اخر کې خو شال خان خټک‬
‫پاڅ ېد او د خپ لواکۍ د بېر ته خپلو لو‬
‫لپللاره يللې شللعري نللارې سللر کللړې او‬
‫وجنگ ېد‪ .‬ورو سته د اتل سمې پ ېړۍ په سر‬
‫کللې پلله لويللديځ کللې ابللداليانو او‬
‫هوتکيللانو د صللفويانو د الس بللري پلله‬
‫مقابللل کللې پاڅېللدل او وروسللتيو د‬
‫صفويانو امپرا توري ړن گه کړه او پارس‬
‫يې هم ال ندې کړ‪ ،‬لکه چې احمد شاه درا ني‬
‫ورو سته شمالي ه ند ا يل کړ‪ .‬د ه مدغو‬
‫‪010‬‬

‫خوځښتونو او په تېره د شېرسرخ د جر گې‬

‫په بر کت په افغا نانو کې د ازادۍ او‬
‫خپ لواکۍ ني شې بېخ ون يو‪ .‬افغا نان اوس‬
‫د يرغلگللرو پلله شللړلو او د ازادۍ او‬
‫خپلواکۍ په ساتلو کې نوم لري‪.‬‬
‫پوښتنه‪ :‬احمد شاه افغانستان خپلواک‬
‫کړ‪ ،‬امپراتوري يې جوړه کړه او حکومتې‬
‫ټي نگ تاداو يې کې ښود‪ ،‬د ده د بر يالي‬
‫توبونو علتونه څه وو؟‬
‫لرح‬‫لتنې ځ لواب شل‬ ‫لې پوښل‬‫ځ لواب‪ :‬د دغل‬
‫غواړي‪ ،‬خو تشريح د علتونو يې دلته نه‬
‫ک ېږي‪ ،‬د د غو علتو نو په اب تر د غو‬
‫نومو نو ال ندې په ع مومي حکمو نو ب سياد‬
‫شي‪.‬‬
‫‪-١‬با ندنى حال‪ :‬د احمد شاه درا ني د‬
‫هسکېدو په وخت کې د گاونډيو هېوادونو‬
‫لد‬
‫له وه‪ ،‬د هنل‬ ‫لاع ټينگ له نل‬
‫سياس لي اوضل‬
‫مغولي امپراتوري چې امپراتور بابر په‬
‫‪ ١٤٢٦‬کې د ه غه تاداو اې ښى و‪ ،‬مخ په‬
‫ځوړى وه‪ .‬د احمد شاه درا ني معا صر د‬
‫هنللد شنهشللاه ابللوالفتح ناصللرالدين‬
‫محمد شاه چې تر اور نگ ز ېب ورو سته‬
‫واک من شوى‪ ،‬د ټين گې سړى نه و‪ ،‬په‬
‫‪ ١٣٧٠‬کې نادر شاه اف شار ته ت سليم شوى‬
‫و‪ .‬ه ندوان هم د پېړ ېو پېړ يو الس ال ندې‬
‫توب نه ورو سته د م غولي امپرا تورۍ په‬
‫مقا بل کې پاڅېدلي وو او وروسته له دې‬
‫چې دوى خپل مشر شيواجي خوځولي وو‪ ،‬له‬
‫دکن يانې د هند له سهيل نه د شمال په‬
‫لور خوځ ېدلي او ډي لى يې هم تر ف شار‬
‫ال ندې ن يولى و‪ .‬په لو يديځ يانې په‬
‫پارس کې د نادر شاه اف شار له مرگ نه‬
‫ورو سته څن گه چې جنگو نه پ يل شوي وو‪،‬‬
‫مرکللزي حکومللت نلله و‪ ،‬پلله دې ډول د‬
‫افغان ستان په لو يديځ او خ تيځ کې نه‬
‫دا چې ټي نگ حکومتو نه نه وو‪ ،‬سيا سي‬
‫خالگللانې وې او پلله دغللو خالگللانو کللې‬
‫احمدشاه دراني يرغلونه وکولى شول‪.‬‬
‫‪012‬‬

‫‪-٢‬دننى حال‪ :‬دننه په افغانستان کې‬

‫لکه چې دم خه وويل شول‪ ،‬د اتلسمې پېړۍ‬
‫پلله سللر کللې ابللداليان او هوتکيللان‬
‫خوځ ېدلي وو‪ ،‬ا بداليانو په هرات او‬
‫هوتک يانو په ک ندهار کې دولتو نه جوړ‬
‫کړي وو چې ورو سته نادر شاه اف شار ړ نگ‬
‫کړل‪ .‬د ابداليانو دولس زره ييز ن ظامي‬
‫غونډ چې د ابدالي مشرانو په سروالي د‬
‫نادر شاه اف شار په يرغلو نو کې هم په‬
‫عراځ او هم په شمالي هندو ستان کې‬
‫بر خه لر له‪ ،‬د غه م شران چې په ه غو کې‬
‫اح مدخان ا بدالي هم و‪ ،‬په ن ظامي او‬
‫ح کومتي چارو کې د تور بو خاو ندان شوي‬
‫وو‪ ،‬د گاونډيو هېوادونو له او ضاع څخه‬
‫لرب او‬‫لره مول‬‫لوي وو‪ .‬دوى دومل‬‫لاخبر شل‬
‫بل‬
‫پا خه شوي وو چې د نادر شاه اف شار تر‬
‫وژل ک ېدو ورو سته يې پرې کړه و کړه چې‬
‫لري‪ .‬دوى زر د‬ ‫لت ولل‬
‫له حکومل‬‫لد ځانلل‬
‫بايل‬
‫م شهد له خبو شان نه يانې چېر ته چې‬
‫نادر شاه اف شار په ‪ ١٣٥٣‬کې ووژل شو‪،‬‬
‫ک ندهار ته ستانه شول او د نوي ا باد‬
‫شوي نادر ا باد نوي ښار دننه په ن ظامي‬
‫کال يانې شېر سرخ کې سره جر گه شول او‬
‫حکومتي تاداو يې کېښود‪.‬‬
‫‪ -٧‬ښه ت صادش‪ :‬احمد شاه درا ني له‬
‫واکمن کېدو وروسته د دولت د تنظيمونو‬
‫او د پوځ د برابرولو ل پاره پېسو او‬
‫مه ماتو ته اړ و‪ ،‬خو هغه يې نه لرل او‬
‫مو بور و له خل کو نه مال يات ټول کړي‪.‬‬
‫کار و‪ .‬په افغا نانو کې‬ ‫خو دا سخت‬
‫واړه زمينداران ډېر او لوى زمينداران‬
‫لږ وو او ز يات شمېر سوداگر او پان گه‬
‫ور ملي نه وو‪ .‬اقت صاد اساسا کليوال و‬
‫او ښاري او م لي ا قت صاد په ا صل کې‬
‫موجود نه و‪ .‬له دغسې خورو ورور او بې‬
‫شتو خلکو نه د پېسو په الس راوړل مشکل‬
‫وو‪ .‬احمدشللاه اندېښللمن او للله ښللې‬
‫رات لونکې نه په شک کې و‪ .‬له ن ېک‬
‫‪013‬‬

‫تصللادش نلله پلله همدغلله وخللت کللې للله‬

‫هندو ستان څ خه د پارس په لور کاروان‬
‫روان و او د دوو کروړو روپيو په حدود‬
‫کې يې ن غده او جنس يې د مال ياتو په‬
‫نا مه نادر شاه اف شار ته وړل‪ .‬احمد شاه‬
‫درا ني ه غه ضبط کړل او په ه غو سره يې‬
‫سم دال سه پوځ تنظيم کړ او د همدغه کال‬
‫په ک توبر کې د خ تيځ په لور روان شو‪.‬‬
‫تر پې ښور پورې بې له کوم مانع ور سېد‬
‫او په پن واب يې هم د ښه بري سره‬
‫ودانگل او له ډېرو شتو سره کندهار ته‬
‫ستون شو‪ .‬په دې ډول احمد شاه درا ني د‬
‫پې سو او شتو خاو ند شو چې په ه غو سره‬
‫يې حکومت جوړ او پوځ تنظيم کړ‪ ،‬بې له‬
‫دې چې په رع يت با ندې درا نده مال يات‬
‫کېږدي‪ ،‬د احمد شاه درا ني د برى بل لوى‬
‫ع لت د ده شخ صيت و چې د ه غه په باب‬
‫به ستا سې د ب ېل سوال په مقا بل کې څه‬
‫وويل شي‪.‬‬
‫پو ښتنه‪ :‬د احمد شاه درا ني د شخ صيت‬
‫په باب څه وايئ؟‬
‫ځواب‪ :‬درې تاريخ پو هانو ع بدالحى‬
‫حبيبلللي‪ ،‬ميلللرغالم محملللد غبلللار او‬
‫گندا سنگهه د احمد شاه ب يان په تف صيل‬
‫سره کړى‪ ،‬خو يوه هم د ه غه ب يوگرافي‬
‫نه ده ليکلې چې د هغه د ژوند حاال پکې‬
‫څېللړل شللوي واى‪ ،‬يوڅللوک بايللد دده‬
‫بيوگرافي وليکي‪.‬‬
‫احمد شاه يو بر يالى واکمن و‪ ،‬هم په‬
‫يرغلو نو‪ ،‬هم د دو لت په جوړو لو او هم‬
‫له رع يت سره د ښه چل ند په کو لو سره‪.‬‬
‫ښه ت صادش هغه ته سمدال سه شل مليون نقد‬
‫او جنس په الس ور کړ‪ .‬خو احمد شاه له‬
‫هغو نه په ځاى استفاده وکړه‪ .‬احمد شاه‬
‫لدونو‬‫لار د چلنل‬ ‫لي د نادرش لاه افشل‬‫درانل‬
‫ناظر و‪ ،‬خو پ ېرو يې نه و‪ .‬احمد شاه د‬
‫خپلو کتنو او د خلکو د عرش او د اسالم‬
‫له م خې چلندو نه غوره کړل‪ .‬د م ثال په‬
‫‪014‬‬

‫ډول نادر شاه اف شار به د يوې سيمې‬

‫حک مران مو بور کړ چې له خ پل توان نه‬
‫لې حکم لران‬‫لړي‪ .‬دغسل‬
‫لات ورکل‬‫لات ماليل‬‫زيل‬
‫مو بور و‪ ،‬په خل کو ت عدي و کړي او په‬
‫لي‪.‬‬
‫لانې پې لدا شل‬‫لارامي گل‬‫لې نل‬
‫له کل‬‫نتيول‬
‫احمد شاه درا ني د خپلې ټولې واکمنۍ په‬
‫دوره کې چې ‪ ٢٤‬کا له يې دوام و کړ‪،‬‬
‫دغ سې چل ند غوره نه کړ‪ ،‬نو ځ که د ده‬
‫په ضد خلک نه دي پاڅېدلي‪.‬‬
‫احمد شاه درا ني له نادر شاه اف شار‬
‫څ خه د پوځ تنظي مول او ن ظامي عمل يات‬
‫کول زده کړل‪ ،‬خو دى پخپ له مبت کر‪،‬‬
‫واقللع بللين نظللامي جنللرال و او د ده‬
‫ابت کاري جنرا لي په ټولو لښکرک ښيو‪ ،‬په‬
‫تېره د پاني پت په ستر جنگ کې څرگ نده‬
‫وه‪ .‬په با ندنيو ن ظامي لښکرک ښيو کې‬
‫دده بر يالي توب په ه ېواد کې دن نه په‬
‫بري هم تمام شو‪.‬‬
‫احمد شاه حکومت جوړ کړ‪ ،‬ټول ملک يې‬
‫يو موټى کړ‪ ،‬خو ده د غه کارو نه د‬
‫اجت ماعي م قاولو له م خې و کړل چې په‬
‫ه غو کې و لس د خپ لو م شرانو له الرې‬
‫دخ يل گر ځول شوى و‪ .‬په دې ډول حکو مت‬
‫چې په ډ ېره لږه ا ندازه يې حکو مت‬
‫کاوه‪ ،‬په خل کو له پا سه په زور نه و‬
‫ت پل شوى‪ ،‬سره له دې هم يو شمېر‬
‫سرداران د احمد شاه پر ضد جگ شوي خو‬
‫احمد شاه پ خوا له دې چې دوى امن يت‬
‫لرو‬
‫لل‪ .‬احمدش لاه د ډېل‬‫لړي‪ ،‬وځپل‬ ‫گ لډوډ کل‬
‫واکم نو پر خالش د ځپ لو او نابودولو‬
‫واک من نه و‪ ،‬خو ز غم يې حد الره‪ ،‬ه غوى‬
‫يې نه زغمل چې امنيت يې گډوډ کاوه‪.‬‬
‫احمد شاه درا ني په شخ صي ل حاظ د ښه‬
‫سلوک خاو ند و‪ ،‬په اخال قي‪ ،‬دي ني او‬
‫اجت ماعي ارزښتونو معتقد و‪ ،‬همدغه سبب‬
‫دى چې خ لک دى سره له دې چې په پن ځوس‬
‫کلنۍ کې په ‪ ١٣٣٧‬کې مړ شو‪ ،‬د احمد شاه‬
‫بابا په نامه يادوي‪.‬‬
‫‪015‬‬

‫د يوه مصلح غازي‬

‫ياد‬
‫مۍ ‪٢٩٩٦-٠‬‬
‫غوښتل مې ستاسو دغې درنې غونډې ته‬
‫د نوم يالي م صلح او غازي د چک نور مال‬
‫صاحب په اړه يوه اوږده ليک نه ته يه‬
‫کړم‪ ،‬خو په د غه کار کې د يوې سپکې‬
‫ناروغۍ له ام له چې تر او سه هم را سره‬
‫ده‪ ،‬پاتې راغلم‪.‬‬
‫د چک نور مال صاحب چې ا صلي نوم يې‬
‫اميرمح مد او د افغان ستان د ننگر هار‬
‫واليت او سېدونکى و‪ ،‬که څه هم يوه نيمه‬
‫پېړۍ دمخه پېدا شوى و‪ ،‬تر او سه هم په‬
‫خل کو کې په عزت سره يادېږي او د‬
‫موم ند درې د چک نور ک لي چې دى پ کې‬
‫زېږ ېدلى و‪ ،‬د ده له برک ته په ټول‬
‫ننگر هار کې م شهور شوى‪ .‬ده ځان "فق ير‬
‫چک نور" ښوده‪ .‬دى سره له دې چې عالم‪،‬‬
‫غازي او اجت ماعي م صلح ت ېر شوى دى‪،‬‬
‫حان يې خ پل ک لي ته من سوبوه چې موم ند‬
‫پکې اباد وو‪.‬‬
‫په موم ندو کې نوم يالي ک سان ډ ېر‬
‫ت ېر شوي دي‪ .‬له پنځل سمې پ ېړۍ نه‬
‫لل اص للي‬
‫له خپل‬‫لې مومن لدان لل‬
‫لته چل‬
‫وروسل‬
‫ټاټوبي يانې د ک ندهار له مر غه نومي‬
‫ځاى نه اول غز ني ته او ب يا خپ لې‬
‫او سنۍ سيمې ته راغلل‪ ،‬په دوى کې د سر‬
‫دغسې ک سان تېر شوي چې نه يوازې يې په‬
‫مومندو کې بلکې په ختيځو پښتنو کې هم‬
‫د ن فوذ او اعت بار خاو ندان وو‪ .‬دوى‬
‫ځ که دغ سې غټ اعت بار گټ لى و چې نه‬
‫يوازې يې د خ پل ځانگړي قوم ل پاره ‪،‬‬
‫بل کې د ټو لو پ ښتنو د داعي يې ل پاره‬
‫‪016‬‬

‫هلې ځلې کولې‪.‬‬

‫لانيانو د‬ ‫لد د روښل‬ ‫لان مومنل‬‫لل خل‬
‫اېمل‬
‫تحر يک په ا خر کې د مغو لو د ت سلط په‬
‫برا بر کې د پ ښتنو د خپ لواکۍ ب ېرغ د‬
‫کلونو کلونو ل پاره رپانده ساتلى و‪.‬‬
‫سعادت خان مور چې خ ېل موم ند چې‬
‫له‬‫لان و‪ ،‬پل‬ ‫لدو خل‬
‫له د مومنل‬ ‫لت کالل‬‫څلوېښل‬
‫نول سمې پ ېړۍ کې په انگرېزا نو بې‬
‫شماره يرغلو نه کړي وو‪ .‬غازي مح مد‬
‫ا يوب خان چې د خپ لواکۍ په الر کې يې‬
‫په مېوند کې ابدي و ياړ گټلى‪ ،‬ممکن له‬
‫خپل دغه نيکه نه د غېرت او ننگ ال هام‬
‫اخستى وي‪.‬‬
‫په ‪ ١١٠٧‬کې په افغان ستان با ندې د‬
‫ډيور نډ د مواف قه ل يک له ت پل ک ېدو نه‬
‫ورو سته په ختي ځو پ ښتنو کې د م بارزو‬
‫ه څې ال ټين گې شوې او موم ندانو په د غو‬
‫م بارزو کې غ ټه و نډه لر له‪ .‬نوم يالي‬
‫ليکوال ميرا جان سيال مومند په دې اړه‬
‫يوه ځانگړي ک تابگوټى لري‪ ،‬په نا مه "د‬
‫مومندو غزاگانې" د دغه لړ لومړنۍ هڅه‬
‫په ‪ ١١٠٣‬کې د ټو لو ختي ځو پ ښتنو ستر‬
‫پاڅون و چې په ه غه کې مال ن وم ا لدين‬
‫اخونللد چللې د هللډي صللاحب مللال بانللدې‬
‫ياد يده‪ ،‬غ ټه بر خه لر له‪ .‬د چک نور مال‬
‫صاحب چې د هډې مال صاحب شاگرد و‪ ،‬له‬
‫لې‬‫له وزيرس لتان کل‬ ‫له پل‬
‫لته لکل‬‫له وروسل‬‫هغل‬
‫ميرزاع لي خان چې د اي پي فق ير با ندې‬
‫ياد ېده د غزا ج نډه رپا نده و ساتله او‬
‫غزا گانې يې له ه غه و خت نه د پا چا‬
‫ا مان هللا په واکم نۍ کې د خپ لواکۍ گټ لو‬
‫تر جن گه پورې روا نې وې چې تف صيل يې‬
‫ميرا جان سيال پخپل ک تابگوټي کې ورکړې‬
‫په نا مه د "نوم يالي غازي چک نور مال‬
‫صاحب" د چکنور مال صاحب يوازې غازى نه‬
‫و‪ ،‬اجت ماعي م صلح هم و‪ .‬د ده د ا صالحي‬
‫کارونو اهم يت په دې کې دى چې په‬
‫موم ندو کې ل که په نورو ختي ځو پ ښتنو‬
‫‪017‬‬

‫کې چې حکومت ضعيف و‪ ،‬اجت ماعي رواجونه‬

‫قوي وو‪ ،‬يوازې ه غو ک سانو د ه غو د‬
‫ا صالح ل پاره څه کولى شول چې د ع لم‪،‬‬
‫ت قوا‪ ،‬ښه سلوک په لر لو يا يې د خ پل‬
‫لوړ شخ صيت په سبب په خل کو کې مع نوي‬
‫ن فوذ و لري‪ .‬د چک نور مال صاحب په خل کو‬
‫کې دغ سې ن فوذ الره‪ ،‬ل که چې گل پا چا‬
‫ال فت وا يي چک نور مال صاحب " په ازادو‬
‫سرحدونو کې‪ ،‬په ننگر هار او کا بل کې‬
‫ډېللر ارادتمنللدان لللرل او ډېللر وران‬
‫وي واړ کارونه په ده سمېدل‪ ،‬ډېرې بدۍ‬
‫او دښمنۍ ده اوارولى شوې‪ ،‬ډېر خلک يې‬
‫له ځان سره روا نولى‬ ‫د غزا ل پاره‬
‫شول او د ډ ېرو خل کو لوڼې او خوي ندې‬
‫يې بې و لوره په ډ ېر لږ م هر خپ لو‬
‫مېړنو ته ودولى شوې‪".‬‬
‫له ه مدې ام له و چې ل که ب يا هم‬
‫کار چې ده د ازاد‬ ‫ال فت وا يي "ه غه‬
‫سرحد په موم ندو او شنوارو کې کولى‬
‫شو‪ ،‬اوس يې يو ريا ست قبا يل په ډ ېر‬
‫پې سو نه شي کولى‪ .‬ه غه غزا گانې چې ده‬
‫پلله تللش الس د خلکللو د جللذباتو پلله‬
‫راوي ښولو کو له‪ ،‬به ع صري فر قه يې په‬
‫توپو نو او ما شيندارو نه شي کولى" او‬
‫"هغه لويې دښمنې‪ ،‬ج گړې او دعوې به چې‬
‫ده په يو څو خ برو فې صله کولې يوه‬
‫ستره ق ضايي ټول نه يې هغ سې نه شي حل‬
‫کولى"‪.‬‬
‫د جو ماتونو ودا نول هم د چک نور مال‬
‫صاحب م هم م يراث گ ڼل ک ېږى‪ .‬د ده په‬
‫هدايت هم په افغان ستان او هم په‬
‫ازادو سرحدونو کې تر شلو نه ډ ېر‬
‫جوماتو نه ودان شوي دي‪ .‬د غه جوماتو نه‬
‫نه وو‪،‬‬ ‫يوازې د ع بادت کو لو ل پاره‬
‫په ازادو سرحدونو کې له دغو جو ماتونو‬
‫نه د اجت ماعي او سياسي هدفونو ل پاره‬
‫هللم اسللتفاده کېدللله‪ ،‬لکلله د حضللرت‬
‫مح مد(ص) په و خت کې چې په مدي نه کې د‬
‫‪018‬‬

‫قبيلو مشران د اسالم منلو ل پاره بلل‬

‫کېدل په جو ماتونو کې ورسره م قاولې او‬
‫غو نډې ک ېدلې‪ .‬ميرا جان سيال هم وا يي‬
‫چې په ازادو سرحدونو کې په جو ماتونو‬
‫کې غو نډې او جر گې ک ېدلې او په ازادو‬
‫موم ندو کې د مدر سې جو مات "د دي ني او‬
‫مذهبي من ظور تر څن گه سيا سي او ن ظامي‬
‫اهميللت درلللود او پرنگيللانو تلله پلله‬
‫ورڅر مه پو له يې د يوې چوڼۍ په تو گه‬
‫ارزښت درلود"‪.‬‬
‫د ه مدغو ډول ډول خدمتونو او لوړ‬
‫شخصيت له امله ده چې د چکنور مال صاحب‬
‫نوم په عزت سره اخيستل کېږي او د هغه‬
‫له برک ته د چک نور ک لى هم م شهور شوى‬
‫دى‪.‬‬
‫‪019‬‬

‫د خپلواکۍ د الرې‬
‫لوى مبارز‬
‫اېمل خان مومند‬
‫جوالى ‪٢٩٩٦-٢٩‬‬
‫که په پ ښتنو کې په ت ېره په ختي ځو‬
‫پښللتنو کللې‪ ،‬تربللوري‪ ،‬گونللديماري او‬
‫سيا سي مرگ ژوب له ډ ېره ده‪ ،‬په دوى کې‬
‫دغسې باتوران هم ډېر دي چې د خپلواکۍ‬
‫په الر کې يې لو يو امپراتور يو ته‬
‫چېلنوونه ورکړي دي‪ .‬له دغسې م بارزانو‬
‫څ خه يو هم اې مل خان موم ند دى‪ .‬اې مل‬
‫خان موم ند د خپ لواکۍ ه غه ج گړه کلو نه‬
‫کلو نه توده و ساتله کو مه چې بايز يد‬
‫ان صاري مشهرو په پير رو ښان د شپاړ سمې‬
‫پ ېړۍ په دوه مې ني مايي کې د مغو لو په‬
‫مقا بل کې پ يل کړې وه او زام نو او‬
‫لم سيانو يې ل که جالل ا لدين‪ ،‬ا حداد‪،‬‬
‫له بان لدې‬‫عب لدالقادر او کريم لداد د څل‬
‫نيمې پېړۍ په موده کې پرمخ بېوله‪.‬‬
‫پير رو ښان د هغو پيرا نو په شان نه‬
‫لدقو او‬‫له صل‬‫لو مري لدانو پل‬
‫لې د خپلل‬‫و چل‬
‫نذرونو سره ځان شمتن او خپ له کورنۍ‬
‫ا سوده کړي‪ .‬ه غه د خ پل و لس د خپ لواک‬
‫کو لو ل پاره اج ندا لر له او ه غوي يې‬
‫د ظال مانو په مقا بل کې ج گول او ور ته‬
‫يې تبل يغ کاوه چې څن گه چې م غوالن او‬
‫ع مال يې ظال مان دي‪ ،‬دين دوى ته ا جازه‬
‫ورکوي چې خپل ځانونه د هغو له قېد نه‬
‫ازاد کللړي‪ .‬مغولللو د محمدظهيرالللدين‬
‫بابر په سروالي سره په کال ‪ ١٤٢٦‬کې د‬
‫هندو ستان د پاني پت په ډ گر کې لودي‬
‫سلللطنت نسللکور کللړى و او زامنللو او‬
‫‪001‬‬

‫لم سيانو يې د هندو ستان او افغان ستان‬

‫( تر ه ندوکش پورې) په ال ندې کو لو سره‬
‫يوه پرا خه امپرا توري جوړه کړې وه چې‬
‫ه غه د نول سمې پ ېړۍ تر دوه مې ني مايي‬
‫پورې پر ځاى پاتې وه‪.‬‬
‫لې‬
‫لدد دغسل‬‫لان د زور او تشل‬ ‫لر روښل‬
‫پيل‬
‫مف کوره وړا ندې کړه چې مط لب يې د‬
‫جاهلو او د خ پل ن فس او د خداى ت عالى‬
‫د د ښمنانو له مين ځه وړل وو‪ .‬ده دغ سې‬
‫خ لک ( مړه) گ ڼل او وي لې چې د مړو‬
‫مالونه با يد د هغو په ورثو وويشل شي‪.‬‬
‫د ده ا صلي مو خه د غ ېر رو ښانيانو د‬
‫لتان او‬‫له افغانسل‬‫لبطول او پل‬‫لالونو ضل‬
‫مل‬
‫هندوستان باندې حکومت کول وو‪ .‬ځان يې‬
‫(مهدي) وبا له او له قام ولۍ نه پورته‬
‫يو ډول تن ظيم يې جوړ کړ او پخپ لو‬
‫مر يدانو او پلو يانو با ندې يې د ع شر‬
‫پلله ناملله خللراج کېښللود او د جنگللي‬
‫غنيمتو نو خ مس يا پنځ مه يې د ه غه‬
‫ل پاره تخ صيص کړه‪ .‬په دې ډول يې يو‬
‫ډول ب ېت ال مال ترت يب کړ چې له بې‬
‫وز لو او غاز يانو سره مر سته و کړي او‬
‫منظم پوځ پرې تن ظيم کړي‪ .‬د پل يو او‬
‫سورو يو څو زريز پوځ يې هم جوړ کړ او‬
‫څرگ نده يې کړه چې "ه ند به ال ندې کړو‬
‫او هر اس واال دې راشي او د پاچا اکبر‬
‫(‪)١‬‬
‫شتمني زموږه ده"‬
‫پير رو ښان د عمل سړى هم و‪ ،‬وروسته‬
‫له دې چې په کا بل کې له ب ند نه خالص‬
‫شو‪ ،‬له ت ېراه او ه شتنغر نه يې وړې‬
‫جن گي ډ لې هرې خوا ته ا ستولې‪ ،‬تر ه غو‬
‫چې په کال ‪ ١٤١١‬کې له ستړتيا او جل‬
‫وه لو نه مړ شو‪ .‬کم کى زوى يې جالل‬
‫الدين په څوارلس کلنۍ کې د هغه خليفه‬
‫شو‪ ،‬ځ که چې د ه غه ټول م شران زا من د‬
‫خپ لواکۍ په ج گړو کې مړه شوي وو‪ .‬جالل‬
‫ا لدين چې د فعال يت له ن ظره شايد يو‬
‫بېووړې م بارز و‪ ،‬ځان پاچا اعالن کړ او‬
‫‪000‬‬

‫پلو يان يې له کا بل نه تر پېښوره پورې‬

‫پاڅ ېدل او لويې الرې يې ب ندې کړې‪ .‬په‬
‫کال ‪ ١٤١٦‬کې موم ندان او نور د مغو لو‬
‫په مقا بل کې جگ شول او پې ښور يې‬
‫محا صره کړ‪ .‬م غولي ج نرال مان سنگهه‬
‫ورپ سې وا ستول شو‪ ،‬خو ه غه خې بر پرمخ‬
‫تړ لى ول يد او مات شو‪ .‬يو سف زي او‬
‫مندر هم چې د رو ښانيانو پر خوا او ښتي‬
‫وو‪ ،‬د مغو لو پر خالش جگ شول‪ .‬په کال‬
‫‪ ١٤١٣‬کې ز ين خان صوبه دار سوات او‬
‫باجوړ ته ل ښکر واي ست خو د يو سف ز يو‬
‫له خوا مات شو‪ .‬په همدغه جنگ کې و چې‬
‫د پاچا جالل الدين اکبر رو حاني م شاور‪،‬‬
‫راجللا بيربللل للله اتللو زرو مغللولي‬
‫جنگ ياليو سره د کړپه په تن گي کې ووژل‬
‫شو‪ .‬په کال ‪ ١٤٠٢‬کې پ ښتنو پې ښور‬
‫محا صره کړ‪ ،‬خو صوبه دار يا وا لي ز ين‬
‫خان محا صره خال صه کړه او ح تى ت ېراه‪،‬‬
‫سوات او باجوړ يې هم ال ندې کړل‪ ،‬خو دا‬
‫د رو ښانيانو د ا ېل ک ېدو په ما نا نه‬
‫وه‪ .‬تېراه د دوى د قوت خاصه سيمه وه‪.‬‬
‫په کال ‪ ١٦٢٩‬کې د مغولو يوه لويه قوه‬
‫د سمپغه )‪ (Sampagha‬کوتل له الرې تېلراه‬
‫ته ننوت له خو سخته ماتې يې و خوړه‪.‬‬
‫شپږ کا له ورو سته په کال ‪ ١٦٢٦‬کې‬
‫خلي فه ا حداد مړ شو‪ .‬په همد غه کال کې‬
‫د پاچللا جهللان گيللر پلله مړينللې سللره‬
‫رو ښانيانو د ازادۍ ج گړه ب يا له سره‬
‫ونيوله‪ .‬په کال ‪ ١٦٧٩‬کې يې پېښور ب يا‬
‫محا صره کړ‪ ،‬خو ن يولى يې و نه شو او‬
‫محا صره يې پخپ لو کې د بې ات فاقۍ له‬
‫ام له پرې ښوده او ت ېراه ته په شا‬
‫(‪)٢‬‬
‫شول‪.‬‬
‫د مغو لو په مقا بل کې د پ ښتنو د‬
‫خپ لواکۍ ج گړه د اې مل خان موم ند په‬
‫سروالي ب يا له سره ونيوله شوه‪ .‬دى هم‬
‫پخپله د رو ښاني خليفه گانو په شان په‬
‫مق صد و نه ر سېد‪ ،‬خو په پ ښتنو کې د ده‬
‫‪002‬‬

‫په سروالۍ سره د ات فاځ مزى دو مره‬

‫ټي نگ شو چې د ه غه له برک ته مغو لو ته‬
‫بيخللي ډېللر تاوانونلله واوښللتل او ا‬
‫مپراتوري يې ناتوا نه شوه‪ .‬د دغو ج گړو‬
‫پايلې ه غه شوې چې دوى غو ښتلې چې زر‬
‫به يې ذکر وکړم‪.‬‬
‫د خپلواکۍ په الر کې د اېمل خان يو‬
‫تدبير دا و چې اپر يدي او موم ند سره‬
‫للو‬‫للو قومونل‬ ‫للړي‪ .‬د دغل‬‫للوټى کل‬‫للو مل‬
‫يل‬
‫ستراتيويکي اهم يت په دې کې دى چې‬
‫مېنځ نۍ ا سيا له ج نوبي ا سيا سره په‬
‫ل نډ ډول ن ښلوي‪ .‬نو م غولي واکم نو ته‬
‫په خاص ډول د خې بر الر نه يواځې له‬
‫سيا سي او سوداگري ن ظره مه مه وه‪ ،‬په‬
‫روح ياتي ل حاظ هم مه مه وه‪ .‬په دې چې‬
‫دوى له د غې الرې نه له خ پل پالر ني و طن‬
‫فر غاني سره ارت باط لر لى شو‪ .‬بابر په‬
‫اصل کې د فرغانې و‪.‬‬
‫د خېبر دره چې له ډکې نه تر جمرود‬
‫پورې غز ېدلې د کوکي خ ېل اپر ېدو په‬
‫سيمه کې پر ته ده چې ه غه د اپر يدو له‬
‫ا تو څانگو څ خه يوه څان گه ده‪ .‬اپر يدي‬
‫له لر غوني م هال نه را په دې خوا په‬
‫خې بر او دا سې هم په کوات‪ ،‬ت يراه او‬
‫نورو ځايونو کې ا باد دي‪ .‬دوى په غالب‬
‫گ مان ه غه خ لک دي چې د تاريخ پالر‪،‬‬
‫ه يرودوت‪ ،‬دا په ري تاى په نا مه ياد‬
‫کللړى دى‪ .‬مومنللدان چللې د اپريللديو‬
‫گاونډيان دي‪ ،‬د کامې او پېښور ترمېنځ‬
‫سيمې کې او سېږي‪ .‬پې ښور هم د دوى په‬
‫سيمې کې و‪ .‬موم ندان په پنځل سمې پ ېړۍ‬
‫کې د ک ندهار له مر غه نومي سيمې نه‬
‫اول په غز ني کې او ب يا پخپ لې او سنۍ‬
‫سيمې کې ا باد شول ل که يو سف زي چې د‬
‫کا بل له شاوخوا سيمو نه وکوچ ېدل او‬
‫پخپ لو او سنيو سيمو کې مې شته شول‪ .‬په‬
‫هر حال موم ند له کامې نه د سوات تر‬
‫سين پورې په برموم ند يا سوري موم ند‬
‫‪003‬‬

‫او له هغه ځا يه تر پېښور پورې په کوز‬

‫موم ند يا پي تاوي موم ند يادېږي‪ .‬په‬
‫دواړو بر خو کې د موم ندو عېن قومو نه‬
‫پراته دي‪.‬‬
‫اې مل خان موم ند چې د در يا خان‬
‫اپريدي په ملگرتوب دغه قومونه سره يو‬
‫موټى کړل‪ ،‬د مغو لو امپرا تورۍ ته يې‬
‫چېلنوو نه ور کړل‪ .‬د ه ند تاريخپوه سر‬
‫کار په وي نا ا ې مل خان "دا تا ج نرال‬
‫و‪ ،‬پا چايي يې ا عالم کړه‪ ،‬سکه يې پخ پل‬
‫نا مه ووه له او ټول پ ښتانه قومو نه يې‬
‫په م لي غورځ نگ کې د گډون ل پاره‬
‫وب لل"(‪ )٧‬اې مل خان له کا بل نه تر‬
‫پېښور پورې د پښتنو مقاومت څلور کا له‬
‫تود و ساته‪ .‬په کال ‪ ١٦٣٢‬کې موم ندان‬
‫او اپريدي د هغه په سروالي جگ شول او‬
‫پلله خېبللر کللې يللې "امپراتللوري ډېللر‬
‫جنگيللالي او افسللران ووژل‪ ...‬او پلله‬
‫زرکو نو نور يې مر يان کړل" د غه پې ښه‬
‫داسې وشوه چې د کا بل مغولي صوبه دار‪،‬‬
‫مح مد ا مين خان‪ ،‬د يوه لوى پوځ په‬
‫سللروالي کوښللښ وکللړ چللې د خېبللر دره‬
‫پراني ځي‪ ،‬خو هل ته په بي سياري م صيبت‬
‫واوښللت‪ .‬د برتللانوي هنللد د حکومللت د‬
‫جغراف يوي قاموس له مخې امين خان "خپل‬
‫ټول پوځ چې شمېر يې څلوې ښتو زرو ته‬
‫ر سېده له پوځي و سلو او سامانونو سره‬
‫له ال سه ور کړ"‪ .‬پ ښتنو په هم په د غې‬
‫ج گړې کې ډ ېر جنگ يالي له ال سه ور کړي‬
‫وي‪ ،‬نو ويل کېدلى شي چې په نړۍ کې به‬
‫دغ سې ج گړه ک مه وي چې د غومره ان سانان‬
‫پکې وژل شوي وي‪ .‬مغوالن وروسته څو ځلې‬
‫نور هم مات شول‪ .‬په کال ‪ ١٦٣٧‬کې ا‬
‫پريدو په گ نداو کې د مغولو دوهم لښکر‬
‫مات کړ او په کال ‪ ١٦٣٥‬يې د هغو درېم‬
‫(‪)٥‬‬
‫پوځ په خاپښ کې مات کړ‪.‬‬
‫د دغو ماتو له امله پاچا اورنگزېب‬
‫اړ شو چې ډي لى پر ېږدي او په ح سن‬
‫‪004‬‬

‫ا بدال کې د ېره شي او ‪ ١٦٣٥‬نه د يو‬

‫نيم کال په به ير کې د مور بو جنراال نو‬
‫يانې ا صغر خان او شواعت خان په‬
‫سللروالي د پښللتنو د ځپلللو لپللاره‬
‫پوځو نه وا ستوي‪ ،‬خو د غو جنراال نو په‬
‫ه غو ډ ېرو جنگو نو کې چې له پ ښتنو سره‬
‫و کړل‪ ،‬ډ ېره ماتې و خوړه او لږ برى‬
‫ومو ند‪ .‬پخپ له شواعت خان هم په يوې‬
‫ن ښتې کې ولگ يد او له مېن ځه الړ‪ .‬په‬
‫پاى کې اور نگ ز ېب بې له دې چې په‬
‫ن ظامي ل حاظ بر يالى شوى وى‪ ،‬ده لي ته‬
‫ستون شو‪ ،‬خو ده ه غه څه چې په ن ظامي‬
‫الرې تر ال سه کولى نه شو‪ ،‬په ديپلوماسۍ‬
‫سره ترال سه کړل‪ .‬اورنگز ېب چې پوه شو‬
‫په د غې الرې په مقصدر سېدلى نه شي‪ ،‬د‬
‫سوغاتونو‪ ،‬معاشونو او جاگيردارونو په‬
‫ورکو لو يې الس پورې کړ‪ .‬د ه غو په م خې‬
‫پ ښتنو ته ا جازه شوه چې تر ه غو چې په‬
‫څرگ ند ډول ياغي نه وي‪ ،‬دن نۍ خپ لواکي‬
‫لۍ اس ليا‬‫لري‪ .‬د هندوس لتان او مېنځنل‬ ‫ولل‬
‫ترمېنځ د کاروانونو د ازاد تگ را تگ‬
‫ل پاره په کال کې شپږ ل که رو پۍ د غو‬
‫قومو نو ته ومن لې شوې‪ .‬پر ه غه بر سېره‬
‫د اپر يدو [موم ندو]‪ ،‬شينوارو‪ ،‬يو سف‬
‫کاروانونو‬ ‫ز يو او خټ کو له خوا په‬
‫لق‬
‫لا حل‬ ‫لاليې يل‬‫لدو مل‬‫لدې د الرې تېرېل‬
‫بانل‬
‫العبور اخيستل ومنل شول‪ ،‬مغولي حکومت‬
‫په تور بو سره درک کړه چې دا ارزا نه‬
‫ده چې دوى ته ر شوت ور کړل شي‪ ،‬ن ظر دې‬
‫ته چې په ن ظامي زور سره ال ندې شي‪ .‬په‬
‫نتي وه کې يو سف زي‪ ،‬بنکښ او د ت يراه‬
‫قومو نه او ح تى د خو شال خان خ ټک يو‬
‫زوى هم ورو ورو مغولي حکومت ته تسليم‬
‫شول او د پ ېړۍ تر پا يه پورې ټول‬
‫(‪)٤‬‬
‫پاڅونونه ارام شول‪.‬‬
‫په دې ډول پښتنو د مغولو په برا بر‬
‫کې پخپ لو م بارزو سره سره له دې چې‬
‫ډېرې او ټين گې وې پوره خپلواکي ترال سه‬
‫‪005‬‬

‫کولى و نه شوه‪ ،‬خو د دوى د ج گړو پايلې‬

‫مهمې ثابتې شوې‪ .‬سمال سي حا صل يې داخلي‬
‫خپ لواکي او د نورو امت يازونو ترال سه‬
‫کول وو چې ذکر يې وشو‪ .‬دغه امتيازونه‬
‫د مغولو د واکمنۍ ترپا يه پورې پر ځاى‬
‫وو‪ .‬انگرېزا نو هم د ه غو لږ و ډ ېر‬
‫در ناوى و کړ او پ ښتانه قومو نه يې په‬
‫دنن يو چارو کې خپ لواک پرې ښودل خو‬
‫پاکستان هغه له مېنځه يوړړل چې د هغه‬
‫د غه ع مل کې په سيمې کې تر او سه هم د‬
‫کړکيچ سرچينه ده‪.‬‬
‫خو د پ ښتنو ا صلي نابر يالى توب د‬
‫خپلللواک دولللت پلله جوړولللو کللې و‪ ،‬د‬
‫خپلواک دولت لرل په دوى الزمه کوله چې‬
‫د مال ياتو په نا مه له ا ضافي زراع تي‬
‫حا صل او هم تر څه حده پورې د دولت په‬
‫گ ټه له خپلې ازادۍ نه تېر شي‪ ،‬خو دوى‬
‫لومړنى نه الره او د دو هم ورکو لو ته‬
‫حا ضر نه وو‪ .‬م يا رو ښان کو ښښ و کړ چې‬
‫دو لت د غني مت له حا صل نه تن ظيم کړي‪،‬‬
‫خو ه غه پخ پل د غه کو ښښ کې پاتې را غى‪.‬‬
‫په نتيوه کې ختيځو پښتنو ونه شو کولى‬
‫د دو لت په نا مه کوم ت شکيل جوړ کړي‪.‬‬
‫دوى تر او سه هم ځانله خپلواک دولت نه‬
‫لري‪ ،‬خو د ختيځو پښتنو د ج گړو غټ اثر‬
‫لدې و‪ .‬د دوى‬ ‫لتنو بانل‬‫لديځو پښل‬
‫له لويل‬‫پل‬
‫بر يالى توب په وا قع کې د ختيځو پښتنو‬
‫د خپ لواکۍ د ج گړو په سبب و‪ .‬لو يديځو‬
‫پ ښتنو د ب لې پ ېړۍ يا د اتل سمۍ پ ېړۍ‬
‫په سر کې اول د م يروېس هو تک ني که په‬
‫سللروالي د هغللوى حاکميللت رد او يللو‬
‫خپ لواک دو لت که څه هم مح لي و‪ ،‬جوړ‬
‫کړ‪ .‬ورپ سې يې د احمد شاه با با په‬
‫سروالي سره له امو نه تر آټ که پورې د‬
‫يوه خپلواک ملي دولت بن ياد کښېښود‪ .‬د‬
‫احمد شاهي دو لت په رام ېنځ ته ک ېدو کې‬
‫د ختي ځو پ ښتنو و نډه اسا سي وه‪ .‬په دې‬
‫ډول چې دوى پخپ لو ج گړو سره نه يوازې‬
‫‪006‬‬

‫د احمد شاه ل پاره ډ گر هوار کړى و‪،‬‬

‫بل کې له ه غه سره يې د ملکو نو په‬
‫نيو لو او د امپرا تورۍ په جوړو لو کې‬
‫هم مرسته کړې ده‪ .‬احمد شاه بابا د يوه‬
‫ليډر په تو گه ډېر صفتونه لرل‪ .‬يو صفت‬
‫يې دا و چې ده لر او بر پ ښتانه د‬
‫لومړي ځل ل پاره سره يو موټى کړل‪.‬‬
‫په دا سې حال کې چې م يروېس ني که د‬
‫ک ندهار او ژوب پ ښتانه قومو نه سره يو‬
‫کړي وو او جالل ا لدين رو ښاني او ب يا‬
‫اې مل خان موم ند خ تيځ پ ښتانه تر ډ ېره‬
‫حده يو کړي وو او خو شحال خان خ ټک د‬
‫اف غان په نا مه د ټولو پښتنو د يووالي‬
‫ل پاره په شعرونو او عمل سره کوښښونه‬
‫کړي وو‪ .‬له احمد شاه با با نه ورو سته‬
‫پښتانه ب يا چا سره يو کړي نه دي‪ .‬اوس‬
‫چللې د صللنعت‪ ،‬ښللاري تللوب‪ ،‬سللاينس او‬
‫ټک نالوجۍ په دوره کې د قومونو عنع نوي‬
‫اهميت لږ شوى او د هغه پرعکس د نفوسو‬
‫د ز ياتوالي له ام له د اقت صاد اهم يت‬
‫نور هم ډېر شوىدى‪ .‬د پښتنو په وړاندې‬
‫چېلنوونه هم ډېر شوي دي‪.‬‬
‫‪007‬‬

‫ياددښتونه‬
‫‪ -١‬محمللد حسللن کللاکړ‪ -‬افغللان‪،‬‬
‫افغان ستان و مخت صرى از کوش شهاى‬
‫افغانللا بللراى تشللکيل دولللت در‬
‫هندوسللتان‪ ،‬فللارس و افغانسللتان‪.‬‬
‫کا بل پوهن تون ‪ ،١٠٣١/١٧٤٣‬کا بل‬
‫‪ ٥٣-٥٤‬مخونه‪.‬‬
‫‪ -٢‬پورتنى ا ثر‪ ٥٠-٥١ ،‬مخو نه‪ .‬د‬
‫هنللد برتللانوي حکومللت‪ ،‬ايللالتي‬
‫جغراف يوي قاموس لړۍ‪ ،‬د شمال‪،‬‬
‫لل‬
‫لنگ ميل‬‫لت‪ ،‬سل‬‫لرحدي رياسل‬
‫لي سل‬‫غربل‬
‫خپرو نه‪ ،‬دو هم چاپ‪ ،‬ال هور‪-١٠٠١ -‬‬
‫‪ ١٣‬مخ‪.‬‬
‫‪-٧‬د قول ن قل‪ ،‬کاکړ‪ ،‬ياد شوى‬
‫اثر‪ ٤٩ .‬مخ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ياد شوى جغراف يوي قاموس‪١٣ .‬‬
‫مخ‪.‬‬
‫‪-٤‬کاکړ‪ -‬ياد شوى ا ثر‪ ٤١ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪008‬‬

‫درېيم څپرکى‬

‫د ډيورنډ‬
‫توافق ليک‬
‫او کرښې په‬
‫اړه‬
‫د امير عبدالرحمن‬
‫خان په واکمنۍ کې‬
‫لر او بر پښتانه‬
‫د غه ليک نه په يو څه بدلون سره له‬
‫‪009‬‬

‫خپل نوي خ پاره شوي ک تاب نه رااخلم چې‬

‫نللوم يللې دى "د افغانسللتان سياس لي او‬
‫ديپلوملللاتيکي تلللاريخ ‪ "١٠٩١-١١٦٧‬د‬
‫ماخذونو له ښودلو نه ډډه کوم‪.‬‬
‫امير عبدالرحمن چې په کال ‪ ١١١٩‬کې‬
‫واکمن شو‪ ،‬د افغانستان د ځينو اطرافي‬
‫سيمو خا نان د اف غان‪-‬انگ ليس د دو هم‬
‫ج نگ په نتي وه کې د پخ پل سرۍ په حال‬
‫کې وو‪ ،‬نو ام ير په او له در جه دې ته‬
‫توجه وکړه چې يو ټينگ مرکزي حکو مت په‬
‫پښو ودروي او په ټول افغانستان باندې‬
‫ن ېغ حاکم يت خ پور کړي‪ .‬په د غه و خت کې‬
‫د افغان ستان با ندنۍ اړي کې په شوې‬
‫موافقې سره د بر تانوي هند د حکومت له‬
‫الرې اجرا کېدلې او په نورو ټولو چارو‬
‫کې ام ير پوره خپ لواک و‪ ،‬نو ام ير د‬
‫خپ لې واکم نۍ له پي له په ت ېره له‬
‫افغان ستان نه د خ پل سيال تر بور غازي‬
‫مح مد ا يوب خان له ا ې ستلو نه ورو سته‬
‫د منظم پوځ د تنظيمولو‪ ،‬د مال ياتو او‬
‫عايللداتو د زيللاتولو او ټولولللو او د‬
‫يللاغي سلليمو د ايللل کولللو پلله مقصللد‬
‫پروگرامو نه اي ستل او په ټول قوت يې‬
‫عملي کول‪.‬‬
‫يو م هم پرو گرام دا و چې اف غان‬
‫لي‬‫لورې يقينل‬‫لوره پل‬‫لر پېښل‬
‫لي ان تل‬‫واکمنل‬
‫کړي‪ ،‬که څه هم ده تر ابا سين پورې‬
‫پ ښتانه د د ين او قو مولۍ پر بن سټ خ پل‬
‫گ ڼل‪ ،‬د د غه مق صد ل پاره يې په کال‬
‫‪ ١١١٦‬کې سپاه ساالر غالم ح ېدر څر خي‬
‫(يو سفزي) په م شرقي کې په مل کي او‬
‫پوځي ساحو کې په لوړ اخت يار سره د‬
‫خ پل واي سراى په تو گه وگو ماره‪ .‬سپاه‬
‫ساالر د شپږو کلو نو په مودې کې په‬
‫شلللينوارو‪ ،‬خوگيلللاڼيو‪ ،‬مومنلللدو او‬
‫کونړ يانو باندې د حکومت واکمني يقيني‬
‫کړه او په کال ‪ ١١٠٢‬کې يې خ پل لوى‬
‫پوځ په اسمار کې دېره کړ‪ .‬په دې مقصد‬
‫‪021‬‬

‫چې باجوړ‪ ،‬دير او سوات هم د حکومت تر‬

‫ني غې ادارې ال ندې راو لي‪ .‬تر د غه وخ ته‬
‫لديو او‬‫لې‪ ،‬اپريل‬‫له کرمل‬ ‫لت پل‬
‫لورې حکومل‬‫پل‬
‫وزير ستان کې هم ښه پرمخ تگ کړى و او‬
‫په وا ڼه کې يې يوه ن ظامي پو سته هم‬
‫ځاى پر ځاى کړې وه‪.‬‬
‫د بر تانوي ه ند حکو مت د با ندنيو‬
‫چارو وز ير سرمارتمر ډيور نډ د د غه‬
‫پرمختگ له امله اندې ښنه ښکاره کړه او‬
‫و يې و يل چې " موږ له تور غره نه تر‬
‫وزير ستان پورې د د غه اوږده سرحد په‬
‫اوږدو کې بد خبرو نه ترال سه کوو‪ ،‬کر مه‬
‫د امير تر گواښ ال ندې ده‪ ،‬اپريديان په‬
‫لړز نده حال کې دي او د ام ير ماموران‬
‫ورته وسلې ورکوي"‪ .‬ب يا نو د ‪ ١١٠٢‬کال‬
‫په جوالى کې د بر تانوي ه ند حکو مت‬
‫للو‬‫لله دغل‬‫للز ډاون پل‬‫للراى الرډلينل‬
‫وايسل‬
‫ع بارتونو سره ام ير ته خ بردارى ور کړ‬
‫"د بر تانيې حکومت به ستاسې د اف سرانو‬
‫نور وړا ندې تگو نه و نه زغ مي او نه به‬
‫تا سې واال ح ضرت پر ېږدي چې نوې پو ستې‬
‫جوړې کړئ يا هغه پوسته پ ياوړې کړئ چې‬
‫تاسې يې اوس په وزيرستان کې يا د دغه‬
‫م لک د سهيل په لور لرئ"‪ .‬دا ه غه و خت‬
‫و چلللې د برتلللانوي هنلللد حکوملللت د‬
‫افغان ستان له الرې په ه ند با ندې د‬
‫رو سيې د احت مالي ير غل د د فاع ل پاره‬
‫د "عل مي سرحد" په نا مه يوه طر حه‬
‫ايستلې وه چې د هغې له مخې د روسيې د‬
‫ير غل په و خت کې به د افغان ستان د‬
‫ه ندوکش خوا ته ټول ښارونه په چټ کۍ‬
‫سره ني سي او ه غو ته د چ ټک ر سېدلو‬
‫ل پاره با يد د سرحدي سيمو ستراتيويک‬
‫ځايو نه د دوى په الس کې وي‪ .‬د غه ټو له‬
‫مو ضوع د لي کوال په ک تاب کې په اوږد‬
‫ډول بيان شوې ده‪.‬‬
‫په ختي ځو يا لرو پ ښتنو با ندې ستر‬
‫احمد شاه د بر دران يو نوم اې ښى و‪ .‬د‬
‫‪020‬‬

‫سپاه ساالر په سروالۍ د اف غان پوځ‬

‫وړا ندې تگ د ه غو اړي کو په ر ڼا کې‬
‫پېژ ندل ک ېدلى شي چې بر دران يو له‬
‫افغانستان سره لرل‪ ،‬لکه چې دمخه وويل‬
‫شول‪ ،‬ام ير ع بدالرحمن دن نه په و طن کې‬
‫په ت ېره د ختي ځو پ ښتنو په سيمو کې د‬
‫نېغ حاکميت خپرولو او پ ياوړي کولو ته‬
‫ځير شو‪ .‬که څه هم دا کار گران و‪ ،‬خو‬
‫ام ير ور ته م نابع‪ ،‬و سيلې او ټين گه‬
‫اراده لر له‪ .‬دى پخپ له د ه غو له سيمو‬
‫او خل کو سره ب لد او ا شنا و‪ ،‬له ځي نو‬
‫سره يې ال د کورنۍ او شخ صي اړي کې هم‬
‫لرل‪ .‬دا چې ده د غه سيمې د حکو مت تر‬
‫نې غې ادارې ال ندې راو ستلې شوې‪ ،‬په دې‬
‫کې شک نه شته خو دا کار بې ستونزو‬
‫له‬
‫لان پل‬‫لېرعلي خل‬‫لر شل‬
‫له و‪ .‬د اميل‬‫لم نل‬
‫هل‬
‫واکم نۍ کې او له ه غه نه ورو سته د‬
‫رو سيې او انگ ليس امپرا تورۍ گانې د‬
‫افغان ستان په لور دم خه راتل لې او‬
‫پوځي اف سرانو يې له دېنه ډډه نه کوله‬
‫چې د اف غان اف سرانو د وړا ندې تگ م خه‬
‫وني سي‪ .‬په د غه حال کې اميرع بدالرحمن‬
‫دوهم اح مد شاه کېدلى نه شو‪ ،‬که څه هم‬
‫په ن ظامي م هارت او د تنظيمو لو په فن‬
‫کې له هغه نه کم نه و‪.‬‬
‫له ټو لو اطرا في سيمو نه ه غه سيمې‬
‫چې د افغان ستان په خ تيځ او سهيل کې‬
‫پرتې وې‪ ،‬د افغانستان ل پاره په خاص‬
‫ډول مه مې وې‪ .‬افغان ستان د يوه ه ېواد‬
‫په تو گه له د غې سيمې نه ه سک شوى و‪.‬‬
‫له لرغونې دورې نه راوروسته دلته هغه‬
‫خلک او سېدل چې نږدې ټول يې پښتانه وو‬
‫او هغللو للله سللتر احمدشللاه سللره د‬
‫افغان ستان په جوړو لو کې بر خه اخي ستې‬
‫وه او ځانونللله يلللې افغانلللان او د‬
‫له ډول‬‫لل‪ .‬د همدغل‬‫لابع گڼل‬
‫لتان تل‬‫افغانسل‬
‫اړي کو له الم له وه چې پ ښتنو د د غې‬
‫پرا خې سيمې دن نه کې مهاجرتو نه کړي‬
‫‪022‬‬

‫له‬
‫لو نل‬‫له مغولل‬ ‫له ډول لل‬‫لې پل‬‫دي‪ .‬د بېگلل‬
‫وروسته ديارلسمې پېړۍ کې ځينې قومونه‬
‫د ا بداليانو په گډون له د غې سيمې نه‬
‫تر ک ندهار او هرات پورې کوچ ېدلي دي‪.‬‬
‫په م خامخ لوري کې "د ديارل سمې او‬
‫شپاړ سمې پېړيو ترمېنځ ډېر شمېر پښتني‬
‫قومو نه له افغان ستان نه په ه غې سيمې‬
‫کې خ پاره شوي او ال ندې کړي يې دي چې له‬
‫اوس م هالي صوبه سرحد وال يت سره سمون‬
‫کوي"‪.‬‬
‫په دواړو خواوو د پ ښتني قومو نو‬
‫ل يږد رواج در لود‪ .‬هر و خت چې پ ښتانه‬
‫به د با ندنيو تر ف شار ال ندې رات لل يا‬
‫به خپ له د نو يو ملکو نو او ور شوگانو‬
‫په ل ټه ک ېدل‪ ،‬په دواړو خواوو به‬
‫کوچ ېدل‪ .‬دوى په ا صل کې د "پ خواني‬
‫پاراپللاميزاد"‪ ،‬غللور‪ ،‬اوکسللې يللا د‬
‫سليمان د غرو درو د ځايي او سېدونکيو‬
‫په تو گه له و يدي دورې نه راورو سته‬
‫دغسې مهاجرتونه کړي دي‪ ،‬خو دغه ختيځ‪-‬‬
‫سهيل سيمه يواځې د دوى ه ستوگنځي نه‬
‫وو له دوى سره نور خلک هم او سېدل‪ .‬په‬
‫مېنځنيو پېړيو کې دوى د افغانستان په‬
‫حللدود کللې دننلله همدغسللې کللړي دي‪.‬‬
‫افغان ستان په د غه و خت کې له ابا سين‬
‫نه تر هلم تد پورې غځ ېدلى ه ېواد و چې‬
‫ز ياتره او سېدونکي يې پښتانه وو چې په‬
‫لا‬
‫لوس )‪ (Paktues‬يل‬
‫له پکتل‬‫لې پل‬
‫وي لداگانو کل‬
‫پکهتاس )‪ (Pakthas‬او وروسته د (هېرودوت)‬
‫له خوا د پکتيک )‪ (Pactyic‬په نامله يلاد‬
‫شوي دي‪.‬‬
‫د افغانستان نوم په لومړي سر کې د‬
‫ه غه ه ېواد ل پاره په کار ېده چې له‬
‫ابا سين نه تر غز ني پورې غځ ېدلى و او‬
‫م ستونگ يې لوى ښار و او پ ښتانه پ کې‬
‫او سېدل‪ .‬په غا لب احت مال د غه ه ېواد و‬
‫چې ه يرودوت د "پکت يک ه ېواد" په نا مه‬
‫ياد کړى‪ .‬ه غه د غه ه ېواد " پاتې ه ند"‬
‫‪023‬‬

‫شمال ته ښودلى او خلک يې " په هنديانو‬

‫کې تر ټو لو زړور" معر قي کړي چې "د‬
‫باختر يانو په شان" يې ژو ند کاوه‪.‬‬
‫همد غه سيمه ورو سته د گ ندهارا بر خه‬
‫وه‪ .‬د يو نان پخوان يو تاريخ پو هانو‬
‫دغه خلک د (اسواکا) او (اسپه سيو) په‬
‫نومونو ياد کړي دي‪.‬‬
‫ل که چې دم خه وو يل شول‪ ،‬د خ پل و خت‬
‫افغان ستان په زيا ته ا ندازه پ ښتنو په‬
‫ت ېره د ختي ځو پ ښتنو په ملگر توب جوړ‬
‫کړى دى‪ .‬ورو ستيو له ستر احمد شاه سره‬
‫تللر اباسللين پللورې د افغانسللتان پلله‬
‫جوړولللو او د درانللي امپراتللورۍ پلله‬
‫تاسي سولو کې غ ټه بر خه اخي ستې وه‪ .‬له‬
‫احمد شاه نه وروسته ټولو اف غان واکمنو‬
‫دوى خ پل رع يت گ نل‪ ،‬نه يواځې له دې‬
‫له‬‫لانې پل‬‫لې دوى پښ لتانه وو‪ ،‬يل‬
‫المل له چل‬
‫پ ښتو‪ ،‬قو مولۍ‪ ،‬د ين‪ ،‬تاريخ او کل تور‬
‫کې سره يو وو‪ ،‬له ه غو سره يې د‬
‫هندوستان په ال ندې کولو کې ان تر دهلي‬
‫پورې ملگر توب کړى و‪ .‬سدوزي واکم نو‬
‫پېښور ال د خپل ژمي پاى تخت گرځولى و‪.‬‬
‫د اميرع بدالرحمن په ن ظر ابا سين د‬
‫افغانسلللتان ختيځللله پولللله وه چلللې‬
‫او سېدونکي يې "د خپل قوم او مذهب خلک‬
‫گ ڼل‪ .‬د دغو اړيکو بهرنۍ نښه دا وه چې‬
‫د سدوزيو په واکم نۍ کې او تر ه غه‬
‫ورو سته اف غان واکم نو او دا سې هم د‬
‫هغو د کورنيو نورو غړيو له دغو پښتنو‬
‫سره خې ښي او خپ لوي در لوده‪ .‬د ام ير‬
‫ع بدالرحمن مور‪ ،‬ن يا‪ ،‬دوه ماينې او د‬
‫ځي نو زام نو ښځې يې هم د ه مدغو پ ښتنو‬
‫نه وې‪ .‬د ام ير شېرعلي يوه ښځه د ق مر‬
‫جان په نا مه د سعادت خان موم ند لور‬
‫وه‪ .‬سعادت خان د موم ندو يو نوم يالى‬
‫خان ت ېر شوى دى او ام ير مح مد يع قوب‬
‫او غازي مح مد ا يوب د ه غه دد غې لور‬
‫زا من او د ده لم سيان وو‪ ،‬خو د اف غان‬
‫‪024‬‬

‫واکم نو د ضعف ټ کى دا و چې دوى په‬

‫ختي ځو پ ښتنو با ندې په ن ېغ ډول حکو مت‬
‫نه شو کولى‪ .‬د امير عبدالرحمن تر وخت‬
‫پورې ح کومتي طرز دا سې و چې اطرا في‬
‫سيمو ته يې داخلي ا زادي منلې وه‪ ،‬يا‬
‫مو بور وو ور ته دغ سې ازادي وم ني‪ .‬په‬
‫ت ېره د ختي ځو پ ښتنو سيمو ته چې خل کو‬
‫يې پخپلو چارو کې د حکومت نېغ حاکميت‬
‫ته غاړه نه اېښوده‪.‬‬
‫په ه غه سربېره ام ير ع بدالرحمن د‬
‫ختي ځو پ ښتنو په اړه تر خپ لو پخوان يو‬
‫(اسالفو) نه په بد حال کې و‪ .‬د واکمنۍ‬
‫په سر د خ برو په و خت کې د انگ ليس‬
‫سياسي استازي "ليپل گريفن" ورته وويل‬
‫چې ه غه سيمې چې د گ ندمک د تړون له‬
‫م خې له افغان ستان نه بي لې شوې دي‪،‬‬
‫افغان ستان ته به بېر ته پرې نه ښوولې‬
‫شي‪.‬ام ير ع بدالرحمن په ه غه و خت کې څه‬
‫چې څه‬ ‫و نه و يل‪ ،‬مم کن د دې ل پاره‬
‫و خت يې خ پل حکو مت ټي نگ کړى وي د‬
‫سيا سي مانورۍ ل پاره الر خال صه وي‪،‬‬
‫ل که چې د م خه ول يدل شول د غازي مح مد‬
‫ا يوب له شړلو نه ورو سته د ه ېواد په‬
‫ختي ځه بر خه کې يې خ پل پ ياوړى او‬
‫نامتو جنرال غالم حېدر خان څرخي مامور‬
‫کړ‪ ،‬خو شينوارو ان تر کال ‪ ١١٠٢‬پورې‬
‫ټينگ مقاومت وکړ او له لسو کالو ډغرو‬
‫وه لو نه ورو سته حکو مت ته ت سليم شول‪.‬‬
‫تللر همدغلله مهاللله پللورې نللور مهللم‬
‫بغاوتو نه په و طن کې هم خ پل شوي وو‪.‬‬
‫سپاه ساالر چې خ پل پوځ ا سما ر ته‬
‫ور ساوه‪ ،‬په دې هي له و چې باجوړ او‬
‫نورې سيمې به هم ال ندې کړي‪ ،‬خو په دغه‬
‫و خت کې چې د ه ند بر تانوي حکو مت په‬
‫ا صطالح د "عل مي سرحد" طرح تکمي له کړې‬
‫وه‪ .‬د سپه ساالر وړاندې تگ ته خنډ شو‬
‫او ب يا يې د ډيور نډ توا فق ل يک په‬
‫امير باندې تحميل کړ‪ .‬که د هند حکومت‬
‫‪025‬‬

‫د افغان ستان د پرمخ تگ په مخ کې خ نډ‬

‫شوى نه واى‪ ،‬ام ير ع بدالرحمان د سپاه‬
‫ساالر په ه مت او تدبير سره آن تر‬
‫پې ښور پورې د بر دران يو په سيمو‬
‫با ندې د افغان ستان حاکم يت خ پراوه چې‬
‫د ام ير دو ست مح مد په و خت کې د کا بل‬
‫تر ا دارې الندې وې‪.‬‬
‫د ډيور نډ توا فق ل يک سره سره ام ير‬
‫له ن ظامي اړخ نه پر ته په نورو ساحو‬
‫کې په بردران يو کې دپ خوا په شان د‬
‫خ پل ن فوذ خپرو لو ته دوام ور کړ‪ .‬ډ ېر‬
‫هياتو نه‪ ،‬و سلې او پې سې يې ورا ستولې‬
‫او د ج هاد روح يه يې پ کې پ ياوړې کړه‬
‫وه‪ .‬له ب لې خوا د د غو ټو لو قومو نو‬
‫جر گې به په پر له پ سې ډول کا بل ته‬
‫تل لې او هل ته به يې ه غه ته د خ پل ا‬
‫م ير په صفت د اطا عت و عدې ور کولې‪.‬‬
‫ام ير به له دوى سره په ن گه پ ښتو کې‬
‫غورې کولې‪ ،‬خوږې تر خې به يې ور ته‬
‫وي لې او په دې ډول يې تر مر گه پورې‬
‫له ه غو سره د افغان ستان اړي کې ټين گې‬
‫ساتلې وې‪.‬‬
‫‪026‬‬

‫د ډيورنډ توافق‬
‫ليک يا‬
‫د‪ ١١٠٧‬کال د کابل‬
‫(‪)1‬‬
‫کانونش‬
‫لک )‪ (Agreement‬د‬
‫لډ توافلق ليل‬
‫د ډيورنل‬
‫ه ند بر تانوي حکو مت د ‪ ١١٠٩‬ل سيزې د‬
‫وړا ندې تگ سيا ست زېږ نده دى‪ .‬د د غه‬
‫سيا ست م هم ټ کي تش په نا مه "عل مي‬
‫سرحد" و چې د ه غه له م خې په ه غه حال‬
‫کې چې رو سيه د ه ند په لور رادم خه‬
‫ک ېږي يا د ام ير ع بدالرحمن په مړي نې‬
‫سره دن نه په افغان ستان کې و ضع گډه‬
‫وډه کېږي‪ ،‬د کا بل‪ ،‬غزني‪ ،‬کندهار ليکه‬
‫به په چټ کۍ سره په ن ظامي پوځ سره‬
‫ون يول شي‪ .‬د د غه وړا ندې تل لو سيا ست‬
‫عم لي کول حت مي کو له چې ه غه کوتلو نه‬
‫او الرې تر کن ټرول ال ندې ون يول شي چې‬

‫‪ - ١‬د غه ليک نه ز ما د يوه نوي ا نگر ېزي ک تاب‬

‫"د افغان ستان سيا سي او ديپلو ماتيکي تاريخي‬
‫‪ "١٠٩١-١١٦٧‬د برل خپرو نې موس سه‪ ،‬ل يدن‪ ،‬ل ندن‬
‫‪ ٢٩٩٦‬يوه وړه برخه ده‪ .‬دغه ک تاب په کا بل کې‬
‫د شاه مح مد په ک تاب پ لورنځي کې په ارزا نه‬
‫ب يه ترال سه ک ېدلى شي‪ .‬زه دل ته د د غې ليک نې د‬
‫ما خذونو له ښوولو نه ډ ډه کوم‪ .‬په دې چې هغه‬
‫نزدې ټول له ا صل سرچينو يانې له ار شيفي‬
‫م نابعو نه اخيستل شوي او پښتو لوستونکي ورته‬
‫په ع مومي ډول اړت يا نه لري‪ ،‬م گر ه غوى چې‬
‫غواړي په مو ضوع کې تحق يق و کړي‪ ،‬په ه غه حال‬
‫کې به ښه دا وي چې مو ضوع په ا صل ک تاب کې‬
‫وک تل شي‪ .‬دا به هم گ ټوره وي چې کوم څوک د غه‬
‫ټول ک تاب په پښتو واړوي‪ ،‬په دغه ک تاب کې هغه‬
‫پې ښې ب يان شوې چې د معا صر افغان ستان په‬
‫جوړېدلو باندې يې اثر لرلى دى‪.‬‬
‫‪027‬‬

‫"عل مي سرحد" ته ر سېږي‪ .‬د غه سيا ست دا‬

‫هم الزمه کوله چې پر هغو قومونو باندې‬
‫کن ټرول وي چې د ه غو په سيمو کې د غه‬
‫کوتلو نه وا قع دي او د ه غو په اړه د‬
‫سياسي کنټرول توويزونه وشي‪ .‬دغو ټولو‬
‫الز مه کو له چې له افغان ستان سره د‬
‫هندو ستان سرحد وټا کل شي‪ .‬د د غه مق صد‬
‫ل پاره د بر تانوي ه ند حکو مت له ام ير‬
‫ع بدالرحمن سره ډ ېر ليکو نه مباد له‬
‫کړل‪ .‬په عېن حال کې چې ه غه يې په‬
‫ډېللرو نللورو وسلليلو سللره تللر درونللد‬
‫فشارونو الندې ونيوه‪.‬‬
‫د ف شارونو له ډ لې نه يو د او سپنې‬
‫پلله واردولللو بانللدې بنللديز و چللې‬
‫افغان ستان د هزاره جات په ج نگ کې د‬
‫توپو نو جوړو لو ل پاره ور ته سخته‬
‫اړت يا لر له‪ .‬دا سې هم د ه ند بر تانوي‬
‫حکومت په هندوستان کې نو رجن گي لوازم‬
‫او مه مات قېد کړل چې امير له اروپايي‬
‫هېوادو نو څ خه په ب يه اخي ستي وو‪ .‬د‬
‫ه ند واي سراى لي نز ډون ال ح تى ام ير ته‬
‫وړا نديز و کړ چې په کا بل کې د ج نرال‬
‫فر يدريک را برټس په سروالۍ د يوه لوى‬
‫ن ظامي ه يات هر ک لى و کړي‪ .‬را برټس د‬
‫اف غان‪ ،‬انگ ليس په د و هم ج نگ کې په‬
‫کا بل کې دانگليسي قوتونو سر قوماندان‬
‫او په د غه و خت کې د هندو ستان لوى‬
‫درستيز و‪ .‬امير د دغه وړانديز په اړه‬
‫څرگ نده کړه چې " ما د غه و ضع بحرا ني‬
‫وليد له چې په کا بل کې لس زره ع سکرو‬
‫ته د مېلمنو په شان هر کلى وکړم او د‬
‫يو لک ع سکر‬ ‫ه غو د هر ک لي ل پاره‬
‫تيار کړم"‪.‬‬
‫په پاى کې واي سراى لي نز ډون ام ير‬
‫ته اخ طار ور کړ چې "دا به الز مه وي چې‬
‫فې صله و شي چې کومې سيمې د افغان ستان‬
‫د سلطنت بر خې دي او کومې نه دي"‪ .‬د‬
‫بر تانوي ه ند حکو مت دم خه وړا نديز کړى‬
‫‪028‬‬

‫و چې " يوه لي که به وټا کل شي او ا عالم‬

‫به شي چې له ه غې نه ا خوا به د ام ير‬
‫صالحيت نه چلېږي او که د اف غان پوځ له‬
‫هغې نه اخوا واوړي‪ ،‬په زوره به بېرته‬
‫په شا کړل شي‪ .‬د غه لي که به په د غه‬
‫ډول په ن ښه شي چې ا سمار‪ ،‬چا غه او‬
‫وا ڼه به ترې نه بې لوي"‪.‬دا ه غه و خت و‬
‫چې د سپاه ساالر غالم ح ېدر په م شرۍ‬
‫اف غان پوځ په ا سمار کې د ېره شوى و‬
‫او پرو گرام يې دا و چې اول به باجوړ‬
‫او ورو سته نورې سيمې د افغان ستان د‬
‫تر نې غې ادارې ال ندې راو لي‪ .‬ل که ه سې‬
‫چې شينوار‪ ،‬مومند او کونړ يې د حکومت‬
‫تر نېغې ادارې الندې راوستې وې‪.‬‬
‫اميللر عبللدالرحمن د وايسللراى للله‬
‫اخ طار سره سره له ځا يه نه ښورېده او‬
‫په ډ ېر م هارت سره يې موضوع ځنډوله‪ .‬د‬
‫ه ند حکو مت په ‪ ١١١١‬کې له ا م ير نه د‬
‫لومړي ځل ل پاره غو ښتي وو چې په‬
‫کا بل کې يو بر تانوي ه يات د ه مدغې‬
‫مو ضوع ل پاره وم ني‪ .‬ام ير د انگ ليس‬
‫ه يات منلو ته هغه وخت غاړه کېښوده چې‬
‫د رو سيې پوځ د افغان ستان په خ تيځ‬
‫شمال کې د پامير په بر خه کې ‪ ١١٠٩‬په‬
‫ل سيزې کې پخ پل پرمخ تگ پ يل کړى و او‬
‫رو سيې له بر تانيې نه وغو ښتل چې ام ير‬
‫دې د تش په نا مه ‪ ١١٣٧‬کال توا فق ل يک‬
‫له م خې ه غه سيمې پر ېږدي چې د ا مو ښي‬
‫خواته په شمال کې پرتې دي‪.‬‬
‫واقع يت دا و چې په د غه کال کې د‬
‫روسيې او بر تانيې ترمېنځ د افغانستان‬
‫د شمالي پولې په اړه يو پو هاوى شوى‬
‫و‪ ،‬نه دا چې توا فق ل يک ال سليک شوى و‬
‫او د ه غه له م خې رو سيې من لې وه چې د‬
‫بدخ شان وال يت د افغان ستان بر خه ده‪.‬‬
‫بدخ شان له ج نوب نه تر شمال پورې ه غه‬
‫عال قې وې چې د پن وه له رود نه شمال‬
‫خوا ته آن د مر غاب يا اځ سوتر سين‬
‫‪029‬‬

‫پورې غځېدلې وې او افغانستان لس کا له‬

‫دمخه تر هغه يانې په کال ‪ ١١١٢‬کې هغه‬
‫تر خ پل کن ټرول ال ندې راو ستې او يوه‬
‫ن ظامي پو سته يې په لوى پامير کې آن‬
‫په سرمه تاش يا سومه تاش نومي ځاى کې‬
‫ځاى پر ځاى کړې وه‪ .‬ام ير چې په دې‬
‫ډول د روسيې تر ف شار ال ندې هم را غى‪ .‬د‬
‫وايسراى د غوښتنې له مخې يې په کا بل‬
‫کې د سر ماتمر ه نري ډيور نډ په م شرۍ‬
‫يو وړو مل کي ه يات وما نه او د ‪١١٠٧‬‬
‫لې اول د‬ ‫لمه يل‬‫له دولسل‬‫لومبر پل‬
‫لال د نل‬‫کل‬
‫افغان ستان د خ تيځ شمال په اړه يو‬
‫توا فق ل يک ال سليک کړ او ب يا يې د‬
‫افغان ستان د خ تيځ ج نوبي په اړه په‬
‫اوو مادو ک د ډيور نډ د توا فق ل يک په‬
‫اړه ورسره روغه جوړه وکړه‪ .‬دغه توافق‬
‫ليللک د ‪ ١١٠٧‬کللال د کابللل کللانونش‬
‫)‪ (Convention‬هم نومول شوى دى‪.‬‬
‫د بر تانوي ه ند حکو مت دوړا ندې تگ‬
‫سيا ست په ا صل کې "عل مي" نه‪ ،‬بل کې‬
‫"پرمخت يايي" و چې ماه يت يې پراخت يايي‬
‫او د ت سلط خ پرول وو‪ .‬په وا قع کې د غه‬
‫نوى "علمي سرحد" سياست د برتانو يانو‬
‫د ه غه سيا ست اړول شوى شکل و چې له‬
‫امير شېرعلي خان سره په جنگ واوښت چې‬
‫وي ليم تروس ډ ېل د ه غه په اړه ليک لي‬
‫چې "عل مي سرحد د ز ياترو وړا ندې تگ‬
‫سياست پلو يانو ته د هغوى د اصلي موخې‬
‫ل پاره يوه موقتي پرده وه‪ ،‬که حکو مت‬
‫لې‬
‫لوبي برخل‬ ‫لايي جنل‬‫لتان د نيمل‬‫د افغانسل‬
‫نيول ومني ب يا به يو وخت د ټول (ملک)‬
‫ضميمه کول تح مل کړي"‪ .‬له ه مدې ال مه و‬
‫چې ه غه دليلو نه چې د ه غو له م خې د‬
‫وړا ندې تگ د سيا ست ت وويز ون يول شو‪،‬‬
‫قانع کوونکى نه و چې ه غه د ج نوب په‬
‫لور د رو سيې پرمخ تگ يا د ام ير مړي نه‬
‫وه‪ .‬رو سيې په ‪ ١١٣٧‬کې افغان ستان تر‬
‫خپل نفوذ نه دباندې ساحه اعالم کړې و‪،‬‬
‫‪031‬‬

‫ورو سته له ه غه چې رو سيې په کال ‪١١١٤‬‬

‫کې پنوده له افغانستان نه ونيوله‪ ،‬په‬
‫تېره وروسته هغه چې د افغانستان پولې‬
‫د هغې له مستعمرو سره حد بندي شوې او‬
‫په کال ‪ ١١٠٢‬کې د افغان ستان ټو له‬
‫پوله د هغې له تابع ه ېواد ب خارا سره‬
‫لئلې د‬‫لوبې" مسل‬‫لترې لل‬‫لوه‪ ،‬د "سل‬
‫لمه شل‬‫سل‬
‫رو سيې او بر تانيې ترمېنځ سره فې صله‬
‫شوې چې ه غه د دوى ترمېنځ د مېنځ نۍ‬
‫ا سيا د ال ندې کو لو سابقه وه‪ .‬د د غې‬
‫لوبې په پاى ته ر سېدلو سره د نړۍ په‬
‫د غې پرا خې سيمې کې د يو ډول دو ستۍ‬
‫ف ضا جوړه شوه‪ .‬په دا سې حال کې چې دا‬
‫سمه ده چې د د غې ف ضا له تول يد سره‬
‫سره د دوى ترمېنځ بې اعت مادي مو جوده‬
‫وه‪ ،‬په وا قع کې د رو سيې له خوا د‬
‫افغان ستان له الرې په ه ند با ندې ير غل‬
‫کول که ناممکن نه و‪ ،‬بېخي سخت و‪ ،‬ځکه‬
‫چې افغان ستان د يوه پ ياوړي دو لت او‬
‫لوى منظم پوځ خاو ند و او شاته يې د‬
‫يرغلگرو پر ضد يو قوي ملت والړ و‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک متن ښېي چې‬
‫د ه غه مق صد "‪ ...‬د دوى (د ا فغان ستان‬
‫او بر تانوي هند حکومت) د نفوذ د ساحو‬
‫ټا کل دي" چې ه غه به په بدخ شان کې د‬
‫بروغيل له کوتل نه د پارس تر کوه ملک‬
‫سياه پورې د يو نيم زر ميلو په اوږدو‬
‫کې د ه غې نق شې له م خې د لي کې ک ښل وي‬
‫چې برتانو يانو جوړه کړې وه‪ ،‬ل که چې‬
‫زل مي گ لزار وا يي "د ډيور نډ په توا فق‬
‫ليک کې د پولې دغسې کلمه نه شته چې د‬
‫ډيورنډ کرښه تعريف کړي‪ ،‬د هغه پر ځاى‬
‫دا يوه داغ سې کر ښه ده چې و ښېي چېر ته‬
‫د ام ير ن فوذ ختم ک ېږي او بر تانوي‬
‫نفوذ محدوديت پېدا کوي"‪.‬‬
‫مؤ لف سراوالش که رو ال تر ه غه هم‬
‫مشخص گړېدلى دى‪ .‬دى ليکي چې "‪ ...‬دغه‬
‫توا فق ل يک د غه کر ښه د هندو ستان د‬
‫‪030‬‬

‫پولې په شان نه ده ب يان کړې‪ ،‬بل کې‬

‫هغه يې د امير د سلطنت د سرحد په شان‬
‫ښودلې او ه غه کر ښه يې ښوولې چې هېڅ‬
‫خوا به له هغې نه په ا غاړه کې مداخله‬
‫نه کوي"‪.‬‬
‫د غه مف هوم د توا فق ل يک په متن کې‬
‫ال ښه څرگ ند دى چې وا يي "د ه ند حکو مت‬
‫به هېڅ وخت په هغو سيمو کې مداخله نه‬
‫کوي چې له د غې کر ښې نه ا غاړه په‬
‫افغان ستان کې پر تې دي"‪.‬دا سې هم ام ير‬
‫مواف قه کوې چې "‪ ...‬ه غه به هېڅ و خت‬
‫پلله سللوات‪ ،‬بللاجوړ يللا چتللرال کللې د‬
‫ارنوايې يا با شکل درې په گډون مداخله‬
‫و نه کړي"‪ .‬خو ام ير د وز يرو د م لک له‬
‫ډ ېرو بر خو او د داور او چاغې له وړو‬
‫عالقو نه تېر شو‪ ،‬په داسې حال کې چې د‬
‫ه ند حکو مت مواف قه و کړه چې د وز يرو د‬
‫م لک د بر مل عال قه به افغان ستان ته‬
‫پر ېږدي‪ .‬پر د غو سربېره دواړو خواوو‬
‫په يو څو وړو ټکو سره جوړه وکړه او د‬
‫ه ند حکو مت ومن له چې افغان ستان ته به‬
‫هر کال شپږ ل که رو پۍ نوره مر سته هم‬
‫ور کوي‪ .‬د ه ند حکو مت په کال ‪ ١١١٧‬کې‬
‫من لې وه چې څن گه چې د ج نگ په نتي وه‬
‫کې افغان ستان وران شوى او حکو مت او‬
‫پوځ يې له مېن ځه تل لى‪ ،‬د حکو مت او د‬
‫پوځ د پياوړت يا ل پاره يې افغانستان‬
‫ته د کال دولس لکه روپۍ مرستې ورکولو‬
‫موافقه کړې وه‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک له اهم يت‬
‫سره سره‪ ،‬د دغ سې مو ضوع په اړه اف غان‬
‫سندونه له مېن ځه تل لي دي‪ .‬يا له‬
‫مېن ځه وړل شوي دي‪ ،‬که څه هم د خ برو‬
‫په به ير کې يو من شي د پردې شاته د‬
‫مذاکرو ثبتولو ل پاره کښېنول شوى و‪،‬‬
‫حتى هغه ر ساله چې هغه وخت د امير ا و‬
‫ډيور نډ د خ برو په هک له خ پره شوې وه‪،‬‬
‫هم ال درکه ده‪ .‬سراج التواريخ چې رسمي‬
‫‪032‬‬

‫تاريخ دى‪ ،‬يوازې د ځي نو ه غو م شرانو‬

‫او دربار يانو دغو نډې جر يان ليک لى چې‬
‫په کا بل کې وو او د توا فق ل يک له‬
‫کېدلو نه وروسته سره غونډ شوي وو‪.‬‬
‫اميرع بدالرحمن د غې غو ڼدې ته په‬
‫خ طاب کې وو يل چې په د غه و خت کې هر‬
‫م لت د دو ستانو او ات حاديو په ل ټه کې‬
‫دى‪ ،‬د دښللمنانو پلله مقابللل کللې او‬
‫افغا نان د ده تر م شرۍ ال ندې نېکمر غه‬
‫دي چې يو ښه دوست يې پېدا کړى دى‪ .‬ده‬
‫دا هم وو يل چې ب له چاره نه وه‪ ،‬م گر‬
‫دا چې د بر تانيې پر حکومت اعت ماد وشي‬
‫چې غواړي افغان ستان په و سلو او پې سو‬
‫سره پ ياوړى کړي‪ .‬امير د توافق ليک په‬
‫له‬
‫لم پل‬‫له هل‬‫لد او هغل‬‫لم وغږېل‬
‫لر کل‬
‫اړه ډېل‬
‫ناڅرگ ند ډول‪ .‬يواځې د وز يرو په اړه‬
‫( په وا قع کې د وز يرو د غ ټې بر خې په‬
‫اړه) يو څه په مشخص ډول وگړېد او ويې‬
‫و يل چې دى ځ که ترې نه ت ېر شو چې دده‬
‫خ برو ته يې غوږ نه ن يوه‪ .‬م شرانو او‬
‫دربار يانو د اع تراض اواز جگ نه کړ‪،‬‬
‫يواځې دو مره يې ووي لو چې دوى به هره‬
‫ه غه مواف قه وم ني چې د دوى بر حق پا چا‬
‫يې له باندينو قدرتونو سره کوي‪ .‬داسې‬
‫هم دوى ام ير ته ډاډ ور کړ چې څن گه چې‬
‫دوى د مح مدزيانو د واکم نۍ په ت ېرو‬
‫ات يا کلو نو کې خدمت کول په م يراث‬
‫وړي‪ ،‬دوى حا ضر دي چې خ پل ځانو نه د‬
‫هغه لپاره قربان کړي‪.‬‬
‫د ډيورنللډ توافللق ليللک يللواځې او‬
‫يواځې دام ير کار و‪ .‬په کو لو کې يې‬
‫ه غه له م شرانو يا ح تى له دربار يانو‬
‫يا م شاورانو سره هم سال م شوره و نه‬
‫کړه‪ .‬ډيور نډ په دې اړه په م شخص ډول‬
‫گړ ېدلى‪ .‬په ل ندن کې يې په ا سيايي‬
‫ټول نه کې (‪ ١٠٩٣‬کال د نومبر په ‪ ٦‬مه‬
‫په يوې وي نا کې ښکاره کړه چې "ه غه‬
‫(اميللر) خبللرې يللواځې پخپللله وکللړې‪،‬‬
‫‪033‬‬

‫وز يران يې م حض صفر وو‪ ،‬بې له دې چې‬

‫ډ ېر ووړ صالحيت يا م سووليت و لري‪ ،‬ه غه‬
‫ته خپل فکر معلوم و او له هې چا نه يې‬
‫مرسته ونه غوښتله"‪ .‬تعوب په دې کې دى‬
‫چې دا ه غه و خت و چې ام ير د ن قرس له‬
‫امله په تکليف و‪ ،‬لکه چې ډيورنډ وا يي‬
‫"‪ ...‬ه غه په سختۍ سره تگ کولى شو او‬
‫په ام سا به يې ډډه کو له"‪ .‬ل که چې‬
‫پللورتنۍ وينللاوې ښللېي ا ميللر خپلللو‬
‫دربار يانو ته د هغو شرايطو او باندني‬
‫ف شار په اړه وغږ ېد چې نتي وه يې د غه‬
‫توافق ليک شو‪.‬‬
‫دا مهمه ده چې په پام کې ونيول شي‬
‫چې د غه توا فق ل يک د يوه حک مران او د‬
‫با ندني قوت د يوه مامور ترمېنځ و شو‬
‫او ه غه تړون نه و‪ .‬که ه غه تړون واى‪،‬‬
‫له د‬‫لره بل‬‫لتازيتوب سل‬‫له اسل‬
‫لونو پل‬‫د ولسل‬
‫دواړو خواوو د ول سي لوړو ار گانونو د‬
‫ه غه تاي يد کړى واى‪ .‬په دغ سې سترې‬
‫مو ضوع کې لږ تر لږه د افغان ستان د‬
‫مشرانو ر ضايت ته اړينه وه‪ .‬دا سمه ده‬
‫چې ام ير اف غان م شران او دربار يان‬
‫راوغوښللتل‪ ،‬خللو هغللوى پخپللله د هغلله‬
‫انت خاب او په شمېر کې لږ وو او په‬
‫کابل کې او سېدل‪ .‬هغو ته يې له هغه څه‬
‫نه چې پېښ شوي وو‪ ،‬يو څه وو يل خو د‬
‫ه غو ن ظر يې د مو ضوع په اړه هېڅ و نه‬
‫غوښته‪ ،‬نو ځکه هغه څه چې هغوى په دغې‬
‫مو قع کې وو يل په مو ضوع پورې يې اړه‬
‫نه درلوده او هغه هم غېر واقعي وو‪ .‬د‬
‫ام ير له و ېرې چې په "و سپنيز ام ير"‬
‫ياد يده‪ ،‬ه غو نه شو کولى د توا فق ل يک‬
‫مخال فت و کړي‪ ،‬خو دا چې خ پل ژو ند په‬
‫خطر کې وا چوي‪ .‬ال مهمه دا ده چې اف غان‬
‫مشرانو او دربار يانو د دغسې ک سانو په‬
‫لدزيانو د‬ ‫لې "د محمل‬
‫لړ چل‬‫للوک وکل‬‫لان سل‬
‫شل‬
‫واکم نۍ په و خت کې يې خدمت او اطا عت‬
‫په ميراث وړى وي" نه د خلکو د استازو‬
‫‪034‬‬

‫په شان‪ .‬په نتي وه کې ه غوى د دې پر‬

‫ځاى چې د ه ېواد او و لس په ارت باط له‬
‫توا فق ل يک نه وغږ ېږي‪ ،‬د دې ل پاره‬
‫ت يارى و ښود چې حا ضر دي ځانو نه د ه غه‬
‫د خدمت په الر کې قربان کړي‪.‬‬
‫له‬
‫له ي لوازې دغل‬ ‫لې نل‬‫لت دا دى چل‬‫حقيقل‬
‫م شران او دربار يان وير ېدل‪" ،‬و سپنيز‬
‫ام ير" هم وير ېده‪ ،‬ه غه له رو سانو نه‬
‫وير ېده‪ ،‬له برتانو يانو نه وير ېده او‬
‫تر څه حده له خپ لو خل کو نه هم‬
‫ويرېللده‪ .‬روسلليې او د برتللانوي هنللد‬
‫حکو مت دواړو ه غه تر ف شار ال ندې ن يولى‬
‫و‪ ،‬ل که ه سې چې د م خه و يل شوي‪ ،‬د‬
‫توافق ليک د کولو ل پاره د هندوستان‬
‫وايسراى له ‪ ١١١١‬نه تر هغه وخته پورې‬
‫ام ير تر ف شار ال ندې ن يولى و‪ ،‬په دا سې‬
‫حال کې چې رو سيې د ‪ ١٠٠٩‬په ل سيزې کې‬
‫په لوى پامير کې په پ خل وړا ندې تگ‬
‫سره په سرمه تاش کې د اف غان ن ظامي‬
‫پوسللته للله مېنځلله وړې وه او پخپللله‬
‫افغان ستان ته يې هم خ طر پېښ کړى و‪،‬‬
‫حتى هغه وخت چې ډيورنډ په کا بل کې و‪،‬‬
‫"د روسيې د جنگ وزير زوى واناوسکي په‬
‫له‬
‫لغنان تل‬ ‫لوه شل‬‫لوه وړه قل‬‫لدانۍ يل‬ ‫قومانل‬
‫ننوت له او د پرمخ تگ ا جازه ور ته ور نه‬
‫کړل شوه‪ .‬فېرونه سره مبادله شول"‪.‬‬
‫د همدغه خطر له ا مله و چې امير د‬
‫برتللانيې فشللار تلله تسللليم شللو او د‬
‫ډيور نډ توا فق ل يک يې وما نه‪ .‬په دې‬
‫لره د‬‫لو سل‬‫له هغل‬‫لې پل‬‫له ش لرايط چل‬
‫ډول هغل‬
‫ډيورنډ توافق ليک ممکن شو‪ ،‬تر هغو نه‬
‫ډېر ويروونکى و چې په نولسمې پ ېړۍ کې‬
‫لاتوانو اس ليايي‬ ‫لايي او نل‬‫لوي اروپل‬ ‫د قل‬
‫هېوادونو ترمېنځ د تسليمي تړونونو په‬
‫نا مه ک ېدل"‪ .‬پر ه غه سربېره که څه هم‬
‫ام ير ع بدالرحمن د "او سپنيز ام ير" په‬
‫نا مه ياد يده‪ ،‬هغه له خپلو خلکو نه هم‬
‫وير ېده‪ ،‬ځ که چې ه غه د و طن په يوې‬
‫‪035‬‬

‫پرا خې سيمې با ندې له خپ لې واکم نۍ نه‬

‫ت ېر شوى و‪ ،‬ه غه د دې حق نه در لود چې‬
‫دغ سې و کړي که څه هم ه غه د ه غو واک من‬
‫و‪ .‬د ه مدغې و ېرې له ام له و چې ام ير‬
‫ع بدالرحمن ه غوى د ډيور نډ د ه يات له‬
‫مق صد نه بېخ بره ساتلي وو ل که چې‬
‫ډيور نډ وا يي‪ ...." :‬د ه يات ر ښتياني‬
‫هدفو نه چې تر ه غو پورې [د توا فق ل يک‬
‫تر کو لو پورې] پټ ساتل شوي وو" د‬
‫ام ير له خوا څرگ ند شول‪ .‬په دې ډول د‬
‫امير وېره واقعي عامل و چې دغه توافق‬
‫ليک يې په پاى کې ممکن کړ‪.‬‬
‫اف غان تاريخپوه مير غالم محمد غ بار‬
‫په ح قه وا يي چې ((ام ير ع بدالرحمن‬
‫"ف قط در سايه تهد يد و تل بيس انگ ليس‬
‫[مواف قت نا مه ديورند را] چشم پت ام ضا‬
‫ن مود و م سووليت ع ظيم تاريخ را براى‬
‫همي شه در گردن خود گر فت"‪ .‬د غه " لوى‬
‫تاريخي مسووليت" کله چې دا په نظر کې‬
‫ونيول شي چې هغه کوښښ ونه کړ د توافق‬
‫ل يک د اعت بار موده و ټاکي‪ ،‬ال ډېر ېږي‪.‬‬
‫په هغه سربېره ډيورنډ امير وغوالوه‪ .‬د‬
‫ه غه له خوا په متن کې د " نه مداخلې"‬
‫د کل مې ن يول د تش په نا مه عل مي سرحد‬
‫د ماه يت په مخال فت و‪ .‬تر ه غه ال جدي‬
‫خ بره دا ده چې ډيور نډ ام ير ته يا‬
‫غل طه نق شه وړا ندې کړې وه يا ام ير په‬
‫ه غې نه پوه ېده‪ ،‬ځ که چې ه غه "‪ ...‬د‬
‫ه غې لي کې په ټو لو نتي وو چې په نق شه‬
‫کې ک ښله شوې وه‪ ،‬نه پوه ېده" او "د‬
‫ه غو جزي ياتو له من لو نه يې ډډه و کړه‬
‫چې په نقشه کې ښوول شوي وو"‪.‬‬
‫تر دغو ټولو مهمه دا ده چې امير د‬
‫توافق ليک فارسي متن ال سليک نه کړ‪ ،‬که‬
‫څه هم ډيورنډ ال سليک کړى و‪ .‬د امير په‬
‫د غه ان کار سره د توا فق ل يک په ا ړه‬
‫اسا سي ټ کي رادم خه ک ېږي‪ .‬ام ير چې د‬
‫توافق ليک فارسي متن ال سليک نه کړ‪ ،‬په‬
‫‪036‬‬

‫ي قين سره و يل ک ېدلى شي چې ه غه به د‬

‫ه غه انگر ېزي متن نه وي ال سليک کړى‪،‬‬
‫ځکه چې هغه په انگرېزي نه پوهېده‪ ،‬په‬
‫د غه حال کې و يل ک ېدلى شي چې ډيور نډ‬
‫به ام ير ته انگر ېزي متن په فار سي کې‬
‫وي لى وي‪ ،‬ځ که چې ه غه په فار سي روان‬
‫گړ ېدلى شو‪ ،‬نو که ام ير د توا فق ل يک‬
‫دواړه متنونه په انگرېزي او فارسي کې‬
‫ال سليک کړي نه وي‪ ،‬په د غه حال کې د‬
‫مو جود تواځ ل يک اعت بار تر پو ښتنې‬
‫الندې راځي‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک بې اعت بار‬
‫توب په ال ندې واقعيتو نو سره نور هم‬
‫پ ياوړى ک ېږي‪ .‬د غه واقعيتو نه د نق شې‬
‫له م خې په ساحه کې د لي کې د په ن ښه‬
‫کو لو په و خت کې په ډا گه شول چې د‬
‫ډيور نډ کر ښې په نا مه ياده شوه‪ .‬د‬
‫با شگل يا باز گل درې م ثال يې يو دى‪.‬‬
‫د غه دره له ا سمار نه تر بدخ شان پورې‬
‫ا وږده پر ته ده‪ .‬ام ير د نق شې دپا سه‬
‫ليک لي وو‪ ،‬بې له دې چې ال سليک کړى يې‬
‫وي چې د با شگل دره د افغان ستان بر خه‬
‫ده‪ ،‬په دا سې حال کې چې ه غه د توا فق‬
‫ليک په انگرېزي متن کې د بر تانوي ه ند‬
‫په ن فوذي ساحې کې ښوولې شوې ده‪ .‬ک له‬
‫چې د غه کر ښه په کال ‪ ١١٠٦‬کې په ن ښه‬
‫کېد له‪ ،‬ام ير پخپ لې اد عا ټي نگ ودر ېد‬
‫او د هندو ستان واي سراى الرډ ايل گين د‬
‫هغه اد عا ومنله او وې ويل چې‪" :‬دا له‬
‫بده مرغه يوه تېروتنه وه"‪ .‬بله موضوع‬
‫د موم ندو وه چې ام ير د ه ند بر تانوي‬
‫حکو مت ته ښکاره کړه چې ټول موم ند په‬
‫افغان ستان پورې اړه لري‪ ،‬د غه مو ضوع‬
‫به زر بيان شي‪.‬‬
‫اوس نو پوره پر ځاى پو ښتنه دا ده‬
‫چې ه غه متن چېر ته دى چې ام ير به‬
‫ال سليک کړى وي او د ه غه عادت و چې هر‬
‫ه غه څه چې به يې من ظورول په ه غه به‬
‫‪037‬‬

‫يې ال سليک کاوه؟ ما چې د ل ندن‪ ،‬نوي‬

‫ډه لي او کا بل په ار شيفي مرکزو نو کې‬
‫څېړ نې کړي‪ ،‬د ام ير په ال سليک مې د‬
‫توا فق ل يک کوم متن ل يدلى نه دى‪ .‬په‬
‫غالب احت مال چې د توافق ليک دغسې متن‬
‫نه شته چې ام ير او ډيور نډ به ال سليک‬
‫کړى وي‪ .‬په ډيورنډ ال ين نومي اثر کې د‬
‫عظ مت ح يات خان د غه وي نا چې وا يي‪:‬‬
‫"ام ير د غه تړون ام ضاء کړى" حقي قت نه‬
‫لري‪ .‬پر دې سربېره ل که چې دم خه ور ته‬
‫اشاره وشوه‪ ،‬دا توافلق ليلک )‪(Agreement‬‬
‫دى‪ ،‬نلله تللړون )‪ (Treaty‬د همللدغو ټولللو‬
‫لې د گ لډو‬‫له امل له و چل‬‫لانو لل‬‫لوع گل‬‫موضل‬
‫اف غان‪ -‬انگ ليس کمي سيونونو له خوا د‬
‫ډيور نډ کر ښې د په ن ښه کو لو کار درې‬
‫کا له اوږد شو او د مومندو او خېبر په‬
‫ساحو کې هېڅ په نښه نه شو‪.‬‬
‫ل که څن گه چې دم خه وو يل شول‪ ،‬ام ير‬
‫ټين گار وکړ چې ټول مومند د افغانستان‬
‫بر خه ده‪ ،‬په دا سې حال کې چې په نق شه‬
‫کې دغ سې نه و ‪ .‬موم ند له کامې نه تر‬
‫پې ښور پورې غځ ېدلې سيمه ده‪ .‬موم ندان‬
‫اول د ک ندهار په ختي ځه خوا مر غه کې‬
‫او سېدل‪ .‬له ه غه ځاى نه غز ني ته‬
‫لې‬‫لړۍ کل‬‫لې پېل‬‫له پېنځلمسل‬‫لدل او پل‬ ‫وکوچېل‬
‫پخپ لې او سنې سيمې کې مې شت شول‪ .‬دل ته‬
‫د موقعيللت پلله لحللاظ يللوه برخلله يللې‬
‫برموم ند يا د سوري موم ند نومېږي او‬
‫ب له يې کوز موم ند يا د پي تاوي موم ند‬
‫په نا مه يادېږي‪ .‬پې ښور هم په ا صل کې‬
‫د کوز موم ند بر خه وه چې خل يل يې تر‬
‫ټو لو م هم او سېدونکي وو‪ .‬د موم ندو په‬
‫دواړو برخللو کللې د دوى عللېن څللانگې‬
‫اوسللېږي‪ .‬خللو پېښللور پلله ‪ ١١٥٠‬کللې‬
‫انگرېزا نو ته په الس ورغى چې سکانو په‬
‫کال ‪ ١١٧٧‬کې له مح مدزي واکم نو نه‬
‫ن يولى و‪ ،‬پې ښور د سدوزيو د واکم نۍ‬
‫و خت کې د افغان ستان دو ېم پاى ت خت و‪.‬‬
‫‪038‬‬

‫کللوز مومنللدو ال هللم د بللر مومنللدو د‬

‫اللپورې خان د عنعنې له مخې د خپل خان‬
‫په تو گه پېژنده او له هغه او داسې هم‬
‫د کا بل له حکو مت نه يې د موا جب په‬
‫نامه معاشونه ترالسه کول‪.‬‬
‫للله هغلله وخللت نلله وروسللته چللې ا‬
‫نگرېزانللو پلله پېښللور قبضلله وکللړه‪،‬‬
‫له‬
‫لر لل‬‫لره ډېل‬‫مومن لدانو انگرې لزان دومل‬
‫ستونزو سره م خامخ کړل چې شايد بل قوم‬
‫په ه غه ا ندازه ستونزمن کړي نه وي‪ .‬د‬
‫ډيورنډ توافق ليک له کېدلو نه وروسته‬
‫انگرېزا نو ام ير ته وړا نديز و کړ چې‬
‫موم ند دې ووې شل شي او ه غه دې خپ له‬
‫ملې شيايي قوه له م ټايي نه وبا سي‪ ،‬خو‬
‫ام ير د موم ندو و ېش و نه م نل او د ه غو‬
‫د ف شار له ام له يې خپ له ملې شا له‬
‫م ټايي نه واې ستله‪ .‬بې له دې چې په‬
‫ر سمي ډول يې ا عالن کړى وي‪ .‬د دواړو‬
‫خواوو ترمېنځ الن وه اوږده شوه‪ ،‬تر څو‬
‫په پاى کې وايسراى چې د خپلې شورا په‬
‫مخالفت سره هم له دېنه ډده وکړه چې د‬
‫کوز او بر موم ند ترمېنځ پو له دې په‬
‫يو اړخ يز ډول وټا کل شي‪ .‬په دې ډول‬
‫ل که چې د انگرېزا نو ن ظامي تاريخپوه‬
‫سرپر سې سايکس وا يي‪ " :‬تر خې بر پورې د‬
‫مومندو پوله هېڅ په نښه نه شوه او تر‬
‫نن ورځ پورې (‪ )١٠٢٦‬په وړه پېما نه د‬
‫ستونزې المل پاتې شوى دى"‪.‬‬
‫خو د ه ند بر تانوي حکو مت په نورو‬
‫الرو په کوز موم ند با ندې خ پل ن فوذ‬
‫خ پور کړ‪ .‬ه غه عنع نوي موا جب يې چې د‬
‫کا بل او د اللپورې د خان له خوا د هغو‬
‫مشللرانو تلله ورکللول کېللدل‪ ،‬د خپلللو‬
‫مامورانو له خوا ورر سول‪ .‬دوى پخپ له‬
‫هم د هغو هغو څانگو ته مواجب ومنل چې‬
‫پ خوا نه ور کول ک ېدل‪ .‬ټولود غو څانگو‬
‫له‬
‫لادي څ لانگو" پل‬‫لته د "اعتمل‬ ‫لې وروسل‬‫چل‬
‫لو‬
‫لول او انگرېزانل‬ ‫لدل شل‬
‫لو وپېژنل‬‫نومونل‬
‫‪039‬‬

‫موا جب وم نل او د ه غو په بډل کې يې د‬
‫ه غو "سيا سي کن ټرول" ته غاړه کې ښوده‪،‬‬
‫خو "سياسي کنټرول" د اداري کنټرول په‬
‫ما نا نه و‪ .‬د غه توپير نه يواځې په‬
‫موم ندو کې څرگ ند او د تطب يق وړ و‪،‬‬
‫بلکې په ټولې سيمې کې وضع همدغسې وه‪،‬‬
‫لکه چې ډيورنډ "د هند د اداري پولې د‬
‫وړا ندې کو لو وړا نديز و نه کړ‪ ،‬بل کې‬
‫يواځې يې سيا سي کن ټرول غو ښته" چې د‬
‫تش په نا مه عل مي سرحد له غو ښتنو سره‬
‫برابر و‪.‬‬
‫په کال ‪ ١١٠٣‬کې نزدې ټو لو موم ندو‬
‫چې موا جب ور ته ور کول ک ېدل يا نه‬
‫ور کول ک ېدل‪ ،‬د"اعت مادي څانگو" په‬
‫گډون خو تر کزي څانگې په ا ستثنى‪ ،‬د‬
‫پ ښتنو په لوى پاڅون کې بر خه واخي سته‬
‫چې زر به يې ب يان و شي‪ .‬ام ير د دې‬
‫چې خ پل واک په ټو لو موم ندو‬ ‫ل پاره‬
‫وچ لوي‪ ،‬د دوى په م لک کې يې ان تر‬
‫پېښور پورې د سړک جوړولو امر وکړ‪ .‬ده‬
‫شايد غوښتل چې د خېبر په مقا بل کې چې‬
‫د گ ندمک په تړون سره د بر تانوي ه ند‬
‫حکو مت ته په الس ورغ لى و‪ ،‬له د غه سړک‬
‫نه کار واخيستل شي‪ .‬د هغه په جوړولو‬
‫باندې په بيړه کار پېل شو‪ ،‬خو په کال‬
‫‪ ١٠٩١‬کې د هغه په مړينې سره ترېنه الس‬
‫واخيستل شو‪.‬‬
‫لکه چې دمخه وويل شول‪ ،‬امير ومنله‬
‫چې په ه غو سيمو کې به ال سوهنه نه کوي‬
‫چې د بر تانوي هند د حکومت "د نفوذ په‬
‫ساحه کې" گ ڼل شوې وي‪ ،‬خو د دې ما نا‬
‫دا نه وه چې ه غه به د افغان ستان د‬
‫واک من په ح ېث په ه غو با ندې له خپ لې‬
‫اد عا نه ت ېر شوى وي‪ ،‬ل که چې ډيور نډ‬
‫له‬
‫لړې ده‪ .‬دغل‬ ‫لا کل‬
‫لد ادعل‬
‫للطان محمل‬‫او سل‬
‫ادعا گانې چې په ع مومي ډول د ا صلي‬
‫سرچينو په تو گه منل شوې دي‪ ،‬د اعت بار‬
‫وړ نه دي‪ .‬د سلطان مح مد ا ثر چې په‬
‫‪041‬‬

‫له‬
‫له نامل‬‫لې ت لاج الت لواريخ پل‬
‫لي کل‬
‫فارسل‬
‫راوت لى او په يوه و خت کې په بمب يي‪،‬‬
‫ال هور او م شهد کې په ډ ېر شمېر خ پور‬
‫شوى دى‪ ،‬د با ندنيو م سئلو په اړه د‬
‫اعتبللار وړ نلله دى‪ .‬د هنللد برتللانوي‬
‫حکومت لوى درستيز الرډ کيچنر‪ ،‬وايسراى‬
‫الرډ کرزن ته په يوې ليک نې کې څرگ نده‬
‫کړې وه چې د ه غه ټول دو هم ټوک په‬
‫ل ندن کې جوړ شوى دى‪ " .‬ما د د غه ټوک‬
‫د غه بې اعت بارتوب په يوه بل ا ثر کې‬
‫پوره تثب يت کړى دى چې نوم يې دى د‬
‫لر‬
‫له د اميل‬‫لت او ټولنل‬‫لتان حکومل‬‫افغانسل‬
‫ع بدالرحمن په واکم نۍ کې‪.‬عوي به دا ده‬
‫چې د تاج ال تواريخ د غه جع لي بر خه د‬
‫ه غه د ث قه لومړي ټوک پرخالش د ام ير‬
‫لث‬
‫له حېل‬‫لرو پل‬‫لتينو خبل‬‫عب لدالرحمن د رښل‬
‫ترې نه په پرا خه ا ندازه ا ستفاده شوې‬
‫ده‪ .‬د ډيور نډ ر سمي اد عا د ه غه شخ صي‬
‫ليکو نه ردوي‪ .‬د غه ليکو نه چې د ‪١٠٩٣‬‬
‫په ل سيزې کې عام شوي‪ ،‬د ه غه تر ر سمي‬
‫ليکنو نه ډېر د اعتبار وړ دي‪.‬‬
‫ده پخپ لې يوې ليک نې کې د ام ير له‬
‫قول نه وي لي چې که انگر ېزان ا سمار‬
‫افغان ستان ته پر ېږدي‪ ،‬په ه غه حال کې‬
‫له‬
‫لې لل‬‫لاجوړ کل‬‫له چت لرال او بل‬
‫له دى پل‬‫بل‬
‫مداخلې کو لو نه ډډه و کړي‪ .‬ډيور نډ د‬
‫ه غو قومو نو په اړه ال هم په م شخص ډول‬
‫گړ ېدلى دى چې د بر تانوي ه ند حکو مت د‬
‫نفوذ په ساحه کې ښودل شوى و‪ .‬دى ليکي‬
‫چې‪ ..." :‬د هندو ستان په خوا قومو نه‬
‫با يد دغ سې و نه گ ڼل شي چې ه غوى د‬
‫بر تانيې په عال قه کې دن نه دي‪ .‬دوى‬
‫يواځې په تخني کي ل حاظزموږ تر ن فوذ‬
‫ال ندې دي‪ ،‬يانې دا چې وو يل شي تر ه غه‬
‫ځا يه چې په ام ير پورې اړه لري او تر‬
‫ه غه ځا يه چې دوى ز موږ ن فوذ م ني يا‬
‫موږ يې پرې باندې منو"‪.‬‬
‫واي سراى الرډ ايل گن هم وي لي چې د‬
‫‪040‬‬

‫ډيور نډ په توا فق ل يک سره د مو جودې‬

‫وضعې په اړه د امير ر ضايت حا صل شو‪ .‬د‬
‫ه غه پخپ له ژ به "د ډيور نډ توا فق ل يک‬
‫دغسې توافق ليک و چې د بر تانوي حکومت‬
‫او د اميللر د حکومللت د نفللوذ سللاحې‬
‫مع لومې کړي‪ .‬له ه غه نه مط لب دا و چې‬
‫د موجللودې وضللعې )‪ (Statusquo‬پلله اړه د‬
‫امير رضايت حاصل او وساتل شي"‪.‬‬
‫مولللف "لللويي دوپللري" دډيورنللډ د‬
‫توا فق ل يک مف هوم ښه درک کړى چې وي لي‬
‫يې دي چې له ه غه نه مط لب "‪ ...‬د‬
‫بر تانوي حکو مت د صالحيت تو سعه وه‪ ،‬نه‬
‫د هندوستان د سرحد" پر هغه سربېره دى‬
‫وا يي چې‪" :‬د غه کر ښه د هندو ستان د‬
‫پولې په شان نه وه‪ ،‬خو د ام ير د‬
‫توابعو د ختيځ او سهيل سرحدپه څېر وه‬
‫او د دواړو حکومتو نو د مت قابلو ساحو‬
‫د حدودو په شان"‪.‬‬
‫اميللر عبللدالرحمن او دهغلله دځللاى‬
‫له د‬‫لر د "م لداخلې" کلمل‬ ‫له فکل‬‫لتو پل‬
‫ناسل‬
‫لوم وه او دوى‬ ‫له مفهل‬ ‫لامي م لداخلې پل‬‫نظل‬
‫داسې نه گڼله چې په نورو خواوو کې په‬
‫ه غو کې د دوى ن فوذ کول د توا فق ل يک‬
‫پرخالش وي‪ ،‬نو دوى ځ که په ټو لو غ ېر‬
‫ن ظامي ساحو کې د پ خوا په شان په ه غو‬
‫کې د خ پل ن فوذ خپرو لو ته دوام ور کړ‪.‬‬
‫ام ير ع بدالرحمن د خپ لو ت ېر شويو په‬
‫شان د غو قومو نو ته د افغان ستان د‬
‫خل کو په شان ک تل او ابا سين يې د خ پل‬
‫ه ېواد نفو سي او طبي عي پو له گن له‪ .‬د‬
‫د غې سيمې ز ياتره خلک پښتانه وو او دي‬
‫او پخپ له افغان ستان هم په اول کې له‬
‫همدغې سيمې نه راوالړ شوى دى‪.‬‬
‫خو د ډيور نډ په کر ښې سره ام ير‬
‫ع بدالرحمن د مو جودې و ضعې من لو ته‬
‫مو بورول پخپ لو خل کو با ندې د ه غه د‬
‫کن ټرول م خه ن يول شول چې ه غه يې "‪...‬‬
‫د باجوړ او سوات پخپلو پښتنو باندې د‬
‫‪042‬‬

‫واکم نۍ په چلو لو نه" م حروم کړ‪ .‬د غه‬

‫کرښه په بيړه په نقشې باندې ښوول شوې‬
‫وه‪ ،‬بې له دې چې د محل د معلو ماتو پر‬
‫ب نا وي‪ .‬د غه کر ښه "د هېڅ ډول طبي عي"‬
‫ټو پوگرافيکي‪ ،‬اتنوگرافيکي يا د سياسي‬
‫پرنسيپ په حد بندۍ باندې ب نا" شوې نه‬
‫ده‪ .‬په ا صل کې نا شونېې وه چې د کر ښې‬
‫په نښه کولو کې د حدبندۍ دغه کتنې په‬
‫ن ظر کې ون يول شي‪ ،‬م گر دا چې لوى‬
‫قومو نه او ح تى وړې اتني کي يا عر قي‬
‫ډ لې په کل يو او نورو ځايونو کې چې‬
‫پخپ لو کې يې ټي نگ ع ضوي اړي کې لر لې‪،‬‬
‫سره ووې شي چې په ه غو کې لوى قومو نه‬
‫تللر کالنللي‪ ،‬وزيللر (وروسللته مومنللد)‪،‬‬
‫شينواري‪ ،‬نورزي‪ ،‬اڅکزي‪ ،‬بړيڅ‪ ،‬بلوڅان‬
‫او نور دي‪ .‬ال غ ټه خ بره دا ده چې د‬
‫ډيور نډ کر ښې د پ ښتنو د غ ټې بر خې و ېش‬
‫ته ډ گر هوار کړ‪ .‬ه غه پ ښتانه چې‬
‫افغان ستان ته د مال د ت ير په شان وو‬
‫او له ه غه نه يې د با ندنيو يرغل گرو‬
‫په برا بر کې په ټين گه د فاع کو له‪ ،‬په‬
‫د غه و ېش او بېل ېدو سره افغان ستان‬
‫ناتوان شو او د بر تانوي هند حکومت په‬
‫وا قع کې د ډيور نډ په کر ښې سره"‪ ...‬ا‬
‫فغانستان په وچه چارپېر هېواد کړ او‬
‫په سيا سي او اقت صادي ل حاظ يې په‬
‫هندو ستان با ندې تر پ خوا ډ ېر مت کي‬
‫کړ"‪.‬‬
‫دا سې هم د د غو لو يو قومو نو او‬
‫اتني کي ډ لو بې لول‪ ،‬دغ سې يوه کړکېچ نه‬
‫النوه رامېنځ ته کړه چې تر او سه هم په‬
‫افغانستان او سيمې کې دستونزو سرچينه‬
‫ده‪ .‬د امپر ياليزم له منطق نه پرته بل‬
‫داسې منطق نه و چې هغه خلک سره ووېشل‬
‫شي چې له يوه ن سب نه وي‪ ،‬په يوې ژ بې‬
‫گړ ېږي‪ ،‬عق يدوي سي ستم يې يو وي‪ ،‬يو‬
‫لد‬
‫لړۍ ليل‬ ‫لو ډول نل‬‫لرز او يل‬
‫لد طل‬‫ډول ژونل‬
‫)‪ (Weltanschaung‬ولري او تر عېن جغرافيوي‬
‫‪043‬‬

‫او آقتصادي شرايطو الندې ژوند وکړي‪.‬‬

‫هغه گڼله شوې موقع د افغانستان له‬
‫آلرې په ه ند با ندې د رو سانو ير غل‪،‬‬
‫رانغ له چې د ه غې ل پاره په ظاهر کې‬
‫د ډيور نډ کر ښه آې ستل شوې وه‪ .‬پر ځاى‬
‫يې د سيمې ان سانانو ته بې خي ډ ېرې‬
‫ستونزې او دهغې دواړو خواوو حکومتونو‬
‫ته ډول ډول ک شالې پ ېدا شوې چې تر‬
‫ټو لو جدي يې د امني تي و ضعې خراب ېدل‬
‫وو‪ .‬د ډېرو ن ظامي عمل ياتو سره سره چې‬
‫د هند حکومت وکړل‪ ،‬د ډيورنډ کرښې هغه‬
‫و ضع په اسا سي ډول بد له نه شوه چې د‬
‫ه غې له ک ښلو نه دم خه په سيمه کې‬
‫م سلطه وه‪ .‬واي سراى الډ ل ېټن په کال‬
‫‪ ١١٣٣‬کې وي لي وو چې "گو مان کوم ز موږ‬
‫شمال‪ -‬لو يديځ سرحد په حا ضر و خت کې‬
‫دغسې يوه منظره انځوروي چې په نړۍ کې‬
‫سارى نه لري‪ .‬ه لږ تر لږه ب له دغ سې‬
‫سيمه نه و ينم چې هل ته دې يو ستر‬
‫مت مدن قدرت له پېن ځه وي شتو کلو نو‬
‫سوله ييز اشغال نه وروسته په خپلو‪...‬‬
‫گاو نډيو با ندې د غومره لږ ن فوذ و کړي‬
‫چې د غه م لک د يوې وړې مه مې ن ظامي‬
‫چوڼۍ [پې ښور] نه د يوې ور ځې په مزل‬
‫کې پوره ناپېژ ندل شوى م لک دى اوز موږ‬
‫له پولې نه يو يا دوه مي له ا خوا د‬
‫بر تانوي ژو ند ل پاره هېڅ م صونيت نه‬
‫شته"‪.‬‬
‫ليمې‬‫لې د سل‬‫لد چل‬
‫لر احمل‬‫لر اکبل‬
‫پروفېسل‬
‫نوميللالى سياسللي انتروپولوجسللت او د‬
‫پ ښتني ټولنې د ټولن پوهنې متخ صص دى‪،‬‬
‫په ‪١٠٠٧‬ء کې يې وي لي چې‪" :‬د بېن‬
‫المل لي هم غاړيتوب پاکې هي لې در ناوى‬
‫چې د ډيور نډ په توا فق ل يک کې ښودل‬
‫لړون د‬‫له تل‬‫لوى او دغل‬
‫له شل‬‫له کلل‬
‫لوى کلل‬
‫شل‬
‫ډيور نډ د کر ښې د دواړو غاړو له خوا‬
‫په پر له پ سې ډول ن قض شوى دى"‪ .‬دا‬
‫واقع يت دى چې د ډيور نډ کر ښې د خل کو‬
‫‪044‬‬

‫هېڅ و خت و جود نه الره‪ ،‬ه غه‬ ‫ل پاره‬

‫يوازې د نق شې دپا سه ل يدل ک ېږي‪ .‬د‬
‫کر ښې د دواړو غاړو حکومتو نو ل پاره‬
‫ممک نه نه ده چې خ لک له ه غې نه له‬
‫له کرښ له د‬‫لړي‪ ،‬دغل‬
‫لع کل‬
‫له منل‬‫لتلو نل‬‫اوښل‬
‫تېر ېدلو راتېر ېدلو ‪ ١٥١‬پېژ ندل شوي‬
‫ځايونه او کوتلونه لري‪.‬‬
‫سره له دې هم د غه توا فق ل يک د‬
‫سيمې په خل کو با ندې له نورو اړخو نو‬
‫نه ژور ا ثر کړى دى‪ .‬دا چې د آم ير‬
‫عبدالرحمن مخه ونيول شوه چې د کرښې د‬
‫ختيځې خوا په خلکو باندې کنټرول ولري‬
‫او دا چې انگريزا نو و نه شوکولى ه غوى‬
‫اداره کړي‪ ،‬د ه غو سيمه يې د هيڅ چا‬
‫په م لک واړآوه‪ .‬د ډيور ند د کر ښې په‬
‫غځو لو سره انگريزا نو د غه سيمه تور يد‬
‫کړه‪ ،‬له دغ سې خل کو سره چې ه غوى نور‬
‫هم سره وويشل شول او په آقت صادي ل حاظ‬
‫بېرته وغورځ ېدل‪ .‬دد غه حال يوه نتيوه‬
‫د زاړه ژو ندطرز پاتې ک ېدل شول‪ .‬په‬
‫ه غه سربېره د د غې کر ښې له ام له و چې‬
‫خل کو د بدل او انت قام رواج ته دوام‬
‫ور کړ‪ ،‬ځ که چې اف غان چارواکو ه غه و خت‬
‫چې د جرم تور نان له کر ښې نه او ښتل‪،‬‬
‫له دغه رواج نه استفاده کوله‪.‬‬
‫څن گه چې د ډيور ند کر ښه د وړا ندې‬
‫تگ د سيا ست مح صول وه‪ ،‬الرډ ايل گين په‬
‫سيمې باندې د کنټرول د لگولو په مقصد‬
‫دغ سې چلندو نه ت وويز کړل چې په ه غو‬
‫سره ه غه تر پ ښو ال ندې شوه‪ ،‬که څه هم‬
‫ه غه څرگ نده کړې وه چې مط لب د مو جودې‬
‫و ضعې ساتل دي‪ .‬د غه توويزو نه په خاص‬
‫لر‬
‫لې تل‬‫لول و چل‬‫له کل‬
‫له نښل‬‫لې پل‬
‫ډول د کرښل‬
‫موافقې ک ېدو ورو سته پرې پ يل و شو او‬
‫په کال ‪ ١١٠٦‬کې د مومندو او خې بر له‬
‫عال قو نه پر ته پاى ته ور سيد‪ .‬د ‪١١٠٣‬‬
‫کال په جون کې د هغو په مقا بل کې ډير‬
‫ستر پاڅون و شو‪ .‬له شيعه تور يو نه‬
‫‪045‬‬

‫پرته د دغې پرا خې سيمې ټولو قومونو د‬

‫خپلو مشرانو او مذهبي لو يانو په مشرۍ‬
‫ل که مال ن وم ا لدين‪ ،‬مال فق ير‪ ،‬د مانکې‬
‫مال او د پاالم مال او نور د انگريزا نو‬
‫په مقا بل کې پاڅ ېدل‪ ،‬خو انگرېزا نو د‬
‫شپېتو او او يا زرو تر م ېنځ د خ پل‬
‫منظم پوځ په وا حدونو سره چې يو اف سر‬
‫يللې ونسللتن چرچللل و‪ ،‬خللواره کللړل‪.‬‬
‫انگرېزا نو بل هيڅ وخت له ابا سين نه د‬
‫لويديځ په لور سيمو کې په يوه وخت کې‬
‫دومره ډېر عسکر په کار نه وو اچولي‪.‬‬
‫تر ټو لو پ ياوړې انگېر نه چې د غه‬
‫قومو نه يې د پرن گي پر ضد پاڅون ته‬
‫وه څول ‪ ،‬د ډيور ند له کر ښې نه راوالړه‬
‫شوې وه‪ .‬د ه غې په ن ښه کول په ټين گه‬
‫او په څرگ ند ډول خل کو ته و ښووله چې‬
‫دوى نللور نللو د يللوه خپلللواک هېللواد‬
‫او سيدونکي نه‪ ،‬بلکې د بر تانيې د نفوذ‬
‫او کنټرول په محيط کې دننه راوړل شوي‬
‫دي‪ .‬له ه مدې الم له و چې دوى د ه غې په‬
‫مقا بل کې په عام ډول پاڅ ېدل‪ .‬الب ته‬
‫چې ام ير دوى د پاڅون ل پاره وه څول‬
‫ه غه د دوى د واک من په تو گه بې پروا‬
‫پاتې ک ېدلى نه شو او ځان يې اړ ول يد‬
‫چې د هغو مال تو وکړي‪ ،‬خو د برتانو يانو‬
‫له و ېرې نه يې د ه غو مال تړ په منظم‬
‫پوځ او په څرگ ند ډول سره کولى نه شو‪.‬‬
‫د ه غه پر ځاى يې په مل کي جامو کې په‬
‫يو څه عسکرو‪ ،‬قومي ملې شا او پېسو سره‬
‫ور سره ملگر توب و کړ‪ .‬مال ن وم ا لدين ال‬
‫څرگ نده کړه چې ام ير ور سره و عده کړې‬
‫وه چې د جهاد اعالم به کوي‪.‬‬
‫داسې ويل کېده چې د دغه ستر پاڅون‬
‫شاته ام ير او سپاه ساالر غالم ح ېدر‬
‫څر خي والړ دي‪ ،‬ځ که چې دوى د سوات او‬
‫باجوړ خا نان د پاڅون ل پاره ه څولي‬
‫وو‪ ،‬خو ام ير زر له ه غو سره له خ پل‬
‫د غه نيم گړي مال تړ نه هم الس واخي ست ان‬
‫‪046‬‬

‫تللر دې چللې د برتانويللانو د ډاډينللې‬

‫يې څرگ نده کړه چې که د غه‬ ‫ل پاره‬
‫قومو نه افغان ستان ته واوړي‪ ،‬بې و سلې‬
‫له‬
‫لدين بل‬ ‫لم الل‬
‫لال نول‬
‫لړي او مل‬
‫لې کل‬‫له يل‬‫بل‬
‫عرب ستان ته و شړي‪ .‬انگرېزا نو له ه غه‬
‫نه د غسې غوښتنه کړې وه‪ .‬دغه ډاډينه‬
‫و رو سته له ه غه انگلي سانو ته ور کړل‬
‫شوه چې هغوى په قوت سره پاڅون کوونکي‬
‫خواره کړل او دغ سې اوازې هم روا نې‬
‫شللوې چللې انگرېللزان غللواړي پلله خللاص‬
‫افغان ستان با ندې هم ير غل و کړي‪ .‬له‬
‫پاڅون کوونک يو سره به د ام ير پوره‬
‫مال تړ غټ توپير کړى واى‪ ،‬ل که چې د‬
‫هندو ستان لوى در ستيز څرگ نده کړه چې‬
‫" که ه غه [ام ير] خپ له وړه گو ته ج گه‬
‫کړې واى‪ ،‬له سرحد نه دېخوا ملک کې به‬
‫چې ال دم خه نارام شوى و‪ ،‬اور بل شوى‬
‫واى‪ ،‬خو هغه په پوره درنښت سره پخپلو‬
‫و عدو ټي نگ ودر ېد او ه غو ژم نو ته‬
‫و فادار پاتې شو چې له بر تانيې سره يې‬
‫کړې وې"‪.‬‬
‫ام ير دا سې وانگ ېرل چې افغان ستان‬
‫او د خپلې کورنۍ واکمني يې له يوه زر‬
‫پې ښېدونکي خ طر نه وژغور له‪ ،‬خو په‬
‫واقع يت کې يې په اوږدې مودې کې د‬
‫هېواد په ټوټه کېدو کې ر ضايت وښود او‬
‫د خپلو خلکو غټه برخه يې بېگا نه کړه‪.‬‬
‫د ه غو پ ښتنو په گډون چې په اتل سمې‬
‫پېړۍ کې يې د هېواد په تاسيس کولو کې‬
‫ا و ب يا د با ندنيو يرغل گو د ت ېري په‬
‫مقا بل کې له ه غه نه په د فاع کو لو کې‬
‫غ ټه بر خه اخي ستې وه‪ .‬په نتي وه کې د‬
‫دوى ل پاره طبي عي وه چې شکايت و کړي‬
‫او شکايت يې هم ه غه و خت و کړ چې‬
‫برتانو يانو د دوى په م لک با ندې ير غل‬
‫و کړ‪ .‬د دوى شکايت دا و چې څه و خت چې‬
‫انگرېزانللو د دوى پلله ملللک بانللدې‬
‫ودان گل‪ ،‬ام ير د ه غوى پروا و نه کړه‪،‬‬
‫‪047‬‬

‫ځکه چې هغه "بر تانوي حکومت ته د پېسو‬

‫په مقا بل کې" خرڅ کړل‪ .‬ام ير د د فاع‬
‫په تو گه په ډ ېر م هارت سره په يوې‬
‫څرگنللدونې کللې چللې پلله اصللل کللې د‬
‫لې‪:‬‬‫لل چل‬‫لاره وه‪ ،‬وويل‬ ‫لانو لپل‬ ‫برتانويل‬
‫"‪ ...‬څن گه چې تا سې د د غه ب غاوت په‬
‫کو لو سره له ما سره م شوره و نه کړه‪،‬‬
‫تا سې حق نه لرئ ما مال مت کړئ"‪ .‬ور سته‬
‫له ه غه چې د برتانو يانو په مقا بل کې‬
‫يې د امير شېرعلي د چلند په اړه خبرې‬
‫و کړې چې د ه غو پاى د ه غه د کورنۍ‬
‫ن سکورېدل شول‪ .‬ام ير ع بدالرحمن خپ لو‬
‫خ برو ته دوام ور کړ او وې و يل چې‪:‬‬
‫"داسللې فکللر ونلله کللړي چللې زه لکلله‬
‫امير شېرعلي خان د غومره اح مق يم چې د‬
‫تاسې په خاطر نور [برتانو يان] وزوروم‬
‫او خپه کړم"‪ .‬امير د اي ضاح الب يان في‬
‫ن صيحت االف غان په نا مه په د غې وړې‬
‫ر سالې کې احت ياط کړى چې دوى د تل‬
‫ل پاره بېگا نه‪ ،‬نه شي نو يې دا هم‬
‫وويل چې‪ " :‬که تاسې اوس هم ځانو نه ز ما‬
‫اخت يار او واک ته پرېږدئ‪ ،‬زه به که د‬
‫له‬
‫لانيې لل‬ ‫لا وه د برتل‬‫لالى رضل‬
‫خ لداى تعل‬
‫حکومت سره ستاسې چارې په قانع کوونکي‬
‫ډول فېصله کړم"‪.‬‬
‫د غه ستر پاڅون‪ ،‬ن ظام عمل ياتو او‬
‫ده غو لگ ښتونو انگر ېزان هم تر دې حده‬
‫مح تاط کړل چې نه يې غوښتل دغه قومونه‬
‫يا ام ير نور هم و پارول شي‪ .‬يوه‬
‫جگ پوړي انگ ليس چارواکي په دې هک له‬
‫دغ سې وړا نديز و کړ‪ " :‬په سرحد کې موږ‬
‫اف سرانو ته هدايت ورکړى چې وړاندې تگ‬
‫و نه کړي او نه ام ير ته د بدگومانۍ‬
‫دل يل برا بر کړي‪ .‬پ خوا له دې چې ب يا‬
‫کو ښښ و شي چې د غه قومو نه ز موږ تر‬
‫کنټرول ال ندې راوستل شي‪ ،‬زه به تر هغو‬
‫انت ظار و کړم چې ام ير مړ شي‪ .‬گو مان‬
‫کوم چې په د غه انت ظار سره به موږ څه‬
‫‪048‬‬

‫له السه ورنه کړو"‪.‬‬

‫په پاى کې د دې ل پاره چې د ه ند‬
‫امپراتوري په مقا بل کې د يوه احت مالي‬
‫خطر مخه نيول شوې وي‪ ،‬انگرېزا نو امير‬
‫ع بدالرحمن او د ه غه ځاى نا ستي پخپ لو‬
‫قومونو باندې له خپل طبيعي واک چلولو‬
‫حق نه م حروم کړل‪ .‬په دې هي لې سره چې‬
‫دوى پخپله به يې د وړاندې تگ د سياست‬
‫په پ يروي تر اغ يزمن کن ټرول ال ندې‬
‫وني سي‪ ،‬خو نتي وه د ه غه پرخالش شوه‪.‬‬
‫اول خو د ډيور نډ د کر ښې په ن ښه کول‬
‫دغسې حرکت رامېنځ ته کړ چې د هغه پاى‬
‫د افغان ستان ټو ټه ک ېدل او د پ ښتنو‬
‫وېشل شول‪ .‬دغه حرکت دغه قومونه تر دې‬
‫حده پورې و پارول چې د ه غو له ام له‬
‫لاتې‬‫لې پل‬
‫لونو کل‬‫لو کوښښل‬
‫انگرې لزان پخپلل‬
‫راغلل چې د وړاندې تگ د سياست غوښتنې‬
‫تر سره کړي‪ .‬سره له دې چې دوى په‬
‫م ستعمراتي چارو کې او له با ندنيو‬
‫ول سونو سره د چل ند کو لو د ښه م هارت‬
‫لامي‬‫لو نظل‬‫لال يل‬
‫لل مهل‬
‫خاون لدان او د خپل‬
‫زبرځواک و‪.‬‬
‫برتانو يانو که څه هم د وړا ندې تگ‬
‫سيا ست په تط بق با ندې ال هم ټين گار‬
‫کاوه‪ ،‬د سيمې خ لک هم پخپ لې خپ لواکۍ‬
‫با ندې ټي نگ ودر ېدل‪ .‬برتانو يانو د دې‬
‫لپللاره چللې د خپلللواکۍ دغلله ټينللگ‬
‫مدافعان غلي کړي‪ ،‬د هغو په ملک کې په‬
‫پر له پ سې ډول ن ظامي عمل يات کول‪ ،‬په‬
‫تېللره وروسللته للله هغلله چللې اميللر‬
‫ع بدالرحمن په کال ‪ ١٠٩١‬کې و فات شو‪.‬‬
‫د غه عمل يات په وزير ستان کې شايد تر‬
‫هرې بلې عالقې نه ډېر وو‪ .‬د انگرېزا نو‬
‫د ن ظامي عمل ياتو په برا بر کې ځايي‬
‫خل کو ح تى دن نه په هندو ستان کې د‬
‫انگرېزا نو تر نې غې ادارې ال ندې سيمو‬
‫کې هم بريدونه کول‪ .‬د ساري په تو گه د‬
‫اتل سو کلو نو په به ير کې له ‪ ١٠٢٩‬نه‬
‫‪049‬‬

‫تر ‪ ١٠٧١‬پورې له ق بايلي عالقو نه اتلس‬

‫ځله دغسې بريدونه وشول‪.‬‬
‫د د غو ن ظامي عمل ياتو او بر يدونو‬
‫او دا سې هم د اف غان‪-‬انگ ليس د جنگو نو‬
‫يوه پايله د خلکو د مذهبي ذهنيت او د‬
‫بانللدنيو پلله مقابللل کللې د حساسلليت‬
‫پياوړتيللا او پلله ډېرېللدونکي ډول د‬
‫مذهبي لو يانو د ن فوذ خپر ېدل شول‪ .‬د‬
‫خل کو د غه بريدو نه د ح ضرت مح مد( صلى هللا‬
‫عل يه و سلم) د وخ تو د غزا په نوم ياد‬
‫شول‪ .‬نه يوازې قومو نو په ټوليز ډول‪،‬‬
‫فردي ک سانو هم له ډيور نډ لي کې سره د‬
‫مخال فت په غورځ نگ کې غو ښتل نوم او‬
‫عزت وگ ټي‪ .‬ډ ېر څرگ ند م ثال يې د ع وب‬
‫لې د‬ ‫له ده چل‬ ‫لانوي قصل‬‫لدي افسل‬
‫لان اپريل‬ ‫خل‬
‫اي ليس په نا مه يوه انگر ېزه پېغ له يې‬
‫په پېښور کې په داسې حال کې چې فاميل‬
‫يې په پ يرو سره ساتل ک ېده‪ ،‬وت ښوله‪.‬‬
‫پخپ لې کال کې يې د يوې قدرمنې مېلم نې‬
‫په شان ساتله ان تر دې چې د ه غې‬
‫ل پاره يې له پېښور نه اروپايي خواړه‬
‫په غال سره ترال سه کول‪ .‬د خپ لواکۍ‬
‫ل پاره د د غو خل کو م بارزه د پ خواني‬
‫يو نان د ا تل "اودي سې" د دا ستان په‬
‫شان دى چې د ټراى له ج نگ نه ورو سته‬
‫يې لس کا له ډ ېر ستونزناک سفر و کړ‪.‬‬
‫ټولو دغو ف عاليتونو انگ ليس‪ -‬ضد اح ساس‬
‫لدى‬ ‫لې حال لت ژونل‬‫لاز کل‬‫لاتې انل‬‫او د تلپل‬
‫و ساته چې مح لي او بېن المل لي کړکېچ‬
‫ترې ه سکېده‪ ،‬نه يوازې تر ه غه وخ ته‬
‫پورې چې انگر ېزان له هندو ستان نه‬
‫وو تل‪ ،‬بل کې تر نن ور ځې پورې هم‪ .‬د غه‬
‫استعماري ميراث د محلي او بېن المللي‬
‫کړکېچ سرچينه ده او ممکن همدغسې پاتې‬
‫وي‪ ،‬خو په ه غه حال کې چې د ټو لو ه غو‬
‫په مواف قه فې صله شي چې اغ يزمن کوي‬
‫يې‪.‬‬
‫‪051‬‬

‫امير عبدالرحمن‬
‫خان‬
‫او د ډيورنډ‬
‫توافق ليک‬
‫اکتوبر ‪١٠٠٤‬‬
‫د ډيور نډ توا فق ل يک او کر ښې ب يان‬
‫په ډ ېر و م ستندو ا ثارو کې په تف صيل‬
‫سره شوى‪.‬د غه ا ثار ز ياتره په انگر ېزي‬
‫کې د انگل ستان پو هانو ته يه کړي‪ .‬په‬
‫دري او پ ښتو کې دغ سې م ستند ا ثار تر‬
‫اوسلله درک نلله لللري‪ ،‬خللو د انگليسللي‬
‫پو هانو په ليکنو کې د ډيورنډ موضوع د‬
‫انگ ليس د امپرا تورۍ له ن ظر نه څ ېړل‬
‫شللللوې او محلللللي واقعيتونلللله او د‬
‫افغان ستان ن ظر پ کې لږ منعکس شوى دى‪.‬‬
‫د غه مو ضوع ما په خ پل يوه نوي انگر ېزي‬
‫ا ثر کې چې نوم يې دى "د افغان ستان‬
‫سيا سي تاريخ او با ندنۍ اړي کې د ام ير‬
‫ع بدالرحمن خان د ا مارت په دوره کې"‬
‫له دواړو نظرونو څخه د ارشيفي اسنادو‬
‫په ب نا څېړ لې‪ .‬د غه ليک نه چې تا سو‬
‫محترمللو تلله اوروللله کېللږي د همدغلله‬
‫ناخ پاره شوي اثر د اړوند څپرکي لنډيز‬
‫دى‪ .‬په دغه لنډيز کې ما ريفرنسونه او‬
‫د مولفانو نومونه حذش کړي دي‪.‬‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان د خ پل سلطنت‬
‫په لومړيو دولسو کلونو کې اول د سپاه‬
‫ساالر غالم حېدر خان ورکزي او وروسته د‬
‫سپاه ساالر غالم ح ېدر خان څر خي په‬
‫مر سته د م شرقي په وال يت کې چې جالل ا‬
‫باد يې مر کز و‪ ،‬امن يت خو ندي کړ‪ .‬په‬
‫‪050‬‬

‫لغ مان‪ ،‬خوگ ياڼو او کونړ کې د امن يت‬

‫خوندي کول‪ ،‬د الل پوري د خان‪ ،‬اکبر خان‬
‫مومند تابع کول او د کونړ له سيند نه‬
‫د سيدمحمود پا چا شړل دوى ته م شکل نه‬
‫وو‪ ،‬م شکل د شنوارو ال ندې کول و چې لس‬
‫کا له يې ون يول‪ .‬له ه غه ورو سته غالم‬
‫ح ېدرخان څر خي خ پل پوځ د کونړ له الرې‬
‫ا سمار ته وخ ېژوه او هل ته يې ځاى په‬
‫ځاى کړ‪ .‬مطلب يې دا و چې له هغه ځا يه‬
‫په باجوړ‪ ،‬سوات‪ ،‬د ير او چ ترال با ندې‬
‫هم د کا بل قب ضه په ن ېغ ډول قاي مه‬
‫کړي‪ .‬په عېن حال کې د ج ندول عمرا خان‬
‫په باجوړ کې خ پل رق يب خا نان يا ال ندې‬
‫کړل او يا يې له ه غه ځا يه په فرار‬
‫مو بور کړل او غو ښتل يې چې خپ له خاني‬
‫ال هم پرا خه کړي‪ .‬له ب لې خوا د سپاه‬
‫ساالر پالن دا و چې اول باجوړ د پې سو‪،‬‬
‫جر گو او پوځ له الرې د کا بل تابع کړي‬
‫او ورپ سې نورې سيمې تر پې ښوره پورې‬
‫ال ندې کړي‪ ،‬خو په دغه وخت يانې په کال‬
‫‪ ١١٠٢‬کې د هندو ستان واي سراى يا نا يب‬
‫ال سلطنه هم عمرا خان او هم سپاه ساالر‬
‫ته په بې لو بې لو ليکو نو کې په ټين گو‬
‫ال فاظو خ بردارى ور کړ چې سره مقاب له‬
‫و نه کړي او له خپ لو ځايونو څ خه دم خه‬
‫والړ نه شي‪ .‬په دغه م هال کې پېښور او د‬
‫ه غه نزدې سيمې د انگرېزا نو په قب ضه‬
‫لور‬‫لد او پېښل‬‫لونړ‪ ،‬مومنل‬ ‫لې وې او د کل‬
‫کل‬
‫ترمېنځ پرا خې سيمې چې د افغان ستان‬
‫برخې وې پخپل سر وې‪.‬‬
‫له‬
‫لان پل‬ ‫لزي حاکمل‬‫د هندوس لتان انگرېل‬
‫افغان ستان کې په دو هم ج نگ کې له په‬
‫شا کېدو نه ورو سته په دې ل ټه کې شول‬
‫چې خپ له ه ندي م ستعمره د رو سانو له‬
‫احتمالي خطر نه مامونه وساتي‪.‬‬
‫د د غه من ظور ل پاره يې يو ت وويز‬
‫ونيو او په هغه يې د "علمي سرحد" نوم‬
‫کېښود‪ .‬دغه توويز په وا قع کې د دوى د‬
‫‪052‬‬

‫لارورد‬ ‫لا فل‬

‫لت يل‬‫لې ت لگ سياسل‬
‫لوي د مخکل‬
‫نل‬
‫پالي سۍ نتي وه وه‪ .‬ت وويز دا و چې د‬
‫رو سانو د احت مالي حم لې‪ ،‬يا دن نه په‬
‫افغانستان کې دامير له مرگ نه وروسته‬
‫د گډوډۍ پ ېدا ک ېدو په حال کې به دوى‬
‫د کا بل‪ ،‬غز ني‪ ،‬ک ندهار کر ښې ني سي او‬
‫د دې ل پاره چې د غه ع مل په ب يړه ا جرا‬
‫کړى وى‪ .‬د يادو شويو ياغي سيمو غا ښي‬
‫او ستراتيوکي ځايو نه به د خ پل ت صرش‬
‫ال ندې راو لي‪ ،‬و سلې به هل ته زېر مه کوي‬
‫او د ضرورت په و خت کې به په ب يړه‬
‫کا بل او کندهار ته د رېل خطونه غزوي‪.‬‬
‫د غه ت وويز الز مه کو له چې دوى به ام ير‬
‫نه پر ېږدي چې په ياغي سيمو با ندې د‬
‫افغانستان قبضه ټين گه کړي‪ .‬دوى به په‬
‫همللدې ډول د افغانسللتان او هندوسللتان‬
‫ترمېنځ پوله ټاکي‪.‬‬
‫له‬
‫لانو لل‬ ‫ليس حاکمل‬‫د هندوس لتان انگلل‬
‫‪ ١١١١‬نه وروسته په اميرعبدالرحمن خان‬
‫با ندې د د غه ت وويز د من لو ل پاره‬
‫ف شار راوړى و‪ ،‬خو امير يې منلو ته نه‬
‫حا ضرېده‪ .‬ام ير په ‪ ١١٠٧‬کې د همد غه‬
‫من ظور ل پاره د انگرېزا نو يوه ه يات‬
‫منلو ته غاړه کېښوده‪ .‬ده دغه کار ته‬
‫ځ که غاړه کې ښوده چې د رو سانو په عېن‬
‫م هال کې د افغان ستان په شمال‪ -‬شرځ کې‬
‫د پنوې يا امو سين نه اخوا غاړو يې د‬
‫افغان ستان ځ نې ن ظامي پو ستې په زور‬
‫ون يولې او پخ پل وړا ندې تگ سره يې‬
‫پخپ له افغان ستان هم تر تهد يد ال ندې‬
‫ون يوه‪.‬ام ير ع بدالرحمن خان په دې ډول‬
‫په شمال شرځ کې د رو سانو او په ج نوب‬
‫شرځ کې د انگرېزا نو تر ف شار ال ندې‬
‫راغى‪.‬‬
‫امير عبدالرحمن خان په کا بل کې دې‬
‫‪ ١١٠٧‬د نومبر په دول سمه د انگرېزا نو‬
‫د يوه ه يات له م شر‪ ،‬سرمارتمر ه نري‬
‫ډيور نډ سره دوه توا فق ليکو نه الس ل يک‬
‫‪053‬‬

‫کړل‪ :‬يو يې د افغان ستان د شمال شرځ‬

‫يانې وا خان او بل يې د افغان ستان د‬
‫لته د‬‫لې وروسل‬‫لاب و چل‬‫له بل‬
‫لرځ پل‬
‫لوب شل‬‫جنل‬
‫ډيور نډ د توا فق ل يک يا کا بل کنون شن‬
‫په نامه باندې ياد شو‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک په متن کې‬
‫راغلي چې يوه کرښه به چې له وا خان نه‬
‫د پارس تر پولې پورې اوږده وي‪ ،‬په‬
‫ن ښه ک ېږي او د غه کر ښه به د دواړو‬
‫لوي‪.‬‬‫لره بېلل‬‫ليمې" سل‬
‫لوذ سل‬‫خ لواوو "د نفل‬
‫هندوستان به د دغې کرښې نه اخوا سيمو‬
‫کې چې په افغان ستان کې پر تې دي‪،‬‬
‫مداخ له نه کوي او ام ير به په سوات‪،‬‬
‫باجوړ او چترال کې مداخله نه کوي‪ .‬په‬
‫توا فق ل يک کې په نورو ټ کو با ندې هم‬
‫سره جوړه و شوه‪ .‬له دې وروسته زه به د‬
‫ډيور نډ په توا فق ل يک او د ډيور نډ په‬
‫کرښې تبصرې وکړم‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک په هک له‬
‫اف غاني ا سناد له مېن ځه تل لي دي‪ ،‬په‬
‫دې باب ح تى ه غه ر ساله چې په خاص ډول‬
‫خپره شوې وه‪ ،‬هم ال درکه ده‪ .‬يوازې په‬
‫ر سمي تاريخ يانې سراج ال تواريخ کې د‬
‫ډيور نډ د کر ښې ذ کر شوى دى‪ ،‬خو ه غه‬
‫پخپ له د توا فق ل يک د متن يا په دې‬
‫هک له د ام ير او د ډيور نډ ترمېنځ د‬
‫خ برو په باب نه‪ ،‬بل کې يوازې د ه غې‬
‫جر گې په باب دى‪ ،‬چى ورو سته جوړه شوه‬
‫او په هغې کې د ډيورنډ د توافق تاييد‬
‫وشو‪ ،‬خو جر گې دغه تاييد له وېرې وکړ؛‬
‫له ام ير نه چې په ا ستبداد کې يې نوم‬
‫اي ستلى و‪ ،‬ټول د جر گې د غړو په شمول‬
‫ډار ېدل‪ .‬په ا صل کې د ډيور نډ توا فق‬
‫ل يک د ډار مح صول و‪ .‬که خ لک له م ستبد‬
‫له‬
‫لر لل‬‫لتبد اميل‬‫لدل‪ ،‬مسل‬‫له ډارېل‬
‫لر نل‬
‫اميل‬
‫انگرېزا نو او رو سانو نه وير ېده‪ .‬م ير‬
‫غالم محمد غ بار وا يي‪" :‬امير‪ ...‬فقط در‬
‫سايه تهد يد و تل بيس انگ ليس (معا هده‬
‫‪054‬‬

‫لود‪ .‬و‬‫لا نمل‬‫لت امضل‬‫لم پل‬‫لد را) چشل‬

‫ديورنل‬
‫م سووليت ع ظيم تاريخى را براى همي شه‬
‫در گردن خود گر فت"‪ .‬ام ير د ډيور نډ‬
‫توا فق ل يک په پ ټو سترگو الس ل يک کړ‪،‬‬
‫خو دى د ډيور نډ له خوا وغو لول شو‪ .‬د‬
‫ډيور نډ له خوا نه په افغان ستان کې د‬
‫نه مداخلې ژمنه د علمي سرحد" د سياست‬
‫په خالش وه چې ه غه په ا صل کې په‬
‫افغانستان کې په مداخلې ب نا ده‪ .‬مهمه‬
‫يې ال دا ده چې د ام ير سر په حقي قي‬
‫نقشې نه خال صېده چې د توافق ليک جز و‪.‬‬
‫نو يې د ه غې په ډ ېرو ټ کو مواف قه و نه‬
‫کړه‪ .‬تر ه غو ال جدي خ بره دا ده چې‬
‫ام ير د توا فق ل يک دري متن ال سليک نه‬
‫کړ‪ ،‬که څه هم ډيور نډ ه غه ال سليک کړى‬
‫و‪ .‬ام ير د نق شې دپا سه ولي کل چې د‬
‫با شگل دره د افغان ستان يوه بر خه ده‪،‬‬
‫په دا سې حال کې چې د توا فق ل يک په‬
‫متن کې ه غه د ه ند په ن فوذي سيمه کې‬
‫راغ لې ده‪ .‬درې کا له ورو سته يانې ه غه‬
‫و خت چې د ډيور نډ کر ښه په ن ښه ک ېده‪،‬‬
‫ام ير پخ پل ټين گار با ندې دو مره ک لک‬
‫ودر ېد تر څو په پاى کې واي سراى الرډ‬
‫ايلگللين اعتللراش وکللړ چللې هغلله يللوه‬
‫لې‬
‫لور ځينل‬ ‫لې نل‬‫له وه‪ .‬دا او دغسل‬‫تېروتنل‬
‫م سايل وو چې د کر ښې په ن ښه کول درې‬
‫کا له ن يول او د خې بر دره او د موم ند‬
‫سيمه په نښه نه شوه‪ .‬امير ټين گار وکړ‬
‫چې ټول موم ند د افغان ستان په ن فوذي‬
‫سيمه کې دي‪.‬‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک په متن کې‬
‫راغ لي چې ام ير ژم نه کوي چې په ه غو‬
‫سيمو کې به مداخ له نه کوي چې د‬
‫انگرېزا نو تر نفوذ ال ندې شوي دي‪ .‬دا د‬
‫دې ما نا نه لري چې ا م ير له ه غو څ خه‬
‫افغانستان د سيمو په حېث تېر شوى دى‪،‬‬
‫لکه چې سلطان محمد د تاج التواريخ يا‬
‫د امير عبدالرحمن خان د ژوند موقف او‬
‫‪055‬‬

‫پخپ له مارتمر ډيور نډ دغ سې اد عا کوي‪.‬‬

‫لې‬
‫لې چل‬‫له برخل‬‫لاب هغل‬‫لد کتل‬‫للطان محمل‬‫د سل‬
‫باندنۍ اړيکې ب يانوي‪ ،‬په لندن کې جعل‬
‫شوې دي او د ډيور نډ خصو صي ليک نې چې‬
‫په دې وخ تو کې براال شوې دي‪ ،‬د د غه‬
‫توا فق په باب د ده ر سمي راپور نه ن قض‬
‫کوي‪ .‬ده په خ پل يوه شخ صي ل يک کې د‬
‫امير له خولې نه ويلي دي چې که د هند‬
‫بر تانوي حکو مت په ا سمار کې د ده د‬
‫پوځ له پاتې کېدو سره مخالفت ونه کړ‪،‬‬
‫له‬
‫لې لل‬‫لاجوړ او چت لرال کل‬‫له بل‬‫له پل‬
‫دى بل‬
‫مداخ له کو لو نه الس واخ لي‪ .‬ډيور نډ د‬
‫ه غو قامونو په هک له چې د د غه توا فق‬
‫ليک له مخې د هندوستان په نفوذي سيمو‬
‫کې راغ لي ال هم په م شخص ډول گړ ېدلى‬
‫دى‪ .‬ده په کال ‪ ١١٠٣‬کې په يوې مر کې‬
‫کې وو يل چې "با يد دا سې و نه گڼ له شي‬
‫چې کوم ه غه قامو نه چې د هندو ستان په‬
‫خوا کې راغ لي دي‪ ،‬دن نه د بر تانيې په‬
‫خاوره کې دي‪ ،‬دوى يوازې په تخني کي‬
‫ل حاظ ز موږ د ن فوذ په ساحه کې دي‪،‬‬
‫يانې تر ه غه ځا يه چې په ام ير پورې‬
‫تعلق لري او تر هغه ځا يه چې دوى زموږ‬
‫ن فوذ من لو ته غاړه ږدي او يا موږ يې‬
‫پرې م نو"‪ .‬پخپ له واي سراى الرډ ايل گين‬
‫هم وو يل چې ام ير د ډيور نډ په کر ښې‬
‫سره يوازې حا ضره و ضع ساتلې ده‪ .‬د ده‬
‫خ پل ال فاظ دا دي‪" :‬د ډيور نډ توا فق‬
‫ل يک ه غه توا فق ل يک دى چې په ه غه سره‬
‫د بر تانيې د حکو مت او د ام ير ن فوذ‬
‫ساحې ټاکلې شوې دي‪ .‬مقصد دا دى چې په‬
‫ه غه سره د مو جود حال په باب د ام ير‬
‫قبولي حا صله او محفوظه شي"‪ .‬امري کايي‬
‫مولف‪ ،‬لويي دوپري وا يي چې‪" :‬د ډيورنډ‬
‫له کر ښې نه مط لب "د بر تانيې د ح کم‬
‫توسللعه ده‪ ،‬نلله د هندوسللتان د سللرحد‬
‫پراخت يا"‪ .‬دى وړا ندې وا يي چې‪" :‬د غه‬
‫کر ښه د هندو ستان د سرحد په شان نه‪،‬‬
‫‪056‬‬

‫بلکې په هغه سره د امير د قلمرو شرقي‬

‫او ج نوبي سرحد او د دواړو حکومتو نو د‬
‫نفللوذ د سللاحو حللدود منللل شللوي دي"‪.‬‬
‫برسېره پردې د امير عبدالرحمن خان او‬
‫د ه غه د جان شينانو په ف کر له مداخلې‬
‫نه مط لب ن ظامي مداخ له ده‪ .‬دوى دا د‬
‫توا فق ل يک مت ناقض نه بل له چې ياد‬
‫شويو قومونو باندې خپل حکم وچلوي‪ .‬دا‬
‫ځکه چې امير د خپلو اسالفو په شان دوى‬
‫د افغان ستان خ لک ب لل او ابا سين يې د‬
‫افغانستان ختيځه پوله گڼله‪ ،‬خو دوى د‬
‫ډيور نډ په ت پل شوې کر ښې سره په‬
‫باجوړ‪ ،‬سوات او نورو سيمو با ندې د‬
‫خ پل طبي عي واکم نۍ څ خه م حروم وگر ځول‬
‫شول‪ .‬د ډيور نډ کر ښه هم په ب يړه په‬
‫ن ښه شوه او هم د طبي عي‪ ،‬تو پوگرافيکي‬
‫او سيا سي ا صولو له م خې و نه ک ښل شوه‬
‫نو ځکه دغې کرښې بسته قومونه سره ب ېل‬
‫لزي‪،‬‬‫لورزي‪ ،‬اڅکل‬‫لنواري‪ ،‬نل‬‫له شل‬
‫لړل‪ ،‬لکل‬ ‫کل‬
‫لې‬
‫لانې هغسل‬ ‫لور‪ .‬يل‬
‫لړيڅ او نل‬‫لي‪ ،‬بل‬‫ترکالنل‬
‫قومو نه چې پخپ لو کې يې ټي نگ عال يق‬
‫لرل‪ ،‬بله دا چې دغې کرښې دغسې قامونه‬
‫په اي نده کې له افغان ستان څ خه د‬
‫بېلو لو ل پاره په ن ښه کړل چې دوى د‬
‫افغانستان ل پاره د مال د تير په شان‬
‫حېث يت الره او دوى تر هر بل قوم نه‬
‫ز يات پخپله د افغانستان په جوړولو کې‬
‫لې‬
‫لک وو چل‬ ‫لې خلل‬
‫لولى و‪ .‬دا هسل‬‫لش لوبل‬ ‫نقل‬
‫لورو‬‫لر نل‬‫لې تل‬
‫لتعمارگران يل‬‫لانوي اسل‬‫برتل‬
‫قومو نو څ خه چې په م ستعمرو کې ور سره‬
‫م خامخ شوي وو‪ ،‬په پر له پ سې مقاو مت‬
‫سره نا کام کړي وو‪ .‬برتانو يانو د د غې‬
‫لړکېچ‬‫لاتى کل‬‫لره تلپل‬
‫للو سل‬‫له کښل‬‫لې پل‬
‫کرښل‬
‫رام ېنځ ته کړ‪ .‬دغ سې دل يل نه و مو جود‬
‫چې د غه خ لک دې سره ټو ټه شي‪ .‬م گر د‬
‫امپيري لزم‪ ،‬سلطې خپرو لو او ت شدد‪ ،‬سر‬
‫زوري‪ .‬د غه قومو نه د يوه ن سل خ لک دي‪،‬‬
‫په عېن ژ به گړ ېږي‪ ،‬عېن د ين با ندې‬
‫‪057‬‬

‫معتقد دي‪ ،‬د ژوندا نه گډ طرزونه او گډ‬

‫ج هان ل يد لري او د م شترکو جغراف يايي‬
‫او اقت صادي شرايطو ال ندې ژوند کوي‪ .‬تر‬
‫هر څه ز يات د غه کر ښه هېڅ ک له موثره‬
‫نه وه‪ .‬هېڅ حکو مت د کر ښې په هرې خوا‬
‫با ندې چې حاکم يت کړى‪ ،‬په دې نه دى‬
‫بر يالى شوى چې د غه قومو نه دې ته اړ‬
‫کړى چې هغه د بېن المللي کرښې په شان‬
‫وم ني‪ .‬سيا سي انتروپولوج ست اک بر اح مد‬
‫د دغ سې سيمې زوى‪ ،‬پخ پل يوه نوي ا ثر‬
‫کې ليک لي دي چې "د ډيور نډ په توا فق‬
‫ل يک کې د بېن المل لي هم کارۍ مع صومه‬
‫هي له يوازې ک له ک له رعا يت شوې او د‬
‫کر ښې په دواړو خواو کې ه غه تل ن قض‬
‫شوې ده‪ .‬دا ټول په دې دل يل چې د غو‬
‫قومو نو ته د غه کر ښه نه پ خوا د ق بول‬
‫وړه وه او نه اوس ده‪ .‬دغه کرښه يوازې‬
‫د نقشې له پاسه وجود لري‪.‬‬
‫خللو څنگلله چللې د ډيورنللډ کرښلله د‬
‫بر تانيې د وړا ندې تگ د سيا ست يا په‬
‫اصطالح د علمي سرحد محصول وه‪ ،‬وايسراى‬
‫لې‬
‫لې اولل‬ ‫ايلگ لين‪ ،‬د م لوافقې او د خپلل‬
‫وي نا په خالش ه غه ورا نه کړه او په‬
‫دغ سې ا قداماتو يې پ يل و کړ چې په ه غو‬
‫سره يې غو ښتل په يادو شويو قومو نو‬
‫با ندې د بر تانيې کن ټرول جاري کړي‪.‬‬
‫د غه ا قدامات او په خاص ډول د ډيور نډ‬
‫د کر ښې په ن ښه کول‪ ،‬د دې سبب شول چې‬
‫د ه غو په مقا بل کې په ‪ ١١٠٣‬کې همد غه‬
‫قومو نه راوالړ شي‪ .‬په د غه کال کې له‬
‫تور يو نه پر ته ټول قومو نه د مال ن وم‬
‫ا لدين اخو ند‪ ،‬مال مانکي او مال پاالم او‬
‫لرۍ د‬‫له مشل‬‫لانو پل‬
‫لومي خانل‬‫لمېر قل‬‫لو شل‬
‫يل‬
‫انگرېزا نو پر ضد پاڅ ېدل‪ .‬انگرېزا نو‬
‫د غه ستر پاڅون د او يا زره پوځ په‬
‫وا سطه غ لى کړ‪ .‬په د غه پوځ کې ون ستن‬
‫چر چل هم د يوه واړه ن ظامي اف سر په‬
‫ح ېث وظي فه ا جرا کو له‪ .‬انگرېزا نو تر‬
‫‪058‬‬

‫د غه وخ ته د ابا سين نه دې خوا کې له‬

‫دغومره لوى پوځ نه کار نه و اخيستى‪.‬‬
‫د د غو قومو نو د پاڅون خو ځوونکې‬
‫قوه د ډيور نډ کر ښه وه‪ .‬د غې کر ښې دوى‬
‫ته و ښوده چې دوى د پ خوا په شان د‬
‫خپ لواک و طن او سېدونکي نه دي‪ ،‬بل کې د‬
‫بر تانيې تر ن فوذ ال ندې شوي دي‪ .‬په دې‬
‫کې شک ن شته چې ام ير ع بدالرحمن خان‬
‫د غه قومو نه پاڅون ته وه څول‪ .‬په مل کې‬
‫جامو کې يې عسکر ورکړل‪ ،‬پېسې او وسلې‬
‫يې ور ور سولې‪ .‬دا پوره څرگ نده ده چې‬
‫ام ير ع بدالرحمن او سپاه ساالر غالم‬
‫ح ېدر خان څر خي د د غه پاڅون ا صلي‬
‫محر کان وو‪ .‬ام ير د ه غوى د حک مران په‬
‫شان بې تفاو ته نه شو پاتې ک ېدى‪ .‬دى‬
‫مو بور و له ه غوى سره مر سته و کړي‪ ،‬خو‬
‫ډ ېر زر يې ځان ترې نه گو ښه کړ او‬
‫څرگ نده يې کړه چې دى له پاڅون او دغو‬
‫قومو نو سره سرو کار نه لري‪ .‬ده د غه‬
‫څرگندو نه ه غه و خت و کړه چې اوازه شوه‬
‫چې انگر ېزان غواړي په افغان ستان هم‬
‫ودان گي‪ .‬ام ير ع بدالرحمن خان په دې‬
‫ډول افغاستان او خپله حکمرا ني له خطر‬
‫نه بچ کړه‪ ،‬خو پخ پل د غه ع مل سره يې‬
‫خ پل وط نوال هم بېگا نه او په ا وږده‬
‫موده کې پخپله افغانستان هم ضعيف کړ‪.‬‬
‫ده دغسې خلک له افغانستان څخه بېگا نه‬
‫کړل چې ل که چې پ خوا وو يل شول‪ ،‬دوى‬
‫افغان ستان ته د مال د ت ير په شان‬
‫حېث يت الره‪ ،‬نو د د غو قامونو ل پاره‬
‫طبيعي وه چې له امير څخه شکايت وکړي‪،‬‬
‫ل که چې يې و کړ او و يې و يل چې ک له‬
‫انگرېزا نو د دوى په م لک ودان گل ام ير‬
‫بې ت فاوتي غوره کړه او دوى يې د پېسو‬
‫په مقا بل کې په انگرېزا نو خرڅ کړل‪.‬‬
‫ام ير په يوې ر سالې کې چې په ا صل کې‬
‫يې د انگرېزا نو ل پاره خ پره کړې وه‪،‬‬
‫په ځواب کې وو يل چې ک له چې تا سې‬
‫‪059‬‬

‫پاڅ ېدلى له ما سره مو سال و نه کړه نو‬

‫اوس تا سې له ما نه د گي لې حق نه لرئ‪.‬‬
‫امير وروسته له دې چې د انگرېزا نو په‬
‫برا بر کې يې د امير شېرعلي خان سياست‬
‫چې په پاى کې د ه غه د کورنۍ د سقوط‬
‫سبب شو‪ ،‬توضيح کړ‪ ،‬وويل چې "داسې فکر‬
‫و نه کړئ چې زه به د ام ير شېرعلي خان‬
‫غوندې اح مق او سم چې ستاسې په خاطر به‬
‫نور خ په کړم"‪ .‬خو ام ير نه غو ښتل چې‬
‫خ پل د غه قومو نه بېگا نه کړي نو يې‬
‫وويل چې " که اوس هم تاسې ز ما خبره او‬
‫ا مر وم نئ زه به که خداى کول له‬
‫انگرېزا نو سره ستا سې الن وه په قانع‬
‫کوونکي ډول فېصله کړم"‪.‬‬
‫د قومو نو د غه ستر پاڅون‪ ،‬ن ظامي‬
‫عمل ياتو او د ه غو لگ ښتونو انگر ېزان‬
‫هم مح طاط وگر ځول چې نور د غه قومو نه‬
‫او ام ير و نه پاروي‪ .‬د دوى يوه لوړ‬
‫رتبه مامور په دغو الفاظو هدايت ورکړ‬
‫چې " سرحدي مامورانو ته ووا يئ چې له‬
‫مخکې تگ نه نور الس واخلي او د امير د‬
‫بدگمانۍ با عث نشي‪ .‬پخوا له دې چې موږ‬
‫ه څه و کړو د غه قومو نه تر خپ لې قب ضې‬
‫ال ندې راو لو‪ ،‬ښه به دا وي چې انت ظار‬
‫وبا سو چې ام ير و فات شي‪ .‬ز ما په ف کر‬
‫موږ به په انت ظار اي ستلو سره څه شى‬
‫له الس ورنه کړو"‪.‬‬
‫لې د دې‬‫لم چل‬‫له ووايل‬
‫لې بل‬‫لاى کل‬
‫له پل‬
‫پل‬
‫ل پاره چې د هندو ستان انگ ليس حاک مان‬
‫خپله هندي مستعمره له احت مالي خطر نه‬
‫بچ کړي‪ ،‬دوى ام ير ع بدالرحمن خان او‬
‫د ه غه جان شينان پخپ لو وطنوا لو با ندې‬
‫له خ پل طبي عي حاکم يت څ خه م حروم کړل‪.‬‬
‫په دې ام يد چې په ه غوى با ندې به دوى‬
‫د فارورډ پاليسي تطبيق کړي او حاکميت‬
‫به پرې وکړي‪ ،‬خو دوى سره له دې چې په‬
‫م ستعمراتي چارو کې پو هه او تور به‬
‫لر له او د و خت ستر ن ظامي قدرت و‪،‬‬
‫‪061‬‬

‫پخ پل مق صد و نه ر سېدل‪ ،‬سره له دې هم‬

‫دوى له ټين گار نه الس وا نه خي ست‪ ،‬خو‬
‫که دوى د خ پل فارورډپالي سۍ په تطب يق‬
‫کو لو کې له ټين گار نه الس وا نه خي ست‪،‬‬
‫دغه پښتني قومونه هم له خپلې خپلواکۍ‬
‫نه تېر نه شول‪ .‬انگرېزان د دې ل پاره‬
‫چې د غه سرک ښه او خپ لواک قومو نه ال ندې‬
‫کړي‪ ،‬د ام ير له مرگ نه ورو سته يې د‬
‫دوى په سيمو کې يې يو و خت بل و خت‬
‫لښکر ک ښي وکړې‪ ،‬په مقا بل کې پښتنو هم‬
‫په دوى بريدو نه و کړل او ح تى ټولى‬
‫ټولى يې د دوى الس ال ندې ارا مو سيمو‬
‫للې‬‫للل او د مېړانل‬ ‫للم ودانگل‬
‫للدې هل‬‫بانل‬
‫دا ستانونه او قي صې يې جوړې کړې‪ .‬د‬
‫لې د دوى‬ ‫لړ کل‬‫له لل‬
‫لاتلو پل‬‫خپل لواکۍ د سل‬
‫کار نامې د نړۍ د سترو کار نامو په‬
‫ډ له کې ح سابېږي‪ .‬دا ټول د دې با عث‬
‫شول چې په دوى کې د انگر ېزي ا ستعمار‬
‫ضد اح ساس عام او قوي شي چې تل پاتې‬
‫ا نار شي‪ ،‬محلي او بېن المللي کړکېچ د‬
‫ه غه ع مده عنا صر گرځ ېدلي دي‪ .‬شايد بل‬
‫هېڅ قوم د انگر ېزي ا ستعمار په مقا بل‬
‫کې په دغ سې دوام لرون کي او مېړا نې‬
‫سره مقاو مت نه وي کړى‪ .‬د ډيور نډ د‬
‫تړون او کر ښې نه پ ېدا الن وه تر او سه‬
‫هم موجوده ده‪.‬‬
‫‪060‬‬

‫پښتانه‬
‫او د ډيورنډ‬
‫توافق ليک‬
‫پ ښتون د ا سيا په زړه کې يو لوى‬
‫و لس دى‪ .‬اوس يې ټول شمېر د ډيور نډ د‬
‫کرښللې پلله دواړو خللواوو کللې څلله کللم‬
‫څلوې ښت(‪ )1‬ميليو نه ک ېږي‪ .‬پ ښتون يو‬
‫ډ ېر لر غونى و لس هم دى‪ .‬شته وا لى يې‬
‫په و يدي او او ستايي دورو کې تثب يت‬
‫دى‪ .‬بلللخ‪ ،‬غللور‪ ،‬کنللدهار‪ ،‬پېښللور او‬
‫لاريخي‬‫لې تل‬ ‫له يل‬ ‫لۍ کوټل‬
‫لا نننل‬‫لتونگ يل‬‫مسل‬
‫مرکزونه دي‪ .‬د همدغه لرغونتوب په وجه‬
‫ده په څو نومو نو ياد شوى دى‪ .‬پ ښتون‪،‬‬
‫افغان او پټهان‪.‬‬
‫لومړى او ډېر پخوانى نوم يې پښتون‬
‫لک )‪ (Pactyic‬پلله‬
‫لې هېللرودوت د پکتيل‬ ‫دى چل‬
‫نا مه ياد کړى‪ .‬په پښتنو کې همدغه نوم‬
‫مروج دى‪ .‬تر پ ښتون و رو سته د اف غان‬
‫نللوم ډېللر اورېللدل کېللږي‪ .‬افغللان د‬
‫مهاباراته اس واکا )‪ ،(Asvaka‬اس واغانه‬
‫لان‬‫لو ابگل‬ ‫لۍ پاړسل‬ ‫)‪ (Asva-Ghana‬او د منځنل‬
‫)‪ (Abyan‬او اپاکان مفرس يا معرب نوم دى‬
‫لې اس س لواره او د اس لونو‬ ‫لا يل‬‫لې مانل‬
‫چل‬
‫ه ېواد ک ېږي‪ .‬د غه نوم په ا سالمي دوره‬
‫کې اف غان او افغانستان شوى دى‪ .‬پټ هان‬
‫له‬‫له اول پل‬ ‫لوم دى او هغل‬ ‫لوى نل‬
‫لبتا نل‬‫نسل‬
‫دول سمې پ ېړۍ کې ه غو پ ښتنو ته ور کړل‬
‫شوى چې د هند د ب هار واليت په پتنه کې‬
‫مېشت شوى و‪.‬‬
‫د پ ښتنو او تاجکو او نورو لر غوني‬

‫‪ -١‬د اوسنيو اټکلونو له مخې يې شمېر له‬

‫پنځوسو ميليونو زيات دى‪( .‬خپرندويه ټولنه)‪.‬‬
‫‪062‬‬

‫ه ېواد اريا نه و چې په سان سکرت کې په‬

‫اريا ورته )‪ (Aya Vareta‬او په زند کې په‬
‫اريلللاني ويولللو )‪ (Erieneveejo‬ياديلللده‪.‬‬
‫لر غونې اريا نه يوه پرا خه او نامشخ صه‬
‫سلليمه وه چللې بلللخ يللا بخللدي‪ ،‬يللا د‬
‫له‬
‫لز و او پل‬ ‫لايي مرکل‬ ‫لانو بکټريل‬ ‫يونانيل‬
‫اوستايي دوره کې زراسلپه )‪ (Zariaspa‬يلې‬
‫واکم نه کورنۍ وه‪ .‬د غه کورنۍ ل که ه سې‬
‫چې له نا مه نه يې ښکاري په غا لب‬
‫لان‪-‬‬‫لورنۍ وه‪ .‬د يونل‬ ‫لتنه کل‬‫لال پښل‬‫احتمل‬
‫باختري په دوره کې اريا نه د هغې سيمې‬
‫نوم و چې د ابا سين او کر مان يانې د‬
‫هند او پارس ترمېنځ پرته وه‪ .‬دا سيمه‬
‫په ا سالمي دوره کې د افغان ستان په‬
‫نا مه ياده شوه‪ .‬په څوارل سمې پ ېړۍ کې‬
‫افغان ستان د سيفي هروي په تاريخنا مه‬
‫هرات ک تاب کې ه غو سيمو ته و يل ک ېده‬
‫چې د ابا سين او غز ني ترمېنځ پر تې وې‬
‫او د مستونگ يا نننۍ کوتې حاکم يې تر‬
‫نورو نه م هم و‪ .‬په ب له ژ به د سليمان‬
‫د غرو شاوخوا ټولې ه غه سيمې چې د‬
‫ايل من‪ ،‬غز ني‪ ،‬کا بل او ابا سين ترمېنځ‬
‫پرتللې وې‪ ،‬د ا فغانسللتان پلله ناملله‬
‫ياد ېدلې‪ ،‬خو پخپ له پ ښتنو خ پل د غه‬
‫ټاټوبي د پ ښتونخوا او روه په نا مه‬
‫ياداوه‪.‬‬
‫پښتانه په همدغه هېواد کې په مشخص‬
‫ډول ياد شوي‪ .‬د ه ېرودوت په تاريخ کې‬
‫گنداري )‪ ،(Ganharii‬ا په ريتلاى )‪(Aparytea‬‬
‫لې‬
‫لى چل‬ ‫لته گي لداى )‪ (Sattagyddae‬راغلل‬
‫او سل‬
‫لومړنۍ يې موم ند‪ ،‬يو سفزي يا پ خواني‬
‫ا سپه سي او ا په ري تاى يې اپر يدي او‬
‫سټه گ ېداى يې خ ټک ک ېږي‪ .‬د م قدوني‬
‫سکندر د ير غل په و خت کې د کونړ او‬
‫باجوړخ لک د ا سواکا او ا سپه سي په‬
‫نومو نو ياد شوي دي‪ .‬هرودوت په م شخص‬
‫ډول وا يي چې پکتي کان يانې پ ښتانه د‬
‫ه ند په شمال کې او سي‪ .‬دوى ز ياتره‬
‫‪063‬‬

‫کوچ ياني ژو ند الره چې او سني کوچ يان د‬

‫همدغ سې ژو ند ښکارندوى دي‪ .‬پ ښتنو د‬
‫چنگيز يانو په ير غل سره د سليمان غرو‬
‫او درو ته مخه وکړه‪ .‬يوسفزيو په کا بل‬
‫کې اول له الوغ بيگ تيموري او ب يا له‬
‫بابر سره له م قابلې نه ورو سته کا بل‬
‫ترک کړ او پخپل او سني هېواد کې مېشت‬
‫شول‪ .‬تر ه غه دم خه دوى د کالت او غز ني‬
‫په سيمو کې او سېدل‪ .‬په مقا بل کې‬
‫ابداليان يا دران يان د سليمان له غرو‬
‫نه د لو يديځ په لور ک ندهار او هرات‬
‫ته الړل او هل ته يې د د ولتو نو بن ياد‬
‫کېښود‪ .‬په داسې حال کې چې په شپاړ سمې‬
‫او اول سمې پ ېړۍ کې په خ تيځ کې اول‬
‫رو ښانيان او وروسته لوى خو شال خټک او‬
‫اې مل خان موم ند د خپ لواکۍ په الر کې‬
‫چې هغومره قر بانۍ م يا رو ښان او د هغه‬
‫زام نو او لم سيانو ور کړې‪ ،‬شايد ب لې‬
‫کورنۍ په تاريخ کې نه وي ور کړې‪ .‬په‬
‫لويديځو پښتنو کې اول ميروېس هوتک او‬
‫وروسته احمد شاه درا ني و چې پښتانه يې‬
‫د خپ لواکۍ ه سکې ته ور سول‪ .‬د احمد شاه‬
‫درا ني اهم يت په دې کې دى چې د پ ښتنو‬
‫په سروالۍ يې د آمو او ابا سين ترمېنځ‬
‫ه ېواد کې خپ لواک دو لت جوړ کړ ا و تر‬
‫هغه د باندې په نورو سيمو لکه پن واب‪،‬‬
‫مل تان‪ ،‬سند‪ ،‬ک شمير او پار سي خرا سان‬
‫کې يې د واک په خپرولو سره امپراتوري‬
‫تا سيس کړه‪ .‬ده د غه کار نامې په ع مده‬
‫ډول د ختي ځو پ ښتنو په ملگرت يا تر سره‬
‫کړې‪ .‬په دې ډول ختي ځو پ ښتنو د اح مد‬
‫شاهي دو لت او احمد شاهي امپرا تورۍ په‬
‫جوړو لو کې او په خاص ډول په ه ند‬
‫با ندې په ن هه ځل بر ياليو يرغلو نو کې‬
‫غټه برخه اخيستې ده‪ .‬پاني پت په ج گړه‬
‫کې د مره ټه وو په ماتولو کې د دوى‬
‫برخلله ټللاکونکې وه‪ .‬کلله مرهټلله چللې‬
‫ځانو نه يې تر ابا سين پورې ر سولي وو‪،‬‬
‫‪064‬‬

‫پللر ځللاى پللاتې واى د هندوسللتان د‬

‫مسلمانانو ژغورنه او په شلمې پېړۍ کې‬
‫د پاکستان هسکېدنه به په شک کې واى‪.‬د‬
‫ختي ځو پ ښتنو د ه مدغې ټين گې ملگرت يا‬
‫له امله و چې احمد شاه دوى بر دران يان‬
‫ونو مول او ځاى نا ستي يې تي مور شاه‪،‬‬
‫پې ښور د خپ لې امپرا تورۍ د ژ مي مر کز‬
‫وگر ځاوه‪ ،‬خو که اتل سمه پ ېړۍ د پ ښتنو‬
‫د برم پ ېړۍ وه‪ ،‬نول سمه پ ېړۍ د ه غو د‬
‫نزول پېړۍ شوه‪.‬‬
‫په د غې پ ېړۍ کې ارو پايي په ت ېره‬
‫انگر ېزي ا ستعمار د صنعتي ان قالب په‬
‫بر کت نږدې ټو له ا سيا ال ندې کړې وه او‬
‫انگرېزا نو په ټول ه ند د پې ښور په‬
‫گډون قب ضه کړې وه‪ .‬د منځ نۍ ا سيا د‬
‫النللدې کولللو لپللاره در وسللانو او‬
‫انگرېزا نو ترمېنځ د سترې لوبې په‬
‫نا مه سيالي روا نه وه‪ ،‬خو افغا نانو د‬
‫ختيځو پښتنو په مالتړ د څلوېښتو کلونو‬
‫په فا صله کې په افغان ستان با ندې د‬
‫انگرېزا نو دوه يرغلو نه شنډ کړل‪ .‬له‬
‫هغه وروسته انگرېزا نو په داسې حال کې‬
‫چې رو سانو منځ نۍ ا سيا ن يولې وه‪ ،‬د‬
‫هندو ستان د ساتلو ل پاره د ډيور نډ‬
‫توا فق ل يک په نا مه يوه ب له ستراتيوي‬
‫واي ستله او پر ه غه با ندې يې د "عل مي‬
‫سرحد" نوم کېښود‪ .‬اوس زه د دغه توافق‬
‫ليک په غټو ټکو باندې رڼا اچوم‪:‬‬
‫د د غې نوې ستراتيوۍ ا صلي مق صد د‬
‫هندوستان ساتنه وه‪ .‬په دې ډول چې کله‬
‫روس د افغان ستان له الرې په هندو ستان‬
‫با ندې رادم خه ک ېږي‪ ،‬دوى به ک ندهار‪،‬‬
‫کا بل او جالل ا با د ته خ پل پوځو نه زر‬
‫رسوي او د روس پرمختگ به شنډوي‪ .‬د دې‬
‫لو‬
‫له ختيځل‬‫لې دوى پل‬‫لي وه چل‬‫لاره حتمل‬‫لپل‬
‫پښتنو کې ستراتيويک ځايونه په کنټرول‬
‫کې ولري‪.‬دغه کنټرول ب يا حتمي کوله چې‬
‫دوى با يد د ه غو په شاوخوا قومو نو‬
‫‪065‬‬

‫لړي او د‬‫لور کل‬ ‫لوذ خپل‬‫لدې سياس لي نفل‬

‫بانل‬
‫افغان ستان الس له ه غو نه ل نډ کړي‪ ،‬خو‬
‫د افغانستان پاچا امير عبدالرحمن خان‬
‫د دوى پرمخ خنډ و‪ .‬دوى له ‪ ١١١١‬نه تر‬
‫‪ ١١٠٢‬پورې ه غه تر ډول ډول ف شارونو‬
‫ال ندې ون يوه‪ .‬سره له دې هم ام ير د غه‬
‫کار ته نه حا ضرېده‪ .‬دى په پاى کې هغه‬
‫و خت په دې اړه خ برو ته حا ضر شو چې‬
‫رو سانو د افغان ستان په شمال‪ -‬خ تيځ‬
‫يانې په لوى پامير کې د افغان ستان‬
‫لره‬
‫لل سل‬‫لامي يرغل‬ ‫له نظل‬
‫لته پل‬‫لامي پوسل‬‫نظل‬
‫ونيو له او افغان ستان ته يې خ طر پېښ‬
‫کړ‪ .‬ام ير چې په دې ډول د رو سانو او‬
‫انگرېزا نو له خوا تر ف شار ال ندې را غى‪،‬‬
‫د ه ند د با ندنيو چارو وز ير سر ماتمر‬
‫ډيور نډ په سروالۍ يې يو کوچنۍ مل کي‬
‫ه يات په کا بل کې وما نه او له هغه سره‬
‫يې د ‪ ١١٠٧‬کال د نومبر په دول سمه د‬
‫ډيور نډ يا کا بل کانون شن په نا مه‬
‫توافق ليک السليک کړ‪.‬‬
‫د ډيورنډ توافق ليک د دواړو خواوو‬
‫د ن فوذ سيمې ټاکلې ا و هرې خوا تع هد‬
‫کړى چې د ب لې خوا د ن فوذ په سيمه کې‬
‫به مداخله نه کوي‪ .‬له توافق ليک نه د‬
‫بر تانوي هند حکومت يو مطلب دا و چې د‬
‫ډيورنډ د کرښې په ختيځو سيمو کې به د‬
‫امير عبدالرحمن خان د ن ظامي او سياسي‬
‫وړا ندې تگ م خه ني سي‪ .‬ام ير تر ه غه‬
‫دم خه د د غو سيمو په قومو نو با ندې په‬
‫ډول ډول نفوذ خپراوه او په هغو باندې‬
‫يې د حکو مت ن ېغ حاکم يت چالوه‪ .‬د د غه‬
‫مق صد ل پاره د سپاه ساالر غالم ح ېدر‬
‫خان يو سفزي په سروالۍ په ا سمار کې‬
‫يوه لو يه ن ظامي قوه پر ځاى شوې وه‪.‬‬
‫دتوافللق ليللک پلله مللتن کللې د دواړو‬
‫هېوادو نو ترمېنځ د گډې پولې کل مه‬
‫ن شته‪ .‬د دې ما نا دا ک ېږي چې ه ند به‬
‫له افغانستان سره گډه پوله نه لري‪ .‬د‬
‫‪066‬‬

‫دواړو تللرمېنځ د فرنټيللرز پلله ناملله‬

‫سرحدي سيمه يا سيمې دي چې د ډيور نډ‬
‫په کرښې به سره بېلېږي او يوه خوا به‬
‫د ب لې خوا د ن فوذ په سيمه کې مداخ له‬
‫نه کوي‪ ،‬خو د ام ير ع بدالرحمن خان‬
‫ل پاره "مداخ له" يواځې ن ظامي مداخ له‬
‫وه او په نورو ساحو کې دى د پ خوا په‬
‫شان ازاد و چې له د غو پ ښتني قومو نو‬
‫سره ارت باط و لري‪ .‬د د غو ټو لو قومو نو‬
‫جر گې هم د پ خوا په شان په پر له پ سې‬
‫ډول کا بل ته تل لې او له ام ير سره يې‬
‫ک تل‪ .‬دا چې ډيور نډ پخپ لو ر سمي ليک نو‬
‫کې او سلطان مح مد د ام ير ع بدالرحمن‬
‫خان ژو ند په نا مه ک تاب کې وا يي چې‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان د افغان ستان د‬
‫واک من په ح ېث له د غو ټو لو سيمو نه‬
‫خپلې اد عا نه تېر شوى دى‪ ،‬سمه نه ده‪.‬‬
‫دا واقعيت دى چې د سلطان محمد د ک تاب‬
‫ټو له دوه مه بر خه يانې ه غه بر خه چې د‬
‫سيمې او با ندني سيا ست او د ډيور نډ د‬
‫توافق ليک په اړه ده‪ ،‬په لندن کې جعل‬
‫شوې ده‪ .‬ده ند د و خت لوى در ستيز "الرډ‬
‫کيچ نر" واي سراى الرډ کرزن ته همدغ سې‬
‫ليک لي وو او ما د غه ټ کي ته پخ پل يوه‬
‫انگر ېزي ک تاب کې تف صيل ور کړى‪ ،‬نو د‬
‫ډيور نډ د کر ښې په نا مه د ډاک ټر عظ مت‬
‫ح يات خان ک تاب چې د غه مو ضوع يې په‬
‫زيا ته اندازه د هغه پر اساس کښلې‪ ،‬د‬
‫اعت بار وړ نه دى‪ .‬پخپله ډيورنډ هم په‬
‫کال ‪ ١١٠٣‬کې په يوې مر کې کې وي لي وو‬
‫چې‪ ..." :‬د هندو ستان د خوا قومو نه‬
‫با يد دا سې و نه گ ڼل شي چې دن نه د‬
‫بر تانيې په سيمه کې پرا ته دي‪ .‬ه غوى‬
‫يواځې په تخني کي ل حاظ ز موږ تر ن فوذ‬
‫ال ندې دي‪ ،‬يانې دا چې تر ه غه ځا يه چې‬
‫په امير پورې اړه لري او تر هغه ځا يه‬
‫چې دوى زموږ نفوذ ته تسليمېږي يا موږ‬
‫په ه غو با ندې ن فوذ کوو"‪ .‬ب له غ ټه‬
‫‪067‬‬

‫خ بره دا ده چې ډيور نډ او شاته يې د‬

‫ه ند حکو مت په د غه توا فق ل يک او په‬
‫نها يت کې له امير سره صادځ نه و‪ ،‬ځکه‬
‫چې د دوى مق صد دا و چې ل که چې دم خه‬
‫مې وي لي د ضرورت په و خت کې به په‬
‫افغان ستان کې ن ظامي مداخ له کوي‪ .‬تر‬
‫هر څه مه مه دا ده چې ام ير ع بدالرحمن‬
‫خان نه دده توا فق ل يک فار سي متن‬
‫ال سليک کړى او نه هم ه غه نق شه ام ضا‬
‫کللړې چللې ورسللره مللله وه او ډيورنللډ‬
‫وروړاندې کړې وه‪ .‬امير عبدالرحمن خان‬
‫په انگر ېزي نه پوه ېده او چې ه غه په‬
‫انگر ېزي نه پوه ېده‪ ،‬طبي عي ده چې د‬
‫توا فق ل يک انگر ېزي متن به يې ال سليک‬
‫کړى نه وى‪.‬اوس اسا سي سوال دا دى چې‬
‫ا يا د غه توا فق ل يک به ل که ه سې چې‬
‫ډيور نډ وړا ندى کړى د اعت بار وړ وي؟‬
‫ما چې د کا بل‪ ،‬نوي ډه لي او ل ندن په‬
‫ار شيفي مرکزو نو کې د ام ير ع بدالرحمن‬
‫خان د دورې په اړه څېړنې کړې‪ ،‬د امير‬
‫په ال سليک مې د ډيور نډ د توا فق ل يک‬
‫متن ليدلى نه دى‪.‬‬
‫په دې اړه بله غټه موضوع دا ده چې‬
‫د همد غه انگر يزي توا فق ل يک متن ځي نې‬
‫لر‬
‫لې د اميل‬ ‫له ډگ لر کل‬
‫لق پل‬‫لې د تطبيل‬
‫برخل‬
‫ل پاره ق بولې نه وې او انگرېزا نو هم‬
‫د هغلله اعتراضللونه ومنللل‪ .‬د پخللواني‬
‫کافرستان د با شگل دره د توافق ليک په‬
‫متن کې د انگرېزا نو د ن فوذ په ساحه‬
‫کې ښول شوې ده‪ ،‬خو په کال ‪ ١١٠٦‬کې چې‬
‫د ډيور نډ کر ښه هل ته په ن ښه کېد له‪،‬‬
‫لې باش لگل د‬‫لو چل‬‫له دې ټين لگ شل‬
‫لر پل‬
‫اميل‬
‫افغانسلللتان برخللله ده‪ .‬د هندوسلللتان‬
‫واي سراى "الرډ ايل گين" د ام ير اع تراض‬
‫ومانلله او د باشللگل موضللوع يللې "د‬
‫خواشللينۍ وړ تېروتنلله" وبلللله‪ .‬بللله‬
‫لډ د‬‫لې د ډيورنل‬‫لدو وه چل‬ ‫لوع د مومنل‬
‫موضل‬
‫کر ښې د ن ښه کو لو په و خت کې ام ير په‬
‫‪068‬‬

‫ه غې با ندې هم ټي نگ ودر ېد او و يې و يل‬

‫چې ټول مومند د افغانستان برخه ده‪ .‬د‬
‫موم ندو سيمه په ن ښه نه شوه او ا م ير‬
‫ب يا هل ته د سړک د جوړو لو ا مر ور کړ‪.‬‬
‫په د غه سړک با ندې کار هم شروع شو‪،‬‬
‫خو د ام ير له مرگ نه ورو سته د سړک‬
‫جوړولو کار په ټپه ودرېد‪ .‬داسې هم د‬
‫تورخم بر خه د ام ير د اع تراض په و جه‬
‫په ن ښه نه شوه‪ .‬ب له غ ټه مو ضوع په‬
‫ساحه کې د توافق ليک او د هغه د نقشې‬
‫له م خې د کر ښې په ن ښه کول دي چې د‬
‫توقع پرخالش اوږده شوه او درې کا له يې‬
‫ون يول‪ .‬د جغراف يايي او ټو پوگرافي له‬
‫م شکل نه غ ېر د غې کر ښې لوى قومو نه او‬
‫ح تى ک لي سره بې لول ل که تر کال ني‪،‬‬
‫وز ير‪ ،‬شينواري‪ ،‬نورزي‪ ،‬آڅ کزي‪ ،‬بړيڅ‬
‫او ب لوچ‪ .‬دا ه غه قومو نه دي چې سره‬
‫گډه ژبه‪ ،‬گډ دين‪ ،‬گډ تاريخ‪ ،‬گډ کلتور‬
‫او سره ور ته نړۍ ل يد او دا سې هم يو‬
‫راز اقت صادي‪ ،‬زراع تي او اجت ماعي طرز‬
‫لري‪ .‬دوى سره نه بېل ېږي او نه هم د‬
‫پرد يو واکم ني م ني‪ .‬نو دا عو به نه وه‬
‫چې د ډيور نډ دکر ښې په ن ښه کو لو نه‬
‫وروسللته چللې دوى پللوه شللول چللې د‬
‫انگرېزا نو د ن فوذ په ساحه کې راغ لي‪،‬‬
‫د مال ن وم ا لدين اخو ندزاده‪ ،‬مال فق ير‬
‫او مال مانکي او نورو قومي م شرانو په‬
‫سروالۍ يې په کال ‪ ١١٠٣‬کې په يو لوى‬
‫پاڅون الس پورې کړ او ځانو نه يې تر‬
‫شبقدر پورې ور سول‪ ،‬خو انگرېزا نو د‬
‫ه غوى په وړا ندې له او يا زر يز منظم‬
‫کار واخي ست چې په ه غو کې‬ ‫پوځ نه‬
‫ځوان ون ستن چر چل هم و‪ .‬سره له دې هم‬
‫انگرېزا نو له هندو ستان نه تر وت لو‬
‫پورې پر هغوى باندې هغسې نفوذ خپرولى‬
‫نه شو چې دوى غو ښتل‪ .‬پروفي سر اک بر‬
‫اح مد چې دهغه ځاى سياسي انتروپولوجست‬
‫او د خپ لو پ ښتنو متخ صص دى‪ ،‬وا يي چې‪:‬‬
‫‪069‬‬

‫"د بېن المللي توافق ليک هغه ښه هيله‬

‫چې د ډيور نډ په توا فق ل يک کې ښوول‬
‫شوې‪ ،‬د ډيورنډ د کرښې په دواړو خواوو‬
‫کې يې بس ک له ک له مرا عات شوى‪ ،‬خو په‬
‫پر له پ سې ډول ترې نه سرغړول شوى دى"‪.‬‬
‫پر ه غه سربېره دى لي کي چې له کال‬
‫‪ ١٠٢٩‬نه تر ‪ ١٠٧١‬پورې د اتل سو کلو نو‬
‫په به ير کې د غو قومو نو ات لس ځ له ح تى‬
‫پخپ له په هندو ستان با ندې هم بريدو نه‬
‫کړي دي‪ .‬د غومره چې د غو پ ښتنو په‬
‫انگرېزا نو باندې بريدونه کړي‪ ،‬شايد د‬
‫نړۍ په بل ځاى کې نورو قومونو پر هغو‬
‫با ندې ه غومره بريدو نه نه وي کړي‪ .‬د‬
‫عوب خان اپريدي حېرتنا که قصه تر او سه‬
‫هم په دغو خلکو کې انگازې کوي‪ .‬د دغو‬
‫ټو لو الن وو او دا سې هم تر ه غه ورو سته‬
‫ک شالو ا صلي سرچينه دا ده چې خ تيځ‬
‫پښللتانه يللا د احمدشللاه درانللي بللر‬
‫دران يان د پرد يو واکم نۍ ته غاړه نه‬
‫ږدي‪.‬‬
‫‪071‬‬

‫د ډيورنډ توافق‬
‫ليک‬
‫بايد ډېر دمخه باطل‬
‫اعالم شوى واى‬
‫د ډيورنډ د توافق ليک رياعيت نه د‬
‫بر تانوي ه ند حکو مت‪ ،‬نه د افغان ستان‬
‫حکو مت‪ ،‬نه د پاک ستان حکو مت او نه‬
‫پخپ له خل کو کړى‪ ،‬خو په ه غه سره د‬
‫افغان ستان د ا صلي خاورې يوه بر خه‬
‫ن يول شوې ده‪ ،‬که څه هم ه غه په ماه يت‬
‫کې موقتي و او با يد ډېر پخوا په تېره‬
‫له هندو ستان نه د انگرېزا نو په وت لو‬
‫سره باطل اعالم شوى واى‪.‬‬
‫په دغه اړه لومړنى ټکى دا دى چې د‬
‫ډيور نډ توا فق ل يک د بر تانوي ه ند د‬
‫حکو مت په ن ېغ ف شار او د تزاري رو سيې‬
‫په غ ېر م ستقيم ف شار په کال ‪ ١١٠٧‬کې‬
‫پر ام ير ع بدالرحمن با ندې تحم يل شوى‬
‫دى‪ .‬لومړني له کال ‪ ١١١١‬نه تر ه غه‬
‫وخ ته پورې ام ير تر ډول ډول ف شارونو‬
‫ال ندې نيولى و او وروستي په همدغه وخت‬
‫کللې د افغانسللتان د بدخشللان واليللت د‬
‫رو شان او شغنان ه غه بر خې چې د پن وه‬
‫ښي خوا ته ان د مر غاب يا آځ سو تر سين‬
‫لامي زور‬ ‫له وچ نظل‬‫لدلې وې‪ ،‬پل‬‫لورې غځېل‬
‫پل‬
‫ن يولې وې‪ .‬که څه هم په کال ‪ ١١٣٧‬کې‬
‫يې ټول بدخ شان د افغان ستان په قل مرو‬
‫کې منلى و او اف غان حکومت خپل حاکميت‬
‫پللرې جللاري کللړى و‪ ،‬پلله دغلله ډول‬
‫افغانسللتان پلله دغلله وخللت کللې د دوو‬
‫ارو پايي امپراتور يو تر گواښ ال ندې‬
‫‪070‬‬

‫لد د‬‫لور وليل‬

‫لان موبل‬ ‫لر ځل‬
‫لى او اميل‬ ‫راغلل‬
‫له غ لاړه‬
‫لو تل‬‫لک منلل‬‫لډ تواف لق ليل‬
‫ډيورنل‬
‫ک ېږدي‪ .‬د غه مو ضوع ما پخ پل يوه نوي‬
‫خ پاره شوي ک تاب کې ب يان کړې چې نوم‬
‫يلللې دى‪" :‬د افغانسلللتان سياسلللي او‬
‫(‪)١‬‬
‫ديپلوماتيکي تاريخ"‪.‬‬
‫بللل مهللم ټکللى دا دى چللې اميللر‬
‫ع بدالرحمن د د غه توا فق ل يک تطب يق د‬
‫موم ندو‪ ،‬با شگل او خې بر په بر خه کې‬
‫ونه ما نه‪ .‬د هند حکومت د امير لومړني‬
‫دوه اعترا ضونه ومنل او د خېبر په نښه‬
‫کول پاتې شول‪ .‬په توا فق ل يک کې له‬
‫ا سمار نه تر بدخ شان پورې د پ خواني‬
‫کافرسللللتان د باشللللگل اوږده دره د‬
‫بر تانوي ه ند د ن فوذ ساحه ښودل شوې‬
‫ده‪ ،‬خو د ډيور نډ کر ښې د ن ښه کو لو په‬
‫و خت ام ير د ه ند حکو مت ته په ټين گه‬
‫ښکاره کړه چې‪" :‬د کافر ستان ا خري کور‬
‫هم په افغاسنتان پورې اړه لري"‪.‬د هند‬
‫واي سراى الرډ ا يل گين د ام ير اع تراض‬
‫ته ت سليم شو او د توا فق ل يک په متن‬
‫کې يې د ه ند په ن فوذي ساحه کې د‬
‫با شگل شمول "تېروتنه" وبلله‪ .‬داسې هم‬
‫ام ير د موم ندو په بر خه کې د کر ښې د‬
‫غځو لو په و خت کې د ه ند حکو مت ته‬
‫څرگنللده کللړه چللې‪" :‬ټللول مومنللد د‬
‫افغان ستان بر خه ده" د ه ند حکو مت د‬
‫ام ير اد عا رد نه کړه‪ ،‬خو په اړه يې‬
‫څه و نه کړل او ام ير ته يې ځواب هم‬
‫ور نه کړ‪ .‬د ام ير په ف کر د ه ند د‬
‫حکو مت چوپ پاتې ک ېدل د ه غو له خوا د‬
‫ده دا اد عا م نل وو‪ ،‬خو د ام ير له‬
‫مړينې وروسته د مومندو سيمه دوه برخې‬
‫وگ ڼل شوه‪ ،‬ه غه بر خه چې د کوز موم ند‬
‫په نا مه يادېږي او تر پې ښور پورې‬
‫رسېږي‪ ،‬د هند نفوذي ساحه وگ ڼل شوه او‬
‫بر موم ند د پ خوا په شان د افغان ستان‬
‫شو‪.‬‬
‫‪072‬‬

‫د با شگل درې او موم ند مو ضوع گانې‬

‫د ډيور نډ د توا فق ل يک د متن د ر ښتين‬
‫توب په اړه شک پ ېدا کوي‪ .‬د غه مو ضوع‬
‫ما پخ پل ک تاب کې په تف صيل سره څېړ لې‬
‫ده چې پښتو متن يې په همدغې ر سالې کې‬
‫ن يول شوى دى‪ .‬دل ته په ل نډ ډول وا يم‬
‫چې د توا فق ل يک په انگر ېزي متن کې‬
‫يوازې د ام ير او ډيور نډ نومو نه ل يدل‬
‫ک ېږي‪ ،‬نه د ه غو ال سليکونه‪.‬څن گه چې‬
‫امير د توافق ليک هغه فارسي متن نه و‬
‫ال سليک کړى چې ډيورنډ ورته وړاندې کړى‬
‫و او څن گه چې ام ير په انگر ېزي نه‬
‫پوه ېده‪ ،‬د ه غه انگر ېزي متن د اعت بار‬
‫وړ ک ېدلى نه شي‪ .‬که چا د د غه توا فق‬
‫ليک دغسې متن په فارسي يا انگرېزي کې‬
‫و ښود چې ام ير او ډيور نډ دواړو ال سليک‬
‫کړى وي‪ ،‬اعت بار به يې لږ تر لږه د‬
‫تحمي لي توا فق ل يک په تو گه تثب يت شي‪.‬‬
‫تر ه غو پورې مو جود متن د اعت بار وړ‬
‫کېدلى نه شي‪.‬‬
‫د ديور نډ د توا فق ل يک په اړه بل‬
‫اسا سي ټ کى دا دى چې د کر مې له ع لي‬
‫خې لو يا تور يو نه پر ته ټول پ ښتني‬
‫قومو نه ه مدا چې پوه شول‪ ،‬د ه ند په‬
‫ن فوذي ساحه کې گ ڼل شوي‪ ،‬په کال ‪١١٠٣‬‬
‫کې د ه غه پر ضد جگ شول او پې ښور ته‬
‫نزدې تر شبقد پورې ورسېدل‪ .‬انگرېزا نو‬
‫د و سله وال پوځ په وا حدونو سره چې‬
‫ټول شمېر يې د شپېتو اويا زرو ترمېنځ‬
‫و‪ ،‬ه غوى خواره کړل‪ ،‬خو د ه غو مخال فت‬
‫يې له مېنځه وړلى نه شو‪ .‬دوى په تېره‬
‫وز يرو‪ ،‬م سيدو‪ ،‬اپر يدو او موم ندو تر‬
‫ه غو چې انگر ېزان له ه ند نه‪ ،‬نه وو‬
‫وتلي‪ ،‬د هغو پر ضد د غزا جنډه رپانده‬
‫و ساتله او حتى پخپله په هند باندې يې‬
‫هلللم يرغلونللله وکلللړل‪ .‬د دوى دغللله‬
‫لډ د‬‫لې د ډيورنل‬‫له اص لل کل‬‫له پل‬
‫مخالفتونل‬
‫توافق ليک له المله وو‪.‬‬
‫‪073‬‬

‫د ډيور نډ د توا فق ل يک په اړه بل‬

‫اسا سي ټ کى د ه غه د ماه يت په اړه دى‬
‫چې موقتي دى‪ ،‬نه تل پاتى‪ .‬دا چې د‬
‫توافق ليک د اعت بار موده ټاکل شوې نه‬
‫ده‪ ،‬په ا صل کې د همد غه موقتي توب له‬
‫ام له و‪ .‬د غه توا فق ل يک په ا صل کې د‬
‫دې ل پاره و چې برتانو يان په ه غو‬
‫ستراتيويکي ځايونو قب ضه و لري چې د‬
‫افغان ستان له الرې په هندو ستان با ندې‬
‫د تزاري رو سيې د احت مالي ير غل د فع‬
‫و کولى شي‪ .‬انگرېزا نو د همد غه مق صد‬
‫ل پاره په کال ‪ ١١٣١‬کې په افغان ستان‬
‫بانللدې دانگلللي وو‪ ،‬خللو څنگلله چللې‬
‫افغا نانو دوى په کا بل او ميوند کې په‬
‫جنگو نو کې مات کړل‪ ،‬له افغان ستان نه‬
‫په وت لو مو بور شول‪ .‬ورو سته يې د‬
‫ډيورنډ توويز وايست‪ .‬دغه توويز د دوى‬
‫په اصطالح د "علمي سرحد" يوه برخه وه‪.‬‬
‫په دې ډول چې ده غه له م خې دوى به د‬
‫پ ښتنو په سرحدي ستراتيويکي سيمو کې‬
‫و سلې او نور لوج ستيکي و سيلې او حر بې‬
‫مه مات زېر مه کوي او د ضرورت په و خت‬
‫کې به له د غو ځايونو نه جالل ا باد‪،‬‬
‫کا بل‪ ،‬غز ني او ک ندهار ني سي او رو سان‬
‫به نه پرېږدي چې له هندوکش نه واوړي‪.‬‬
‫انگرېزا نو ال دم خه د غو ښارونو ته د‬
‫چ ټک ر سېدلو په ن يت له هندو ستان نه د‬
‫افغان ستان په لور د لو يو الرو سرونه‬
‫ل که خې بر‪ ،‬کر مه‪ ،‬پ ښين او سبي ن يولي‬
‫وو‪ .‬د غه ځايو نه يې د گ ندمک په تړون‬
‫للوبي‬‫للړي وو او د جنل‬ ‫لله کل‬‫للره ترالسل‬
‫سل‬
‫وزير ستان گو مل يې د ډيور نډ په توا فق‬
‫ل يک سره ترال سه کړ‪ .‬د د غو زېر مه تو نو‬
‫لرل الز مه کو له چې انگر ېزان په ه غو‬
‫سيمو ن فوذ و لري چې د غه زېر مه تونو نه‬
‫پ کې وو‪ .‬د دوى مق صد دا نه و چې د غه‬
‫سيمې په ه ند پورې و تړي او اداره يې‬
‫کړي‪ .‬په ا صل کې د ډيور نډ توا فق ل يک‬
‫‪074‬‬

‫ددې لپللاره نلله و چللې هنللد للله‬

‫افغانستان سره پولله )‪ (Boundray‬وللري‪.‬‬
‫دغلله سلليمې پلله واقللع کللې د هنللد او‬
‫افغان ستان ترمېنځ د حا يل په شان وې‪.‬‬
‫برتانو يانو تر پا يه پورې د غه سيمې د‬
‫سرحد )‪ (Frontier‬په نامه يادولې او اداره‬
‫يې د ه غو قومو نو ته پرې اي ښې وه او‬
‫خ پل پوځي واحدو نه يې يو ځاى بل ځاى‬
‫په چوڼ يو کې ځاى پر ځاى کړي وو‪ .‬د‬
‫ډيور نډ په توا فق ل يک سره دوى له د غو‬
‫سيمو نه په ن ظامي او اداري ل حاظ د‬
‫افغان ستان الس ل نډ کړ او ه غه و ضع يې‬
‫و ساتله چې تر موافقې دم خه پرې م سلطه‬
‫وه‪ .‬په نورو ساحو کې افغان ستان د‬
‫پ خوا په شان له د غو سيمو سره خپ لې‬
‫عنع نوي اړي کي و ساتل او م شرانو ته يې‬
‫د موا جب په نا مه معا شونه ور کول‪ .‬د‬
‫کوز موم ند م شرانو ته ال ه غه موا جب چې‬
‫افغانستان او د الل پورې خان اکبر خان‬
‫د عنع نې له م خې ور کول‪ ،‬د انگر ېزي‬
‫مامورانو له الرې ورر سېدل‪ .‬يوازې دا‬
‫هم نه و‪ ،‬د دغو قومونو د مشرانو جر گې‬
‫په پر له پ سې ډول کا بل ته تل لې او‬
‫هلتلله يللې اميللر تلله ويللل چللې دوى د‬
‫افغانسللتان رعيللت دى او دوى دى خپللل‬
‫ام ير گ ڼي‪ ،‬خو ا م ير د ه غو غو ښتنې په‬
‫پل مو سره ردو لې‪ ،‬ځ که چې دى د اپر يدو‬
‫په برخه کې د گ ندمک په تړون سره او د‬
‫نورو په بر خه کې د ډيور نډ په توا فق‬
‫ل يک سره د ه غو له اداره کو لو نه م نع‬
‫شوى و‪ .‬د ه ند واي سراى الرډ ايل گين هم‬
‫په د غه حقي قت اع تراش کړى او وي لي يې‬
‫دي چې "د ډيور نډ توا فق ل يک دغ سې يو‬
‫توافق ليک و چې د بر تانوي حکومت او د‬
‫ام ير د ن فوذ ساحې مع لومې کړي‪ .‬د ه غه‬
‫نلله مطلللب دا و چللې د موجللودې وضللع‬
‫)‪ (Statuguo‬په اړه د امير رضايت حاصل او‬
‫و ساتل شي"‪ .‬په دې اړه ډيور نډ تر ه غه‬
‫‪075‬‬

‫هم په مشخص ډول گړ ېدلى او ويلي يې دي‬

‫چې‪" :‬د ه ند په خوا قومو نه با يد دغ سې‬
‫و نه گ ڼل شي چې ه غوى دن نه د بر تانيې‬
‫په سيمه کې دي‪ .‬دوى يوازې په تخني کي‬
‫ل حاظ زموږ تر نفوذه ال ندې دي‪ ،‬يانې دا‬
‫چې وو يل شي تر ه غه ځا يه چې په‬
‫امپرا تورۍ پورې اړه لري او تر ه غه‬
‫ځا يه چې دوى زموږ نفوذ مني يا موږ يې‬
‫پرې باندې منو"‪.‬‬
‫مه مه دا وه چې بر تانوي لوړ پوړو‬
‫مامورانو د ډيور نډ توا فق پخپ له با طل‬
‫کړى دى‪ .‬سر جارج روس کي پل‪ ،‬د صوبه‬
‫سللرحد لللوى کمشللنر‪ ،‬د افغانسللتان د‬
‫خپ لواکۍ له ج نگ نه ورو سته ښکاره کړه‬
‫چې‪" :‬زموږ پوره شخص [امير] حبيب هللا ته‬
‫و او موږ د ه غه ورور يا زام نو ته‬
‫(‪)٢‬‬
‫له د غې وي نا نه د‬ ‫مديون نه يو"‬
‫ه غه مط لب دا و چې ه غه م قدار پې سې چې‬
‫د ډيور نډ د توا فق ل يک په سر د ه ند‬
‫بر تانوي حکو مت افغان ستان ته ور کولې‪،‬‬
‫نور د تاديې وړ نه وې او ده ند حکو مت‬
‫د ه غو له ورکو لو نه ازاد شو‪ .‬په دې‬
‫ح ساب افغان ستان هم با يد د ډيور نډ د‬
‫موافقې له شرايطو نه ازاد وي‪ .‬تر دې‬
‫ال مه مه دا ده چې د ډيور نډ توا فق ل يک‬
‫د راولپنډۍ د تړون له مخې چې د هند د‬
‫با ندنيو چارو وز ير اي‪.‬اچ‪ .‬گرا نټ د‬
‫‪ ١٠١٠‬کال د اگ ست په ات مه من لى و‪ ،‬هم‬
‫با طل ک ېږي‪ .‬د د غه تړون په ضميمه کې‬
‫ه غه ليک لي وو چې‪ " :‬پر ه غه بر سېره‪،‬‬
‫دغه جنگ ټول پخواني تړونونه با طل کړي‬
‫(‪)٧‬‬
‫دي"‪.‬‬
‫‪(Moreover this War has cancelled all previous‬‬
‫‪treaties).‬‬
‫سره له دې هم د هند بر تانوي حکومت‬
‫د خپل نفوذ د خپرولو ل پاره په سيمې‬
‫کې ډول ډول توويزونه ونيول‪.‬‬
‫د د غو توويزو نو م هم ه غه و چې په‬
‫‪076‬‬

‫کال ‪ ١٠٩١‬کې يې خپ له ن فوذي سيمه‬

‫دشمال‪ -‬لويديځ سرحدي ايا لت ونو موه او‬
‫ه غه يې په دوو بر خو ووې شه‪ :‬کرارې‬
‫عالقې )‪ (Settled Districts‬او قبايلي عالقې يا‬
‫ايون سۍ گانې‪ .‬که څۀ هم د هرې قومي‬
‫ايون سۍ په سر کې د سيا ست ايو نټ په‬
‫نا مه يو انگر ېز اف سر ځاى پر ځاى و‪،‬‬
‫هره ايون سي په ا صل کې خپلوا که وه او‬
‫چارې يې د پ ښتونولۍ پر بن سټ تر سره‬
‫ک ېدلې‪ .‬اک بر اح مد چې يو نوم يالي‬
‫انټروپولوجسللټ او د بلوچسللتان د سللبي‬
‫څانگې کم شنر و‪،‬وا يي چې‪" :‬د ق بايلي‬
‫سيمو وضع په استثنايي ډول بې سارې ده‪،‬‬
‫په دې ډول چې هل ته تر نن ور ځې پورې‬
‫(‪ )١٠٠٧‬د هللېڅ چللا ملللک )‪(No body's land‬‬
‫ل يدل ک ېږي‪ .‬يانې چ ېرې چې يو څوک د‬
‫پ ښتونولۍ له م خې بې له دې چې جزا‬
‫ووي ني‪ ،‬خپ له ښځه يا تر بور وژ ني او‬
‫ب يا هم ه غه قانون پرې نه چل ېږي چې د‬
‫هېواد په نورو برخو کې نافذ دى‪ .‬شايد‬
‫دا مبال غه نه وي چې د غه ق بايلي سيمې‬
‫په ر ښتيا د ځم کې په سر ورو ستى ازاد‬
‫ځاى ب لل شوى دى"‪ .‬دى د مو لف جي سپين‬
‫له قول نه دا هم وا يي چې‪ " :‬سرحدي‬
‫قومو نو چې څوک دې په افغان ستان کې‬
‫حکو مت و کړي‪ ،‬تل يو م هم رول لو بولى‬
‫دى"‪ )٥(.‬د د غه ورو ستي ح کم د په ح قه‬
‫ښودلو ل پاره مثالو نه لږ نه دي‪.‬‬
‫اساسللي دليللل يللې دا دى چللې پخپللله‬
‫افغانستان په اول سر کې له ابا سين نه‬
‫تر غز ني او ک ندهار پورې د د غو سيمو‬
‫په گډون يو هېواد و او دغو قومونو له‬
‫ستر احمد شاه سره د معا صر افغان ستان‬
‫په جوړو لو او ورو سته له ه غه نه د‬
‫د فاع په کولو کې غټه برخه اخيستې ده‪.‬‬
‫د دوى و نډه د خپ لواکۍ په ج گړه کې‬
‫غو څه وه چې ه غه اف غان مؤرخ م ير غالم‬
‫مح مد غ بار پخ پل ک تاب "افغان ستان در‬
‫‪077‬‬

‫م سير تاريخ" کې ښه ان ځور کړې ده‪.‬‬

‫ه غومره چې انگر ېزان د د غو قومو نو په‬
‫ت ېره دوز يرو او م سيدو له شريکې يا‬
‫للدل‪ ،‬د‬‫لله وېرېل‬ ‫للو نل‬
‫للورياليي جنگونل‬‫گل‬
‫افغانسللتان للله مللنظم پللوځ نلله‪ ،‬نلله‬
‫ويرېدل‪.‬‬
‫افغانسللتان هللم د دغللو قومونللو د‬
‫برخل يک په ټاکلو کې ه لې ځ لې کړې دي‪.‬‬
‫د خپ لواکۍ په غو نډه کې اف غان ه يات‬
‫انگلي سي ه يات ته غو ښتنې وړا ندې کړې‬
‫چې يوه يې دا وه چې‪" :‬ټو له ق بايلي‬
‫سيمه با يد افغان ستان ته پرې ښودل شي‬
‫او هغه به يې په دې ډول اداره کړي چې‬
‫د بر تانوي حکو مت به له ټو لو ه غو‬
‫ستونزوڅخه ژ غورل شوى وي چې تر او سه‬
‫(‪)٤‬‬
‫يې د دغې موضوع له امله گاللې دي"‪.‬‬
‫دغه وخت که څه هم په روسيه کې د لېنن‬
‫په م شرۍ د بل شويکي حکو مت په ه سکېدو‬
‫سره په هندوستان باندې د روسې د يرغل‬
‫له مېن ځه تل لې وه‪ .‬سره له دې هم‬
‫انگلي سانو د اف غان ه يات غو ښتنه و نه‬
‫من له‪ ،‬ل که ه سې چې په دې اړه يې د‬
‫له وه‬‫لم نل‬‫لتنه هل‬‫لر عب لدالرحمن غوښل‬‫اميل‬
‫منلې‪ .‬په نتيوه کې انگلي سانو خپل ځان‬
‫په دغ سې غ ټو ستونزو اخ ته کړ چې د‬
‫خپلې پرا خې امپراتورۍ په بلې برخې کې‬
‫ور سره م خامخ شوي نه وو‪ .‬د غه مو ضوع‬
‫ځانله يو ک تاب غواړي‪ ،‬دلته به په لنډ‬
‫ډول ه غه ستونزې ب يان کړم چې د ه ند‬
‫بر تانوي حکو مت په وزير ستان کې ور سره‬
‫م خامخ شوى و‪ ،‬ب يا به له پاک ستان سره‬
‫د وزيرستان اړيکې هم په لنډ ډول ب يان‬
‫کړم‪.‬‬
‫وزيرسلللتان د بلللاجوړ‪ ،‬مومنلللد‪،‬‬
‫کاکړستان او کوټې په شان له چترال نه‬
‫د سهيل په لور د او سني افغان ستان‬
‫شللمال‪ -‬ختلليځ تلله غځېللدلې سلليمه ده‪.‬‬
‫وزير ستان تر د غو ټو لو سيمو نه ډ ېره‬
‫‪078‬‬

‫غر نۍ ده‪ ،‬درې يې تن گې او ژورې او د‬

‫کرکي لې ځم کې يې لږې دي‪ .‬خ لک يې هم‬
‫ډ ېر او تر نيم مل يون نه ډ ېر دي‪ ،‬د‬
‫ټول سرحد ن فوس اووه مل يون اټ کل شوى‬
‫دى چللې نللږدې ټللول يللې پښللتانه دي‪.‬‬
‫وزيرسللتان دوه برخللې لللري‪ :‬شللمالي‬
‫وزير ستان او ج نوبي وزير ستان‪ .‬دواړه‬
‫برخې يې د ډيورنډ د کرښې په اوږدو کې‬
‫پر تې او د پکت يا او خو ست گاو نډيانې‬
‫دي‪ .‬د وزير ستان ځي نې وز ير ه مدا اوس‬
‫هم دن نه په افغان ستان کې د کر کي لې‬
‫ځم کې لري‪ .‬په افغان ستان کې دن نه په‬
‫برم له او م تون کې دو مره ډ ېر وز ير‬
‫پرا ته دي چې ټول شمېر يې د وزير ستان‬
‫له وز يرو او م سيدو نه يو څه لږ د ى‪.‬‬
‫پر دې سربېره د بېري گل وزير او ناصر‬
‫اح مد ساپي په وي نا وز ير په ا صل کې‬
‫ود ېر و‪ .‬په دې ح ساب د افغان ستان د‬
‫وز يرو شمېر د وزير ستان له وز يرو نه‬
‫ډ ېر ک ېږي‪ .‬ود ېر‪ ،‬م سيد او گر بز چې د‬
‫ساپيو څانگې دي‪ ،‬په وزيرستان‪ ،‬پکت يا‪،‬‬
‫کونړ‪ ،‬لغ مان‪ ،‬ت گاو او غوربند کې ا باد‬
‫دي‪ ،‬نو دوى ټول د کرال ني پ ښتنو يو غټ‬
‫قوم دى‪ .‬د وزير ستان وز ير افغان ستان‬
‫ته په ازاد ډول تگ را تگ کوي‪ .‬پروفيسر‬
‫اک بر اح مد وا يي چې‪" :‬د غه قومو نه‬
‫يوازې ک له ک له بېن المل لي پو له د‬
‫واقع يت په شان پېژ ني او م ني او د‬
‫دواړو هېوادونللللو تللللرمېنځ د دوى د‬
‫لډه‬
‫لې خنل‬‫لو ت لگ رات لگ ازاد او بل‬
‫خېلونل‬
‫(‪)٦‬‬
‫دى"‪.‬‬
‫د وزير ستان وز ير او م سيد د وز ير‬
‫په نا مه گډ ني که پېژ ني چې د شپاړ سمې‬
‫پ ېړۍ په پاى کې او سېده‪ .‬تر دې نزدې‬
‫وخ تو پورې م سيدو يا م سودو ځانو نه‬
‫م سيد‪-‬وز ير گ ڼل‪ ،‬خو اوس ځان ته يواځې‬
‫م سيد وا يي‪ .‬وز ير په شمالي وزير ستان‬
‫او م سيد په ج نوبي وزير ستان کې او سي‪.‬‬
‫‪079‬‬

‫له مسيدو سره دوړ‪ ،‬سليمان خېل‪ ،‬دوتني‬

‫او نور خ لک هم پرا ته دي‪ .‬په ج نوبي‬
‫وزيرسللتان کللې واڼلله او پلله شللمالي‬
‫وزير ستان کې م يرام شاه يو څه لوى‬
‫ښارونه دي‪ .‬وز ير او م سيد دواړه ټي نگ‬
‫د موکرات دي او خپ لې چارې د پ ښتونولۍ‬
‫له م خې په جر گو سره ا جرا کوي‪ .‬څن گه‬
‫چې دوى پخ پل م لک کې با ندنيان نه دي‬
‫پرې اې ښي او څن گه چې لو يو سوبمنانو‬
‫هم د دوى ملک نه دى ال ندې کړى او څن گه‬
‫چې دوى له انگرېزا نو سره د هندو ستان‬
‫تر نورو خل کو نه ډ ېرې ج گړې کړې دي‪،‬‬
‫پللر ځللان ډاډه او د لللوړو معنويللاتو‬
‫خاو ندان دي‪ ،‬که څه هم ژو ند يې نه‬
‫ع صري او نه شتمن دى‪ ،‬نور پ ښتانه د‬
‫دوى جنگي مهارت ستايي‪.‬‬
‫د خپلللواکۍ پلله جگللړه کللې جنللرال‬
‫مح مدنادر ټل او وا ڼه د دوى په مر سته‬
‫له انگر ېزي پوځ نه ون يول‪ ،‬په دا سې‬
‫حال کې چې سپاه ساالر صالح مح مد د‬
‫خې بر په م حاذ کې په شا شوى و او‬
‫صدراعظم عبدال قدوس ال سپين بو لدک ته‬
‫رسېدلى نه و‪ .‬پاچا ا مان هللا په کا بل کې‬
‫د دوى د مشرانو در ناوى وکړ او په امر‬
‫سره يې په کال ‪ ١٠٢٥‬کې د دوى له مېړو‬
‫نه په ار گون او م تون کې لو يه ملې شه‬
‫جوړه شوه‪ .‬ورو سته وز يرو او م سيدو د‬
‫افغانستان په شمالي پولو کې د قدر وړ‬
‫خدمتو نه و کړل‪ .‬سره له دې چې د دوى‬
‫قوم له پا چا ا مان هللا نه گي له من و په‬
‫دې چې له انگرېزا نو نه يې د دوى د‬
‫خپ لواک ک ېدو په بر خه کې په ټين گه‬
‫کو ښښ نه و کړى‪ .‬سره له دې هم دوى د‬
‫پکت يا د نورو قومو نو په شان د پا چا‬
‫ا مان هللا له گو ښه ک ېدلو نه ورو سته له‬
‫ج نرال محمد سره له کا بل نه د ام ير‬
‫حب يب هللا په اي ستلو کې اغېزم نه مر سته‬
‫و کړه‪ .‬ورو سته د غو قومو نو د وز يرو په‬
‫‪081‬‬

‫گډون پاچامحمد نادر په دې غانده چې د‬

‫افغان ستان پا چايي خپ له کړه‪ ،‬په دا سې‬
‫حال کې چې دوى له هغه سره د ا مان هللا د‬
‫بېر ته پا چا ک ېدلو په نا مه مر سته کړې‬
‫وه‪ .‬دوز يرو قومو نو په کال ‪ ١٠٧٧‬کې‬
‫م تون محا صره کړ‪ ،‬خو دا ځل اف غان پوځ‬
‫د سردارمحمد ها شم په م شرۍ دوى په شا‬
‫(‪)٣‬‬
‫وتمبول‪.‬‬
‫له د غې ل نډې شرحې نه جوتړه ده چې‬
‫د ډيورنډ کرښې د دواړو غاړو پښتنو په‬
‫عم لي ژو ند ا ثر نه دى کړى يا يې ډ ېر‬
‫لږ کړى او د ه غې د ختي ځې غاړې پ ښتنو‬
‫د پ خوا په شان افغان ستان خ پل ه ېواد‬
‫با له او دوى ټو لو په ت ېره وز يرو او‬
‫له‬
‫لر پل‬ ‫لان وزيل‬‫لي خل‬
‫لرزا علل‬
‫ليدو د ميل‬ ‫مسل‬
‫سروالۍ له بر تانوي ه ند نه د خپ لې‬
‫خ پواکۍ او ب يا له ‪ ١٠٥٣‬نه ورو سته د‬
‫پښتونسللتان لپللاره ټينگللې مبللارزې‬
‫کړېدي‪.‬‬
‫م يرزا ع لي خان چې د اي پي فق ير په‬
‫نا مه ياد ېده‪ ،‬په کال ‪ ١٠٩١‬کې د شمالي‬
‫وزيرستان د کووړې په کلي کې پېدا شوى‬
‫او د وز يرو توري خ ېل څانگې ته من سوب‬
‫و‪ .‬لومړنۍ زده کړه يې له خ پل الر او‬
‫مال يانو نه پخ پل ک لي کې په عر بي‪،‬‬
‫فار سي‪ ،‬پ ښتو او اردو کې و کړه‪ .‬ني که‬
‫يې موسى دروېش دومره نوم يالى تېر شوى‬
‫چې تر او سه هم په مو سى ني که يادېږي‪.‬‬
‫م يرزا ع لي خان ورو سته له دې چې د طب‬
‫او اله ياتو لومړني ا صول زده کړل‪ ،‬په‬
‫پېښور‪،‬کوهاټ‪ ،‬خوست او جالل ا باد کې په‬
‫مدر سو او خان قاوو وگرځ ېد‪ .‬جالل ا باد‬
‫ته نزدې د سره رود په چار باغ کې د‬
‫نق يب صاحب مر يد شو‪ .‬نق يب صاحب چې د‬
‫قادري طري قې مر شد و‪ ،‬دى خ پل نا يب‬
‫وټا که او م يرزا ع لي خان د ه غه تر‬
‫لايي‬ ‫لذهبي او دنيل‬‫لل مل‬
‫لدې خپل‬
‫ليوري النل‬‫سل‬
‫فکرو نه تن ظيم کړل‪ .‬ورو سته له دې چې‬
‫‪080‬‬

‫هل ته يې د م هاجر قا ضي ح يات ا لدين له‬

‫لور سره واده و کړ‪ ،‬خ پل پلر ني ک لي ته‬
‫په وزير ستان کې ستون شو‪ .‬ب يا يې د‬
‫دوړو په بلنه د ايپي په کلي کر واړول‬
‫او د اپ يي فق ير په نا مه ياد شو‪ .‬په‬
‫اي پي کې يې د پوهې من ځى پراني ست او‬
‫وز يرو ته مر جع وگرځ ېد‪ .‬ه غو ته يې‬
‫دي ني د رس ور کاوه او رو حاني الر ښودنه‬
‫يې کوله‪ .‬په تېره وروسته له دې چې په‬
‫مکلله کللې د حللج للله ادا کولللو نلله‬
‫راوگرځ ېد‪ .‬د اي پي فق ير تر د غه وخ ته‬
‫صوفي او رو حاني شخص و‪ ،‬خو له ه غه‬
‫ورو سته د عم لي سيا ست په ډ گر کې ن نوت‬
‫او له خدايي خدمتگارو او له جمع يت‬
‫العل ماء سره يې مل گري پ يل کړه چې له‬
‫انگرېزا نو سره يې م بازره کو له‪ .‬په‬
‫د غه و خت کې دا سې ميا شت نه وه چې‬
‫انگرېللزان پلله وزيرسللتان کللې نظللامي‬
‫عمل يات و نه کړي‪ ،‬خو په دا سې حال کې‬
‫چې د خدايي خدمتگار م شرانو په ت ېره‬
‫خان ع بدالغفار خان د ه ند د کانگرس‬
‫گو ند او مهات ما گا ندي د سيا ست په‬
‫پ لوۍ د ه ندو‪-‬م سلمان يووالي غو ښته‪ ،‬د‬
‫ايپي فقير يواځې په مسلمانانو ودرېد‪.‬‬
‫د خللدايي خللدمتگار مشللرانو پښللتانه‬
‫قومونه دېته بلل چې د کانگرس گوند مال‬
‫و تړي چې د ټول ه ند د خپ لواکۍ ل پاره‬
‫يې م بارزه کو له‪ .‬په کال ‪ ١٠٧١‬کې‬
‫اپر يديانو د خدمتگارو په تحر يک سره‬
‫په پېښور کې پاڅون وکړ‪ ،‬خو انگرېزا نو‬
‫ه غوى په ن ظامي پوځ سره خواره کړل‪.‬‬
‫څ لور کا له ورو سته په ‪ ١٠٧٤‬کې چې د‬
‫هند بر تانوي حکومت د هندوستان يوولسو‬
‫واليتو نو ته داخ لي خپ لواکي ومن له‪،‬‬
‫پښللتني قومونللو د اسللې وپتيللله چللې‬
‫بر تانوي واکم ني مخ په ځوړې شوې او‬
‫واکمني به يوه ورځ د هندوانو شي‪ .‬دغه‬
‫اندېښللنه د دوى او نللورو مسلللمانانو‬
‫‪082‬‬

‫ل پاره نارا مه کوونکې وه‪ )١(.‬پر ه غه‬

‫سربېره يو کال وروسته په کال ‪ ١٠٧٦‬کې‬
‫د ه ندوانو او م سلمانانو ترمنځ يوه‬
‫لو يه غو غا جوړه شوه‪ .‬غو غا له دې نه‬
‫راوالړه شوه چې د ج نوبي وزير ستان ب نو‬
‫ته ورڅېر مه ک لي کې د رام کوري په‬
‫نا مه يوه پينځلس کلنه هندوه د ښوونځي‬
‫په يوه م سلمان ښوونکي سيد ام ير نور‬
‫مي نه شوه‪ .‬ور سره يې واده‬ ‫ع لي شاه َ‬
‫و کړ‪ ،‬م سلمانه شوه او خ پل نوم يې په‬
‫ا سالم بي بي واړوه‪ ،‬خو مو ضوع په د عوا‬
‫واو ښته‪ .‬په ب نو او نورو ځايونو کې د‬
‫هندوانو او مسلمانانو ترمېنځ شخړې او‬
‫مرکې وشوې‪ ،‬خو دعوا فېصله نه شوه‪ .‬په‬
‫پاى کې په انگر ېزي محک مه کې دنو لۍ‬
‫کونډې مور دعوا وگټله او خپله لور يې‬
‫ب يا کوم ه ندو ته په ن کاح کړه او څه‬
‫موده ورو سته د ه غې ه غه م سلمان مَين‬
‫ترې تم شو‪.‬‬
‫مسلمانانو د محکمې فېصله په اسالمي‬
‫چارو کې د حکو مت ال سوهنه وگڼ له او د‬
‫انگرېزا نو پر عدالت با ندې شکمن شول‪.‬‬
‫ب يا نو د ا سالم بي بي ق ضيه نه يوازې‬
‫دينللي ‪ ،‬بلکللې د پښللتو او پښللتونولۍ‬
‫وگرځ ېده‪ )٠(.‬د ا ي پي فق ير په ټو لو‬
‫مرکو او جر گو کې گډون وکړ او د وزيرو‬
‫يو شمېر قومو نه د بدل او غزا په‬
‫نومو نو د انگرېزا نو پر ضد پاڅ ېدل‪ .‬د‬
‫ا ي پي فق ير صوفي گري پرې ښوده او د‬
‫اسالم او پښتو د فاع ته يې مال وتړله‪ .‬د‬
‫شريعت له م خې غزا با يد ه غه و خت و شي‬
‫چې م سلمانان د ام ير په نا مه او لى‬
‫اال مر و لري‪ .‬د د غه مط لب ل پاره د‬
‫وز يرو‪ ،‬م سيدو‪ ،‬بېټن يو‪ ،‬بنو څو‪ ،‬خټ کو‬
‫او مروتو او داسې هم له افغانستان نه‬
‫يو شمېر قومونو په متاسي )‪ (Matasai‬نومي‬
‫ځاى کې جر گه و کړه‪ .‬د ام يري م قام‬
‫ل پاره کاند يدان ډ ېر وو‪ ،‬خو جر گې د‬
‫‪083‬‬

‫ايپي فقير د امير په تو گه غوره کړ او‬

‫د انگرېزا نو پر ضد يې غزا ا عالم کړه‪.‬‬
‫د اي پي فق ير د پ ښتون د ټولنې د م شري‬
‫ټول صفتونه لرل‪ ،‬په ت ېره زړورت يا‪،‬‬
‫ت قوا او جن گي م هارت‪ .‬ورو سته له ه غه‬
‫چې د سرحدي ايا لت کمشنر د هغه غوښتنې‬
‫و نه من لې‪ ،‬د سر ت ېرو په نا مه يې يوه‬
‫ډله او ديو شمېر خليفه گانو له ترکيب‬
‫نه "جن گي شورا" تن ظيم کړه‪ .‬خلي فه‬
‫گانو د انگرېزا نو پر ضد منظم ل ښکري‬
‫ج نگ غو ښته‪ ،‬خو نوي ام ير د غ ېر منظم‬
‫گورېاليي ج نگ پالن وړا ندې کړ چې ه غه د‬
‫ټولو په اتفاځ ومنل شو‪.‬‬
‫للله همدغلله وخللت نلله د وزيللرو او‬
‫انگرېزا نو ترمېنځ له هندو ستان نه د‬
‫انگرېزا نو تر وتلو پورې بېح سابه نښتې‬
‫و شوې‪ .‬انگرېزا نو د اي پي فق ير مې شت‬
‫ځايونه له هوا نه بم باري کول‪ .‬د ‪١٠٧٣‬‬
‫کال د ج نوري دميا شتې تر اتل سمې پورې‬
‫يې د ه غه مر کز ار سل کوټ چې د م سيدو‬
‫په شاکتو دره کې و‪ ،‬پينځه ځله بم باري‬
‫کړ‪ ،‬خو نتي وه يې ور نه کړه‪ .‬د فق ير‬
‫ايپي جنگ ياليو د انگرېزا نو په پوځونو‬
‫بانللدې دالرې پلله اوږدو کللې غلچکللي‬
‫بريدونه کول‪ .‬په نښتو کې به انگرېزان‬
‫تر وز يرو نه ډ ېر ت لف ک ېدل او ټ پي‬
‫ک ېدل‪ .‬يوه ن ښته څلوې ښت ور ځې اوږده‬
‫شوه او ‪ ٥٩٩‬ت نه انگر ېزان پ کې ت لف‬
‫شول‪ ،‬خو سره له دې هم انگر ېزي پوځ‬
‫ار سل کوټ ون يوه‪ .‬په ار سل کوټ کې له‬
‫افغان ستان نه گر بز‪ ،‬ټ ني‪ ،‬ځدراڼ او‬
‫گ يان خ ېل هم له ه غه سره يو ځاى شوي‬
‫وو‪ .‬په وزير ستان کې لږ تر لږه پين ځه‬
‫ت نه انگر ېز سيا سي ايون ټان د د ندې د‬
‫ا جرا په حال کې ترور يانې وژل شوي‬
‫دي‪ .‬وز يرو ح تى دن نه په ه ند کې دا‬
‫نگرېزا نو تر ح کم ال ندې سيمو با ندې هم‬
‫دانگل‪ ،‬هندوان به يې تښتول او کورونه‬
‫‪084‬‬

‫او دکانو نه يې سوځول‪ ،‬ل که ه سې چې‬

‫دم خه يې هم د ا سماعيل خان د ېرې پورې‬
‫همدغ سې کول‪ .‬انگرېزا نو د اي پي فق ير‬
‫نوى م قر‪ ،‬مزدک د نيو لو ل پاره چې د‬
‫غره په ډډه کې کي ندل شوې سمڅې وي‪ ،‬د‬
‫څلوېښت زره عسکرو نه جوړ پوځ واستوه‪.‬‬
‫په ن ښتو کې دواړو خواو ته درا نده‬
‫تل فات واوښتل او د ايپي فقير ب يا خپل‬
‫مقر گرويک ته نقل کړ چې افغانستان ته‬
‫نږدې د يوه ک مره په بېخ کې پروت و‪.‬‬
‫انگرېزا نو له ه غه ورو سته له ه غه سره‬
‫د زور او زر چل ند ون يو‪ ،‬خو د غه نوى‬
‫چل ند هم گ ټه و نه کړه‪ .‬انگرېزا نو د‬
‫هغه دنيولو ل پاره ډېر کوښښ وکړ‪ ،‬خو‬
‫د ايپي فقير د هغو ټول کوښښونه نا کام‬
‫کړل‪ .‬هغه پخپل زيږه غرني اشنا ملک کې‬
‫يوه خوا ب له خوا د خوځ ېدو په حال کې‬
‫و او انگرېزا نو يې څرک معلو مولى نه‬
‫شو‪ .‬په انگرېزا نو کې د ه غه په اړه‬
‫و يل ک ېده چې‪" :‬ه غه دل ته ل ټوه‪ ،‬هل ته‬
‫(‪)١٩‬‬
‫پل ټه‪ ،‬ن ظامي قط عو هر چرې غو ښته"‪.‬‬
‫د اي پي فق ير د مع وزه يې قدرت لر لو‬
‫اوازه هره خوا الړه‪ ،‬مالتړان او مريدان‬
‫يې ور ته په رو حاني او غ ېر عادي قوې‬
‫قا يل شول‪ .‬په دې ډول چې‪" :‬و سلې به د‬
‫ه غه په پېروا نو ا ثر و نه کړي‪ ،‬په دې‬
‫شرط چې ه غو ر ښتيني غاز يان وي‪ ،‬نه‬
‫چ پاولگران او ماجرا غو ښتونکي د خپ لو‬
‫ځاني گ ټو ل پاره ‪ ...‬د هغه پېروان که‬
‫ونې ووهي د ايپي فقير به يې څانگې په‬
‫توپو نو بدلې کړي‪ ،‬يوازې يو څو ډوډۍ‬
‫به چې په د سترخوان کې پېچ لې وي‪ ،‬د‬
‫يوه ل ښکر ل پاره بس وي‪ ،‬که غاز (د‬
‫د ښمن) د پوځ له خوا ت يت شي‪ .‬په‬
‫لي‪.‬‬‫لره شل‬ ‫لې اثل‬
‫له بل‬
‫لره بل‬‫لماني ورښ سل‬
‫اسل‬
‫ا سماني قدرت به بمو نه چې له الوت کو‬
‫(‪)١١‬‬
‫نه وغور ځول شي په کا غذ بدل کړي"‪.‬‬
‫يا دا چې‪ " :‬حاجي صاحب [د اي پي فق ير]‬
‫‪085‬‬

‫موږ ته وو يل چې که موږ يوه ډ بره په‬

‫هوا کې پور ته واچو له‪ ،‬ه غه به دغ سې‬
‫ږ لۍ شي چې انگر ېزان او ه ندوان به‬
‫وژ ني او د ښوون د و نې څانگې به په‬
‫ټوپکو نو بدلې شي‪ .‬ه مدا چې موږ د ږ لۍ‬
‫تو پان پ يل کړ‪ ،‬غ ليم به و نه ت ښتېدلى‬
‫شي‪ ،‬ح تى په انگل ستان کې هم‪ .‬موږ ډ ېر‬
‫پرنگ يان ووژل ا و د دوى ډ ېرې ماينې‬
‫مو کو نډې کړې"‪ )١٢(.‬د هډې مال ن وم‬
‫ا لدين هم خپ لو پېروا نو ته همدغ سې‬
‫وي ناوې کولې‪ ،‬که څه هم پ ېروان به يې‬
‫د ج نگ په و خت کې د د ښمن په گول يو او‬
‫توپونو سره سترې وترې غورځېدل‪.‬‬
‫د ايپي فقير په گرويک کې د يو ډول‬
‫حکو مت تن ظيم و کړ‪ ،‬ح کومتي څانگې يې‬
‫لکرانه او‬ ‫لر‪ ،‬شل‬‫لات‪ ،‬عشل‬
‫لتلې‪ ،‬ذکل‬
‫پرانيسل‬
‫غني مه او دا سې هم له هندو ستان نه د‬
‫حکومت د مخالفانو پولي بسپنې د هغه د‬
‫ب ېت ال مال عوا يد وو‪ .‬گرو يک د چاپ يو‬
‫ماشين هم درلود‪ .‬د ايپي فقير له امير‬
‫ک ېدو نه و رو سته غلچ کي بريدو نه ډ ېر‬
‫او شديد شول‪ .‬په دا سې حال کې چې د‬
‫‪ ١٠٢٦-١٠٢٤‬او ‪ ١٠٧٤-١٠٧٥‬کلو نو ترمېنځ‬
‫په ب نو او ا سماعيل خان د ېرې با ندې د‬
‫وز يرو يرغلو نه هر کال تر ل سو نه ډ ېر‬
‫وو‪ ،‬د ه غه د قوم ندانۍ په و خت کې په‬
‫کال ‪ ١٠٧٦‬کې د يارلس ځ له‪ ،‬په بل کال‬
‫هم د يارلس ځ له‪ ،‬په ‪ ١٠٧١‬کې ‪ ١١٠‬ځ له‬
‫يرغلو نه و شول‪ .‬عو به ده چې د دو يم‬
‫نړ يوال ج نگ په به ير کې چې انگر ېزان‬
‫په اروپا کې د نازي جرمني له خطر سره‬
‫لامي‬‫لې نظل‬‫لې يل‬
‫لرحد کل‬‫له سل‬
‫لامخ وو‪ ،‬پل‬
‫مخل‬
‫عمل ياتو‪ ،‬هوايي بم بارۍ او د ز غرو او‬
‫ما شينونو ا ستعمال ته زور ور کړ‪ ،‬له‬
‫ب لې خوا ډ ېر وز ير د انگرېزانو په پوځ‬
‫کې د پېسو گټلو ل پاره شامل شول‪ ،‬خو‬
‫د اي پي فق ير نزدې مل گري ور سره ټي نگ‬
‫پاتې شول‪ .‬د ايپي فقير وروسته له هغه‬
‫‪086‬‬

‫چې انگرېزان له هندوستان څخه ووتل او‬

‫پاک ستان جوړ شو‪ ،‬د خپ لواک پښتون ستان‬
‫بېرغ جگ کړ‪.‬‬

‫پښتونسللتان او د ايپللي‬
‫فقير‬
‫د ‪ ١٠٥٣‬په جوالى کې د هندوستان تر‬
‫وې شل ک ېدلو نه د م خه افغان ستان د‬
‫بر تانيې له حکومت نه وغوښتل چې پښتنو‬
‫او بلوڅللو تلله دې خپلللواکي يللا للله‬
‫افغانستان سره د يو ځاى کېدو د انت خاب‬
‫حق ورکړل شي‪ )١٧(".‬په همدغه وخلت کلې د‬
‫سرحد ځينې ملت پاالن لکه عبدالغفار خان‬
‫او گوند يې چې له انگرېزا نو سره يې د‬
‫خپ لواکۍ په سر م بارزې کړې وې‪ ،‬نه‬
‫غوښتل د پاکستان په نوي دولت کې شامل‬
‫وي‪ .‬ه غه ال د اف غان تر حکو مت نه دم خه‬
‫د ټولو پښتنو ل پاره د خپلواک حکومت‬
‫غږ جگ کړى و ‪ ،‬د ‪ ١٠٥٣‬کال د جون په‬
‫‪ ٢١‬مه يې د سرحد کانگرس غړي ‪ ،‬د خدايي‬
‫خدمتگار او زل مي پ ښتون قوم ندانان او‬
‫نور په ب نو کې سره جر گه کړل‪ .‬د جر گې‬
‫پرېکللړه دا شللوه چللې د ټولللو پښللتنو‬
‫خپ لواک حکو مت دې جوړ شي چې اسا سي‬
‫قانون به يې د دموکرا سۍ په ا صولو ‪،‬‬
‫برا برۍ او عدالت ب نا وي‪ .‬جر گې له‬
‫له‬
‫لې‪ :‬دغل‬‫لتل چل‬ ‫له وغوښل‬
‫لتنو نل‬‫لو پښل‬‫ټولل‬
‫سپېڅلې موخې ته د ر سېدو ل پاره په‬
‫د غه من شور کې سره يو موټى شي او د‬
‫پ ښتون له قوت نه پر ته بل هيڅ قوت ته‬
‫سر ټ يټ نه کړي‪ .‬ورو سته غ فار خان په‬
‫يوې غو نډې کې څرگ نده کړه چې د سرحد‬
‫کانگرس به په ت وويز شوي ريفر نډم کې‬
‫بر خه وا نه خ لي‪ .‬د بل کال (‪)١٠٥١‬د مۍ‬
‫په ‪ ١٢‬مه د اي پي فق ير له خ پل مر کز‬
‫‪087‬‬

‫گرويک نه په يوې څرگ ندونې کې وويل چې‬

‫‪ :‬پاک ستان د بر تانيې مخ لوځ او مح مد‬
‫(‪)١٥‬‬
‫علي جناح د برتانيې آيونټ دى‪.‬‬
‫يوه ميا شت ورو سته د پاک ستان حکو مت‬
‫غ فار خان د ياغي توب په تور ون يو او‬
‫په درې کا له ب ند يې مح کوم کړ‪ .‬دا په‬
‫دغ سې و خت کې و چې د اي پي فق ير د‬
‫پ ښتون په مو ضوع کې د افغان ستان خوا‬
‫ن يولې وه او له افغان ستان څ خه يې د‬
‫وسلو او پېسو مرستې ترال سه کولې‪ .‬کا بل‬
‫په وا قع کې په دغ سې مر ستې سره ه غه‬
‫دود بېر ته ژو ندى کړ چې د ه غه له م خې‬
‫د کا بل حکو مت ختي ځو پ ښتني قومو نو ته‬
‫موا جب ور کول ‪.‬د همد غه کال ‪ ٨٤٩١‬د‬
‫اگ ست په ‪ ٨١‬مه اپر يديو او د ه غوي سر‬
‫ر شته گو ند په ت يرا باغ کې د "خپ لواک‬
‫پښتون ستان" ب ېرغ ه سک کړ او د ت يرا‬
‫څانگې "د پښتون ستان م لي ا سامبلې" په‬
‫يوې څرگ ندونې کې وو يل چې‪ " :‬موږ د‬
‫پښتونس تان د مل ي اس امبلې د تي را‬
‫څانگې‪ ،‬په دا سي حال کې چې د ت يرا په‬
‫ل و و غ رو ک ې د مس لمان دموکراتي ک‬
‫حکو مت نوى ن يالگى اي ښودل شوى‪ ،‬په دي‬
‫و سيله هي له کوو چې د غه ځوان ن يالگى‬
‫به د لوي څ ښتن په مر سته او د ازادۍ‬
‫مينو پ ښتنو په مال تړ په لنډه موده کې‬
‫په دغ سي ټين گې او م ېوه لرون کې و نې‬
‫بدل شي چې گ ټه به يې نه يوازې‬
‫پښتونستان ته وي بلکې د نړۍ د پرمختگ‬
‫خپ ل‬ ‫او س ولې لپ اره ب ه ه‬
‫م سووليتونه ادا کړي"‪ .‬په د غي اعالم يې‬
‫کې پښتون ستان له چ ترال نه تر ب لو‬
‫چس تان او ل ه خېب ر او ب والن ن ه د‬
‫ابا سين تر غا و پورې ا عالم شو‪ .‬په‬
‫ه مدغې ميا شت کې د وز يرو بې لو بې لو‬
‫قومون و جرگ ه کاب ل ت ه ال ه او د‬
‫افغانستان حکومت هغې ته د مرستې کولو‬
‫وعده ورکړه ‪.‬‬
‫‪088‬‬

‫د پاک ستان ځواب د افغان ستان بم باري‬

‫کول شول او د ‪ ٨٤٩٤‬کال د جون په‬
‫‪٨١‬م ه ي ې پ ه مغلگ ې بان دې بمون ه‬
‫وغ ورزول‪ .‬پاکس تان پ ه دې لول ل ه‬
‫بر تانوي ه ند نه ورو سته ه ېواد شو چې‬
‫افغان ستان يې بم باري کړ‪ .‬په ځواب کې‬
‫د صدراعظ شاه محمود حکومت لويه جر گه‬
‫وبلله چې د جوالى په ‪ ١٢‬مه په کا بل کې‬
‫جو ه شوه‪ .‬جر گې له پښتونستان سره خپل‬
‫مال تړ ا عالم کړ او په عېن حال کې يې د‬
‫ليورند توافق ليک د ‪ ٨٤٩١‬کال د اف غان‬
‫انگ ليس تړون غ ېر قانوني او ل غو‬
‫شوى ا عالم کړ‪ .‬د غه څرگندو نه يې ه‬
‫وکړه چې هر هغه تړون چې پښتنو په ا ه‬
‫(‪)٨١‬‬
‫شوى وي‪ ،‬باطل دى‪.‬‬
‫خو د پاک ستان په و ا ندې د مقاو مت‬
‫څرگ ند او عم لي سنگر گرو يک و‪ .‬د ‪٨٤١٩‬‬
‫کال د ج نورۍ په دوه مي اوو نۍ کې د‬
‫وزيرس تان بېل و بېل و قومون و او د‬
‫خټ کو‪ ،‬مرو تو‪ ،‬تڼ يو‪ ،‬تور يو او بنو څو‬
‫قومو نو د پښتون ستان د م لي ا سامبلې د‬
‫وزير ستان څانگې د غوره کو لو او دا سې‬
‫د هغ ه د ولسمش ر د غ وره کول و‬ ‫ه‬
‫ل پاره جر گه وکړه‪ .‬جر گې په ات فاق سره‬
‫د ايپي فقير خپل ولسمشر په تو گه غوره‬
‫کړ او ه غه له پاک ستان نه وغو ښتل چې‬
‫خپ لې ل ښکرې د پ ښتنو له و طن نه وبا سي‬
‫او پ ښتانه خپ لې خپ لواکۍ ته پر ېږدي‪،‬‬
‫په گرو يک کې د دول تي ادارو په ب ڼه‬
‫ل ېرې څانگې ف عالې وې‪ ،‬له گرو يک نه‬
‫دم خه موقو ته خپرو نې او دا سې ه دوه‬
‫ورځ پاڼې د " غازي" او "آزاد پښتون" په‬
‫نومو نو وت لې چې شريعت‪ ،‬پښتون ستان او‬
‫خپ لواکي يې ا صلي مو ضوع گانې وې‪ ،‬خو‬
‫په ‪ ٨٤١١‬کې د ولسم شر اي پي فق ير يو‬
‫م ه نا يب خلي فه م هردل خ ټک له خپ لو‬
‫او يا ت نو مل گرو نه ترې نه ب ېل شو او‬
‫په بل کال کې د پاک ستان حکو مت ټول‬
‫‪089‬‬

‫لو يديځ پاک ستان په يوه وا حد يا يو نټ‬

‫کې شامل و ښود ‪.‬د دې ما نا دا ک يده چې‬
‫سر حدي سيمې يا پښتون ستان چې تر د غه‬
‫وخت ه پ ورې پخپل و دنني و چ ارو ک ې‬
‫خپ لواکې وې‪ ،‬د نورو سيمو په شان د‬
‫پاک ستان يوه بر خه شوه ‪ .‬په دې لول د‬
‫يوه يونټ تجويز د ليورند د توافق ليک‬
‫پر خال ف او د پښتنو د حل ک ېدو ل پاره‬
‫يو ت جويز و‪ .‬صدر اع ظ مح مد داود د‬
‫هغه پر ضد سخته وي نا وکړه او افغا نان‬
‫د هغه پر وي نا سره تر دې حده وپاريدل‬
‫چې په سبا يې ( مارچ ‪ )١٤‬په جالل ا باد‬
‫او ک ندهار کې د پاک ستان قون سلگرۍ‬
‫گانې او په کا بل کې د ه غه سفارت چور‬
‫کړ‪ .‬په مقا بل کې په پې ښور کې اف غان‬
‫قونسلگري چور شوه او د پاکستان حکومت‬
‫د افغا نانو په صادراتې او واردا تې‬
‫مالونو باندې سخت قيود ول گول‪ .‬وروسته‬
‫د ي وه ب ل هېوادون و ت ه د دوا و‬
‫هېوادو نو د سرواالنو په ور تگ سره و ضع‬
‫بېر ته عادي شوه‪ ،‬خو په گرو يک کې‬
‫ولسم شر د اي پي فق ير په پښتون ستان‬
‫با ندې ټي نگ وال و‪ .‬که څه ه له کا بل‬
‫سره يې د يو څه و خت ل پاره ا ي کي‬
‫سا ه شوي وو‪ .‬دى د خپل غورځنگ په ا ه‬
‫پ ه ټ ول وزيرس تان ک ې وگرځي د او د‬
‫وز يرو‪ ،‬م سيدو او بېټن يو خ پل مين ځې‬
‫ک شالې يې هوارې کړې‪ ،‬خل کو هر چ ېرې د‬
‫ام ير ال مومنين په تو گه د ه غه تود‬
‫هرک لى و کړ‪ .‬له د غه سفر نه ورو سته په‬
‫گرو يک کې د غره په لله کې په کومې‬
‫سمڅې کې د ساه ل نډۍ له ام له څ له شو‬
‫او د‪ ٨٤٢٩‬کال د اپر ېل په‪ ٨٢‬مه و فات‬
‫شو‪.‬‬
‫د اي پي فق ير ه د بر تانوي ه ند‬
‫حکو مت او ه د پاک ستان د حکو مت ټي نگ‬
‫مخ الف او د ش ريعت د ج اري کول و‪ ،‬د‬
‫پښتونس تان د جو ول و او د پښ تنو د‬
‫‪091‬‬

‫خپ لواک کو لو ټي نگ پ لوى و‪ .‬دد غې موخې‬

‫يې د ليور ند د کر ښې د دوا و‬ ‫ل پاره‬
‫خواوو د قومونو په مال تړ په ير غل گرو‬
‫پوځو نو او د ه غو په تاسي ساتو با ندې‬
‫گ ورياليې بريدون ه وک ړل او د پورت ه‬
‫حکومتو نو ن ظامي عمل يات يې شنډ کړل‪.‬‬
‫د يوه کس ل پاره دا هسې کارنا مه ده‬
‫چې ساري يې ما ته مع لوم نه دى ‪ .‬په‬
‫معا صرې نړۍ کې دى شايد د گورياليې‬
‫بر يدونو نو ښتگر قوما ندان وي‪ .‬ميالن‬
‫هانر پخپ لې اوږدې څېړن يزې ليک نې کې‬
‫په نا مه د " يو سړى د امپرا تورۍ په‬
‫مقا بل کې" وا يي چې‪" :‬د يوه گوري لديې‬
‫ل يډر په تو گه دى د د ښمن په برا بر کې‬
‫د ج گړې د طرزو نو په غوره کو لو کې‬
‫ثا بت قدم‪ ،‬نه تسليمېدونکى‪ ،‬سرزورى او‬
‫بې پرن سيپه و‪ .‬د غه طرزو نه د قومي‬
‫جنگونو د عنعنوي طريقو په گډون و لکه‬
‫غلچ کي بر يد کول‪ ،‬ت ښتول ا و وژل‪....‬‬
‫له ده سره د اف غان حکو مت ز ياتره و خت‬
‫د پې سو او و سلو مر سته کو له‪ ،‬په ت ېره‬
‫(د هندوستان) له وېش نه وروسته چې دى‬
‫د خپ لواک پښتون ستان سمبول وگرځ ېد‪ .‬د‬
‫ير غل کو لو پرې کړه يوازې د ده وه‪ ،‬د‬
‫م تارکو په شان چې ده من لې‪ ،‬ه غه و خت‬
‫چې تل فات به د قبول له پولې نه او ښتل‬
‫او ده ته به الز مه ک ېده چې يو ځل ب يا‬
‫د وزيرستان نه رسېدونکو ځايونو ته په‬
‫شا شي‪ .‬هل ته به د ير غل کو لو مو قع ته‬
‫په انت ظار و او په دې لول يې بر تانوي‬
‫پوځ په شمال‪-‬غر بي سرحد کې تل د‬
‫تيار سۍ په حال کې ساته‪ .‬د يوه را پور‬
‫ل ه مخ ې ي و ځ ل د ا نگرېزان و او‬
‫هنديانو نه جو نږدې څلوېښت زرير پوځ‬
‫په ل گر کې وا چول شو چې و يې ني سي‪ ،‬خو‬
‫دى د تل په شان تېر ايستونکى و او تل‬
‫به يې ځان له ه غه جال نه ژ غوره چې د‬
‫ده شاوخوا په غړول شوى و‪ .‬که څه ه‬
‫‪090‬‬

‫د ده خپل وسله وال قومي جنگ ياالن ممکن‬

‫له زرو کسو نه لېر نه وو چې په ټوپکو‬
‫او يو څو ما شين گڼ سمبال وو او ک له‬
‫ک له به يې يو يا دوه له مود نه‬
‫لوېدلي توپونه لرل‪ .‬د ده ن ظامي مه مات‬
‫تل لږ و‪ ،‬له رال يويي م خابرې نه بې‬
‫برخې و او يواځې د عنعنوي مخبرانو او‬
‫جاسو سانو له الرې يې معلو مات ترال سه‬
‫کول‪ .‬له ب لې خوا پرنگ يان د ع صري‬
‫توپ خانې‪ ،‬ټانکونو او الوت کو خاو ندان‬
‫وو‪ .‬ک له چې دى په کال ‪ ٨٤٢٩‬کې و فات‬
‫شو‪ ،‬د ټايمز ورځ پاڼې د اپرېل په شلمې‬
‫او وال يت خاو ند‪ ....،‬د قومي ج نگ و ېره‬
‫(‪)٨٢٨‬‬
‫وونکى منتظ تعريف کړ‪.‬‬
‫د اي پي فق ير د انگ ليس ضد م بارزو‬
‫يوه پاي له د مذهبي ذهن يت پياوت يا او‬
‫د عقلي او علمي ذهنيت سستيا شوه او د‬
‫عيسويانو او هندوانو له خوا د خطر په‬
‫و ېرې سره د وزير ستان په خل کو کې د‬
‫کفر او اسالم ترمېنځ ضديت نور ه ټينگ‬
‫شو‪ .‬د غه خ طر ا ول د اف غان‪-‬انگ ليس په‬
‫جنگو نو کې حس شوى و‪ ،‬خو ه غه د اي پي‬
‫فق ير په م بارزو سره نور ه ټي نگ شو‬
‫او ور سره د مال يانو او پيرا نو ن فوذ‬
‫دو مره ل ېر شو چې د ه غه مع جزه يې‬
‫وي ناوې ه من لې ک ېدلې‪ ،‬که څه ه ه غه‬
‫نار ښتينې او بې بن سټه وې‪ ،‬دا چې نن‬
‫ورح مال يان د بلې هرې سيمې تر خلکو نه‬
‫د وزير ستان په خل کو با ندې ل ېر ن فوذ‬
‫لري‪ ،‬د همد غه حال نتي جه ده‪ .‬د اي پي‬
‫فق ير د م بارزو ب له پاي له د پ ښتنو د‬
‫خپ لواکۍ غورځ نگ پياو ت يا شوه‪ ،‬خو د‬
‫ه غه د دو لت ز ى د ل ېرو نورو عوام لو‬
‫له ام له ه وده و نه کړه‪ ،‬نو د اي پي‬
‫فق ير د خ پل سلف م يا رو ښان په شان چې‬
‫ه غه ه د وزير ستان د کاڼي گرام و‪،‬‬
‫پخ پل ژو ند کې په مق صدو نه ر سېد خو‬
‫هغه په شان د پښتنو د خپلواکي غورځنگ‬
‫‪092‬‬

‫په ميراث پرېښود‪ ،‬د م يا رو ښان غورځنگ‬

‫تر يوه حده ايمل خان مومند‪ ،‬در يا خان‬
‫اپر يدي‪ ،‬م يروېس ني که او تر پوره حده‬
‫ستر ا حمد شاه سرته ورسوه‪ .‬يوه ورځ به‬
‫د ايپي فقير غورځنگ ه د بري درشل ته‬
‫ورسول شي‪.‬‬

‫ياد دښتونه‪:‬‬
‫‪– ٨‬ک اکړ‪ ،‬د افغانس تان سياس ي او‬
‫ديپلو ماتيکي تاريخ ‪ ،٨٤٩٨ - ٨١٢١‬برل‬
‫خپرو نه‪ ،‬ل ندن ‪ .١٩٩٢،‬د غه ک تاب په‬
‫کا بل کې د شاه مح مد ک تاب پ لورنځي نه‬
‫ترالسه کېدلى شي‪.‬‬
‫‪– ١‬لودوي گ ادم ک ‪،‬د ش لمې پې ړۍ ت ر‬
‫نيم ايې پ ورې د افغانس تان بان دنۍ‬
‫چارې‪ ،‬د ارزو نا پوهنتون خپرونه ‪،٨٤٩٩‬‬
‫‪ ١٩‬مخ ‪.‬‬
‫‪ – ١‬ادم ک‪ ،‬افغانس تان ‪،٨٤١١ – ٨٤٩٩‬‬
‫ديپلوم اتيکي ت اريخ د کليفورني ا‬
‫پوهنتون خپرونه‪. ١١ ،٨٤٢٩-‬‬
‫‪ -4‬اکبر سيد احمد‪ ،‬پښتانه قومونه پ ه‬
‫سترې لوبې کې ‪ ،‬د وزير ستان م ثال د‬
‫افغان ستان او سرحد په نا مه ک تاب کې‬
‫مروت او‬ ‫مقا له‪ ،‬د لاک تر ف ضل ا لرحي‬
‫س يد وق ار عل ي ش اه کاک ا خې ل پ ه‬
‫انت ظام‪ ،‬د ام جي بېن المللي کتابونه‪،‬‬
‫پېښ ور ‪ ١٩٩-٨٤٤، ٨٤٤١‬م خ د س رحد د‬
‫پښتنو د ژوند د بېلو ا خونو په ا ه د‬
‫د غه ک تاب بې لې بې لې ليک نې م ستندې او‬
‫پ خې دي او دل ته زه مح ترم مح مد ضامن‬
‫مومند نه مننه کوم چې د هغه يوه نسخه‬
‫يې ماته استولې ده‪.‬‬
‫‪ – ١‬ادمک ‪ ٨٤٢٩‬ياد شوى اثر ‪. ٨١٤‬‬
‫‪ – ٢‬اک بر اح مد‪ ،‬ياده شوې ليک نه ‪٨٤١،‬‬
‫‪.‬‬
‫‪093‬‬

‫‪ – ٩‬پورتنى اثر ‪. ١٩١ – ١٩١‬‬

‫‪ – ١‬ميالن هانر‪ ،‬يو شخص د امپراتورۍ په‬
‫مقا بل کې‪ :‬د دوې نړېوال جنگ په درشل‬
‫او د ه غه په به ير کې برتانو يان او د‬
‫ايپي فقير په منځنۍ اسيا کې‪ ،‬د معاصر‬
‫تاريخ جور نال‪ ،‬لومړۍ گ ڼه‪ ،‬دو ې نړۍ‬
‫وال ج نگ‪ ،‬لومړۍ بر خه‪ ،‬ج نوري ‪،٨٤١٨‬‬
‫‪ .٨٨٤٩‬په دې وسيله له ښاغلي محمد حسن‬
‫سهاک نه من نه کوم چې د غه مه مه مقا له‬
‫يې رااستولې ده‪.‬‬
‫‪ -٤‬ف ضل ا لرحي خان مروت‪ ،‬ع بدالکري‬
‫خان‪ ،‬سيد و قار ع لي شاه کا کا خ ېل‪ ،‬د‬
‫ايپي فقير‪ ،‬پورته ياد شوى ک تاب‪.١٩١ ،‬‬
‫ما خپله دغه ليکنه تر ز ياتې اندازې د‬
‫دوى او د اکب ر احم د ل ه ليکن و ن ه‬
‫برا بره کړې او د ه غو ياد ښت مې لږ‬
‫ورکړى دى‪.‬‬
‫‪– ٨٩‬هاير‪ ،‬ياده شوې ليکنه‪.٨٤٩ ،‬‬
‫‪ -٨٨‬پورتنۍ ليکنه‪.٨٤٨ ،‬‬
‫‪ -٨١‬مروت او نور‪ ،‬ياده شوې ليک نه‪١٩٤،‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ – ٨١‬ادمک ‪ ،٨٤٩٩‬ياد شوى اثر‪. ١٢٩،‬‬
‫‪ -٨٩‬مروت او نور‪ ،‬ياده شوې ليکنه ‪١١٩،‬‬
‫‪.‬‬
‫‪ – ٨١‬لويي دو پري‪ ،‬افغان ستان‪ ،‬پرن سټن‬
‫پوهنتون‪ ،‬نيو جرزي ‪. ٩٤١ ،٨٤١٩،‬‬
‫‪094‬‬

‫افغانستان‪،‬‬
‫پاکستان‪،‬‬
‫پښتونستان‬
‫افغان ستان يو لر غونى ه يواد دى‪.‬‬
‫پاکستان ‪٦٩‬کا له د مخه له هندوستان نه‬
‫د انگرېزا نو په وت لو او د هندو ستان‬
‫په وې شلو سره جوړ شو‪ .‬پښتون ستان به‬
‫جوړېږي‪ .‬په د غو مو ضوع گانو با ندې‬
‫دلته په لنډ ډول بحث کېږي‪.‬‬
‫افغان ستان اول له ابا سين نه تر‬
‫غز ني او ک ندهار پورې ه ېواد و‪ .‬د غه‬
‫ه ېواد په يو څه توپير سره پ خوا‬
‫گندهارا‪ ،‬د هيرودوت پکتيک (‪ )Pactyic‬او‬
‫د پ ښتنو پ ښتونخوا نوم ېده‪ .‬په د غه‬
‫ه ېواد کې پ ښتانه او نور واړه قومو نه‬
‫له لرغونې ز مانې نه را په دېخوا پرا ته‬
‫وو او ځينو يې کډوالي هم پکې کوله‪ .‬د‬
‫ستر اح مد شاه په و خت کې ه غه له‬
‫ابا سين نه تر آ مو پورې ه ېواد شو‪ .‬د‬
‫اح مد شاه د زوى او لمسيانو په واکمنۍ‬
‫کې د افغان ستان پاى ت خت په اوړي کې‬
‫کا بل او په ژ مي کې پې ښور و‪ ،‬خو د‬
‫مح مدزيو د واکم نۍ په سر کې پې ښور په‬
‫کال ‪ ١١٧٧‬کې سيکانو ته او په کال‬
‫‪ ١١٥٠‬کې انگرېزا نو ته په الس ور غى‪.‬‬
‫انگرېزا نو د خ پل وړا ندې تگ په الر کې‬
‫په داسې حال کې چې له افغا نانو نه يې‬
‫دن نه په افغان ستان کې دوه ځ لې سخته‬
‫ماتې خوړلې وه‪ ،‬په کال ‪ ١١٠٧‬کې يې په‬
‫آمير عبدالرحمن باندې د ډيورنډ توافق‬
‫لې د‬‫لال ‪١١٠٣‬کل‬ ‫له کل‬
‫لړ‪ .‬پل‬
‫لل کل‬
‫لک تحميل‬
‫ليل‬
‫کار‬ ‫ډيور نډ د کر ښې د په ن ښه کو لو‬
‫‪095‬‬

‫پاى ته ورسېد چې د هغه له مخې د کرښې‬

‫ختيځلله خللوا سلليمه د هندوسللتان او‬
‫لويدي ځه غاړه يې د افغان ستان د ن فوذ‬
‫ساحې وب لل شوې‪ ،‬خو د غه کر ښه د دواړو‬
‫هېوادونو تر مېنځ پولله (‪) Boundary‬نله‬
‫وه‪ .‬پلله بللله ژبلله هغلله سلليمه چللې د‬
‫بر تانوي ه ند د حکو مت تر ن فوذ ال ندې‬
‫لت او‬‫لر حاکميل‬‫له تل‬‫لوې وه‪ ،‬د هغل‬‫لل شل‬‫گڼل‬
‫ادارې ال ندې نه وه‪ .‬د هغې ز ياتره برخه‬
‫خپلواکلله وه او د پخللوا پلله شللان د‬
‫م شرانو او جر گو له الرې اداره کېد له‪.‬‬
‫يواځې د اف غان د حاکم يت الس ترې ل نډ‬
‫شوى و‪.‬‬
‫ټول هندو ستان د انگرېزا نو تر الس‬
‫ال ندې مستعمره وه‪ ،‬خو د ډيورنډ د کرښې‬
‫ختيځه خوا سيمه چې د هغو د نفوذ ساحه‬
‫شوه او کلو نه ورو سته آزاد پښتون ستان‬
‫وبلللل شللوه‪ ،‬للله هندوسللتان نلله د‬
‫انگرېزا نو تر وت لو پورې په د غه ډول‬
‫خپلوا که وه چې د هندو ستان ب له هيڅ‬
‫بر خه هغ سې خپلوا که نه وه‪ ،‬سره له دې‬
‫چې انگرېزا نو پ کې ډ ېر ن ظامي عمل يات‬
‫وکړل او يو ځل يې وزيرستان ته څلويښت‬
‫زره عسکر ورواستول‪ .‬انگرېزا نو په کال‬
‫‪ ١٠٩١‬کې د غې خپ لواکې سيمې ته دغ سې‬
‫م ستعمراتي شکل ور کړ چې د هندو ستان‬
‫ب لې بر خې هغ سې شکل نه در لود چې‬
‫ورو سته به يې ب يان و شي‪ .‬پاک ستان په‬
‫داسې حال کې چې نورې سيمې د ‪ ١٠٣٧‬کال‬
‫د اسا سي قانون له م خې اداره کوي‪ ،‬د‬
‫پ ښتنو له د غو سيمو سره اوس هم هغ سې‬
‫چلند کوي چې انگرېزانو کاوه‪.‬‬
‫پاک ستان پخپ له خاوره کې خان د‬
‫بري تانوي حکو مت ځاى نا ستى يا وارث‬
‫گ ڼي‪ ،‬نه يو نوى دو لت ‪ ،‬که د پاک ستان‬
‫د غه اد عا سمه هم وي ب يا نو ه غه سيمې‬
‫چې د ډيور نډ د توا فق ل يک له م خې د‬
‫بري تانوي ه ند د ن فوذ په ساحې کې گ ڼل‬
‫‪096‬‬

‫شوې وې‪ ،‬د پاکستان تر حاکميت ال ندې نه‬

‫را ځي‪ ،‬ځکه چې هغه د انگرېزا نو تر نېغ‬
‫حاکم يت ال ندې نه وې او انگرېزا نو د‬
‫هغو لپاره بېل طرز غوره کړى و‪.‬‬
‫بر تانوي هند د الرډ کرزن په وخت کې‬
‫په کال ‪ ١٠٩١‬کې د غه پرا خه سيمه شمال‬
‫لو يديځ سرحد وبل له چې عام نوم يې د‬
‫سرحد صوبه شوه‪ .‬انگرېزا نو دد غې سيمې‬
‫تر خ پل حاکم يت ال ندې بر خه د پې ښور په‬
‫گډون کراره او آرامه (‪)Settled‬ضللع يلا‬
‫عال قه او ب له يې قومي عال قه يا ايون سي‬
‫گانې وبل لې چې اوس په شمېر اووه دي‪.‬‬
‫دواړه بر خې يې د مر کزي حکو مت تر الس‬
‫ال ندې وښوولې چې د سرحد آيا لت د گورنر‬
‫تر ادارې ال ندې به وي‪ .‬کراره بر خه به‬
‫يې د ه غه تر ن ېغ حاکم يت ال ندې وي او‬
‫ب له يې په غ ېر م ستقيم ډول‪ .‬په دا سې‬
‫حال کې چې ورو ستۍ به خپلوا که وي او‬
‫د ځايي مل کانو او جر گو له الرې به يې‬
‫چارې تر سره ک ېږي‪ .‬حکو مت به يواځې د‬
‫ضرورت په و خت کې هل ته عمل يات کوي او‬
‫پوځ به يې ليرې په چوڼيو کې دېره وي‪.‬‬
‫پاک ستان د مح مد ع لي ج ناح په و خت کې‬
‫همد غه ترت يب و ساته‪ ،‬خو پوځ يې پ کې‬
‫دېره نه کړ"(‪ )١‬او د هغه پر ځاى يلې د‬
‫انگرېزا نو د ا ستعماري طر حې پر تطب يق‬
‫لن گر وا چاوه چې د سرحد د جزا قانون‬
‫يې اساس و‪ .‬ددغه قانون له مخې چې هغه‬
‫هم په کال ‪ ١٠٩١‬کې آي ستل شوى و‪ ،‬د‬
‫صوبه سرحد گورنر په هرې قومي آيون سۍ‬
‫کې يو سيا سي آيو نټ لري او ه غه ته‬
‫دغ سې واک ور کړل شوى چې ل که يو مط لق‬
‫زور واک وي‪ .‬دى اخت يار لري چې د کوم‬
‫جرم په بدل کې يو قوم په دې نامه چې"‬
‫دښمن" يا "غېر دوست " شوى په آقتصلادي‬
‫ل حاظ محا صره کړي‪ ،‬په ټول قوم با ندې‬
‫جري مه حوا له کړي او يو څوک د کلو نو‬
‫ل پاره له م حاکمې پر ته ب ندي کړي‪ .‬دى‬
‫‪097‬‬

‫دا واک هم لري چې مدني او جر مي ق ضيې‬

‫هغ سې جر گې ته وړا ندې کړي چې غړي به‬
‫يې پخپله ده غوره کلړي وي‪ )٢(".‬دا او‬
‫دغ سې نورې ډ ېرې حاکما نه او ظالما نه‬
‫توري هسې د کا غذ پر مخ تش حکمونه‪ ،‬نه‬
‫دي‪ .‬د بار نت رو بين او ا بوبکر صديق د‬
‫ليکنللې للله مخللې سياسللي آيونللټ "پلله‬
‫وزيرسللتان کللې د ‪٢٩٩٦-٢٩٩٧‬کلونللو د‬
‫ب حران په به ير کې له د غو ټو لو م قررو‬
‫نلله کللار آخيسللتى دى‪ )٧(".‬دغلله ډول‬
‫جزا گانې نه يوازې د ټو لو ب شري ح قوقي‬
‫من شورونو‪ ،‬بل کې پخپ له د پاک ستان د‬
‫اساسي قانون پر خالش هم دي چې وا يي هر‬
‫ه غه قانون يا رواج ل غو دى چې اسا سي‬
‫حقو نه ن قض کوي‪ )٥(.‬پاک ستان په آيون سي‬
‫گانو يا ازاد پښتون ستان ځ که زوروا کي‬
‫کوي چې د انگر يزي حکو مت په شان دوى‬
‫هم د غه سيمه م ستعمره گ ڼي‪ .‬د بېن‬
‫آلمللللي بحللران ډلللې پلله يللوې اوږدې‬
‫څېړن يزې ليک نې کې و يل شوي چې اوس‬
‫ق بايلي عال قه په ر سمي ډول د پاک ستان‬
‫يوه برخه ده‪ ،‬خو هغه هغسې مستعمرې ته‬
‫ور ته ده چې خ لک يې د دغ سې قانونو او‬
‫اداري ترتيبو نو ال ندې ژو ند کوي چې د‬
‫ه ېواد له نورو بر خو نه يې بې له کړې‬
‫ده‪ )٤(.‬له ه مدې الم له ده چې دد غې سيمې‬
‫خ لک له اسا سي حقو نو څ خه م حروم دي‪.‬‬
‫هيڅ سياسي گوند‪ ،‬خيريه موسسه يا مدني‬
‫ټول نه پ کې فعال يت نه شي کولى‪ .‬د ه غه‬
‫بر ع کس افرا طي مذهبيان آزاد دي چې‬
‫هلته تبليغ او م بارزه وکړي‪ .‬په نتيوه‬
‫کې دغ سې مذهبيانو ورو سته له ه غه چې‬
‫په کال ‪ ١٠٠٦‬کې د راى حق ور کړل شو‪،‬‬
‫انتخابللات دوى وگټللل‪ )٦(.‬پلله زياتلله‬
‫اندازه د پاکستان ددغه سياست او چلند‬
‫للله المللله وه چللې قبللايلي عالقلله پلله‬
‫پاک ستان کې د خوارو او بېر ته پاتې‬
‫له ده او د بېس لوادۍ‬ ‫لې نل‬‫له ډلل‬‫لو لل‬‫عالقل‬
‫‪098‬‬

‫ا ندازه يې د ه غه تر هرې ب لې سيمې نه‬

‫(‪)٣‬‬
‫لوړه ده‪.‬‬
‫د پاک ستان حکو مت د سرحد له سيمې‬
‫سره چې څه با ندې اووه مليو نه ن فوس‬
‫لري‪ ،‬ولې د مستعمرې په شان چلند کوي؟‬
‫د د غې پو ښتنې يو ځواب به دا وي‪ :‬د‬
‫پاک ستان اړي کې له اول نه له پ ښتنو‬
‫سره خړوو‪ .‬دا ر ښتيا ده چې د پې ښور‬
‫شاوخوا پ ښتانه تر ډ ېره حده پورې په‬
‫پاکستان کې ننوتلي‪ ،‬خو د پښتنو نامتو‬
‫م شر خان ع بدالغفار خان يې له خپ لو‬
‫مل گرو سره څو ځ لې ب ندي کړى و‪ .‬د‬
‫لا د پښتونس لتان‬‫لومړنۍ ادعل‬‫لتيو لل‬‫وروسل‬
‫خپ لواکي وه او ورو سته يې په پاک ستان‬
‫کې دننه خپلواکي غوښتله‪ .‬غ فار خان تر‬
‫دې حده د پاکستان م خالف و چې وصيت يې‬
‫و کړ چې مړى يې په افغان ستان کې ښخ‬
‫شي‪ .‬د پ ښتنو په سرحدي سيمو په ت ېره‬
‫للې د‬‫للدو کل‬‫للتان او ا پريل‬‫لله وزيرسل‬‫پل‬
‫پښتونسللتان غورځنللگ روان و‪ .‬د ايپللي‬
‫فقيللر تللر مرگلله پللورې د پښتونسللتان‬
‫ل پاره م بارزه او له پاک ستان سره‬
‫مخال فت کاوه‪ .‬دا ځ که چې پاک ستان د‬
‫م لي حاکم يت په ما نا د پ ښتون نې شنلزم‬
‫م خالف و او دى او د م غولي حکو مت په‬
‫شان کو ښښ کوي د مال يانو او روحان يانو‬
‫له ال رې يې وځپي‪ .‬د بېن المللي بحران‬
‫ډ له لي کي چې‪" :‬پاک ستان په ښکاره په‬
‫افغان ستان کې تر خ پل ن فوذ ال ندې د‬
‫اسالمستي پښتنو مالتړ کړى‪ .‬د دې ل پاره‬
‫چې هم دن نه پخ پل حدود کې له پ ښتون‬
‫نې شنلزم سره مقاب له و کړي او هم خ پل‬
‫گاونللډي [افغانسللتان] بانللدې نفللوذ‬
‫و لري"‪ .‬د غه ډ له دا وا يي چې‪ " :‬په‬
‫همدغې قرينې کې پاکستان د سرحدي سيمې‬
‫لې د‬‫لړى چل‬
‫لب ورکل‬‫لال ترتيل‬
‫لو جل‬
‫لاره يل‬ ‫لپل‬
‫بر تانوي هند په شان له هغو قومونو نه‬
‫چې د پولې په اوږدو کې پرا ته دي‪ ،‬د‬
‫‪099‬‬

‫افغان ستان د م قابلې په مقا بل کې او‬

‫په افغان ستان کې د مداخلې ل پاره‬
‫ترې نه د حايلې سيمې په شان ا ستفاده‬
‫وکړي"‪ )١(.‬بارنت روبين او ابوبکر صديق‬
‫ال وا يي چې پاک ستان "ح تى په اف غان‬
‫کډوالو کې پان ا سالمزم په ف عال ډول‬
‫پ ياوړى کړ او په سرحدي سيمه کې يې د‬
‫پا ک ستان له اسالم ستي گو ندونو سره‬
‫مالي مرستې کړې وې"‪ )٠(.‬همدغه سبب دى‬
‫چې نن ورځ په سرحدي سيمې کې ع صري‬
‫پوه نه ډ ېره ضعيفه او د ه غه پرعکس د‬
‫له‬‫لاوړې ده‪ .‬پل‬‫لره پيل‬‫له ډېل‬
‫لې پوهنل‬‫مدرسل‬
‫نتي وه کې د ه غې په خل کو با ندې د‬
‫مال يانو او اسالم ستي گو ندونو ن فوذ تر‬
‫هر بل وخت نه ډېر شوى دى‪.‬‬
‫لدې‬‫لوذ النل‬
‫لل نفل‬
‫لر خپل‬‫لس‪،‬اى تل‬‫اى‪ ،‬ايل‬
‫مال يان‪ ،‬طالبانو او خپلو م عاش خورو نه‬
‫کار اخ لي‬ ‫د خ پل سيا سي هدش ل پاره‬
‫چللې هغلله پلله افغانسللتان کللې د خپللل‬
‫ستراتيويکي ژورت يا پالن ل پاره ډ گر‬
‫هوارول دي‪ .‬د ستراتيويکي ژورت يا پالن‬
‫د پاکستان هغه ن ظامي پالن دى چې د هغه‬
‫له م خې افغان ستان با يد تل د پاک ستان‬
‫د نفوذ سيمه وي لکه هسې چې افغانستان‬
‫د نول سمې پ ېړۍ په دوه مې ني مايي کې د‬
‫بر تانوي ه ند د ن فوذ سيمه گر ځول شوې‬
‫وه‪ .‬په داسې حال کې چې د بر تانوي هند‬
‫حکو مت د افغان ستان له الرې د تزاري‬
‫رو سيې د احت مالي ير غل د د فع ل پاره‬
‫افغانستان تر خپل نفوذ ال ندې نيولى و‪،‬‬
‫پاک ستاني نظام يان غواړي په پاک ستان‬
‫با ندې د ه ند د احت مالي ير غل د د فع‬
‫ل پاره افغان ستان تر دې حده پورې د‬
‫خ پل ن فوذ سيمه وگر ځوي چې د ه ند د‬
‫ير غل په و خت کې خ پل پوځو نه هل ته په‬
‫شا کړي او ب يا له ه غه ځا يه گورياليي‬
‫جنگو نه پ يل کړي‪ .‬دې ل پاره يې با يد‬
‫پ ښتون نې شنلزم د مال يانو‪ ،‬روحان يانو‪،‬‬
‫‪211‬‬

‫پيرا نو او اسالم ستي تنظيمو نو له الرې‬

‫ځپلى دى‪.‬‬
‫پاک ستان ته د ه ند له خوا خ طر ل که‬
‫بر تاوي ه ند ته د رو سيې خ طر د و يرې‬
‫زېږ نده دى‪ .‬پاک ستاني نظام يانو د د غې‬
‫و يرې له الم له د ستراتيويکه ژورت يا‬
‫پالن اي ستلى‪ ،‬ل که ه سې چې انگرېزا نو د‬
‫رو سيې له و يرې د ه ند د د فاع ل پاره‬
‫پالن اي ستلى و او په ه غه با ندې يې د‬
‫"عل مي سرحد" نوم اي ښى و‪ .‬پاک ستاني‬
‫نظام يانو دغه پالن په افغانستان باندې‬
‫د شوروي له ير غل نه ورو سته واي ست‪ .‬د‬
‫بار نت رو بين او ا بوبکر صديق په ژ به‪:‬‬
‫"‪ ....‬پاکسللتان اول پلله شللوروي ضللد‬
‫موا هدانو او ب يا له طال بانو سره له‬
‫خ پل مال تړ نه په د غه ډول کار واخي ست‬
‫چې يقيني کړي چې له هند سره د جنگ په‬
‫حال کې به افغان ستان د پاک ستان مال‬
‫و تړي او له خپ لې خاورې او ف ضا نه به‬
‫اسللتفاده ورتلله ميسللره کللړي"‪ )١٩(.‬د‬
‫لره د اى‪،‬‬ ‫له تېل‬‫لانو پل‬‫پاکس لتاني نظاميل‬
‫اېلللس‪ ،‬اى د جنراالنلللو پللله فکلللر د‬
‫للاتل د‬‫للاتې سل‬ ‫لله پل‬
‫للتان بېرتل‬ ‫افغانسل‬
‫ستراتيويکي ژورت يا د پالن يوه بر خه‬
‫ده‪ ،‬نو د دوى په ف کر افغان ستان با يد‬
‫د پښتنو ل پاره اصلي مرز نه وي‪ ،‬لکه‬
‫د ستر اح مد شاه له و خت نه ورو سته چې‬
‫و‪ .‬دا چې د اف غان د م لي مقاو مت په‬
‫دوره کې د افغاسنتان ا بادۍ د ښوونځيو‬
‫لتور‬‫له دسل‬‫لس‪ ،‬اى پل‬‫له گ لډون د اى‪ ،‬اېل‬ ‫پل‬
‫ورانېدلې‪ ،‬د همدغه ستراتيويکي ژورت يا‬
‫د پالن له مخې و‪ .‬د اى‪ ،‬اېس‪ .‬اى سروال‬
‫لې‪:‬‬‫لل چل‬‫جن لرال اخت لر عب لدالرحمن ال ويل‬
‫"کا بل با يد و سوځي"‪ .‬همدغ سې هم و شول‪،‬‬
‫دا چې په ا سالمي تنظي مي دوره کې کا بل‬
‫وران او ا ټ کل شپېته زره او سېدونکي‬
‫يې ت لف شول‪ ،‬په ا صل کې د همد غه‬
‫ستراتيويکي پالن له ام له و‪ .‬صدراعظم‬
‫‪210‬‬

‫لې‬
‫لډه کل‬ ‫له غونل‬‫لور پل‬
‫لريف د پېښل‬
‫ن لواز شل‬
‫(اپر ېل ‪ )١٠٠٢‬دغ سې يو ت وويز د ا سالمي‬
‫تنظيمو نو په م شرانو وما نه چې د ه غه‬
‫له م خې د افغان ستان حکو مت د دوى له‬
‫تنظيمو نو نه جوړ شو او حکو مت سمدال سه‬
‫دغ سې لږه کي ا سالمي تن ظيم ته په الس‬
‫ور کړل شو چې ح تى په کا بل کې يې هم‬
‫امن يت ټي نگ نه کړاى شو‪ .‬په دا سې حال‬
‫کې چې د نواز شريف په ت وويز سره د‬
‫اف غان منظم او په ع صري و سلو سمبال‬
‫پوځ ړ نگ شوى و‪ .‬په دغ سې گډوډ حال کې‬
‫ب له دغ سې قوه نه وه چې امن يت ټي نگ‬
‫کړي‪ .‬دا په دغ سې حال کې و چې د ج هاد‬
‫په نزدې لس کلنې مودې کې په پېښور او‬
‫کوټلله کللې ډېللر ا فغللان دموکراتللان‪،‬‬
‫نېشنلسللتان‪ ،‬قللومي مشللران او هغلله‬
‫افغا نان چې د م شرۍ او حکو مت کو لو‬
‫صفتونه يې لرل‪ ،‬د اى‪ .‬ا ېس‪ .‬اى په‬
‫د ستور او هم کاري د اف غان ا سالم ستي‬
‫تنظيمو نو له خوا ترور شوي يانې وژل‬
‫شوي وو‪ .‬ترور شوي نږدې ټول پ ښتانه‬
‫وو‪.‬‬
‫د همدغه ستراتيويکي ژورت يا پالن له‬
‫امله و چې د بې نظير بوټو‪ ،‬نواز شريف‬
‫او د پرو ېز م شرش په سروالۍ حکومتو نه‬
‫په طال بانو ټي نگ ودر ېدل‪ ،‬که څه هم‬
‫نزدې ټو له نړۍ د طال بانو مخال فه وه‬
‫او مل گرو ملتو نو بنديزو نه هم پرې‬
‫با ندې ل گولي وو‪ .‬پاک ستان ه غه و خت له‬
‫طال بانو نه الس واخي ست چې امري کا پرې‬
‫رادم خه شوه‪ .‬پرو ېز م شرش د غه کار په‬
‫ا صل کې د امري کې له و ېرې او هم له‬
‫ه غې نه د پې سو او و سلو ترال سه کو لو‬
‫ل پاره وکړ‪ ،‬لکه چې پاکستان پخپل لنډ‬
‫ع مر کې ډ ېر ځ له همدغ سې کړي دي‪ ،‬خو د‬
‫پاک ستان د غه الس اخي ستنه موقتي وه او‬
‫ورو سته له ه غه چې د ترور ېزم د ځپ لو‬
‫په ملگرت يا کې يې له امري کې نه ډ ېرې‬
‫‪212‬‬

‫وسلې او پېسې ترال سه کړې او په دې پوه‬

‫شو چې افغان ستان بېر ته ودان ېږي او‬
‫پ ياوړى کېږي‪ ،‬افرا طي او تر نفوذ ال ندې‬
‫لت د‬‫لتان د امنيل‬ ‫لې د افغانسل‬‫لان يل‬
‫طالبل‬
‫گډوډولو ل پاره ولم سول او په حر کت‬
‫راو ستل‪ .‬د دغ سې خل کو د ورا نۍ لړۍ‬
‫روا نه ده او شايد تر ډ ېر وخ ته پورې‬
‫روا نه وي‪ .‬د پې ښو له د غې ل نډې سروې‬
‫نه وروسته اوس د تبصرو وار دى‪.‬‬
‫څن گه چې پاکستان په اصل کې د اسالم‬
‫په نا مه جوړ شوى او م لي پيو ستون يې‬
‫س ست دى‪ ،‬سرواالن يې تل د ه غه د امن يت‬
‫د خو ندي کو لو په ف کر کې دي‪ ،‬چې د‬
‫ستراتيويکه ژورت يا پالن د ه غه څرگ نده‬
‫بېل گه ده‪ .‬ا صلي بېل گه يې ډ ېر غټ‬
‫ن ظامي پوځ او تر څ نگ يې د ا ى‪ .‬ا ېس‪.‬‬
‫اى ن ظامي اداره ده چې د ډ گروال مح مد‬
‫يوسف په قول په سيمه کې سارى نه لري‪.‬‬
‫د همد غه غټ پوځ له ام له ده چې د‬
‫پاکستان په لنډ عمر کې نظام يانو څلور‬
‫ځللله حکومللت کللړى دى‪ .‬همللدغو نظللامي‬
‫حکومتو نو اى‪ .‬ا ېس‪ .‬اى دو مره پ ياوړى‬
‫کړى چې ه غه ز ياتره و خت پخ پل سر د‬
‫حکو مت د سيا ست پرخالش هم ع مل کوي‪ .‬د‬
‫پيټللر ټامسللن د وينللا للله مخللې د‬
‫اى‪.‬ا ېس‪.‬اى م شر ج نرال مح مود په کال‬
‫لې د پاکس لتان‬ ‫له دې چل‬
‫لره لل‬
‫لې سل‬‫‪ ٢٩٩١‬کل‬
‫سروال پروېزمشرش د طالبانو پر خالش له‬
‫لړې و‪،‬‬ ‫لالم کل‬
‫لاري اعل‬
‫لره همکل‬
‫لې سل‬‫ا مريکل‬
‫طال بانو ته له کوټې نه ک ندهار ته‬
‫و سلې او مه مات ا ستول‪ )١١(.‬پاک ستان چې‬
‫د شوروي ير غل په و خت کې د موا هدانو‬
‫خوا نيولې وه‪ ،‬دغه کار يې په اصل کې‬
‫د خ پل امن يت ل پاره کړى و‪ .‬پاک ستان‬
‫چې ه غه و خت تور يد و‪ ،‬د شوروي له‬
‫تهد يد او تر ه غه ال م هم د ځان په‬
‫مقا بل کې د شوروي‪ -‬ه ند له هم کاري نه‬
‫په وېره کې و‪ .‬دغه موضوع مولف فريدرک‬
‫‪213‬‬

‫لاب "پاکس لتان او د ا‬ ‫لل کتل‬

‫لري پخپل‬
‫گرېل‬
‫(‪)١٢‬‬
‫فغانستان جگړه" کې بيان کړې ده‪.‬‬
‫د پاک ستان مق صد دا هم و چې له‬
‫شوروي نه ورو سته افغان ستان کې به په‬
‫اسالمي بڼه کې يو ال سپوڅى حکومت په پښو‬
‫دروي‪ .‬ج نرال ضياءالحق په هما غه و خت‬
‫کې مو لف سليگ هري سن ته وي لي و‪ ،‬چې‪:‬‬
‫" موږ د دې حق ترال سه کړى چې هل ته‬
‫[ يانې په افغان ستان کې] به يو دو ست‬
‫حکمت ولرو‪ .‬موږ د جبهې د مخکې کرښې د‬
‫و لت په شان خ طر وما نه او موږ به پرې‬
‫نه ږدو چې و ضع د پ خوا په شان وي چې‬
‫هلته به د شوروي هند نفوذ او زموږ په‬
‫لو‬‫له يل‬ ‫لا وي‪ .‬دا بل‬ ‫لدې ادعل‬
‫لاوره بانل‬‫خل‬
‫ر ښتيانى ا سالمي دو لت وي‪ ،‬د پان ا سالمي‬
‫يوه بر خه چې يوه ورځ به د شوروي‬
‫(‪)١٧‬‬
‫ات حاد م سلمانان ځان ته جذب کړي"‪.‬‬
‫ج نرال اخ تر ع بدالرحمن هم د غه ج نگ "د‬
‫ستراتيويکي ب يا صف جوړو لو" ل پاره‬
‫دغ سې يوه الر وگڼ له چې په ه غې سره به‬
‫افغان ستان او پاک ستان د ه ند پر خ لالش‬
‫د پان‪-‬ا سالمي بالک يوه بر خه وي چې‬
‫حکو مت به يې د بن سټ پالو گو ندونو په‬
‫الس کللې وي‪ )١٥(.‬پلله هغلله وخللت کللې د‬
‫گلبدين حکمت يار په سروالۍ اسالمي گوند‬
‫له خوا هم د پاک ستان‪-‬افغان ستان د‬
‫اسالمي کنفډرېشن غږ جگ شوى و‪.‬‬
‫د پېټر ټامسن په نظر ا ى‪ .‬اېس‪ .‬اى‬
‫اوس هم په افغانستان کې ال سپوڅى حکومت‬
‫غواړي‪ .‬دى هم د ډ ېرو نورو تحل يل گرو‬
‫په شان وا يي چې د اى‪.‬ا ېس‪.‬اى په ف کر‬
‫امري کا په افغانستان کې تر ډېرې مودې‬
‫نه پاتې کېږي او کله چې له افغانستان‬
‫نه و ځي‪ ،‬ب يا به پاک ستان دن نه په‬
‫افغان ستان کې اسالم ستي غورځ نگ په واک‬
‫راو لي او هل ته به پخپ له هغ سې ن فوذ‬
‫و لري چې د طال بانو په و خت کې يې‬
‫الره‪ )١٤(.‬دا چې د افغان ستان ولسم شر‬
‫‪214‬‬

‫حا مد کزي په ت ېر د سمبر کې په ک ندهار‬

‫کې په دې اړه برب نډ وغږ ېد‪ ،‬بې دلي له‬
‫نه و‪ .‬ه غه وو يل چې‪" :‬پاک ستان د پ خوا‬
‫په شان نيت لري چې افغاسنتان خپل غآلم‬
‫کړي"‪ .‬د همدغه مقصد ل پاره به وي چې‬
‫آى‪ .‬آ ېس‪.‬آى د افغان ستان د ب يارغونې‬
‫او د هغلله د امنيللت د ټينگښللت للله‬
‫پرو گرام سره وران دى‪ .‬بارنت روبين او‬
‫ا بوبکر صديق ال وا يي چې‪" :‬پاک ستان او‬
‫د افغان ستان نور گاو نډيان د آمري کې‬
‫په آت کا د دو لت ټينگ ښت د اوږدې مودې‬
‫ل پاره خ طر بولي"‪ )١٦(.‬په د غه حال کې‬
‫که د ډيور نډ کر ښه قانوني هم شي‪،‬‬
‫آى‪.‬آ ېس‪.‬آى د خ پل ستراتيويکي ژورت يا‬
‫پالن نه ترک کوي او هيڅ څوک د دې‬
‫تضمين هم کولى نه شي‪.‬‬
‫له‬
‫لې پل‬‫لډ کرښل‬‫لې د ډيورنل‬‫پاکس لتان چل‬
‫اوږدو کې ک له د ا غزن د ېوال د درو لو‬
‫او ک له د ماين اې ښودلو نارې و هي‪،‬‬
‫مط لب يې دا دى چې آزاد پښتون ستان د‬
‫افغانستان او پاکستان ترمېنځ حا يل نه‬
‫وي او د افغانسللتان د دغسللې طالبللان‬
‫ډو له مذهبيانو تر ن فوذ ال ندې وي چې د‬
‫ا سالم په نا مه به د پاک ستان په خوا‬
‫در ېږي او د ضرورت په و خت کې به د‬
‫سللتراتيويکه ژورتيللا پلله پللالن کللې‬
‫مر ستندويان ک ېږي او په هر حال کې‬
‫افغانستان به پرې نفوذ نه لري‪ ،‬که څه‬
‫هم د غه توويزو نه د ډ يور نډ د توا فق‬
‫ل يک پرخالش‪ ،‬غ ېر عم لي او د ډيور نډ د‬
‫کر ښې د دواړو خوا خل کو په ضرر دي‪.‬‬
‫اسا سي ټ کى دا دى چې د غه کر ښه د ډ ېرو‬
‫قومو نو په م ېنځ کې ت ېره شوې او د‬
‫وزير ستان د وز يرو ډ ېر خ لک دن نه په‬
‫افغان ستان کې د کرکي لې ځم کې لري‪ .‬د‬
‫ه مدغو وجو هو له ام له ده چې د ډيور نډ‬
‫د کر ښې در ناوى نه د سيمې خل کو او نه‬
‫لو‬
‫لتان حکومتونل‬ ‫لا افغانسل‬‫د پاکس لتان يل‬
‫‪215‬‬

‫کللړى‪ .‬روبللين او صللديق وايللي چللې‪:‬‬

‫"پاک ستان تر افغان ستان ز يات په ع مل‬
‫کې د بېن المل لي پولې په تو گه د‬
‫(‪)١٣‬‬
‫ډيورنډ کرښه تخريب کړې ده"‪.‬‬
‫د ډيورنډ کرښه له اول سر نه يوازې‬
‫د نق شې دپا سه کر ښه وه او بېن المل لي‬
‫پو له نه وه او نه ک ېدلى شي‪ .‬ح تى‬
‫پروېزمشرش هم اوس وا يي چې‪" :‬د ډيورنډ‬
‫په موجوده کرښې کې به هيڅ بدلون را نه‬
‫و لي"‪ .‬خو پاک ستان کو ښښ کوي خ پل پوځي‬
‫ح ضور هل ته ور سوي‪ .‬پاک ستان دوه نيم‬
‫کا له دمخه د لومړي ځل ل پاره همدغسې‬
‫و کړل‪ ،‬په دې پل مه چې طال بان او د‬
‫القا عدې وران کاران و نه شي کولى له‬
‫وزير ستان نه دن نه په افغان ستان کې‬
‫ورا نى و کړي‪ ،‬ل که چې د افغان ستان د‬
‫حکومللت او آيسللاش مشللرانو ويللل‪ .‬پلله‬
‫وزير ستان کې يې د ات يا زر يز پوځ د‬
‫د يره کو لو په نا مه له امري کې نه‬
‫پرېمانلله لوجسللتيکي لللوازم او پېسللې‬
‫ترال سه کړې‪ ،‬خو په د غه کار سره يې‬
‫هل ته کړکېچ ز يات کړ‪ .‬که څه هم د‬
‫د غومره ډ ېرو ع سکرو د ېره کول هغ سې‬
‫مبال غه وه‪ ،‬ل که چې ا يران د طال بانو‬
‫په و خت د اف غان‪-‬آ يران پولې ته نږدې‬
‫تر دې نه ز يات شمېر پوځ په د ېره کو لو‬
‫کې مبال غه کړې وه‪ .‬د پي ټر ټام سن په‬
‫قول دپاک ستان پوځ په ج نوبي وزير ستان‬
‫کې تر اوو زرو نه ډ ېر نه و‪ .‬په هر‬
‫حال د غه ټول پوځ چې هر څومره و له‬
‫دوه نيمو کالو عمل ياتو نه ورو سته په‬
‫دا سې حال کې چې ‪ ٦٩٩‬ع سکر يې او شايد‬
‫تر ه غو ز يات ځايي خ لک ووژل شول او‬
‫بې خي ډ ېر ورا نى و شو او کورو نه وران‬
‫شول‪ ،‬د موافقو له مخې واېستل شو‪.‬‬
‫لومړنۍ مواف قه په ج نوبي وزير ستان‬
‫کللې د شللکې موافقلله وه چللې د پللوځي‬
‫اف سرانو او موا هدانو د شورا ترمېنځ‬
‫‪216‬‬

‫په شفاهي ډول د ‪٢٩٩٥‬م کال په اپر ېل‬

‫کې وشوه‪ ،‬خو هغه زر ما ته شوه او پوځي‬
‫عمل يات له سره پ يل شول‪ .‬له ه غه‬
‫ورو سته په شمالي وزير ستان کې د پوځ‬
‫او حکومت پر ضد فعاليتونه ډېر شول او‬
‫قومي م شرانو د يوې شورا له الرې حکو مت‬
‫کول پ يل کړل او د نورو څيزو نو په‬
‫جم له کې يې ‪ ١٤٩‬حکو مت پ لوه ک سان له‬
‫مېنځلله يللووړل‪ )١١(.‬نظاميللانو د ‪٢٩٩٦‬‬
‫کال په جون کې له شمالي وزيرستان سره‬
‫هم د سولې مواف قه و کړه‪ ،‬خو مه مه او‬
‫لې د‬‫له وه چل‬‫له هغل‬‫له موافقل‬‫لبتا جامعل‬ ‫نسل‬
‫جمعيت العل ما د مشر موال نا فضل ا لرحمن‬
‫په منځگړتوب د همدغه کال د سپټمبر په‬
‫پنځ مه د سه شنبې په ورځ د پاک ستان د‬
‫سيا سي ايو نټ ف خر عالم او د موا هدو د‬
‫ا ستازي آزاد خان ترمېنځ د پن ځه سوه‬
‫ځايي م شرانو او ح کومتي مامورانو او‬
‫اف سرانو ترمېنځ په ‪ ١٦‬مادو کې د شمالي‬
‫وزير ستان په مر کزي ښار م يران شاه کې‬
‫ال سليک شوه‪ .‬د حکو مت لوري ومن له چې د‬
‫م بارزو په مقا بل کې به هوايي او‬
‫ځمک ني عمل يات دروي‪ ،‬نوې ا چولې شوې‬
‫پوستې به له مېنځه وړي‪ ،‬تاوان رسېدلو‬
‫ته به تاوان ور کوي او ه غه و سلې‪،‬‬
‫مالو نه او نور څه چې د عمل ياتو په‬
‫وخللت کللې ترالسلله شللوي‪ ،‬د هغللو اصلللي‬
‫خاو ندانو ته بېر ته ور کوي او م بارزان‬
‫به آزادوي چې د رواج له م خې و سله‬
‫وگرځوي‪ ،‬خو سياسي آيونټ به د پخوا په‬
‫شان آلنومنې ک شالې د رواج او قانون له‬
‫مخللې هللواروي‪ .‬حکومللت للله بانللدنيو‬
‫م بارزانو نه وغو ښتل چې له سيمې څ خه‬
‫لې د ټينگ لو د‬‫لوى چل‬‫لي‪ ،‬مگ لر هغل‬‫له وځل‬‫بل‬
‫ليلو نو له م خې وت لى نه شي‪ ،‬خو په‬
‫دا سې حال کې به دوى د د غې موافقې او‬
‫قانون در ناوى کوي‪ .‬م قابلې خوا ومن له‬
‫چې نور به په ح کومتي تاسي ساتو او‬
‫‪217‬‬

‫مامورانو حم لې نه کوي‪ ،‬په گاو نډيو‬

‫کرارو سيمو کې به ورا نى نه کوي او په‬
‫افغانستان کې به څوک وران کارۍ ته نه‬
‫پر ېږدي‪ ،‬خو دوى به د پ خوا په شان د‬
‫سوداگرۍ‪ ،‬نورو م عاملو او د خپلوا نو د‬
‫ل يدلو ل پاره له سرحد نه په او ښتلو‬
‫کللې د رواج او قللانون للله مخللې ازاد‬
‫(‪)١٠‬‬
‫وي‪.‬‬
‫د غه موافقې پخ پل نوع کې دپاک ستان‬
‫په تاريخ کې سارى نه لري‪ .‬پاکستان په‬
‫ه غو سره د وزير ستان خل کو ته په ر سمي‬
‫ډول په سيا سي حېث يت قا يل شو‪ ،‬که څه‬
‫هم د ه غو لوړ قوما ندان موال نا گل‬
‫ب هادر او مولوي صادځ نور د ميران شاه‬
‫غو نډې ته ورنغ لل‪ .‬په دا سې حال کې چې‬
‫له سياسي ايونټ فخر عالم نه سربېره د‬
‫پاک ستان د پوځ قوما ندان ج نرال اط هر‬
‫ع لي شاه پ کې حا ضر و او د صوبه سرحد‬
‫گورنر ع لي مح مد جان ور کزي د موافقې‬
‫تللود هرکلللى وکللړ‪ .‬ويللل کېللږي چللې د‬
‫پاک ستان حکو مت خپ لې ژم نې تر سره کړې‪،‬‬
‫م قابلې خوا خپ لې ژم نې نه دي تر سره‬
‫کار ته اړ‬ ‫کړې او پاک ستان يې د غه‬
‫کولى نه شي‪ .‬کۀ څه هم د ا سماعيل خان‬
‫په قول "دا سې ښکاري چې پاک ستان د بې‬
‫رحملله نظللامي زور للله اسللتعمال نلله‬
‫[وروسته] م بارزانو ته پوره تسليم شوى‬
‫وي"‪ .‬م بارزانو په دوه برخو کې په عمل‬
‫کې له موافقې نه سرغړولى‪ .‬يو دا چې‬
‫له وزير ستان نه وران کاران تر او سه‬
‫هم په افغان ستان کې ورا نى کوي‪ ،‬د‬
‫ځي نو په قول د ه غو د غه ورا نى ال د‬
‫م يران شاه له موافقې نه ورو سته ډ ېر‬
‫شوى‪ .‬ب له دا چې د موا هدانو شورا د‬
‫پ خوا په شان په وزير ستان کې هغ سې‬
‫حکو مت کوي‪ )٢٩(.‬ل که طال بانو چې په‬
‫افغان ستان کې حکو مت کاوه‪ .‬که څه هم‬
‫په م يران شاه کې دوى من لې وه چې له‬
‫‪218‬‬

‫حکومت کولو نه به ډډه کوي‪.‬‬

‫د م يران شاه د موافقې بل غټ ټ کى‬
‫چې له د غې ليک نې سره په نې غه اړه‬
‫لري‪ ،‬د پا ک ستان له خوا د وزير ستان‬
‫خل کو ته په ازاد ډول د ډيور نډ له‬
‫کرښې نه د تېرېدلو راتېرېدلو منل دي‪.‬‬
‫دوى دم خه هم له ه غې نه په ازاد ډول‬
‫تېر ېدل او راتېر ېدل‪ ،‬خو اوس په د غې‬
‫موافقې سره پاک ستان د غه څه په ر سمي‬
‫ډول ومنلللل‪ .‬او پللله دې ډول يلللې د‬
‫لړه د‬‫له کل‬
‫له باطلل‬ ‫له خپلل‬
‫له پل‬
‫ډيورنډکرښل‬
‫شوروي د يرغل په وخت د کرښې با طل توب‬
‫ټولې نړۍ ته څرگ ند و‪ .‬په ا صل کې د‬
‫ډيور نډ د توا فق ل يک له ام له و چې‬
‫شوروي ات حاد په افغا سنتان کې دخ يل‬
‫شوو او ب يا د غې کر ښې د با طل توب په‬
‫و جه و چې شوروي ات حاد په افغان ستان‬
‫کې په گو نډو شو‪ .‬ه مدا اوس هم له د غې‬
‫کر ښې نه هره ورځ اټ کل د ېرش زره خ لک‬
‫تېر ېږي او راتېر ېږي‪ .‬په ت ېره د چ من‪،‬‬
‫خېبر‪ ،‬ميران شاه او مومند له الرو نه‪.‬‬
‫نو و يل ک ېدلى شي چې د غه کر ښه په‬
‫واقعيت کې نشته‪ .‬دغه واقعيت د وخت په‬
‫تېر ېدلو سره نور هم يقي ني ک ېږي‪ ،‬ځ که‬
‫چې د خل کو په ډېر ېدلو سره د ژو ند‬
‫اړت ياوې د د غو خل کو ترمېنځ ازاد تگ‬
‫را تگ او په نتيوه کې د دغې کرښې با طل‬
‫توب نور هم پ ياوړى کوي‪ .‬په د غه حال‬
‫کې په قانوني اعالمو لو سره د ه غه د‬
‫واق عي کو لو په لور کوښ ښونه ل که چې د‬
‫مړي د ژو ندي کو لو ل پاره کوښ ښونه‬
‫وي‪ .‬د د غې کر ښې قانوني اعال مول عم لي‬
‫گ ټه هم نه لري‪ ،‬بل کې ل که څن گه چې‬
‫ښاغلى غالم جېالني ځواک وا يي چې په هغه‬
‫حال کې به د افغا نانو غ ټه بر خه او د‬
‫پښتنو غوڅ اکثريت دومره ټينگ و پارېږي‬
‫چې شايد يو لوى م لي کړکېچ په پر له‬
‫پ سې ډول رام ېنځ ته شي‪ .‬پر ته له ه غه‬
‫‪219‬‬

‫هم تر هغو چې په افغانستان کې باندني‬

‫پوځو نه پرا ته وي او افغان ستان پوره‬
‫خپ لواک نه وي‪ ،‬حکو مت يې د غه کر ښه‬
‫قانوني کولى هم نه شي‪.‬‬
‫خو د ډيور نډ د کر ښې د دواړو غاړو‬
‫ول سونه او په نتي وه کې پاک ستان او‬
‫افغان ستان پخپ لو کې د غومره ډ ېر ډول‬
‫ډول اړي کې لري چې په نړۍ کې به بل‬
‫دوه هېوادو نه دو مره سره نږدې او يو‬
‫پر بل مت کي نه وي‪ .‬افغان ستان له الرې‬
‫ه ند او لو يديځې نړۍ ته په ل نډ ډول‬
‫ر سېدلى شي‪ .‬ه مدا اوس له پاک ستان نه‬
‫اټکلللل شلللپېته زره کلللارگران پللله‬
‫افغان ستان کې کار کوي او په لکو نو‬
‫افغا نان په کو ټه او پې ښور او د ه غو‬
‫په شاوخوا سيمو کې پرا ته دي‪ .‬په دې‬
‫ډول د افغانسللتان ابللادي پلله زياتلله‬
‫اندازه په پاکستان او دپاکستان ا بادي‬
‫په ډ ېره ا ندازه په افغان ستان پورې‬
‫تړلې ده‪ .‬څومره چې دواړه هېوادونه له‬
‫يو بل سره د روغ نيتۍ او مرستې ال سونه‬
‫ورکللړي‪ ،‬پلله هماغلله انللدازه د دواړو‬
‫هېوادونو په گ ټه ت مامېږي‪ ،‬نو د دواړو‬
‫هېوادو نو چارواکيو اسا سي خدمت به دا‬
‫لوب‬‫لل تل‬‫لې باطل‬
‫لډ د کرښل‬‫لې د ډيورنل‬‫وي چل‬
‫گړ ندى کړي‪ .‬په دې ډول چې د ه غې د‬
‫لې د‬‫له اص لل کل‬
‫لو او پل‬‫دواړو غ لاړو خلکل‬
‫لار‬‫لونو ت له د کل‬‫لو ولسل‬‫دواړو هېوادونل‬
‫کولو‪ ،‬سوداگري کولو او نورو م عاملو د‬
‫کولو او په عمومي ډول د يوه بل هېواد‬
‫تللله د ورتلللللو لپلللاره قلللانوني‬
‫ا سانتياوې برا برې کړي او په دې ا ړه‬
‫د کوم ډول ات حاديې بن سټ ک ېږدي‪ .‬دا د‬
‫ټولو عالقمنو د ځايي خلکو او د هغو په‬
‫لد او د‬ ‫لره د ع لوامي گونل‬
‫لتازيتوب سل‬‫اسل‬
‫پ ښتونخوا م لي عوامي گو ند غو ښتنه هم‬
‫ده‪ .‬په نزدې ت ېرې کې چې د ويت نام‪،‬‬
‫له‬
‫لوي هېوادونل‬ ‫لل شل‬‫لي وېشل‬
‫لن او جرمنل‬‫يمل‬
‫‪201‬‬

‫بېر ته سره يو موټى شوي‪ ،‬د پ ښتني‬

‫قومو نو سره نږدې ک ېدل هم طبي عي او د‬
‫وخت غوښتنه شوې ده‪.‬‬
‫د پاکستان بل اساسي خدمت به دا وي‬
‫لرحد‬‫لوبه سل‬
‫لتنه صل‬ ‫له غوښل‬‫لو پل‬
‫لې د خلکل‬‫چل‬
‫پښتونستان يا پښتونخوا ونوموي‪ .‬د دغې‬
‫سيمې ت شکيل څه با ندې يوه پ ېړۍ دم خه‬
‫انگرېزا نو اي ستلى او عو به ده چې ه غه‬
‫تر او سه هم د پاک ستان ا سالمي جمهور يت‬
‫ته د اعت بار وړ دى‪ .‬تر ه غه ال تريخ‬
‫له ازاد‬‫لې پاکس لتان پل‬ ‫لت دا دى چل‬
‫واقعيل‬
‫پښتونستان يا په قومي ايونسۍ گانو کې‬
‫د انگرېزا نو د و خت د جزا قانون هم‬
‫چ لوي‪ .‬سره له دې چې د غه قانون ډ ېر‬
‫ظالما نه او د پاک ستان د اسا سي قانون‬
‫د اتمې مادې پرخالش دى چې وا يي هر هغه‬
‫قانون يا رواج با طل دى چې د اسا سي‬
‫قانون د اسا سي حقو نو م نافي وي‪ ،‬نو د‬
‫بېن المل لي ب حران ډ لې را پور په ح قه‬
‫وا يي چې‪" :‬دا سې ښکاري چې د م شرش‬
‫حکوملللت د اسلللتعماري دورې د اداري‪،‬‬
‫ق ضايي او سيا سي جوړ ښتونو په ټينگ ښت‬
‫باندې والړ دى چې دغه سيمه يې د هېواد‬
‫له نورو برخو څخه بېله کړې او هغه يې‬
‫دع مل په ډ گر کې د قانون له حاکم يت او‬
‫تمثي لي موس سو نه سوا پخ پل سر يو م لک‬
‫گر ځولى دى"(‪ )٢١‬د نورو دليلو نو له‬
‫م خې هم د غه سيمه په ر ښتيا ه سې چې د‬
‫بللېن المللللي بحللران ډللله وايللي‪ ،‬د‬
‫پاک ستان له نورو بر خو نه بې له ده او‬
‫د پاکستان حکومت له دغې سيمې او خلکو‬
‫سره استعماري چلند کوي‪ .‬په دې حال کې‬
‫له‬
‫لو پاکس لتان دغل‬ ‫لر څل‬‫لې تل‬
‫لې ده چل‬‫طبيعل‬
‫لړي‪،‬‬‫له کل‬
‫لرک نل‬‫لد تل‬‫له او چلنل‬‫لانونو نل‬‫قل‬
‫پښتانه به خپل نه کړي‪.‬‬
‫د شوروي ات حاد له ړنگ ېدلو او د‬
‫له‬
‫لکورېدلو نل‬ ‫له نسل‬‫لم لل‬‫لانو د رژيل‬‫طالبل‬
‫ورو سته په سيمې کې د گډې مر ستې و خت‬
‫‪200‬‬

‫راغ لى‪ ،‬خو د پاک ستان او افغان ستان‬

‫پخ پل مېن ځي اړي کو کې ښه وا لى نه دى‬
‫راغ لى‪ .‬سره له دې چې افغان ستان د‬
‫پخوانيو حکومتونو په شان د پښتونستان‬
‫مو ضوع ټين گه ن يولې نه ده‪ .‬د دواړو‬
‫هېوادونو چارواکي مکلف دي‪ ،‬خپل مېنځي‬
‫اړي کې ښې کړي‪ .‬دوى پخپ له ښه پوهېږي‬
‫چې خ پل مېن ځي اړي کې د ل نډې او اوږدې‬
‫مودې ل پاره په کو مو ساحو کې او په‬
‫څه ډ ول ښې کړي‪ .‬سم له ال سه ه غو جاري‬
‫پې ښو ته تو جه په کار ده چې د دواړو‬
‫لوي‪ .‬د‬‫لزه کل‬‫لت اغيل‬‫له امنيل‬‫لو پل‬
‫هېوادونل‬
‫معلو مو دليلو نو له م خې پاک ستان د‬
‫هندو ستان په مقا بل کې حسا سيت لري‪.‬‬
‫اف غان چارواکيو ته ښايي د غه حسا سيت‬
‫تل په ن ظر کې و لري ل که چې د نورو‬
‫گاو نډيو هېوادو نو حسا سيتونو ته هم‬
‫بايللد ځېللر وي‪ .‬للله ټولللو گاونللديو‬
‫هېوادو نو او په ت ېره له پاک ستان سره‬
‫د دوستۍ د اړيکو ساتل دې د افغانستان‬
‫د سيا ست او چل ند بن سټ وي‪ .‬سره له دې‬
‫چې په سختو کلو نو کې هم افغان ستان د‬
‫پاکستان پر ضد عمل نه دى کړى‪ ،‬له هند‬
‫سره د ج نگ په کلو نو همدغ سې وه‪ .‬په‬
‫يللوه جنللگ کللې ال د افغانسللتان پاچللا‬
‫پاکستان ته ډاډ ورکړى و چې افغانستان‬
‫به يې د شا له خوا نه و نه و هي‪ .‬سره‬
‫له دې هم پاکستان په افغانستان کې له‬
‫د غې ډډې نه اندې ښنه لري‪ .‬په هر حال‪،‬‬
‫اف غان چارواکيو ته با يد تل په ياد وي‬
‫چې د همدغسې موضوع په سر په کال ‪١٠٣٣‬‬
‫کې د اف غان‪ -‬شوروي اړي کې د لومړي ځل‬
‫لپاره خړ پړ شول‪.‬‬
‫د سيمې او افغان ستان د امن يت په‬
‫خو ندي کو لو کې پاک ستان اغ يزمن رول‬
‫لري‪ .‬له ه مدې الم له د پاک ستان حکو مت‬
‫په هما غه اول سر کې له ترور ېزم سره‬
‫په جنگ کې له امريکې سره ملگرتوب وکړ‬
‫‪202‬‬

‫او د طال بانو له رژ يم نه واو ښت‪ .‬د‬

‫پاک ستان حکو مت تر او سه هم په د غه‬
‫سياست والړ دى‪ ،‬خو اى‪ .‬اېس‪ .‬اى وروسته‬
‫د د غه سيا ست پرخالش ع مل و کړ‪ .‬په دې‬
‫ډول چې افرا طي او تر خپ لو وزرو ال ندې‬
‫طالبان يې ولمسول چې په افغانستان کې‬
‫ورا نى و کړي‪ .‬له بي‪ .‬بي‪ .‬سي نه اور ېدل‬
‫شوي چې پروېزمشرش د فبرورۍ په د وېمه‬
‫وويل چې‪" :‬د امنيتي ځواکونو بعضو غړو‬
‫د طا لب اورپ کو د ف عاليتونو په اړه‬
‫سترگې پ ټې کړې دي"‪ .‬ده دا هم وو يل‬
‫چې‪":‬بع ضې طال بان له افغان ستان څ خه‬
‫پاکسللتان تلله راوړي او دلتلله د ځللان‬
‫ل پاره مالتړ ا و ف عالين پېدا کوي"‪ .‬د‬
‫طالبللانو پلله ورانکللارۍ سللره اوس د‬
‫افغان ستان په پ ښتني سيمو کې امن يت‬
‫خراب دى او په زرگو نو مل کي ک سان د‬
‫ه غو د وران کراۍ له ام له وژل شوي او‬
‫دا سې نور‪ ...‬دا به وم نل شي چې که د‬
‫افغان ستان مر کزي حکو مت پ ياوړى او د‬
‫خل کو له مال تړ نه ب هره من وي‪ ،‬وران‬
‫کاران به ه غه هم له پولې نه ا خوا‬
‫وران کاران په دن نه په افغان ستان کې‬
‫ورا نى و نه کړاى شي‪ ،‬خو اف غان حکو مت‬
‫پ ياوړى نه دى‪ .‬سره له دې هم په دې کې‬
‫شک ن شته چې د پولې نه ا خوا وران‬
‫کللاران د اى‪ .‬اېللس‪.‬اى للله هڅللونې او‬
‫مرستې نه پرته په افغانستان کې ورا نى‬
‫کولى نه شي‪ .‬له بده مرغه اى‪.‬اېس‪.‬اى د‬
‫شوروي ات حاد له ير غل نه و رو سته په‬
‫افغان ستان کې هغ سې ن نوتلې ده ل که‬
‫کې‪ .‬جي‪ .‬بي چې له ير غل نه دم خه په‬
‫افغان ستان کې دخي له شوې وه‪ .‬دا به‬
‫سادگي وي چې ف کر و شي اى‪.‬ا ېس‪.‬اى له‬
‫افغانستان سره دغسې چلند د دې ل پاره‬
‫کوي چې افغان ستان د ډيور نډ کر ښه نه‬
‫ده پېژندلې‪ .‬د اى‪.‬اېس‪.‬اى دغه چلند په‬
‫اصل کې د ستراتيويکي ژورت يا د پالن له‬
‫‪203‬‬

‫مخې دى‪.‬‬
‫د ستراتيويکي ژورت يا پالن له م خې‬
‫ل که چې دم خه وو يل شول‪ ،‬د اى‪.‬ا ېس‪.‬اى‬
‫مهمه وظيفه دا ده چې پښتون نېشنلزم د‬
‫م لي حاکم يت په ما نا وځ پي او د خپ لې‬
‫خوښې اسالمستان پ ياوړي او په واک کړي‪.‬‬
‫دا ه سې ت صادش نه دى چې د افغان ستان‬
‫په پ ښتني سيمو کې بدامنيتي روا نه ده‬
‫او د ب يا رغونې کار په کې سست دى‪ .‬د‬
‫د غه پالن له م خې د ډيور نډ د کر ښې د‬
‫دواړو خواوو پښتانه با يد بېرته پاتې‪،‬‬
‫ناتوان او دپاک ستان تر سيوري ال ندې‬
‫وي‪ .‬ا يران خو ډ ېر دم خه د پ ښتنو د‬
‫سياسي ناتوان کولو ل پاره بډې وهلې‪،‬‬
‫نو د غالم جېال ني ځواک د غه ن ظر ته ځ ير‬
‫ک ېدل په کار دي چې وا يي د پ ښتنو پر‬
‫ضد توط يه روا نه ده‪ ،‬که څه هم يا ځ که‬
‫چې پ ښتانه په سيمه کې څلوې ښت مل يوني‬
‫غټ قوم دى‪.‬‬
‫اى‪.‬ا ېس‪.‬اى د اسالم ستانو په پ ياوړي‬
‫کولو او سياسي واک ته د هغو په رسولو‬
‫او د پښتنو په ناتوان کولو کې تر يوه‬
‫حده بر يالى شوى‪ ،‬خو خپ له يې هم ضربې‬
‫وخوړلې‪ .‬د اف غان د مقاومت په دوره کې‬
‫په د غه سيا ست با ندې په پراخ ډول ع مل‬
‫و شو‪ ،‬خو نتي وه يې د القا عدې ه سکېدل‬
‫او بې سارى ورا نى شو‪ .‬د افغا نانو ه غه‬
‫روغ نې تي د پاک ستان په اړه له مېن ځه‬
‫الړه چې د مقاو مت په و خت کې يې ور ته‬
‫الره‪ .‬د اى‪.‬ا ېس‪.‬اى په د غه سيا ست او‬
‫چل ند سره تر ز ياتې ا ندازې اسالم ستان‬
‫په سيمه کې ننوتل او د هغو په ننوتلو‬
‫سره د دول تي واک گت لو ل پاره دغ سې‬
‫يو نوى رق يب پ ېدا او پ ياوړى شو چې‬
‫نورو سيا سي ډ لو په ت ېره له ملت پالو‬
‫او ملي‪ ،‬د ولت سره په ټکر کې دى‪ .‬دغه‬
‫سيا ست او چل ند د هر مق صد ل پاره چې‬
‫و‪ ،‬سيمه يې ناارا مه کړه‪ .‬دا به سادگي‬
‫‪204‬‬

‫وي چې آى‪.‬ا ېس‪.‬اى به دوى تل تر الس‬

‫ال ندې و لري‪ ،‬تازه م ثال يې په ج نوبي‬
‫وزيرستان کې د طالبان ډوله اسالم پالو‬
‫مثللال دى چللې د پاکسللتان د امنيتللي‬
‫پوځو نو په مقا بل کې يې ج هاد ا عالم کړ‬
‫او پاک ستان مو بور شو له ه غو سره‬
‫مواف قه ال سليک کړي‪ )٢٢(.‬بار نت رو بين او‬
‫ا بوبکر صديق وا يي چې‪" :‬د پاک ستان د‬
‫ملي‪ -‬دولت عمل ياتي او ستراتيويکي نظر‬
‫د طالبي کېدلو له پان‪-‬اسالمېزم سره په‬
‫نې غه ټ کر کوي چې غواړي په پاک ستان‪،‬‬
‫افغانسللتان او للله هغللو نلله اخللوا‬
‫هېوادو نو کې ټول نه او دو لت پوره په‬
‫بل مخ واړوي‪ ،‬خو د غه نوى واقع يت په‬
‫پاک ستان کې د ځي نو له مو خو سره پوره‬
‫ت طابق کوي چې غواړي په پاک ستان‪،‬‬
‫لوه‬‫لې يل‬‫لۍ اس ليا کل‬
‫لتان او منځنل‬ ‫افغانسل‬
‫پراخلله اسالمسللتي اتحاديلله موجللوده‬
‫وي"‪ )٢٧(.‬د م لي دولتو نو په او سني ع صر‬
‫کې اسالم ستي اتحاد يه له خ يال نه پر ته‬
‫بل څه نه شي ک ېدلى‪ .‬د م لي دولتو نو‬
‫ترمېنځ د سيمه ي يزو ات حاديو جوړ ېدل‬
‫مم کن دي‪ .‬د د غه ف کر له م خې ل که چې‬
‫دم خه ور ته ا شاره و شوه‪ ،‬پاک ستان او‬
‫لوم ډول‬ ‫لې د کل‬‫لي چل‬
‫لولى شل‬‫لتان کل‬‫افغانسل‬
‫ات حاديې بن سټ ک ېږدي‪ ،‬خو چې پاک ستان‬
‫پلله نظللر او عمللل کللې د سللتراتيويکي‬
‫ژورتيللا پللالن تللرک کللړي او د دواړو‬
‫هېوادونو چارواکي روغ نيتي وښيي‪.‬‬
‫د پاک ستان مو سس مح مد ع لي ج ناح د‬
‫افغان ستان په اړه روغ ني تي ښوولې و‬
‫ل که چې ورو سته پاچامح مد ظاهر شاه له‬
‫ه ند سره د ج نگ په و خت کې پاک ستان ته‬
‫د ورورۍ ډاډي نه ور کړې وه‪ .‬د شوروي د‬
‫ير غل نه دم خه ج نرال ضياءالحق هم د‬
‫افغان ستان په اړه روغ ني تي ښوولې و‪.‬‬
‫لوداگرۍ‬ ‫لت د سل‬‫له وخل‬‫لتان د هغل‬
‫د افغانسل‬
‫لا‬
‫له وينل‬ ‫لدي پل‬‫لدوس غوربنل‬‫لر عبدالقل‬ ‫وزيل‬
‫‪205‬‬

‫ضياءالحق افغان ستان ته د کرا چۍ په‬

‫ب ندر کې د داي مي امت ياز ورکو لو و عده‬
‫ورکړې وه‪ .‬د اطال عاتو او کلتور د وزير‬
‫ښاغلي خ يال مح مد ک ټوازي په وي نا‬
‫ج نرال ضياءالحق په هوا نا کې له نور‬
‫مح مد تره کي سره په پن ځو مادو کې‬
‫موافقې ته ر سېدلى و چې ب يا د ح فيظ هللا‬
‫ا مين په و خت کې د ک ټوازي په ژ به‪:‬‬
‫"پاکستاني مشرانو دوى ته دا لوظ ورکړ‬
‫چې نور به د پاک ستان له خوا په‬
‫افغان ستان کې يو ډز هم و نه شي"‪ .‬خو‬
‫پرچ مي شاه مح مد دو ست چې د با ندنيو‬
‫چارو د وزرات د مر ستيال په تو گه يې‬
‫ځان په غوړه مالۍ سره ا مين ته نږدې‬
‫کللړى و‪ ،‬دغلله راز زر کې‪،‬جي‪،‬بللي تلله‬
‫ور ساوه او شوروي ا ت حاد پ خوا له دې‬
‫چې ضياءآلحق او ا مين د غه مواف قه په‬
‫کا بل کې ال سليک کړي‪ ،‬په افغان ستان‬
‫باندې يرغل وکړ‪.‬‬

‫يادښتونه‪:‬‬
‫له‪ ،‬د‬‫لي بح لران ډلل‬‫لين ا لمللل‬
‫‪-١‬د بل‬
‫پاک ستان ق بايلي سيمې‪ ،‬د ا سيا را پور‬
‫نمبر ‪ ،١٢٤‬دسمبر ‪ ٢ ،٢٩٩٦-١١‬مخ‪.‬‬
‫‪-٢‬پورتنى راپور‪.١،‬‬
‫‪-٧‬بار نت رو بين او ا بوبکر صديق‪ ،‬د‬
‫لاتول‪ ،‬د‬ ‫ليح مل‬
‫لتان‪-‬پاکس لتان زيل‬‫افغانسل‬
‫لې خ لاص‬
‫لولې موسسل‬‫لو د سل‬‫لدو دولتونل‬‫متحل‬
‫راپور لمبر ‪ ،١٣٦‬اکتوبر ‪ ١٢ ،٢٩٩٦‬مخ‪.‬‬
‫‪-٥‬بللېن المللللي بحللران يللاد شللوى‬
‫راپور‪.١،‬‬
‫‪-٤‬پورتنى راپور‪.٧،‬‬
‫للوى‬‫للاد شل‬‫للديق‪ ،‬يل‬‫للين او صل‬
‫‪-٦‬روبل‬
‫راپور‪.١٧،‬‬
‫‪-٣‬بېن المللي بحران‪.٠،‬‬
‫للوى‬‫للاد شل‬‫للديق‪ ،‬يل‬‫للين او صل‬
‫‪-١‬روبل‬
‫راپور‪.٦،‬‬
‫‪206‬‬

‫‪-٠‬پورتنى راپور‪.١٩،‬‬
‫‪-١٩‬پورتنى راپور‪.٦،‬‬
‫‪-١١‬پيټرټامسللللن سللللره مرکلللله‪،‬‬
‫د‪ ،........‬جنوري ‪ ١ ،٢٩٩٣-١٢‬مخ‪.‬‬
‫‪-١٢‬ش‪.‬گريللللري‪ ،‬د افغانسللللتان او‬
‫پاکسللتان شللخته‪ ،‬اکسللفورډ پوهنتللون‬
‫خپرونه‪.٢٩٩٧ ،‬‬
‫‪-١٧‬ديي گو کوردوييز او سليگ هري‬
‫سللن‪ ،‬للله افغانسللتان نلله د بانللدې‪،‬‬
‫اکسفورډ پوهنتون خپرونه‪.٠٢ ،١٠٠٤-‬‬
‫‪-١٥‬پورتنى اثر‪.١٦٢ ،‬‬
‫‪-١٤‬پيټرټامسن مرکه‪.٧،٣،‬‬
‫‪-١٦‬بارنلللت روبلللين او ابلللوبکر‬
‫صديق‪.١١،‬‬
‫‪-١٣‬د روبللين او صللديق يللاد شللوى‬
‫راپور‪.١٥،‬‬
‫‪ -١١‬بېن المل لي ب حران ډ لې ياد شوى‬
‫راپور‪.١١،‬‬
‫‪-١٠‬پورتنى راپور‪.١٠ ،‬‬
‫‪-٢٩‬پورتنى راپور‪.٢٣،‬‬
‫‪-٢١‬پورتنى راپور‪.٢،‬‬
‫‪-٢٢‬پورتنى راپور‪.١٦،‬‬
‫‪-٢٧‬د روبللين او صللديق يللاد شللوى‬
‫راپور‪.١٩،‬‬
‫‪207‬‬

‫د ډيورنډ توافق‬
‫ليک متن‬
‫په دا سې حال کې چې د هندو ستان په‬
‫خوا کې د افغان ستان د سرحدي سيمې په‬
‫اړه ځي نې م سئلې راپ ېدا شوې دي او په‬
‫دا سې حال کې چې دواړه واال ح ضرت ام ير‬
‫او د هندو ستان حکو مت هي له من دي چې‬
‫د غه م سئلې د دو ستۍ په پو هاوي او د‬
‫دواړو د ن فوذ د ساحو د حد په ټاکلو‬
‫سره حل شي‪ ،‬تر څو په رات لونکې کې د‬
‫د غو مت حدو حکومتو نو ترمېنځ د د غې‬
‫مو ضوع په سر د ا ختالش ن ظر نه وي‪ ،‬په‬
‫دې و سيله په ال ندې ډول سره مواف قه‬
‫وشوه‪:‬‬
‫د واال حضرت ختيځې او سهيلي‬ ‫‪١‬ل‬
‫سرحد توا بع دې له وا خان نه د پارس تر‬
‫پولې پورې دي ه غه لي که تعق يب کړي چې‬
‫په ه غې نق شي با ندې ښوول شوې‪ ،‬چې له‬
‫دغه توافق ليک سره مله ده‪.‬‬
‫د هندو ستان حکو مت به‬ ‫‪ ٢.‬ل‬
‫هيڅ و خت په ه غو سيمو کې چې له د غې‬
‫لي کې نه ا خوا د افغان ستان په لور‬
‫پر تې دې‪ ،‬مداخ له و نه کړې او واالح ضرت‬
‫امير به هيڅکله په هغو سيمو کې چې له‬
‫ليکې نه آخوا د هندوستان په لور پرتې‬
‫دي‪ ،‬مداخله ونه کړي‪.‬‬
‫د بر تانيې حکو مت په دې‬ ‫‪٧‬ل‬
‫ډول مواف قه کوي چې واالح ضرت ام ير دې‬
‫ا سمار او تر ه غه پور ته دره تر چا ناک‬
‫پورې و ساتي‪ .‬له ب لې خوا واالح ضرت‬
‫مواف قه کوي چې دی به هيڅ و خت په‬
‫سوات‪ ،‬باجوړ يا په چترال کې د با شگل‬
‫يا ار نوايي درې په شمول مداخ له نه‬
‫‪208‬‬

‫کللوي‪ .‬داسللې هللم د برتللانيې حکومللت‬

‫مواف قه کوي چې د بر مل سيمه واالح ضرت‬
‫ته پر ېږدي‪ ،‬کو مه چې په ه غه مف صلې‬
‫نق شې کې ښودل شوې چې واالح ضرت ته‬
‫لرت د‬‫لوې ده او واالحضل‬ ‫له س لپارل شل‬‫الدمخل‬
‫پاتې وزيري ملک او د داور په هکله له‬
‫خپلې ادعا نه تېرېږي‪.‬‬
‫د سرحدي سيمي لي که به د‬ ‫‪٥‬ل‬
‫اف غان او بر تانوي گډو کم شنرانو ل خوا‬
‫له دې وروسته په تفصيل سره وکاږله شي‬
‫او حد بندي به شي په کوم ځای کې چې د‬
‫تطبيلللق وړ او مطللللوب وي‪ .‬د دغلللو‬
‫کمشنرانو مقصد به دا وي چې د سرحد په‬
‫ټاکلو کې مت قابلې پو هاوي ته سره‬
‫ور سېږي‪ .‬دا سې چې د غه لي که دې تر‬
‫ن هايي ام کان پورې د ه غې نق شې له م خې‬
‫وي چې له د غه توا فق ل يک سره م له ده‪.‬‬
‫په دا سې حال کې چې د د غې سرحدي سيمې‬
‫د گاو نډيو کلللي للو د مو جودو مح لي‬
‫حقوقو رعايت پوره وشي‪.‬‬
‫‪ ٤‬ل د چمن د موضوع په اړه واالح ضرت‬
‫د بر تانوي نوې ق شلې په هک له له خ پل‬
‫اع تراض نه تېر ېږي او بر تانوي حکو مت‬
‫ته د ه غه ح قوځ پر ېږدې چې د سرکې‬
‫تېلراي )‪ (Sirkai Tilerai‬پله اوبلو کلې يلې‬
‫پخپ له په ب يه اخي ستې وه‪ .‬د سرحدي‬
‫سي للمي له د غه ټ کي نه به لي که په‬
‫الندې ډول وکاږل شي‪:‬‬
‫د غه لي که به پ ښه کو تل‬
‫ته نږدې د خو جه ا مران غرو‬
‫له سر نل لله چې د بر تانيې‬
‫په سيمه کې به پاتې ک ېږي‪،‬‬
‫په ه غه لور ک ښله ک ېږي چې‬
‫مرغه چمن او ر شه او بو چينه‬
‫به افغانستان ته پاتې ک ېږي‬
‫او د نوي چ من چاوڼۍ او د‬
‫اف غان پوسته چې د لښکر ډنډ‬
‫په نا مه يادېږي‪ ،‬تر ني مايي‬
‫‪209‬‬

‫پورې رسېږي او په داسې حال‬

‫کې چې [ليکه] به د جنوب په‬
‫لللور روانلله وي‪ ،‬د خوجلله‬
‫ا مران غرو سره به ب يا يو‬
‫ځای کېلللږي‪ .‬په دې ډول چې‬
‫د غوښې پوسته به د بر تانيې‬
‫پلله علللللالقه کلللې او د‬
‫غللللللللوښې پلله جنللوب او‬
‫لو يديځ کې د شوراواک سړک‬
‫به افغان ستان ته پر ېږدي‪.‬‬
‫د بر تانيې حکو مت به د د غه‬
‫لورې‬‫لي پل‬‫ليم ميلل‬
‫لر نل‬‫لړک تل‬‫سل‬
‫مداخله نه کوي‪.‬‬
‫‪ ٦‬ل د د غه توا فق ل يک د غه پور ته‬
‫فقلللرې د هندوسلللتان د حکوملللت او د‬
‫افغان ستان د واالح ضرت له خوا د ن ظر‬
‫ټول عمده اختال فات چې د سرحدي سيمي په‬
‫لوي وو‪ ،‬د‬ ‫لرمېنځ پي لدا شل‬
‫لاب د دوی تل‬‫بل‬
‫پوره او قنا عت ب ښوونکې في صلې په ډول‬
‫گ ڼل ک ېږي او دواړه د هندو ستان حکو مت‬
‫او واالح ضرت په ذمه اخلې چې جز ياتو په‬
‫باب ټول ا ختالش ل که ه غه چې له دې‬
‫ورو سته به د ه غو من صبدارانو له خوا‬
‫پرې غور ک ېږي چې د سرحدي خط د حدبندۍ‬
‫ل پاره ټا کل ک ېږي‪ ،‬د دو ستۍ په روح يې‬
‫سره بل لله فې صله ک ېږي‪ .‬د دې ل پاره‬
‫چې تر هغو چې ممللکللنلله وي د دواړو‬
‫لکونو او ناس لم‬ ‫لرمېنځ د شل‬‫لو تل‬
‫حکومتونل‬
‫پوهاوي سببونه له مېنځه والړ شي‪.‬‬
‫‪ ٣‬ل د هندوستان حکومت چې د واالح ضرت‬
‫له روغ ني تۍ نه د بر تانيې حکو مت په‬
‫اړه پللوره ډاډ مللن شللوی او غللواړي‬
‫افغانستان پ ياوړی او خپلواک وويني‪ ،‬د‬
‫واالح ضرت له خوا د جن گي لواز مو په‬
‫رانيو لو او واردو لو با ندې به اع تراض‬
‫و نه کړي او دوی به په د غه په هک له‬
‫پخپ له څه مر سته ور سره و کړي‪ .‬پر ه غه‬
‫سربېره د دې ل پاره چې د واالح ضرت د‬
‫‪221‬‬

‫ه غې دو ستانه روح يې ن ښه و ساتل شي چې‬

‫په د غو مذاکراو کې يې ښوولې ده‪ ،‬د‬
‫هندو ستان حکو مت ژم نه کوي چې په ه غه‬
‫دول سو ل کو کې شپږ ل که رو پۍ ز ياتې‬
‫راو ستل شي چې واالح ضرت ته هر کال د‬
‫مالې مرستي په ډول ورکول کېږي‪.‬‬
‫هنري ماتمر ډيورنډ د هندوستان د‬
‫حکومت د باندنيو چارو وزير‬
‫امير عبدالرحمن خان‪ ،‬د افغانستان او‬
‫د هغه د توابعو امير کابل‬
‫د نوامبر ‪0893902‬‬
‫‪220‬‬

‫څلورم څپرکى‬

‫پاچا امان‬
‫هللا او‬
‫خپلواکي‬
‫خپلواکي‪ ،‬پرمختيا‬
‫او‬
‫پاچا امان هللا‬
‫اگست ‪٢٩٩٠-١٤‬‬
‫‪222‬‬

‫د غه ليک نه په ه غې غو نډې کې اورول‬

‫شوې چې د امريکې د شمالي کليفورن يا د‬
‫لوري‬
‫لان کلتل‬‫لې‪ ،‬د افغل‬‫لار کل‬
‫لت ښل‬
‫فريمانل‬
‫ټولنې له خوا د افغان ستان د خپ لواکۍ‬
‫د نوي و مې کاليزې په و ياړ ب لل شوې‬
‫وه‪.‬‬

‫نن نى افغان ستان يو بېر ته پاتې‬

‫هېواد دى‪ ،‬خو د ملي خپلواکۍ تاريخ يې‬
‫له و ياړ نه ډک دى‪ .‬په نولسمې پېړۍ کې‬
‫چې استعماري هېوادونو د نړۍ نزدې ټول‬
‫هېوادو نه ال ندې کړي وو‪ ،‬افغا نانو د‬
‫نړۍ د ستر ا ستعماري قدرت بر تانيې‬
‫ل ښکرې دوه ځ لې په شا ووه لې او خ پل‬
‫ملي او ديني ارزښتونه يې ټينگ و ساتل‪.‬‬
‫په ه مدغې پ ېړۍ کې د هرات خل کو هم په‬
‫دا سې حال کې چې مر کزي حکو مت پر ځاى‬
‫نه و‪ ،‬د پارس يا او سني ايران څو پوځي‬
‫يرغلو نه په شا وو هل‪ .‬يوازې د اف غان‪-‬‬
‫انگ ليس دو هم ج نگ نه ورو سته و چې د‬
‫افغان ستان با ندنۍ اړي کې د بر تانوي‪-‬‬
‫ه ند حکو مت له الرې ا جرا ک ېدل او په‬
‫نللورو برخللو کللې افغانسللتان د اميللر‬
‫ع بدالرحمن په واکم نۍ کې يو خپ لواک‬
‫لد‬
‫لې د هنل‬‫لودې کل‬‫لې مل‬
‫له دغل‬‫هې لواد و‪ .‬پل‬
‫بر تانوي حکو مت په افغان ستان کې نه‬
‫پوځ الره‪ ،‬نه سفارت‪ .‬يوازې يو ه ندي‬
‫مسلمان تب عه يې د امير په در بار کې د‬
‫ايو نټ يا عا مل يا گ مارلي په نا مه‬
‫ک ښېنولى و چې وظي فه يې له افغان ستان‬
‫سره د ه ند ر سمي ارت باط ساتل او ه ند‬
‫ته د راپورونو استول وو‪ ،‬بې له دې چې‬
‫لل‬
‫لره د خپل‬‫لت سل‬‫له حکومل‬
‫لتان لل‬‫د افغانسل‬
‫حکو مت ا ستازيتوب و کړي‪ ،‬انگرېزا نو په‬
‫افغان ستان کې د ام ير له ا جازې پر ته‬
‫هيڅ عمل نه کاوه او نه يې کولى شو‪.‬‬
‫د غه حال هم د افغا نانو ل پاره د‬
‫ز غم وړ نه و چې د م لي شعور او ف کر‬
‫‪223‬‬

‫خاوندان او سمون غوښتونکو افغا نانو د‬

‫امير حبيب هللا په واکمنۍ کې د مشروطيت‬
‫په نا مه يو حر کت رام ېنځ ته کړ چې‬
‫مخک ښان يې د حبيب يې ښوونځي ا ستادان‬
‫او فار غان او د امير د در بار غالم بچه‬
‫گان او د واکم نې کورنۍ ځي نې غړي وو‪.‬‬
‫غالم ب چه گان ه سې چې له نا مه نه يې‬
‫لې د اط لراش د‬‫له بلکل‬ ‫لان نل‬ ‫ښ لکاري‪ ،‬غالمل‬
‫مخورو زا من وو چې د يرغمل په تو گه په‬
‫در بار کې ساتل ک ېدل او روزل ک ېدل او‬
‫ب يا په مل کي ا و ن ظامي څانگو کې په‬
‫لوړو م قامونو گ مارل کېدل‪ .‬دغو مشروطه‬
‫غو ښتونکو خ پل غورځ نگ په د غه مق صد‬
‫شروع کړ چې افغان ستان پوره خپ لواک‬
‫وگر ځوي‪ .‬دول تي ن ظام م شروط يا نې‬
‫قانوني کړي‪ .‬د ام ير نا ټاکلى قدرت‬
‫وټاکي او عصري مدنيت په افغانستان کې‬
‫رواج کړي‪.‬‬
‫دوى به د رو سيې‪ ،‬ترک يې او ا يران‬
‫په مشروطه يا قانوني انقالبونو سره هم‬
‫هڅول شوي وو چې د شلمې پېړۍ په لومړۍ‬
‫لسيزې کې پېښ شوي وو‪ .‬د شلمې پېړۍ په‬
‫پ يل سره په دا سې حال کې چې په‬
‫لټ‬
‫لوهنې بنسل‬ ‫لري پل‬‫لې د عصل‬ ‫لتان کل‬‫افغانسل‬
‫اې ښوول شوى و‪ ،‬په ا سيا کې له يوه‬
‫اوږده سللکون نلله وروسللته د ويښللتيا‬
‫غورځنگ مخ په ټوکېدو و‪ .‬اف غان مشروطه‬
‫غو ښتونکي پخ پل مق صد ټي نگ والړ وو‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې چې ځي نو ت ند الرو غړو يې‬
‫پخپ له ام ير حب يب هللا با ندې نا کامې ډزې‬
‫کړې وې‪ ،‬مو لوي مح مد سرور وا صف پ خوا‬
‫له دې چې په دار وځړول شي يو لوى شعر‬
‫کمپوز کړ چې يو فرد يې دا دى‪:‬‬
‫ترک جان و ترک مال و ترک سر در ره‬
‫مشروطه اول منزل است‬
‫کوم ه غه ر ښتين توب او ټينگ ښت چې‬
‫د غو م شروطه غو ښتونکو د خ پل م لي مق صد‬
‫په اړه ښودلى‪ ،‬تروسه بلې اف غان ډلې د‬
‫‪224‬‬

‫خ پل مق صد په اړه ښودلى نه دى‪ .‬څن گه‬

‫چې ه غو اميرحب يب هللا د خ پل مق صد په الر‬
‫کې خ نډ با له او څن گه چې ه غه د ه غو‬
‫ډ ېر مل گري ب ندي کړي او يو څو يې ال‬
‫ا عدام کوي وو‪ ،‬دوى هم په پاى کې‬
‫و کولى شول چې ه غه د ‪ ١٠١٠‬په ف برورۍ‬
‫کې د لغ مان د الين گار درې په کله گوش‬
‫نللومي ځللاى کللې للله مېنځلله يوسللي‪ .‬د‬
‫افغانستان په تاريخ کې دا لومړى ځل و‬
‫چې يو ا ف غان واک من د م لي مف کورې په‬
‫خاطر د دغ سې افغا نانو له خوا له‬
‫مېن ځه يوړل شو چې خ پل زوى يې هم‬
‫ورسره مل گرى و‪ .‬ب يا نو د هغه دغه زوى‬
‫عېن الدوله ا مان هللا اول د امير او ب يا‬
‫د پاچا په لقب واکمني کوله‪.‬‬
‫ا مان هللا ه مدا چې پا چا شو د م شروطه‬
‫غو ښتونکو پرو گرام د پ لي کو لو ل پاره‬
‫الس په کار شو‪ .‬دى چې د ځوانۍ په قوت‬
‫کې اود م شروطه غو ښتونکو پرو گرام ته‬
‫پوره ر ښتين و‪ ،‬له و طن سره يې دغ سې‬
‫مي نه لر له چې و يل يې "از خدمت بوطن‬
‫باالتر ع شقى ندارم" نو يې اول د کا بل‬
‫په مراد خانيو کې په يوازې ځان د‬
‫خلکو په مخ کې د هېواد بشپړه خپلواکي‬
‫او دا سې هم د افغا نانو ازادي او سره‬
‫برا بري ا عالم کړه‪ .‬ب يا يې د اپر ېل په‬
‫‪ ١٧‬مه په کا بل کې په يوه عام ر سمي‬
‫در بار کې د و طن پوره خپ لواکي په د غو‬
‫لفظونو څرگنده کړه‪:‬‬
‫لل‬
‫لان او خپل‬ ‫لل ځل‬ ‫لا خپل‬‫"مل‬
‫هېللواد پللوره ازاد‪ ،‬پخپللل‬
‫اخت يار او خپلواک اعالم کړ‪.‬‬
‫له دې وروسته به ز ما هېواد‬
‫هغ سې خپ لواک وي ل که د نړۍ‬
‫نور دولتونه او قدرتونه چې‬
‫دي‪ .‬هېڅ با ندنى ه ېواد به‬
‫پرې نه ښودل شي چې يوه‬
‫وې ښته قدر حق و لري چې د‬
‫‪225‬‬

‫افغانسللتان پلله دننيللو او‬

‫باندنيو چارو کې گوتې ووهي‬
‫او که کوم چا د غ سې و کړل‪،‬‬
‫زه ت يار او ا ماده يم چې‬
‫مرۍ يې پخپلې دغې تورې سره‬
‫پرېکړم"‬
‫سره له دې هم د هند بر تانوي حکومت‬
‫د افغان ستان پوره خپ لواکي من لو ته‬
‫حا ضر نه و‪ .‬افغا نانو ب يا ور سره ج نگ‬
‫پ يل کړ او ه غو ب يا د يوه ل نډ ج نگ نه‬
‫لوره خپل لواکي‬ ‫لتان پل‬‫لته د افغانسل‬ ‫وروسل‬
‫ومنلللله‪ .‬دا د افغانسلللتان د پلللوره‬
‫خپلواکۍ جنگ دى چې د دوو نورو جنگونو‬
‫پر خالش چې انگرېزا نو پ يل کړى و‪،‬‬
‫پخپ له افغا نانو د پا چا ا مان هللا په‬
‫لې دا د‬ ‫لړى و‪ .‬څنگ له چل‬‫لل کل‬
‫لروالۍ پيل‬ ‫سل‬
‫خپ لواکۍ او د اف غان م لت د حېث يت او‬
‫هو يت ج نگ دى‪ ،‬عادل او په ح قه ج نگ دى‬
‫چې په ه غه سره اف غان هو يت يو ځل ب يا‬
‫تثب يت او پا چا ا مان هللا د تل پاتي او‬
‫اف غان م لت د و ياړلي نوم خاو ند شو‪ .‬د‬
‫خپلواکۍ جنگ له دې امله هم مهم شو چې‬
‫ه غه د اسا سي سمونونو ل پاره پيال مه‬
‫شوه‪ .‬پا چا ا مان هللا په دې ف کر و چې‬
‫خپ لواکي چې د افغان ستان م لت ل پاره‬
‫يو حت مي شرط دى‪ ،‬ه غه و خت ر ښتينې‬
‫ک ېدلى شي چې بن سټ يې ټي نگ وي‪ .‬يانې‬
‫افغانستان د يوه خپلواک هېواد په شان‬
‫پرمختل لى‪ ،‬افغا نان په حقو نو کې سره‬
‫برا بر‪ ،‬م لي پيو ستون ټي نگ او ټول نه‬
‫مدني وي‪ .‬له ج نگ نه ورو سته د پا چا‬
‫ا مان هللا ټول کوښ ښونه د د غو ټ کو واق عي‬
‫کولو ته متوجه وو‪.‬‬
‫په دغه لړ کې غټ گام د دولتي ن ظام‬
‫د قانوني کو لو ل پاره و چت شو او په‬
‫‪ ١٠٢١‬کې افغانستان د لومړي ځل ل پاره‬
‫د ليکلي اساسي قانون خاوند شو‪ .‬د هغه‬
‫له م خې کابي نه م ېنځ ته راغ له چې شخص‬
‫‪226‬‬

‫پا چا ته يې م سووليت الره‪ .‬ورو سته د‬

‫دول تي چارو د ښه تن ظيم ل پاره د‬
‫نظام نامو په نا مه د غومره ډ ېر قانونو‬
‫نه واي ستل شول چې بل هېڅ و خت په‬
‫د غومره مودې کې په افغان ستان کې نه‬
‫واي ستل شوي‪ .‬نظام نامې په د غه مق صد‬
‫اي ستل ک ېدلې چې چارې د قانون له م خې‬
‫تر سره شي او د چارواکو د زورز ياتي‬
‫م خه ونيو له شي‪ .‬د م لي چارو د ا جرا‬
‫ل پاره د پاچا ا مان هللا په واکمنۍ کې د‬
‫ټول م لت په ا ستازيتوب لويې جر گې هم‬
‫ب لل ک ېدلې‪ .‬په ورو ستنۍ لويې جر گې کې‬
‫د م لت له زرو نه ز يات ا ستازو گډون‬
‫کړى و‪ .‬پاچا ا مان هللا د لويو جر گو موسس‬
‫دى‪ .‬تر ه غه دم خه جر گې قومي او مح لي‬
‫مار و‬ ‫وې‪ .‬پا چا ا مان هللا پخپ له جر گه‬
‫او دى سره له دې چې پا چا و په جر گو‬
‫کې يې له جر گه وا لو سره بحثو نه کول‪،‬‬
‫کله به په بحث کې احساساتي شو‪ .‬يو ځل‬
‫د ښځو په مو ضوع يې د مال يانو د من في‬
‫نظر په مقا بل کې دغسې احساساتي شو چې‬
‫په لوړ اواز يې غږ کړ چې دا ټول "ملي‬
‫مصيبتونه د تاسو مال يانو له ال سه دي چې‬
‫له دووسانو نه پرته نور څۀ نه يئ"‪.‬‬
‫لې ا‬‫لښ دا و چل‬ ‫لان هللا کوښل‬
‫لا امل‬
‫د پاچل‬
‫فغا نان په ع مل کې په ح قوقي ل حاظ سره‬
‫برا بر او ټول نه مدني او فردي ازادي‬
‫خو ندي وي‪ .‬د پا چا ا مان هللا په واکم نۍ‬
‫کې هيڅ اف غان د سياسي نظر د اظ هار په‬
‫سبب ب ندي شوى نه دى‪ .‬هزاره گان په‬
‫ع مل کې له غال مۍ نه ازاد شول‪ ،‬که څۀ‬
‫هللم غالمللي پلله رسللمي ډول د اميللر‬
‫ع بدالرحمن په و خت کې ل غو شوې وه‪.‬‬
‫دا سې هم پا چا ا مان هللا د ع صري پوهنې د‬
‫انک شاش ل پاره هم په کا بل او هم د‬
‫واليتو نو په مرکزو نو کې د هل کانو او‬
‫نوونو ل پاره ثانوي او مسلکي ښوونځۍ‬
‫گانې په ز يات شمېر پراني ستلى‪ .‬يو‬
‫‪227‬‬

‫شمېر ن وونې يې د لوړو زد کړو ل پاره‬

‫ترکيللې تلله او پلله سللوو نارينلله زده‬
‫کوونکي يې اروپايي ملکونو ته واستول‪.‬‬
‫پا چا ا مان هللا او د ه غه م ېرمن مل که‬
‫ثر يا ه غومره چې ع صري پوهنې ته تو جه‬
‫کړې نورو او ب لې واکم نې کورنۍ نه ده‬
‫کړې‪ ،‬نو ځ که د پا چا ا مان هللا په لس‬
‫کلنې واکمنۍ کې عصري پوهنه ډېره پرمخ‬
‫والړه او ټول نه تر ز ياتې ا ندازې مدني‬
‫او ا فراد يې سره په حقو نو کې برا بر‬
‫شول‪ .‬تاريخپوه ميرغالم محمد غ بار چې د‬
‫هغه وخت شخص و‪ ،‬وا يي چې‪" :‬دي گر تبعيض‬
‫و تفر يق از ن ظر نژاد وز بان و مذهب و‬
‫قبي له و جود ندا شت‪ .‬م عاش م ستمرى و‬
‫ن سبى ع شيره مح مدزايي و خان ها با‬
‫امت يازات رو حانيون ل غو گرد يد و م لت‬
‫حقو قا م ساوى شد"‪ .‬پاچا ا مان هللا د خپلې‬
‫لانو‬‫لورې د افغانل‬ ‫له پل‬
‫لر پايل‬‫لۍ تل‬
‫واکمنل‬
‫ل پاره ډ ېر نور کارو نه هم کړي چې د‬
‫هغو شرح دلته نه کېږي‪.‬‬
‫د خپ لواکۍ له گت لو او و طن ته د‬
‫ب سيارو خدمتونو کو لو سره سره پا چا‬
‫ا مان هللا په پاى کې ا ړ شو چې له و طن‬
‫نه د تل ل پاره وو ځي او خ پل پاتې‬
‫ع مر په اي تاليې کې ت ېر کړي‪ .‬دا و لې؟‬
‫په د غې مو ضوع با ندې ما پخ پل يوه ا ثر‬
‫ک ېي اوږد ب حث کړى په نا مه د "پا چا‬
‫ا مان هللا واکمنۍ ته يوه نوې کتنه" دلته‬
‫به دغومره ووا يم چې پاچا ا مان هللا پخپل‬
‫وخللت کللې پللاتې راغللى‪ ،‬خللو اصللالحي‬
‫پروگرامو نه يې د پا چا مح مد ظاهر په‬
‫واکم نۍ کې په ت ېره د مح مد داود په‬
‫صدراعظمۍ کې تر ډ ېره حده پورې عم لي‬
‫شول چې د ه غو په نتي وه کې افغان ستان‬
‫ډ ېر پرمخ والړ‪ ،‬ښځې مخ لوڅې شوې‪،‬‬
‫خپ لواکي يې ټين گه شوه او بېن المل لي‬
‫حېث يت يې لوړ شو‪ .‬افغان ستان چې ب يا‬
‫ورو سته وران او افغا نان په ډول ډول‬
‫‪228‬‬

‫م صيبتونو اخ ته شول او ال هم پرې اخ ته‬

‫دي‪ ،‬په ا صل کې د ت ند الرو يا افرا طي‬
‫ډ لو ټپ لو او ک سانو له ام له و چې په‬
‫چارو کې يې ح تى له سليم ع قل نه هم‬
‫کار وا نه خي ست‪ .‬په دې اړه به بس درې‬
‫مثالو نه وړا ندې کړم او خپ له وې نا به‬
‫ختمه کړم‪.‬‬
‫حفيظ هللا امين وروسته له هغه چې نور‬
‫مح مد تره کى يې ال ندې کړ‪ ،‬د شوروي‬
‫ات حاد سفير پوزا نوش يې پخ پل دف تر کې‬
‫په دغ سې ټين گه څپ ېړه په مخ وو هه چې‬
‫له سترگو نه يې او ښکې راغ لې‪ ،‬ه غه‬
‫ترې نه غو ښتي وو چې ب برک کار مل خ پل‬
‫صدراعظم و ټاکي‪ ،‬شوروي لو يانو له ه غه‬
‫وروسته د دسمبر په ‪ ١٢‬مه په رسمي ډول‬
‫د افغانستان د نيولو فېصله وکړه‪.‬‬
‫بل م ثال د گل بدين حکمت يار دى چې‬
‫په امري کې کې يې د مال قات ل پاره د‬
‫ولسم شر رې گن بل نه رد کړې وه‪ .‬خو ده‬
‫ب يا په ا سالم ا باد کې د اى‪.‬ا ېس‪.‬اى د‬
‫سروال جنرال اختر عبدالرحمن په امر د‬
‫ُټ بيرډن سره‬ ‫امريکې د سي‪.‬اى‪.‬اې مشر مل‬
‫ول يدل‪ .‬ب ېرډن ور ته وو يل چې ستا د‬
‫رې گن په سپکاوي سره په امري کې که‬
‫دغ سې ف کر پ يدا شوى چې ه غه ډ ېرې و سلې‬
‫چې ستا حزب ته ور کولې ک ېږي با يد ک مې‬
‫شللي چللې پلله هغلله حللال کللې بلله سللتا‬
‫قوم ندانان له سختو ستونزو سره م خامخ‬
‫شي‪ .‬حکمت يار ور ته کړه چې زه خپ له‬
‫و سله د شوروي له پوځ نه ترال سه کوم‪.‬‬
‫ه غه ب يا وپو ښته چې سټنگر هم؟ دا‬
‫ورو سته له ه غه و چې د ا سالمي حزب‬
‫قومندان انونير غ فار او دوه مل گرو يې‬
‫په امري کايي سټنگر راکټونو سره د جالل‬
‫ا باد د هوايي هډې له پاسه د شورويانو‬
‫درې توپ لرون کي هليکوپترو نه وي شتلي‬
‫او غور ځولي وو‪ .‬په د غه انک شاش سره‬
‫دشوروي د هوايي زور ا ثر کم او شوروي‬
‫‪229‬‬

‫لو يان له افغانستان نه د وتلو په فکر‬

‫شول‪.‬‬
‫در ېيم م ثال د طال بانو د و خت او‬
‫ټو لو ته څرگ ند دى چې م شرانو يې دن نه‬
‫پخ پل ه ېواد کې بېگان گان پرې اي ښي وو‬
‫چې د امريکې پر ضد دغسې پالن وبا سي او‬
‫عم لي کړي چې په ه غه سره ا ته کا له‬
‫دمخه درې زره بې گ ناه ملکي امريکا يان‬
‫دن نه په امري کې کې ت لف شول‪ .‬گ مان نه‬
‫کوم چې د کوم بل ه ېواد د واکم نو به‬
‫له خ پل پالر ني ه ېواد سره دغ سې خيا نت‬
‫کړى وي‪ .‬د امري کې ځواب يوه ميا شت‬
‫ورو سته له ه غه په افغان ستان با ندې‬
‫نظامي عمل شو چې تر اوسه هم روان دى‪.‬‬
‫د د غو م ثالونو له م خې ه غه ن ظر سم‬
‫ښکاري چې وا يي پښتنو هر وخت په سياست‬
‫او ديپلوماسۍ کې بايللې ده‪.‬‬
‫‪231‬‬

‫افغانان او ملي‬
‫واکمني‬
‫اگست ‪٢٩٩٦-١-‬‬
‫د اف غان نوم د تاريخپوه م يرغالم‬
‫مح مد غ بار په ن ظر د و يدي دورې له‬
‫(‪)١‬‬
‫تاريخپوه‬ ‫"اپا گان" سره سرخوري‪.‬‬
‫اح مد ع لي ک هزاد هم "دا غان" د اف غان‬
‫پ خوانى نوم ښيي او وا يي چې د غه نوم‬
‫په سان سکرت يا ده نداونو په لر غوني‬
‫ژبه کې "اوگا نه" يا "اوغا نه" ياد شوى‬
‫او "داغا نه" بله بڼه "اسوه غا نه" ده‬
‫او دواړه نومونللله د سلللورو هېلللواد‬
‫ک ېږي‪ )٢(.‬له سکندر نه ورو سته يو ناني‬
‫له‬
‫لواکا پل‬ ‫لان د اسل‬ ‫لانو اپاگل‬ ‫تاريخپوهل‬
‫نا مه ياد کړى‪ )٧(.‬اپا گان په ا سالمي‬
‫دوره کې په غالب احت مال د عر بانو له‬
‫خوا اف غان شوى دى‪ .‬د اف غان نوم په‬
‫لل‬
‫لومړي ځل‬ ‫لې د لل‬‫لړۍ کل‬‫لوي پېل‬‫لمې عيسل‬
‫لسل‬
‫ل پاره د حدودالعالم په ک تاب کې چې‬
‫لي کونکى يې مالوم نه دى‪ ،‬ذ کر شوى‬
‫دى‪ )٥(.‬وروسلللته د افغانلللانو مللللک‬
‫افغان ستان ياد شو او تاريخپوه سيفي‬
‫هروي پخ پل تاريخنا مه هرات نومي ک تاب‬
‫کې د افغان ستان نوم پن ځه د ېرش واره‬
‫راوړى‪ )٤(.‬دلته دغه ټکي د پام وړ دي‪:‬‬
‫يو دا چې نورو خل کو پ ښتانه د ا په‬
‫گان په نا مه ياد کړي‪ ،‬نه پخپ له‬
‫پ ښتنو‪ .‬بل دا چې د پ ښتون نوم تر ا په‬
‫گان نه لرغونى دى او پښتنو له اول نه‬
‫لل‪ .‬د‬‫له گڼل‬‫لا پختانل‬ ‫له پښ لتانه يل‬
‫ځانونل‬
‫هرودوت پک تويس په غا لب ا حت مال د‬
‫پ ښتون يو ناني شوى شکل دى‪ .‬په هر حال‬
‫دا ډ ېر ورو سته و چې پ ښتنو د ا ف غان‬
‫‪230‬‬

‫نوم د ځان ل پاره او د افغان ستان‬

‫نوم د خپل وطن لپاره هم غوره کړ‪.‬‬
‫بل دا چې د ه غو ژورو تحولو نو له‬
‫امله چې د اف غان ټولنې په ترکيب کې د‬
‫امير عبدالرحمن خان په دوره کې او تر‬
‫ه غې ورو سته پېش شوى د افغان ستان په‬
‫ټو لو اسا سي قانونو کې اف غان ه غه چا‬
‫ته و يل شوي چې د افغان ستان تب عه وي‪.‬‬
‫پاچا ا مان هللا شايد لومړنى اف غان وي چې‬
‫د اف غان تعر يف يې کړى‪ .‬دى وا يي چې‪:‬‬
‫" هر ک سيکه در افغان ستان سکونت دارد‬
‫از هر مذهب و هر فر قه که با شد و هر‬
‫کار و هر صنعت و خدمتيکه ميکند تماما‬
‫اف غان گف ته مي شوند"‪ )٦(.‬په دې ډول د‬
‫لر‬
‫لان ا هلل تل‬
‫لا امل‬
‫لوم د پاچل‬‫لان مفهل‬ ‫افغل‬
‫مها له پورې تحول کړى او ملى شوى يانې‬
‫ه غه د جنس‪ ،‬مذهب‪ ،‬د ين‪ ،‬ژ بې قوم و لي‬
‫او اجت ماعي دريځ له توپير نه پرته هر‬
‫ه غه چا ته و يل ک ېږي چې د افغان ستان‬
‫تبعه وي‪ .‬د دې مانا دا هم کېږي چې که‬
‫د افغان ستان کوم تب عه ځان اف غان نه‬
‫گ ڼي د اسا سي قانون پر خالش به يې ع مل‬
‫کړى وي او له هغو امتيازونو او حقونو‬
‫څخه بې برخې وي چې د افغانستان اساسي‬
‫قانون د افغان ستان تاب عانو ته من لي‬
‫دي‪.‬‬
‫افغا نان د دغو حقونو او امتيازونو‬
‫په برابر کې م لي وظي فې او م سووليتونه‬
‫لري چې ه غه هم په اسا سي قانون کې‬
‫تو ضيح شوي دي‪ .‬د غه م سووليتونه د و طن‬
‫او وطنوا لو تر نومونو ال ندې ذکر کېدلى‬
‫شي‪ .‬افغان ستان ته و فا لرل او له‬
‫افغانسللتان نلله دفللاع کللول يللانې د‬
‫افغانستان خوندي ساتل د هر اف غان ملي‬
‫دنده ده‪ .‬افغانستان ته و فا لرلو مانا‬
‫دا هم ده چې نور نومو نه به د ه غه په‬
‫عللوض نلله راوړل کېللږي‪.‬د افغانسللتان‬
‫پ خواني نومو نه ل که اريا نه او خرا سان‬
‫‪232‬‬

‫اوس ک تابي او بې روحه نومونه دي او د‬

‫افغانللانو جذبلله پللارولى نلله شللي‪ .‬د‬
‫افغا نانو جذبه يوازې د افغانستان نوم‬
‫لتان‬‫له ال د افغانسل‬‫لي‪ .‬اريانل‬‫لارولى شل‬‫پل‬
‫ل پاره ز موږ م لي پيو ستون ته ز يان هم‬
‫اړوي‪ ،‬ځ که چې ه غه يوازې ار يايي توکم‬
‫افغانللان پلله غېللږ کللې نيسللي نلله د‬
‫افغان ستان ټول او سني قومو نه‪ .‬په ه غه‬
‫و خت کې ترکم نان‪ ،‬ازب کان‪ ،‬هزاه گان‪،‬‬
‫له‬
‫لور د اريانل‬ ‫لان او نل‬
‫لان‪ ،‬عربل‬‫قزلباشل‬
‫اوسلللېدونکي نللله وو‪ .‬دوى وروسلللته د‬
‫افغان ستان او سېدونکي شول او اوس له‬
‫پ ښتنو‪ ،‬تاجکو‪ ،‬نور ستانيو‪ ،‬پ شه يانو‬
‫او نورو سره په گډه د افغان ستان د‬
‫اسا سي قانون له م خې د "افغان ستان‬
‫ملت" جوړوي‪.‬‬
‫د خرا سان نوم خو په ا صل کې د‬
‫بېگا نه گانو له خوا په يوه بل ه ېواد‬
‫ايښول شوى دى‪ .‬د ساسانيانو په وخت کې‬
‫د فارس خل کو د او سني ا يران ختي ځې‬
‫سيمې ته خرا سان وا يه‪ ،‬ځ که چې ه غه د‬
‫فارس په ل مر خا ته کې پورت و‪ .‬خو د غه‬
‫خرا سان په هيڅ دوره کې د دغ سې ه ېواد‬
‫نوم نه و چې حدود يې ټاکلي او مع لوم‬
‫وي‪ ،‬مهملله دا ده چللې د دغلله خراسللان‬
‫مف هوم ه غومره چې جغراف يوي و‪ ،‬سيا سي‬
‫نه و‪ .‬ب له دا چې ه غه مهالو نه ه غومره‬
‫چې د واکم نو کورن يو په نومو نو ل که‬
‫سلووقي‪ ،‬غزنوي‪ ،‬غ وري او نورو ياد ېدل‬
‫د خرا سان په نا مه نه ياد ېدل‪ .‬ال مه مه‬
‫دا ده چې که يو څوک خ پل ه ېواد ته‬
‫خرا سان وا يي ما نا يې ل مر خا ته خوا ته‬
‫ه ېواد ک ېږي‪ ،‬نه د ه غه خ پل ه ېواد‪.‬‬
‫همد غه سبب دى چې د فارس خل کو د خ پل‬
‫ه ېواد د ختي ځې خوا م لک يانې پ خوانى‬
‫پارت خرا سان با له‪ .‬نه خ پل م لک‪ .‬ه مدا‬
‫اوس هم ايران يان دغ سې سيمې ته يا د‬
‫ه غې يوې بر خې ته خرا سان وا يي ل که‬
‫‪233‬‬

‫اروپا يان چې لو يديځې ا سيا ته منځ نى‬

‫خ تيځ وا يي‪ .‬په دا سې حال کې چې ځايي‬
‫خ لک لو يديځې ا سيا ته منځ نى خ تيځ نه‬
‫وايللي‪ .‬دوى لويديځلله اسلليا د خپلللو‬
‫هېوادو نو په نومو نو يادوي ل که م صر‪،‬‬
‫عراځ‪ ،‬سوريه او نور‪.‬‬
‫په دې ډول خرا سان په ا صل کې د‬
‫له‬
‫لر هغل‬ ‫لانو ا خت لراع ده‪ .‬پل‬‫له گل‬‫بېگانل‬
‫بر سېره ه غه د خرا سان د خل کو محکوم يت‬
‫څرگ ندوي‪ ،‬ځ که چې خرا سان د سا سانيانو‬
‫په و خت کې د ه غوى تر الس ال ندې يو‬
‫لوه‬‫لان اوس د اي لران يل‬ ‫هې لواد و‪ .‬خراسل‬
‫بر خه ده‪ .‬له ه مدې ام له به وي چې ا‬
‫يران يان او ا يران پاالن خرا سان ډ ېر‬
‫يادوي‪ .‬اوس د د غه نوم د بېر ته ژو ندي‬
‫کولو هڅې دمحکوميت خوا ته د بللو مانا‬
‫هللم لللري‪ ،‬پلله داسللې حللال کللې چللې د‬
‫افغا نانو ملي وظيفه دا هم ده چې خپله‬
‫خپلواکي او ملي واکمني خوندي وساتي‪.‬‬
‫افغا نان دخپلواکۍ په ساتلو کې نوم‬
‫لري‪ .‬دوى دم قدونيې سکندر نه د شلمۍ‬
‫پ ېړۍ تر پا يه پورې د نړۍ د سوبمنانو‬
‫او امپراتوريو په برا بر کې له هغه نه‬
‫پلله ټينگلله دفللاع کللړې البتلله د دوى‬
‫واکم ني يا م لي حاکم يت هم‪ ،‬د نورو‬
‫ملتونو د حاکميت په شان‪ ،‬د او سني عصر‬
‫موضوع ده‪.‬‬
‫واکمني په لنډ ډول اول د کورنيو د‬
‫مشرانو وه‪ ،‬له هغو نه قومي مشرانو ته‬
‫په الس ورغ له او ب يا د پا چا يانو شوه‬
‫او له پاچا يانو نه يې خل کو ته انت قال‬
‫وکللړ‪ )٣(.‬اول پلله انگلسللتان کللې پلله‬
‫اول سمې پ ېړۍ کې او ب يا په فرانس کې‬
‫پلله اتلسللمې پېللړۍ کللې‪ .‬پلله دواړو‬
‫هېوادو نو کې د غه انت قال په انقالبو نو‬
‫سره تر سره شو‪ .‬تر دې دم خه په لر غوني‬
‫يو نان کې خل کو د وړو ښاري دولتو نو‬
‫حکو مت په ن ېغ ډول يانې پخپ له چ لوه‪.‬‬
‫‪234‬‬

‫په معاصر م هال کې خلکو د خپلو استازو‬

‫له الرې حکومت کول يا واکمني عملي کول‬
‫پيل کړل‪ .‬په ځينو هېوادونو کې پاچايي‬
‫نظامونه پر ځاى پاتې شول خو پاچا يانو‬
‫يې سلطنت کاوه‪ .‬نه حکو مت او حکو مت‬
‫کول د خل کو حق شو چې د خپ لو ا ستازو‬
‫له الرې يې عم لي کوي‪ .‬په دې ډول په‬
‫معا صر م هال کې م لي‪-‬دولتو نه ه سک شول‬
‫او دموکرا سي عا مه شوه‪ .‬له دموکرا سۍ‬
‫سره فردي خپ لواکي هم راغ له نو م لي‪-‬‬
‫دو لت او فردي خپ لواکي د م لي‪-‬واکم نۍ‬
‫او دموکرا سۍ نه بېل ېدونکى مل گرى دى‬
‫او دا ز موږ د ع صر خا صه شوې ده‪ .‬د غه‬
‫خا صه د نړۍ د نورو سيمو په تنا سب په‬
‫لو يديځې نړۍ کې ښه څرگ نده ده او د‬
‫خ تيځ په ځي نو هېوادو نو کې ل که په‬
‫ه ند‪ ،‬جا پان‪ ،‬ج نوبي کور يا او ټايوان‬
‫کې هم عملي کېږي‪.‬‬
‫خو په افغان ستان کې د م لي واکم نۍ‬
‫او دموکرا سۍ تاريخ ل نډ دى او ه غه هم‬
‫لردي ازادي‬‫له فل‬ ‫لري‪ .‬دلتل‬‫لې لل‬‫اوږدې وقفل‬
‫يللوازې سياسللي ده او فللرد پلله نللورو‬
‫اړخو نو کې د خپ لې مر بوطې ډ لې يوه بې‬
‫اهميته برخه ده‪ ،‬نو ځکه په افغانستان‬
‫کې کې ا وس هم پوره خپ لواک افغا نان‬
‫يا ه غه افغا نان چې د خ پل ازاد و جدان‬
‫په ح کم ژو ند او ح تى سيا ست و کړي‪ ،‬د‬
‫گوتو په شمار دي‪.‬‬
‫د افغان ستان د م لي‪-‬دو لت ستنې اول‬
‫د امير شېرعلي خان او امير عبدالرحمن‬
‫خان په و خت کې ودرول شوې‪ ،‬خو دا د‬
‫پاچللا امللان هللا پلله وخللت کللې و چللې‬
‫افغانسللتان د لللومړي ځللل لپللاره د‬
‫ليک لي اسا سي قانون څ ښتن شو‪ .‬د د غه‬
‫پاچا واکمني‪ ،‬سره له دې چې لنډه وه د‬
‫افغان ستان ل پاره د يوه نوي ع صر‬
‫پېال مه شوه‪ .‬پا چا ا مان هللا د م شروطه‬
‫غو ښتونکو پرو گرام عم لي کوه چې ه غه د‬
‫‪235‬‬

‫اف غان نيم گړې خپ لواکي پوره خپ لواکي‬

‫کول‪ ،‬د قانون له مخې حکومت کول او په‬
‫ه ېواد کې د ع صري مدنيت روا جول وو‪.‬‬
‫پاچللللا امللللان هللا د افغانللللانو او‬
‫پښتونستانيانو په ټينگ مالتړ سره پوره‬
‫خپ لواکي وگټ له‪.‬دا ه غه لو يه کارنا مه‬
‫ده چې افغا نان يې د هغې د ذاتي ارزښت‬
‫له ام له هر کال ل مانځي او ز موږ د غه‬
‫غو نډه هم په ا صل کې د ه مدې ل پاره‬
‫ده‪ .‬پاچا ا مان هللا په دغې کار نامې سره‬
‫د م لي واکم نۍ د واق عې کو لو ل پاره‬
‫هم ور پراني سته‪ .‬دا سې يې هم د ټو لو‬
‫افغا نانو په برا بر اعالمو لو سره د‬
‫ټولنې د مدني کو لو په لور لومړى گام‬
‫وچت کړ‪ ،‬خو د قانوني حکومت او د عصري‬
‫مدنيت په رواجو لو کې پاتې را غى چې د‬
‫ه غه په نتي وه کې له و طن نه په وت لو‬
‫(‪)١‬‬
‫اړ شو‪.‬‬
‫په دې ډول پا چا ا مان هللا د م شروطه‬
‫غو ښتونکو ټول پرو گرام پ لي کولى و نه‬
‫شو‪ ،‬خو دى په اوږدې مودې کې بر يالى‬
‫دى‪ .‬له ه غه ورو سته د افغان ستان ټول‬
‫اسا سي قانونو نه چې د ه غو له م خې‬
‫دول تي نظامو نه جوړ شوي‪،‬د م لي واکم نۍ‬
‫پربن سټ جوړ شوي دي‪ .‬د اسا سي قانون‬
‫لرل په ا صل کې د قانون له م خې د‬
‫حکومت کولو مانا لري‪ .‬په اساسي قانون‬
‫سللره د نظللام د درې گونللو څللانگو د‬
‫صالحيت او م سووليت حدود ټا کل ک ېږي او‬
‫چارواکي م واز نه وي چې پخپ له خو ښه‬
‫حکو مت و کړي‪ .‬د اسا سي قانون ما نا دا‬
‫هم ده چې د دول تي واک سرچينه م لت يا‬
‫خلک دي‪ .‬دغه اصل د ‪ ١٠٦٥‬کال په اساسي‬
‫قانون کې په ډ ېر دق يق ډول ا فاده شوى‬
‫او هغلله دا چللې‪" :‬حاکميللت ملللي در‬
‫افغان ستان بم لت تع لق دارد"‪.‬د غه ا صل‬
‫په ټولو وروستيو اساسي قانونو کې منل‬
‫شوى او د افغانستان نوى ا ساسي قانون‬
‫‪236‬‬

‫م لت په د غه ډول يادوي‪" :‬د افغان ستان‬

‫ملت ع بارت دى له هغو ټولو افرادو څخه‬
‫چللې د افغانسللتان تابعيللت ولللري"‪ .‬د‬
‫پا چايۍ قانون له برک ته و چې په ه غه‬
‫و خت کې په افغا سنتان کې م لي واکم ني‬
‫او دموکرا سي تر دې حده پورې واق عې‬
‫شوې وه چې د افغان ستان په ب لې دورې‬
‫کې په ه غه ا ندازه واق عي شوي نه وو‪.‬‬
‫دا يوازنۍ دوره وه چې په افغان ستان‬
‫کې حکو مت د قانون له م خې چل ېده‪ ،‬يا‬
‫لې‬
‫له مخل‬ ‫لانون لل‬‫لدازې د قل‬
‫لرې انل‬
‫لر ډېل‬
‫تل‬
‫لتو‬‫لته د اوويشل‬ ‫له وروسل‬
‫لر هغل‬
‫لده‪ .‬تل‬
‫چلېل‬
‫کلو نو په مودې کې حکومتو نه لږ و ډ ېر‬
‫پخ پل سرچلېدل که څه هم د شلمۍ پ ېړۍ‬
‫تر پا يه پورې درې نور اساسي قانونونه‬
‫اي ستل شوي وو‪ .‬په ب له ژ به په د غې‬
‫اوږدې مودې کې اسا سي قانونو نه ه سې‬
‫په نا مه و او م لت له واکم نۍ نه په‬
‫عمل کې محروم و او اعلى واک د ملت په‬
‫نا مه چارواکو انح صار کړى و‪ ،‬نوځ که‬
‫اف غان م لت په چنگ يزي ډو له م صيبتونو‬
‫واو ښت چې د ه غو له ام له يې د با ندني‬
‫ت ېري په برا بر کې له خپ لې خاورې نه‬
‫د فاع و نه کړه يا يې د فاع کولى و نه‬
‫شوه‪ .‬د دغه کار پايله د نورو څيزونو‬
‫په ډله کې دا شوه چې د پاچا ا مان هللا د‬
‫و خت پوره خپ لواکي يو ځل ب يا نيم گړې‬
‫خپ لواکي شي او م لي واکم ني په ع مل کې‬
‫نه په ت يوري يانې په اسا سي قانون کې‬
‫م حدوده شي‪ .‬هر څوک به په دې اړه‬
‫ځان له ن ظر و لري‪ .‬زه په دې اړه خ پل‬
‫ن ظر په ل نډ ډول اوروم او ب يا خپ له‬
‫وينا پاى ته رسوم‪.‬‬
‫دغه حال شايد له دې امله وي چې په‬
‫افغا نانو کې د قانون د در ناوي ف کر‬
‫ډ ېر ضعيف دى او دوى تر او سه په دې‬
‫بر يالي شوي نه دي چې د سيا سي ځاى‬
‫نا ستې يا جان شين مو ضوع حل کړي‪ .‬د‬
‫‪237‬‬

‫قانون در ناوى او د سيا سي ځاى نا ستي‬

‫موضوع گانې سره تړلې د ي‪ .‬چېرته چې د‬
‫قانون در ناوى نه وي هل ته د واک من په‬
‫وتلو سره په هر نا مه او په هر ډول چې‬
‫وي امن يت له مېن ځه ځي‪ .‬ل که چې ما‬
‫پخپل يوه اثر کې ويلي‪" :‬افغانستان په‬
‫نړۍ کې يوازنى ه ېواد دى چې هل ته د‬
‫شلمې پ ېړۍ په به ير کې شپږ يا ا ته‬
‫اسا سي قانونو نه اي ستل شوي او نږدې‬
‫ټول يې له مېن ځه وړل شوي دي‪ ...‬که‬
‫اساسي قانون يوازې د کا غذ پرمخ ليکنه‬
‫واى‪ ،‬د ه غه له مېن ځه وړل به م هم نه‬
‫واى‪ ،‬خو اسا سي قانون څن گه چې د يوې‬
‫ټولنې د ن ظام تمث يل کوي‪ ،‬د ه غه له‬
‫مېن ځه وړل د ن ظام له مېن ځه وړل ښيي‪،‬‬
‫نو په د غه ډول په افغان ستان کې په‬
‫شلللمې پېللړې کللې اوه يللا اتلله ډوللله‬
‫لا‬‫لوي او بيل‬‫لو درول شل‬‫له پښل‬‫له پل‬‫نظامونل‬
‫ن سکور شوي دي‪ .‬په هرې د غې ن سکورونې‬
‫سره خلک وژل شوي‪ ،‬نوې بې ات فاقۍ گانې‬
‫پ ېدا شوې‪ ،‬پ خوانۍ بې ات فاقۍ گانې ال‬
‫ټين گې شوې‪ ،‬له ت ېرې سره پرې کړه شوې‪،‬‬
‫بې تور بې ک سان په واک راغ لي او په‬
‫نو يو نا ا شنا الرو با ندې تگ پ يل شوى‬
‫دى"‪ )٠(.‬د د غو ټو لو په نتي وه کې م لي‬
‫واکم ني تر پ ښو ال ندې شوې‪ ،‬ژو ند ټ پي‬
‫شوى او پرمختگ پر ځاى درېدلى و‪ .‬ځينې‬
‫به دا ووا يي چې دا ټول په ا صل کې د‬
‫مينللو‬‫قللانون مللاتوونکو او پلله واک َ‬
‫کار و‪ ،‬د غه ح کم د حقي قت‬ ‫افغا نانو‬
‫يوه برخه ب يانوي نه ټول حقيقت‪ .‬حقيقت‬
‫دا دى چې م لت له هيڅ اسا سي قانون نه‬
‫د فاع ونه کړه‪ .‬پخواني پاچا ال د ځان پر‬
‫ضد کود تا ته ت سليم شو‪ ،‬سره له دې چې‬
‫له قانون نه يې د د فاع لوړه کړې وه‬
‫او په ه غه و خت کې په ارو پا کې و او‬
‫لي‬‫لانون او د ملل‬ ‫لوظ و‪ .‬د اساس لي قل‬‫محفل‬
‫واکم نۍ په برا بر کې د غې م لي بې‬
‫‪238‬‬

‫مينو اشخاصو او ډ لو او‬ ‫ت فاوتۍ پرواک َ‬

‫ح تى با ندنيو ته مو قع ور کړه چې د واک‬
‫خپلو لو په لو به کې له قانوني او غ ېر‬
‫قانوني الرو او حتى له باندنيو پوځونو‬
‫نه ا ستفاده و کړي او م لي واکم ني تر‬
‫پښو ال ندې کړي‪ .‬په نتيوه کې دولتي واک‬
‫دغ سې ډ لو ته په الس ور غى چې هيڅ ف کر‬
‫يې نه کېده لکه د خلق يانو‪ ،‬پرچم يانو‪،‬‬
‫سيد قطب يانو‪ ،‬مودود يانو او وهاب يانو‪.‬‬
‫که افغا نانو د قانوني ژو ند او چل ند‬
‫در ناوى کوالى دغ سې ډ لې به واکم نې شوې‬
‫نه واى او که شوې واى د قانوني حکومت‬
‫چل ند به ېې غوره کړي واى‪ .‬دغ سې و نه‬
‫شول او پايله يې د نورو ملي مصيبتونو‬
‫په ډ له کې‪ ،‬د خپ لواکۍ نيم گړي ک ېدل‬
‫شول‪ .‬په دې اړه ژور فکر په کار دى‪.‬‬
‫ز ما په ن ظر د ژ غورنې اسا سي الر‬
‫د قانوني ژو ند او چل ند الر ده‪ ،‬خو چې‬
‫قانونو نه عادل وي‪ ،‬د ټولنې د ټو لو‬
‫ډ لو‪ ،‬قانوني حقو نه په ن ظر کې و لري‪،‬‬
‫ح کومتي چارواکي پرې ع مل و کړي‪ ،‬نا فذ‬
‫کوونکي يې يو شان تطبيق کړي او افراد‬
‫چې با سواد او ازاد وي‪ ،‬ده غو څار نه‪،‬‬
‫درنللاوى او سللاتنه وکللړي‪ .‬البتلله دا‬
‫ايډيال دى اود ا وسنۍ وضع دغسې نه ده‬
‫اوس ال ز ياتره خلک د اقت صادي تنگ سې له‬
‫لو‬
‫لد د لومړيل‬ ‫لې د ژونل‬
‫لومره چل‬‫امل له هغل‬
‫ضرورتونو په ف کر کې دي‪ ،‬د بل څه په‬
‫ف کر کې نه دي‪ ،‬خو د نړۍ وال توب په‬
‫او سني حال کې چې هېوادونه ورح په ورځ‬
‫سره نږدې ک ېږي او د ساينس‪،‬ټکنالوجۍ‬
‫او اقت صاد له برکته پرمختگ ډېر گړندي‬
‫دي‪ ،‬افغا نانو ته غټ غټ چېلنوو نه په‬
‫مخ کې پراته دي‪.‬‬
‫د دې ل پاره چې دوى د يوه ملت په‬
‫تو گه پاتې وي او ملي واکمني يې خوندي‬
‫وي‪ ،‬بله چاره نه لري‪ ،‬خو دا چې د خپل‬
‫ه ېواد‪ ،‬خپ لې واکم نۍ او د پرمخ تگ په‬
‫‪239‬‬

‫ف کر کې تر هر بل و خت نه اوس ډ ېر جدي‬
‫شي‪ .‬په دې اړه به ښه دا وي چې اول‬
‫دن نه په و طن کې او د با ندې بحثو نه‬
‫و شي‪ .‬دا ټولې غ ټې مو ضوع گانې دي چې‬
‫دل ته پرې ب حث نه شي ک ېدلى‪ .‬نو زه‬
‫خپ له وي نا د سقراط په د غې وي نا پاى‬
‫ته رسوم چې دوه نيم زره کا له دمخه يې‬
‫کړې وه او هغه دا چې‪ " :‬که غواړې ازاد‬
‫اوسې د قانون تابع اوسه"‪.‬‬

‫يادښتونه‪:‬‬
‫‪ -١‬م يرغالم مح مد غ بار‪ ،‬افغان ستان‬
‫در مسير تاريخ‪ ،‬موسسه چاپ کتب‪ ،‬کا بل‪،‬‬
‫‪.٧٩٠ ،١٠٦٣‬‬
‫‪ -٢‬اح مد ع لي ک هزاد‪ ،‬افغا سنتان در‬
‫شللاهنامه‪ ،‬وزارت اطالعللات و کلتللور‪،‬‬
‫کابل‪.٢١١ ،١٠٣٦ ،‬‬
‫‪ -٧‬محمدحسللن کللاکړ‪ ،‬د افغانسللتان‬
‫سياسللللي او ديپلومللللاتيکي تللللاريخ‬
‫(انگر ېزي)‪ ،‬د برل خپروون کې موس سه‪،‬‬
‫ليدن‪.٢٩٩٦،١١ ،‬‬
‫‪ -٥‬عبلللدالحى حبيبلللي‪ ،‬افغلللان و‬
‫افغانستان‪١١ ،‬مخ‪.‬‬
‫‪ -٤‬سيفي هروي‪ ،‬تاريخ نا مه هرات‪،‬‬
‫بمقدملله پروفيسللر محمللدزبېر صللديقي‪،‬‬
‫کلکته‪.٦٢٩-١٠١٩-١٠٥٧،٣٣ ،‬‬
‫‪ -٦‬املللان هللا‪ ،‬حاکميلللت قلللانون در‬
‫افغان ستان‪ ،‬تح شيه و مقد مه از حب يب هللا‬
‫رفيع‪ ،‬ا مان ک تاب خپرولو موسسه‪-١٠٠٠ ،‬‬
‫‪.٢١١-١٣٣‬‬
‫‪ -٣‬دونا لډکالن‪ ،‬د ع قل په چو کات‬
‫کې‪ ،‬وي نټن بوکس‪ ،‬نيو يارک‪-١١٠-١٠٠٠ ،‬‬
‫‪.١٥٥‬‬
‫‪-١‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬د ا مان هللا پاچايۍ‬
‫لتان د‬ ‫له‪ ،‬د افغانسل‬
‫لوې کتنل‬‫لوه نل‬‫له يل‬
‫تل‬
‫کلتوري ودې ټولنه‪-‬پېښور‪.٢٩٩٤‬‬
‫‪-٠‬محمدح سن کاکړ‪ ،‬و طن ته يو څو‬
‫‪241‬‬

‫طال بان او ا سالمي بن سټ پال نه‪ ،‬کل توري‬

‫ودې ټولنه‪-‬پېښور‪.٥١٧ ،٢٩٩٥‬‬
‫‪240‬‬

‫پنځم څپرکى‬

‫يو څو‬
‫څېړنيزې‬
‫ليکنې‬

‫د ورېښمو الر‬
‫د تاريلخ له نظره‬
‫جنوري ‪٢٩٩٠-٧٩‬‬
‫د ورې ښمو الر افغا نانو ته يو ا شنا‬
‫نوم دى‪ .‬ورې ښمين تن گى چې د کا بل او‬
‫‪242‬‬

‫جالل آ باد ترمېنځ پروت دى‪ ،‬يو ډ ېر‬

‫پخوانى نوم دى‪ .‬ورېښمتر دې نزدې وختو‬
‫پورې په ننگر هار‪ ،‬ک ندهار او هرات کې‬
‫جوړېدل‪ .‬په هرات کې ورېښم نزدې په هر‬
‫کور کې جوړ ېدل‪ .‬د ورې ښمو چينو يو به‬
‫په پ سرلي کې ه گۍ کولې او له ه غو نه‬
‫جوړ شوي ورې ښم به بم بۍ ته صادرېدل‪،‬‬
‫خو څنکه چې د ورېښمو جوړېدل م هارت او‬
‫وخت غوښته او توليد به يې په کورونو‬
‫(‪)١‬‬
‫کې کېده‪ .‬محصول يې ډېر نه و‪.‬‬
‫خو په منځني چين کې ورېښم له پخوا‬
‫نه په ز يات م قدار جوړ ېدل‪ .‬د چين د‬
‫ورې ښمو تاريخ د غومره پ خوانى دى چې‬
‫څرک يې تر ‪ ٤٦٩٩‬کا له پورې ر سېږي‪ ،‬خو‬
‫دا د چللين د هللان د واکمنللې کللورنۍ‬
‫(‪٢٩٦‬مخزېږدى _ ‪٢٢٩‬زېږدي) په وخت کې و‬
‫چې ورېښم په ډېرو ډولونو توليد شو او‬
‫کار واخي ستل‬ ‫په مختل فو ب ڼو ترې نه‬
‫شو‪ .‬د ډآى )‪ (Dai‬په نامله د يلوې سلترې‬
‫ښځې په هديره کې چې په ‪١٦١‬م کې ج نگ‬
‫شاته نزدې مړ شه شوې وه‪ ،‬د ورې ښمينو‬
‫جامو‪ ،‬کمي سونو او جرا بو په گډون په‬
‫ډول ډول او په بې لو رنگو نو نور کالي‬
‫(‪)٢‬‬
‫موندل شوي دي‪.‬‬
‫په چين کې ورېښم د سي چلون )‪(Sichun‬‬
‫نه تر شان ډو نگ وال يت پورې په ډ ېرو‬
‫ځايونو کې جوړېدل‪ .‬د يانگ تسي )‪(Yangtse‬‬
‫د ل تايي تر ټولو مهم ځاى و‪ .‬دغه سيمه‬
‫چللې د مللاهي او وريوللو پلله ناملله‬
‫يادېږي‪،‬ډېر نهرونه لري چې په غاړو کې‬
‫يې د تو تانو و نې ل يدلې ک ېږي چې ځي نې‬
‫يې تر شپېتو فوټو پورې هم لوړې دي او‬
‫له ه غو نه پرېما نه ورې ښم جوړېږي‪ .‬د‬
‫عنع نې له م خې د ورې ښمو جوړول د ښځو‬
‫له‬‫لکندر لل‬ ‫لوى سل‬
‫لدونيې لل‬‫لار دى‪ .‬د مقل‬‫کل‬
‫فتو حاتو ورو سته چې د لو يديځ او خ تيځ‬
‫ترمېنځ سوداگري پرا خه شوه‪ ،‬د ورې ښمو‬
‫سوداگري هم ښه پرمخ تگ و کړ‪ .‬د سکندر‬
‫‪243‬‬

‫امپرا توري (‪ ٧٢٧-٧٧٥‬مخز ېږدي) نه چې‬

‫له م صر نه تر سمرقند پورې غز ېدلې او‬
‫افغان ستان او شمالي هندو ستان هم پ کې‬
‫شامل وو‪ ،‬د ورې ښمو الر تېرېد له‪ .‬له‬
‫ه غه ورو سته و چې له چين نه ورې ښمين‬
‫ټوکران په ز يات م قدار مديترانې ته‬
‫صادرېدل‪ ،‬خو د روم خل کو د "ورې ښمو‬
‫مل کو" ا صطالح نه يوازې چين ته‪ ،‬بل کې‬
‫په عمومي ډول ختيځ ته هم په کاروله‪.‬‬
‫لادرېدل‪ .‬د‬ ‫له الره صل‬
‫لمندر پل‬
‫لم د سل‬
‫ورېښل‬
‫مديترانې خ لک په دې خ بر نه وو چې‬
‫ورېښم له کوم ملک نه ورته رسېږي‪ ،‬حتى‬
‫سترابو پخ پل جغراف يه نومي م شهور ا ثر‬
‫کې ورې ښم د ه ند م تاع ښوولې ده‪ .‬سره‬
‫للله دې هللم پلله يونللان او روم کللې د‬
‫ورېښمو سوداگري ښه په مخ والړه‪ ،‬که څه‬
‫هم ځينو لو يانو يې ښه نه بلله چې ښځې‬
‫دغ سې نازک کالي واغو ندي چې تن يې‬
‫ترې نه ښکاره شي‪ .‬د روم فيل سوش سنيکا‬
‫)‪ (Seneca‬له همدغې ډلې نه و او ويل يلې‬
‫چې ښځې با يد د دغ سې نازکو کاليو د‬
‫اغو ستلو پايلو ته چې ل که ځان يې لوڅ‬
‫وي‪ ،‬ملتفتې وي‪ )٧(.‬په هر حال د ورېښمو‬
‫د ز يات م قدار د صادرولو له ام له د غه‬
‫الر د ورېېښمو الر ونومول شوه‪.‬‬
‫ورېښم له چين نه په دغې الرې د روم‬
‫امپرا تورى د انت ياک تر ښار پورې وړل‬
‫ک ېدل‪ .‬انت ياک د او سنۍ سوريې يو ښار‬
‫و‪ .‬د غه الر په د غه شاعرانه نوم په‬
‫نول سمې پ ېړۍ کې د جرمن جغراف يه پوه‬
‫بارون فرديناند فان اختوفن ‪(Baron Fuon‬‬
‫)‪ Richtafen‬له خوا نومول شوې لکله چلې د‬
‫ارو پا د منځن يو پېړ ېو ژو ند طرز په‬
‫اتل سمې پ ېړۍ کې د ف يوډالزم په نا مه‬
‫ياد او مشهور شو‪.‬‬
‫د ورې ښمو د الر په هک له د يو څو‬
‫واقعيتو نو په ن ظر کې ن يول الز مې دي‪.‬‬
‫يو دا چې هغه لکه څن گه چې له نا مه نه‬
‫‪244‬‬

‫يللې ښللکاري يللوه الر نلله وه‪ ،‬دغلله الر‬

‫لو يديځ کې د سوريې د انت ياک له ښار‬
‫نه پيل کېده‪ ،‬پله هيراپلولس )‪(Hiera Polis‬‬
‫کې له فرات نه تېرېده او د پارت يا په‬
‫الر اقباتا نه يا ن نى ح مدان او ب يا رى‬
‫او مرو ته ر سېده‪ .‬له مرو نه تر کا شغر‬
‫او يارکند پورې څو الرې وې‪ .‬يوه الر له‬
‫سو شانه ار يا ( هرات)‪ ،‬کوفن (کا بل)‪،‬‬
‫ب گرام‪ ،‬تا شقرغان‪ ،‬بدخ شان نه يارک ند‬
‫ته تله‪ ،‬بله يې له مرونه باختر (بلخ)‬
‫دراپا سکه (ق ندوز)‪ ،‬بدخ شان او ياک ند‬
‫ته رسېده‪ .‬بله الر يې له مرو نه ب خارا‬
‫ته‪ ،‬ب يا مراک ندا ( سمرقند) او ب يا‬
‫کوک ند او کا شغر ته ر سېده‪ .‬ب له يې له‬
‫سرينگر نه تاک سيال ته ب يا پورو شاپوار‬
‫(پې ښور) ته او ب يا کا بل ته او له‬
‫کا بل نه د بدخ شان په الر کا شغر ته‪ .‬له‬
‫کا شغر نه د چين تر پاى ت خت پورې هم‬
‫څو الرې وې‪ .‬د لو يديځ په لور د دون‬
‫هوانگ )‪ (Dunhuang‬ښار ته نلزدې د دښلتو‬
‫الرې وي شلې ک ېدلې‪ .‬د شمال لو يه الر يې‬
‫د تيان شان )‪ (Tian Shan‬د واورينلو غلور‬
‫له جنوب نه د تک لله مکلان )‪(Taklamakan‬‬
‫دښتې په شمال کې پخوا له دې چې کا شغر‬
‫ته ورسېږي د هامي )‪ ،(Hami‬کورال )‪،(Korla‬‬
‫کوچا )‪ (Kucha‬او اکسو )‪ (Aksu‬له ښلارونو‬
‫نه تېرېد له‪ .‬د غه الر که څه هم اوږده‬
‫وه تر ج نوبي الرې نه لږه سخته وه‪.‬‬
‫جنوبي الر د چرخ ليک )‪ ،(Charkhlik‬چلرچين‬
‫)‪ ،(Churchin‬نيا )‪ ،(Niya‬کيرى يا (‪،)Keriya‬‬
‫خوتن او يارک ند له ور مو څ څه تېر ېده‬
‫او په کا شغر کې ختمېد له‪ .‬د شمال په‬
‫لور ب له الر ددت يان شان د غرو په‬
‫شمالي اړخ کې له هامي نه تر الما کل‪،‬‬
‫اال ساغون‪ ،‬تا شکند‪ ،‬سمرقند او ب خارا‬
‫پللورې غزېللدلې وه‪ .‬للله کاشللغر نلله د‬
‫لو يديځ او ج نوب په لور نورې الرې هم‬
‫غزېدلې وې‪.‬‬
‫‪245‬‬

‫د ورې ښموپه الر يوازې ورې ښم نه‪،‬‬

‫بلکې ډېر نور څيزونه هم وړل کېدل‪ .‬په‬
‫وا قع کې ه غومره څيزو نه چې له لو يديځ‬
‫نه چين ته وړل ک ېدل‪ ،‬له چين نه‬
‫لويديځو ملکونو ته نه صادرېدل‪ ،‬پخوا‬
‫چينا يانو سوداگرۍ ته په ښه سترگه نه‬
‫ک تل‪ ،‬شايد له دې ام له چې پ خوا په‬
‫د ښتو کې داړون کي ځ ناور او ح تى ان سان‬
‫خوړونکي انسانان کم نه وو‪ )٥(.‬له هغو‬
‫نه به خ طر له مېن ځه تل لى و چې د هان‬
‫امپراتورا نو د دوهمې مخزېږدې پېړۍ له‬
‫پيل سره د خپلو لويديځو پولو نه اخوا‬
‫ملکو نو سره او دا سې هم د روم خل کو د‬
‫چين له ورې ښمو سره عال قه پ ېدا کړه‪.‬‬
‫وروسته بيلا د چلين د ټانلگ )‪ (Tang‬پله‬
‫واکم نۍ کې (‪ ٦١١‬نه تر ‪ ٠٩٣‬ز ېږدې) د‬
‫منځ نۍ ا سيا له هېوادو نو سره او له‬
‫هند سره د بودائيت په ارت باط تگ را تگ‬
‫ډېللر شللو‪ .‬چللين د خپلللو ورېښللمو او‬
‫وريښمين ټوکرا نو په برا بر کې ډول ډول‬
‫ن خي او وړ ين ټوکران واردول‪ .‬چين ته‬
‫طللال‪ ،‬مشللک‪ ،‬وچ کللافور‪ ،‬غللنم‪ ،‬سللونډي‬
‫ټوکران هم وړل ک ېدل‪ .‬خوراکي څيزو نه‬
‫هم وړل ک ېدل ل که لبل بو‪ ،‬سابه‪ ،‬پ سته‪،‬‬
‫و چه م ېوه‪ ،‬هن گه‪ ،‬ک ستراييل‪ ،‬ن يل‪ ،‬د‬
‫کاپي سا توره مال گه او د بدخ شان ال جورد‬
‫هم چين ته وړل کېدل‪.‬‬
‫د ساسانيانو په وخت کې (‪٦٤١-٢٢٦‬م)‬
‫ن قره يې لو ښې چين ته وړل ک ېدل او‬
‫هل ته د ن قره يي او ښي ښه يي لو ښو په‬
‫جوړو لو کې ترې نه کار اخي ستل ک ېده‪.‬‬
‫په د غه و خت کې له سوريې او با بل نه‬
‫تسللبيح للله بالتيللک نلله عنبللره‪ ،‬د‬
‫مديترانې مر جان او له روم نه ارغواني‬
‫وړ ين کالي چين ته وړل ک ېدل‪ .‬په عوض‬
‫کې يې ورې ښم راوړل ک ېدل‪ ،‬د م سي سکو‬
‫جوړو لو فن زده ک ېده او له چي ني کا غذ‬
‫نه کار اخي ستل ک ېده او راوړل ک ېده‪.‬‬
‫‪246‬‬

‫کا غذ په چين کې په کال ‪١٩٤‬م کې د‬

‫تساى لون )‪ (Ts'ai Lun‬په نامه د چين يلوه‬
‫مامور جوړ کړى او د ه مدغې پ ېړۍ تر‬
‫پا يه پورې چينا يانو کا غذ د لرگ يو له‬
‫لو حو نه جوړوه او کتابو نه يې پرې‬
‫لي کل‪ )٤(.‬اول سمرقنديانو له چينا يانو‬
‫نه د کا غذ جوړول زده کړل‪ ،‬په دې ډول‬
‫چې په هغه جنگ کې چې د تاالس د سين په‬
‫غاړه يې چين يانو ته ماتې ور کړه او‬
‫ب نديان يې ترې نه ون يول‪ ،‬په ه غو کې‬
‫کا غذ جوړونکي هم وو او له ه غو نه يې‬
‫د کا غذ جوړول زده کړل او ب يا عر بانو‬
‫کا غد د م صر او ه سپانيې په الر ارو پا‬
‫ته ن قل کړ‪ )٦(.‬ج مرن جو هان گوتنبرگ‬
‫)‪ (Johen Gutenberg‬بيا د پنځلسمې پېړۍ پله‬
‫ني مايي کې د چاپ د ما شين په جوړو لو‬
‫سره په ارو پا کې دف کري ان قالب او‬
‫رن سانس ل پاره ډ گر جوړ کړ‪ ،‬خو په‬
‫خېوه او ب خارا او په وا قع په ټول ترک‬
‫لوداگري د‬ ‫لو سل‬
‫لې د مريل‬‫لو يل‬
‫لژادو خلکل‬‫نل‬
‫نولسمې پېړۍ ترپايه پورې کېدله‪.‬‬
‫لاع د‬‫له متل‬‫لوداگرۍ بلل‬
‫له د سل‬ ‫لين تل‬
‫چل‬
‫فر غانې او منځنۍ اسيا اسونه وو‪ ،‬څن گه‬
‫لو‬‫لانو د روزلل‬‫لاوره د اسل‬‫لين خل‬‫لې د چل‬
‫چل‬
‫ل پاره م ساعده نه وه‪ ،‬چينا يانو له نن‬
‫نلله درې نلليم زره کاللله دمخلله اسللان‬
‫واردول‪ .‬په دې برخه کې دوى د خپل ملک‬
‫په شمال لو يديځ کې له م غول نژادو‬
‫ژيو نگ نو خل کو سره مقاب له کولى نه‬
‫شوه چې ماهر اس سواره وو‪ .‬نو دوى د‬
‫ه غو د ت واوز په مقا بل کې په ‪٢٢٩‬‬
‫مخزېږ يز کې د چين لوى او اوږد د ېوال‬
‫جوړ کړ او شل کا له وروسته يې د لومړي‬
‫(‪)٣‬‬
‫لړ‪.‬‬
‫ليم کل‬‫لورکنډک تنظل‬‫لاره سل‬ ‫لل لپل‬‫ځل‬
‫ا سونه په چين کې ا سماني مو جود او‬
‫د لدل گ ڼل ک ېدل ا و د هان امپراتورا نو‬
‫د ه غو لرل د ښه شگوم عال مې بل لې او‬
‫خ يال يې کاوه چې دوى به په اسونو سره‬
‫‪247‬‬

‫د کون لون )‪ (KunLun‬افسانوي غرونو تله‬

‫ځانو نه ور سوي‪ ،‬يانې چېر ته چې د دوى‬
‫په ف کر ژو ند ا بدى دى‪ .‬کون لون د يو‬
‫لړ هغو غرو نومونه دي چې د ورېښمو په‬
‫الر کې دن يا او ختن ترمېنځ پرا ته دي‪.‬‬
‫داسې هم شلوي چلې د جيانلگ دو )‪(Jiangdu‬‬
‫يوه پا چا خپ له يوه لور له څو سوه‬
‫نوکرو او ايز کانو سره د زرو اسانو په‬
‫بدل کې ورکړې وه‪ .‬د اسانو سوداگري تر‬
‫شلمۍ پ ېړۍ پورې د مغو لو سوداگرو په‬
‫الس کې وه‪ .‬دوى به گ له گ له ا سونه چين‬
‫ته په تېره د يانگ تسي )‪ (Yangtze‬سليمې‬
‫ته وړل‪ .‬د هان د واکم نۍ په و خت کې د‬
‫ژيو نگ نو سوداگرو له چين سره د خرو‬
‫سوداگري هم کوله‪ .‬خره پخوا په چين کې‬
‫نه وو‪ )١(.‬خو د ورې ښمو سوداگري تر‬
‫ل سمې پ ېړۍ يانې د دول سو پېړ يو په‬
‫به ير کې تر ز ياتې ا ندازې پورې د‬
‫سمرقندو سودارو په الس کې وه‪ .‬و يل‬
‫کېږي چې دوى د هند او سغديانه ترمېنځ‬
‫او د چين او هند ترمېنځ سوداگري پخپل‬
‫انحصار کې نيولې وه‪.‬‬
‫د ورې ښمو الر له يوه سر نه تر بل‬
‫لوه‬ ‫له‪ .‬يل‬‫له وهلل‬
‫لاروان نل‬ ‫لوه کل‬‫لورې يل‬‫پل‬
‫کاروان به له يوې سيمې نه ب لې ته‬
‫لې د‬ ‫له الر کل‬
‫لمو پل‬
‫له وړل‪ .‬د ورېښل‬ ‫مالونل‬
‫مسللاپرو او سللوداگرو غټلله سللتونزه د‬
‫منځ نۍ ا سيا وچ افرا طي اق ليم وو چې‬
‫لور‬ ‫لى او څلل‬‫لخت ژمل‬‫لې سل‬
‫له مياش لتې يل‬
‫اتل‬
‫ميا شتې يې سخت اوړى و‪ .‬په ژ مي کې به‬
‫تودو ښې د سانتي گر ېډ تر من في څلوې ښت‬
‫در جو او په اوړي کې به تر مث بت ا ته‬
‫د ېرش در جو پورې ر سېدله‪ .‬پردې بر سېره‬
‫سخت مو سمي بادو نه هم وو چې خوځ ندو‬
‫شگونه به يې يو ځاى بل ځاى نوې غونډۍ‬
‫جوړولې‪ .‬په د غه حال کې م ساپر د ق طب‬
‫ن ما په نه لرلو سره بې الرې کېدل‪ .‬سره‬
‫له دې هم د ا سيا په د غې بر خې کې په‬
‫‪248‬‬

‫کاروانونو سره سوداگري د پېړيو پېړېو‬

‫په بهير کې شوې‪ .‬کاروانونه به چې له‬
‫ان سانانو‪ ،‬او ښانو‪ ،‬قاطرو‪ ،‬ا سونو او‬
‫لي دوه‬‫لوى وو‪ .‬بلخل‬‫لوړ وو لل‬‫له جل‬‫لرو نل‬
‫خل‬
‫لان د‬‫لي اوښل‬
‫لا دوه ډډې لرونکل‬ ‫لان يل‬
‫کوهل‬
‫کللاروانونو څرگنللده نښلله وه‪ ،‬خللو د‬
‫کاروانونو په اړه دقيق معلو مات نشته‪.‬‬
‫م سيحي گرځ ندوى‪ ،‬بن تو دى گوز وا يي چې‬
‫دى په کال ‪ ١٦٩٧‬کې يو ځل له دغ سې‬
‫کاروان سره روان و چې پن ځه سوه بار‬
‫وړون کي حېوا نان او ان سانان يې لرل‪.‬‬
‫دى په همد غه سفر کې له ه ند نه د‬
‫پامير په الر په پاى کې پيک نگ ته د‬
‫تبليغ ل پاره ورسېد‪ .‬د پنځلسمې پېړۍ‬
‫په شروع کې د امير تېمور په وخت کې د‬
‫خطاى يا چين د کمبالو )‪ (Cambalu‬له ښار‬
‫کاروان‬ ‫نه د ا ته سوه او ښانو يو‬
‫سمرقند ته ر سېدلى و‪ ،‬په خاص ډول له‬
‫ورې ښمو‪ ،‬ات لس اللو نه‪ ،‬الما سو‪ ،‬جواهرو‬
‫(‪)٠‬‬
‫او رواشو سره‪.‬‬
‫له‬
‫لو پل‬‫لو او ژبل‬‫لمو الر د خلکل‬
‫د ورېښل‬
‫نزدې کو لو کې غ ټه اغ يزه لر لې ده‪.‬‬
‫سي‪.‬پي سکراين )‪ (Skrine‬پله سليکيانگ يلا‬
‫چي ني ترک ستان کې بر تانوي قون سل په‬
‫‪ ١٠٢٥‬کې د يارکند د ښار خلک د فر غانې‬
‫انلللدجاني‪ ،‬د افغانسلللتان بدخشلللي‪ ،‬د‬
‫قرا قرم بالتي‪ ،‬تخار يان‪ ،‬چترال يان‪،‬‬
‫ديارک ند بومي خ لک‪ ،‬بون يان‪ ،‬گلگت يان‪،‬‬
‫د هونزا او نا گار جوت يان‪ ،‬ک شميريان‪،‬‬
‫قرغزان‪ ،‬تبتي لداخيان‪ ،‬پن وابي هندوان‬
‫او مسلللمانان‪ ،‬شللغانيان‪ ،‬د شللکارپورو‬
‫سنديان‪ ،‬د پامير تاجکان د سنکيانگ او‬
‫لور‬‫لان‪ ،‬د اويفل‬
‫للمان ټونگل‬ ‫لو مسل‬‫لان سل‬
‫کل‬
‫تر کان او دوا خان وا خي ښيي‪ ،‬سون ه يډن‬
‫)‪ (Sven Hedtn‬سويدني گرځنلدوى د نولسلمې‬
‫پ ېړۍ په ا خر کې د ب خارا او سېدونکي‬
‫تاج کان‪ ،‬ازب کان‪ ،‬جغ تو‪ ،‬سارتز (مخ لوط‬
‫نژاد)‪ ،‬پار سيوانان‪ ،‬افغا نان‪ ،‬قر غز‪،‬‬
‫‪249‬‬

‫تر کان‪ ،‬تا تاران‪ ،‬ي هودان او فققاز يان‬

‫لورو‬‫لارونو او نل‬ ‫لو ښل‬
‫لوي‪ .‬د دغل‬ ‫لرش کل‬‫معل‬
‫ښللارونو د نفوسللو ډول تللوب د نللورو‬
‫عوام لو ترڅن گه د ورې ښو د سوداگرۍ له‬
‫ام له هم و چې د تاريخ په اوږدو کې‬
‫سره څنگ په څنگ او سېدلي دي‪ .‬د ورېښمو‬
‫الرې ع مده ژ بې چي ني او تر کي وې‪ .‬په‬
‫دا سې حال کې چې د چين ما ندرين ژ به‬
‫ر سمي او له يبک نگ نه د سايبريا تر‬
‫پولې پورې ژبه وه‪ .‬ترکلي د للوپ )‪(Lop‬‬
‫شمال او ج نوب کې په يوې پرا خې سيمې‬
‫کې او غرلي د جو مات د ژبې په تو گه په‬
‫(‪)١٩‬‬
‫منځنۍ اسيا کې عامه وه‪.‬‬
‫د ورېښمو الر د مالونو د انت قال تر‬
‫څن گه د فکرونو او دينونو د انت قال الر‬
‫هم وه‪ .‬زرتښتي دين شايد لومړى دين وي‬
‫چې له لو يديځ نه به چين وړل شوى وي‪،‬‬
‫د هغه موسس زرتښت شايد له نن نه درې‬
‫زره کاللله دمخلله پېللدا شللوى وي‪ .‬د‬
‫پېداي ښت ځاى يې د پارس ختي ځه سيمه‬
‫ث بت شوې چې شايد باختر يا ب لخ وي‪،‬‬
‫ځ که چې ه غه د ب لخ د ا سپه واکم نې‬
‫کورنۍ پاچلا وشتاسلپه )‪ (Vishtaspa‬پخپلل‬
‫دين واړوه او له هغه و روسته دغه دين‬
‫يا په دقيق ډول د هغه فکري او عقيدوي‬
‫سي ستم په اريا نه او فارس کې په خاص‬
‫ډول د سا سيانيانو په دوره کې خ پور‬
‫شو‪ .‬د زرتشت فکرونه او عقيدې د او ستا‬
‫په څلورو ټوکونلو يلانې يثنلا )‪،(Yasna‬‬
‫وسلللپريد )‪ ،(Visperd‬يشلللتونو )‪ (Yashts‬او‬
‫ونديللداد )‪ (Vendidat‬کللې ټللول شللوي چللې‬
‫گاتاگان )‪ (Gaths‬ديثنا لرغونې او مهمله‬
‫بر خه ده‪ .‬د زرت شت د د ين مر کزي ټ کى‬
‫ا هورا مزدا يا عا قل خداى د کاي ناتو‬
‫يوازنى خداى او ا هرى من د بدى خالق‬
‫دى‪ .‬په دې ډول زرتشتي دين د و حدانيت‬
‫پلله لللور روان د دوه گللون تللوب پيللل‬
‫دى‪ )١١(.‬د غه د ين د و رې ښمو په الر له‬
‫‪251‬‬

‫سمرقند نه چين ته الر و کړه او هل ته د‬

‫ټانگ کورنۍ په واکمنۍ کې د يو څه وخت‬
‫ل پاره و زغمل شو‪ ،‬خو دا بودايي دين و‬
‫چې د و رې ښمو په الر چين ته يووړل شو‬
‫او هل ته او په نورو ملکو نو کې هم‬
‫خپور شو‪.‬‬
‫د بودېزم موسس دنيپال دسکيا )‪(Sakya‬‬
‫قوم ته منسوب سدهاتاگواته ما ‪(Siddhatha‬‬
‫)‪ Gautama‬دى چې وروسته د بودا يا ځالنلد‬
‫پلله ناملله يللاد شللو‪ .‬ده د ‪٥١٧-٤٦٧‬‬
‫مخز ېږدي ترمېنځ ات يا کا له يې ژو ند‬
‫کړى دى‪ .‬د ده دين د هندويت پرخالش په‬
‫طب قو با ندې د ټولنې و ېش او خدايانو‬
‫ته ع بادت کول رد کړل ا و خ پل پ يروان‬
‫يې رښتين توب او د نفس تزکيې ته دعوت‬
‫کړل چې نيروانا يا د نفسي غوښتنو ترک‬
‫يې ا خري م قام دى‪ .‬ه غه د ن ېک ژو ند‬
‫کو لو ل پاره ا ته الرې مشخ صې کړې چې‬
‫ن ېک ن يت او ن ېک ع مل پ کې شامل وو‪.‬‬
‫ورو سته د ه غه د ين په دوه لو يو څانگو‬
‫ووېشل شو‪ ،‬ماهايانه )‪ (Mahayana‬يا للوى‬
‫لى‬‫له )‪ (Hinayana‬يلا کمکل‬
‫لرخ ا و هنايانل‬
‫څل‬
‫څللرخ‪ .‬بللودېزم اول د هنللد د موريللا‬
‫واکم نې کورنۍ د پا چا ا شوکا په کو ښښ‬
‫سللره يللو څللۀ او وروسللته د کوشللان ا‬
‫مپرا تور کن شکا په کو ښښ سره د مذهبي‬
‫او تبلي غي هيئ ياتونو له الرې ښه خ پور‬
‫شو ا و په وړو او لو يو مو سمو سره‬
‫م شخص او وپېژ ندل شو چې د بام يان دوه‬
‫لويې مو سمې يې تر دې نزدې وخ تو پورې‬
‫غللللټ مثالونلللله وو‪ .‬د کوشللللانيانو‬
‫امپراتوري له ټاکسيال نه د افغانستان‪،‬‬
‫سمرقند‪ ،‬ب خارا ا و فر غاني په گډون د‬
‫کا شغر تر پو لو پورې پرا خه ده او د‬
‫گ ندارا د هډې ه نري مک تب په د غه و خت‬
‫کې شروع شوع او ښه انک شاش يې وکړ‪ ،‬خو‬
‫په دا سې حال کې چې بودېزم پخ پل ا صلي‬
‫ټاټوبي هندو ستان کې د ه ندوېزم له‬
‫‪250‬‬

‫امله پرمختگ ونه کړ‪ ،‬د ورېښمو له الرې‬

‫په چين او نورو هېوادو نو کې خ پور شو‬
‫اوس هم په مليو نو ان سانان پرې ټي نگ‬
‫والړ د ي‪.‬‬
‫د ورې ښمو الر د بودايي راه بانو او‬
‫پيروا نو د تگ را تگ لو يه الر وه‪ .‬تر‬
‫ټولو مهم بودايي سياح هيوان ت سانگ يا‬
‫ژوان زا نگ يا شون چو نگ(‪)٦٦٥-٦٩٢‬و چې‬
‫د ورې ښمو د شمال له الرې په سمرقند‪،‬‬
‫لې و‬‫لمير کل‬ ‫لتان او کشل‬
‫تاش لکند‪ ،‬افغانسل‬
‫گرځ ېد او له شپاړس کا له سفر کو لو نه‬
‫ورو سته د ورې ښمو ج نوبي الرې نه بېر ته‬
‫چين ته ستون شو‪ .‬ده پخ پل سفر کې د‬
‫بودا وي ناوې ا و د هغه په اړه تر شپږ‬
‫سللوونه ډېللر واړه لللوى ليکلللي اثللار‬
‫وموندل او په شلو اسونو باندې يې بار‬
‫له ځان سره چين ته يوړل او هلته يې د‬
‫ژوند تر پا يه پورې د هغو پر بنسټ اته‬
‫پنځوس کتابونه وليکل چې ډېر مهم يې د‬
‫لوېديځې نړۍ بودايي سندونو په نا مه د‬
‫ده کتابو نه دي‪ .‬بودېزم ته د ده د غه‬
‫بېللوړې خللدمت د ايتللاليې فرانسسللکو‬
‫پي ترارک ه غه خدمت ته ور ته دى چې په‬
‫څوارل سمې پ ېړۍ کې يې د لر غوني يو نان‬
‫او پ خواني روم ا ثارو په مو ندلو ا و‬
‫ترجمه کولو سره په اروپا کې د رن سانس‬
‫حر کت ل پاره الر خال صه کړه‪ )١٢(.‬په‬
‫ي قين سره معلو مه نه ده چې ا سالم څن گه‬
‫پت سيکيانگ او چين کې ن فوذ و کړ‪ ،‬خو‬
‫دا معلو مه ده چې د خرا سان عرب وا لي‬
‫قطي به بن م سلم (‪ )٣١٤-٣٩٤‬په کال ‪١١٧‬‬
‫کې د چين د ټا نگ کورنۍ امپرا تور ته‬
‫يو ه يات وا ستوه‪ ،‬خو نتي وه يې ور نه‬
‫لې اس لالم د‬‫لته و چل‬
‫لر وروسل‬
‫لړه‪ .‬دا ډېل‬ ‫کل‬
‫سوداگرو له الرې په سيکيانگ کې خ پور‬
‫شو‪ ،‬ل که چې د ا سيا په خ تيځ ج نوب کې‬
‫لور‬
‫لته خپل‬ ‫لې وروسل‬‫لو کل‬
‫لرو ملکونل‬
‫له ډېل‬ ‫پل‬
‫(‪)١٧‬‬
‫شو‪.‬‬
‫‪252‬‬

‫ه غه سياحان هم لږ نه وو چې غو ښتل‬
‫يې د و رېښمو الرې په وهلو سره ملکونه‬
‫ووي ني‪ ،‬خ لک وپېژ ني‪ ،‬مو ندنې و کړي‪،‬‬
‫ذهنو نه رو ښانه کړي ا و ب شري پو هه‬
‫شتمنه کړي ل که چې نورو د ربړو نو په‬
‫گاللو سره په بادي وړو ک ښتيو کې‬
‫سمندري سفرونه و کړل ا و نوي ملکو نه‬
‫کشف کړل‪ .‬د ورېښمو د الرې ډېر نوم يالي‬
‫سللياح د ويللنس مللارکوپولو دى چللې د‬
‫قسطنتينې په الر يې پيکنگ ته سفر وکړ‪.‬‬
‫په ټول چين کې و گرځ ېد او د ت بت او‬
‫بر ما تر پولو پورې يې شل کا له په سفر‬
‫کې ت ېر کړل او په کال ‪ ١٢٠٤‬کې بېر ته‬
‫و ينس ته ستون شو‪ .‬دى په چين کې د‬
‫لان (‪-١٢٦٩‬‬ ‫لوبالى خل‬
‫لور کل‬
‫لولي امپراتل‬ ‫مغل‬
‫‪ )١٢٠٥‬م شاور هم و‪ .‬د ده د سفر تل پاتې‬
‫م يراث د مارکوپولو سفرونو په نا مه‬
‫ا ثر دى‪ ،‬خو څن گه چې د ه غه ا صلي ن سخه‬
‫(‪)١٥‬‬
‫ليدل شوې نه ده‪ ،‬مشکوک ښ کاري‪.‬‬
‫په نولسمې پېړۍ او د شلمۍ پېړۍ په‬
‫سر کې چې په اروپا يانو کې د مو ندنو‬
‫هڅللله پيلللاوړې وه‪ ،‬د ورېښلللمو د الر‬
‫گرځنديان هم کم نه وو‪ .‬په هغو کې سون‬
‫هيډن )‪ ،(Sven Hedin‬ليکلوالى پريژواالسلکي‬
‫)‪ (Nikolai Przhevalasky‬سراورل سټاين‪ ،‬اونلي‬
‫ا يليللاس يللې ډېللر مشللهور دي‪ .‬هيللډن‬
‫(‪ )١٠٤٢-١١٦٤‬للله اسلليا سللره دومللره‬
‫عالق من شو چې و يل يې " زه ډ ېر ځ له‬
‫َين شوى يم‪ ،‬خو ا سيا ز ما ناوې پاتې‬ ‫م‬
‫شوې ده‪ .‬زه ه غې پخپ لې سړې غ ېږ کې‬
‫ب ندي ساتلى يم او له ح سادت نه مې نه‬
‫پرېږدي چې له بل چا سره مينه وکړم او‬
‫دا يقي ني ده چې زه ه غې ته و فادار‬
‫پاتې شوى يم"‪ .‬د همدغې مينې په سبب و‬
‫چې هغه څلور ځله د ورېښمو په الر سفر‬
‫و کړ‪ .‬په د ر ېيم سفر کې يې " نه يوازې‬
‫سروې کو له او نق شه جوړو له‪ ،‬د ور کو‬
‫ښارونو او خزا نو ل ټون يې هم کاوه‪،‬‬
‫‪253‬‬

‫په خوتن او يارک ند کې يې د سرو خ ټو‬

‫موسمې‪ ،‬د بودا تصويرونه‪ ،‬عيسوي ا ثار‪،‬‬
‫سللکې‪ ،‬قلمللي نسللخې ترالسلله کللړې او د‬
‫کريا سين ته نزدې يې يو څه خزا نې هم‬
‫ومو ندلې"‪ .‬د مو لف ووډ په وي نا ه يډن‬
‫"د منځ نۍ ا سيا ډ ېرې ت شې سيمې ډ کې‬
‫کړې او د ه غو هېوادو نو او کل توري د‬
‫لهم‬‫لي سل‬‫لوي علمل‬
‫لې قل‬‫له اړه يل‬‫لاوي پل‬‫پوهل‬
‫لله‬‫للمو الر ترېنل‬‫للې د ورېښل‬‫للت چل‬‫واخيسل‬
‫(‪)١٤‬‬
‫تېرېدله"‪.‬‬
‫سټاين هم د ه يډن په شان د ورې ښږو‬
‫په الر څ لور ځ له سفر و کړ‪ .‬دى په ا صل‬
‫کې د هن گرى و‪ ،‬دويا نا په پوهن تون کې‬
‫يې سان سکرت او فل سفه ولو سته او په‬
‫کال ‪ ١١١٧‬کې يې د جرم ني له ټوبي گن‬
‫پوهنتون نه د ډاکټرۍ شهادتنامه ترال سه‬
‫لي‬
‫لرو علمل‬ ‫له ډېل‬
‫لړه او د انگلس لتان پل‬ ‫کل‬
‫مرکزنو کې يې څېړنې وکړې‪ .‬ويل شوي چې‬
‫په فاکول ته کې دى هم د نورو مح صالنو‬
‫په څ ېر مو بور و له سان سکرت نه پر ته‬
‫په ب لې ژ بې و نه غږ ېږي‪ .‬د ده لومړى‬
‫سفر د شلمۍ پ ېړۍ په اول کال کې د‬
‫پامير له الرې کا شغر ته د ا سانو‪ ،‬خرو‬
‫او نورو په ملگر توب و‪ .‬په همد غه سفر‬
‫کې ده د ختن په شمال‪-‬ختيځ کې د تک له‬
‫م کان په د ښتې کې ک ندنې و کړې او په‬
‫نيا )‪ (Niya‬کې يې د خروشتي پله ا لفبلا‬
‫کې د لرگ يو لوحې ومو ندلې‪ .‬نورې لوحې‬
‫يې هم د خروشتي په الف با کې د پرا کرت‬
‫په ژ به ومو ندلې‪ .‬په دو هم سفر کې يې‬
‫(‪ )١٠٩١-١٠٩٦‬دون هوا نگ ته نزدې په‬
‫يوې سمڅې کې د زرو بوداوو معبد او په‬
‫لس گو نو زره نور سندونه او نق شونه‬
‫وموندل‪ .‬په للوالن )‪ (Loulan‬کلې يلې پله‬
‫خرو شتې الف با کې دغ سې لرگين سندونه‬
‫وموندل چې د لوپ )‪ (Lop‬دښتې او د بللخ‬
‫او سفد ترمېنځ يې ارت باط ښوده‪ .‬په‬
‫ميللران کللې يللې د غرنللي ترکللانو او‬
‫‪254‬‬

‫تبت يانو او دا سې هم د يو نان‪ ،‬باختري‬

‫د يوالي انځورو نه ک شف کړل‪ .‬په دون‬
‫هوا نگ کې د يوه مح لي زرت شتي پادري‪،‬‬
‫چينانگ په مرسته د پنځو سوو روپيو په‬
‫بدل کې د قل مي ن سخو دغ سې يوه خره‬
‫ترال سه کړه چې نزدې لس فو ټه ج گه وه‪.‬‬
‫د غه نورې قل مي ن سخې‪ ،‬بودايي متنو نه‪،‬‬
‫تب تي متنونه‪ ،‬د سانسکرت متنونه او په‬
‫بره مي‪ ،‬سفدي او ي فور او تر کي چاپي‬
‫لې وو‪.‬‬‫لات کل‬
‫له ډول ډول فورمل‬ ‫لندونه پل‬‫سل‬
‫ستاين و رو سته له ه غه چې له چين نه‬
‫له‬
‫لدنې پل‬‫لالوجيکي مونل‬ ‫لې ارکيل‬‫لې خپلل‬‫يل‬
‫پنځو سو او ښانو باروا ستولي‪ ،‬په کون‬
‫لون )‪ (Kunlun‬کې يې د ورېښمو په جنلوبي‬
‫الر کې خ پل سروې ته د وام ور کړ چې‬
‫دم خه يې پ يل کړى و‪ .‬په دا سې حال کې‬
‫چې د ستاين درې سفرونه د انگلستان او‬
‫بر تانوي هند په لگ ښت او مرسته شوى و‪،‬‬
‫څلورم يې د هارورډ پوهنتون په سپانسر‬
‫شپ و شو‪ ،‬خو په ا خري سفر کې يې‬
‫ارز ښتناک ا ثارو نه مو ندل او د چين‬
‫حکو مت د الرې خ نډو‪ ،‬ستاين بل سفر و نه‬
‫کړ‪ ،‬خو په افغان ستان او ا يران کې يې‬
‫خپ لو څېړ نو ته د وام ور کړ‪ ،‬تر څو په‬
‫کال ‪ ١٠٥٧‬کې په کا بل کې و فات او خښ‬
‫شو‪ .‬ستاين يو ډ ېر دق يق څېړون کى و او‬
‫د خپ لو سفرونو په را پور کې يې د‬
‫منځنۍ ا سيا د ملکونو او کلتورونو په‬
‫اړه ا ثار پرې ښودل‪ .‬د لر غوني ختن‪،‬‬
‫سيرنديا د نننۍ اسيا او ابا سين ته د‬
‫(‪)١٦‬‬
‫سکندر الر په نومونو‪.‬‬
‫ټول ه غه ملکو نه او کلتورو نه په‬
‫يوه يا بل ډول م تاثر شوي او اغ يزمن‬
‫لمو الر‬
‫لې د ورېښل‬
‫له چل‬ ‫لو نل‬
‫له کومل‬
‫لوي لل‬‫شل‬
‫تېرېد له‪ ،‬ځ که چې ل که چې ول يدل شول‪،‬‬
‫په د غې الرې با ندې د پېړ يو پېړ ېو په‬
‫به ير کې سوداگر‪ ،‬گرځ ندويان‪ ،‬دي ني‬
‫مبل غان‪ ،‬ت ېر شوي رات ېر شوي نه يوازې‬
‫‪255‬‬

‫مالو نه بل کې فکرو نه او پو هه يې هم‬

‫نقل کړې‪ .‬په دغې الر باندې له مخزېږدي‬
‫سلو کلونو او د زېږدي پنځه سوه کلونو‬
‫يانې په اوو پېړ ېو کې سفرونه تر هر‬
‫بل و خت نه ډ ېر وو‪ .‬د يو نان باختري‬
‫اف غا ن ستان يې يو څرگ ند م ثال دى‪.‬‬
‫افغانسللتان پلله دغللې دورې کللې د زرو‬
‫ښارونو هېواد بلل کېده‪ .‬ال مهمه دا وه‬
‫چې په د غه د وره کې د ځايي خل کو او‬
‫يونان يانو له ملگر توب نه دغ سې يوه‬
‫جام عه جوړه شوې وه چې د نول سمې پ ېړۍ‬
‫ارو پايي پو هانو "د ټولې پ خوانۍ نړۍ‬
‫ښېگڼې په ب لخ کې ول يدلې"‪ )١٣(.‬په‬
‫ه مدغې دورې کې درا کړې ور کړې د ا سانۍ‬
‫ل پاره د غومره ډ ېرې سکې په چل ند وي‬
‫چې ان په نول سمۍ پ ېړۍ کې انگ ليس‬
‫گرځ ندوى ملي سن په ب گرام کې ډ ېرې سکې‬
‫ترال سه کړې او پروفي سر ول سن د ه غو په‬
‫له د‬‫له نامل‬‫لر وکښ پل‬
‫لم اثل‬‫لو مهل‬ ‫لټ يل‬
‫بنسل‬
‫لرغوني اريانه‪.‬‬
‫د ورې ښمو الر سوداگري د لومړي ځل‬
‫ل پاره د روم په ن سکورېدلو سره سخته‬
‫صدمه وليد له چې ه غه په ‪ ٥٤٤‬کې د‬
‫کارو‪ ،‬دوى د ژيو نگ نو په‬ ‫هو نانو‬
‫نا مه ه غه م غولي ساراني سوار کار‬
‫قومو نه وو چې چينا يانو د ه غوى په مخ‬
‫کې د چين لوى د ېوال ودروه‪ .‬له ه غه‬
‫وروسللته دوى پلله سلليکيانگ کللې للله‬
‫چينا يانو سره ج گړې کولې او په پاى کې‬
‫د لو يديځ په لور روان شول او چې د‬
‫تور سمندرگي شاوخوا ورسېدل‪ ،‬د هو نانو‬
‫په نا مه ياد شول‪ .‬دوى ډ ېر ماهر اس‬
‫سواره جن گي مېړو نه وو‪ .‬په ا رو پا کې‬
‫ا تيال د دوى م شر و‪ ،‬خو د روم له سقوط‬
‫نه ورو سته دوى په خل کو کې حل او بې‬
‫(‪)١١‬‬
‫څرکه شول‪.‬‬
‫د اروپا يانو له سمندري سفرونو نه‬
‫ورو سته چې د ا مري کا ملکو نه ک شف شول‬
‫‪256‬‬

‫او سوداگري په زيا ته اندازه بحري ا و‬

‫قوي شوه‪ ،‬ب يا د ا سيا د ورې ښمو الر په‬
‫هغه شکل چې وه پوره ترک شوه او ورسره‬
‫ا سيايي ملکونه که څه هم په چين کې د‬
‫م نگ امپرا توري‪ ،‬په ه ند کې م غولي ا‬
‫لې د‬ ‫ليځ کل‬
‫لي ختل‬‫له منځنل‬
‫لوري او پل‬ ‫مپراتل‬
‫عث مانيې امپرا توري ه سکې شوې وې‪ ،‬په‬
‫اقت صادي‪ ،‬سيا سي او کل توري ل حاظ و چې‬
‫او منحطللې شللوې او د هغلله پللر خللالش‬
‫لذهبي ا‬ ‫لانس‪ ،‬مل‬‫لا د رنسل‬‫له اروپل‬
‫لويديځل‬
‫صالحاتو‪ ،‬سمندري ا کت شافاتو ا و په‬
‫اتل سمې پ ېړۍ کې د عل مي طري قې په‬
‫اي ستلو سره دو مره پر مخ الړه چې ا ثر‬
‫يې اوس په ټولې ن ړۍ کې محسوس دى‪.‬‬

‫يادښتونه‪:‬‬
‫لتان‬‫لاکړ‪ ،‬د افغانسل‬‫لن کل‬
‫لد حسل‬‫‪-١‬محمل‬
‫ټول نه او حکو مت د اميرع بدالرحمن په‬
‫ام يرۍ کې‪ ،‬د تک ساس پوهن تون خپرو نه‪،‬‬
‫‪. ١٠٧-١٠٣٠‬‬
‫‪-٧‬فرانسلللس ووډ‪ ،‬د ورېښلللمو الر‪ ،‬د‬
‫اسلليا پلله زړه کللې د وه زره کلونلله‪،‬‬
‫برتانوي کتابتون‪ ،‬لندن‪.٢١ ،٢٩٩٧ ،‬‬
‫‪-٧‬ووډ‪ ،‬ياد شوى اثر‪.٧٩ ،‬‬
‫‪-٥‬ووډ‪ ،٥٧ ،‬چللارلز ډورن‪ ،‬د پللوهې‬
‫تاريخ‪ ،‬بالنټاين بوکس‪ ،‬نيو يارک ‪،١٠٠١‬‬
‫‪.١٤٥‬‬
‫‪-٤‬ووډ ‪.١٤٥‬‬
‫‪-٦‬ووډ‪.٦٣ ،‬‬
‫‪ -٣‬ډورن ياد شوى اثر‪ ،١٦ ،‬ووډ ‪.٤٥‬‬
‫‪-١‬ووډ‪.٤٦ ،‬‬
‫‪-٠‬ووډ‪.١٧،١٧٧ ،‬‬
‫‪-١٩‬ووډ‪.١٣١،٢٧٣ ،٢٥ ،‬‬
‫‪-١١‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬ز ما او د فاع يا‬
‫د افغانستان د نفوسو‪ ،‬تاريخ او روا نو‬
‫پې ښو په باب ليک نې‪ ،‬د ساپي د پ ښتو‬
‫څېړنللو او پراختيللا مرکللز‪ ،‬پېښللور‪-‬‬
‫‪257‬‬

‫‪.١٢٧-١٠٠٠،١٩٤‬‬
‫‪-١٢‬ووډ‪ .١٩٦-١٩٩،‬د ورن‪-١٧٩ ،‬‬
‫‪-١٧‬هيوکن يډى‪ ،‬د عرب لوى فتو حات‪،‬‬
‫امريکا‪.٢٣١ ،٢٩٩٣ ،‬‬
‫‪-١٥‬ووډ‪.١٢٠-١١٠،‬‬
‫‪-١٤‬ووډ‪.١٣٠-١٣٧،‬‬
‫‪-١٦‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬د افغان ستان‬
‫سيا سي او ديپلو ماتيکي تاريخ‪ ،‬د برل‬
‫خپرونکى هوس‪ ،‬ليدن‪.٢٩٩٦،٠١ ،‬‬
‫‪-١١‬دورن‪.١١-١٦،‬‬
‫‪258‬‬

‫افغان پرون او‬ ‫د‬

‫سبا‬
‫د غه ليک نه د اروا ښاد مح مدداود د‬
‫سلمې کاليزې په ياد په ه غې غو نډې کې‬
‫لو ستل شوې چې د کل توري ودې ټولنې له‬
‫خوا د جرم ني د کولن په ښار کې د‬
‫اکتوبر په ‪ ٧٩‬مه کال ‪ ٢٩٩٠‬کې جوړه شوې‬
‫وه‪.‬‬

‫افغللان او افغانسللتان سللره تړلللي‬

‫نومونه دي‪ .‬افغانستان د افغان د کلمې‬
‫له‬
‫لان معربل‬ ‫لان د اوغل‬‫لعه ده او افغل‬ ‫توسل‬
‫کلمه ده چې د ريگوېدا دورې له ا ب گان‬
‫لان د‬‫لا ابگل‬‫لان يل‬‫لوري‪ .‬اپگل‬
‫لر خل‬‫لره سل‬‫سل‬
‫سان سکرت ا سواکا نوم دى‪ ،‬ا سواکا د‬
‫ا سوه غا نه په شان ترکي بي کل مه ده چې‬
‫مانا يې د سورو هېواد کېږي لکه دي گان‬
‫چې ما نا يې کل يوان ک ېږي‪ .‬اب گان يا‬
‫او غان په ا سالمي دوره کې اف غان شوى‬
‫ل که دي گان چې دادي کا‪ ،‬داد يک او ب يا‬
‫تا جک شوى دى‪ .‬ديگا نان په ا صل کې‬
‫پښتانه وو‪ ،‬اوس هم د يگانان له پښتنو‬
‫سره په ځي نو سيمو کې په گډه يا ډ ېر‬
‫سره نزدې او سېږي‪ .‬پ ښتنو له ا ول نه‬
‫ځانو نه يوازې پ ښتانه گ ڼل خو قرنو نه‬
‫ورو سته يې د اف غان نوم هم ق بول کړ!‬
‫تاريخپوه م يرغالم مح مد غ بار ال وا يي‬
‫چې‪ .." :‬تا قرن هژدهم اف غان نام‬
‫ع مومي مردم افغان ستان‪ -‬ا عم از درى‬
‫زبا نان‪ ،‬و ترکى زبا نان و غيره شناخته‬
‫(‪)١‬‬
‫شد"‪.‬‬
‫د امير عبدالرحمن په واکمنۍ کې يو‬
‫غټ ت حول پېښ شو‪ ،‬په د غه و خت کې ژب ني‬
‫‪259‬‬

‫سرحدونه تر ز ياتې ا ندازې له مېن ځه‬

‫الړل او قومو نه سره گډ شول‪ .‬دن نه په‬
‫افغان ستان کې قومي مهاجرتو نه په زور‬
‫يا په ر ضا سره ز يات شول‪ .‬د غه ت حول‬
‫ورو سته دم لي پيو ستون او م لي دو لت د‬
‫پ ياوړي ک ېدلو ل پاره ډ گر هوار کړ‪.‬‬
‫له ه غه ورو سته و چې د افغان ستان په‬
‫ټو لو اسا سي قانونو کې ټول و لس په‬
‫ر سمي او قانوني ډول د اف غان په نا مه‬
‫ياد شو او افغان هغه چاته وويل شو چې‬
‫د افغان ستان تب عه وي‪ ،‬پا چا ا مان هللا‬
‫لومړى اف غان واک من دى چې د اف غان‬
‫کل مه يې تعر يف کړې‪ .‬په دې ډول چې‪:‬‬
‫" هر ک سيکه در افغان ستان سکونت دارد‬
‫از هر مذهب و هر فر قه که با شد و هر‬
‫کار و صنعت و خدمتي که ميک ند تما ما‬
‫اف غان گف ته مى شوند"(‪ )٢‬دى که څه هم‬
‫له ل له‬ ‫له نامل‬‫لديت پل‬
‫لره د ضل‬
‫لن سل‬‫له ديل‬
‫لل‬
‫افغان ستان نه په وت لو اړ شو تو صيه‬
‫کارى را از‬ ‫کوي چې "قوم يت و ثروت‬
‫پيش برده نميتوا ند بل که چيزي که عظ مت‬
‫وسطوت و شوکت حقيقى را براى انسان ها‬
‫ب هم مير ساند ا خوت و مودت و مح بت‪،‬‬
‫لديگر‬ ‫لدردى باهمل‬‫لاځ و همل‬
‫لاد و اتفل‬‫اتحل‬
‫(‪)٧‬‬
‫است‪ ،‬وبس"‬
‫د معا صر افغان ستان پاچا يانو په‬
‫عمللومي ډول د افغانسللتان للله ټولللو‬
‫قومو نو سره دغ سې بې توپيره سلوک کړى‬
‫چې د ب خارا او فارس واکم نو له خپ لو‬
‫خل کو سره هغ سې بې توپيره سلوک نه دى‬
‫کړى‪ .‬ځي نو پاچا يانو ال له غ ېر پ ښتني‬
‫قومو نو سره تر خ پل قوم پ ښتنو نه ښه‬
‫سلوک کړى دى‪ .‬د معاصر افغانستان موسس‬
‫ستر احمد شاه که څه هم د پ ښتنو په‬
‫مال تړ ملکو نه ون يول او امپرا توري يې‬
‫جوړه کړه‪ ،‬په حکو مت او اداره کې يې‬
‫تاج کان‪ ،‬قزلبا شان او نور شريک کړل‪.‬‬
‫په دې ډول اف غان دو لت له اول نه د‬
‫‪261‬‬

‫ډ ېرو قومو نو ته من سوب افغا نانو نه‬

‫جوړ شو نه د يوه خاص قوم له منسوبانو‬
‫نه‪ .‬ځاى نا ستى يې تې مور شاه تر دې‬
‫حده په غ ېر پ ښتني قومو نو تک يه کو له‬
‫چې پاى ت خت يې له ک ندهار نه چې په‬
‫زيا ته اندازه پښتني سيمه ده‪ ،‬کا بل ته‬
‫ن قل کړ چې د ډ ېرو قومو نو سيمه ده‪ .‬د‬
‫عبدالغفار په نا مه د ماليې وزير يې چې‬
‫ه غه و خت خزا نه چي نوم يده‪ ،‬يو ه ندو‬
‫وگ ماره چې نوى مسلمان شوى و‪ .‬ټول هغه‬
‫پاڅونونه چې د ده پر ضد وشول د پښتنو‬
‫له خوا وو‪ .‬ددغو پاڅونونو په کرارولو‬
‫کې غ ېر پ ښتني قومو نو ور سره مر سته‬
‫و کړه‪ .‬د ه غه د ژ مي په پالزمي نې پې ښور‬
‫باالح صار کې که د قزلبا شو ټي نگ مال تړ‬
‫ورسره نه واى شايد د فېض ا هلل په مشرۍ‬
‫د موم ندو په پاڅون کې مات شوى او‬
‫واکم ني يې له ال سه ور کړې واى‪ .‬زوى يې‬
‫شاه محمود تر دې حده د کا بل شيعه گان‬
‫پر ځان ټول کړي وو چې د کا بل سنيان‬
‫يې پر ضد جگ شول‪ ،‬له واکم نۍ نه يې‬
‫وغور ځوه او پر ځاى يې د ه غه نا سکه‬
‫ورور شاه شواع په باالح صار کې په ت خت‬
‫کښېنوه‪.‬‬
‫د مح مدزي کورنۍ د مو سس ام ير دو ست‬
‫مح مد مور د سپاه من صور قزلبا شانو نه‬
‫وه‪ .‬دکا بل د قزلبا شو په مر سته هم و‬
‫چې سردار دو ست مح مد اول دکا بل وا لي‬
‫او ب يا د افغان ستان ام ير شو‪ .‬د ام ير‬
‫ليڅ‬
‫لې هل‬ ‫لۍ کل‬
‫لې واکمنل‬‫له دوهمل‬
‫لېرعلي پل‬‫شل‬
‫محمدزي سردار د نن ورځې په اصطالح په‬
‫کابي نه کې غړي توب نه الره او يو وز ير‬
‫يې تي مورى و‪ .‬د نول سمې پ ېړۍ په به ير‬
‫کې ح کومتي ميرزا يان‪ ،‬سر شته داران‪،‬‬
‫مستوفيان په زيا ته اندازه تاجکان ا و‬
‫قزلبا شان وو‪ .‬د دف تر ژ به هم يوازې‬
‫فار سي وه‪ .‬د پ ښتني واکم نو د غه پراخ‬
‫ن ظري به له دې ام له هم وه چې دوى په‬
‫‪260‬‬

‫پ ښتو او فار سي ژ بو روان گړ ېدل‪ .‬له‬

‫ه غه ورو سته و چې په واکم نې کورنۍ کې‬
‫فارسي د پښتو ځاى ونيوه او په دې ډول‬
‫فار سي وا نان تر پ ښتنو ور ته ډ ېر نزدې‬
‫شول‪ .‬په شلمې پ ېړۍ کې هم د اداري‬
‫لوړو چارواکو ل ست په ډا گه کوي چې په‬
‫حکو مت غ ېر پ ښتانه تر پ ښتنو نه ز يات‬
‫وو‪ .‬د پاچا ا مان هللا په واکمنۍ کې هغه‬
‫عنعنللوي بنديزونلله چللې پلله مللذهبي‬
‫اقليتو نو او دا سې هم په هزاره گانو‬
‫با ندې ل گول شوي وو‪ ،‬له مېن ځه يوړل‬
‫شول که څه هم مريي توب په افغانستان‬
‫کللې د لللومړي ځللل لپللاره د اميللر‬
‫عبدالرحمن په واکمنۍ کې لغو شوى و‪ .‬د‬
‫پا چا ا مان هللا په و خت کې اف غان ټول نه‬
‫مدني او افغا نان په ح قوقي ل حاظ سره‬
‫برابر شول‪ .‬د غ بار په وې نا "‪ ...‬دي گر‬
‫تب عيض و تفر يق از ن ظر نژاد و ز بان و‬
‫مللذهب و قبيللله وجللود نداشللت‪ .‬معللاش‬
‫م ستمرى و ن سبى ع شيره مح مدزى ها و خان‬
‫ها با امتيازات رو حانيون لغو گرديد و‬
‫م لت حقو قا م ساوى شد"‪ .‬د سيمې په ب لې‬
‫برخې کې دغسې اساسي اصالحات نه و شوي‪.‬‬
‫الب ته په ټول ه ېواد کې افغا نان له‬
‫له‬
‫لو دغل‬‫لخ وو‪ ،‬خل‬‫لره مل‬‫لتونزو سل‬ ‫لختو سل‬‫سل‬
‫لاد د کم لزوري او‬‫لي اقتصل‬‫لتونزې د ملل‬ ‫سل‬
‫ع مومي بېر ته پاتې توب له ام له وې چې‬
‫په ټولو قومونو باندې يې لږ و ډېر يو‬
‫ډول اثر الره‪.‬‬
‫په شلمې پ ېړۍ کې د ع مومي امن يت د‬
‫خوندي ساتلو تر څن گه د کمزوري اقت صاد‬
‫سره کو ښښ و شو چې و طن ودان او د خل کو‬
‫ژو ند ښه شي‪ .‬د پا چا مح مد ظاهر په‬
‫قانوني ل سيزې کې افغا نان له دغ سې‬
‫قانوني ژوند‪ ،‬ازادۍ او ارا مۍ نه بهره‬
‫من وو چې د سيمې نور خ لک هغ سې ب هره‬
‫من نه وو‪ .‬سره له دې هم په ځينو حلقو‬
‫کې اف غان ضد او د افغان ستان پر ضد‬
‫‪262‬‬

‫کوښښونه وشول او الهم کېږي‪.‬‬

‫د افغان ستان پر ضد غټ مثالو نه د‬
‫اريا نه او خرا سان د نومو نو د ژو ندي‬
‫کوللللو او د افغانسلللتان د نظلللام د‬
‫فيدرالي کولو په لور کوښښونه دي‪ .‬اول‬
‫با يد په ن ظر کې ون يول شي چې اريا نه‬
‫او خراسلللان ملللړه نومونللله دي او د‬
‫افغا نانو اح ساس پارولى نه شي‪ .‬پر ته‬
‫له ه غه هم د اريا نه د ژو ندي کو لو‬
‫ما نا دا ک ېږي چې ه غه به د ار يايي‬
‫ټبرو نو ه ېواد و ي نه د هزاره گانو‪،‬‬
‫ازب کانو‪ ،‬ترکم نو او عر بانو‪ .‬ب له دا‬
‫چې هغه په اصل کې يو جغراف يوي نوم و‪،‬‬
‫نه سيا سي‪ .‬خرا سان خو په او ل کې د‬
‫له و‪.‬‬‫لوم نل‬‫لې نل‬
‫ليڅ برخل‬‫لتان د هل‬
‫افغانسل‬
‫خراسان اول د پخواني فارس نه د او سني‬
‫ا يران خل کو ه غې سيمې ته وا يه چې د‬
‫فارس په ختيځ کې پرته وه‪ .‬خراسان لکه‬
‫چې اوس هم ني شاپور او د ه غه شاوخوا‬
‫سيمو ته ويل کېږي‪ .‬خراسان د عر بانو د‬
‫فتح په و خت کې "‪ ...‬يو کوچنى وال يت و‬
‫چې له ني شاپور او د مرو او مرو رود‬
‫له ښارونو او د هغو د شاوخوا له نزدې‬
‫سيمو نه جوړ و"‪ )٦(.‬ساساني پاچا درېيم‬
‫يزد گرد چې د عرب له پوځ نه په تې ښته‬
‫کې شو‪ .‬سي ستان ته ن نوت‪ ،‬د دې ل پاره‬
‫چې له هغه ځاى نه د خراسان مرکز مرو‪،‬‬
‫ته الړ شي او د ه غه وال يت له وا لي نه‬
‫مر سته ترال سه کړي خو ه غه په مرو کې د‬
‫وا لي په توطيې سره د خسرو نومي ژرنده‬
‫گللړي للله خللوا ووژل شللو‪ )٣(.‬دا ډېللر‬
‫وروسللته و چللې د افغانسللتان شللمال‬
‫لو يديځې سيمې د ب لخ او هرات په گډون‬
‫په خرا سان کې ون يول شوي‪ .‬د غ بار په‬
‫خرا سان نومي ک تابگوټي کې طاهر يان‪،‬‬
‫صلللفاريان‪ ،‬سلللامانيان‪ ،‬غزنويلللان او‬
‫غور يان د خرا سان په ايا لت کې ښوول‬
‫شوي‪ ،‬خو دى د غه واقع يت نه وا يي چې‬
‫‪263‬‬

‫له‬
‫لو پل‬‫لو کورنيل‬‫لې د خپلل‬‫لومره چل‬ ‫دوى هغل‬
‫نومو نو ياد ېدل د خرا سان د واکم نو په‬
‫لې‬
‫له دا ده چل‬ ‫لدل‪ )١(.‬مهمل‬
‫له يادېل‬ ‫لوم نل‬
‫نل‬
‫خرا سان په هر نا مه ياد شوى‪ .‬د فارس‬
‫لا هې لواد و‪.‬‬‫لت يل‬
‫لدې واليل‬‫لې النل‬
‫لر قبضل‬‫تل‬
‫ايرا ني ليکوا لو خرا سان تل په همد غه‬
‫ډول يللاد کللړى‪ .‬اوس چللې کللوم افغللان‬
‫خرا سان غواړي‪ ،‬ما نا يې په حت مي ډول‬
‫دا ک ېږي چې دى افغان ستان د ا يران تر‬
‫حاکم يت ال ندې غواړي‪ ،‬خو افغا نانو ډ ېر‬
‫دم خه د غه ف کر د ستر م يروېس په تدبير‬
‫په لغ ته‬ ‫او قوم ندانۍ د تل ل پاره‬
‫وهلى دى‪.‬‬
‫پلله داسللې حللال کللې چللې خراسللان‬
‫غوښللتونکي افغانسللتان د ايللران تللر‬
‫حاکم يت ال ندې غواړي‪ ،‬د ف يدرالي ن ظام‬
‫غو ښتونکي د افغان ستان توز يه غواړي‪،‬‬
‫که څه هم دوى براال دغ سې نه وا يي‪ .‬په‬
‫ل نډ دول د افغان ستان د ف يدرالي کو لو‬
‫پايلې به د پاک ستان او ا يران په‬
‫لم سونو سره د ا يالتي کودتا گانو او‬
‫ب غاوتونو م يدان شوى وي‪ .‬په تنظي مي‬
‫دوره کې د چم گاو نډيو هېوادو نو په‬
‫ت ېره د ا يران او پاک ستان ال سوهنې وې‬
‫للگ د‬‫للي جنل‬‫للانو د داخلل‬ ‫للې د افغانل‬ ‫چل‬
‫اوږد ېدلو او د ه ېواد د وران ېدلو او د‬
‫افغا نانو د وژل ک ېدلو لوى عا مل و‪.‬‬
‫افغانستان يې د توزيې په لور هم روان‬
‫کړى و‪ .‬تر څو طال بانو د ه غې م خه‬
‫ونيو له‪ .‬دا سې هم نه ده چې ف يدرالي‬
‫لت‪،‬‬‫لانوني حکومل‬‫لرو د قل‬‫له ارومل‬ ‫لام بل‬‫نظل‬
‫دموکراسللۍ او ازادۍ باعللث وي‪ .‬شللوروي‬
‫ات حاد د ‪ ١٠٧٦‬کال د اسا سي قانون له‬
‫م خې د ف يدرالي ن ظام اع لى نمو نه وه‪،‬‬
‫خو له ه غه سره سره ستالين د مرگ تر‬
‫ور ځې پورې دا تيال او چنگ ېز په شان او‬
‫له‪.‬‬‫لي کولل‬
‫لات زورواکل‬ ‫له زيل‬‫لر نل‬‫لر هتلل‬‫تل‬
‫پاک ستان هم ف يدرالي ن ظام لري‪ ،‬خو په‬
‫‪264‬‬

‫هغه باندې ن ظامي کود تايي حکومتونو تر‬

‫انت خابي حکومتو نو ډ ېره واکم ني کړې‬
‫ده‪ .‬له ب لې خوا برتان يه ف يدرالي نه‬
‫ده‪ ،‬خو قانوني حکو مت‪ ،‬دموکرا سي او‬
‫ازادي يې په اع لى در جه ده‪ .‬د مر کزي‬
‫حکو مت په ا ساس د پا چا مح مدظاهر د‬
‫قللانوني نظللام لسلليزه هللم د قللانوني‬
‫حکو مت‪ ،‬دموکرا سي او فردي ازادي بې‬
‫مثا له دوره وه‪ .‬ا ساسي دا ده چې د هر‬
‫ه ېواد ن ظام با يد د ه غه له تاريخي‬
‫انکشلللاش او موجلللودو واقعيتونلللو او‬
‫ارز ښتونو سره اړخ ول گوي‪ .‬د د غه ا صل‬
‫پر ب نا او دا سې هم د خاص موقع يت له‬
‫کبله د افغانستان ل پاره ټينگ مرکزي‬
‫حکومت تر هر بل ډول ن ظام نه غوره دى‪،‬‬
‫خو هغه با يد د قانون پر بنسټ جوړ شوى‬
‫وي‪ ،‬پلله دې ډول چللې خپلللواکي‪ ،‬ملللي‬
‫واکم ني‪ ،‬دموکرا سي‪ ،‬ازادي او د ښځو او‬
‫لږه ک يو حقو نه پ کې خو ندي وي‪ .‬له بده‬
‫مر غه افغان ستان د قانوني پا چايۍ له‬
‫نسللکورېدلو نلله د اسللالمي امللارت تللر‬
‫نسکورېدلو پورې له دغو ټولو نه محروم‬
‫و‪ .‬دا ولې؟‬
‫د دغې پوښتنې ځواب به ډول ډول وي‪.‬‬
‫زما په ف کر د غه حال په ا ساس کې د‬
‫حکومتونللو د سياسللتونو او چلنللدونو‬
‫منط قي نتي وه وه چې ځ نې يې ددن يايي‬
‫اوځينې يې د ديني جذبې ايډيالوجيو پر‬
‫ب نلسټ په انح صاري او يو گو ندي ډول‬
‫چ لول ک ېدل او پر ه غه بر سېره له خپ لو‬
‫چم گاو نډيو هېوادو نو سره يې د تب عيض‬
‫او توپير چل ند کاوه‪ .‬په نتي وه کې‬
‫افغا نان تر دې حده وپارېدل چې په پاى‬
‫کې افغان ستان د تودو ج گړو م ېدان ‪،‬‬
‫وران او ناتوان شو‪ .‬پر ه غه بر سېره‬
‫دد غو گو ندونو او تنظيمو نو د خپلمن ځي‬
‫ټکرونللو للله امللله مغرضللو گاونللډيو‬
‫هېوادو نو ته مو قع په الس ورغ له چې د‬
‫‪265‬‬

‫افغان ستان په چارو کې پوره دخ يل شي‬

‫او پخ پل دخ يل توب سره د افغان ستان‬
‫خپ لواکي نيم گړې او کورنۍ ج گړه اوږده‬
‫کړي‪ ،‬شوروي ا ت حاد ال په برب نډ ن ظامي‬
‫يرغللل الس پللورې کللړ‪ .‬دا ډېللر عمللومي‬
‫حکمو نه دي او شايد ساده ښکاره شي خو‬
‫هغه ټول پر ځاى دى‪.‬‬
‫د ا يډيالوجيکي او انح صاري رجيمو نو‬
‫په لړ کې د افغانستان اسالمي ا مارت تر‬
‫دې حده ا يډيالوجيکي و خوت چې پخ پل‬
‫پالر ني ه ېواد کې يې د خپ لې عق يدې له‬
‫م خې بېگان گان پرې ښوول‪ ،‬دغ سې پالن طرح‬
‫کړي چې په ه غه سره شاوخوا درې زره‬
‫مل کي ک سان دن نه په امري کې کې په‬
‫ناڅلللاپي ډول ووژل شلللول‪ .‬د املللارت‬
‫چلوونکللو پلله دې ډول د نللړۍ يللوازنى‬
‫زبر ځواک ه ېواد دغ سې و پاروه چې د ه غه‬
‫حکو مت ب يا ا مارت په پوځي قوت او‬
‫ن ظامي ټک نالوجۍ سره زر ن سکور کړ او‬
‫په افغان ستان کې يې د مل گرو ملتو نو‬
‫پلله چوکللاټ کللې د نللاټو پوځونلله د‬
‫ځاى پر ځاى‬ ‫نامعلومې مودې ل پاره‬
‫کړل‪ .‬په نتي وه کې افغا نان له نو يو‬
‫له‬
‫لول‪ .‬دغل‬‫لخ شل‬‫لره مل‬‫لتونزو سل‬
‫لارو سل‬ ‫بيسل‬
‫ستونزې په ه غو غ ټو چېلنوو نو ا ضافه‬
‫شللوې چللې افغانللانو تلله د نفوسللو د‬
‫للځو د‬‫للو او ښل‬‫للږه کيل‬‫للي‪ ،‬د لل‬‫ډېروالل‬
‫غورځنگو نو له ه سکېدلو او دا سې هم د‬
‫ساينس‪ ،‬ټک نالوجۍ او گلوباليزې شن له‬
‫عالمي ک ېدلو نه پ ېدا شوې وې‪ .‬دا په‬
‫دغسې حال کې چې افغانستان د پرله پسې‬
‫ج گړو له ام له وران شوى‪ ،‬م لي اقت صاد‬
‫يې ضعيف شوى‪ ،‬منځ نۍ تع ليم کړې طب قه‬
‫يې له مېن ځه ت لې او م لي پيو ستون يې‬
‫تر سخت ف شار ال ندې راغلى او د خلکو په‬
‫ا خالځ او سلوک کې ع وب خوا شيني کوونکى‬
‫بدلون راغ لى او د ه غه پرخالش م غرض چم‬
‫گاو نډي هېوادو نه په غ ېر مقاي سوي ډول‬
‫‪266‬‬

‫وړا ندې تل لي او د افغان ستان د ال ندې‬

‫کولو په فکر شوي وو‪.‬‬
‫د ستونزو په ډ له کې ح کومتي بې‬
‫لته‬‫لو شل‬‫لدنيو پوځونل‬‫لوب او د بانل‬
‫اغيزتل‬
‫وا لى ه غه غ ټې ستونزې دي چې که چاره‬
‫يې و شي د نورو ستونزو تونزو د ر فع او‬
‫د عادي او سالم ژوند ل پاره به ډ گر‬
‫هوار شوى وي‪ ،‬خو دا ډ ېرې غ ټې ستونزې‬
‫دي او دا يې د چاره سنوولو ځاى هم نه‬
‫دى‪ .‬دل ته به زه د ه غو په اړه يو څو‬
‫خ برې و کړم او خپ له وي نا به پاى ته و‬
‫رسوم‪.‬‬
‫په دغه اته کلن نوى ن ظام کې حکومت‬
‫تر او سه هم خ پل قانونو نه په ټول‬
‫ه ېواد کې پ لي کولى او خ پل عوا يد‬
‫ټو لولى نه شي‪ .‬يو حکو مت چې خ پل عادي‬
‫لگ ښتونه له خپلو عوا يدو نه پوره کولى‬
‫له‬
‫لي‪ .‬پل‬ ‫له شل‬
‫لدلى نل‬‫لت کېل‬
‫لي‪ ،‬حکومل‬
‫له شل‬‫نل‬
‫افغان ستان کې د د غه حال الملو نه ډ ېر‬
‫دي‪ ،‬خو ډېر غټ ال مل يې حکومتي چارواکي‬
‫دي چې د عمو مو په ن ظر ډ ېر يې له پاس‬
‫نه تر ښکته پورې د چارو په اجرا کې د‬
‫عمو مو د گ ټو په تاوان خپ لې گ ټې په‬
‫نظر کې نيسي‪ .‬د قانون پروا نه کوي او‬
‫په دې ډول حق با طل کوي او با طل حق‬
‫کوي‪ .‬حکو مت ه غوى نه کنټرو لوي‪ ،‬يا‬
‫کن ټرول کولى نه شي‪ .‬دا چې حکو مت که‬
‫څلله هللم د اساسللي قللانون جرگللو او‬
‫انتخا باتو له الرې جوړ شوى‪ ،‬خپلو خلکو‬
‫ته بېگا نه شوى او م شروعيت يې له ال سه‬
‫لله‬‫لله نامل‬‫للانو پل‬‫للړى ا و د طالبل‬‫ورکل‬
‫مخال فانو امن يت گډوډ کړى‪ ،‬په زيا ته‬
‫اندازه د همدغو لړلو چارواکو له امله‬
‫دى‪ .‬نو په حکو مت کې د اسا سي ا صالحاتو‬
‫راو ستل حت مي شوي دي‪ .‬دا پخ پل ذات کې‬
‫يوه پېچلې او دېره مهمه موضوع ده‪ ،‬خو‬
‫هر ډول ا صالحات چې ک ېږي د غه دوه يې‬
‫با يد حتمي برخې وي‪ .‬يوه دا چې وزيران‬
‫‪267‬‬

‫او د وزارتو نو د څانگو سرواالن با يد‬

‫لږ تر لږه لي سانس وي او د و طن په‬
‫دواړو لو يو ژ بو و يل‪ ،‬لي کل او لو ستل‬
‫و کولى شي‪ .‬ب له دا چې ټو لو ح کومتي‬
‫چارواکو ته دې د غومره م عاش ور کړل شي‬
‫چې په ه غه سره دوى او د دوى د ا صلي‬
‫کورنۍ غړي گوزاره کولى و شي‪ .‬ا وس خو‬
‫د يوې ميا شتې م عاش د دوى د ل سو ور ځو‬
‫لگښت هم پوره کولى نه شي‪.‬‬
‫ب له ستره ستونزه په افغان ستان کې‬
‫د با ندنيو پوځو نو شته وا لى دى چې د‬
‫مل گرو ملتونو په چو کاټ کې ددې ل پاره‬
‫ځاى پر ځاى شوي چې د ‪ ٢٩٩١‬کال د‬
‫سپټمر ټول وژ نه ت کرار نه شي‪ .‬دا به‬
‫سادگي وي چې ف کر و شي چې د غه پوځو نه‬
‫به پ خوا له دې چې دغ سې ډاډگېر نه يې‬
‫ترال سه کړې وې‪ ،‬له افغانستان نه ووځي‪،‬‬
‫نو دا به په اساسي ډول د افغا نانو په‬
‫گ ټه وي چې خپل دغه او سنى ن ظام دغومره‬
‫پ ياوړى کړي چې چارواکي يې ه غو ته‬
‫لو د‬‫لي‪ ،‬خل‬‫لولى وشل‬
‫له ورکل‬‫لې ډاډگېرنل‬
‫دغسل‬
‫طال بانو په نا مه يوه فر قه ي يزه يا‬
‫مذهبي ډ له ټين گار کوي چې د غه پوځو نه‬
‫دې همدا اوس له افغانستان څخه ووځي‪.‬‬
‫په عېن حال کې دوى دغه ن ظام هم نه‬
‫م ني‪ ،‬که څه هم ه غه د اسا سي قانون‪،‬‬
‫لويللو جرگللو او سرتاسللري انتخابللاتو‬
‫مح صول دى او افغا نان يې د يوې اوږدې‬
‫زورا کې ايډيالوجيکي دورې نه وروسته د‬
‫قانون په چو کاټ کې دن نه له ازاد ف کر‬
‫او ازاد ع مل نه ب هره من کړي او نور‬
‫و لس هم د غه ن ظام من لى دى‪ .‬که د يوې‬
‫دقيقې ل پاره ومنو چې د طالبانو دغه‬
‫غو ښتنې ومن لې شوې‪ ،‬په افغان ستان کې‬
‫به څه پېښ شي؟ عال مې ښيي چې د داخ لي‬
‫ج نگ ب له دوره به پ يل شي‪ ،‬و سله وال‬
‫جنگ مشران او اسالمي تنظيمونه به ف عال‬
‫له وي او‬‫له نل‬‫لت او ک لراري بل‬
‫لي‪ ،‬حکومل‬
‫شل‬
‫‪268‬‬

‫ايران او پاکستان به ب يا د افغانستان‬

‫په چارو کې په ژور ډول دخ يل شوي وي‪.‬‬
‫په دا سې حال کې چې افغان ستان به په‬
‫بېن المل لي ټول نه کې ټي نگ مال تړان له‬
‫ال سه ور کړي وي‪ ،‬دا ځل به يې مځک نۍ‬
‫بشپړتيا هم له خطر سره م خامخ شوې وي‪.‬‬
‫د ناز يه اق بال د اواز ان گازې به ب يا‬
‫غوږونو ته رسېږي چې وايي‪:‬‬
‫د خوږ‬ ‫زموږ په مځکه اورونه بل دي‬
‫اسالم د انتظام له السه‬
‫که د طال بانو م شران ف کر کوي چې‬
‫افغا نان به يې ب يا واکم ني وم ني‪ ،‬دوى‬
‫به سخت ت ېر وت لي وي‪ .‬طال بانو د کا بل‬
‫له نيو لو نه ورو سته افغا نان پخپ لو‬
‫کړو سره م خالف کړي دي‪ .‬ما چې د ‪٢٩٩١‬‬
‫کال په پ سرلي کې افغا نان په پې ښور‪،‬‬
‫کوټې‪ ،‬ک ندهار‪ ،‬جالل ا باد‪ ،‬لغ مان او‬
‫کا بل کې ول يدل ټول د طال بانو م خالف‬
‫شوي وو‪ .‬اوس د ت ېرو ل سو ميا شتو په‬
‫بهير کې د دوى په کړو سره شاوخوا دوه‬
‫زره معصلللوم افغانلللان وژل شلللوي دي‪.‬‬
‫افغانلللان اوس دوى د ملللدنيت‪ ،‬عصلللري‬
‫پوهنې‪ ،‬د ښځو د حقو نو‪ ،‬دموکرا سۍ او‬
‫ح تى ژو ند م خالف گ ڼي او واکم ني يې نه‬
‫مني‪ .‬سره له دې يا ممکن له همدې امله‬
‫وي چې دوى بې مال تړ نه وي‪ .‬د القا عدې‬
‫پلو يان او د پاک ستان د ا ى‪ .‬ا ېس‪.‬اى‬
‫اسالم ستي چارواکي د دوى ټي نگ مال تړان‬
‫دي‪ .‬للله القاعللدې سللره د طالبللانو‬
‫ملگر توب د ‪١٠١١‬ء کال له ا گ ست نه‬
‫ورو سته پ يل شو‪ ،‬يانې ورو سته له ه غه‬
‫چې خو ست ته نزدې د ال بدر کامپو نه د‬
‫امري کې په توغ نديو سره ووې شتل شول‪.‬‬
‫له ه غه ورو سته د القا عدې د ‪ ٤٤‬غو نډ‬
‫جنگ ياليو له طال بانو سره په ج گړو کې‬
‫هم برخه واخيستله‪ )٠(.‬په او سني حال کې‬
‫د دوى او طال بانو ترمېنځ هم کاري په‬
‫دق يق ډول معلو مه نه ده‪ ،‬خو هم کاري‬
‫‪269‬‬

‫سره لري که څه هم هدفونه يې پوره سره‬

‫متوافق نه دي‪.‬‬
‫د اى‪.‬ا ېس‪.‬اى او طال بانو ملگرت يا‬
‫يوه بل ته په اړت يا والړه ده‪ .‬په کوټه‬
‫که کې د طالبانو شورا د اى‪.‬اېس‪.‬اى له‬
‫لې‬
‫لتان کل‬ ‫له افغانسل‬
‫له پل‬
‫له پرتل‬‫لازې نل‬‫اجل‬
‫فعال يت کولى نه شي‪ .‬د غه شورا چې په‬
‫افغان ستان کې هر مق صد لري‪ ،‬ه غه ته د‬
‫ر سېدلو ل پاره پاک ستان ته اړت يا حس‬
‫کوي‪ .‬دوى د دغې اړت يا او د ځان ساتنې‬
‫په خاطر د پاک ستان هره ه غه طرح م ني‬
‫چې د ا سالم په نا مه يې وړا ندې کوي‪.‬‬
‫پاک ستان څۀ طرح لري چې د پ لي کو لو‬
‫ل پاره يې طال بانو يا په دق يق ډول د‬
‫کوټې شورا ته اړتيا حس کوي؟‬
‫له‬
‫لد پل‬ ‫له د هنل‬
‫له طرحل‬
‫د پاکس لتان غټل‬
‫مقا بل کې د ځان ساتنه ده چې دم خه يې‬
‫دوه ټوټې کړى او اوس د غه پاتې ځان‬
‫ترېنه په خطر کې ويني‪ .‬پاک ستان د دغه‬
‫خطر په مقا بل کې څو د فاعي طرح لري چې‬
‫يوه يې دينې او ايډيالوجيکي بڼه لري‪.‬‬
‫د دې ل پاره پاک ستان اوس په زرگو نو‬
‫دي ني مدر سې او ډ ېر ا سالمي تنظيمو نه‬
‫لري چې ځي نې يې پټ او افرا طي دي‪ ،‬خو‬
‫څن گه چې دغه مدرسې په زيا ته اندازه د‬
‫عر بي ا مارتونو‪ ،‬د عرب ستان او و هابي‬
‫شېخانو په پ ټرو ډا لر چل ېږي‪ ،‬په ه غو‬
‫کې سني او و هابي ښوونې په ت ېره ج هاد‬
‫تدريسېږي او شيعه گري ټکوله کېږي‪ .‬له‬
‫ه مدې ام له ده چې په پاک ستان کې فر قه‬
‫ي يز کړکېچ تر هر بل ا سالمي م لک نه‬
‫ز يات دى‪ ،‬خو د غه مدر سې د خ پل ا صلي‬
‫مق صد له م خې د ه ندويزم په برا بر کې‬
‫يو غټ ايډيالوجيکي سپر شوى دى‪.‬‬
‫د پاک ستان ب له طرح د ستراتيويکي‬
‫ژورت يا په نا مه د فاعي پوځي طر حه ده‬
‫چې د ه غې ل پاره پاک ستان د کوټې‬
‫شللورا او داسللې هللم افغللان اسللالمي‬
‫‪271‬‬

‫تنظيمونه اړت يا حس کوي‪ .‬په لنډ ډول د‬

‫ستراتيويکي ژورت يا پالن د بر تانوي هند‬
‫د عل مي سرحد پالن په شان دى چې د‬
‫رو سيې د احت مالي ير غل په مقا بل کې د‬
‫هند د د فاع ل پاره ايستل شوى و او د‬
‫ډيورنللډ کرښلله د هغلله محصللول و‪ .‬د‬
‫پاکستان له ستراتيويکي ژورت يا پالن نه‬
‫مط لب دا دى چې د ه ند د احت مالي ير غل‬
‫لاعي او‬‫لې د پاکس لتان دفل‬‫لر کل‬
‫له برابل‬
‫پل‬
‫ن ظامي قوتو نه پ ښتونخوا او افغان ستان‬
‫ته په شا کېږي او له دغو خاورو نه به‬
‫گورياليي جنگونو ته مال تړي‪ .‬د دغه پالن‬
‫د ښه عم لي ک ېدلو ل پاره پاک ستان‬
‫با يد په پ ښتونخوا با ندې پوره کن ټرول‬
‫او په افغان ستان با ندې ډاډ من ن فوذ‬
‫و لري‪ .‬پاک ستان اوس پخ پل تاريخ کې د‬
‫لومړي ځل ل پاره د امري کې په هڅو نو‬
‫و سلو او پې سو سره د ډيور نډ کر ښې ته‬
‫نږدې شوى او د وزيرستان په ال ندې کولو‬
‫سللره بلله پللوره ور رسللېدلى وي‪ ،‬خللو‬
‫پاک ستان په افغان ستان کې د با ندنيو‬
‫پوځو نو په شته وا لي سره تر خ پل ن فوذ‬
‫ال ندې اف غان ډلې په تېره طالبان واکمن‬
‫کولى نه شي‪ .‬د غه پوځو نه د پاک ستان د‬
‫دغې طرح په برا بر کې خنډ دى‪ .‬په تېره‬
‫چې ا ستونکي هېوادو نه يې د افغان ستان‬
‫د ودانو لو ل پاره په سل گونې پرو جې‬
‫عم لي کوي چې يوازې د کونړ د سين له‬
‫پا سه د اوو ع صري پلونو نو ودا نول او‬
‫له به سودو تر ا سمار پورې سرک ق يرول‬
‫يې يو م ثال دى‪ .‬که د غه پوځو نه نن له‬
‫افغان ستان څ خه وو ځي له يو څه ستونزو‬
‫نه وروسته به افغانستان د پاکستان تر‬
‫الس ال ندې ه ېواد گرځ ېدلى وي‪ ،‬خو که‬
‫افغا نان د د غو پوځو نو د هېوادو نو په‬
‫مر ستو پخ پل م لک کې امن يت خو ندي‪،‬‬
‫حکو مت په ټول ه ېواد حاکم او ه ېواد‬
‫ودان کړي‪ ،‬لکه چې له دوهم نړېوال جنگ‬
‫‪270‬‬

‫نه ورو سته يو شمېر هېوادو نو همدغ سې‬

‫و کړل‪ ،‬افغان ستان به پر ځاى پاتې‪،‬‬
‫پرمختللللى‪ ،‬پيللاوړى او د پاکسللتان د‬
‫ستراتيويکي ژورت يا له خ طر نه بچ شوي‬
‫چې ه غه په وا قع کې له ه ند نه د د فاع‬
‫په نا مه د افغان ستان د ال ندې کو لو‬
‫ل پاره اي ستل شوى دى‪ .‬له ه مدې ام له‬
‫ده چلللې اى‪.‬اېلللس‪.‬اى د افغانسلللتان د‬
‫ودانو لو په الر کې ډول ډول ورا نى کوي‬
‫او د کوټې شورا تر خ پل وزرو ال ندې‬
‫ساتي‪ .‬د پاک ستان پوځي اف سران تر دې‬
‫حده د کوټې په شورا با ندې والړ دي چې‬
‫لرو‬ ‫لارد ډالل‬‫ليم مليل‬‫لې د اوه نل‬‫د امريکل‬
‫وړ يا مر ستې په اړه يې هم اندې ښنه‬
‫ښکاره کړه چې په الي حه کې يې له‬
‫پاکستان نه غوښتل شوي چې د کوټې شورا‬
‫دې منحله کړي او دا په دغې حال کې چې‬
‫امريکللا دا هللم منللي چللې پلله پنځللو‬
‫راتلون کو کلو نو کې به پن ځه مل يارده‬
‫ډا لر ن ظامي مر سته هم له پاک ستان سره‬
‫کوي‪ .‬په د غو مر ستو سره به پاک ستان د‬
‫غومره پ ياوړى شوى او ا سالمي تنظيمو نه‬
‫يې تر دې حده تر خ پل ن فوذ ال ندې‬
‫راو ستي وي چې د ستراتيويکي پالن له‬
‫م خې به يې د ا سالمي کنفډرې شن يا تر‬
‫کوم بل نا مه ال ندې د افغانستان د ال ندې‬
‫کو لو او د يو ډول م غولي امپرا تورۍ د‬
‫ژوند کولو لپاره پښې لوڅې کړې وي‪.‬‬
‫په دې ډول د افغان ستان رات لونکې‬
‫خړه مع لومېږي‪ ،‬م گر دا چې افغا نان د‬
‫نازيه اق بال په دغې وي نا معتقد وي او‬
‫عمل وکړي چې‪:‬‬
‫زه يې‬ ‫زموږ وطن دى امانت زموږه‬
‫په هره برخه پام کومه‬
‫د غه اواز د شهيد مح مد داود د ه لو‬
‫ځ لو او د پا چا ا مان هللا د د غې وي نا‬
‫انع کاس دى چې وا يي‪" :‬از خدمت بوطن‬
‫باالتر عشقى ندارم"‪ .‬ستر احمد شاه خو ال‬
‫‪272‬‬

‫ويل چي‪:‬‬
‫د ډهلي تخت هېرومه‬
‫چې رايادکړم‬
‫زما د ښکلې‬
‫پښتونخوا د غرو‬
‫سرونه‬

‫يادښتونه‪:‬‬
‫‪-١‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬اف غان‪-‬افغانستان‬
‫و مخت صرى از کو شش هاى افغان ها براى‬
‫تشللکيل دولللت در هندوسللتان‪ ،‬فللارس و‬
‫افغانسللتان‪ .‬ناشللر پوهنتللون کابللل‪-‬‬
‫کابل‪.٢٣-١٧٤٣،١٩،‬‬
‫‪-٢‬ميرغالم محمد غ بار‪ ،‬افغانستان در‬
‫مسللير تللاريخ‪ ،‬موسسلله چللاپ کتللب‪،‬‬
‫کابل‪.٧٩٠ ،١٠٦٣/١٧٥٦،‬‬
‫‪-٧‬ا مان هللا غازي‪ ،‬حاکم يت قانون در‬
‫افغانستان‪ ،‬بمقدمه حبيب هللا رفيع‪ ،‬ا مان‬
‫کتلللاب خپروللللو موسسللله‪،١٠٠٠/١٧٣١ ،‬‬
‫پشاور‪.٢١١-١٣٣،‬‬
‫‪-٥‬پورتنى اثر‪.١٣٠،‬‬
‫‪-٤‬غبار‪.٣٠٥،‬‬
‫‪-٦‬م‪.‬ا‪ .‬شلللبان‪ ،‬تلللاريخ اسلللالم‪،‬‬
‫تعبيرونللو‪ ٣٤٩-٦٩٩ ،‬عيسللوي‪ ،‬نشللريه‬
‫پوهنتون کيم برج‪ ،‬کيمبرج‪ ،‬لندن‪،١٠٣١ ،‬‬
‫‪.١٣١‬‬
‫لرب‪،‬‬‫لزرگ عل‬
‫لات بل‬ ‫لدي‪ ،‬فتوحل‬
‫‪-٣‬هيوکينل‬
‫ن شريه دى کاپو‪ ،‬چاپ امري کا‪،٢٩٩٣ ،‬‬
‫‪.١١١-١١٣‬‬
‫لاريخ‪،‬‬‫لن تل‬
‫لان‪ ،‬انومل‬ ‫لار‪ ،‬خراسل‬‫‪-١‬غبل‬
‫کا بل‪ ١٧٢٦ ،‬هل‪.‬ش‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬پ شاور‪،‬‬
‫‪.١٠٠١/١٧٣٣‬‬
‫‪ -٠‬کاکړ‪ ،‬وطڼ ته يو سفر‪ ،‬طالبان او‬
‫لتان د‬‫له‪ ،‬د افغانسل‬ ‫لټ پالنل‬‫اس لالمي بنسل‬
‫کلتوري ودې ټولنه‪ ،‬جرمني‪ ،‬پېښور‪-٢٦٤،‬‬
‫‪.٥١١‬‬
‫‪273‬‬

‫‪-١٩‬کللاکړ‪ ،‬افغانسللتان پاکسللتان‪،‬‬

‫پښتونسلللتان‪ ،٧٤ ،‬د مقلللالو ټولگللله‪،‬‬
‫ډيور نډ د وا حد م لت د بېل تون کر ښه‪ ،‬د‬
‫افغانسلللتان د کلتلللوري ودې ټولنللله‪،‬‬
‫جرمني‪،٢٩٩٣/١٧١٦ ،‬‬
‫‪-١١‬نيويلللارک ټلللايمز ورځپاڼللله‪،‬‬
‫نيويارک‪ ،‬اکتوبر ‪.٢٩٩٠ -٠‬‬
‫‪274‬‬

‫د معاصر افغانستان‬
‫تاريخپوهان‬
‫اکتوبر ‪٢٩٩٣‬‬
‫افغان ستان اوږد تاريخ لري‪ ،‬خو د‬
‫پخوان يو دورو تاريخ يې هغ سې نه و چې‬
‫په معا صر م هال کې دى‪ .‬د تاريخ مو ضوع‬
‫انسان دى او انسان په بېلو بېلو دورو‬
‫کې تر بېلو ف شارونو ال ندې ژوند کوي او‬
‫تاريخ يې هم ور سره تغي ير کوي‪ ،‬نو دا‬
‫پر ځاى خ بره ده چې وو يل شي‪ ،‬تاريخ‬
‫تحول او پرمختگ دى‪.‬‬
‫د تاريخپوه هر برت في لد په ن ظر د‬
‫تللاريخ سللرچينه اول د خللدايانو او د‬
‫آتال نو د کار نامو ق صې دي چې له يوه‬
‫نسل نه يې بل نسل ته انت قال کړى او د‬
‫انت قال په بهير کې يې د افسانې عنعني‬
‫ب ڼه ن يولې ده‪ .‬د ه غه پخپ لو ال فاظو‪:‬‬
‫" تاريخ ته ډ ېر نږدې څ يز مم کن ه غه‬
‫عنعنللې وي چللې پلله دربللارونو او پلله‬
‫واکم نو کړ يو کې او په هر حال په‬
‫واکم نو او ا شرافي کورن يو کې انت قال‬
‫کوي‪ )١(".‬د همد غه انت قال په به ير کې‬
‫خلکو ته د تېرې ز مانې فکر پيدا شو او‬
‫ه غه ورو سته د ل يک په پيداي ښت سره‬
‫تثبيت او عمومي شو‪.‬‬
‫ع مومي عق يده دا ده چې يونان يان‬
‫لومړني خ لک وو چې له پې ښو سره يې‬
‫عل مي سلوک و کړ او په دې وپوه ېدل چې‬
‫پېښې يا واقعيتونه با يد د څېړنې اصلي‬
‫موضوع وي‪ .‬ددغه فکر مخکښ تر څه حده د‬
‫تاريخ پالر ه يرودوت او تر ډ ېره حده‬
‫تاسيدايدز(‪ )Thucydides‬و چلې للومړنى د‬
‫لولي‬‫لتى د پل‬
‫له او وروسل‬‫له نامل‬‫لاريخ پل‬‫تل‬
‫‪275‬‬

‫پونيز ج نگ په نا مه ا ثر سره د غه ف کر‬

‫تثبيت کړ‪ ،‬خو تر هغو وروسته تاريخ په‬
‫پخواني يو نان کې ځاى پر ځاى ودر ېد او‬
‫دغه حال تاريخپوه ټي ډرايلور (‪T.Driver‬‬
‫) د غې نتي وې ته ور سوه چې ووا يى‪" :‬د‬
‫يو نان تاريخي شعور په ا صل کې غ ير‬
‫(‪)٢‬‬
‫تاريخي دى"‬
‫په لو يديځې ارو پا کې د آتل سمې‬
‫پ ېړۍ په پاى او د نول سمې پ ېړۍ په‬
‫به ير کې تاريخي څېړ نه دقي قه شوه‪،‬‬
‫دو مره دقي قه چې ل که قانون وي‪ .‬دد غې‬
‫انت قادي تاريخ ليکنې ښوونځۍ مخکښ ليو‬
‫پولد فان رانگ کې)‪ (Leopold Fan Ranke‬و چلې‬
‫ويل يې " تاريخپوه ته حتمي ده چې پېښو‬
‫ته په دغ سې حال کې ن ظر و کړي چې ځان‬
‫يې له مو جودو تع صبونو نه پوره آزاد‬
‫کړى او د ت ېرې ز مانې پې ښې هغ سې ب يان‬
‫(‪٧‬‬
‫)‬ ‫کړي چې په وا قع کې پېښې شوې وي‪".‬‬
‫دى دا هم وا يې چې تاريخ با يد يوازې د‬
‫ال سي ليکنو يا هغو پاڼو پر بن سټ وليکل‬
‫شي چې پې ښې پ کې د لومړي ځل ل پاره‬
‫ثبتې شوې وي او تاريخ ليکونکي با يد د‬
‫هر سند د م صنف شخ صيت او ميالنو نه په‬
‫ژور ډول مطآل عه کړي‪ .‬د غه ډول تاريخ‬
‫ليک نه ځ که ممک نه او مرو جه شوې وه چې‬
‫په ه غه و خت کې په ډ ېرو ارو پايي‬
‫هېوادو نو کې دول تي پاڼې يا آر شيفونه‬
‫د څېړونکللو پللر مللخ خللالص شللوي وو او‬
‫څېړونکو کولى شوى د رانگ کې په الر الړ‬
‫شي‪.‬‬
‫په نتي وه کې تاريخ ليک نې ښه وده‬
‫وکړه په تېره د هغه پخپل هېواد جرمني‬
‫کې‪ .‬په ا صل کې ددغ سې تاريخ ليک نې‬
‫سرچينه هغه ساين سي طريقه وه چې د يوې‬
‫ني مې پ ېړۍ په به ير کې (‪)١٣٩٩ -١٤٤٩‬‬
‫ساينس پو هانو ل که ني کوالس کوپرن يک‪،‬‬
‫وي ليم گل برگ‪ ،‬جو هانزکپلر‪ ،‬گاليليو‬
‫گاليلى‪ ،‬ر نه د کارت‪ ،‬آى ساک نيوتن او‬
‫‪276‬‬

‫نورو آيستلې چې په هغې سره دغو ساينس‬

‫پو هانو د ف کري آنک شاش د پاره الر خال صه‬
‫کې‬ ‫کړه‪ )٥(.‬په نتي وه کې په ارو پا‬
‫هغ سې چې فردرن سدانس او ريفارمې شن يا‬
‫لدې‬‫له د عقيل‬ ‫له برکتل‬‫لذهبي اص لالحاتو لل‬
‫مل‬
‫آزادي ترال سه کړې او په پاى کې دين له‬
‫دو لت نه جال شو‪ ،‬فرد ددغ سې انت قادي‬
‫او توريبې طريقې خاوند شو چې د حقيقت‬
‫مو ندلو ډ ېره ښه طري قه گڼ له ک ېږي‪.‬‬
‫دد غو ټو لو پرمختگو نو له برک ته فرد‬
‫اوس په لوېديځې نړۍ کې يوازې د قانون‬
‫تا بلع دى او په نورو ساحو کې له هر‬
‫ډول بنديز نه آزاد دي‪ .‬په ا صل کې د‬
‫هملللدغې آزادۍ لللله برکتللله ده چلللې‬
‫لويلللديځوال پللله حيرانلللوونکي ډول‬
‫پرمختللي او تاريخ يې وده کړې ده‪ ،‬خو‬
‫د نړۍ په نورو بر خو کې فرد ال هم تر‬
‫ډول ډول بنديزونو الندې ژوند کوي‪.‬‬
‫تللاريخ پلله اسللالمي نللړۍ کللې چللې‬
‫افغانسللتان يللې يللوه برخلله ده هغسللې‬
‫پرمخ تگ نه دى کړى ل که په لو يديځ کې‬
‫يې چې کړى دى‪ .‬ا صلي ع لت يې شايد دا‬
‫وي چې فرد دل ته تر ب نديزونو ال ندې‬
‫ژو ند کوي چې يو يې دي ني ب نديز دى او‬
‫ه غه په فرد با ندې ژوره اغ ېزه لر لې‬
‫ده‪ ،‬يو خو دا چې عر بانو تر ا سالم نه‬
‫دمخه تاريخي شعور نه الره‪ ،‬که څه هم د‬
‫نسبي شورو رواج يې ټينگ و‪ )٤(.‬بله دا‬
‫چې په اسالمي دوره کې د تاريخپوه دنده‬
‫د قللران مويللد او د حضللرت محمللد (ص) د‬
‫حديثو مطالعه شوه او د حديثو د تصنيف‬
‫او ټولولو طريقه د قال قال يا روايتي‬
‫لړۍ له م خې پ کې رواج ومو نده‪ .‬په دې‬
‫ډول په دوى کې تاريخ ليک نه د ا سالمي‬
‫دورې په پ يل سره د د ين په چو کاټ کې‬
‫محدوده شوه او دغه محدوديت دوام وکړ‪.‬‬
‫په دې چې ا سالم هم د ين او هم دو لت‬
‫وگڼل شو‪.‬‬
‫‪277‬‬

‫په نه مې پ ېړۍ کې د عر بو لومړنى‬

‫تاريخپوه مح مد بن جر ير الط بري (‪-١٧٠‬‬
‫‪ )٠٢٧‬خ پل ا ثار په ه مدغې طري قې سره و‬
‫لي کل‪ .‬د الر سول والم لوک په نا مه د‬
‫ه غه ع مومي تاريخ او په قران مو يد‬
‫با ندې د ه غه تب صرې د پېړ يو پېړ يو‬
‫(‪)٦‬‬
‫لپاره سرمشق شوې‪.‬‬
‫په څوارل سمې پ ېړۍ کې ا بن خ لدون‬
‫(‪ )١٥٩٦-١٧٧٢‬د طبري په الر روان شو که‬
‫څه هم دى تر تاريخپوه نه ز يات د‬
‫تاريخ فيل سوش و چې پخ پل لوى ا ثر‬
‫"مقد مه" کې يې د ټولنې او مدنيت په‬
‫اړه نوي او ژور ب صيرتونه وړا ندې کړي‬
‫دي‪ .‬په دغه اثر کې دى د عربو په برخه‬
‫کې طبري نه هم د مخه والړ ان تر دې چې‬
‫ه غوى يې د مدنيت د ښمنان وگ ڼل په د غو‬
‫ال فاظو کې (ددې ل پاره دل يل دا دى‬
‫چې (عر بان) يو بدوي م لت دى او له‬
‫بدوي توب او له ه غو څيزو نو سره چې د‬
‫د غو څيزو نو م سبب ک ېږي‪ ،‬پوره روږدي‬
‫شوي دي‪ .‬بدوي توب د دوى ځانگړت يا او‬
‫طبي عت گرځ ېدلى دى‪ .‬دوى ترې نه خو ند‬
‫اخ لي ځ که چې ما نا يې د واک له م قام‬
‫له‬
‫له غ لاړه نل‬‫لري تل‬‫له خپل لواکي او مشل‬‫نل‬
‫اي ښودل دي‪ .‬دغ سې ميالن د مدنيت م نافي‬
‫(‪)٣‬‬
‫او دهغه پرضد دى‪)).‬‬
‫تاريخ په ا سالمي افغان ستان کې تر‬
‫ډېره حده پورې انساني پېښو ته ځانگړى‬
‫شوى دى‪ .‬څرگ ند م ثال يې د سيفي هروي‬
‫(‪ )١٢١٢‬تاريخنا مه هرات دى چې د ا بن‬
‫خ لدون په و خت کې يې په هرات کې د‬
‫کر تانو د واکم نۍ په و خت کې (‪-١٢٥٤‬‬
‫‪ )١٧١٠‬ليک لى دى‪ .‬د د غه ا ثر د دق يق‬
‫توب يو ال مل دا دى چې سيفي هم د ط بري‬
‫او ا بن خ لدون په شان عالم او لي کوال‬
‫و‪ .‬ال مه مه دا ده چې سيفي د غه ا ثر په‬
‫زيا ته ا ندازه د ر سمي پاڼو او سندونو‬
‫له م خې ک ښلى چې و يل ک ېږي د م لک غ ياث‬
‫‪278‬‬

‫آ لدين کرت په د ستور ور ته ور کړل شوى‬

‫و‪ .‬سيفي په دې ډول ل که را نگ کې چې‬
‫پن ځه پ ېړۍ ورو سته د آر شيفي پاڼو په‬
‫ا ستفادې ټين گار کړى‪ ،‬د ع صري تاريخ‬
‫ليک نې يو اسا سي شرط پر ځاى کړى دى‪.‬‬
‫سيفي له نورو تاريخي آ ثارو نه په‬
‫انتقللادي ډول اسللتفاده کللړې ده‪ .‬پلله‬
‫نتيوه لکه چې د دغه اثر مدون پروفيسر‬
‫زب ېر صديقي وايى ( سيفي مانند يک مورخ‬
‫دا نا ر شته حوادث را به تف صيل سل سله‬
‫وار ن قل ميک ند و قايع سيا سى را که در‬
‫رزم نه مختل فه پيش آ مد ن موده با ب يان‬
‫علل و اسباب آن ‪...‬توضيح ميدهد‪ ....‬و‬
‫ت کرار ميک ند که مق صود او از نو شتن‬
‫اين ک تاب تدوين و ضبط ح قايق ا مور است‬
‫(‪)١‬‬
‫نه قضاياى موهومي و ساختگى‪)).‬‬
‫د سيفي د اثر پوخوالى او تر هغه د‬
‫م خه او ورو سته د نورو تاريخي اثرو نو‬
‫له ډېروا لي نه مع لومېږي چې تاريخ‬
‫ليک نه په هرات کې د سيفي په و خت کې‬
‫لوړې سويې ته ر سيدلې وه‪ ،‬خو د م عين‬
‫ا لدين ا سفزاري له رو ضات الو نات في‬
‫او صاش مدينه هرات اثر نه پرته د نورو‬
‫تاريخونو درک ن شته ل که چې د لر غوني‬
‫يو نان د وخت ډېر اثرونه هم موندل شوي‬
‫نه دي‪.‬‬
‫د معا صر افغان ستان تاريخپو هان هم‬
‫د خپلو مسلکي اسالفو په الر والړل‪ ،‬خو د‬
‫دوى دوره له دغسې مهمو او ښتونونو سره‬
‫ملگرې وه چې په تاريخ ليکنې باندې يې‬
‫ژوره اغېزه کړې ده‪ .‬اساسي تحول د ستر‬
‫اح مد شاه په سر وا لۍ د يوه مت حده‬
‫المر کز سيا سي وا حد په شان د آ مو او‬
‫اباسللين تللرمېنځ د لللوى افغانسللتان‬
‫هسللکېدنه وه‪ .‬پلله دغلله هېللواد کللې د‬
‫خپ لواک دو لت په تن ظيم او دا سې هم د‬
‫درا ني آمپرا طوري په تا سيس او د خ پل‬
‫واک ژو ند په ع مومي ک ېدو سره يوه نوې‬
‫‪279‬‬

‫دوره پيللل شللوه چللې پلله هغللې سللره د‬

‫افغا نانو هويت سيمه وا لو او نړۍ وا لو‬
‫ته و پېژ ندل شو او د افغا نانو او په‬
‫خاص ډول د پ ښتنو روح يه نه مات ېدونکې‬
‫شوه په دې چې د دوى په م خکښ توب سره‬
‫ملکونه ونيول شول‪ ،‬د درا ني آمپرا طوري‬
‫تاسيس شوه‪ ،‬اف غان دولت تنظيم شو او د‬
‫خپ لواکي خو ندي شوه‪.‬‬ ‫ټو لو ل پاره‬
‫ب لې مو ضوع چې په افغا نانو با ندې يې‬
‫ژوره آغ ېزه و کړه په نول سمې پېړۍ کې‬
‫اول له انگر ېزي ن ظامي قوت او ب يا له‬
‫رو سانو سره د افغا نانو مقابله وه‪ .‬له‬
‫انگر ېزي قوت سره دن نه په افغان ستان‬
‫کې د افغا نانو لومړنۍ مقاب له چې د‬
‫ه غو په پوره بري سره تما مه شوه‪ ،‬ددې‬
‫سبب شوه چې افغا نانو کې د وطن پالنې‪،‬‬
‫له‬
‫له پل‬‫لالنې او خپل لواکۍ روحيل‬ ‫اس لالم پل‬
‫زيات ېدونکي ډول پ ياوړې شي‪ .‬په دا سې‬
‫حال کې چې تر ه غه دم خه د افغا نانو‬
‫مذهبي روحيه معتدله او د نورو دينونو‬
‫د پېروا نو په برا بر کې په ز غم مت کي‬
‫وه‪ .‬په او له در جه د عي سويانو او ب يا‬
‫د سکانو په برا بر کې حساسه شوه ان تر‬
‫دې چللې افغانللانو هغللوى ((کللافران))‬
‫وب لل‪ .‬د غه حسا سيت د اف غان انگ ليس په‬
‫دو هم ج نگ او ب يا د سرحدي پ ښتنو په‬
‫غزا گانو سره نور هم ټي نگ شو‪ .‬په‬
‫نتيوه کې ( کفر‪ ،‬کافر‪ ،‬پرنگى او داسې‬
‫نورې کل مې د افغا نانو عادي ا صطالح‬
‫گانې شوې‪.‬‬
‫په عين حال کې د افغا نانو م لي‬
‫پيو ستون د پ ښتنو او تاجکو په ات فاځ‬
‫سره نور هم ټي نگ شوو خو که د دوى په‬
‫يو موټي کېدلو سره اف غان نې شنلزم هسک‬
‫شو با ندنيو ته د غه مو قع هم برا بره‬
‫شوه چې د ه غه په تخر يب زور وا چوي‪.‬‬
‫د غه حال د دواړو خواوو په تاريخونو‬
‫کې انعکاس وکړ‪.‬‬
‫‪281‬‬

‫انگرېزا نو د نول سمې پ ېړۍ په به ير‬

‫کې د افغان ستان د جغراف يوي‪ ،‬تاريخي‪،‬‬
‫اجت ماعي‪ ،‬اقت صادي او قومي و ضعې په‬
‫اړه دغللومره ډېللرې ليکنللې کللړې چللې‬
‫بانللدنيو پلله بلللې هلليڅ پېللړۍ کللې د‬
‫افغانستان په اړه دغومره ليکنې نه دي‬
‫له‬
‫لت نل‬‫له وخل‬‫لکندر لل‬‫لدوني سل‬‫لړې‪ .‬د مقل‬‫کل‬
‫ورو سته دا دو هم ځل و چې افغان ستان د‬
‫اروپا ليکوا لو د توجه وړ هېواد شو‪ .‬د‬
‫سکندر له ير غل نه ورو سته هم ارو پايې‬
‫لتان‬‫لوني افغانسل‬‫له لرغل‬‫لانو پل‬‫تاريخپوهل‬
‫با ندې کتابو نه ولي کل په ت ېره ورو سته‬
‫للله هغلله چللې پلله افغانسللتان کللې د‬
‫باختر يانو او يونان يانو په گډ ک ېدلو‬
‫سره يو نوى مدنيت ه سک شو چې آريا نه‬
‫پللله هغللله سلللره ((د زرو ښلللارونو‬
‫هېواد))باندې ياد شو چې ب يا د نول سمې‬
‫لاختر د‬‫له خ لوا ((بل‬‫لانو لل‬
‫لړۍ د پوهل‬ ‫پېل‬
‫لر غونې نړۍ تر ټو لو ښه ه ېواد وگ ڼل‬
‫شو‪ )٠()).‬خو په نول سمې پ ېړۍ کې د‬
‫اف غان‪ -‬انگ ليس مخامخت يا په ا صل کې‬
‫ن ظامي او تخري بي وه‪ .‬د دوى له لومړي‬
‫ټ کر نه دم خه د افغان ستان په اړه د‬
‫انگرېللزي ليکوالللو آثللار افللاقي او‬
‫معلو ماتي وو چې د کا بل سلطنت ب يان په‬
‫نا مه د الفن سټن ا ثر په ا فاقي توب او‬
‫کره توب کې جوړه نه لري چې هغه ما په‬
‫پ ښتو اړو لى او د افغان ستان د علو مو‬
‫ا کاډمي خ پور کړى دى‪ .‬د اف غان ج نگ په‬
‫نا مه د جان کې ا ثر سره له دې چې د‬
‫اف غان‪-‬انگ ليس له لومړي ټکر نه وروسته‬
‫ولي کل شو په ا فاقي توب کې د کا بل‬
‫سلطنت ب يان سره سيالي کوي‪ ،‬خو د نورو‬
‫انگر ېزي مول فانو اثرو نه چې بې خي ډ ېر‬
‫دي هغ سې نه دي‪ .‬د افغان ستان په اړه‬
‫ب له لو يه سرچينه د بر تانوي ه ند ه غه‬
‫نا خ پرې شوې آر شيفي پاڼې دي چې هم د‬
‫ډه لي په م لي آر شيف او هم په ل ندن کې‬
‫‪280‬‬

‫د بر تانيې ک تابتون کې خو ندي دي‪ .‬د غه‬

‫پللاڼې چللې د افغانسللتان د حکومللت او‬
‫جامعې د هر اړخ په اړه دي‪ ،‬د غومره‬
‫ډېللرې دي چللې د هغللو پللر بنسللټ د‬
‫افغان ستان د تاريخ د ټو لو اړخو نو په‬
‫له‬ ‫لانې ژور اثرونل‬‫له يل‬‫لاب مونوگرافونل‬‫بل‬
‫ليکل کېدلى شي‪.‬‬
‫عويبه ده چې د سدوزيو د واکمنۍ په‬
‫اړه د ه غه و خت افغا نان د يادونې وړ‬
‫ا ثر نه لري‪ .‬تاريخ اح مد شاهي چې د‬
‫ستر اح مد شاه واکم نۍ ته ځانگړى شو‬
‫محمودالح سيني ک ښلى دى چې د د غه ستر‬
‫واکمن منشي و‪ .‬د پارسي خراسان له جام‬
‫نه و‪ )١٩( .‬د شواع الم لک واق عات شاه‬
‫شواع ا ثر د ه غه د خپ لې واکم نۍ پې ښې‬
‫ب يانوي‪ ،‬خو د د غه ا ثر درېي مه ورو ستۍ‬
‫بر خه د مح مد ح سين هرا تي په ق لم لي کل‬
‫شوې چې دغه برخه د تاريخپوه اح مد علي‬
‫ک هزاد په نظر شايد (( به شفارش مقامات‬
‫(‪)١١‬‬
‫انگلي سى ‪....‬نو شته شده با شد‪)).‬‬
‫للم د‬ ‫للته هل‬‫للاتو وروسل‬‫للزي مقامل‬‫انگرېل‬
‫افغا نانو تاريخ ياج عل کړى يا مسخ کړى‬
‫چې غټ مثالو نه يې د تاج ال تواريخ‬
‫دو هم ټوک او له داړه مارۍ نه تر‬
‫پا چايۍ پورې ز ما ژو ند دام ير حب يب هللا‬
‫په نامه اثر دى‪.‬‬
‫د اف غان تاريخ ليکون کو له خوا د‬
‫افغان ستان د تاريخ په اړه د نول سمې‬
‫پېړۍ په دوهمې ني مايي کې يو څو او په‬
‫شلمې پېړۍ کې ډېر اثرونه کښل شوي دي‪.‬‬
‫څرگ ند مثالو نه يې د م يرزا ع طا مح مد‬
‫نواى م عارک‪ ،‬د م يرزا يع قوب ع لي خافي‬
‫پاد شاهان م تاخر افغانستان‪ ،‬د نورمحمد‬
‫نوري گل شن ا مارت او د سلطان مح مد‬
‫تاريخ سلطاني دي‪ )١٢(.‬د غه اثرو نه په‬
‫ع مومي ډول سيا سي پې ښې ب يانوي خو په‬
‫تاي يد کې يې ايتونه‪ ،‬حديثونه‪ ،‬نظمونه‬
‫او ل نډې وي ناوې نه راوړي يا ډ ېر کم‬
‫‪282‬‬

‫راوړي‪ .‬سلطآن محمد درا ني‪ ،‬د تاريخپوه‬

‫سيفي په شان‪ ،‬خ پل ماخذو نه ښوولي چې‬
‫ه غه د واق عات شاه شواع او د فر شته‬
‫تاريخ په گډون چاپ شوي تاريخي اثرونه‬
‫لي‬
‫له درانل‬ ‫لرچينه هغل‬ ‫له سل‬
‫له بلل‬
‫دي‪ .‬د هغل‬
‫لو يان او پو هان دي چې د ح کومتي لوړو‬
‫لاتو‬‫لره د معلومل‬ ‫لو سل‬ ‫له لرلل‬
‫لامونو پل‬‫مقل‬
‫لو‬
‫له خپلل‬ ‫لد لل‬‫للطان محمل‬ ‫خاون لدان وو‪ .‬سل‬
‫سللرچينو نلله پلله انتقللادي ډول کللار‬
‫اخي ستى‪ .‬د ه غه پخپ له ژ به ((از ج بر و‬
‫مقاب له اي شان (ا ين) ک تاب از خ طآيين‬
‫ا غراځ و ا غالځ سالم ما ند‪ ) ١٧( )).‬دا سې‬
‫هللم د سلللطان محمللد د تللاريخ ليکنللې‬
‫لاريخ‬ ‫لې تل‬
‫له ټ لاکلي چل‬ ‫لاره معيارونل‬ ‫لپل‬
‫لي کونکي با يد ((در و قايع ن گارى ا سالش‬
‫خود را بي غرض پندا شته و بدين و مذهب‬
‫کسى کار نداشته با شد‪ ...‬بى احت ياج و‬
‫قانع با شد ( نه) ت حريص ( حريص) و طامع‬
‫‪ ...‬شواع و م شهور با شد نه ب يدل و کم‬
‫جگر که حاکم وقت را با وجود بد سگالى‬
‫و زشللت افعللالى بلله ثنللا و تعريللف و‬
‫م خالفش [را ] بم عه خوش خ صالي به وا و‬
‫لب] از‬ ‫لدترين ترتيل‬ ‫لف س لنايد و [بل‬
‫تخفيل‬
‫(‪)١٥‬‬
‫د سلطاني په‬ ‫را ستى اغ ماض نما يد))‬
‫تاريخ کې د ځي نو انگر ېزي ا صطالح گانو‬
‫له ذکر نه معلومېږي چې ليکونکى به يې‬
‫په انگرېزي کې هم لوستل کړي وي چې په‬
‫ه غه سره به دى نو ر هم پراخ ن ظره او‬
‫انت قادي شوى وي‪ .‬په هر حال سلطاني‬
‫تاريخ د يوه ع مومي تاريخ په شان دى‬
‫چې د لود يانو او سوريانو واکم ني په‬
‫هندوستان کې‪ ،‬د هوتکوپه پارس کې او د‬
‫درانيللو واکمنللي پلله افغانسللتان کللې‬
‫ب يانوي او خ پل ب يان ه غه و خت پاى ته‬
‫ر سوي چې ام ير دو ست محمد په کال ‪١١٦٧‬‬
‫کې د هرات په نيو لو سره ټو ټه شوى‬
‫افغانستان بېرته يو مو تى کړ‪ .‬په داسې‬
‫کال کې چې پې ښور د ا نگرېزا نو په الس‬
‫‪283‬‬

‫کللې و‪ .‬د سلللطاني تللاريخ د معاصللر‬

‫افغان ستان د لومړي ع مومي تاريخ په‬
‫تو گه او دا چې هغه د مع يارونو پربنسټ‬
‫په انت قادي ډول لي کل شوى‪ ،‬ښييي چې د‬
‫سراج ال تواريخ لي کونکى فېض مح مد به‬
‫لومړى اف غان تاريخپوه وي چې له ه غه‬
‫نه يې په پراخ ډول ا ستفاده کړې ده‪.‬‬
‫ز ما د پوهن تون مح صالنو و يل چې د سراج‬
‫ال تواريخ لومړى او دو هم ټوک د تاريخ‬
‫سلطاني له م خې ک ښل شوى‪ .‬د دې ل پاره‬
‫چې د ه غه گټور توب نور هم ډ ېر شي‪،‬‬
‫ښايي ه غه هم ب يا چاپ او هم په پ ښتو‬
‫واړول شي‪.‬‬
‫دا شلمه پ ېړۍ ده چې تاريخ ليک نې‬
‫په افغانستان کې ښه وده وکړه‪ .‬په دغې‬
‫پېړۍ کې تاريخپو هان هسک شول او تاريخ‬
‫د ان ساني پې ښو ب يان ته ځانگړى شو‪.‬‬
‫د غه پ ېړۍ د تاريخ ليک نې له ن ظر نه څو‬
‫مرحلې لري‪ .‬يوه يې هغه ده چې حکومت د‬
‫اسا سي قانون په ن شته وا لي سره د‬
‫واک من په ف کر چل يده او افغا نان له‬
‫مدني حقونو څخه بې برخې وو‪ ،‬ب يا هم د‬
‫سراج ال تواريخ په شان تاريخ او د‬
‫سللراج االخبللار پلله شللان اخبللار پکللې‬
‫راوو تل‪ .‬سراج ال تواريخ که څه هم په‬
‫ا صل کې ر سمي تاريخ او د ت ېرو دوو‬
‫پېړ ېو پې ښو ته و قف دى‪ ،‬پې ښې په پر له‬
‫پ سې ډول ب يانوي‪ .‬په يوه ج لد کې دوه‬
‫لومړي ټوکو نه يې د نورو تاريخونو له‬
‫م خې او در ېيم ټوک يې يوازې د ر سمي‬
‫سندونو پربن سټ لي کل شوى دى‪ .‬لي کوال‬
‫يې فېض مح مد د ام ير حب يب ا هلل له خوا‬
‫په د غه کار گ مارل شوى و‪ .‬ام ير وا يي‬
‫چې له خپ لو م صروفيتونو سره سره يې‬
‫__ باز هم جز جز که از تحرير مى برا يد‬
‫خود من شخ صا مالح ظه کرده حک و ا صالح‬
‫(‪)١٤‬‬
‫ن موده ا جازه چاپ (ان) را م يدهم))‬
‫فېض مح مد ځان د ((م حرر يا کا تب)) په‬
‫‪284‬‬

‫نا مه يادوي‪ .‬سره له دې هم د ه غه ا ثر‬

‫په د غو تاريخونو کې ښکاره دى‪ ،‬خو نه‬
‫په هغه اندازه چې د سيفي هروي اثر په‬
‫تاريخنا مه هرات او د مح مود الح سيني‬
‫ا ثر په تاريخ احمد شاهي کې ل يدلي‬
‫ک ېږي‪ .‬سره له دې هم فېض مح مد لومړنى‬
‫اف غان حرفوي تاريخپوه دى چې ټول بالغ‬
‫عمر يې د تاريخ په زده کړې‪ ،‬ليکنې او‬
‫تدريس کې تېر کړى دى‪.‬‬
‫فېض مح مد (‪ )١٠٧١-١١٦١‬چې په ا صل‬
‫کې د غز ني د ناهور خوا جه مح مد هزاره‬
‫و‪ ،‬په ال هور کې له زده کړې نه ورو سته‬
‫په ‪ ١١١١‬کې کا بل ته ستون شو‪ .‬هل ته د‬
‫نامتو عالم مح مد سرور ا سحق زي په‬
‫سپارښتنه د سردار حبيب هللا په در بار کې‬
‫د م حرر په تو گه وم نل شو او د سندونو‬
‫للده‬ ‫للو دنل‬‫للاپي کولل‬‫للابونو د کل‬
‫او کتل‬
‫وروسللپارله شللوه‪ .‬د سللراج التللواريخ‬
‫لړ‪.‬‬ ‫لپړ کل‬
‫لې بشل‬‫لوک يل‬
‫لم ټل‬‫لومړى او دوهل‬
‫لل‬
‫وروسللته پلله کللال ‪ ١٠١١‬کللې د سللراج‬
‫التللواريخ د درېلليم ټللوک پلله ليکلللو‬
‫وگ مارل شو چې ه غه يې د ر سمي سندونو‬
‫پربن سټ په درې کلو نو کې تکم يل کړ‪.‬‬
‫دغه اثر په کال ‪ ١٠١٤‬کې په ‪ ٠٦٩‬مخونو‬
‫کې خ پور شو‪ .‬په د غه ا ثر کې چې غ بار‬
‫يې د ((واقعيتو نو بزغ لى)) بولي پې ښې‬
‫د يوه جور نال په تو گه يو په ب لې پ سې‬
‫ب يان شوې‪ ،‬د هرې مو ضوع په اړه‪ .‬د غه‬
‫ټوک د من سوم تاريخي ا ثر په ب ڼه نه‬
‫دى‪ .‬و يل ک ېږي چې فېض مح مد د سراج‬
‫ال تواريخ څ لورم ټوک د ام ير حب يب هللا‬
‫واکم نۍ ته و قف کړى‪ ،‬خو د غه ا ثر تر‬
‫او سه ل يدل شوى نه دى‪ .‬فېض مح مد د‬
‫پا چا ا مان هللا په و خت کې د حيب يې په‬
‫ښوونځي کې درس ور کاوه‪ ،‬خو ورو سته بل‬
‫ام ير حب يب هللا فېض مح مد په دې چې د‬
‫پا چا ا مان هللا پ لوى و‪ ،‬سخت وو هه چې د‬
‫هغو له امله په کال ‪ ١٠٧١‬کې وفات شو‪.‬‬
‫‪285‬‬

‫لاط‬
‫لتينى او محتل‬‫لو رښل‬‫لد يل‬‫لېض محمل‬
‫فل‬
‫تاريخپوه و‪ .‬د ام ير ع بدالرحمن د و خت‬
‫زېږه او ويروونکي چلندونه يې هم ب يان‬
‫کړي‪ ،‬خو په نر مو او م ستعارو کل موکې‪.‬‬
‫د هزاره جات ج نگ يې په تف صيل سره‬
‫ب يان کړى چې په يوه روا يت د ه غه له‬
‫امله امير پرې په غوسه شوى و‪ .‬د سراج‬
‫التواريخ درېيم ټوک چې رسمي تاريخ دى‬
‫بر سېره پردې چې نيم گړى دى‪ ،‬انت خابي‬
‫دى‪ .‬ه غه پې ښې چې ام ير ع بدالرحمن په‬
‫کې ښه نه ښکاري حذش شوې‪ .‬يا په ل نډ‬
‫ډول ب يان شوې او د ه غه پر خالش نورې‬
‫پې ښې پ کې په ا وږده ډول ب يان شوې‪ .‬د‬
‫با ندنيو اړي کو په اړه هم لږ معلو مات‬
‫ور کوي او د ه غه پرعکس د داخ لي پې ښو‬
‫په اړه د م لي ژو ند په هر اړخ ډ ېر‬
‫معلو مات ور کوي‪ ،‬خو دل ته هم د پا چايي‬
‫لوړ سيا ست په اړه چوپ دى او پر ځاى‬
‫يې د پې ښو په ب يان هغ سې چې د ع مل په‬
‫ډ گر کې وا قع شوي لن گر ا چوي او په دې‬
‫ډول لوستونکي د عمل ډ گر ته ب يا يي چې‬
‫و گوري تاريخ هل ته څن گه شکل مو ندلى‬
‫دى‪ .‬دا شايد د سراج ال تواريخ ډ ېره‬
‫غ ټه ځانگړت يا وي چې لو ستونکي قادر‬
‫کوي چې له پې ښو نه منط قي طر حې جوړې‬
‫کړي او ع مومي حکمو نه و کړي نه دا چې‬
‫لوړ سيا ستونه په سندونو کې مطال عه‬
‫کړي چې د هغو د عملي کېدلو اندازه په‬
‫يقين سره معلومېدلى نه شي‪ .‬سره له دې‬
‫هم دغه اثر په تاريخ ليکنې باندې ډېر‬
‫ا ثر کړى نه دى‪ ،‬ځ که چې هم ترې نه‬
‫ا ستفاده گرا نه ده او هم يې شمېر لږ‬
‫دى‪ .‬ما ته نه ده معلومه چې له غ بار او‬
‫ما نه پر ته به بل چا له ه غه نه په‬
‫ب شپړه تو گه ا ستفاده کړې وې‪ .‬اوس يوه‬
‫امري کايي تاريخپوه را برټ مک چز ني د‬
‫ه غه په انگر ېزي کو لو لگ يا دى او چې‬
‫هغه کله په انگرېزي ژبه کې خپور شي د‬
‫‪286‬‬

‫افغا نانو او د دوى د ټولنې د معر في‬

‫(‪)١٦‬‬
‫لپاره به مهم گام پورته شوى وي‪.‬‬
‫په شلمې پ ېړۍ کې د تاريخ ليک نې‬
‫بله مرحله د پاچا محمد نادر په واکمن‬
‫ک ېدلو سره پ يل ک ېږي او د ثور په‬
‫کود تا سره پاى ته رسېږي‪ .‬په دغې دورې‬
‫کې چې امن يت په ع مومي ډول خو ندي و‪،‬‬
‫ه څه دا وه چې د افغا نانو هو يت د يوه‬
‫م لت په تو گه په تاريخ کې تثب يت شي‪،‬‬
‫لوه او د‬ ‫لوړه شل‬‫له جل‬
‫لاريخ ټولنل‬‫لو د تل‬
‫نل‬
‫اريا نا او افغان ستان په نومو نو مو لې‬
‫د تاريخي ليک نو ل پاره ځانگړې شوې‪.‬‬
‫په داسې حال کې چې د کا بل موله په سر‬
‫لو‬
‫لاريخي ليکنل‬ ‫لومي ډول د تل‬
‫له عمل‬‫لې پل‬
‫کل‬
‫ځانگړې‬ ‫ل پاره وه‪ .‬د پ ښتو ل پاره‬
‫شوه‪ .‬دا سې هم ارک يالوجيکي ک ندنې د‬
‫فران سويانو په مر سته پ يل شوې او د‬
‫دول تي مطب عو په انک شاش سره خپر ېدل‬
‫ا سان شول‪ .‬په کا بل پوهن تون کې د‬
‫تاريخ څانگه پرانيستل شوه او د پوهنې‬
‫په انک شاش او د تعلي مي متو سطې طب قې‬
‫په ه سکېدلو سره د تاريخ عالق من او‬
‫لو ستونکي ډ ېر شول‪ .‬د قانوني پا چايۍ‬
‫په و خت کې د م لي ار شيف مر کز هم په‬
‫کا بل کې ورو سته له ه غه پراني ستل شو‬
‫چې ما د ا نيس په ورځپا ڼه کې د ضرورت‬
‫تا سيس ا ر شيف م لي په نا مه يوه اوږده‬
‫ليک نه خ پره کړې وه‪ .‬سره له دې هم د‬
‫دو هم نړۍ وال ج نگ تر پا يه پورې چې‬
‫حکو مت تر هر څه ډ ېر د امن يت د خو ندي‬
‫کو لو په ف کر کې و‪ ،‬تاريخ ليک نه په‬
‫مولوکې دمقالو په بڼه وه‪.‬‬
‫د ملگللرو ملتونللو للله تاسلليس نلله‬
‫ورو سته چې د حکو مت ز ېږ چل ند يو څه‬
‫نرم شو او په وطن په تېره په کا بل کې‬
‫د ب يان ازادي او دموکرا سي تر څه حده‬
‫لول او‬ ‫لر شل‬
‫لم ډېل‬‫لل هل‬‫له ليکل‬‫الر وموندلل‬
‫تاريخ ليکنې وده وکړه‪ .‬ځينو ک سانو يو‬
‫‪287‬‬

‫و خت بل و خت د تاريخ ليک لو شوځ و کړ‬

‫لکه خليل هللا خليلي‪ ،‬نويب هللا توروايا نا‪،‬‬
‫سيد قا سم ر ښتيا‪ ،‬مح مد عث مان صدقي‪،‬‬
‫م ير مح مد صديق فره نگ او نور‪ .‬په دوى‬
‫کې يوازې عزيزا لدين وکي لي پوپلزى د‬
‫سدوزي واکم نو په اړه په ع مده ډول د‬
‫دول تي فر مانونو او سندونو له م خې پڼ‬
‫کتابو نه ولي کل‪ ،‬خو ه غو چې خ پل ټول‬
‫بالغ ع مر تاريخ ليک نې ته د م سلک په‬
‫تو گه و قف کړ او پخپ لو د ېرو اثرو نو‬
‫سره يې د افغان ستان تاريخ په ټو لو د‬
‫ورو کې و سپړوده او د افغا نانو هو يت‬
‫يې په تاريخ کې تثب يت کړ‪ ،‬درې ت نه‬
‫وتلي تاريخپو هان دي‪ .‬اح مد علي کهزاد‪،‬‬
‫عبدالحى حبيبي او مير غالم محمد غبار‪.‬‬
‫د د غو وتل يو تاريخپو هانو د ليک نو‬
‫سرچينې ناخپررې شوې ار شيفي پاڼې او‬
‫ح کومتي سندونه نه بل کې خ پاره شوي‬
‫کتللابوه او يللو څلله السللي ليکنللې او‬
‫فرمانونه دي‪ .‬د حبيبي په پښتو‪ ،‬فارسي‬
‫او عر بي کې‪ ،‬د غ بار په په فار سي او‬
‫عر بي کې او د ک هزاد (‪ )١٠١٧-١٠٩١‬په‬
‫فران سوي‪ ،‬اي تالوي او انگر ېزي کې هم‪.‬‬
‫ورو ستي له فران سويانو سره په ک ندنو‬
‫کې هم برخه اخيستې او هم يې په يوازې‬
‫ځان ک ندنې کړې دي‪ .‬په دوى کې يوازې‬
‫دى بکلوريلللا پلللاس و‪ .‬د اسلللتقالل د‬
‫ښوونځي‪ .‬دوى هر يوه په شخ صي کوښ ښونو‬
‫سره ځانو نه ر سولي او د افغان ستان د‬
‫تللاريخ او تللر څلله حللده د ادبيللاتو‬
‫متخص صان کړي دي‪ .‬سره له دې چې حکو مت‬
‫هر يو په ب ېل ب ېل و خت کې د بې لو ټ کو‬
‫په سر مغ ضوب کړي‪ ،‬خو په پاى کې يې‬
‫ټول پخال کړي او حبيبي او کهزاد ته يې‬
‫لوړ عر فاني او فرهن گي مقامو نه هم‬
‫ور کړي وو‪ .‬يوازې غ بار له خ پل لومړي‬
‫ب ندي ک ېدلو نه ورو سته له حکو مت نه‬
‫فا صله نيولې او د حبيپي په شان د ملي‬
‫‪288‬‬

‫شورا په اوو مې دورې کې انت خابي غړى‬

‫هم شوى و‪ .‬غ بار په م لي سيا ست کې د‬
‫م خالف په تو گه فعا له بر خه اخي ستې او‬
‫د و طن په نا مه دسيا سي گو ند م شري يې‬
‫هم کړې ده‪ .‬په دې ډول له دوى نه هيڅ‬
‫يو ديحيى خېلو د کورنۍ حکومت ته نږدې‬
‫نه و‪ ،‬خو حکومت که په خاص ډول نازولي‬
‫نه دي‪ ،‬زغم لي يې دي‪ .‬حبي بي (‪-١٠١٩‬‬
‫‪ )١٠١٥‬که څه هم په پرچ مي ر جيم کې‬
‫م شاور و‪ ،‬خپل د مشروطيت اثر يې د خپل‬
‫ف کر له م خې ک ښلى بې له دې چې د ر جيم‬
‫مارکسستي مفکورې ته په کې ځاى ورکړى‪،‬‬
‫خو و يل ک ېږي چې د کل توري مو ضوع گانو‬
‫په اړه د ببرک کارمل وي ناوې د حبيبي‬
‫په ق لم وې‪ .‬له ر سمي م قامونو سره د‬
‫د غو تاريخپو هانو د دغ سې اړي کو پاي له‬
‫دا شوې چې دوى خپ لې ليک نې تر ز ياتې‬
‫ا ندازې پخ پل ف کر و کړې او په ه غو کې‬
‫يوازې ا جت ماعي ذهنيتو نه په ن ظر کې‬
‫و لري‪ ،‬خو د دوى په و خت کې په تاريخ‬
‫ليک نې با ندې د مذهب عنع نه ي يز ن فوذ‬
‫هم سپک شوى و او دوى اړ نه وو چې‬
‫خپلې ليکنې د پخوانيو تاريخپو هانو په‬
‫شان په مذهبي حکمو نو او نظمو نو سره‬
‫تاييد کړي‪.‬‬
‫د دوى عمده اثرونه عمومي تاريخونه‬
‫دي ل که د ک هزاد د پ خواني افغان ستان‬
‫لير‬‫لتان در مسل‬‫لار افغانسل‬‫لاريخ‪ ،‬د غبل‬‫تل‬
‫تللاريخ او د حبيبللي تللاريخ مختصللر‬
‫افغان سان‪ .‬د ځي نو مو ضوع گانو په اړه‬
‫يې واړه اثرو نه هم ک ښلي‪ ،‬خو دواړه‬
‫ډول اثرونه يې څن گه چې د اصلي سرچينو‬
‫له م خې نه دي لي کل شوي او ع مومي‬
‫تاريخو نه يې اوږدې ز مانې هم په غ ېږ‬
‫له‬
‫له دي‪ .‬پل‬ ‫لي دي‪ ،‬ژور نل‬‫لي افقل‬‫لې نيسل‬
‫کل‬
‫ع مومي تاريخونو کې چې تاريخ لي کونکى‬
‫مو بور وي‪ ،‬ح تى لويې او مه مې پې ښې هم‬
‫په څو جم لوکې ادا کړي‪ ،‬دق يق ک ېدل‬
‫‪289‬‬

‫گران وي‪ .‬په ت ېره چې معلو مات لږ وي‪،‬‬

‫ل که د دوى چې وو او په ه غه بر سېره د‬
‫د وى څېړن يزې ا سانتياوې هم م حدودوې‬
‫له‬‫لى پل‬
‫لاتو لږوالل‬ ‫لاريخي معلومل‬‫وې‪ .‬د تل‬
‫مونوگرافيکي اثرونو کې ال ډېر وي‪ ،‬ځکه‬
‫چې مونوگرافو نه په ماه يت کې ژور وي‪،‬‬
‫خو ز موږ د د غو تاريخپو هانو طري قې د‬
‫قي قې نه دي‪ .‬حبي بي او غ بار ال د خپ لو‬
‫اثرو نو سرچينې هم ځاى پر ځاى نه دي‬
‫ښوولې‪ .‬يا يې ډېرې لږې ښوولې ز حبيبي‬
‫لل‬
‫لې خپل‬ ‫لاى کل‬
‫له پل‬‫لث پل‬
‫لر بحل‬‫لل هل‬
‫ال د خپل‬
‫ماخذو نه ق طار کړي‪،‬ه غه هم په نيم گړي‬
‫ډول‪ .‬ک هزاد تر يوه حده پورې خپ لې‬
‫سرچينې ښودلې او ورو ستي اثرو نه يې‬
‫لکه افغانستان در شاهنامه او غرغښت يا‬
‫گرشا سپ چې د دې سرچينو له م خې يې‬
‫ک ښلي په ن سبي ډول دق يق دي‪ ،‬خو هېڅ‬
‫يوه له خپ لې سرچينې نه په نې غه‬
‫اخي ستنه نه ده کړې او د خپ لو سرچينو‬
‫معلو مات يا واقعيتو نه يې پخپ له ژ به‬
‫او ز ياتره په ازاد ډول ا فاده کړي چې‬
‫په دې ډول يې خ پل ا ثر هم پ کې دخ يل‬
‫کړى او د خپ لو ليک نو دق يق توب او‬
‫افاقي توب يې زيانمن کړى دى‪.‬‬
‫خو د د غو وتل يو تاريخپو هانو تر‬
‫ټولو غټ صفت دا دى چې د دوى ز ياتره ا‬
‫ثرو نه د دغ سې مو ضوع گانو په اړه دي‬
‫چللې د هغللو پلله هکللله تللر دوى دمخلله‬
‫افغا نانو هيڅ نه وو ليک لي‪ .‬په ټوليز‬
‫ډول دوى د افغان ستان ه غه تاريخپو هان‬
‫دي چې پخپ لو اثرو نو سره يې د لومړي‬
‫ځل ل پاره د افغان ستان اوږد تاريخ‬
‫او د تاريخ په اوږدو کې د افغا نانو‬
‫هو يت د يوه و لس په تو گه تثب يت او‬
‫ب يان کړى او په د غه ډول يې خپ لو‬
‫وطنوا لو ته تل پاتې فرهن گي خدمت کړى‪.‬‬
‫دوى پخپ لو د غو فرهن گي خدمتونو سره‬
‫د غه ا ستحقاځ خ پل کړى چې د افغان ستان‬
‫‪291‬‬

‫فرهن گي موسسې او حتى ځايونه د دوى په‬

‫نومونو ياد شي‪.‬‬
‫له دې ورو سته يوازې په تاريخپوه‬
‫م يرغالم مح مد غ بار غږ ېږم چې د ثور تر‬
‫کود تا پورې يې ات يا کا له ع مر کړى‬
‫دى(‪ .)١٠٣٣-١٠١٠‬ع صري منظ مه زده کړه‬
‫يې نه ده کړې که څه هم په کا بل کې‬
‫زېږ ېدلى و‪ ،‬خو د خ پل ښه ا ستعداد له‬
‫ام له يې په شخ صي زده کړې سره ځان‬
‫رسولى و‪ .‬په تېره په تاريخ کې‪ .‬فارسي‬
‫لم‬ ‫لي هل‬‫له عربل‬
‫له وه او پل‬ ‫لورنۍ ژبل‬‫لې کل‬
‫يل‬
‫پوه ېده خو پ ښتو يې نه وه زده کړې که‬
‫څه هم اوه کا له يې په فراه او ک ندهار‬
‫ښار کې تېر کړي وو‪.‬‬
‫غ بار خ پل ټول مع لوم ع مر د خ پل‬
‫فکر‪ ،‬خپل پرنسيب او خپل وجدان له مخې‬
‫د خطرو نو په من لو سره ت ېر کړى‪ .‬اول‬
‫لته د‬ ‫لادر او ورسل‬‫لد نل‬‫لا محمل‬‫لې د پاچل‬‫يل‬
‫صدراعظم مح مد داود بل نه نه ده من لې‬
‫چې له حکو مت سره هم کاري و کړي‪ ،‬شايد‬
‫په د غه مق صد چې دځان له سيا ست په‬
‫وړاندې بېولو سره د خلکو او ازادۍ په‬
‫له‬ ‫لد موادلل‬‫لر ضل‬
‫لۍ پل‬‫لوي او د زورواکل‬ ‫پلل‬
‫وکړي‪ .‬غ بار په اصل کې يو سياسي شخص و‬
‫او سيا سي فکرو نو يې په ه غو ا ثارو کې‬
‫هم انع کاس کړى چې د ه غه په وي نا بې‬
‫له سان سور نه د افغان ستان در م سير‬
‫تاريخ په نامه راوتلي دي‪.‬‬
‫غ بار شکل کلن نه و چې د امير حبيب‬
‫هللا د واکم نۍ د پاى په کلو نو کې په‬
‫سياسللي فعاليللت الس پللورې کللړ ا و د‬
‫"جوا نان اف غان" د سيا سي کړۍ غړى شو‬
‫چې د غ بار په وي نا " مرام تندتر وجنبه‬
‫دست چپى داشت"(‪ )١٣‬غ بار د پاچا ا مان هللا‬
‫په وخت کې په مسکو‪ ،‬پاريس او دننه په‬
‫لل‬ ‫لان او جبل‬‫له ه لرات‪ ،‬بدخشل‬‫لې پل‬
‫لن کل‬‫وطل‬
‫السللراج کللې اداري او اخبللاري چللارې‬
‫تر سره کړې او په کال ‪ ١٠٢٠‬کې په‬
‫‪290‬‬

‫پغ مان کې په لويې جر گې کې د غړي په‬

‫تو گه گډون و کړ‪ .‬د پا چا مح مد نادر په‬
‫و خت کې په برلين کې د اف غان سفارت‬
‫اداري غړى و‪ .‬يو کال ورو سته يې له‬
‫کار نه ځان گو ښه کړ او په کا بل کې د‬
‫اد بي انومن غړى شو‪ .‬په کال ‪ ١٠٧٧‬کې د‬
‫هغه ترور په اړوند چې محمد عظيم نومي‬
‫اف غان د انگ ليس په سفارت کې و کړ‪،‬‬
‫غ بار دوه کا له ب ندي او ورو سته د اوو‬
‫کلو نو په مودې کې اول د فراه په‬
‫باالبلوک د گنج ا باد په کلي کې او ب يا‬
‫د ک ندهار په ښار کې له خپ لې کورنۍ‬
‫سره پرار شو‪ )١١(.‬په دې ډول غ بار له‬
‫خپلې کورنۍ سره د سردار محمد ها شم په‬
‫صدراعظمۍ کې په کړاوو نو واو ښت چې د‬
‫ه غو له ام له او هم دا چې د ن ظام‬
‫لو يانو د ه غه م شروطه غو ښتونکي مل گري‬
‫ځپ لي وو‪ ،‬د ژو ند تر پا يه پورې له‬
‫حکو مت سره م خالف پاتې شو‪ ،‬دا چې ده‬
‫په فرا کې عا مه خ لک ډ ېر غر يب او د‬
‫ژو ند په اب تدايي حال کې ول يدل هم به‬
‫يې په ده ا ثر کړى وي‪ .‬له ه غه ورو سته‬
‫دى پخپ لو فکرو نو نور هم ټي نگ او د‬
‫زورواکۍ پر ضد شو‪.‬‬
‫غ بار په م لي سيا ست کې د صدر اع ظم‬
‫شاه مح مود په و خت کې وځل ېده‪ .‬دا ه غه‬
‫و خت و چې د دو هم نړۍ وال ج نگ نه‬
‫ورو سته د مل گرو ملتو نو موس سه جوړه‬
‫شوه او له هندو ستان نه د انگرېزا نو‬
‫په وت لو سره پښتون ستان د افغان ستان‬
‫ل پاره يوه اساسي موضوع وگرځېده او د‬
‫د غو انک شافاتو له ام له دن نه په و طن‬
‫کې ددموکراسۍ او ا زادۍ ورښ په چلېدو‬
‫لاره د‬ ‫لل لپل‬ ‫لومړي ځل‬‫لت د لل‬
‫لو‪ .‬حکومل‬‫شل‬
‫للاره‬‫للورا لپل‬ ‫للي شل‬
‫للارواليو او ملل‬ ‫ښل‬
‫انتخا بات ازاد پرې ښوول‪ .‬په نتي وه کې‬
‫په کال ‪ ١٠٥٠‬کې غالم محمد فر هاد دکا بل‬
‫ښاروال او د ملي شورا ل پاره له ټول‬
‫‪292‬‬

‫ه ېواد نه م لي ا و نوم يالي افغا نان د‬

‫غ بار په گډون غوره شول‪ .‬د مطبو عاتو‬
‫په ازادۍ سره غ ېر ح کومتي او گو ندي‬
‫خپرو نې ووت لې او سيا سي گوندو نه هم‬
‫څرگ ند او ف عال شول‪ .‬په ع مومي ډول د‬
‫د غو انک شافاتو له برک ته په ت ېره په‬
‫کا بل کې د صدراعظم مح مد ها شم له‬
‫اوږدې خ په کوونکې دورې نه ورو سته يو‬
‫نوى هيله من غورځنگ په ټوکېدو شو‪.‬‬
‫غبللار پلله دغلله وخللت کللې پلله درې‬
‫م حاذونو کې وځل ېده‪ .‬په م لي شورا کې‬
‫چې له ډ ېرو نورو همف کرو وکيال نو سره‬
‫په حکو مت انت قادي شو‪ .‬غ بار د حکو مت‬
‫د غه مخال فه ډ له "م لي جب هه" بولي‪.‬‬
‫غ بار د وطن په نا مه په سياسي گوند کې‬
‫هم وځل ېده چې دى يې سروال او نور‬
‫موس سان او غړي يې ز ياتره دکا بل تعليم‬
‫کړي او لوړ رت به ح کومتي ماموران او‬
‫پېژندل شوي ک سان وو‪ .‬د مرام عمده ټکي‬
‫يې د دموکراسۍ عمومي کول‪ ،‬د درې گونو‬
‫قواوو بېلتون او پالن شوى اقت صاد ښوول‬
‫شوى‪ .‬په ا صل کې دا يو اع تدالي او نه‬
‫چ ندان لوى گو ند و‪ ،‬خو په کا بل کې يې‬
‫وزن ز يات و‪ .‬گو ند په دې هم والړ و چې‬
‫" حزب و حدت م لي و تمام يت خاک رامر بوط‬
‫به رژ يم دموکرات يک ميدا ند تا ز بان و‬
‫فره نگ را از ف شار برها ند و تب عيض و‬
‫استبداد و خرا فات را از بين بردارد و‬
‫مل يت هاى افغان ستان مت ساويا و بدون‬
‫تبعلليض داراى مسللاوات و ازادي هللاى‬
‫دموکرات يک و حق انک شاش ز بان و فره نگ‬
‫خويش گرد يده‪ ،‬خورد و بزرگ و ا قل و‬
‫(‪)١٠‬‬
‫اک ثر ح قوځ م ساوي دا شته با شند"‬
‫غ بار په خاص ډول د وطن په نا مه د خپل‬
‫گو ند په جر يده کې وځل يده چې پخپ لو‬
‫انت قادي او پخو ليکنو سره يې له نورو‬
‫جر يدو ل که و لس‪ ،‬ان گار او نداى خ لق‬
‫سره په گډه د کا بل سيا سي ف ضا هي واني‬
‫‪293‬‬

‫کړې وه‪ .‬په کا بل کې به دغ سې ح کومتي‬

‫يا غ ير ح کومتي م هم شخص نه و چې د غه‬
‫جريده ونه لولي‪ .‬د "موريا نه دولت" په‬
‫نا مه د غ بار يوې سرمقالې په کا بل کې‬
‫يو خاص زوږ تول يد کړ‪ .‬په ه غې کې‬
‫استدالل شوى و چې که په ن ظام کې اساسي‬
‫ا صالحات و نه شي‪ ،‬هغ سې به کاواک شي چې‬
‫ل که د و نې ډډ به چين وي خوړ لو سره‬
‫ورستېږي‪.‬‬
‫نورو گو ندونو هم په ت ېره د ويښ‬
‫زلم يانو چې تر ټو لو لوى او تر ه غو‬
‫دم خه په ‪ ١٠٥٣‬کې جوړ شوى و‪ .‬د کا بل‬
‫سيا سي ف ضا ښه توده کړې وه‪ .‬څن گه چې‬
‫حکو مت د غه گوندو نه تر خ پل ن فوذ ال ندې‬
‫راو ستلى نه شول د ه غو د ف عاليتونو‬
‫دمحدود کولو ل پاره يې د ملي شورا د‬
‫رات لونکې ا ت مې دورې په ا نتخا باتو‬
‫با ندې پ خوا تر پ خوا بنديزو نه ول گول‪.‬‬
‫د هغو په برا بر کې په کا بل کې م ظاهرې‬
‫و شوې او م ظاهره کوون کو چې په سر کې‬
‫يې ب برک کار مل هم روان و ارگ ته‬
‫نللږدې للله پاچللا محمللد ظللاهر نلله د‬
‫بنديزونو لغو کول وغوښتل‪ ،‬خو حکومت د‬
‫له‬
‫لدونو لل‬ ‫لو گونل‬ ‫لې د دغل‬
‫لاى چل‬
‫لر ځل‬‫دې پل‬
‫لو يانو سره کوم ډول ا يتالش و کړي‪ ،‬د‬
‫ه غو په ځپلو پيل وکړ او د وطن د گوند‬
‫د سر ک سان يې د غ بار په گډون ا و‬
‫دا سې هم د خ لق د گو ند م شر ع بدالرحمن‬
‫محمودي او نور بندي کړل که څه هم دوى‬
‫م ظاهره کوون کو ته د اع تدالي چل ند‬
‫سپار ښتنه کړې وه‪ )٢٩(.‬حکو مت يو ځل ب يا‬
‫د ازادۍ او دموکراسللۍ بېرغچيللان او د‬
‫دغ سې گو ندونو د سر ک سان وځ پل چې‬
‫غو ښتل يې ن ظام ا صالح کړي نه دا چې په‬
‫ت شدد سره يې ن سکور کړي‪ .‬د چارواکو‬
‫د غه چل ند په سيا سي ډ گر کې د اع تدال‬
‫الر بې اعت باره کړه او دغ سې گوندو نه‬
‫يې منحل کړل چې په ملي پيوستون‪ ،‬وطن‪،‬‬
‫‪294‬‬

‫خپلللواکۍ‪ ،‬دموکراسللۍ‪ ،‬عصللري معللارش‪،‬‬

‫اجت ماعي عدالت او پرمخ تگ با ندې والړ‬
‫وو او لږو ډ ېر د افغان ستان له بې لو‬
‫بر خو او قومو نو نه ه سک شوي وو‪ .‬دا د‬
‫واکمنې کورنۍ ډېره غټه تېروتنه وه چې‬
‫په هغې سره يې د اعتدالي ملي سياست د‬
‫ودې م خه ونيو له چې پاى يې د ن ظام‬
‫بربللادي او پلله وطللن کللې پرللله پسللې‬
‫ناکراري او بې امنيتي شوه‪.‬‬
‫غ بار دا ځل څ لور کا له په ب ند کې‬
‫پاتې شو(‪ )١٠٤٦-١٠٤٢‬له ب ند نه له‬
‫ازاد ېدلو نه ورو سته د صدراعظم مح مد‬
‫داود بلنه يې له حکومت سره د هم کارۍ‬
‫کو لو بل نه و نه من له او صدراعظم ب يا‬
‫غ بار ته کړه چې (( شما که هم کارى با‬
‫حکومللت را رد ميکنيللد در منللزل خللود‬
‫(‪)٢١‬‬
‫با شيد و حکو مت مرا قب خوا هد بود))‬
‫غ بار وا يي چې ((ا ين ا مر ا ستبدادى‬
‫خانواده حک مران بدون ح کم کدام محک مه‬
‫قانوني براى تقري با بي ست سال دي گر‬
‫دربرا بر اينوا نب نا فذ بود))(‪ )٢٢‬خو‬
‫غ بار خپ له د غه وي نا د قانوني پا چايۍ‬
‫دورې په سر کې ردوي چې وا يي ((در اين‬
‫دوره بدنام کن نده دموکرا سي دول تى‪،‬‬
‫هنگامي که حکو مت را جز اع ضاى کمي سيون‬
‫ت سويد قانون اسا سي جد يد (تع يين) و‬
‫ا عالم کرد از ان ا ستفعا کردم‪ ،‬چنان چه‬
‫شموليت در احزاب مصنوعي و ماموريت هاى‬
‫ر سمى را رد مي کردم)) (‪ )٢٧‬د غ بار له‬
‫دغه ((احزاب مصنوعي)) له ډلې نه به د‬
‫افغان ستان د خ لق دموکرات يک گو ند وي‬
‫چې له تاسيس نه دمخه يې په دوو غونډو‬
‫کې گډون وکړ او ب يا د ببرک کارمل په‬
‫دسي سې سره يې پرې ښود‪ )٢٥(.‬په د غه و خت‬
‫کې نږدې او يا ک لن غ بار چې د ب ند‪،‬‬
‫پرار او نا کامو سيا سي ف عاليتونو په‬
‫نتي وه کې به ستړى شوى‪ ،‬خوا شينى شوى‬
‫او ح تى ناهيلى شوى وي‪ ،‬هم پخ پل کور‬
‫‪295‬‬

‫کې شعله يانو يا ماو ستانو ته په‬

‫خصو صي ډول د مارک سزم درس ور کاوه (‪)٢٤‬‬
‫او هم تاريخ ليک نې ته زور ور کړ چې‬
‫نتيوه يې د ا فغانستان در مسير تاريخ‬
‫په نامه دوه ټوکه شول‪.‬‬
‫له د‬‫لو څخل‬‫لو اثرونل‬ ‫لر ټولل‬
‫لار تل‬‫د غبل‬
‫افغا سنتان در م سير تاريخ لومړى ټوک‬
‫ډېللر لوسللتل شللوى دى‪ .‬هغلله شللايد د‬
‫افغان ستان په اړه تر هر بل ا ثر نه‬
‫ډ ېر لو ستل شوى وي‪ .‬په ت ېره په کا بل‬
‫کې چې د سياسي او فکري خوځښتونو مرکز‬
‫و‪ .‬تر ه غه دم خه د افغان ستان د تاريخ‬
‫په هک له د غ بار ډ ېر ا ثار خ پاره شوي‬
‫او په کا بل مو له کې يې ډ ېرې م قالې‬
‫راوت لې‪ ،‬خو د ه غو ز ياتره د غ بار په‬
‫وي نا (( ناقص و مع يوب)) وو‪ ،‬په دې چې‬
‫(( بدون ا جازه مواف قت من نو شته هايم‬
‫را دوا ير مربوطه حکومت تحريف و تعديل‬
‫ميکرد ند))(‪ )٢٦‬سره له دې هم د غه ا ثار‬
‫با يد با طل و نه گ ڼل شي او با يد په‬
‫احتيللاط سللره ترېنلله اسللتفاده وشللي‪.‬‬
‫افغان ستان در م سير تاريخ يوازنى ا ثر‬
‫دى چې غ بار د قانوني پاچايۍ په ازادې‬
‫ف ضا کې د خپل فکر پربنسټ په ازاد ډول‬
‫ليک لى او بې له کوم تغي ير او تحر يف‬
‫نه چاپ شوى‪ .‬د و خت حکو مت که څه هم‬
‫ه غه سان سور کړ‪ ،‬خو په مطب عه کې ي‬
‫خو ندي و ساته چې ورو سته خل قي حکو مت د‬
‫ثور له کود تا نه ورو سته ازاد کړ‪ .‬په‬
‫د غه ډول د غه ا ثر د شخص او تاريخپوه‬
‫په توگه د غبار ايينه گڼله کېږي‪.‬‬
‫د غه ا ثر د افغان ستان ع مومي سيا سي‬
‫تاريخ دى او ز ياتره يې داخلي پېښو ته‬
‫و قف شوى‪ ،‬له او ستايي دورې نه پ يل‬
‫ک ېږي او د پا چا ا مان هللا د واکم نۍ تر‬
‫پا يه پورې ر سېږي‪ .‬ز ياتره بر خه يې له‬
‫هوتکي دورې نه را په دې خوا دمعا صر ا‬
‫فغان ستان په باب ده‪ .‬پ خوانۍ دوره يې‬
‫‪296‬‬

‫د ه غو م قالو پربن سټ ده چې غ بار دم خه‬

‫په کا بل موله کې خپرې کړې وې‪ .‬د غ بار‬
‫دغه اثر لکه چې د هغه د سياسي م بارزې‬
‫يو شکل وي چې پ کې وا يي (( ما تاريخ‬
‫گذ شته خود را براى ا ين مطال عه مې‬
‫ن ماييم که او ضاع ا مروزى خود را صحيح‬
‫تللر درک نمللاييم تللا مبللارزين جللوان‬
‫افغان ستان در حر کت به پيش خط در ست‬
‫اگاها نه اخت يار نماي ند))(‪ )٢٣‬تاريخ‬
‫غ بار ته په د غه ډول عم لي او م بارزه‬
‫ييز اهميت لرى او د دې ل پاره نه دى‬
‫چې پېښې هغسې چې په وا قع کې شوې وي د‬
‫ثقه معلو ماتو پر ب نا له سره ژوندۍ او‬
‫ب يان کړي‪ ،‬بې له دې چې تاريخپوه پ کې‬
‫خ پل نظرو نه ځاى کړي‪ .‬غ بار هم ان سان‬
‫د تاريخ جوړونکى گ ڼي‪ ،‬خو هغ سې ان سان‬
‫(‪)٢١‬‬
‫چې د اجت ماعي شرايطو مح کوم وي‪.‬‬
‫نه هغ سې ان سان چې پخ پل ټي نگ شخ صيت‬
‫سره يې اجت ماعي شرايط اړو لي وي‪ ،‬ل که‬
‫پېغم بران او نور ل که سکندر‪ ،‬سپارته‬
‫کوس‪ ،‬لوتر‪ ،‬ناپليون‪ ،‬ل ينن او دا سې‬
‫نور‪ .‬د غ بار د غه ج بري ن ظر شايد هم د‬
‫ه غه د خپ لې نا کامۍ او هم د مارکس له‬
‫دغلله بيللان نلله متللاثر وي چللې وايللي‬
‫((ان سانان خ پل تاريخ جوړوي‪ ،‬خو هغ سې‬
‫چې يې زړه غواړي‪ ،‬نه جوړوي)) تر دغسې‬
‫شرايطو ال ندې يې نه جوړوي چې دوى‬
‫لې‬‫لر دغسل‬‫لو تل‬
‫لړي وي‪ ،‬خل‬‫لوره کل‬
‫له غل‬‫پخپلل‬
‫شرايطو ال ندې چې ور سره م خامخ شوي او‬
‫له پخوا نه ورته ورکړل شوي او انت قال‬
‫شللوي وي"(‪ )٢٠‬پللر دې برسللېره د غبللار‬
‫تاريخ جوړونکي ه غومره چې اجت ماعي‬
‫قوتونه‪ ،‬طب قات يا عمومي ډلې دي‪ ،‬مشخص‬
‫ا فراد نه دي‪ ،‬په دا سې حال کې چې خ لک‬
‫((د فردو نو يوه ټول گه ده له بې لو‬
‫غو ښتنو او فکرونو سره))(‪ )٧٩‬غ بار ک له‬
‫له‬‫لو تل‬‫لم خلکل‬
‫لل هل‬
‫لرد خ لاص عمل‬
‫له د فل‬ ‫کلل‬
‫من سوبوي او وا يي چې (( مردم او [ام ير‬
‫‪297‬‬

‫لالم عن لوان‬
‫پادش لاه ظل‬ ‫عب لدالرحمن] را‬
‫هم در وال يت مزار اورا‬ ‫داد ند و يک بار‬
‫که خ طا شد))‪ .‬په دا سې‬ ‫به گلو له زد ند‬
‫يو چرسي هرا تي عسکر و‬ ‫حال کې چې ضارب‬
‫نا کام فېر مقصد معلوم‬ ‫چې د هغه د دغه‬
‫ه غه ځاى پر ځاى ووژل‬ ‫نه شو‪ ،‬ځ که چې‬
‫شو‪.‬‬
‫غ بار پخ پل د غه ا ثر کې پې ښې تر څه‬
‫حده د طب قاتي فکر له مخې ب يان کړې او‬
‫ف يودلزم او ف يوداالن يې ډ ېر ياد کړي‬
‫ان تر دې چې د درا ني دولت هسکېدنه يې‬
‫د ف يودالزم نتي وه ښوولې او وي لي دي‬
‫لين‬
‫لودالزم در بل‬ ‫لل فيل‬
‫لير تکامل‬ ‫لې‪" :‬سل‬‫چل‬
‫اهالى قندهار و م بارزه دوام دار مردم‬
‫عل يه ا ستيالى خارجى زمي نه ت شکيل يک‬
‫دو لت مر کزى قو ى ر ا در افغان ستان‬
‫مه يا کرده بود" (‪ )٢٧‬که د غه ح کم پر‬
‫واقعيت ب نا واى اول با يد ميروېس نيکه‬
‫او تر ه غه دم خه اې مل خان موم ند او‬
‫رو ښانيانو يو پ ياوړى مر کزي حکو مت‬
‫تا سيس کړى واى‪ .‬اح مد شاه با با چې له‬
‫خ پل غوره ک ېدلو نه ورو سته يو پ ياوړى‬
‫مر کزي حکو مت تن ظيم کړ سم له ال سه يې‬
‫په ه غو شل ميليو نو روپ يو ن غد او جنس‬
‫سره تن ظيم کړ چې له هندو ستان نه‬
‫نادر شاه اف شار ته وړل ک ېدلې او په‬
‫ک ندهار کې د ه غه الس ته ورغ لې‪ .‬په دې‬
‫بر سېره له غ بار نه پر ته به بل کوم‬
‫تاريخپوه ووا يي چې د ف يوډالزم تکا مل‬
‫د پ ياوړي مرکزي حکومت د تشکيل ل پاره‬
‫ډ گر هواروي؟ د غ بار د غه ح کم هم پر‬
‫ځللاى نلله دى چللې د اميللر عبللدالرحمن‬
‫واکم ني يې د "ف يوډالي سلطنت تمر کز"‬
‫بللې‪ .‬د دغه حکم مانا دا هم ده چې له‬
‫احمد شاه نه تر امير عبدالرحمن پورې د‬
‫افغان ستان حکومتو نه ف يوډالي وو‪ .‬په‬
‫دا سې حال کې چې نه د سدوزي واکم نه‬
‫کورنۍ او نه د محمدزي واکمنه کورنۍ د‬
‫‪298‬‬

‫پرا خو مځ کو خاو نده وه او د دوى تک يه‬

‫په دو لت او دول تي عوا يدو و چې د ه غو‬
‫له ام له ز ياتره و خت له لو يو مځ که‬
‫وا لو سره په مواد له کې وو ا و ام ير‬
‫عبدالرحمن د دې پر ځاى چې له هغو سره‬
‫جللوړه وکللړي او د غبللار پلله وينللا‬
‫ف يوډالزم متمرکز کړى لوى مځکه وال يې‬
‫وټ کول يا پرار ته اړ کړل او د په‬
‫مځکو باندې يې د درنو مال ياتو په وضع‬
‫کو لو سره ه غوى ضعيف او مر کزي حکو مت‬
‫پيللاوړى او د ضللاعتي کېللدلو لپللاره‬
‫ا ماده کړ‪ .‬غ ېر له ه غه هم کوم ه غه‬
‫ف يوډالزم چې د روم د امپرا تورۍ له‬
‫سقوط نه تر زرم عي سوي کال پورې د‬
‫ارو پا په شرايطو کې م ېنځ ته را غى د‬
‫افغا سنتان په شرايطو کې صدځ نه کوي‪.‬‬
‫د هغللو لپللاره پلله افغانسللتان کللې‬
‫منا سبه ا صطالح م لوک ال طوايفي وه چې‬
‫غ بار او نورو تاريخپو هانو هم د ه غه‬
‫لې د معاص لر‬‫له اص لل کل‬
‫لړى دى‪ .‬پل‬‫لر کل‬
‫ذکل‬
‫افغان ستان د سيا سي اړخ ستر اړخو نه د‬
‫زور وا کو په ت ېره د ح کومتي زور وا کو‬
‫دزور واکللۍ پلله مقابللل کللې و لسللي‬
‫لړو‬‫لو د غل‬‫لو کورنيل‬‫له‪ ،‬د واکمنل‬
‫پاڅونونل‬
‫ترمېنځ د واک په سر ج گړې او د وطن او‬
‫ا سالم په خاطر له يرغل گرو سره جنگو نه‬
‫دي‪.‬‬
‫غ بار د باندنيو يرغل گرو په تېره د‬
‫انگرېللز يرغلگللرو پلله مقابللل کللې د‬
‫افغا نانو ج گړې ښې ب يان کړې‪ ،‬سره له‬
‫دې چې د يرغل گرو په مقا بل کې يې د‬
‫ځي نو لږه گ يو غ ېر م لي رول له پام نه‬
‫غور ځولى او د ځي نو نورو يې له وا قع‬
‫نه ډ ېر ر سم کړى او دپ ښتنو يې نيم گړى‬
‫ښوولى‪ .‬ب يا هم غ بار د افغا نانو د‬
‫پيوسللتون او د خپلللواکۍ د روحيللې د‬
‫غټ ف کري او‬ ‫پياوړت يا په الر کې يې‬
‫قل مي خدمت کړى دى‪ .‬د ده په د غه ا ثر‬
‫‪299‬‬

‫له او د‬‫لان د خپل لواکۍ روحيل‬ ‫لې د افغل‬

‫کل‬
‫اف غان هويت ځال کوي‪ ،‬هغسې ځال چې په بل‬
‫هيڅ ا ثر کې نه ل يدل ک ېږي‪ .‬د د غه ا ثر‬
‫ب له غ ټه ځانگړت يا دا ده چې ه غه دزور‬
‫واکللي‪ ،‬د حکومتونللو دخپللل سللري او د‬
‫اجت ماعي بې عدالتۍ په برا بر کې تر هر‬
‫بللل اثللر نلله ډېللر انتقللادي دى‪ .‬پلله‬
‫افغانسللتان کللې دا لللومړنى انتقللادي‬
‫تاريخي اثر دى‪ ،‬خو غ بار پخپل فکر سره‬
‫يو دلته محکوم کړى او بل هلته تبريه‬
‫کړى او پخپلو دغسې حکمونو سره يې له‬
‫ځان نه دغ سې قا ضي جوړ کړى چې ق ضاوت‬
‫يې د خ پل و خت ارز ښتونوله م خى کړى نه‬
‫د هغه وخت د مع يارونو له مخې چې پېښې‬
‫پکې شوې دي‪ .‬په دې ډول په دغه اثر کې‬
‫د غ بار ن فوذ پوره څرگ ند دى‪ .‬ده هم د‬
‫ځي نو تاريخپو هانو په شان ښوولې چې‬
‫تاريخ په ا صل کې معا صر تاريخ دى او‬
‫ا فاقي ک ېدلى يا پوره ا فاقي ک ېدلى نه‬
‫شي‪.‬‬
‫د غ بار قا ضي توب د هغه د تاريخ په‬
‫دو هم ټوک کې ال څرگ ند دى‪ .‬د د غه ا ثر‬
‫ثقه توب کې شک دى‪ .‬په غالب احت مال چې‬
‫په ه غه کې به الس و هل شوى وي‪ .‬د ه غه‬
‫خپرون کى ح شمت غ بار د غ بار زوى وا يي‬
‫چللې دغلله اثللر "در اصللل چنللد فصللل‬
‫لاطر‬‫له بخل‬‫لت کل‬
‫لد اول اسل‬ ‫لده جلل‬‫باقيمانل‬
‫ا ستبداد شديد در ک شور در ز مان نو شته‬
‫(‪)٧٧‬‬
‫قانوني پا چايي په‬ ‫آن بازما ند"‬
‫"شللديد اسللتبداد" سللره ملللزم کللول د‬
‫واقع يت پر خالش دى‪ .‬له ه غه نه غ ير‬
‫غ بار هم پوهېده چې حکومتي مطبعه هغسې‬
‫اثر نه چاپوي چې په هغه کې پاچا محمد‬
‫نادر په "بيحو صلگى ديوا نه وار" م لزم‬
‫شوى‪ ،‬حکو مت يې د "ا ستعمار شاگرد"‬
‫ښللوول شللوى او د سللردار محمللد هاشللم‬
‫کابينه "وحشي"(‪ )٧٥‬گڼله شوې وي‪ .‬په هر‬
‫حال د غه دو هم ټوک د لومړي ټوک په‬
‫‪311‬‬

‫دوام د حب يب هللا کل کاني له ام ير ک ېدلو‬

‫نلله پيللل کېللږي ا و د شللاه محمللود د‬
‫صدراعظمۍ تر پا يه پورې ر سېږي‪ .‬عو به‬
‫ده چې غ بار د صدراعظم مح مدداود دوره‬
‫د قللانوني پاچللايۍ دوره او د لللومړي‬
‫جمهور يت دوره پ کې نه ده ښولې‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې چې په د غې مودې کې د‬
‫پرا خو ا صالحي پروگرامو نو په نتي وه کې‬
‫افغان ستان ته انک شاش ور کړل شو او د‬
‫لبللرال اساسللي قللانون پللر بنسللټ د‬
‫دموکراسۍ او ازادۍ خاوند شو‪ .‬د همدغو‬
‫انکشللافاتو او داسللې هللم د امنيللت د‬
‫خو ندي ک ېدلو له ام له و چې افغان ستان‬
‫بېن المل لي ټولنې ته د لوړ حېث يت‬
‫خاو ند ه ېواد شو‪ ،‬هغ سې حېث يت چې تر‬
‫او سه هم ترېنه محروم دى‪ .‬غ بار به ځکه‬
‫د دغو دورو له ب يان نه ډډه کړې وي چې‬
‫په هغه حال کې موبورېده هغه اساسي او‬
‫پراخ ا صالحات ب يان کړي چې د واکم نې‬
‫کورنۍ د غړو په نو ښت او سروالۍ عم لي‬
‫شوي وو‪ .‬ب يا نو ده نه شو کولى په هغو‬
‫با ندې هغ سې تر خه انتقادو نه و کړي چې‬
‫په صدراعظم مح مد ها شم با ندې يې کولى‬
‫شول چې يې پرې پرېما نه و کړل‪ .‬د غه‬
‫دوره په رښتيا چې ځپونکې او ويروونکې‬
‫وه‪ ،‬خو ښه اړخونه يې هم لرل چې هغه د‬
‫پوهنې اح يا او پراخت يا او د سرا سري‬
‫امن يت خو ندي ک ېدل وو چې د ه غو په‬
‫نتي وه کې د ه ېواد ورو ستي پرمختگو نه‬
‫مم کن شول‪ .‬يو تاريخپوه هيڅک له يو‬
‫اړخ ېزه نه وي‪ ،‬ځ که چې يوه تاريخي‬
‫دوره نه ټوله سپينه‪ ،‬نه ټوله توره او‬
‫نه ټو له ښه او نه ټو له بده وي‪ ،‬خو‬
‫غ بار دل ته پوره يو اړخ يزه شوى او د‬
‫م شروطه غو ښتونکو د دورو ستي غړي په‬
‫توگلله يللې للله تللاريخ نلله د انتقللام‬
‫اخي ستلو ل پاره ا ستفاده کړې‪ ،‬ده په‬
‫ت ېره چې يې وي لي چې " سلطنت دي گر‬
‫‪310‬‬

‫ديوا نه شده بود و ب هر طرش د هن مى‬

‫(‪)٧٤‬‬
‫انداخت"‪.‬‬
‫غ بار ح تى تول ه غه غ ېر خا نداني‬
‫افراد هم چې د وطن ا بادي ا خلکو ته د‬
‫خدمت ل پاره يې له حکومت سره هم کاري‬
‫کو له مح کوم کړي او ه غوى يې " گروه‬
‫جد يد ا لوالده" او "ادم هاى فرماي شى"‬
‫بل لي چې د ه غه په ف کر "فا قد روح فدا‬
‫(‪)٧٦‬‬
‫کاري و مردانگى بوده" اند‪.‬‬
‫د غ بار دغه نهيلستي او نفي کوونکى‬
‫ن ظر شايد له ماو ستانو سره د ه غه د‬
‫نا ستې والړې نتي وه وي چې ف کر يې کاوه‬
‫په و طن کې "اجت ماعي ان قالب" رات لونکى‬
‫لله‬‫للم پل‬‫للد هاشل‬ ‫للى د محمل‬
‫دى‪ .‬ده ال حتل‬
‫صدراعظمۍ کې و ضع د "سيا سي ان قالب" په‬
‫لور روا نه گنله‪ )٧٣(.‬که څه هم ده ته د‬
‫افغانستان په تاريخ کې په تشدد سره د‬
‫يوه ن ظام د ړنگولو پايلې معلومې وې و‬
‫چې وژل وژل او پر له پ سې ناکراري وي‪.‬‬
‫بيللا هللم دى د "اجتمللاعي انقللالب" او‬
‫"سيا سي ان قالب" په ف کر و‪ .‬کا شکي دى‬
‫ژو ندى واى چې د ه غه "سيا سي ان قالب"‬
‫څ که يې کړې واى چې د ثور په کود تا‬
‫سره و شو چې نه يوازې تريخ بل که‬
‫ورا نونکى ثا بت شو هغه هم په ملي سويه‬
‫او په دوام لرونکي ډول‪.‬‬
‫څن گه چې ما په آئينه افغانستان کې‬
‫په دغه اثر اوږد بحث کړى‪ ،‬نور په هغه‬
‫نه گړېږم‪ ،‬حتى په دواړو اثرونو کې ضد‬
‫او ن قيض بيانو نه او تېروت نې هم نه‬
‫يادوم‪ )٧١( .‬په ه غو کې د پ ښتو په اړه‬
‫د ل نډ ب حث کو لو نه ورو سته خپ له وي نا‬
‫ختموم‪.‬‬
‫غبللار د ډيورنللډ د کرښللې د دواړو‬
‫خواوو پ ښتانه دو لس ميليو نه ښوولي چې‬
‫د ه غه په ف کر شپږ ميليو نه يې په‬
‫پښللتونخوا او شللپږ ميليونلله يللې پلله‬
‫افغان ستان کې او سېدل‪ )٧٠(.‬د غ بار د غه‬
‫‪312‬‬

‫وينللا حقيقللت نلله لللري‪ .‬ا ول خللو د‬

‫له‬‫لتونخوا او افغاس لنتان پښ لتانه پل‬
‫پښل‬
‫شمېر کې سره برا بر نه دي‪ .‬د پښتونخوا‬
‫پښتانه د افغانستان د پښتنو په تناسب‬
‫څه کم دوه برا بره دي چې لس کا له دمخه‬
‫د ر سمي سر شمېرنې له م خې ‪ ٢٧‬ميليو نه‬
‫وو‪ .‬غ بار د افغان ستان پ ښتانه هم لږ‬
‫ښوولي دي‪ .‬د غ بار شپږ ميليونه پښتانه‬
‫په ‪ ١٠٦٢‬کې چې د ر سمي اح صايې له م خې‬
‫د افغان ستان ن فوس څه با ندې پنځلس‬
‫ميليو نه ښوول شوى‪ ،‬په سلو کې څلوې ښټ‬
‫له‬‫لې پل‬‫لال کل‬
‫له کل‬
‫له دغل‬‫لو پل‬
‫لږي اول خل‬
‫کېل‬
‫افغان ستان کې نه سر شمېرنه شوې او نه‬
‫د افغا سنتان ن فوس پنځلس ميليو نه و‪.‬‬
‫ب له دا چې په د غو شپږ ميليو نو کې‬
‫کوچ يان هم را ځي چې غ بار پوره او نيمه‬
‫کوچ يان څه کم دوه نيم ميليو نه ښودلي‬
‫دي‪ .‬په دوى کې به پوره کوچ يان چې کرى‬
‫کال يې کوچي توب کاوه دوه ميليونه وو‬
‫چې ه غوى ټول يا نزدې ټول پ ښتانه وو‪.‬‬
‫په دې ح ساب د غ بار د ليکنې له مخې په‬
‫‪ ١٠٦٢‬کې په ټول افغان ستان کې مې شته‬
‫پ ښتانه د څ لور ميليو نو په شاوخوا کې‬
‫ک ېږي‪ .‬غ بار دځي نو پ ښتنو لو يانو په‬
‫اړه هم دغسې بې بنسټه ليکنې کړې‪ .‬ډېر‬
‫څرگ ند م ثال يې اروا ښاد محمد گل مومند‬
‫دى چې ه غه يې د پان گه ورو په ډ له کې‬
‫"ميل يونر" بل لى او دا يې هم وي لي چې‬
‫ه غه د دې فر صت نه الره چې د ت فريح‬
‫(‪)٥٩‬‬
‫ل پاره د با ندې په سفر الړ شي‪.‬‬
‫حقي قت دا دى چې موم ند په ‪ ١٠٥٩‬کې له‬
‫ر سمي م قام نه له گو ښۀ ک ېدلو نه‬
‫ورو سته تر و فات ک ېدو پورې (‪٢٥ )١٠٦٥‬‬
‫کا له ژو ندى و چې که يې غو ښتالى د‬
‫باندې تللى شو‪ ،‬خو هغه دتفريح سړى نه‬
‫و‪ ،‬ه غه هم په خارج کې‪ ،‬د ه غه له‬
‫فکرو نو او کړو سره به هر څوک موا فق‬
‫نه وي‪ ،‬خو په دې کې شک ن شته چې ه غه‬
‫‪313‬‬

‫له يوې ناکرارې دورې نه ورو سته د‬

‫امن يت په خو ندي کو لو کې ټاکونکى رول‬
‫لوبلللولى او د نامحلللدودو حکلللومتي‬
‫اخي تاراتو سره سره يې ژو ند په ت قوا‬
‫سره ت ېر کړى او په پاى کې په يوه‬
‫کرايي کور کې وفات شوى‪.‬‬
‫غ بار د پښتو له ژبې سره هم همدغسې‬
‫چل ند کړى دى‪ ،‬د غ بار د ليک نې له م خې‬
‫پ ښتو ((در وال يت شرقي‪ ،‬ج نوبي و ج نوب‬
‫غربي کشور بيش تر تک لم ميشود))‪ )٥٩(.‬د‬
‫غ بار د لکي نې له م خې دکا بل په ښار‪،‬‬
‫کو هدامن‪ ،‬غورب ند‪ ،‬ت گاو‪ ،‬م ېدان‪،‬وردگو‬
‫او بگراميو کې پښتو نه ويله کېدله او‬
‫د گرد ېز له ښار نه بر سېره د لويې‬
‫پکت يا په نورو سيمو کې له پ ښتو نه‬
‫غ ېر نورې ژ بې هم و يل ک ېدلې‪ ،‬غ بار‬
‫دد غو ليک نو سرچينې نه دي ښوونې‪ ،‬ځ که‬
‫چې دغ سې م نابع ن شته چې د ه غه ار قام‬
‫تاي يد کړي‪ .‬سره له دې هم د ه غه د غه‬
‫بې بن سټه ا ر قام د م ير مح مد صديق‬
‫فرهنگ او ټولو هغو ل پاره سرمشق شوي‬
‫چې کوښښ کوي د پښتنو په لږ ښوولو سره‬
‫سياسي استفاده وکړي ا وپه دې ډول ملي‬
‫پيوستون ټپي کړي‪.‬‬
‫د افغان ستان د قومو نو په اړه چې‬
‫تر او سه څېړ نه شوې‪ ،‬ه غه د انون ير‬
‫محمد ان عام واک په ز يار شوې چې د هغې‬
‫لپللاره دننلله پلله وطللن او دبانللدې‬
‫افغا نانو کې شپږ کا له څېړ نې شوې دي‪.‬‬
‫د ه غه د قومي جوړ ښت په نا مه ا ثر کې‬
‫پ ښتانه د ن سب په ل حاظ په سلو کې څه‬
‫با ندې دوه شپېته او د ژ بې له م خې‬
‫پنځلله پنځللوس دي‪ )٥١(.‬د واک للله دغلله‬
‫څېړن يز ا ثر سره سره د پ ښتو او پ ښتنو‬
‫په اړه د غ بار او فره نگ بې بن سټه‬
‫ار قام د نورو ل پاره سر م شق دي‪ ،‬خو‬
‫د افغان ستان م شکل په دې نه حل ک ېږي‬
‫چې يو قوم کم و ښودل شي او بل لوى‬
‫‪314‬‬

‫و ښوول شي‪ ،‬خو حقي قت ته در ناوى حت مي‬

‫دى‪ .‬که څه هم د يوه چا ل پاره به‬
‫تلللريخ وي‪ ،‬غلللټ حقيقلللت دا دى چلللې‬
‫افغان ستان له وړو او لو يو قومو نو او‬
‫نللورو نلله جللوړ هېللواد او د ټولللو‬
‫افغا نانو گډ کور دى او دوى د اسا سي‬
‫قانون او ح قوقي من شورونوله م خې سره‬
‫برا بر حقو نه لري او مک لف دي‪ ،‬دوى د‬
‫دغو حقونو در ناوى وکړي او د هيڅ قوم‪،‬‬
‫هيڅ ژ بې او هيڅ مذهب پر ضد پروپاگ ند‬
‫و نه کړي او له هرې ه غې وي نا‪ ،‬ليک نې‬
‫او کړ نې نه ډډه و کړي چې په ه غو سره‬
‫له‬
‫له بل‬‫لارېږي او ټولنل‬ ‫لوم وپل‬‫لو قل‬
‫له يل‬‫بل‬
‫تاوج نه شي چې په ه غه حال کې به ټول‬
‫مم کن په کوم نا ا شنا لوى م صيبت‬
‫واوړي‪ .‬د دې ل پاره چې دغسې ونه شي‪،‬‬
‫حکو مت با يد د ول سي جر گې له الرې دغ سې‬
‫م قرره وبا سي چې د ه غې له م خې هر ه غه‬
‫څوک با يد جزا ووي ني چې د کوم قوم‬
‫لر‬
‫له خ لاص ډول د هل‬ ‫لوي‪ .‬دا پل‬‫لپکاوى کل‬‫سل‬
‫اف غان تاريخپوه وظيفه ده چې تاريخ ته‬
‫د قلللوم‪ ،‬ژبلللې‪ ،‬ملللذهب‪ ،‬سياسلللت او‬
‫ا يډيالوجۍ له ن ظر نه و نه گوري او‬
‫درا نگ کې په شان کو ښښ و کړي‪ ،‬پې ښې‬
‫هغ سې چې په وا قع کې شوې وي ب يان کړي‬
‫او پخ پل ب يان کې خ پل ځان و نه ښيي‪.‬‬
‫م گر په ه غه حال کې چې تعبيرو نه‪،‬‬
‫حکمو نه او نظرو نه يې د شواهدو پر‬
‫بن سټ وي او که نه ليک نه به يې بل هر‬
‫څه وي‪ ،‬تاريخ به نه وي‪ .‬له بده مر غه‬
‫م ير غالم مح مد غ بار پخ پل ورو ستي ا ثر‬
‫کې په د غې بر خې کې پاتې راغ لى‪ .‬تو قع‬
‫دا وه چې دغه نوم يالى تاريخپوه به چې‬
‫ټول عمر يې په تقوا‪ ،‬سياسي م بارزې او‬
‫تاريخ ليک نې کې ت ېر کړى‪ ،‬د ه ېرودوت‬
‫په شان يو تل پاتى م يراث پر ېږدي‪ ،‬خو‬
‫له بده مر غه د غه ا ثر د ه غه ښه م يراث‬
‫نه دى‪ .‬په هر حال اوس د دې وخت دى چې‬
‫‪315‬‬

‫چې‬ ‫اف غان تاريخپو هان د دې ل پاره‬

‫ليک نې يې دقي قې او له شخ صي غر ضونو‬
‫نه پاکې وي‪ ،‬با يد ا صلي سرچينو ته الر‬
‫ولري‪ .‬د دې ل پاره حتمي ده چې اف غان‬
‫حکو مت د ت ېرې مودې ر سمي دفترو نه‪،‬‬
‫ليک نې او پاڼې په ا صل کې م لي ار شيف‬
‫ته کال په کال منتق لې کړي ل که چې د‬
‫نړۍ ډ ېر هېوادو نه همدغ سې کوي چې د‬
‫ه غه په نتي وه کې په د غو ملکو نو کې‬
‫تاريخ ليک نه دقي قه او اکادمي که شوې‬
‫ده‪.‬‬

‫يادښتونه‪:‬‬
‫‪ -0‬هربللرټ‪ ،‬بټللر فيللډل‪ ،‬د تللاريخ‬
‫سرچينې‪ ،‬بي سک بوکز خپرو نه‪ ،‬نيو يارک‪-‬‬
‫‪.١٠-١٠١١‬‬
‫‪ -2‬د قول ن قل‪ ،‬پاس ياد شوى ا ثر‪،‬‬
‫‪.١١٠‬‬
‫‪ -3‬ه يري بارتر‪ ،‬د تاريخ ليک نې تاريخ‪،‬‬
‫دوهم چاپ‪.٢٥٦-١٠٣٧ ،‬‬
‫‪ -4‬چارلز دورن‪ ،‬دع لم تاريخ‪ ،‬بالن ټاين‬
‫بوکز‪ ،‬نيويارک‪.٢١٢-١٠٠١-‬‬
‫‪ -5‬جو سف ده موس‪ ،‬د منځن يو پېړ يو اوه‬
‫تاريخپو هان‪ ،‬نيل سن هال‪ ،‬شکاگو‪،١٠١٢-‬‬
‫‪.١٦‬‬
‫‪ -6‬پاسنى ياد شوى اثر‪.١٤ ،‬‬
‫‪ -7‬د قول نقل‪ ،‬پاسنى اثر‪.٢٣٧،‬‬
‫سيف بن مح مد هروي‪ ،‬تاريخ نا مه‬ ‫‪-8‬‬
‫هرات‪ ،‬په مقدمه د محمد زبېر صديقي‪ ،‬د‬
‫خيان کتابفروشي‪ ،‬کلکته ‪.١٢ ،١٠٥٧‬‬
‫‪ -9‬محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬د افغانسللتان‬
‫لاريخ‪-١١٦٧ ،‬‬‫لاتيکي تل‬‫سياسلي او ديپلومل‬
‫لرل خپرونله‪ ،‬ليلدن‪ ،‬پوهنتلون‪،‬‬ ‫‪ ١٠٩١‬د بل‬
‫‪.٠١-٢٩٩٦‬‬
‫‪ -01‬مح مود الح سيني‪ ،‬تاريخ احمد شاهي‪،‬‬
‫للش‬
‫للرورهمايون‪ ،‬دانل‬ ‫لله د سل‬‫لله مقدمل‬‫پل‬
‫خپروندويه ټولنه‪،‬پېښور‪.٢٩٩١ ،‬‬
‫‪316‬‬

‫‪ -00‬شواع الم لک‪ ،‬واق عات شاه شواع‪ ،‬د‬

‫افغانسللتان د تللاريخ ټولنلله‪ ،‬کابللل‪،‬‬
‫‪ ،١٠٤٥‬ج‪ ،‬د غه ا ثر اول ځل په لوديا نه‬
‫کې په کال ‪١٢٣١‬هل ځ کې چاپ شوى و‪.‬‬
‫‪ -02‬سلطان محمد درا ني‪ ،‬تاريخ سلطاني‪،‬‬
‫شخ صي چاپ‪ ،‬مح مدي کارخا نه‪ ،‬بم بۍ‪،‬‬
‫‪ ،١٢٠١‬هل ځ‪.‬‬
‫‪ -03‬سلطاني تاريخ‪.١١ ،‬‬
‫‪ -04‬د سلطاني ياد شوى اثر‪.٠ ،‬‬
‫‪ -05‬فېض محمد (م حرر)‪ ،‬سراج التواريخ‪،‬‬
‫کابل‪ ١٧٧١ ،‬هل ځ‪ ،‬لومړى ټوک‪.٢،‬‬
‫‪ -06‬محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬د افغانسللتان‬
‫لر عب لدالرحمن‬
‫له‪ ،‬د اميل‬‫لت او ټولنل‬ ‫حکومل‬
‫واکم ني‪ ،١٠٣٠ ،‬د تک ساس دول تي پوهن تون‪،‬‬
‫‪.٢٤١-٢٥٠‬‬
‫‪ -07‬ع بدالحى حبي بي‪ ،‬ج نبش م شروطيت در‬
‫افغان ستان‪ ،‬خپرون کى‪ ،‬سازمان م هاجرين‬
‫مسلمان افغانستان‪.٥٠-٥٥ ،١٠٠٠ ،‬‬
‫‪ -08‬مير غالم محمد غ بار‪ ،‬افغانستان در‬
‫م سير تاريخ‪ ،‬دول تي مطب عه‪ ،‬د ک تابو د‬
‫چاپ موسسه‪.٣٠٣ ،١٠٦٣ ،‬‬
‫‪ -09‬م ير غالم مح مد غ بار‪ ،‬افغان ستا در‬
‫م سير تاريخ‪ ،‬دو هم ټوک‪ ،‬شخ صي چاپ د‬
‫ح شمت غ بار‪ ،١٠٠٠ ،‬ورجين يا‪.٢٣٧ ،١٠٢ ،‬‬
‫په د غه ا ثر کې د غ بار د تبع يد موده‬
‫په ‪ ١٠٢‬مخ کې ن هه کا له او په‪ ٢٣٧‬کې‬
‫اووه کاله ښودل شوې ده‪.‬‬
‫‪ -21‬غ بار‪ ،‬دو هم ياد شوى ټوک‪-٢٦٥ ،‬‬
‫‪.٢٤٥‬‬
‫‪ -20‬محمد حسن کاکړ‪ ،‬ببرک کارمل‪ ،‬خپل‬
‫يا پردى؟ خپ لواک يا بل واک؟ مقا له‪.‬‬
‫په ر ڼا او د فاع يا د افغان ستان د‬
‫نفو سو‪ ،‬تاريخ او روا نو پې ښو په باب‬
‫ليک نې کې‪ ،‬د ساپي د پ ښتو څېړ نو او‬
‫پراختيا مرکز‪ ،‬پېښور‪.١٤٦ ،١٠٠٠-‬‬
‫‪ -22‬غ بار‪ ،‬افغان ستان در م سير تاريخ‪،‬‬
‫دوهم ټوک‪.٢٤٢ .‬‬
‫‪317‬‬

‫‪ -23‬پورتنى اثر او مخ‪.‬‬

‫‪ -24‬پورتنى اثر‪.٢٤٧ ،‬‬
‫‪ -25‬د غالم محي الدين زرملوال په وي نا‬
‫د افغانستان د خلق دموکرات يک گوند له‬
‫تاسيس نه دمخه د "ملي دموکراسۍ گوند"‬
‫په نا مه غو نډې ک ېدلې چې غ بار او نور‬
‫محمد تره کى او نورو د ده په شمول پکې‬
‫بر خه در لوده‪ .‬غ بار له نورو سره په‬
‫شپږو مادو کې يوه طر حه من لې وه چې‬
‫څلور مه ماده يې په ماه يت کې کمون ستي‬
‫مف هوم در لود‪ .‬په د غه ډول‪" :‬انک شاش‬
‫اقت صاد ملى از طريق اقت صاد دولتى پالن‬
‫شده‪ ،‬تقويه سکتور دولتى‪ ،....،‬انح صار‬
‫لام‬‫لت و انول‬‫لت حکومل‬ ‫لارجى بدسل‬‫لارت خل‬‫تول‬
‫ا صالحات اسا سى و م لى ساختن م نابع م هم‬
‫ک شور" (زرم لوال‪ ،‬تو ضيح مخت صر بمن ظور‬
‫ر فع يک ا شتباه‪ ،‬آيي نه افغان ستان)‬
‫گڼلله ‪ ،١٢‬کللال ‪ ،٢٩٩٩‬جللوالى‪ ،‬مللخ ‪،٧٤‬‬
‫لمبر ‪،٢٩٩٩‬‬ ‫له ‪ ،١٧‬دسل‬ ‫لان گڼل‬‫له افغل‬
‫ائينل‬
‫‪.)٧٢‬‬
‫‪ -26‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬ن ظرات در باره‬
‫تاريخ نوي سى و و طن و مرورى بر ج لد‬
‫دوم ک تاب غ بار‪ ،‬آئينه افغانستان‪ ،‬گڼه‬
‫‪ ،١٧‬دسمبر ‪.١٩٢ ،٢٩٩٩‬‬
‫‪ -27‬غبار‪ ،‬افغانستان در مسير تاريخ‪ ،‬ياد‬
‫شوى ا ثر‪ .‬دوهم ډوک ‪.١٧١‬‬
‫‪ -28‬غ بار‪ ،‬افغان ستان در م سير تاريخ‪،‬‬
‫اول ټوک‪.٢ ،‬‬
‫‪ -29‬غبار‪ ،‬پورتنى ا ثر‪.١ ،‬‬
‫کارل مارکس‪ ،‬غوره شوې ليک نې‪،‬‬ ‫‪-31‬‬
‫مللدون الرنللس سللايمن‪ ،‬هکللټ شللرکت‪،‬‬
‫انډياناپولس‪.١٠٠٥،١١١ ،‬‬
‫‪ -30‬د علم تاريخ‪ ،‬ياد شوى اثر‪.٢٢١ ،‬‬
‫‪ -32‬غبار‪.٦٤٤ ،١ ،‬‬
‫‪ -33‬پورتنى اثر‪.٧٤٥ ،‬‬
‫‪ -34‬غبار‪.٢،١ ،‬‬
‫‪ -35‬اثر‪.١٣٢،١٠٠ ،٦٩ ،‬‬
‫‪318‬‬

‫‪ -36‬پورتنى ا ثر‪ ،١٧٣ ،‬حبي بي د غ بار‬

‫يو اړخيز توب‪ ،‬په دې ډول يانوي‪..." :‬‬
‫و قايع تاريخى را ه موار به ن فع ت صور‬
‫خاص ع ندى و قا لب ف کرى خود ا ستعمال‬
‫ميکرد و ب نا برين در تاريخ ن گارى خود‬
‫ناظر بيطرش نمى ايد"‪ .‬د جنبش مشروطيت‬
‫ياد شوى اثر‪.١٥٠ ،‬‬
‫‪ -37‬د غبار‪ ،‬پورتنى اثر‪.١٧٥،١٣٥،‬‬
‫‪ -38‬پورتنى اثر‪.٢١٢ ،‬‬
‫‪ -39‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬در باره تاريخ‬
‫نويسى‪،‬ياده شوې مقاله‪.‬‬
‫‪ -41‬غبار‪.١١ ،١،‬‬
‫‪ -40‬غبللار‪ ،٢١٢ ،٢ ،‬کللاکړ‪ ،‬يللاده شللوې‬
‫مقاله‪ ،‬آئينه افغانستان‪.١٩٩ ،‬‬
‫‪ -42‬واک فونډې شن‪ ،‬د افغان ستان قومي‬
‫جوړښت‪ ،‬د ساپي د پښتو د انک شاش مرکز‪،‬‬
‫‪ ،١٠٠١‬مح مد ح سن سهاک‪ ،‬بح ثى پيرا مون‬
‫ن فوس ک شور‪ .‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬سخن هاى‬
‫تازه پيرا مون نفوس کشور‪ ،‬د دغو دواړو‬
‫ليک نو من بع‪ ،‬ر ڼا او د فاع ياد شوى‬
‫اثر‪.٧٣٧-٣١،٧٦٦-٢٧ ،‬‬
‫‪319‬‬

‫شپږم څپرکى‬

‫د‬
‫روښانفکرو‬
‫په اړه‬
‫‪301‬‬

‫روښانفکران څوک‬
‫دي؟‬
‫په افغا سنتان کې په ټو لو دورو کې‬
‫يو شمېر افراد د فکري مخک ښانو په حېث‬
‫مو جود وو‪ .‬دغ سې ا فراد په و يدي دوره‬
‫کې د ري شيانو په نا مه ياد ېدل‪ .‬په‬
‫او ستايي دوره کې زرت ښت د ه مدغې ډ لې‬
‫يو ډ ېر وت لى شخص و‪ .‬دو مره وت لى چې د‬
‫ه غه تعلي مات د پېړ ېو پېړ يو په اوږدو‬
‫کې د انسانانو ل پاره په ژوندا نه کې‬
‫الرښود شول‪.‬‬
‫داسې هم په بودايي دوره کې بودايي‬
‫راه بان په ن ظر کې وني سي‪ .‬په ا سالمي‬
‫دوره کلللې علملللا‪ ،‬ملللذهبي پيلللران‪،‬‬
‫فيل سوفان‪ ،‬صوفيان‪ ،‬شاعران او تذکره‬
‫ليکونکي په همدغه قطار کې راځي‪.‬‬
‫تر ه غه ځا يه چې ما ته معلو مه ده‪،‬‬
‫دا د شوروي ات حاد نه ورو سته و چې په‬
‫افغان ستان کې د "م نورين" کل مې رواح‬
‫وموند‪.‬دغله کلمله د روسلي )‪(Intelligentsiya‬‬
‫کل مې ترج مه ده چې د نول سمې پ ېړۍ په‬
‫م ېنځ کې په رو سيې کې ه سکه شوه‪ .‬د‬
‫لې د‬ ‫لته چل‬ ‫له وروسل‬ ‫لاني جن لگ نل‬
‫لم جهل‬
‫دوهل‬
‫افغان ستان پولې د لو يديځيانو په مخ‬
‫پلله پراخلله پېمللانې خالصللې شللوې‪ ،‬د‬
‫رو ښانفکر کلمه هم د منورين د کلمې په‬
‫عوض تر ز ياتې اندازې مروجه شوه‪ .‬عاليم‬
‫څرگنللدوي چللې د روښللانفکر کلملله د‬
‫انگرېزي د )‪ (Intellectual‬کلملې ترجمله وي‪،‬‬
‫که د غه توج هه سمه وي ه غه يو ت حول‬
‫ښيي‪.‬‬
‫‪( Intellecutal‬انټي ليکچوول) د لفظ لله‬
‫م خې ه غه چا ته و يل ک ېږي چې له ع قل نه‬
‫‪300‬‬

‫کار اخ لي‪ ،‬يانې ه غه څوک چې معت قد وي‬

‫چې ژو ند با يد د ع قل په مع يارونو سره‬
‫و شي‪ ،‬نه د احسا ساتو‪ ،‬جذباتو او نژاد‬
‫په معيارونو‪.‬‬
‫ايللډوور ډشلللز وايللي چللې‪" :‬انټللي‬
‫ليک چووالن (رو ښانفکران) په هرې ټولنې‬
‫کې د ه غو ک سانو مومو عه ده چې پخپ لو‬
‫م فاهمو او ا فادو کې د خپ لې ټولنې تر‬
‫ډ ېرو غړو نه ز يات د ان سان‪ ،‬ټولنې‪،‬‬
‫طبي عت او کاي ناتو په باب د ع مومي‬
‫سکوپ )‪ (Scope‬د پراخو کلياتو او مولردو‬
‫مفاهيمو عالمې استعمالوي"‪.‬‬
‫له ا‬‫لق پل‬‫لي عاليل‬
‫لر عقالنل‬
‫له فکل‬
‫د ده پل‬
‫ل فاظو‪ ،‬رنگو نو‪ ،‬ب ڼو يا اوازو نو کې د‬
‫درک کو لو‪ ،‬تور به کو لو او ا فاده کو لو‬
‫له ضرورت څ خه والړ ېږي او د غه ضرورت د‬
‫لاتي‪،‬‬‫لفې‪ ،‬الهيل‬ ‫لاعي‪ ،‬فلسل‬‫لي‪ ،‬اجتمل‬‫طبيعل‬
‫ادبيللاتو او هنللري اثللارو د توليللد‬
‫لبب‬‫لتقبال) سل‬ ‫لتهالک (اسل‬
‫لق) او اسل‬
‫(تخليل‬
‫ک ېږي‪ .‬د غه تعر يف ز يات اکادم يک او‬
‫لو‪،‬‬‫لو د "درک کولل‬ ‫لاوي دى‪ ،‬خل‬‫لوره مانل‬‫پل‬
‫تور به کو لو ا فاده يې څرگ ندوي چې له‬
‫ه غه نه مراد وچ ع قل او وچ من طق نه‬
‫دى‪ ،‬توربلله او مشللاهده هللم ده‪ .‬امللا‬
‫پخپ له ع قل يو مبهم څ يز دى‪.‬عمو ما و يل‬
‫ک ېږي چې ع قل د ښو ا و بدو تم يز کول‬
‫دي‪ .‬دا حکم درست دى‪ ،‬خو دا اخالځ کېږي‬
‫او ا خالځ هم با يد عق لي وي‪ ،‬ع قل تر دې‬
‫ډ ېر حاوي دى‪ .‬ع قل ه غه قوه يا ا ستعدا‬
‫ددى چې ه غه د ه غو اطال عاتو درک کوي‪،‬‬
‫ت شخيص کوي او سره يو ډول او مت حد‬
‫کوي‪ ،‬کوم چې حواس يې ور ته يه کوي‪.‬‬
‫عقل د انسان له مدرکاتو نه م فاهيم يا‬
‫م وردات جوړوي او په دې ډول دان سان‬
‫علم د اح ساس له سطحې څخه چې له حېوان‬
‫سره يې په گډه لري‪ ،‬د مف هوم سطحې ته‬
‫لوړوي چې ه غې ته يوازې دى ور ر سېدلى‬
‫شي‪ .‬انسان هغه م فاهيم او موردات څن گه‬
‫‪302‬‬

‫جوړو يددې ل پاره چې په ه غه سره د خ پل‬

‫کړو ل پاره اساس برابر کړي‪ ،‬دا د هغه‬
‫ډ ېر غټ کار دى‪ .‬ان سان په دې باب تر‬
‫او سه ډ ېر سلوکونه تعق يب کړي چې په‬
‫ه غو کې ډ ېر ع مده يې عق لي سلوک دى‪ .‬د‬
‫پاير په ف کر له ع قل نه ه غه‬ ‫کارل‬
‫سلوک مراد دى چې په هغه سره م سايل په‬
‫ع قل يانې را ڼه ف کر او تور بې ته په‬
‫رجوع سره حل کېدل وي‪ ،‬نه جذبې‪ ،‬هي وان‬
‫او اح ساس ته په رجوع سره‪ .‬په دې ح ساب‬
‫عق لي سلوک يوه مومو عه ک ېږي‪ .‬د ع قل‬
‫)‪ ،(Reason‬مش لاهدې )‪ (Observation‬او توربللې‬
‫سلللوک )‪ (Empiricism‬او پلله دغللې پروسللې‬
‫يوازې د ان سان د ماع او ق ضاوت کل يدي‬
‫رول لو بوي‪ .‬که د غه ف کر په بل ډول‬
‫ب يان شي وبه ويل شي چې فکري‪ ،‬روحي او‬
‫عم لي م سايل يوازې را ڼه ف کر‪ ،‬م شاهدې‬
‫او تور بې سلوک ته په ر جوع سره حل‬
‫ک ېدلى شي او د غه سلوک اسا سا په ر جوع‬
‫کوونکي يا عا مل پورې تل عق پ ېدا کوي‪.‬‬
‫د رو ښانفکر د او صافو په باب د ب حث‬
‫کو لو يوه خوا دا ه چې په رو ښانفکره‬
‫وي لو سره يو کس ارو مر رو ښانفکر ک ېږي‬
‫نه که څه هم ه غه د لوړ تح صيل خاو ند‬
‫وي‪ .‬تح صيل بې له شکه د يوه کس عق لي‬
‫مل کاتو ته انک شاش ور کوي‪ ،‬خو حت مي نه‬
‫ده چې ه غه به د عق لي مع يارونو او‬
‫سلوک له مخې فکر او عمل وکړي‪.‬‬
‫په ه مدې ډول يو چا چې د م ثال په‬
‫تو گه په تاريخ کې د ډاک ټرۍ ت صديق‬
‫ترال سه کړ او حتى په هغه کې د پوها ندي‬
‫عل مي در جې ته ور سېد‪ ،‬حت مي نه ده چې‬
‫هغه به مورخ هم وي‪.‬‬
‫مورخ کېدل او صاش غواړي لکه هسې چې‬
‫رو ښانفکر ک ېدل او صاش غواړي نو حت مي‬
‫ده چللې کللله چللا تلله ا ديللب‪ ،‬مللورخ‪،‬‬
‫فيل سوش‪ ،‬هنرم ند‪ ،‬ا ستاد‪ ،‬م شاځ‪ ،‬خر‬
‫کار‪ ،‬جا له وان‪ ،‬حاکم‪ ،‬مولوي‪ ،‬پروفيسر‬
‫‪303‬‬

‫او داسې نور وا يو با يد په دې وپوهېږو‬

‫چې ه غوى د ه غو او صافو خاو ندان دي‪،‬‬
‫کوم چې له دغو ال قابو سره تړلي دي‪ .‬د‬
‫رو ښانفکرو له خصو صيت نه څرگ نده شوه‬
‫چې د ژوندا نه م سايل يوازې را ڼه ف کر‪،‬‬
‫توربې سلوک او م شاهدې ته په رجوع سره‬
‫حل کول غواړي‪ .‬د غه م فاهيم هم م شخص‬
‫کو لو ته اړه لري‪ ،‬خو زه به دل ته د‬
‫لړم‪.‬‬‫لا وکل‬‫لا اکتفل‬‫لې مانل‬
‫له مروجل‬ ‫لو پل‬
‫هغل‬
‫د غومره به ووا يم چې څه و خت د يوه چا‬
‫الس زخ مي شو‪ ،‬ه غه روغ تون ته جراح ته‬
‫ور ځي‪ ،‬نه بل چا ته‪ ،‬ه غه پخپ له ل يدلي‪،‬‬
‫يا يې تور به کړې او يا ع لم ور ښودلي‬
‫چې د حرح عالج جراح کوي‪ ،‬الب ته ف کري‪،‬‬
‫رو حي او سيا سي او اجت ماعي م سايل تر‬
‫پورتني مثال نه ډېر پېچلي دي‪.‬‬
‫خو يو روښنفکر د دغو م سايلو په حل‬
‫کو لو هم يوازې همد غه ا صل ته ر جوع‬
‫کوي‪ ،‬د غه ا صل ته در جوع ب له ما نا دا‬
‫ک ېږي چې يو رو ښانفکر ب لواکي يا دغ سې‬
‫چارواکي )‪ (Authorrity‬نه منلي چلې د هغله‬
‫کالم به د کاڼي کر ښې په شان وي‪.‬د دې‬
‫مانا دا نه ده چې يوڅوک به د نورو په‬
‫اف کارو خان نه پو هوي‪ .‬د نورو په‬
‫اف کارو به ځان خ بروي‪ .‬ه غومره چې يو‬
‫رو ښانفکر ډ ېر معلو مات ترال سه کړي‪ ،‬په‬
‫هما غه ا ندازه د را ڼه ف کر خاو ند ک ېږي‬
‫او د دې قدرت پېدا کوي چې نوي نظر يات‬
‫راوبا سي‪ ،‬خو مورخ الرډا کټن وا يي " په‬
‫دې کې خ طر دى چې خ پل فکرو نه له نورو‬
‫څ خه واخ لي‪ .‬ته با يد له نورو څ خه‬
‫له د‬‫لو فکرونل‬‫لړې‪ ،‬خل‬‫لات ترالس له کل‬
‫معلومل‬
‫ت واربو په شان‪ ،‬با يد د تا وي"‪ .‬دغ سې‬
‫سلوک الب ته هغه وخت ممکن کېدلى شي چې‬
‫يو رو ښانفکر ف کري خپ لواکي او ازاد‬
‫ق ضاوت و لري‪ ،‬نو ف کري خپ لواکي ا ازاد‬
‫ق ضاوت د رو ښانفکر خصو صيت ت شکيلوي او‬
‫ه غه د ا يين ري نډ په ال فاظو "د د غه‬
‫‪304‬‬

‫حقي قت پېژند نه ده چې د تا م سووليت د‬

‫ق ضاوت م سووليت دى او هيڅ څ يز له تا‬
‫سره چې له هغه نه وتښتي‪ ،‬مرسته نه شي‬
‫کولى چې بل هيڅ څوک د تا ل پاره ف کر‬
‫نه شي کولى چې د ځان بر بادي او ځان‬
‫سپکاوى تر ټو لو ناوړى شکل د بل چا‬
‫دماغ )‪ (mind‬ته خپلل دملاغ تلابع کلول‪،‬‬
‫پخپل مغلز )‪ (brain‬بانلدې د بلل چلا واک‬
‫قب لول‪ ،‬دبل چا کالم د ح قايقو په حېث د‬
‫بل چا وي ناوې د حقيقت په حېث او د بل‬
‫چا فرمانو نه د خ پل شعور او خ پل ژو ند‬
‫ترمېنځ د مېنځ گړي په ح ېث‪ ،‬م نل دي"‪.‬‬
‫په دې ډول "ق ضاوت م سووليت" يا په‬
‫جامع ډول اخال قي م سووليت د عق لي ژو ند‬
‫اخالق يات ک ېږي‪ .‬په بل ع بارت په ژو ند‬
‫کې دې حکمران ارزښتونه عقلي ارزښتونه‬
‫وي‪ ،‬يانې غېر عقلي ارزښتونه دې د عقل‬
‫تابع وگر ځول شي او ژو ند دې په ټو لو‬
‫حاالتو کې په م سووليت‪ ،‬ز غم‪ ،‬خپ لواکۍ‪،‬‬
‫عدالت‪ ،‬سرلوړي‪ ،‬ر ښتين توب او تول يدي‬
‫روح يې سره و شي‪ .‬دغ سې سلوک الب ته‬
‫زړورت يا او په ځان اعت ماد غواړي‪.‬‬
‫زړورت يا په دې مانا چې يو څوک په عمل‬
‫کې ژو ند او حقي قت ته ر ښتيني او سي او‬
‫په ځان اعت ماد په دې ما نا چې يو څوک‬
‫په ع مل کې خ پل شعور ته ر ښتيني او سي‪.‬‬
‫که يو څوک زړورت يا و نه لري او که يو‬
‫څوک په ځان وي سا نه وي او خ پل شعور‬
‫ته رښتيني نه او سي د غېر عقلي او حتى‬
‫ضد عقلي ت مايالتو تر تاثير ال ندې ځي او‬
‫ح تى خرا فاتي ک ېږي ل که چې فيل سوش‬
‫ډيوډهيللوم وايللي "کمزورتيللا‪ ،‬ويللره‪،‬‬
‫ماليخول يايي توب له جها لت سره په گډه‬
‫د خرا فاتو ر ښتياني من بع ت شکيلوي"‪ .‬د‬
‫رو ښانفکرۍ په هک له له پور ته ع مومي‬
‫بحث له وروسته به دمعاصر افغانستان د‬
‫رو ښانفکرو په هک له وا يم چې دوى هم د‬
‫نورو هېوادو نو د رو ښانفکرو په شان د‬
‫‪305‬‬

‫بې لو بې لو ټولنيزو‪ ،‬ژبن يو‪ ،‬قومي او‬

‫مذهبي ټول نو څ خه راه سک شوي وو او په‬
‫ه غه بر سېره يې د خپ لو تح صيالتو له‬
‫امله راز راز مشغوليتونه په مخ بېول‪.‬‬
‫يوه ډ له‪ ،‬يو وا حد صنف او ځانگړې‬
‫طب قه يې نه جوړو له سره له دې چې دوى‬
‫په يوه جب هه کې سره گډ او يو وو چې‬
‫ه غه ف کري او ذه ني جب هه وه‪ .‬په وا قع‬
‫کې دوى د همد غه ف کري او ذه ني خا صيت‬
‫له ام له سره نامتفق وو او د فرد يت‬
‫روح يه هم پ کې پ ياوړې وه‪ ،‬خو تر ه غو‬
‫چې ټول نه په ا من کې وه‪ ،‬سيا سي ن ظام‬
‫په ځاى و او د دوى ل پاره د پرمخ تگ‬
‫لکولو‬ ‫لو او هسل‬
‫لاده کولل‬‫لان د افل‬‫او د ځل‬
‫توقع او ام کان موجود و‪ ،‬د وى په داسې‬
‫حال کې چې د عصري ژوندا نه امکا نات مخ‬
‫په ډېرېدو و‪ ،‬د گډ ژوند په روحيې سره‬
‫ژو ند کاو‪ ،‬سره له دې چې پخپ لو کې يې‬
‫اختال فات لرل او له ن ظام نه شکايتونه‪،‬‬
‫خو څن گه چې د پوهنې د پراخت يا له‬
‫امله د دوى شمېر ډېرېده‪ ،‬دغه اختال فات‬
‫هم شديد کېدل‪ .‬په تېره وروسته له هغه‬
‫چې يو شمېر يې په سياسي گوندونو کې د‬
‫تنظيمېللدو پلله وجلله د بېلللو او سللره‬
‫مت ضادو هدفونو‪ ،‬سلوکونو او کړنالرو‬
‫خاو ندان وگرځ ېدل او و فاداري يې هم‬
‫ووې شلې شوې‪ ،‬نو هيڅ ه غه کو ښښ به په‬
‫ځاى ونه رسېږي چې دوى د کوم ځانگړي ا‬
‫جت ماعي وا حد غړي وگ ڼي او په يوه‬
‫تن ظيم کې يې سره غو نډ کړي‪ .‬ه غه کو ښښ‬
‫چې دوى د رو ښانفکرو په نا مه ياد وي‬
‫با يد له دوى نه د رو ښانفکرۍ هغه صفات‬
‫و غواړي چې پاس مې ب يان کړل‪ .‬اوس به‬
‫و گورم چې دوى پخپلو قولونو او کړو کې‬
‫د رو ښانفکرۍ صفات وښول او که يې وښول‬
‫په ناقص ډول و ښوول او که په پوره‬
‫ډول‪ .‬ډاک ټر ع بدالقيوم د افغان ستان د‬
‫روا نو م سايلو په باب يو شمېر ال سي‬
‫‪306‬‬

‫ليک نې لري چې په ه غو کې يوه يې د‬

‫منورين په نامه ده‪.‬‬
‫ډاک ټر ع بدالقيوم د مر حوم ډاک ټر‬
‫ع لي اح مد پو پل په شان د تع ليم او‬
‫ترب يې متخ صص دى‪ .‬دواړه په شاهي دوره‬
‫کې د م عارش د وزيرا نو په حېث د م عارش‬
‫او علم په پراخت يا او د تعليم کړو او‬
‫منورينللو پلله زياتېللدونکي ابتکللاري‬
‫نق شونه لو بولي دي‪ .‬له دې ام له د دوى‬
‫نظر يات د همدغو موضوعاتو او په عمومي‬
‫ډول د جامعې او هېواد په باب مهم دي‪.‬‬
‫لر ارزش‬‫لورين "پل‬ ‫لر عب لدالقيوم منل‬‫ډاکټل‬
‫ترين ثروت جام عه" بولي او وا يي چې‬
‫"‪ ....‬از هيچ قدرت دي گرى جز م نورين‬
‫سعادت و بخت يارى ميهن ساخته ني ست"‬
‫څن گه چې ده‪ ،‬خپ له د غه ليک نه د ‪١٠٠٦‬‬
‫کال په سر کې په پنځه ويشتو مخونو کې‬
‫يانې په ه غه و خت کې ب شپړه کړې ده چې‬
‫هېواد د سالم زعا مت د نه لرلو په وجه‬
‫د ج نگ او خ طر په حال کې وه‪ .‬ده په‬
‫خپ لې ليک نې کې زوره د منوري نو په‬
‫عم لي رول يانې ه ېواد ته د ن وات په‬
‫ورکو لو با ندې ا چولې ده‪ .‬د ده ت يوري‬
‫دا ده چې د شوروي تهد يداتو د غرب او‬
‫عرب دم شرانو اندامو نه لړزول‪ ،‬د ه غوى‬
‫په برا بر کې د اف غاني منوري نو د چ نه‬
‫وهلو قلوت )‪ (bargaining power‬تلر دې حلده‬
‫پورې ډ ېر شوي وو چې د دوى ل پاره د‬
‫دې ام کان مي سر شوى و چې د دوى د ه غو‬
‫په مالي مر ستې سره تر خپ لې ډ له ا يزې‬
‫م شرۍ ال ندې يو سيا سي او ن ظامي سازمان‬
‫تا سيس کړي‪ ،‬خو دوى د ه غه په ځاى‬
‫"طفيلي رول" غوره کړ لکه چې وا يي هغو‬
‫"در طول ج هاد و سال هاى ب عدى آن به‬
‫حيث م عاونين‪ ،‬م شاورين و ترجمانان تحت‬
‫ق يادت دي گران براى يک غا يۀ مو هومي‬
‫اجللراى وظيفلله نمودنللد و در ا جللراى‬
‫وظلللايف چنلللان روحيللله اطاعلللت و‬
‫‪307‬‬

‫فر مانبردارى از خود ن شان داد ند که‬

‫لت را‬‫لرى و امريل‬‫لان رهبل‬
‫لال و امکل‬‫احتمل‬
‫بد ست خود در ه مه مرا کز عالم‪ ...‬بک لى‬
‫محو و نابود ساختند" دوى د ده په فکر‬
‫د دوو فر ضيو له م خې ع مل و کړ‪ ،‬يو دا‬
‫چې " جزء شاه سابق کس دي گرى نيمتوا ند‬
‫لې‬
‫له دا چل‬ ‫لد" او بلل‬‫لات دهل‬‫لک را نول‬‫ملل‬
‫"منورين بايستى فکر زعا مت و ناجى شدن‬
‫را بکللللى از سلللر دور اندازنلللد" دى‬
‫پخوانى پاچا په اح ترام يادوي خو وا يي‬
‫چې ه غه " يک شخ صيت مح ترم صلح و سلم‪،‬‬
‫مى با شد نه يک ليدر جنگ و جدل" له دې‬
‫امللله د ډاکټللر عبللدالقيوم پلله قللول‬
‫منلللورين "مفکلللوره تلللازه از خلللود‬
‫نيافريدند‪ ،‬برنا مه مشخص خلق ننمودند‪،‬‬
‫و در ساحه عمل از خود هيچگونه ز عامتى‬
‫ن شان ندا ند و باهر سفر غ ير مث مر خود‬
‫به روم ( نزد شاه سابق) دن ياى بيرو نى‬
‫را م تيقن ساختند که (خود شان) جزء يک‬
‫د سته مني وران م طيح و فران بردارى بيش‬
‫ني ستند"‪ .‬دا چې دوى و لې دغ سې و کړل د‬
‫ن ظر خاو ندان به په دې هک له ځان له‬
‫ځوابونه ولري‪ .‬د ډاکټر صاحب په همدغې‬
‫ليکنې کې هم د دغې پوښتنې ځواب ميندل‬
‫ک ېدلى شي‪ ،‬ل که چې دى په ه غې کې وا يي‬
‫چې " سلطه و قدرت در ه مه آن مما لک‬
‫(ا سالمى) معکو سا متنا سب بود به سويه‬
‫عللللم و دانلللش (در ايلللن مماللللک)‬
‫منللورين‪ ....‬تحللت قيللادت و رهبللرى‬
‫زوراوارن بيسواد و نيمه با سواد ساخته‬
‫شده بود"‪ .‬په او سني افغانستان کې دغه‬
‫حال پوره صدځ کاوه‪ .‬دل ته د قانوني‬
‫پا چايۍ په دوره کې په څه ا ستثنى سره‬
‫حللاکمې کللورنۍ غېللر خانللدانى دولتللي‬
‫کارمنو ته د م شرکېدو مو قع نه ورکو له‬
‫او له ه غوى سره يې دغ سې سلوک کاوه چې‬
‫دوى ل که د واکم نې کورنۍ م ستخدمان ا‬
‫وسي‪.‬‬
‫‪308‬‬

‫مح ترم مح مد نذير سراج ال وا يي چې‬

‫"وزرا و اعضللاى کابينلله در نللزد او‬
‫[محمللد داود خللان] کارمنللدان کاغللذ‬
‫ب ياروببر هستند"‪ .‬په دې ډول نږدې ټول‬
‫ه غه م نورين او بېروکرا تان په شمول د‬
‫هغو چې يو وخت يې لوړ د ولتي مقامونه‬
‫لرل‪ ،‬دغ سې په ځان وي سا او و لس ته‬
‫منلي لو يان نه وو چې هغه هم د بحران‬
‫په حال کې سروالي و کولى شي‪ .‬په ت ېره‬
‫وروسته له هغه چې دوى د ن ظام په سقوط‬
‫سره يتي مان او خارجي ا ستخدام کوون کو‬
‫ته مح تاج شول‪ .‬سره له دې هم په کال‬
‫‪ ١٠١٦‬کې ډاک ټر ع بدالقيوم د منوري نو‬
‫په ډ له ا يزې سروالۍ سره د يو سيا سي‬
‫او ن ظامي سازمان د جوړو لو په من ظور‬
‫او د اينللده احتمللالي کللورنۍ جنللگ د‬
‫لالي‬‫لاره د عربس لتان د مل‬ ‫مخني لوي لپل‬
‫مرستې د جلبولو ل پاره ددغه هېواد د‬
‫لل‬
‫لاغلي فېصل‬‫لر ښل‬‫لارو د وزيل‬‫لدنيو چل‬
‫بانل‬
‫مواف قه تر ال سه کړه‪ ،‬م گر په غا لب‬
‫احت مال د امري کې دمخال فت په و جه يې‬
‫دغه پروژه شنډه شوه‪ .‬په دې چې دډاکټر‬
‫صاحب په قول " من در پى ن وات ميهن خود‬
‫بودم و ان ها در صدد خل قت يک ويت نام‬
‫شوروى در افغانستان" په دې ډول اف غان‬
‫م نورين چې د ډاک ټر صاحب په قول د‬
‫باندنيو علمي مرکزونو تعليم کړى او د‬
‫يو شمېر وط ني ع صري پو هانو څ خه جوړوو‬
‫هم د خپلې ناتوانۍ او هم د خارجي عدم‬
‫هم کارۍ او نه ح مايې په و جه له لوړ‬
‫سيا ست ا و سروالۍ له م ېدان نه ب يرون‬
‫پاتې شول او م يدان گرد سره ا سالمي‬
‫تنظيمو نو او م سکو پالو چپ يانو ته‬
‫پاتې شو‪ .‬د د غو تنظيمو نو او چپ يانو‬
‫ورا نۍ‪ ،‬نا کامۍ او څ ېرې څرگ ندې دي‪.‬‬
‫دلته به زه د رو ښانفکرۍ په ا ړوند په‬
‫دوى بانللدې يللو څلله اضللافه کللړم‪ .‬د‬
‫تنظيمونو د سر ک سان نږدې ټول په دينې‬
‫‪309‬‬

‫علومو کې د لوړو تحصيالتو خاوندان وو‪،‬‬

‫ځي نې يې د پوهن تون ا ستادان هم وو‪.‬‬
‫دوى د پخوانيللو او معاصللرو بانللدينو‬
‫متفکرينللو لکلله ابوالحسللن نللدوبي‪،‬‬
‫لن‬‫لب او حسل‬‫ليد قطل‬‫لودودي‪ ،‬سل‬‫اب لوالعال مل‬
‫الب نا او نورو ف کري مر يدان او ه غوى‬
‫له‬‫لو څخل‬‫له هغل‬
‫لول‪ .‬دوى لل‬ ‫له الر روان شل‬‫پل‬
‫فکرونه واخيستل او کوښښ يې وکړ چې په‬
‫هما غه او لي شکل يې په جاري پې ښو‬
‫با ندې تطب يق کړي‪ .‬په د غه کار کې دوى‬
‫نا کام شول او مقلدان وختل او له دېنه‬
‫عاجز شول چې د ز غم‪ ،‬م سووليت‪ ،‬عاق بت‬
‫اندي شي‪ ،‬هم کاري او ډ له ا يزې سروالۍ‬
‫په روح يې سره حکو مت و کړي‪ ...،‬هر څه‬
‫چې وو‪ ،‬په سيا سي ډ گر کې له دوى نه‬
‫هيڅ يو سيا ستمدار او م لي سروال نه‬
‫شو‪ .‬ح تى دوى کوم ه غه اخال قي ن فوذ چې‬
‫دم خه لره‪ ،‬ه غه هم له ال سه ور کړ‪ .‬په د‬
‫وى کې ه غوى چې اع تدالي و‪ ،‬تر ه غو چې‬
‫د ز غم م نونکي نه وو‪ ،‬لږ نا کام شول‪.‬‬
‫اعتللداليونو لللږ تللر لللږ د وطللن پلله‬
‫ورانو لو کې تر ز غم نه م نونکي نه لږ‬
‫اثر لرلى دى‪ .‬د م عادلې په بله خوا کې‬
‫په ا صطالحي چ پې رو ښانفکران وو چې په‬
‫ه غو کې چې د م سکو په کر ښې روان وو‪،‬‬
‫يوې ډلې قدرت ونيو او بله يې په قدرت‬
‫ور سوله شوه‪ .‬د دغو ډلو د سر ک سان چې‬
‫نږدې ټول يې د ع صري تح صيالتو خاو ندان‬
‫وو‪ ،‬کو ښښ و کړ چې د خل کو په نا مه د‬
‫ټولنې د پېړېو پېړېو روا بط د اروپايي‬
‫متفکرينلللو لکللله کلللارل ملللارکس‪،‬‬
‫انگلس‪،‬ل ينن او ستالين د فکرو نو له‬
‫م خې په ممک نې چټ کۍ سره واړوي‪ ،‬بې له‬
‫دې چې د خپ لې ټولنې اف غاني او سالمي‬
‫ارز ښتونه په ن ظر کې وني سي‪ .‬دوى د‬
‫خپ لو ف کري مر شدانو په ار شاداتو او‬
‫نسللخو ټينللگ ودرېللدل او نللور يللې‬
‫مو بورل‪ ...‬چې ع مل پرې و کړي‪ .‬د غه ف کر‬
‫‪321‬‬

‫د غه چپ يان په دغ سې الرې روان کړل‪ .‬په‬

‫نتي وه کې هم دوى او هم و لس له سترو‬
‫خطرونو سره م خامخ شول چې دېر لوى ملي‬
‫پاڅونو نه او په افغان ستان با ندې د‬
‫ج هان د دو هم ستر قدرت ن ظامي ير غل وو‬
‫چې د ه غو نتي وه له ‪ ١٠٣١‬څ خه تر او سه‬
‫پورې جنگو نه او مهاجرتو نه دي او م لي‬
‫پيو ستون د شړېدلو ژي ته ور کش شو‪ .‬يو‬
‫شمېر نورو چپي رو ښانفکرو د "ملي ستم"‬
‫يا "ملي ت ضاد" مفکوره رواج کړه چې تر‬
‫او سه هم انعکا سات کوي‪ .‬په تېره په يو‬
‫شمېر م هاجرينو کې‪ .‬د ستمي رو ښانفکرو‬
‫په فکر په ا فغانستان کې د پښتون قوم‬
‫" حاکم مل يت" دى او د و طن نور قومو نه‬
‫"مح کوم مليتو نه" دي‪ .‬پ ښتانه له راز‬
‫راز امتيازونو څخه بهره من دي او نور‬
‫قومونه په ډول ډول محروميتونو کې ډوب‬
‫دي‪ ،‬ل که چې د دوى اسا سنامه د غه مو ضع‬
‫په الندې ډول بيانوي‪:‬‬
‫"در افغانسللتان افللزون بللر تضللاد‬
‫طب قاتي‪ ،‬ت ضاد م لي ن يز و جود دارد‪.‬‬
‫مل يت برادر پ شتون که پس احمد شاه‬
‫ابللدالى ‪١٣٥٣‬م تللاج و تخللت کشللور را‬
‫ت صاحب ن موده ا ست به م لت حاکم ت بديل‬
‫شده و صاحب امت يازاتى چ ند گرد يده‬
‫ا ست‪ :‬از پردا خت مالى م عاش ا ست‪ ،‬خدمت‬
‫ع سکرى ان وام نميد هد‪ ،‬کر سيهاى باالى‬
‫دول تى را انح صار کرده‪ ،‬بور سهاى خارج‬
‫را قبضه نموده‪ ،‬امکا نات وسيع اقت صادى‬
‫به شمول ز مين هاى زراع تى‪ ،‬ت سهيالت‬
‫ت وارتى و صنعتى را به اخت يار گرف ته‬
‫ا ست وغ ېره‪ .‬بدين ترت يب مل يت هاى غ ير‬
‫پ شتون که از ا ين ه مه امت يازات م حروم‬
‫ا ند از دو ستم ر نج ميک شند‪ :‬ي کى ستم‬
‫طب قاتى و دي گرى ستم م لى‪ .‬ب نابرين‬
‫کانون خ يزش ق يام هاى انقال بى به در جه‬
‫اول م ناطق مل يت هاى غ ير حاکم ميبا شد‬
‫که با يد کار ت هيج و سازماندى مردم‬
‫‪320‬‬

‫در آنواهللا متمرکللز شللود"‪ .‬دا څنگلله‬

‫رو ښانفکران دي چې دغ سې اسا سنامه د‬
‫خپ لو فکرو نو او کړو ل پاره ا ساس‬
‫گرځوي چې د هغې د هرې جملې مفهوم ډېر‬
‫نا واقع يت او لږ واقع يت دى او په‬
‫مو موع کې نږدې ټول متن د واقعيتو نو‬
‫پللرخالش دي‪ .‬عوبلله ال داده چللې دغلله‬
‫رو ښانفکران ب يا د ه غې په ا ساس د م لي‬
‫لن‬
‫له د وطل‬ ‫له نامل‬
‫لاد پل‬
‫لي تضل‬‫لتم او ملل‬‫سل‬
‫قومونه ديوه قوم په مقا بل کې "انقالبي‬
‫پاڅون" ته ه څوي بې له دې چې د دې‬
‫پروا و کړي چې دغ سې ف کر به د قومو نو‬
‫ترمېنځ د ښمنۍ گانۍ او ټکرو نه تول يد‬
‫کړي چې د پېړ يو پېړ يو د گډ ژو ند‬
‫محصول دي‪.‬‬
‫دوى د دې پروا هم نه کوي چې قومي‬
‫تحري کات د افغان ستان بدنيتو گاو نډيو‬
‫ته موقع ورکوي چې هغه ال شديد او مخرب‬
‫کړي‪،‬د غه رو ښانفکران د دې پروا هم نه‬
‫کوي چې قومي تحري کات په ا ن سانانو کې‬
‫وړانده قوتونه په دغسې حرکت راولي چې‬
‫په ه غه حال کې ع قل او من طق کوچ کوي‪.‬‬
‫فقط سوټي او توره به د مشکالتو حل وي‪.‬‬
‫له دې امله وطن او وطنوا لو ته رښتيني‬
‫افغا نان با يد قومي تحري کات په هيڅ‬
‫و جه و نه زغ مي‪ .‬ډ ېرو هېوادو نو قومي‬
‫تحري کات او قومي نفرتو نه غ ېر قانوني‬
‫ا عالم کړي دي‪ .‬ستمي رو ښانفکران د و طن‬
‫بېر ته پاتې توب د پ ښتنو د "حاکم يت"‬
‫په و جه بولي‪ .‬دوى په دې سترگې پ ټوي‬
‫له‬
‫لتان پل‬ ‫لورنۍ د افغانسل‬
‫له کل‬‫لې واکمنل‬‫چل‬
‫لې د‬‫له کل‬‫لومي جامعل‬
‫نامتوانس له کثيرالقل‬
‫ث بات په ټينگ ښت کې اسا سي رول لو بوه‪.‬‬
‫د يوه مح ترم اف غان په ف کر که پ خواني‬
‫پاچا له اساسي قانون نه د فاع کړې واى‬
‫چې با يدکړې يې واى‪ ،‬ځ که چې په دې‬
‫هک له يې لوړه کړې وه‪ ،‬شايد ه غه ډ ېر‬
‫شمېر اع تداليون چې د حکو مت په چلو لو‬
‫‪322‬‬

‫کې په زغم‪ ،‬ايتالش‪ ،‬ت فاهم‪ ،‬هم کارۍ او‬

‫له سياس لي‬
‫لدې والړ وو‪ ،‬لل‬‫دموکراس لۍ بانل‬
‫صحنې څ خه اي ستل شوي نه واى‪ .‬يا پوره‬
‫اي ستل شوي نه واى ل که چې په وا قع کې‬
‫واي ستل شول او د ه غو په وت لو سره‬
‫م يدان‪ ،‬ز غم نه منون کو انقالب يانو ته‬
‫خالي شو‪ .‬د مح مد داود مطل قي نا کامۍ‬
‫بيا دغه پروسه تکميله کړه‪.‬‬
‫ورپ سې په خا صو ا يډيالوجي گانو‬
‫با ندې والړو ډ لو چې يو په بل پ سې په‬
‫اق تدار راغ لې‪ ،‬م خالفې ډ لې و نه زغم لې‬
‫او هرې ډ لې د خ پل اق تدار په دوره کې‬
‫د خپلې ايډيالوجۍ له مخې په دغ سې غټو‬
‫کارونو پ سې مال وتړ له چې په وس کې يې‬
‫نه وه‪ .‬په م شخص ډول دوى په دې پ سې‬
‫شول چې اجت ماعي طب قات‪ ،‬حکو مت‪ ،‬دو لت‬
‫او ح تى جام عه له سره واړوي او خپ له‬
‫رقيبه ډله وټکوي‪ ،‬نورو ال کوښش وکړ چې‬
‫د جامعې قومي ترک يب ته هم تغي ير‬
‫ورکړي‪.‬‬
‫دوى ټولو د دغې فرضيې په اساس عمل‬
‫وکړ چې انساني چارې په يوې ټاکلې طرح‬
‫کې اچول کېدلې او ټولنې د هغه له مخې‬
‫په مطلوب ډول سمېدلى شي‪ .‬مخصو صا هغه‬
‫و خت چې دول تي قدرت ترال سه کړل شي‪ ،‬خو‬
‫د ټاکلې طرح له م خې ژو ندۍ ان ساني‬
‫چارې سمول دا مانا لري چې انسان به د‬
‫ورې ځو يا اق ليم په شان يانې په‬
‫مې خانکي ډول عمل کوي‪ ،‬ا ما انسان شعور‬
‫او ع قل لري او په هره شېبه کې چې يې‬
‫زړه و غواړي‪ ،‬خ پل ف کر او خ پل ع مل ته‬
‫تغي ير ور کوي‪ .‬په ه مدې سبب په ان ساني‬
‫چارو کې مې خانيکي منظم توب او حت مي‬
‫تللوب نشللته‪ ،‬نللا متللوقعې او ناڅللاپې‬
‫حيراونونکې پېښې ورسره وي او د منظمو‬
‫لوره‬‫لتمونو مفکل‬ ‫لو او سيسل‬
‫لو‪ ،‬طرحل‬‫دورانل‬
‫اساس نه لري‪.‬‬
‫لي مص للحاتو‬‫لې د عملل‬‫لال کل‬‫له دې حل‬
‫پل‬
‫‪323‬‬

‫ل پاره د بر يالي ک ېدو چانس په دې کې‬

‫ښکاري چې د خپ لې خا صې ټولنې او خل کو‬
‫تاريخ‪ ،‬کل تور او عنع نه پخپ لو ا صالحي‬
‫کړنالرو کې له ن ظره و نه غور ځوي او د‬
‫خلکو غوښتنې او د هغو د زغم او حوصلې‬
‫حد په پام کې وني سي‪ ،‬ان سانان په ا صل‬
‫کې خ پل ځانو نه او د خ پل ارادو تحم يل‬
‫غواړي‪.‬‬
‫فيل سوش ډيوډه يوم وا يي چې " هر څه‬
‫چللې ده ځللان‪ ،‬مينلله ده؛ سللتا للله‬
‫ماشومانو سره مي نه ک ېږي‪ ،‬په دې چې‬
‫ه غوى د تا دي‪ .‬ستا مل گري هم د همد غه‬
‫دل يل له م خې او ستا ه ېواد تا جل بوي‪.‬‬
‫يوازې تر هغه ځا يه چې هغه پخپله د تا‬
‫سره ارت باط لري‪ ،‬که د ځان ف کر له‬
‫مېن ځه يووړل شو‪ ،‬هيڅ څ يز به په تا‬
‫با ندې ا ثر و نه کړي‪ .‬ته به په ټو له‬
‫مانللا غېللر فعللال او بېعالقللې شللې"‪.‬‬
‫انسللانانو پلله تللاريخ کللې د انسللاني‬
‫لا‬
‫لاني يل‬ ‫لر انسل‬‫لر څنگ له غېل‬‫لارونو تل‬‫کل‬
‫ح ېواني او وح شي کارو نه هم کړي او‬
‫اوس يې هم کوي‪ ،‬ل که چې افغا نانو په‬
‫تېللرو شلللو کلونللو کللې د انقالبللي او‬
‫افرا طي کړو او هڅو نو او قدرت ته ځان‬
‫رسولو او يا د گټلې قدرت په ساتلو کې‬
‫دغ سې کارو نه په ډ ېرې پرا خې پې مانې‬
‫کارونو کې د‬ ‫و کړل‪ .‬په د غه ح ېواني‬
‫انقالبي رو ښانفکرو تعليمياف ته گانو او‬
‫ز غم نه منون کو جذميونو رول اسا سي او‬
‫ډېر و‪ .‬دوى پخپل دغسې سلوک سره نه دا‬
‫چې پرمخ تگ و نه کړ‪ ،‬د جامعې د تدريوې‬
‫ا ما ډاډه پرمختگ مخه يې هم ونيوله‪ .‬د‬
‫جنگو نو په کو لو‪ ،‬د خل کو په وژ لو‪،‬‬
‫اعدامونو او م هاجر کولو سره يې د وطن‬
‫خ لک کم کړل‪ ،‬افغان ستان يې بېر ته‬
‫وغور ځوو او ضعيف يې کړ او ځانو نه يې‬
‫هم يا مرگ ته ور کړل يا له و طن نه‬
‫پرار کړل‪ ،‬په د غه قرن ( شلم قرن) کې‬
‫‪324‬‬

‫دا دو هم ځل دى چې انقال بي رو ښانفکران‬

‫نا کامېږي‪ .‬لکه چې اول ځل د پاچا ا مان‬
‫لوي وو‪.‬‬‫لام شل‬
‫لې ناکل‬ ‫لت کل‬
‫له وخل‬ ‫لان پل‬
‫هللا خل‬
‫افغا نان لکه چې نه غواړي له تاريخ نه‬
‫‪‬‬
‫زده کړه وکړي‪.‬‬

‫‪ - ‬پوهاند دوکتور محمد حسن کاکړ‪ ،‬روښانفکران‬

‫څوک دي؟‪ ١٩ ،‬او ‪ ١١‬پر له پ سې گ ڼه‪١٠٠١ ،‬ز کال‬
‫د سمبر ‪ ٢٢‬مه نې ټه‪ ،‬په ارو پا کې د اف غان‬
‫ټولنپال ولسواک گوند خپرونه "افغان ملت"‪.‬‬
‫‪325‬‬

‫په افغان ټولنه کې‬

‫د روښانفکرو ونډه‬
‫دسمبر ‪٢٩٩٧-١٦‬‬
‫دغه وړه ليکنه مې په اصل کې د هغو‬
‫څو پو ښتنو په ځواب کې کړې وه چې‬
‫ښاغلي حم يد عب يدي د ا سه مايي د مو لې‬
‫چ لوونکي له ما څ خه کړې وې‪ .‬د ه غې‬
‫پ ښتو متن د د عوت در نې مو لې ته اوس‬
‫ا ستوم‪ ،‬ورو سته له ه غه چې په څو‬
‫ځايونو کې يې يو څه تغي ير راوستى دى‪،‬‬
‫نو د غه ليک نه به د ا سه مايي له دري‬
‫متن څخه يو څه توپير ولري‪.‬‬
‫د م نور او رو ښانفکر کل مې د شلمې‬
‫پ ېړۍ په افغان ستان کې د ليکوا لو په‬
‫ت ېره د چپ يانو په ليک نو کې ل يدل‬
‫ک ېږي‪ .‬په ه غه مف هوم سره چې د غه کل مې‬
‫راوړ لې شوې‪ .‬ما تل د شک په سترگه‬
‫ور ته کت لي ل که چې ز ما شک په د غې‬
‫ليکنې کې څرگند دى‪.‬‬
‫د د غو کل مو مف هوم څرگ ند دى‪ ،‬ه غه‬
‫څوک چې روڼ او سم فکر کوي‪ ،‬دغه څه په‬
‫د غه ډول هم وي لى شو چې ه غه څوک چې‬
‫يوه مو ضوع سمه څ ېړي‪ ،‬ف کري الر ښود‬
‫کېللږي‪ ،‬ځللان او نللورو تلله د دې ډگللر‬
‫برا بروي چې په ه غې الرې با ندې وړا ندې‬
‫الړ شي تر څو خپلې موخې ته ورسېږي‪ .‬په‬
‫عمومي ډول دغه کلمې د عصري تعليم کړو‬
‫ل پاره په کارولې کېدلې او اوس هم په‬
‫کارېږي‪.‬‬
‫که رو ښانفکر په همدغه ډول و پېژنو‬
‫نتي وه يې دا ک ېږي چې رو ښانفکران په‬
‫افغانسللتان کللې نلله وو او کلله وو د‬
‫رو ښانفکرو غو ندې يې کړه ون کړل او‬
‫‪326‬‬

‫نا کام شول او پخپ لې نا کامۍ سره يې‬

‫وطنوا لو او وطن ته زيان ورسوه‪ ،‬نو په‬
‫د غه حال کې به د روڼ ا ندې کل مه بې‬
‫ځا يه په کار ا چولې شوې وى يا به د‬
‫هغو ل پاره په کار اچولې شوې وي چې‬
‫په ا صل کې رو ښانفکران نه وو‪ .‬پردې‬
‫بر سېره د روڼ ا ندي کل مه هغ سې چې يې‬
‫په افغان ستان کې رواج پ يدا کړى د‬
‫تب عيض او امت ياز ښودونکي دي‪ ،‬په دې‬
‫مع نى چې يوازې دغ سې رو ښانفکران روڼ‬
‫او سم ف کر کوي او ه غوى چې د دوى له‬
‫ډلې نه د باندې دي‪ ،‬روڼ او سم سوچ نه‬
‫کوي‪ ،‬يا ح تى کولى يې نه شي‪ ،‬نو په‬
‫د غه ډول رو ښانفکران رو ښان او سم ف کر‬
‫کول پخ پل انح صار کې لري او د ټولنې‬
‫يوه امت ياز لرون کې ډ له ک ېږي‪ .‬که د غه‬
‫ډول ذهن يت يوازې د ف کر په سطح کې‬
‫پاتې وي‪ ،‬ز يان به يې ډ ېر نه وي‪ ،‬خو‬
‫که د هغه له مخې عمل کېږي او په تېره‬
‫ه غه د حکو مت په چل ندونو او کړو کې‬
‫انع کاس کوي‪ ،‬ز يان به يې ټولنې ته‬
‫له‬
‫لړۍ پل‬‫للمې پېل‬‫له د شل‬ ‫لږي لکل‬
‫له کېل‬
‫متوجل‬
‫ورو ستيو دري يو ل سيزو کې چې يې ز يان‬
‫افغان ټولنې ته ورسېد‪.‬‬
‫د رو ښانفکر کل مه په افغان ستان کې‬
‫په تاريخي ل حاظ هم بېځا يه ا ستعماله‬
‫شوې ده‪ .‬په غا لب احت مال چې د غه کل مه‬
‫د پا چا ا مان هللا د دورې په افغان ستان‬
‫کې له شوروي ات حاد څ خه راوارده شوې‬
‫ده‪ .‬پلله دغللې دورې کللې افغانسللتان د‬
‫لومړي ځل ل پاره د نړۍ له هېوادو نو‬
‫سره د شوروي ات حاد په گډون اړي کي‬
‫ټي نگ کړل‪ .‬د غې کل مې په تزاري رو سيې‬
‫کې د نول سمې پ ېړۍ په ورو ستۍ ني مايي‬
‫کې انټيلونسليا (‪ )Intelligentsia‬پله بڼله‬
‫په‬ ‫رواج پ يدا کړ او د ه غو ل پاره‬
‫کارېد له چې په لو يديځې ارو پا کې يې‬
‫زده کللړه کللړې وه‪ ،‬د تنللدو افراطللي‬
‫‪327‬‬

‫فکرو نو خاو ندان وو‪ ،‬د رو سيې له ا تو‬

‫کراسلللۍ څخللله بېگانللله وو‪ ،‬دولتلللي‬
‫ماموريتو نه يې نه کول‪ ،‬له ادب ياتو‪،‬‬
‫فل سفې او ټولنيزو چارو سره يې سر او‬
‫کار الره او پر ځان او آزاد ف کر يې‬
‫تکيه لرله‪ .‬وروسته د اشرافو (بو يارو)‬
‫هغه ک سان هم له هغوى سره يو شول چې د‬
‫ټولنيزې وي ښتيا خاو ندان شوي وو‪ .‬دوى‬
‫ټولو په سر کې د وگلړو(‪ ) Narodniks‬او‬
‫ورو سته د مارک سزم اوازو نه جگ کړل‪،‬‬
‫خو په لو يديځ کې په ت ېره په انگر ېزي‬
‫لول‬‫لې د انټ لي ليکچل‬‫لونو کل‬‫لو ولسل‬
‫ويونکل‬
‫(‪) Intellectual‬کلمې سر هسک کړ‪ .‬دغه کلمه‬
‫هم د انټيليونسيا له کلمې سره په يوې‬
‫ډ لې کې را ځي‪ ،‬خو په مع نى کې سره يو‬
‫څه توپير لري‪ ،‬لومړنۍ کل مه په پ ښتو‬
‫کې عقل پال او په دري کې عقل گرا گڼل‬
‫ک ېدى شي‪ ،‬يانې ه غه ک سان چې د عق لي‬
‫مع يار ونو له مخې فکر او چلند او کړه‬
‫کوي‪ .‬دا چې عقل څه څيز دى په دې هکله‬
‫دلته نه غږېږم او دغومره وا يم چې عقل‬
‫له احسا ساتو‪ ،‬جذباتو او ع صبياتو څ خه‬
‫ب ېل دي او غ ېر عق لي اړخ د ان سان ډ ېر‬
‫ټينگ اړخ دى او په او سني م هال کې لکه‬
‫څن گه چې په ع مومي ډول د ان سانانو په‬
‫خاص ډول د افغانانوله چلندونو او کړو‬
‫نه مع لومېږي‪ ،‬د ان سان غ ېر عق لي اړخ‬
‫تر عقلي اړخ زيات پياوړى دى‪.‬‬
‫په افغان ستان کې چې د م نور او‬
‫رو ښانفکرو کل مې د تع ليم کړو ل پاره‬
‫اختصاص شوې شايد لکه چې دمخه مې ويلي‬
‫د هغو دورو باندنيو کلمو د نفوذ له‬
‫امله وي‪ .‬دا به ټولو ته څرگنده وي چې‬
‫د م نور کل مه تر رو ښانفکر نه په د غه‬
‫مف هوم سره لومړي توب لري‪ .‬په شلمې‬
‫پېړۍ کې اول د منور کلمه او وروسته د‬
‫رو ښانفکر کل مه مرو جه شوه او اوس په‬
‫همدغلله مفهللوم سللره پلله اصللطالح پلله‬
‫‪328‬‬

‫((رو ښانفکرو)) کې عا مه شوې ده‪ ،‬خو دا‬

‫سمه نه وه‪.‬‬
‫د غه نا سموالى مې پخپ له د کل مې په‬
‫اړو ند پور ته ب يان کړ چې دا يې ل نډيز‬
‫دى‪ :‬د ((روښلللانفکر)) او ((منلللور))‬
‫ا صطالح گانې چې په ډ ېرو اف غان تع ليم‬
‫کړو په ت ېره په چپ يانو کې يې رواج‬
‫مو ندلى له با ندې څ خه يو تقل يد دى او‬
‫اف غان ((رو ښانفکرو)) په شعوري يا غ ېر‬
‫شللعوري ډول ((روښللانفکري)) ځللان تلله‬
‫منحصره کړې ده‪ .‬د دغه ډول ذهنيت ضمني‬
‫ما نا دا ک ېږي چې د ټولنې نور فردو نه‬
‫د ه غو په شان رو ښان او سم فکرو نه نه‬
‫لري‪.‬دغسې ذهنيت د نورو څيزونو په ترڅ‬
‫کې د غرور‪ ،‬مم تاز کېدلو او له ځان نه‬
‫د را ضي کېدلو مسبب کېږي‪ ،‬بې له دې چې‬
‫دوى دېتلله ځيللر شللي چللې دوى مقلللد‪،‬‬
‫انح صارگر‪ ،‬ز غم نه م نونکي او نا وا قع‬
‫ل يدونکي شوي دي‪ .‬ز ياترو خلق يانو او‬
‫پرچم يانو د غه ډول ذهن يت الره‪ ،‬دوى چې‬
‫د پللوره مقلللدانو غونللدې د لويللديځې‬
‫ارو پا سوچ وا لو سوچونه په ژور او‬
‫پوره ډول بې له گړ او بړ نه منلي وو‪،‬‬
‫په د غه ت کل شول چې ه غه هماغ سې د‬
‫دولتللي قللوت پلله اسللتفادې سللره پلله‬
‫افغان ستان کې عم لي کړي‪ ،‬په دغ سې‬
‫هېواد کې چې په اساس کې زراعتي و او‬
‫خلک يې محاف ظه کار او عنعنه پال وو‪.‬‬
‫د ا سالمي تنظيمو نو د دورې واکم نو غړو‬
‫هم د هغوى په شان تقليد ته مال وتړله‪،‬‬
‫خو ددوى د تقل يد سرچينې د ا سالمي نړۍ‬
‫په ع مده ډول افرا طي سوچواالن وو‪ ،‬که‬
‫څه هم دوى د خلق يانو او پرچم يانو په‬
‫شان ځانو نه ((رو ښانفکران)) نه گ ڼل‪،‬‬
‫خو د ه غو خا صيتونه يې و ښودل چې ه غه‬
‫تقل يد‪ ،‬انح صار‪ ،‬نازغم توب‪ ،‬له حد نه‬
‫ډ ېره ټينگت يا او انح صار و‪ ،‬په وا قع‬
‫کې د غه ټول خا صيتونه په خلق يانو‪،‬‬
‫‪329‬‬

‫پرچم يانو‪ ،‬اسالم ستانو او دا سې هم په‬

‫طال بانو کې سره گډ وو چې دوى ټول يې‬
‫پلله يللوې ليکللې او د ملللت پللالو او‬
‫دموکراتو په مقا بل کې درول‪ ،‬دا به په‬
‫ظاهر کې مت ناقض مع لوم شي‪ ،‬خو د غو‬
‫مق لدانو په يوه څ يز کې نو ښت و کړ چې‬
‫ه غه د افغا نانو بې مثا له وژل او د‬
‫ه ېواد بې مثا له ورا نول وو‪ .‬د د غو‬
‫مق لدانو انح صار گرو ز غم نه منون کو‪،‬‬
‫جذميونو د دغ سې ‪ ٢٧‬ک لن نو ښت پاي له د‬
‫ټول هېواد افغا نانو ته ښه معلومه ده‪.‬‬
‫دوى په تېره خلق يان او پرچم يان د هغو‬
‫افغا نانو د پرار ېدو ځ پل ک ېدو او له‬
‫مېن ځه وړل ک ېدو م سبب شول چې تع ليم‬
‫کړي منځ ني طب قې ته من سوب وو‪ ،‬يانې‬
‫ه غه ک سان چې د ع صري م عارش مح صول او‬
‫پر خپل آزاد ق ضاوت او وجدان متکي وو‪،‬‬
‫په دا سې حال کې چې کمون ستانو ه غوى د‬
‫انقالب ضد په نا مه له مېنځه‪،‬وړي‪ ،‬وړل‪،‬‬
‫اسالم ستانو ه غوى د خ پل سيا سي ا سالم د‬
‫نوع مخال فت له ام له نابودول او ځ پل‪.‬‬
‫په د غه ډول د غو انقالب يانو‪ ،‬مق لدانو‪،‬‬
‫جذميانو او با ندني پالو اف غان ټول نه‬
‫له هغو څخه محرومه کړه چې سر او کار‬
‫يې له آزادۍ‪ ،‬خپ لواکۍ‪ ،‬م لي واکم نۍ‪،‬‬
‫نو ښت‪ ،‬پرمخ تگ‪ ،‬ت حول‪ ،‬ع لم‪ ،‬فل سفې او‬
‫ه نر سره و او په ا صطالح د ټولنې م غز‬
‫او روح گ ڼل ک ېدل‪ .‬که ((رو ښانفکران))‬
‫په رښتيا رو ښانفکره واى او اسالمستانو‬
‫په ر ښتيا په ا سالمي هدايتونو ع مل‬
‫کوالى‪ ،‬هيڅکله به يې دغسې نه واى کړي‪.‬‬
‫د دوى نارو ښانفکري له دې څ خه هم‬
‫څرگنده ده چې خلق يانو او پرچم يانو او‬
‫تر څه حده اسالم ستانو د خپ لو نا کاميو‬
‫په حال کې قوم پالۍ‪ ،‬سمت پالۍ‪ ،‬ژب‬
‫پالۍ ته پ ناه يوړه په داسې حال کې چې‬
‫په اول سر کې يې د ه غو پر ضد تبل يغ‬
‫کاوه‪ ،‬يا يې م هم نه گ ڼل‪ .‬دوى په ا صل‬
‫‪331‬‬

‫کې د دغ سې محل يت له دا يرې نه هيڅ‬

‫ب يرون نه وو وت لي او م لي ف کر يې نه‬
‫کللاوه او د هېللواد د واقعيتونللو او د‬
‫خل کو د ري ښتيا غو ښتنو له م خې آزاد‬
‫ف کر او آزاد ع مل نه شو کولى‪ .‬الب ته‬
‫په افغانستان کې په آزاد ډول سوچ کول‬
‫او په خپ لواک ډول ع مل کول ا سان نه‬
‫دي‪ .‬د اف غان کلتور په اصل کې حاکما نه‬
‫دى‪ ،‬خللو د دې مانللا دا نلله ده چللې‬
‫رو ښانفکران دې مق لد‪ ،‬انح صارگر‪ ،‬ز غم‬
‫نه م نونکي او جذمي وي‪ .‬يو رو ښانفکر‬
‫په ا صل کې نو ښتپال‪ ،‬ز غم م نونکى‪،‬‬
‫آزادي پال او د انح صار م خالف وي‪ .‬په‬
‫هر شکل چې وي‪ .‬پر ه غو بر سېره پر م لي‬
‫واکم نۍ او په ا صولي او قانوني ژو ند‬
‫معت قد وي‪ ،‬ل که چې د م خه مې وو يل يو‬
‫روښللانفکر پلله هللر حللال کللې د عقلللي‬
‫مع يارونو له م خې سوچ ‪ ،‬چل ند او ع مل‬
‫کوي او ټولنيز ژو ند د ه غو ا صولو او‬
‫پرن سيپونو له م خې کوي چې د ه غه خ پل‬
‫و جدان او آزاد ق ضاوت يې غوره کوي او‬
‫دې ته تن نه ږدي چې نور ور ته انت خاب‬
‫و کړي‪ .‬يو رو ښانفکر په دې ډ ېر ښه‬
‫پللوهېږي چللې کلله نللور د ده لپللاره‬
‫انت خاب وکوي د هغه شخصيت نفي کېږي او‬
‫پخپله دى د يوې وسيلې په توگه د نورو‬
‫د مق صدونو ل پاره ا ستعمالېږي‪ ،‬کو مه‬
‫ټول نه چې له دغ سې مق لدو‪ ،‬انح صارگرو‬
‫او ز غم نه منون کو ک سانو نه جوړه او‬
‫په ت ېره د ه غې ح کومتي چ لوونکي دغ سې‬
‫ذهن يت و لري‪ ،‬آزاده خپلوا که‪ ،‬نو ښتگره‬
‫او وړاندې تلونکې کېدلى نه شي‪.‬‬
‫لزه‬‫له دوه څيل‬‫لث نل‬
‫له لن لډ بحل‬‫له دغل‬
‫لل‬
‫څرگندېږي يو دا چې يو رو ښانفکر با يد‬
‫مق لد او دغ سې نور نه وي او ژو ند د‬
‫ه غو ا صلونو له م خې و کړي چې پخپ له يې‬
‫غوره کړي وي‪ .‬بل دا چې با يد اوس څه‬
‫و شي چې افغان ستان دغ سې رو ښانفکران‬
‫‪330‬‬

‫ولر لى شى؟ د ه ېواد د واقعيتو نو په‬

‫ن ظر نيو لو سره په حا ضر و خت کې د غه‬
‫دوه غوښللتنې اوس ايللډيال يللا ارمللان‬
‫مع لومېږې‪ ،‬خو دا پوره شونکې ده چې د‬
‫نن ور ځې د غه ا يډيال د سبا ور ځې يا د‬
‫نږدې رات لونکې واقع يت وگر ځي‪ ،‬خو چې‬
‫دغه دوه څيزونه په جدي ډول په نظر کې‬
‫ونيول شي‪ .‬يانې د واقعي کېدلو په لور‬
‫يللې عمللل وشللي‪ .‬يللو دا چللې د حکومللت‬
‫چ لوونکي با يد پخپ له د لوړ م لي او‬
‫اجت ماعي ا يډيال او دا سې هم د ليا قت‬
‫او ډي نامزم خاو ندان وي‪ ،‬حکو مت چې له‬
‫دغ سې ک سانونه جوړ وي نه يوازې ورځ نۍ‬
‫عادي چارې ترسره کوي بلکې د راتلونکي‬
‫ل پاره پا خه بن سټونه ږدي او د نورو‬
‫اسا سي چارو په ترڅ کې په ټول ه ېواد‬
‫کې د عصري پوهنې د عمومي کولو ل پاره‬
‫کار کوي‪ ،‬دغسې پوهنه چې ديموکراتيکه‪،‬‬
‫انت قادي ا ستعداد روزون کې او م لي يا‬
‫په ماه يت کې م لي وي‪ .‬دوى ښه پوهېږي‬
‫چللې للله دغسللې پللوهنې څخلله پرتلله‬
‫افغانسللتان‪ ،‬افغانسللتان او افغانللان‪،‬‬
‫افغا نان کېدى نه شي او افغانستان ځکه‬
‫دغسې پوهنې او دغسې ز يار ته سخته اړه‬
‫لري چې ه غې ته په جنگو نو او گډوډيو‬
‫کې سخت زيان رسېدلى دى دا خو الب ته د‬
‫کار دى‪ ،‬په حا ضر‬ ‫ن سبتا اوږدې مودې‬
‫وخت کې د افغانستان حکومت کولى شي چې‬
‫هغلله پخللوانى او اوسللنى تعللليم کللړي‬
‫افغا نان چې په ارو پا کې ژو ند کوي‪،‬‬
‫جذب کړي‪ .‬افغانستان په بل هيڅ وخت کې‬
‫لارغ‬‫له فل‬
‫لو نل‬‫لي موسسل‬‫لارجي تعليمل‬‫له خل‬‫لل‬
‫افغا نان په هغه اندازه نه لرل چې اوس‬
‫يې لري‪ .‬دغسې افغا نان بې له شک نه هم‬
‫د منځ نۍ تع ليم کړې طب قې په پ ياوړي‬
‫کېدلو او هم د وران شوي هېواد په ب يا‬
‫رغونې کې بيخکي ونډه لرلى شي‪.‬‬
‫افغانسلللتان اوس د انتخلللاب پللله‬
‫‪332‬‬

‫لع او د بني لادي او‬ ‫لې واقل‬‫لورالرې کل‬

‫څلل‬
‫نو ښتگرو چل ندونو او سيا ستونو غوره‬
‫کو لو ته اړ دى‪ .‬په دې الر کې اسا سي‬
‫گام به دا وي چې د حکو مت چ لوونکي په‬
‫لړي‪،‬‬‫ليم کل‬
‫لړي تعلل‬‫لوړ غل‬
‫له لل‬‫لره د هغل‬‫تېل‬
‫متخص صان د پراخ او م لي ف کر خاو ندان‬
‫او په هر حال د آزاد ق ضاوت او و جدان‬
‫خاو ندان او د م لي واکم نۍ په اسا سونو‬
‫معت قد او ت حول پال وي‪ .‬کوم حکو مت چې‬
‫له دغ سې اشخا صونه جوړ وي ه غه خپ لو‬
‫خل کو او خ پل و طن ته په اسا سي ډول‬
‫خدمت کولى شي يا لږ تر لږه هغ سې‬
‫مصيبتونه يا هغو ته ورته مصيبتونه به‬
‫وطنوا لو ته متو جه نه کړي کوم چې‬
‫((رو ښانفکرو)) خلق يانو او پرچم يانو‬
‫او مق لدو اسالم ستانو او طال بانو ه غو‬
‫ته متوجه کړي وو‪.‬‬
‫‪333‬‬

‫اووم څپرکى‬

‫د تاريخ په‬
‫اړه‬

‫د تاريخ په باب‬
‫د امريکې غږ راديو سره مرکه‬
‫د تاريخ کلمه مبهمه ده‪ .‬د ب يالوژي‬
‫او سيکالوژي په شان څرگ ند او ټاکلى‬
‫مف هوم نه لري‪ .‬ا ما د تاريخ په هک له‬
‫هر څوک يا نږدې هر څوک نظر لري‪ .‬د دې‬
‫‪334‬‬

‫ع لت دا دى چې هر څوک يا هره ډ له‬

‫تاريخ لري او له تاريخ نه غواړي د‬
‫خپ لو ت ېر شويو له حال ا حوال نه ځان‬
‫خ بر کړي او خ پل هو يت يا خ پل ځان د‬
‫تاريخ په ر ڼا کې وپېژ ني‪ .‬همد غه سبب‬
‫دى چې له تاريخ سره د خل کو عالقم ني‬
‫حقي قي او ډ ېره ده‪ ،‬خو تاريخ هغ سې‬
‫ا سان م ضمون نه دى ل که چې ډ ېر خ لک‬
‫همدغ سې ف کر کوي‪ .‬تاريخ لي کل په وا قع‬
‫کې يو ډېر مشکل کار دى‪.‬‬
‫تاريخ ځي نې مشخ صات او ضوابط لري‬
‫چې د ه غو درک د تاريخ په پوه ېدلو او‬
‫د تاريخ په ليک لو کې له سړي سره‬
‫مرسللته کللولى شللي‪ .‬د تللاريخ سللتره‬
‫ځانگړتيا دا ده چې هغه له هغو انساني‬
‫ډله ييزو پېښو سره سر او کار لري چې‬
‫وا قع شوي وي‪ .‬په دې ډول تاريخ له‬
‫وا قع شويو پې ښو يانې له ما ضي سره سر‬
‫او کار لري‪ .‬ما ضي ه غه زما نه ده چې‬
‫ت ېره شوې وي‪ ،‬فرځ نه کوي چې ه غه‬
‫ميا شتې يا کالو نه دم خه يا زرگو نو‬
‫کالونه دمخه تېره شوې وي‪ ،‬خو انسانان‬
‫له ه غو پې ښو سره ډ ېره عالقم ني لري چې‬
‫په نزدې ما ضي کې وا قع شوې وي‪ .‬په دې‬
‫ح ساب معا صر تاريخ ډ ېر ارز ښت لري‪ ،‬خو‬
‫د معا صر تاريخ لي کل يو څه گران کار‬
‫لاب‬‫له دې بل‬‫لې پل‬
‫له دې دى چل‬‫دى‪ .‬گ لران پل‬
‫ليک لي شوي معلو مات لږ وي يا هيڅ نه‬
‫وي‪ .‬په ت ېره په بې سوادو ټول نو کې‪.‬‬
‫يوازې په با سوادو ټول نو په ت ېره په‬
‫هغو کې چې افراد يې په ياد ښت اخيستلو‬
‫لارتي‬‫لي او تول‬‫لري‪ .‬شخصل‬‫لادت لل‬
‫لدې عل‬‫بانل‬
‫موس سې او په ت ېره حکومتو نه په هره‬
‫سويه چې وي خپ لې فې صلې لي کي‪ .‬او د‬
‫ثقلله تللاريخ ليکلللو لپللاره زمينلله‬
‫برابللروي‪ .‬امللا زمللوږ پلله هېللواد‬
‫افغان ستان کې د ليک لو او ياد ښت کو لو‬
‫رواج ن شته يا په اب تدايي حال کې دى‪.‬‬
‫‪335‬‬

‫دل ته د سيا سي جن والونو په باب خو څه‬

‫کوې‪ ،‬ح تى د تو لداتو‪ ،‬وف ياتو‪ ،‬ودو نو‬
‫او دغ سې نورو اسا سي پې ښو په باب هم‬
‫کت بي ياد ښتونه نه وي يا ډ ېر کم وي‪،‬‬
‫لې اساس لي‬‫لې چل‬‫لولنې کل‬‫لومې ټل‬
‫له کل‬
‫لو پل‬‫نل‬
‫معلو مات موجود نه وي د تاريخ ليکل يې‬
‫او د ه غه په تاريخ پوه ېدل ب يا گران‬
‫شي‪ .‬د ثقه او صحيحو معلو ماتو پر اساس‬
‫د تاريخ ک ښل يو حت مي شرط دى‪ .‬له دې‬
‫امله دا د تاريخ پوه وظيفه ده چې ثقه‬
‫معلو مات را ټول کړي او ب يا ه غه په‬
‫د غه ډول سره شرح او ب يان کړي چې‬
‫شخ صي‪ ،‬قومي‪ ،‬م لي او سيا سي مالح ظې پ کې‬
‫داخ لې نه کړي او تر څو کولى شي‪ ،‬خ پل‬
‫ځان له خ پل تاريخ نه گو ښه و ساتي‪ .‬د‬
‫کار نه‬ ‫د غې ضابطې رعا يت کول ا سان‬
‫دى‪ .‬د مورخ‪ ،‬جورنل ست او پروپاگ ند چې‬
‫فرځ په اصل کې د دغې ضابطې په مراعات‬
‫يا نه مرا عات سره ک ېدلى شي‪ ،‬خو څن گه‬
‫چې تاريخ او تاريخ ک ښل اوږده سابقه‬
‫لري او زرگو نه کالو نه دم خه د يو نان‬
‫نامتو مورخ‪ ،‬ه يرودوتس نه شروع ک ېږي‪،‬‬
‫د تاريخ ليک لو فن او طري قه هم ډ ېره‬
‫دقي قه شوې ده‪ .‬په دې ح ساب تاريخ‪ ،‬په‬
‫ت ېره د نږدې ما ضي تاريخ په ظاهر کې‬
‫ا سان مع لومېږي‪ ،‬ا ما په واقع يت کې دا‬
‫کار دى او يوازې ه غه ک سان‬ ‫يو سخت‬
‫ث قه‪ ،‬ا فاقي او په ا صطالح عل مي تاريخ‬
‫ليک لى شي چې د تاريخ د ليک لو په فن‬
‫کې اختصا صي معلو مات و لري او پخپ له‬
‫مت قي او ا صولي شخص وي يانې هغ سې شخص‬
‫چې د تاريخ ليک لو په فن کې واردو وي‬
‫او ع مل پرې و کړي او له تاريخ نه‬
‫يوازې او يوازې د حقي قت د رابر سېره‬
‫کو لو او د حقي قت د ب يانولو ل پاره‬
‫استفاده وکړي‪ .‬يوازې د دغسې تاريخ او‬
‫دغ سې مور خانو له الرې ک ېدلى شي چې‬
‫ان سانان خپ له ما ضي ل که هغ سې چې وا قع‬
‫‪336‬‬

‫شوي وي‪ ،‬وپېژ ني او د د غې پېژ ندنې په‬

‫ر ڼا کې خ پل ژو ند ع يار کړي‪ .‬کوم م لت‬
‫يا خ لک چې له خ پل تاريخ نه په واق عي‬
‫ډول خبر نه وي‪ ،‬شوي اشتباهات تکراروي‬
‫او له تاريخ څخه عبرت اخيستلى نه شي‪.‬‬
‫‪337‬‬

‫نظرات‬
‫در بارۀ تاريخ‬
‫نويسى وطن‬
‫مى ‪ ٢٩٩٩-١‬کانکورد‪-‬کليفورنيا‬

‫داک تر م‪ .‬جاو يد وردک‪ ،‬بنماي ندگى‬

‫از مو لۀ هي له با من يک م صاحبه مف صلى‬
‫ن موده ا ست‪ .‬ترج مۀ درى سه ب خش آن به‬
‫شکل ذيل تقديم ميشود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬شما مع يار هاى تاريخ را در‬
‫کدام ن قاط ميبين يد‪ .‬به ع بارت دي گر‬
‫تاريخنويس با يد داراى کدام صفات و‬
‫محسنات باشد؟‬
‫جواب ‪ :‬تاريخ در ظاهر ا سان بن ظر‬
‫ميرسللد‪ ،‬امللا از آنوللا کلله تللاريخ‬
‫معيارهللاى دقيللق دارد‪ ،‬در اصللل يللک‬
‫د سپلين م شکل ميبا شد‪ .‬ا شکال در ا ين‬
‫ا ست که تاريخ باي ستى رو يدادهاى د سته‬
‫جمعللى انسللانى را آنچنانکلله رخ داده‬
‫ا ست‪ ،‬بار دي گر در ال فاظ اح يا ک ند‪.‬‬
‫لان‬
‫له آمکل‬‫لار در اص لل از محوطل‬‫لن کل‬ ‫ايل‬
‫بيرون است‪.‬‬
‫گذ شته آنچناني که بود براى ا بد‬
‫گذ شته ا ست و هيچ قدرتى نميتوا ند آن‬
‫را ب صورت کا مل ب يان هم ک ند‪ .‬پس مورخ‬
‫مو بور ا ست از رو يدادهاى گذ شته که در‬
‫اوراځ يللا در شللواهد مللادى بصللورت‬
‫انتخللابى ثبللت شللده اسللت‪ ،‬انتخللابى‬
‫بنما يد‪ ،‬آن رو يدادها را برگزي ند که‬
‫در خور اهم يت با شد‪ ،‬يع نى بر ز ندگى‬
‫ب سيارى ان سان ها ا ثر ب وا گذا شته‬
‫لانوى‬‫له ثل‬
‫لن عمليل‬‫لورت ايل‬‫باش لد‪ .‬باينصل‬
‫انت خاب رو يداد هارا ه نوز هم م حدودتر‬
‫‪338‬‬

‫مي سازد‪ .‬در اين عمليه مزيد بران‪ ،‬ذوځ‬

‫مورخ‪ ،‬سويه مورخ‪ ،‬ج هان بي نى مورخ و‬
‫ق ضاوت مورخ هم موثر ميبا شد‪ .‬ا ما مورخ‬
‫هر نوع رو يداد هاى را که برميگزي ند‪،‬‬
‫با يد واقعى با شد يعنى در زما نه گذشته‬
‫وا قع شده با شد‪ ،‬وجع لى نبا شد‪ .‬باين‬
‫ترتيب مورخ در انت خاب رويدادها ازادى‬
‫دارد ا ما در انت خاب رو يدادهاى واق عى‬
‫و جعلللللى ازادى نللللدارد‪ .‬انتخللللاب‬
‫رو يدادهاى واق عى صفت مورخ ني ست‪ .‬ا ين‬
‫فري ضه اسا سى او ست‪ .‬م گر چون ت مام‬
‫مور خان داراى عين ذوځ‪ ،‬عين سويه‪ ،‬عين‬
‫دا نش‪ ،‬عين مو قف اجت ماعى و عين ق ضاوت‬
‫نميبا شند‪ ،‬تاريخ ها کم و بيش باندازه‬
‫مللورخين زيللاد اسللت‪" .‬کللم و بلليش"‬
‫بخاطري که هر مورخ تاريخ را ب يک شکل‬
‫ب يان نميک ند‪ .‬پس چ نان تاريخ که مط لق‬
‫يع نى براى ع موم قنا عت ب خش با شد در‬
‫هيچ جا يا فت نمي شود‪ .‬ا ما مورخ ب هر‬
‫سويه اى که با شد‪ ،‬هر نوع ذو قى که‬
‫داشته با شد‪ ،‬بهر سويه دان شى که داشته‬
‫با شد و هر نوع مو قف اجت ماعى و ق ضاوت‬
‫شخصى که داشته با شد مکلف است‪ .‬تن ها و‬
‫تن ها و قايع واقعى را شرح و ب يان کند‪،‬‬
‫لر و‬‫لات تعبيل‬‫لاس واقعيل‬‫لر اسل‬
‫لا بل‬
‫و تنهل‬
‫ق ضاوت نما يد‪ ،‬آن هم در صورتيکه شوقى‬
‫ق ضاوت با شد‪ .‬ب سيارى مورخين از ق ضاوت‬
‫کردن شانه خالى مينماي ند‪ ،‬و ق ضاوت‬
‫نمودن يعنى صادر نمودن حکم هاى اخالقى‬
‫و غ ير اخال قى و ح کم هاى خوب يا بد و‬
‫ام ثال آن را بخوانندگان مي گذارد‪ .‬ا گر‬
‫مورخى رو يداد ها را انچ نان شرح و‬
‫ب يان ک ند که ن قاط ع مده آن را من‬
‫درين وا ذ کر ن مودم‪ ،‬براى ق ضاوت ن مودن‬
‫اصال ضرورتى باقى نميماند‪ .‬تاريخ براى‬
‫اين امر طريقه دقيق پژوهش دارد که آن‬
‫از ز مان ه يرودوت تا ک نون در عر صه دو‬
‫نيم هزار سال ب سيار دق يق شده ا ست‪.‬‬
‫‪339‬‬

‫باين ح ساب مورخ ک سى شده ميتوا ند که‬

‫تاريخ را با طري قه دق يق چ نان شرح و‬
‫ب يان ک ند که تن ها بر واقع يات ب نا‬
‫با شد و رجحا نات‪ ،‬تعصبات‪ ،‬و نظرات شخص‬
‫خودش در آن مداخله نکند‪ .‬اين که تاريخ‬
‫يک د سپلين سهل المت نع خوا نده شده‬
‫ا ست‪ ،‬به سبب ه مين ن قاط ا ست که ف شرده‬
‫آن را درينوا ذکر نمودم‪.‬‬
‫سوال‪ :‬ج لد دوم افغان ستان در م سير‬
‫تاريخ بق لم م ير غالم مح مد غ بار در‬
‫ا ين اوا خر ن شر شده ا ست‪ .‬گو يا ا ين‬
‫ک تاب دو دهه بعد از نوشتن آن نشر شده‬
‫ا ست‪ .‬ع لت ا ين معط لى چي ست؟ اک نون که‬
‫وطن در شرايط نها يت دشوار قرار دارد‪،‬‬
‫ک تاب چرا در ا ين و قت ن شر شده ا ست؟‬
‫غ بار چه نوع شخ صيت بود؟ تقا ضاهاى‬
‫حزبى او چه بود؟ ا يا حزب "وطن" او با‬
‫حللزب بنللام "وطللن" کمونسللتها کللدام‬
‫ارت باطى دارد؟ ن قاط مفار قه و راب طه‬
‫آن با دي گر ا حزاب چي ست؟ ا ين ک تاب با‬
‫جلللد اول آن در طللرز نوشللته تفللاوتى‬
‫لا و‬‫لش هل‬
‫لن پرسل‬‫لاره ايل‬‫دارد؟ اگ لر دربل‬
‫لللوب‬‫للر و اسل‬ ‫للوط ديگل‬‫للوعات مربل‬‫موضل‬
‫تاريخنويسللى غبللار روشللنى اندازيللد‪،‬‬
‫ممنون خواهم بود‪.‬‬
‫جواب‪ :‬مح ترم داک تر جاو يد! پر سان‬
‫هاي تان يکى نه‪ ،‬بلکه چندين است‪ ،‬و من‬
‫بت مام آن ها جواب هم داده نمي توانم‪.‬‬
‫درين وا تن ها باين اکت فا خواهم ن مود‬
‫که در باره شخ صيت و دو ا ثر ا خرين او‬
‫چيزى بنويسم‪.‬‬
‫م ير غالم مح مد غ بار يک نوي سنده‪،‬‬
‫اد يب و م بارز سيا سى و مورخ مت بارز‬
‫افغان ستان بود‪ .‬از ‪ ١١١٠‬تا ‪ ٤‬ف برورى‬
‫‪ ١٠٣١‬ه شتاد سال ز ندگى کرد‪ .‬ب عد از‬
‫تح صيل ع لوم مرو جى در سن ‪ ٢١‬سالگى‬
‫ب کار رسمى ا غاز نمود‪ .‬در دا خل و خارج‬
‫ک شور مامور يت ها ن مود‪ ،‬جرا يد ح کومتى‬
‫‪341‬‬

‫و غيللر حکومللت را در دوران انللداخت‪،‬‬

‫يع نى به نوي سندگى اخ بارى پردا خت و‬
‫فعال يت ها و م بارزات سيا سى ن مود‪ .‬در‬
‫دوره کو تاه دموکرا سى د هه پن واه بارى‬
‫از طرش شهر کا بل در شوراى م لى بح يث‬
‫وکيل انتخاب شد‪.‬‬
‫در دروه شاه ا مان هللا با حکو مت هم‬
‫کارى ن مود ا ما از ان بب عد تا و فات‬
‫لات بايس لتاد‪ .‬دو‬ ‫لر حکومل‬‫لود در برابل‬
‫خل‬
‫مرتبه زندانى شد‪ ،‬بار اول از ‪ ١٠٧٢‬تا‬
‫‪ ١٠٧٤‬و بار دوم از ‪ ١٠٤٢‬تا ‪ ١٠٤٦‬ه فت‬
‫سال در ق ندهار و فراه با فام يل خود‬
‫در حال تبع يد ب سر برد و لى در اين قدر‬
‫مدت طو يل هم ل سان پ شتو را ياد نگر فت‬
‫با انکه در باالبلوک فراه در چ نان دهى‬
‫ميزي ست که با شندگان آن تن ها با پ شتو‬
‫تک لم ميکرد ند‪ .‬غ بار مينوي سد که مح مد‬
‫نادر شاه اراده ن موده بود اورا ا عدام‬
‫ک ند و لى پيش از ان که او م عدوم شود‬
‫خود شاه معدوم شد‪ .‬شايد بهمين سبب هم‬
‫با شد که غ بار تا و فات خود با خا ندان‬
‫نادرشللاه در مخالفللت گذرانللد‪ .‬ايللن‬
‫لى‬
‫لرين او بکلل‬ ‫لر ا خل‬‫مخالف لت او در اثل‬
‫وا ضح ا ست‪ .‬در هر حال غ بار پيش از‬
‫ب ندى شدن ثانى خود در دوره دموکرا سى‬
‫کو تاه مدت ب نام "و طن" حزب سيا سى‬
‫تاسيس نمود‪ .‬و بهمين نام جريده را هم‬
‫در دوران انداخت‪ .‬جريده وطن با جرا يد‬
‫از قب يل ان گار‪ ،‬و لس‪ ،‬و نداى خ لق با‬
‫نو شته هاى انت قادى و مف کوره يى خود‬
‫ف ضاى کا بل را گرم و غو غايى ساخته‬
‫بود‪ .‬سر مقا له ى بق لم غ بار ب نام‬
‫"موريا نه دو لت" از جم له نو شته هاى‬
‫اسا سى جر يده و طن بود‪ ،‬که گ مان مي کنم‬
‫هر اف غان آن ز مان که سياست مينمود آن‬
‫را خوا نده و بروى ا ثر ب وا گذا شته‬
‫باشد‪ .‬من را هم متاثر نموده بود‪.‬‬
‫غ بار در اين سر مقا له بقوت استدالل‬
‫‪340‬‬

‫کرده بود که ا گر حکو مت از راه قانون‬

‫حکو مت نک ند و ا صالحات اسا سى را عم لى‬
‫ننما يد باالخره چ نان پو سيده خوا هد شد‬
‫مثليکه درخت سست بن ياد با موريا نه در‬
‫نهايت پوسيده ميشود‪.‬‬
‫لار‬
‫لغوليت اص للى غبل‬ ‫لال مشل‬
‫لر حل‬‫در هل‬
‫م بارزه سيا سى و تاريخنوي سى بود‪ .‬ا ما‬
‫او بيش تر از مورخ م بارز سيا سى بود‪.‬‬
‫انچ نان م بارزى که تاريخ را هم بان‬
‫و قف ن موده بود‪ .‬در م بارزه سيا سى از‬
‫اول تا ا خر در را هى که انت خاب ن موده‬
‫بود‪ ،‬بر جا ما ند که آن م بارزه بر ضد‬
‫مطلق يت و بطر فدارى از قانون‪ ،‬عدالت‪،‬‬
‫اجت ماعى‪ ،‬مشروطيت و دموکراسى بود‪ .‬دو‬
‫اثر ا خرين غ بار از همين زندگى هدفمند‬
‫او حکا يه مينما يد‪ .‬به مين سبب ا ست که‬
‫ک تاب م تذکره خوان ندگان ز يادى دارد‪.‬‬
‫بخ صوص بين جوا نان تح صيلکرده ن سل نو‪.‬‬
‫غ بار باين ترت يب در ق طار آن هاى در‬
‫قرن بيستم مى آيد که بسيار م بارزه ها‬
‫کرده‪ ،‬در اهداش خود متردد نشده‪ ،‬و در‬
‫راه ا هداش خود پرواى م قام‪ ،‬پول‪،‬‬
‫زندان وحتى مرگ را هم ننموده است‪ .‬در‬
‫افغان ستان معا صر که مقا مات دول تى‬
‫ب سيارى از سرکردگان م لى و انقال بى را‬
‫نرم و معوج ساخته انت خاب نمودن زندگى‬
‫هدفم ند و بران پا يدار ما ندن تن ها‬
‫خواص ک سان بوده که شخ صيت هاى قوى‬
‫داشتند‪ .‬غ بار از همين نوع اشخاص بود‪.‬‬
‫روح يه م بارزه غ بار در دو ا ثر ا خرين‬
‫او هويداا ست که باين ترت يب خال صه شده‬
‫ميتوانللد‪ .‬مبللارزه مللردم و مشللروطه‬
‫خوا هان بر ضد مطلق يت و م بارزه م لى‬
‫اف غان هان بر ضد م هاجمين خارجى‪ .‬غ بار‬
‫باين ترت يب در ا ستحکام افغان يت هم‬
‫نقشى ادا نموده است‪.‬‬
‫پيش نو شتم که من درين وا در باره‬
‫ج لد اول افغان ستان در م سير تاريخ کم‬
‫‪342‬‬

‫و در باره ج لد دوم آن ن سبتا ز ياد ب حث‬

‫مين مايم‪ .‬ا ين ا ثارى ا ست که غ بار‪،‬‬
‫طوري که خود مينوي سد‪ ،‬آن را ازادا نه‬
‫يع نى بدون سان سور و تحر يف ن شر ن موده‬
‫است‪ .‬در اثر اخرى خود مينويسد‪...." :‬‬
‫سلطنت سد سديدى بع نوان سيا ست روز و‬
‫غيللره در برابللر هللر فکللر و عمللل‬
‫نوي سندگان ک شيده بود‪ .‬ح تى من مو بور‬
‫بودم که در طى سى و چ ند سال نو شته‬
‫هاى خود را نيز ناقص و مع يوب عر ضه‬
‫کنم‪ ...‬عالو تا بدون ا جازه و مواف قت من‬
‫نو سته [نو شته] هايم را دوا ير مربو طه‬
‫حکو مت تحر يف و ت عديل ميکرد ند‪ .‬او لين‬
‫ا ثر من که د ست ن خورده هما نا ج لد اول‬
‫افغانستان در مسير تاريخ بود که دولت‬
‫آن را توق يف کردد و ل هذا احت ياج به‬
‫تحر يف مطا لب آن ندا شت"‪ )١(.‬پس ب قول‬
‫لت‬
‫لرين او دسل‬ ‫لر اخل‬‫لا دو ا ثل‬‫لار تنهل‬‫غبل‬
‫نخللورده يعنللى راسللتين بللوده اسللت‪.‬‬
‫درين صورت تن ها ا ين ا ثار م عرش اق عى‬
‫شخ صيت‪ ،‬مف کوره ها و ج هان بي نى مو صوش‬
‫شده ميتوا ند او ت مام ا ثار دي گر خود‬
‫را که در ت عداد ز ياد بوده " ناقص و‬
‫معيوب" ن شان داده است‪" .‬معيوبى" آن ها‬
‫شايد به سببى با شد که غ بار به سبب‬
‫سانسور رسمى نميتوانست تاريخ را بنظر‬
‫لر‬
‫لود تعبيل‬ ‫لتى بل‬‫له مارکسسل‬
‫لود کل‬‫خ لاص خل‬
‫نمايللد‪ .‬ايللن دو اثللر موصللوش رنللگ‬
‫مارکس ستى دارد و از ن ظر تعب ير‪ ،‬ج هان‬
‫لاوت‬‫لوش متفل‬‫لار موصل‬‫لاير اثل‬‫لى از سل‬
‫بينل‬
‫ميباشد‪.‬‬
‫غبللار در ايللن دو اثللر اصللطالحات‬
‫مارکسسللتى را فللراوان اورده‪ ،‬آنهللم‬
‫ب صورت مبهم‪ ،‬سطحى و از روى ف کر ج بر‪.‬‬
‫ا ين واقع يت از دو جم له ز ير ج لد اول‬
‫افغان ستان در م سير تاريخ وا ضح ا ست‪:‬‬
‫" سير تکا مل ف يودالزم در بين ا هالى‬
‫ق ندهار و م بارزه دوام دار مردم عل يه‬
‫‪343‬‬

‫ا ستيالى خارجى زمي نه ت شکيل يک دو لت‬

‫قوى مرکزى را در افغانستان مه يا کرده‬
‫بود‪ .‬ا ين ا ست که دو لت ا بدالى بق يادت‬
‫احمد شاه تا سيس شد"(‪ )٢‬غ بار ب عد حکو مت‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان را که ‪ ١٧٧‬سال‬
‫ب عد از آن بم يان ا مد تمر کز سلطنت‬
‫ف يودالى مينا مد‪ .‬ا ين تعب يرات و ح کم‬
‫هاى غ بار عالوه بر ان که مبهم و سطحى‬
‫بوده و از روى ف کر ج بر اظ هار شده‬
‫ا ست‪ .‬واقع يت ندارد‪ .‬باين مع نى که‬
‫ابللدالى هللا پلليش از انکلله احمللدخان‬
‫احمد شاه شود بامر گرگين‪ ،‬ناظم اع لى‬
‫يا ب يگ لربي گى صفوى در ق ندهار از‬
‫ق ندهار ب هرات‪ ،‬ب کوا و فراه کوچان يده‬
‫شده بود ند‪ .‬اک ثر شان ز ندگى کوچى‬
‫ليع‬ ‫لاى وسل‬
‫لين هل‬
‫داش لتند‪ ،‬و ص لاحبان زمل‬
‫نبودنللد و زمينللداران بللزرگ در دروه‬
‫حکمرا نى ام ير ع بدالرحمن خان يا فرار‬
‫شدند يا کوب يده شدند و در هر حال‬
‫مال يات هاى بمرا تب سنگين از پيش بران‬
‫ها حوا له شد‪ ،‬و ت مام شان براى او لين‬
‫بار ز ير سلطه م ستقيم دو لت درامد ند‪.‬‬
‫غ بار باز هم از روى ف کر مارکس ستى در‬
‫هر دو ا ثر ا خرين خود ن قش مال ها و‬
‫رو حانيون را کم تر از آن چه بود ن شان‬
‫داده‪.‬و برعکس در افغان ستان معا صر بر‬
‫ن قش "رو شنفکران" از حد ز ياد تاک يد‬
‫ن موده و مامورين کم رت به ح کومتى را‬
‫هم در ز مره آن ها مح سوب ن موده ا ست‪.‬‬
‫(کل مه رو شنفکر در ا صل ماخوذ از کل مه‬
‫‪ Intelligensiya‬روسللى بللوده بمفهللوم"شللغل‬
‫ازاد"‪ .‬ب قول ستالين يک رو شنفر "با يد‬
‫ا مروز خدمت خ لق را بنما يد‪ ،‬ز يرا که‬
‫(‪)٧‬‬
‫طب قات اس شتمار گر دي گر وجود ندارد"‬
‫للا و‬ ‫للان هل‬
‫للروانش دهقل‬ ‫للتالين و پيل‬ ‫سل‬
‫کارگر ها را ب نام خ لق و رو شنفکران را‬
‫بانهللا وابسللته ميخواندنللد و کمللله‬
‫له حکم لران"‬‫لد "طبقل‬‫لر ضل‬‫لنفکر را بل‬ ‫روشل‬
‫‪344‬‬

‫بمفهللوم وسلليع آن بکللار ميبردنللد‪.‬‬

‫مارکس ست هاى اف غان هم چ نين ميکرد ند"‬
‫عالوه بران غ بار در هر دو جم له فوځ و‬
‫جمله پيش تر از ان بين دولت‪ ،‬حکومت و‬
‫سلطنت فرځ قا يل ن شده و ي کى را ب واى‬
‫دي گرى ا ستعمال ن موده در حالي که هر‬
‫لده دارد‪ ،‬وداش لت‪.‬‬ ‫لى عليحل‬
‫لى آن معنل‬‫يکل‬
‫مارکس ست هاى م بارز سيا سى بين آن ها‬
‫فرځ قا يل نميبا شند و ت مام آن را با‬
‫"طبقات حکمران" وابسته ميشمارند‪.‬‬
‫طوري که پيش گ فتم چون غ بار بيش‬
‫تراز مورخ م بارز سيا سى بود در هر دو‬
‫ا ثر ا خرين خود بح يث م بارز ح کم ها و‬
‫ق ضاوت ها صادر نموده است‪ ،‬ولى طوريکه‬
‫من در يک اثر خود که در سال ‪ ١٠٣٠‬نشر‬
‫شده است و در آن در باره جلد اول ک تاب‬
‫غ بار تب صره مف صلى ن موده ام‪" :‬غ بار‬
‫اين وا با مح کوم ن مودن و ا ن وا با ت‬
‫تبر ئه کردن س ستى ن شان نميد هد و ح کم‬
‫هاى را که صادر مينما يد نه از روى‬
‫ارزش هاى دوره ى ا ست که و قايع در آن‬
‫رخ داده ا ست‪ ،‬بل که از روى ارزش هاى‬
‫دوره ى ا ست که مو صوش ک تاب خود را در‬
‫آن ان شا ن موده ا ست"(‪ )٥‬مو صوش در ح کم‬
‫ن مودن تا حدى پيش رف ته که ت مام‬
‫وزير هاى حکو مت يع نى کابي نه صدر اع ظم‬
‫(‪)٤‬‬
‫سردار مح مد ها شم خان را "وح شى"‬
‫خوا نده ا ست‪ .‬در کابي نه سردار مو صوش‬
‫ا ين ا شخاص هم ع ضويت دا شتند‪ :‬شاه‬
‫مح مود خان غازى‪ ،‬مح مد گل خان موم ند‪،‬‬
‫غالم فاروځ عث مان‪ ،‬مح مد نوروز خان‪،‬‬
‫ع لى مح مد خان‪ ،‬ف ضل ع مر م وددى‪ ،‬ف ضل‬
‫اح مد م وددى و م يرزا مح مد يفت لى‪ .‬ا گر‬
‫طوريکه غ بار حکم ميکند‪ ،‬اينها "وحشى"‬
‫با شند‪ ،‬متمدن ها و مث قف ها کى خواه ند‬
‫بود؟ ع وب ا ست که غ بار سر کرده حکو مت‬
‫يع نى سردار مح مد ها شم خان را "وح شى"‬
‫لون ميخ لواهم‬‫لت‪ .‬اکنل‬‫لوده اسل‬
‫لالم ننمل‬
‫اعل‬
‫‪345‬‬

‫در باره ج لد دوم افغان ستان در م سير‬

‫لث‬
‫لور خ لاص مختص لرا بحل‬ ‫لار طل‬
‫لاريخ غبل‬ ‫تل‬
‫ن مايم‪ .‬اول مي گويم که در باره محتو يات‬
‫آن طور مشخص کدام وقت دي گر بحث خواهم‬
‫نموده درين وا در مورد اين که موصوش از‬
‫روى کدام مع يار ها آن را ان شا ن موده‬
‫است‪ ،‬ميخواهم طور مختصر بحث نمايم‪.‬‬
‫قسللمت کوچللک افغانسللتان در مسللير‬
‫لاريخى و‬ ‫لايع تل‬
‫لد دوم را وقل‬ ‫لاريخ جلل‬ ‫تل‬
‫ق سمت بيش تر آن را م شاهدات‪ ،‬ت وارب‪،‬‬
‫انتبا هات‪ ،‬ق ضاوت ها و ح کم هاى مو لف‬
‫تشکيل مينما يد‪ .‬بع بارت دي گر انقدر که‬
‫ا ين ا ثر بر شخص مو لف دور مي خورد بر‬
‫و قايع تاريخي نميچر خد‪ .‬ب يک کل مه ا ين‬
‫للوا‬‫للنده را احتل‬ ‫للاطرات نويسل‬ ‫للر خل‬
‫اثل‬
‫مينما يد‪ .‬باين ترت يب نام آن به متن‬
‫لر‬
‫لن اثل‬‫له ايل‬‫لت ن لدارد‪ .‬اينکل‬ ‫آن موافقل‬
‫مومو عه خاطرات نوي سنده ميبا شد‪ ،‬خودش‬
‫هم بن حوى آن را مير ساند‪" :‬مو ضوعات‬
‫ا ين ک تاب اک ثرا چ شمديد وى ميبا شد"‬
‫مط لب اين که اک ثر و قايع ا ين ک تاب از‬
‫ن ظر مو لف گذ شته و او ک تاب خود را بر‬
‫ا ساس آن ان شا ن موده ا ست‪ .‬ا ما ا ين‬
‫اد عاى غ بار در ست بوده نميتوا ند‪ .‬در‬
‫ک شوريکه ازادى کا مل هم و جود دا شته‬
‫با شد يک شخص نيمتوا ند ت مام و قايع‬
‫دوره خود را م شاهده نما يد‪ .‬تقري با در‬
‫ت مام دوره ک تاب متذکره غ بار تا ازادى‬
‫حکمفر ما بوده باالى حر کات ا فراد ب طور‬
‫ع مومى و باالى حر کات غ بار طور خاص‬
‫ق يود و ضع شده بود‪ .‬مو لف سالها در‬
‫تبعيد و محبس گزرانده و باقى عمر خود‬
‫را در کا بل و خارج سپرى ن موده ا ست‪.‬‬
‫درين حال برايش مم کن ن بود م شاهد ت مام‬
‫و قايع با شد که در ک تاب خود اورده‬
‫ا ست‪ .‬در چ نين حال متت بع و مورخ با‬
‫اشخاص خب ير م صاحبه مينما يد و معلو مات‬
‫بد ست مى اورد‪ ،‬غ بار هم شايد چ نين‬
‫‪346‬‬

‫کرده با شد و لى آن را نميگو يد و تن ها‬

‫خود را من بع و قايع ن شان ميد هد‪ .‬مع نى‬
‫ا ين حال ا ين مي شود که در ک تاب مو صوش‬
‫ازرش ها و نظر يات خودش دخ يل ا ست‪.‬‬
‫شايد به مين سبب هم با شد که ا ين ا ثر‬
‫موصوش بيش تر عندى‪ ،‬غير ا فاقى اعتبار‬
‫ان هم محدود ميبا شد نظر به داليل مشخص‬
‫ذ يل‪ :‬غ بار ا ين ا ثر خود را ب يک دوره‬
‫طويللل ا ختنللاځ و دوره کوتللاه مللدت‬
‫دموکرا سى د هه پن واه و قف ن موده ا ست‪.‬‬
‫دوره هاى صدارت سردار محمد داود خان‪،‬‬
‫دوره ده ساله شاهى م شروطه و جمهور يت‬
‫او لى را در ان شامل نن موده ا ست‪ .‬با‬
‫اين که ميتوان ست ا ين دوره ها را هم‬
‫شامل آن سازد‪ ،‬چون مو صوش ا ثر خود را‬
‫در سال ‪ ١٠٣٧‬نو شته ا ست‪ ،‬يا با ت مام‬
‫ر سانيده ا ست‪ .‬او چرا چ نين کرده ا ست؟‬
‫هر کس درين مورد ن ظرى خوا هد دا شت‪.‬‬
‫براى من چ نين مع لوم مي شود که اوا ين‬
‫کار را عمدا نموده است‪ .‬غ بار به گروه‬
‫لود‬
‫لر خل‬‫لر عمل‬‫لا اخل‬‫لان" تل‬
‫لان افغل‬‫"جوانل‬
‫لن گ لروه‬‫لون ايل‬
‫لد و چل‬‫لادار باقيمانل‬‫وفل‬
‫افرا طى در دوره حکمرا نى محمد نادر شاه‬
‫و صدارت سردار محمدها شم خان کوب يده‬
‫شد‪ ،‬غ بار بح يث ع ضو م بارز ا خرين آن‬
‫چ نان ضربات شديد لف ظى حوا له ن موده‬
‫ا ست مثلي که يک شخص باالى د شمن ا شتى‬
‫نا پذير خود حوا له مينما يد‪ .‬اگرغ بار‬
‫دوره شللاهى قللانوى را شللرح و بيللان‬
‫مين مود در آن صورت مو بور بود در باره‬
‫آن بح يث ب حث ک ند که ا هداش جوا نان‬
‫افغللان را در عمللل پيللاده ميکللرد‪.‬‬
‫درين حال او باي ستى بر ت مام محتو يات‬
‫ک تاب بخصوص با سلوب نوشته و حکم ها و‬
‫ق ضاوت هاى خود تود يد ن ظر مين مود و‬
‫درين حال او مو بور بود ا ين را هم در‬
‫لين دوره ش لاهى‬‫له در همل‬‫لرد کل‬‫لر بگيل‬
‫نظل‬
‫م شروطه و قانونى در ک شور يک جام عه‬
‫‪347‬‬

‫مبت نى بر ارزش هاى مدنى و دموکرا سى‬

‫در حال رشد و انک شاش بود‪ .‬درين حال او‬
‫مو بور مي شد در باره خا ندان حک مران‪،‬‬
‫حکو مت و دو لت از ت مام آن نظر يات و‬
‫ق ضاوت هاى خود مي صرش شود‪ ،‬که در باره‬
‫آن ها اظ هار نموده ا ست‪ .‬اين چيزى بود‬
‫که غ بار نميخوا ست غ بار در وا قع بح يث‬
‫اخرين عضو و فادار م بارز جوانان اف غان‬
‫با ا ين ا ثر از خا ندان نادر انت قام‬
‫گرف ته ا ست‪ .‬مو صوش باين ترت يب انت قام‬
‫للته و‬‫للود گذاشل‬‫للراث خل‬‫للرفتن را ميل‬ ‫گل‬
‫تاريخنويسى را متضرر نموده است‪.‬‬
‫عالوه بر آن غ بار اثر اخرين خود را‬
‫مبالغه اميزنوشته است‪ ،‬بخصوص وقتى از‬
‫لد‪.‬‬‫لخن ميرانل‬‫لت سل‬‫للطنت‪،‬حکومت و د ولل‬ ‫سل‬
‫باين ع بارات ا ست و ح کم هاى مو صوش‬
‫تو جه کن يد‪ " :‬سلطنت دي گر ديوا نه شده‬
‫بود و ب هر طرش د هن مى ا نداخت"‪ .‬غ بار‬
‫شايد يگا نه مورخ در ت مام ج ها با شد که‬
‫در باره يک خا ندان حک مران چ نان ح کم‬
‫شديد و در شت ن موده ا ست‪ .‬تن ها ا ين هم‬
‫نسللبت وى مينويسللد‪" :‬فللردى و محفلللى‬
‫نماند که تحت نظر مستقيم جاسوسى دولت‬
‫(‪)٣‬‬
‫نباشد"‬
‫لان‬‫لد جاسوسل‬‫له بايل‬‫لن کلمل‬
‫بق لرار ايل‬
‫حکومت برا بر به تعداد نفوس کشور بوده‬
‫با شد‪ .‬غ بار ا ين را هم ميگو يد که‬
‫" سلطنت هيچ سرى و شهرتى را در ک شور‬
‫م وال سر ا فراختن نميداد"(‪ )١‬يا اين که‬
‫للارز‬‫للنفکران مبل‬‫للام روشل‬ ‫للت تمل‬‫"حکومل‬
‫افغان ستان را در ز ندانها افگ ند و در‬
‫لى اع لزام‬‫لزوى و خاموشل‬‫لد گ لاه منل‬‫تبعيل‬
‫ن مود‪ ،‬و بق ية ال سيف اي شان در پايت خت‬
‫و وال يات ک شور ت حت مراق بت پوليس قرار‬
‫گر فت"(‪ )٠‬ببين يد! غ بار هم ميگو يد که‬
‫لارز" را‬‫لنفکران مبل‬ ‫لام روشل‬‫لت "تمل‬‫حکومل‬
‫زنللدانى نمللود‪ ،‬و هللم ميگويللد کلله‬
‫باقيما نده ا نان را ت حت مراق بت قرار‬
‫‪348‬‬

‫لله‬‫للد کل‬‫للان مينويسل‬ ‫للار همچنل‬

‫داد‪ .‬غبل‬
‫"افغان ستان ب يک خا نه شخ صى خانواده‬
‫حک مران م بدل شد که مردم آن برده و‬
‫ب نده آن شمرده مي شدند"(‪ )١٩‬يا اين که‬
‫" سلطنت ت صميم دا شت م لت افغان ستان را‬
‫ب يک جام عه مرده و م ستعمره ن ما م بدل‬
‫نما يد"(‪ )١١‬غ بار نميگو يد که سلطنت‬
‫يع نى چه؟ سلطنت يک کم له م ورد و مبهم‬
‫بللوده عمللل کللرده نيمتوانللد‪ .‬تنهللا‬
‫لد‪.‬‬‫لرده ميتواننل‬ ‫لل کل‬‫لدگانان عمل‬‫گرداننل‬
‫عالوه بر آن ا ين ا فاده در ا صل مت ناقض‬
‫ميبا شد‪" .‬جامعه مرده و مستعمره ن ما"‪.‬‬
‫مورخ بمان ند ن قاش که هيچ نق طه و خط‬
‫را بي چا نمي گذارد و هيچ کل مه و هيچ‬
‫جمله را بي وا‪ ،‬ناقص و مت ناقص نمى ارد‬
‫م ثل آن که تا در باره را ست بودن کدام‬
‫مو ضوع م تيقن نبا شد آن را ن مى نوي سد‪.‬‬
‫غبار در اين فقره مورخ نميباشد‪.‬‬
‫به مين ترت يب غ بار در ن قل بع ضى‬
‫ار قام و ب يان و قايع تحري فات کرده و‬
‫و قايع را مع کوس ب يان ن موده‪ .‬مثال وى‬
‫مينوي سد‪ " :‬مردم در ه مين جا [باالح صار‬
‫کا بل] سفارت خا نه انگ ليس را ا تش زده‬
‫و هفت صد انگليسى را کشته بودند" اين‬
‫"ه فت صد تن انگ ليس غ بار در وا قع‬
‫بم شول لويى کوگ نارى چار تن انگ ليس و‬
‫للوار‬‫للاده و سل‬‫للافظ وى پيل‬ ‫للن محل‬‫‪ ٣٤‬تل‬
‫هندو ستانى شان بود ند‪ )١٧(.‬تع وب در ا ين‬
‫ا ست که غ بار بح يث مورخ چ طور ي قين‬
‫کرده است که بتعداد هفت صد انگ ليس در‬
‫باال ح صار کا بل جاب وا شده بود ند و‬
‫اف غان ها ت مام آن ها را در ‪ ٧‬ستپتمبر‬
‫‪ ١١٣٠‬در ظرش چند ساعت منهدم نمودند‪.‬‬
‫به مين ترت يب غ بار در مورد ق يام‬
‫پشتون هاى سرحد ازاد بر ضد حکومت هند‬
‫بر تانوى از مو لف انگ ليس ب نام فر يزر‬
‫تايتلر بغ لط ن قل قول ن موده و گف تار‬
‫در دو صفحه علي حده اورا باين ترت يب‬
‫‪349‬‬

‫در ک تاب خود اورده ا ست‪ :‬وقتي که در‬

‫سلللالهاى ‪ ١٠٧١-٧٩‬مبلللارزات مسللللح‬
‫سرخپو شان وافر يديها‪ .‬و در سال ‪١٠٧٧‬‬
‫مبللارزات مسلللح مهمنللديها ضللد دولللت‬
‫انگ ليس بع مل آ مد و هي يت هاى ق بايلى‬
‫بغرض استمداد و استعانت بکا بل آمدند‪،‬‬
‫ه مه گى از طرش سلطنت افغان ستان بډون‬
‫نتيولله مراجعللت داده شللدند‪ .‬همچنللان‬
‫وقتيکه تواوز بيرحم برتانيه بر ازادى‬
‫قبا يل اف غانى صورت ميگر فت و آن ها در‬
‫لتال‬
‫لان و مبل‬ ‫لرحدى پريشل‬‫لاطق سل‬
‫لام منل‬
‫تمل‬
‫ميگرديد ند هيچ کدام آ نان از طرش دو لت‬
‫افغانستان بغرض ق يام مسلح ضد برتانيه‬
‫کمللک و تشللويق نميشللدند‪ ...‬سياسللت‬
‫نادر شاه در مورد قبا يل ازاد سرحد‪،‬‬
‫طرش تن فر ق بايلى ها قرار ميگر فت و‬
‫ل هذا در سال ‪ ١٠٧٧‬خط ديور ند را ع لى‬
‫ا لرغم ممان عت برتان يه ع بور کرده و‬
‫م تون را محا صره کرد ند‪ )١٥(".‬غ بار صفحه‬
‫ک تاب م تذکره را هم ذ کر نن موده ا ست‬
‫خود تاييد موضوع فوځ را با اين الفاظ‬
‫ذکر نموده است‪ " :‬خود نادر شاه در ‪١٠٢٠‬‬
‫کشف نمود که براى يک زعيم اف غان چقدر‬
‫اسان است که وزير و مسعود را باداران‬
‫و عده چور ع لى ا لرغم ت مام اخطار هاى‬
‫حکو مت ه ند بر تانوى ب خود ج لب ک ند‪.‬‬
‫به مين ترت يب در ‪ ١٠٧٧‬وقتي که ذهن يت‬
‫قبا يل بر ضد ه مين شاه سخت تحر يک شده‬
‫بود همين مردم بوالهوس ق بايلى باوجود‬
‫کوششللات حکومللت هنللد از خللط ديورنللد‬
‫گذ شتند و م تون را که مر کز وال يت خو ست‬
‫بللود‪ ،‬در محاصللره گرفتنللد"(‪ )١٤‬مولللف‬
‫تايتلر در صفحه دي گر ک تاب خود چين‬
‫ميگويد‪" :‬سياست پيش روى تا ‪ ١٠٢٠‬باوج‬
‫خود ر سيده بود و ح مالت بر سرحدات‬
‫وزير ستان در ع مل ختم شده بود‪ .‬و لى‬
‫موج پيروزى در حال ف نا بود‪ .‬سال دي گر‬
‫لاى‬‫لرحدى‪ ....‬مردهل‬ ‫لت سل‬
‫لان ايالل‬
‫سرخپوشل‬
‫‪351‬‬

‫ه ميش نارام سرحد را به ع مل تحر يک‬

‫کرد ند‪ .‬ق يامى در وزير ستان ن شان داد‬
‫که کن ترول ما [حکو مت ه ند بر تانوى]‬
‫چ قدر ضعيف ا ست و ق شله هاى ن ظامى ما‬
‫در و قت ناارامى تا کدام ا ندازه ساکت‬
‫ميباشللد‪ .‬بللراى چنللد هفتلله کنتللرول‬
‫کن ندگان در محا صره گ ير شدند و ت مام‬
‫حر کات در طول سرک ها بک لى متو قف شد‪.‬‬
‫در شمال افر يدىها باالى م ناطق ت حت‬
‫اداره يورش نمود ند و پ شاور را ب صورت‬
‫جدى تهديد کردند"(‪ )١٦‬بين نوشته اصلى‬
‫تايتلر و ن قل غ بار ت فاوت ب سيار ز ياد‬
‫ا ست‪ .‬ه مين ت فاوت کفا يت ميک ند که ا ين‬
‫ا ثر غ بار بح يث يک ا ثر تاريخ کم‬
‫اعت بار خوا نده شود‪ .‬درين مورد گفت نى‬
‫ها زياد است‪.‬‬
‫غبللار محمللد گللل خللان مومنللد‪،‬‬
‫عبدالمويد زابلى‪ ،‬ميرزامحمد شاه خان‪،‬‬
‫ر ئيس ضبط ا حواالت وهللا نواز خان و شاه‬
‫جى را " مل يونر هاى بزرگ" مي شمارد و‬
‫ميگو يد که "هيچ کدام آن ها ب واه و مال‬
‫جد يدى احت ياجى ندا شتند‪...‬ز يرا هر يک‬
‫مل يونر هاى بزرگ شده بود ند"(‪ )١٣‬در‬
‫مورد مح مد گل خان ا ين را هم ميگو يد‬
‫که "ع بدهللا خان شاه جى ه ندى و مح مد گل‬
‫خان موم ند و ميرزامح مد شاه خان در‬
‫کا بل بمرد ند و فر صت ت فريح در مما لک‬
‫خار جه نيافت ند"‪ )١١(.‬ا ين نو شته هاى‬
‫لت‬
‫لان حقيقل‬ ‫لد گ لل خل‬
‫لاره محمل‬‫لار دربل‬‫غبل‬
‫ندارد‪ .‬موم ند ب عد از ‪ ١١‬سال خدمت در‬
‫کار ف عال‬ ‫‪ ١٠٥٩‬بح يث وز ير دو لت از‬
‫گوشه گ ير شد و در ‪ ١٠٥٦‬بعمر ‪ ١٩‬سالگى‬
‫و فات نمود‪ .‬گو يا او بعد ا ز گوشه گ ير‬
‫شدن ‪ ٢٥‬سال در پيش روى دا شت که ا گر‬
‫ميخواسللت ميتوانسللت در خللارج سللفر و‬
‫تفريح کند او شخص تفريح نبود‪.‬‬
‫ا ين نو شته غ بار هم صحت ندارد که‬
‫ميگو يد مح مد گل خان بع عد از ا ستعفى‬
‫‪350‬‬

‫سردار مح مد ها شم خان از م قام صدارت‬

‫در ‪ ١٠٥٦‬از کار گوشه گ ير شد‪ .‬طوريکه‬
‫پيش گ فتم مح مد گل خان موم ند ‪ ٦‬سال‬
‫پيش از ا ستعفى مح مد ها شم خان به سبب‬
‫نار ضايت از او ضاع گوشه گ ير شده بود و‬
‫در صدد آن بر آن برا مد که ن ظام شاهى‬
‫را سقوط دهد ولى از عزم خود متصرش شد‬
‫تللا نلله شللود بلله سللبب ايللن اقللدام‬
‫افغان ستان در شرايط ج نگ ج هانى صدمه‬
‫بيند‪.‬‬
‫مح مد گل خان موم ند را در جم له‬
‫اشللخاص غيللر متقللى و سللرمايه دار آن‬
‫شمردن مثلي که غ بار چ نين کرده ا ست‬
‫نشللان ميدهللد کلله غبللار ميخواهللد‬
‫خدمتگاران وطن و اشخاص متقى را بدنام‬
‫لوره‬
‫لوځ پل‬‫لد از اش لخاص فل‬‫لد‪ .‬مومنل‬‫نمايل‬
‫ت فاوت داشت‪.‬موصوش بحيث وزير داخله که‬
‫در عين حال ر ئيس تنظي مه يک ت عداد‬
‫وال يات بود در حالي که و طڼ در گرداب‬
‫با صطالح پاد شاه گرد شى فرو رف ته بود‬
‫امن يت را تامين ن مود و با ا ين خدمت‬
‫خود شرايط ز ندگى عادى را در جم له‬
‫چيز هاى دي گر بهموط نان مه يا نمود‪ ،‬بان‬
‫هموطناني که غ بار ب نام آن ها سال ها‬
‫م بارزه نموده است‪ .‬محمد گل خان مومند‬
‫را مل يونر شمردن مثلي که غ بار شمرده‬
‫است اين معنى ميدهد که موصوش در دوره‬
‫ت صدى ا مور ا ختالس و يات وارت ن موده و‬
‫يا از مردم رشوت ستانده و زندگى ملوث‬
‫ن موده با شد در حالي که مح مد گل خان‬
‫موم ند از جم له مت قى ترين شخ صيت هاى‬
‫کشور بود‪ .‬موصوش نه صاحب سرمايه و نه‬
‫ح تى صاحب خا نه بود باوجودي که با سانى‬
‫ميتوانست صاحب هر دو گردد زيرا که در‬
‫ا جراى ا مور از اخت يارات نزد يک به‬
‫نام حدود بر خوردار بود‪ .‬برعکس مو صوش‬
‫ز ندگى ساده و با ت قوا را اخت يار کرد‬
‫و از بر کت آن و به سبب خدمات م لى و‬
‫‪352‬‬

‫اجت ماعى خود را بل حاظ اخال قى صاحب‬

‫قدرت بزر گى ساخته بود‪ .‬از بر کت ت مام‬
‫لايف اج لرا‬‫لرات زي لاد وظل‬
‫لا جل‬
‫لا بل‬‫اينهل‬
‫مين مود تا حدي که پرواى سران خا ندان‬
‫حکمللران را هللم نمللى نمللود‪ ،‬تنهللا‬
‫بخداو ند(ج)‪ ،‬مردم خود و و جدان خود‬
‫پاب ندى دا شت‪ .‬مو صوش در عين حال ب نام‬
‫پ شتو سيند قاموس تاليف کرد و براى‬
‫لتو‬‫لمى ق لراردادن پشل‬‫لاختن و رسل‬‫لى سل‬‫غنل‬
‫حرک تى ا غاز ن مود‪ .‬از گو شه گ يرى بب عد‬
‫بمثل يک فرد عادى م گر بانها يت و قار و‬
‫حثييت زمستان ها ررا در کنر وتابستان‬
‫لل‬
‫لد‪ .‬در کابل‬ ‫لل ميگذرانل‬‫لا را در کابل‬ ‫هل‬
‫مو صوش در خا نه کرا يى گ لين در کال لى‬
‫نوا باد دهمزنگ ميزيست و شخص من چندين‬
‫مرت به اورا در ان وا د يده ام‪ .‬برايمن‬
‫مع لوم ني ست که در افغان ستان محا صر‬
‫شخص دي گرى بم ثل مح مد گل موم ند نزد يک‬
‫به اخت يارات نامحدود و ظايف اجرا کرده‬
‫با شد و سر ان وام در خا نه کرا يى گ لين‬
‫و فات ن موده با شد‪ .‬ا ين واقع يت ها در‬
‫کا بل بهم گان معلوم بود‪ .‬باحت مال غالب‬
‫که غ بار هم ازان باخبر بود‪ .‬ا گر‬
‫برايش مع لوم ن بود‪ ،‬و بف کرش مح مد گل‬
‫خان "مل يونر بزرگ" بود با يد گف تار‬
‫خود را با شواهد م ستند مي ساخت‪ .‬ا ما‬
‫اين کار براى او ناممکن بود‪ .‬باز هم‬
‫لده‬‫لزرگ" خوانل‬‫لونر بل‬‫لار ا ورا "مليل‬ ‫غبل‬
‫ا ست‪ .‬مو صوش ا ين ته مت را ق صدى و بح يث‬
‫يک مبارز مارکسستى بر او بسته است‪.‬‬
‫قبال گ فتم که دو ا ثر ا خرين غ بار‬
‫ر نگ مارکس ستى دارد‪ .‬ا ما ا ثر ا خرين‬
‫خود را بي شتر از روى مارکس سزم ان شا‬
‫نموده است‪ .‬موصوش در اين اثر نه تن ها‬
‫خا ندان حک مران بل که ت مام ان ا فراد و‬
‫دسته ها را کوبيده است که غ بار ودي گر‬
‫مارکس ست ها ب نام "طب قه حاک مه" ياد‬
‫ميک ند‪ .‬و قايع را هم از روى مارک سزم‬
‫‪353‬‬

‫تعب ير ن موده ا ست با ا ين ال فاظ‪..." :‬‬

‫طب قات حاک مه طفي لى و مفت خوار براى‬
‫ح فظ خود در سر ا ين خوان يف ما بدون‬
‫آن که قرار دادى ام ضا کرده با شند‪،‬‬
‫باه مديگر مت حد بوده و براى ا ستثمار‬
‫نوده هاى عظيم و بيگ ناه ملت‪ ،‬در خطوط‬
‫م توازى ازادا نه و شانه ب شانه حر کت‬
‫ميکن ند‪ .‬ا شراش زما مدار که ن سب خود‬
‫را باربللاب انللواع ميرسللانند‪ ،‬نقللاب‬
‫تزو ير و عوامفريبى بر روى ميزن ند‪.‬‬
‫ديگللر اينهللا مسلليح رعيتنللد و جللامع‬
‫لاز‬‫لامع نمل‬‫لول‪ .‬در مول‬‫لول و المنقل‬ ‫العقل‬
‫ميخوان ند و افت خار مينماي ند ا ما چون‬
‫به خ لوت ميرو ند صد کار دي گر ميکن ند‪.‬‬
‫لم ت لاجر و‬‫لتند وهل‬‫لالک هسل‬
‫لم مل‬
‫لا هل‬ ‫اينهل‬
‫قاچللاقبر سللود خللوار‪ .‬ايشللان بللامالک‬
‫برادر ند و با ت وار دالل غم خوار و مال‬
‫نما ها را هم بمنز لت پدر تعم يدى خود‬
‫ميشنا سند‪ .‬مال کين بزرگ که در است شمار‬
‫مردم شريک بال ف صل قوه حاک مه ا ند‪.‬‬
‫تر قى اجت ماعى مردم را مرادش زوال خود‬
‫ميدان ند‪ .‬چنان که عده ى مال نما هاى‬
‫مرت وع ن يز ب يدارى مردم را با عث ک ساد‬
‫بازار خويش مي شمارد‪ .‬پس ه مه اي نان‬
‫بشللکل دسللته جمعللى خواهللان جهالللت و‬
‫نادانى و د شمن و حدت و قوت توده ها‬
‫(‪)١٠‬‬
‫هستند"‬
‫کدام شخص گف ته خوا هد توان ست که‬
‫ا ين نو شته غ بار از نو شته هاى حز بى و‬
‫لا‪،‬‬‫لى هل‬‫لا‪ ،‬خلقل‬‫لى هل‬
‫لديالوجيکى پرچمل‬ ‫ايل‬
‫ماوست ها و توده يى هاى ا يران ت فاوت‬
‫دارد؟ کدام شخص گفته خواهد توانست که‬
‫ا ين نو شته غ بار نو شته تاريخ ا ست‪،‬‬
‫انق سم نو شته که يک مورخ بر ا ساس ان‬
‫مع يار ها و مي تود هاى تاريخ ان شا‬
‫نموده باشد که قبال بر آن بحث کردم؟‬
‫م شخص تر اين که غ بار در و قت نو شته‬
‫خللود تللاريخ مملکللت خللود را از نظللر‬
‫‪354‬‬

‫انداخ ته ا ست‪ .‬د سته هايى که او ياد‬

‫کرده ا ست اک ثر بين خود ت صادمات کرده‬
‫ا ند‪ .‬ان ها ح تى در و قت ت واوزات خارجى‬
‫هم تماما باهم متحد نبودند‪ .‬افراد هر‬
‫د سته بين خود و د سته ها با ه مديگر‬
‫تصللادمات کللرده انللد‪ .‬بخصللوص افللراد‬
‫خاندان حکمران‪ .‬در خاندان هاى حکمران‬
‫ج نگ هاى بين برداران بر سر قدرت اع لى‬
‫عام بود م ثل که ت صادفات بين ا قوام‬
‫من سوب به سپين گو ند د تور گو ند عام‬
‫بود‪ .‬جدى تر ت صادفات ا ست که سر‬
‫کرد گان ا قوام و مال ها بحما يه مردم‬
‫باحکو مات کرده ا ند‪ .‬تن ها در د وره‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان بيش تر از چل‬
‫مرت به از ا ين نوع ق يام ها عل يه طرز‬
‫حکو مت و مال يات هاى سنگين او صورت‬
‫گرفته است‪ .‬اين ق يام ها و ت صادفات در‬
‫قا لب مارکس سزم ا مده نميتوا ند‪ .‬جاى‬
‫تع وب ا ست که مورخى چون غ بار چ نين‬
‫کرده است‪.‬‬
‫اع مال غ بار هم مو قف مارکس ستى او‬
‫را تاي يد ميک ند‪ .‬غ بار از کدام و قت‬
‫نامعلوم با نورمح مد تره کى‪ ،‬ب برک‬
‫کار مل ودي گر مارک ست ها در عين صف‬
‫ا ستاد بود‪ ،‬تا آن که روزى او ب برک‬
‫کار مل را در م نزل تره کى در مح ضر يک‬
‫کمي ته ‪ ٢٧‬ن فرى بر سر کدام مو ضوع سخت‬
‫نکوهش کرد و بعد از آن بقول يک م شاهد‬
‫(‪)٢٩‬‬
‫"غبار نور نو گوند ته رانغى"‪.‬‬
‫شايد بعد از ه مين واقعه بوده با شد‬
‫که غ بار با ماو ست ها يا شعله يى ها‬
‫گرم گرفت‪ .‬بقول يک اف غان قا بل اعت ماد‬
‫غ بار در م نزل خود به ماو ست ها طور‬
‫انفللرادى و خصوصللى مارکسللزم تللدريس‬
‫مينمللود‪ .‬و ايللن ماوسللت هللا از طللرش‬
‫مقا مات حز بى شان تع يين و بم نزل او‬
‫فرستاده ميشدند‪ .‬انتروپولوجيست مايکل‬
‫بللرى )‪ (Michael Barry‬هللم بلله تاييللد آن‬
‫‪355‬‬

‫ميگو يد که "غ بار ا ستاد راهن ماى قا بل‬

‫(‪)٢١‬‬
‫اعتمللاد حللزب ماوسللت افغللان بللود"‬
‫ماي کل برى در ‪ ١٠١٢‬در دوره ج هاد م لى‬
‫ب صورت مخ فى به لوگر سفر کرده بود‪.‬‬
‫کاش غ بار ز نده مي بود که حکو مت هاى‬
‫مارک ست ها و ا ثرات آن را در و طن خود‬
‫حس ميکرد‪ ،‬در آن وقت شايد باين نتيوه‬
‫ميرسلليد کلله مارکسللزم کلله بماننللد‬
‫افال تونزم در ال فاظ جا لب مع لوم مي شود‬
‫در صورتيکه عملى گردد در زندگى واقعى‬
‫لوته‬ ‫لوع سل‬
‫لد‪ ،‬آن نل‬ ‫لوته کراس لى ميزايل‬‫سل‬
‫کرا سى که غ بار ت مام ع مر عل يه آن‬
‫مبارزه کرده بود‪.‬‬
‫سوال‪ :‬ا گر شما در ا مارت ا سالمى‬
‫م قام با صالحيت ميبوديد‪ ،‬چه نوع سياست‬
‫داخلى و خارجى را دنبال ميکرديد؟‬
‫جواب‪ :‬مح ترم داک تر جاو يد وردک!‬
‫طوري که گف ته ام من هيچ و قت در م يدان‬
‫عمل بسوى م قام سياسى گامى نه برداشته‬
‫ام‪ .‬ت مام ع مر مح صل ع لم بودم و اک نون‬
‫هم ه ستم‪ .‬پس به سوال شما از روى که‬
‫از روى اين فرضيه جواب نمي گويم که من‬
‫مت صدى کدام م قام ام‪ ،‬يا براى ر سيدن‬
‫بان ميکوشم‪ .‬جواب زير من به سوال شما‬
‫صرش جواب يک افغان عادى ميباشد‪.‬‬
‫لل‬‫لز دارد‪ :‬در داخل‬ ‫س لوال ش لما دو جل‬
‫افغانستان چه نوع سياست در پيش گرفته‬
‫شود‪ ،‬و سيا ست خارجى افغان ستان کدام‬
‫خطوط اساسى را تعقيب کند؟‬
‫در دا خل افغان ستان بيش تر از هر‬
‫چ يز دي گر خات مه دادن بحا لت ج نگ و‬
‫اع مار م ودد ک شور و و يران شده م هم تر‬
‫و اساسى تر ميبا شد‪ .‬طالبان بسيارى از‬
‫اب عاد ج نگ و نا ارا مى را خن ثى ن موده‬
‫ا ند‪ .‬تن ها يک ب عد ج نگ ه نوز هم و جود‬
‫دارد‪ .‬ا ين ب عد در ا صل قوى ني ست‪ .‬و لى‬
‫قدرت هاى خارجى بشمول موسسه ملل متحد‬
‫ان را ز نده نگهدا شته و تا حدى تقو يه‬
‫‪356‬‬

‫نموده است‪ .‬پس از بين بردن آن از راه‬

‫ج نگ مم کن به قي مت ز ياد ت مام شود‪.‬‬
‫بهتر ا ست اين بعد جنگ از راه مذاکره‬
‫حل گردد‪ .‬طرځ مذاکره ز ياد ا ست که‬
‫مت صديان ا مارت به تر ميدان ند‪ .‬مق صد‬
‫مت حد ن مودن ک شور ا ست از هر را هى که‬
‫مم کن گردد‪ .‬تن ها در افغان ستان مت حد‬
‫شده شرايط سالم زندگى براى مردم مه يا‬
‫شده و براى اع مار م ودد ک شور گام هاى‬
‫اساسى برداشته شده ميتواند‪ .‬اکنون هم‬
‫که امن يت تقري با در ت مام و طن بر قرار‬
‫شده ا ست در صحنه ادارى زمي نه تا حدى‬
‫براى بردا شتن گام هاى اسا سى م ساعد‬
‫شلللده اسلللت‪ .‬درينملللورد نظلللرات و‬
‫پيشنهادات ز يادى ارا يه شده ا ست و از‬
‫جم له آن ن ظرات و پي شنهادات که عم لى‬
‫ساختن ان در حال حا ضر مم کن مع لوم‬
‫مي شود‪ ،‬اه سته اه سته عم لى شود‪ .‬تامين‬
‫امن يت غا يه ني ست‪ ،‬تامين امن يت شرط‬
‫حتمى براى مق صد اصلى شمرده ميشود‪ .‬در‬
‫شللرايط موجللود هملله امکللان آن ديللده‬
‫ميشللود‪ ،‬کلله در طللرز انحصللارى ادارى‬
‫تغييللرات وارد گللردد‪ .‬طللرز انحصللارى‬
‫عاق بت خوب ندارد‪ .‬در وا قع در ب حران‬
‫موجود افغانستان در اصل نتيوه مستقيم‬
‫ه مين طرز انح صارى ح کومتى ميبا شد‪.‬‬
‫اع مار مودد کشور بدون متخص صين و بدون‬
‫سهم اشخاص مورب و ازموده شده در امور‬
‫دول تى نها يت د شوار خوا هد بود‪ .‬اک نون‬
‫مم کن مع لوم مي گردد که در کا بل يک‬
‫جر گه م شورتى مت شکل از ا شخاص م ورب‪،‬‬
‫فهميده و متقى اف غان بم يان ايد و اين‬
‫جر گه از ه مه اول تر براى کار يابى‪،‬‬
‫به تر ساختن و ضع پولى و مالى و ز ندگى‬
‫لاويزر‬‫لد و تول‬‫ليش کنل‬‫لات پل‬
‫لردم سفارشل‬‫مل‬
‫بگ يرد‪ .‬اک نون و قت آن هم ر سيده که در‬
‫ول سوالى ها و وال يات م والس م شورتى‬
‫ب شمول سرکرده گان م حل ت شکيل وف عال‬
‫‪357‬‬

‫گردد‪ .‬در ه مين سل سله ا مارت ا سالمى‬

‫با يد و عده او لى خود را تود يد ک ند‪.‬‬
‫مب نى بر اين که هين که ک شور مت حد شد‬
‫شوراى سرتا سرى و يا لو يه جر گه را در‬
‫لت‬
‫لکيل حکومل‬ ‫لرض تشل‬‫لالى بغل‬‫له انتقل‬
‫مرحلل‬
‫موقتى دا ير مينما يد بطوري که در آن‬
‫نماي ندگان ت مام ا قوام افغان ستان و‬
‫م حالت ع ضويت دا شته با شند‪ .‬په لوى وارد‬
‫اوردن تغييللرات در طللرز ادارى امللارت‬
‫ا سالمى بر سيا ست اجت ماعى و کول تورى‬
‫خود طور اسا سى تود يد ن ظر نما يد و‬
‫ب طور ع مومى در روش و سيا ست خود نرمش‬
‫وارد نما يد‪ .‬اف غان ها را با زور و‬
‫ا کراه اين طرش و ان طرش کش کردن نتي وه‬
‫خوب نميدهد‪ .‬روش هاى ا جبارى و تحم يل‬
‫بين مردم و حکو مت فا صله اي واد ميک ند‬
‫و مفسدان ازان بهره بردارى مينمايند‪.‬‬
‫روش هاى اج بار و تحم يل حکو مات پي شين‬
‫را از پا در اورد ند و مردم و ک شور‬
‫را ب حال ا مروزى ر سانيدند‪ .‬ا ين هم از‬
‫جمله کارنا مه هاى حکومت ا مارت اسالمى‬
‫خوا هد بود که روش هاى اج بار و تحم يل‬
‫اسالش خود را تکرار نکند واز عوا قب آن‬
‫عبرت بگيرند‪.‬‬
‫چون افغان ستان از روى موقع يت خود‬
‫ب عد از سقوط امپرا توري شوروي بم ثل‬
‫دوره هاى پي شين م هم شده ا ست‪ ،‬مو ضوع‬
‫روا بط خارجى آن هم به مان سيا ست هاى‬
‫بزرگ موقعيت خاص ستراتيوکى خود را از‬
‫لودر‬‫لرعکس در خل‬‫لا بل‬‫لت امل‬
‫لت داده اسل‬‫دسل‬
‫منط قه ب عد ا ز ک شورهاى م ستقل ا سيايى‬
‫مر کزى بح يث حل قه ات صال بين ا سيايى‬
‫جنوبى و اسياى مرکزى کسب ا هميت ز ياد‬
‫ن موده ا ست‪ .‬درين حال براى افغان ستان‬
‫حت مى شده ا ست که در سيا ست خارجى خود‬
‫ن ظر به سابق ب سيار ف عال و مرا قب‬
‫با شد‪ .‬اين که افغان ستان اک نون چه نوع‬
‫روش را در ساحه خارجى تعصيب کند با يد‬
‫‪358‬‬

‫درين حال هم روش هاى حکو مات گذ شته را‬

‫در ن ظر گرف ته ازنا کامى هاى شان ع برت‬
‫بگيرد‪.‬‬
‫افغان ستان از طرش چار ک شور م حاط‬
‫بوده و تن ها از راه ان ها باک شورهاى‬
‫دي گر ارت باط گرفته ميتواند‪ .‬باين ح ساب‬
‫افغانسللتان بدرجلله اول بکشللورهاى در‬
‫بديوار مح تاج بوده مثلي که بع ضى ان ها‬
‫با افغا سنتان مح تاج ميبا شد‪ .‬نتي وه‬
‫ا ين واقع يت ا ين مي شود که افغان ستان‬
‫با يد با ت مام ک شورهاى هم سايه دو ست‬
‫با شد و ب تاوان ي کى بآن دي گرى نزد يک‬
‫نه شود‪ .‬حکو مات که در دو د هه گذ شته‬
‫ا ين توازن را رعا يت ن کرده ا ند ع مدتا‬
‫قر بانى ا ين بيمواز نه گى شده بوطن و‬
‫هموط نان خود ضرر اسا سى ر سانيده ا ند‪.‬‬
‫البتلله تمللام کشللورهاى هموللوار بللا‬
‫افغان ستان ب عين در جه عال يق ندار ند‪.‬‬
‫لرحد‬‫لتان سل‬‫لا افغانسل‬‫لا بل‬
‫لى از انهل‬‫بعضل‬
‫کو تاه ودي گران سرحدات طو يل قرار ند و‬
‫با نتي وه عال يق ت وارتى و ب شرى بع ضى‬
‫ازان ها با افغان ستان کم و از دي گران‬
‫ز ياد ميبا شد خود مردم افغان ستان ب عد‬
‫از ت واوز شوروى ا ين واقع يت ها را‬
‫تثب يت کرده ا ند‪ .‬باين مع نى که مل يون‬
‫ها اف غان به پاکستان و ايران بال مانع‬
‫م هاجرت کرد ند و با ا ين م هاجرت خود‬
‫خطوط اساسى روا بط خارجى افغانستان را‬
‫تع يين کرد ند‪ .‬باين ترت يب افغان ستان‬
‫بدرجه اول با پاکستان و بدرجه دوم با‬
‫ايران و بدرجات دي گر با کشورهاى دي گر‬
‫عال يق دارد‪ .‬عال يق ا ين ک شورها از آن‬
‫روش هاى ک شورهاى هم سايه هم وا ضح شد‬
‫کلله آنهللا بعللد از تحميللل تعزيللرات‬
‫اقت صادى م لل مت حد و دو لت هاى مت حد‬
‫امريکللا بيطرفللى اختيللار نمودنللد‪.‬‬
‫افغان ستان با يد ا ين واقع يت ها را در‬
‫سيا ست خارجى خود منعکس نما يد‪ ،‬بدون‬
‫‪359‬‬

‫آنکه بين هم سايه هاى خود توازن را از‬

‫دست دهد‪.‬‬
‫بللا انهللم يللک مگللر مهللم درينوللا‬
‫موجودميباشللد و آن اينکلله افغانسللتان‬
‫تن ها وق تى ا ين توازن را ح فظ کرده‬
‫ميتوا ند که خود قوى و م ستقل با شد و‬
‫سياست خارجى خود را بمشوره مستقيم يا‬
‫غ ير م ستقيم نماي ندگان م لت به پيش‬
‫بللرد‪ .‬درينموضللوع اتکللابر کشللورهاى‬
‫هم سايه و يا بريکى ان ها سادگى خواهد‬
‫بود حکو مات ک شور هاى هم سايه هر قدر‬
‫که دو ست هم با شند در ا مور م لى دو ست‬
‫شده نميتوان ند‪ .‬در ا ين ع صر دو لت هاى‬
‫م لى هر حکو مت در هر مو ضوع م نافع م لى‬
‫خودرا ج ستوو ميک ند و براى تحق يق آن‬
‫شايد چ نان شعارهاى جا لب بد هد که در‬
‫ظاهر بن فع ت مام با شد‪ ،‬م گر در وا قع‬
‫بنفللع خللودش ميباشللد‪ .‬حکومللات بعضللى‬
‫ک شورهاى هم سايه بخ صوص حل قه هاى قوى‬
‫مخ قى ن ظامى شان ن سبت با افغان ستان‬
‫ن يت خوب ندار ند‪ .‬ا ين حل قه ها در هر‬
‫حال ميخواه ند چ نان اج نداها را عم لى‬
‫نماي ند‪ ،‬که تن ها بن فع ک شور خود شان‬
‫با شد‪ .‬ن يات سو ا ين حل قه ها در جر يان‬
‫ج نگ داخ لى افغان ستان ثا بت شد‪ .‬کا بل‬
‫به سبب اج نداهاى ه مين حل قه ها و يران‬
‫شد و م سئاله اف غان به سبب د سياس‬
‫اين ها پيچ يده تر و تا اي ندم دوا مدار‬
‫شد‪ .‬در ا ين حال افغان ستان روش م ستقل‬
‫را به ترتيب زير يقينى ميتواند‪:‬‬
‫راه اساسللى ايللن اسللت کلله حکومللت‬
‫افغان ستان خود را بم لت خود و م لت را‬
‫برخود متکى و نزديک کند و در استحکام‬
‫و حدت م لى سعى بل يغ ب خرچ د هد‪ .‬در عين‬
‫حال براى تقو يه اقت صاد م لى‪ ،‬اردوى‬
‫ملللى و سللاينس و تکنللالوجى کارهللاى‬
‫بن يادى شروع ک ند‪ ،‬خود را قوى سازد‪.‬‬
‫بللراى ايللن مقصللد دم در حللال از ان‬
‫‪361‬‬

‫تعليميافتلله گللان و متخصصللان افغللان‬

‫لارج‬‫لورهاى خل‬‫له در کشل‬
‫لد کل‬‫لتفاده کنل‬‫اسل‬
‫مهاجر ند‪ .‬ا ين افغا نان ميتوان ند ک شور‬
‫خود را از ا ت کابر متخص صان خارجى و‬
‫همسايه تا اندازه زياد نوات دهند‪.‬‬
‫براى افغان ستان ا ين هم حت مى ا ست‬
‫که ماوراى ک شور هاى هم سايه با ک شور‬
‫هاى دي گر بخ صوص باک شور هاى پي شرفته‬
‫ج هان غرب روا بط ديري نه خود را اح يا‬
‫ک ند و بکو شد خود را از ا نزواى مو جود‬
‫ب يرون ک ند‪ .‬الب ته ا ين مو ضوع به سبب‬
‫مو ضوع ا سامه بن الدن پيچ يده شده ا ست‬
‫که من در باره آن در آن نوشته خود بحث‬
‫کرده ام که در ا صل ب وواب ورځ سپيد‬
‫فونډيشلللن افغانسلللتان نگاشلللته ام‪.‬‬
‫دراينوا همينقدر مي گويم که در حاليکه‬
‫کشور هاى ج هان بصورت بي سابقه در اثر‬
‫ا نقللالب اليکترونيکللى بللاهم نزديللک‬
‫مي شوند و در ا ثر ان يک نوع ج هان جد يد‬
‫لن‬
‫لاش ميباش لد‪.‬ايل‬‫لو و انکشل‬‫لال نمل‬‫در حل‬
‫انللزوا در صللورتيکه دوام کنللد بللراى‬
‫افغان ستان نها يت گران ت مام خواهد شد‬
‫ان قدر که مم کن ا ستقالل ان هم ناقص و‬
‫پامال شود ب نا بران براى اول ياى امور‬
‫در حال حا ضر موضوع بن يادى اين هم است‬
‫که ت مام ان راه ها را جت سوو ک ند که‬
‫باپيمودن آن افغان ستان از ا ين ا نزوا‬
‫ب يرون شده مو ضوع از د ست رف ته خود را‬
‫در ق طار ک شور هاى ج هان پيش از خود‬
‫کند‪.‬‬

‫يادداشت ها‪:‬‬
‫‪ -0‬م ير غال مح مد غ بار‪ ،‬افغا سنتان در‬
‫م سير تاريخ‪ ،‬ج لد دوم‪ ،‬ن شريه شخ صى‪،‬‬
‫مطبعه سپيدى‪.١٧١ ،١٠٠٠ ،‬‬
‫‪ -2‬م ير غالم مح مد غ بار‪ ،‬افغان ستان در‬
‫‪360‬‬

‫م سير تاريخ‪ ،‬ج لد اول‪ ،‬نا شر پ يام‬

‫لم‪.١٠١٩ ،‬‬‫لاپ دوهل‬‫لاجر‪ ،‬ايلران‪ ،‬چل‬ ‫مهل‬
‫‪.٧٤٥،٦٥٧‬‬
‫‪ -3‬جوزش ستالين‪" ،‬روشنفکر نو و قديمى"‬
‫در ک تاب رو شنفکران‪ ،‬به مدونى هوس‬
‫لو‪ ،‬الونلاى‪،‬‬‫لن کل‬‫لرس ازاد گلل‬‫زار‪ ،‬پل‬
‫امريکا‪.٥٩٣ ،١٠٦٩ ،‬‬
‫له‬
‫لت و جامعل‬‫لاکړ‪ ،‬حکومل‬‫لن کل‬ ‫‪ -4‬محمل‬
‫لد حسل‬
‫افغان ستان‪ ،‬سلطنت ام ير ع بدالرحمن‬
‫خان‪ ،‬ن شريه پوهن تون‪ ،‬ت کزاس‪،١٠٣٠ ،‬‬
‫‪.٢٤٥‬‬
‫‪ ،١٢،-١١،-١٩،-٠،-١،-٣،-٦، -5‬ا ثر ياد‬
‫شللده غبللار‪ ،‬جلللد دوم‪،١٧٣ ،١٠٠ ،‬‬
‫‪.١٧٦،١٠٠،١٣٥،١٣٤،١٩٠،٦٩‬‬
‫‪ -6‬مح مد ح سن کاکړ‪ ،‬افغان ستان‪ ،‬مطال عه‬
‫انکشافات سياسى داخلى‪ ،‬نشريه شخصى‪،‬‬
‫چاپ الهور‪.١٠٣١،١٢ ،‬‬
‫‪ -03‬غ بار‪ ،‬ا ثر ياد شده فوځ‪ ،‬ج لد دوم‬
‫– ‪.١٠‬‬
‫‪ -١٦، -04‬فر يزر تايتلر‪ ،‬افغان ستان‪-‬‬
‫مطال عه انک شافات سيا سى در ا سياى‬
‫ج نوبى و مر کزى‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬ن شريه‬
‫پوهن تون اک سفورد‪ ،‬نيو يارک‪،١٠٦٣ ،‬‬
‫‪.٢٦٣-٢٦٤‬‬
‫‪ -١٠،-١١، -07‬غ بار‪ ،‬ا ثر ياد شده فوځ‪،‬‬
‫جلد دوم‪.١١-٢١٧-٢١٢ ،‬‬
‫‪ -21‬مح مد ح سن کاکړ ( مدون) ر ڼا او‬
‫دفللاع يللا د افغانسللتان د نفوسللو‪،‬‬
‫تاريخ ادارا نو په باب ليک نې‪ ،‬د‬
‫سللاپي د پښللتو څيړنللو او پراختيللا‬
‫مرکز‪ ،‬پېښور‪.١٣٦ ،١٠٠٠ ،‬‬
‫‪ -20‬ماي کل برى‪ ،‬حکمرا نى ياغى ها‪،‬‬
‫ن شريه ب لدباريان‪ ،‬پاريس‪ ،‬فران سه‪،‬‬
‫‪ .٢٠٦ ،١٠١٥‬از محتللرم ولللى قيللومى‬
‫مت شکرم که ا ين ر فرنس فران سوى را‬
‫‪362‬‬

‫ترجمه نموده بمن لطف کرده است‪.‬‬

‫‪363‬‬

‫اتم څپرکى‬

‫د اساسي‬
‫قانون په‬
‫اړه‬

‫نظرى در باره‬
‫قانون اساسى براى‬
‫افغانستان‬
‫مصاحبه ښاغلى حميد عبيدي با‬
‫‪364‬‬

‫پوهاند کاکړ‬
‫‪ ٧١‬اکتوبر ‪٢٩٩٢‬‬
‫‪-١‬باتو جه به تعا مل م لى و ن يز با‬
‫در نظللر داشللت تعهللدات بللين المللللى‬
‫افغان ستان به ح يث يک ع ضو سازمان م لل‬
‫مت حد و ام ضاء کن ندۀ اعالم يه ج هانى‬
‫ح قوځ ب شر و مي ثاځ هاى متمم آن‪ ،‬با‬
‫توجه به پيشبيني هاى موافقتنا مۀ بن و‬
‫با نتي وه گ يرى از ت وارب گذ شته و در‬
‫پرتو ايوا بات ز مان معاصر‪ ،‬از نظر شما‬
‫قانون اسا سى اي نده افغان ستان با يد‬
‫ع مدتا بر کدام موازين و مع يار ها‬
‫استوار باشد؟‬
‫‪-٢‬آ يا فکر نمى کنيد که مى توان به‬
‫جاى تدوين يک قانون اسا سي جد يد‪،‬‬
‫قانون اسا سى سال ‪ ١٠٦٥‬را که روى آن‬
‫مطال عات ز يادى به ع مل آ مده ا ست و‬
‫ق بول تقري با عام م لى ن يز دا شته ا ست‪،‬‬
‫به ح يث ا ساس پذيرفت و صرش بر خى مواد‬
‫آن را کلله بللا ايوابللات نللو مطابقللت‬
‫ندار ند و يا هم در جر يان د هۀ قانون‬
‫اسا سى‪ ،‬کا ستى هاى آن ها تثب يت شده‬
‫اند‪ ،‬تعديل کرد؟‬
‫من ظور ا ين که به ن ظر شما کدام‬
‫روى کرد به تر ا ست‪ :‬ت عديل قانون اسا سى‬
‫‪ ١٠٦٥‬و يا ت سويد يک قانون ا ساى کامال‬
‫نو؟ در صورتيکه انتخاب و تدوين قانون‬
‫اسا سى کامال جد يد پا شد در آن صورت به‬
‫نظر شما کميسيون تسويد کدام م نابع را‬
‫بايد مورد توجه قرار دهد؟‬
‫‪ -٧‬به نظر شما ترکيب کميسيون قانون‬
‫کارى و در جۀ‬ ‫اسا سي از ن ظر م سلکى‪،‬‬
‫اعت بار م لى چه گو نه ا ست و چه گو نه‬
‫با يد با شد تا بتوا ند يک قانون اسا سى‬
‫م طابق به ايوا بات ع صر و مؤثر و قا بل‬
‫تطب يق براى شرايط و ن يازى ا مروز و‬
‫فرداى جامعۀ افغاني را تسويد کند؟‬
‫‪365‬‬

‫‪ -٥‬يک م ساءلۀ جدى‪ ،‬شکل ن ظام سيا سي‬

‫اي نده ا ست‪ .‬انت خاب م يان ن ظام شاهى‬
‫لوري‪،‬‬‫لان) و جمهل‬ ‫لروطه (ش لاهى پارلمل‬
‫مشل‬
‫د شوار ا ست که به ي قين ب توان گ فت چ ند‬
‫در صد مردم خواهان ن ظام جمهوري اند و‬
‫چنللد در صللد خواهللان نظللام شللاهى‬
‫پارل مانى‪ .‬در ا ين صورت کمي سيون چه‬
‫بر خوردى را با يد روى ا ين م ساءله در‬
‫پيش بگ يرد تا لو يه جر گه قانون اسا سى‬
‫به مثا بۀ عاليترين مم ثل ا رادۀ م لى‪،‬‬
‫بتوا ند به نماي ندگى از م لت ام کان‬
‫انت خاب را دا شته با شد‪ .‬نه ا ين که‬
‫کمي سيون تدوين قانون اسا سى پ شاپيش‬
‫مبت نى بر انت خاب معي نى در ا ين زمي نه‬
‫فصول مربوطه را تسويد و پيشنهاد کند؟‬
‫‪ -٤‬شيوۀ گزينش نماي نده گان لو يه‬
‫جر گۀ ا ضطرارى و م سايلى را که در ا ين‬
‫رابطه به و جود آمدند همه مى دانيم‪.‬‬
‫شکى ني ست که ا گر گزينش نماي نده‬
‫گان لو يه جر گۀ قانون اسا سى ن يز به‬
‫عين شکل لو يه جر گۀ ا ضطرارى با شد‪،‬‬
‫قانون اساسى جديد نه مشروعت عنعنه يى‬
‫الزم را خوا هد دا شت و نه هم م شروعيت‬
‫دموکرات يک‪ .‬به ن ظر شما در ا ين مورد‬
‫چه رويکردى با يد در پيش گرفته شود تا‬
‫سنگپايه ن ظام اي نده از اب تداء با‬
‫پر سش م شروعيت موا جه ن شود‪ .‬انتخا بات‬
‫آزاد و دموکرات يک نماي نده گان لو يه‬
‫جرگۀ قانون اساسى برا بر با مع يار هاى‬
‫يللک انتخابللات سراسللرى آزاد‪ ،‬سللرى‪،‬‬
‫عادالنه و مستقيم و يا روش ديگرى؟‪..‬‬
‫‪-٦‬بللراى تطبيللق قللانون اساسللى و‬
‫نهادي نه ساختن آن‪ ،‬به ن ظر شما از‬
‫تور بۀ د هۀ قانون اسا سى و از ت وارب‬
‫ب عدى چه درس هايى با يد گرف ته شود تا‬
‫قانون اسا سى جد يد به سرنو شت قوانين‬
‫اساسى قبلى د چار نگردد؟ و يا به ب يان‬
‫دي گر‪ ،‬گ يريم که ترک يب کمي سيون برا بر‬
‫‪366‬‬

‫با معيار هاى الزمه با شد و قانون اساسى‬

‫بى کم و کا ست و لو يه جر گه هم کامال‬
‫انت خابي و انتخا بات هم آزاد سراسرى و‬
‫من صفانه‪ ،‬آ يا صرفا ه مين کافى خوا هد‬
‫بللود تللا مطمللين شللد کلله جامعللۀ مللا‬
‫قانونمدار و حقوځ بن ياد مى گردد و رو‬
‫به دموکراسى رشد مى کند؟‬
‫بوللواب سللوال اول‪ :‬معيللار هللا و‬
‫موازين در همه جا و نزد همه مردم يکى‬
‫نيست‪ .‬الب ته بعضى از آن ها در عصر ما‬
‫عالم شمول شده ا ست‪ .‬قانون اسا سى يا‬
‫ن ظام بن يادى زندگى يک کتله معين مردم‬
‫بر معيار هاى ا ستوار مي گردد که آن ها‬
‫بان ارزش ميده ند‪ .‬از کل تور و علم کرد‬
‫اف غان ها وا ضح است که آن ها بارزش هاى‬
‫هويتى‪ ،‬ارزش هاى ملى‪ ،‬ارزش هاى اسالمى‬
‫و ارزش هاى ازادى و تر قى ارج اسا سى‬
‫قايل ند‪ .‬مط لب از ارزش هاى هويتى ا ين‬
‫ا ست که مردم افغان ستان بح يث اف غان و‬
‫کشور شان بحيث افغانستان باشد‪.‬‬
‫از ارزش هاى م لى مراد ع مدتا ا ين‬
‫ا ست که و طن اف غان ها يع نى افغان ستان‬
‫مستقل و غير قا بل انقسام بوده حاکميت‬
‫لتص‬‫لان مخل‬‫لا بخودشل‬‫لا و تنهل‬‫لر آن تنهل‬ ‫بل‬
‫باشد‪.‬‬
‫مق صد از ارزش هاى ا سالمى درين وا‬
‫اين است که مردم مسلمان افغانستان (و‬
‫همچ نان مردم غ ير م سلمان افغان ستان)‬
‫در اجراى و ظايف دينى کامال ازاد بوده‪،‬‬
‫قوانين کشور بر طبق شريعت عزاى محمدى‬
‫لدبهبود‬ ‫لر ممل‬
‫لاءات عصل‬‫لا اقتضل‬‫لر بل‬‫برابل‬
‫زندگى مادى و معنوى مردم باشد‪.‬‬
‫مق صد از ارزش هاى ازادى ا ين ا ست‬
‫کلله افللراد مطللابق قللوانين از ازادى‬
‫ب يان‪ ،‬ازادى ت شکيل اجت ماع و م صونيت‬
‫ملک يت بدون تب عيض جنس‪ ،‬قوم‪ ،‬ز بان‪،‬‬
‫د ين و مو قف اجت ماعى و از ح قوځ اسا سى‬
‫مندرج در مناشير حقوقى بشرى برخوردار‬
‫‪367‬‬

‫بوده‪ ،‬تحق ير قوم قانو نا م نع و سلب‬

‫حيات انسان جرم عظيم باشد‪.‬‬
‫بوواب سوال دوم‪ :‬از جمله شش قانون‬
‫اسا سى افغان ستان که ت مام آن در قرن‬
‫بي ستم تدوين شده ا ست‪ ،‬قانون اسا سى‬
‫سال ‪ ١٠٦٥‬جامع تر ا ست باين مع نى که‬
‫در ا ين قانون هم هر دو قانون اسا سى‬
‫دوره شاه ا مان هللا (‪ )١٠٢٧‬و دوره مح مد‬
‫نادر شاه (‪ )١٠٧١‬در ن ظر گرف ته شده و‬
‫هم اقت ضاءات ع صر خود آن‪ .‬خا صه دي گر‬
‫آن ا ين ا ست که متخص صين ورز يده داخ لى‬
‫و خارجى آن را ت سويد و تن ظيم و لو يه‬
‫جرگه خاص آن را پاس نموده است‪ .‬الب ته‬
‫از آن وقت تا حال جامعه اف غان دستخوش‬
‫تعييرات ز ياد شده و ن ظام شاهى از بين‬
‫رف ته ا ست‪ .‬با آن هم ا ين قانون براى‬
‫تدوين قانون اسا سى اي نده ا ساس شده‬
‫ميتوا ند‪ .‬به تر خوا هد بود کمي سيون‬
‫کار خود‬ ‫قانون اسا سى آن را ا ساس‬
‫قرار داده با در ن ظر دا شت تغي يرات و‬
‫قوانين اساسى متذکره و همچ نان قوانين‬
‫اسا سى بع ضى ازک شورهاى ا سالمى و غ ير‬
‫اسالمى چون مصر‪ ،‬سوريه و الوزا ير را ا‬
‫ماده نما يد‪ .‬گ مان نمي کنم کمي سيون‬
‫متذکره قوانين ا ساسى سابق را ناد يده‬
‫لد را‬‫لامال جديل‬
‫لانون اساس لى کل‬‫له قل‬‫گرفتل‬
‫تسويد نما يد‪ .‬اين حال مقاطعه با گذشته‬
‫بوده که بم فاد کشور نخواهد بود‪ .‬ت مام‬
‫ا ين قوانين کم و بيش منعکس کن نده‬
‫لکيالتى‬
‫لاع سياس لى و تشل‬ ‫لا و اوضل‬‫ازرش هل‬
‫افغانستان ميباشد‪.‬‬
‫ب وواب سوال سوم‪ :‬تدوين و تن ظيم‬
‫کار اختصا صى ا ست‪.‬‬ ‫قانون اسا سى يک‬
‫ا ين ا مر اي واب ميک ند که کمي سيون‬
‫قانون اسا سى با يد مت شکل از متخص صان‬
‫با شد‪ .‬چون قانون اسا سى در باره ت مام‬
‫شئون ز ندگى د ساتير اسا سى ميدا شته‬
‫با شد حت مى ا ست که اع ضاى کمي سيون‬
‫‪368‬‬

‫متللذکره متشللکل از کسللانى باشللد کلله‬

‫لان‬‫له افغل‬‫لف جامعل‬‫لب مختلل‬‫لاره جوانل‬ ‫دربل‬
‫معلو مات اختصا صى و هم ت وارب عم لى‬
‫لانون‬‫له تع لداد قل‬‫داش لته باش لند‪ .‬البتل‬
‫دانان با يد در ان ز ياد با شد‪ .‬ا ما اين‬
‫متخصصللان بايللد اعضللاى دولللت برحللال‬
‫کار ع مال مم کن‬ ‫نبا شند و ا گر ا ين‬
‫نبا شد اع ضاى ديگر با يد بچ نان تعداد و‬
‫در چ نان مو قف نبا شند که کمي سيون را‬
‫ز ير ن فوذ حکو مت قرار ده ند‪ .‬کمي سيون‬
‫با يد در کار خود در نظر و عمل مستقل‬
‫با شد‪ .‬در جه ا ستقالل آن وق تى باال رف ته‬
‫ميتوا ند که مت شکل از متخص صان داراى‬
‫شخ صيت هاى قوى و مت کى بر ا صول بوده‬
‫خدمت بوام عه ا يديال شان با شد‪ .‬ا ين‬
‫نوع اشخاص از اعت بار ملى هم برخوردار‬
‫ميباشند‪.‬‬
‫ب وواب سوال چارم‪ :‬در افغان ستان‬
‫فردا ن ظام سيا سى شاهى م شروط با شد و‬
‫يا جمهور يت و ا گر جمهور يت با شد چه‬
‫نوع آن؟ ا ين مو ضوع جدى و ح ساس شده‬
‫ميتواند‪.‬‬
‫از وقتي که ن ظام شاهى سرنگون شده‬
‫کللدام حرکللت بللراى احيللاى آن بميللان‬
‫نيا مده ا ست‪ .‬از طرش دي گر ت مام ن ظام‬
‫هاى بعدى که ب نام جمهوريت افغانستان‪،‬‬
‫جمهور يت دموکرات يک افغان ستان‪ ،‬دو لت‬
‫اسللالمى افغانسللتان و امللارت اسللالمى‬
‫افغانسللتان بميللان آمدنللد‪ ،‬ناکللام‬
‫گرديد ند يع نى مو فق بران ن شدند که‬
‫امن يت را در ک شور که شرط ا ول ز ندگى‬
‫لد‪.‬‬‫لتقر کننل‬‫لت مسل‬‫لاعى اسل‬‫لدنى و اجتمل‬ ‫مل‬
‫کار ب واى ر سيد که دو ا بر‬ ‫باالخره‬
‫قدرت و قت در افغان ستان با قوه ن ظامى‬
‫مداخله کردند و کشور هاى مغرض همووار‬
‫در افغاسللنتان پيوسللته دسلليه کردنللد‬
‫لتان و‬ ‫لد‪ .‬افغانسل‬‫لا کردنل‬‫لا برپل‬‫وفتنههل‬
‫اف غان ها در اثر اين مداخالت به مصيبت‬
‫‪369‬‬

‫هاى بى سابقه او رو برو شدند‪ .‬حال‬

‫سوال اساسى در شرايط موجود کشور اين‬
‫ا ست که کدام نوع ن ظام سيا سى با عث آن‬
‫شده ميتواند که امنيت و ث بات در کشور‬
‫مستحکم شده جامعه طورى تنظيم گردد که‬
‫قوه هاى خال قه مردم تحر يک شده ز ندگى‬
‫مادى و مع نوى مردم ب سوى به ترى پو يان‬
‫باشد‪.‬‬
‫طوريکللله پيشلللس تلللر گفلللتم‪ ،‬در‬
‫افغانستان اح ياى ن ظام شاهى ولو مشروط‬
‫يعنللى محللدود و قللانونى هللم باشللد‪،‬‬
‫طر فداران قا بل مالح ظه ندارد‪ .‬خود شاه‬
‫مخ لوع ب کرات در اعالم يه هاى خود گف ته‬
‫است که نميخواهد براى اح ياى آن کوششى‬
‫نما يد‪ .‬در ست ا ست که در لو يه جر گه‬
‫اضطرارى‪،‬که من هم عضو ان بودم‪ ،‬اکثر‬
‫و کال از مو صوش طر فدارى ميکرد ند و لى‬
‫آن ها ميخواستند موصوش بحيث رئيس دولت‬
‫با شد‪ .‬ا ين را هم با يد گ فت که ب عد از‬
‫ت واوز شوروى ت عداد ز ياد اف غان هاى‬
‫لوع طرف لدارى‬‫له از ش لاه مخلل‬
‫سرش لناس کل‬
‫ميکردند‪ ،‬در پ شاور و کويته ترور يعنى‬
‫کشته شدند‪ .‬از اين واقعيت چ نان معلوم‬
‫مي شود که بين اف غان ها چ نان حر کت ضد‬
‫شاهى مو جود ا ست که اع ضاى افرا طى آن‬
‫حا ضرند در صورتيکه شاهى دوست ها براى‬
‫اح ياى ن ظام شاهى فعال يت کن ند بر ضد‬
‫شان قاطعا نه عمل کنند و امنيت و ث بات‬
‫را ا خالل نماي ند‪ .‬با آن هم ا گر جام عه‬
‫بين المللى بخصوص امري کا بخواهد ممکن‬
‫ن ظام شاهى در افغان ستان اح يا گردد‬
‫لرن‬‫لاه قل‬
‫له پنول‬‫لا در دهل‬‫له امريکل‬
‫مثليکل‬
‫گذشته در ايران چنين کرد‪ .‬ا ما طوريکه‬
‫در ع مل د يده شد‪ ،‬امري کا ښاغلى حا مد‬
‫کرزى را بر شاه مخلوع ترجيح داد‪ .‬ت مام‬
‫ايللن واقعيللت هللا ميرسللاند کلله در‬
‫افغانستان ن ظام شاهى جزء اى از تاريخ‬
‫شللده اينللده نللدارد‪ .‬درينصللورت بلله‬
‫‪371‬‬

‫کميسيون قانون اساسى يک راه يعنى راه‬

‫ت وويز ن ظام جم هورى در پيش ا ست‪ .‬اين که‬
‫ا ين ن ظام جم هورى به چه شکل و صورت‬
‫با شد باخ صتار در باره آن مي گويم که‬
‫ن ظام سيا سى ا گر ب شکل شاهى قانونى‬
‫با شد يا جمهور يت قوه مقن نه الز مه آن‬
‫ميبا شد‪ .‬قوه مقن نه مع موال داراى دو‬
‫مولللس و بعضللا داراى يللک مولللس هللم‬
‫ميبا شد‪ .‬افغان ستان قرار قانون ‪١٠٦٥‬‬
‫دو مو لس دا شت ب نام م شرانو جر گه و‬
‫ولسى جرگه‪ .‬مشرانو جرگه قسما انت خابى‬
‫غير مستقيم و ولسى جرگه کامال انت خابى‬
‫من ستقيم بود و حکو مت با ب عارت دق يق‬
‫ه يات اجرا يه ب سرکردگى صدراعظم که از‬
‫طرش شاه مامور تشکيل کابينه ميشد بعد‬
‫از ا خذ راى اعت ماد ول سى جر گه حکو مت‬
‫مي کرد‪ .‬اين که اک نون پارل مان دو مو لس‬
‫داشته با شد يا يک مولس د مشرانو جرگه‬
‫انت خابى با شد يا انت صابى مو ضوع م شکل‬
‫نخوا هد بود‪ .‬الب ته ول سى جر گه با يد‬
‫لوع اساس لى‬‫لابى باش لد‪ .‬موضل‬‫لامال انتخل‬
‫کل‬
‫انت خاب سرکرده ن ظام يا ر ئيس جم هور‬
‫ا ست‪ .‬مو صوش را سا از طرش مردم انت خاب‬
‫شود يا از طرش ول سى جر گه‪ ،‬مو ضوع م هم‬
‫ميبا شد‪ .‬ا ين هم مو ضوع م هم ا ست که‬
‫م قام ريا ست جم هوري ت شريفاتي و ب نام‬
‫با شد و يا اجرائ يو هم‪ .‬به تر خوا هد‬
‫له‬
‫لى جرگل‬ ‫لرش ولسل‬‫لوش از طل‬‫له موصل‬
‫لود کل‬‫بل‬
‫ازاع ضاى خود آن انت خاب گردد ا ما مدت‬
‫ريا ست او دو برا بر دوره ول سي جر گه‬
‫يع نى ه شت سال با شد‪ .‬همچ نان او با يد‬
‫ک سى با شد که از حما يه و اعت ماد مردم‬
‫به ي قين بر خوردار با شد تا و جود ا و‬
‫در حفللظ امنيللت و ثبللات مللوثر شللده‬
‫بتواند‪ .‬ب نا بر همين دليل موصوش با يد‬
‫ب قوم اکثر يت من سوب بوده هر دو ل سان‬
‫پ شتو و درى را خوب بدا ند‪ .‬درين حال‬
‫امن يت و ث بات و ز ندگى عادى و پي شرفت‬
‫‪370‬‬

‫در ا مور ب صورت به تر يقي نى و واق عى‬

‫شده ميتواند‪.‬‬
‫ب وواب سوال پنوم‪ :‬در مورد گزينش‬
‫نمايندگان لويه جرگه دو نقطه را با يد‬
‫در ن ظر دا شت‪ .‬ي کى اين که اع ضاى لو يه‬
‫جر گه هيچ و قت از راه انتخا بات يع نى‬
‫را يدهى سرى مستقيم تعيين نه شده بلکه‬
‫بات فاځ اراء علنى تعيين شده اند‪ .‬دوم‬
‫اين که در انت خاب نمايندگان لويه جرگه‬
‫مامورين حکو مت ه مواره اع مال ن فوذ‬
‫کرده اند‪ .‬لويه جرگه اضطرارى يک خاصه‬
‫دي گرى هم دا شت و آن اين که مامورين‬
‫م لل مت حد در تع يين و کيالن و اع ضاى‬
‫تدوير لو يه جر گه دخ يل بود ند‪ .‬ح تى‬
‫تهيه لوازم و م صارش و حفظ امنيت لويه‬
‫جر گه هم بدوش م لل مت حد و بع ضى ک شور‬
‫هاى خارجى بود‪ .‬ن قش بارز اداره مو قت‬
‫يا طور دقيق دسته کوچک مسلط بر اداره‬
‫مو قت در ا ين بود که بمعا ضدت ه يات‬
‫رئي سه کمي سيون تدوير لو يه جر گه پيش‬
‫لابق در‬‫لر در سل‬‫لت ديگل‬
‫لر حکومل‬‫لر از هل‬‫تل‬
‫تع يين اع ضاى لو يه جر گه اع مال ن فوذ‬
‫کرد بطوريکه بين ‪ ١٤٤٩‬يا بيش تر وکيل‬
‫طر فداران ا ين گروه کو چک از حد ز ياد‬
‫بود ند‪ .‬وال يان هم عالوه بر آن که بر‬
‫خالش عنع نه در لو يه جر گه ع ضويت حا صل‬
‫کرد ند در تع يين نماي ندگان هم اع مال‬
‫ن فوذ کرد ند‪ .‬ت مام ا ين واقع يت ها از‬
‫اعت بار و حيث يت لو يه جر گه کا ست ودر‬
‫تاالر لو يه جر گه بى نظ مى هم رخ داد‪.‬‬
‫ا ين و ضع با يد در انت خاب لو يه جر گه‬
‫اي نده ت کرار نه شود‪ .‬تو جه باين ن قاط‬
‫سبب خواهد شد که از تکرار آن جلوگيرى‬
‫کرد‪ .‬يکى اين که‪ ،‬طوريکه در جواب سوال‬
‫دوم گ فتم اع ضاى کمي سيون قانون اسا سى‬
‫بر ا ساس مع يار ها با تو جه با صل‬
‫ليا قت‪ ،‬تخ صص و شخ صيت تع يين شوند‪.‬‬
‫دي گر اين که بان ها صالحيت داده شود که‬
‫‪372‬‬

‫لاى‬‫له هل‬
‫لت‪ ،‬حوضل‬‫له حکومل‬‫لا‪ ،‬نل‬ ‫لا آنهل‬‫تنهل‬
‫انتخابللاتى را تعيللين کللرده جريللان‬
‫انتخا بات را در حو ضه ها ن ظارت ک ند‪.‬‬
‫همچ نان م لل مت حد بحکو مت يا اداره‬
‫انت قالى بفهما ند که مداخ له و اع مال‬
‫ن فوذ آن در انت خاب نماي ندگان تح مل‬
‫نخوا هد شد‪ .‬عال يم مير ساند که مامورين‬
‫م لل مت حد از ا شتباهات سابق درس ع برت‬
‫گرف ته در صدد ا صالح ا ند و لى از عدم‬
‫مداخله ع مال حکومت در تعيين حوضه هاى‬
‫انتخا باتى و همچ نان در اع مال ن فوذ‬
‫شان در انت خاب نماي ندگان ک سى مط مين‬
‫شده نميتوانند‪.‬‬
‫لا‬‫لم‪ :‬متاس لفانه مل‬‫بو لواب س لوال ششل‬
‫اف غان ها بزندگى قانونى و ح يات مبتنى‬
‫للوب‬‫للوانح خل‬‫للى سل‬‫للوځ و دموکراسل‬ ‫برحقل‬
‫نداريم‪.‬ا جازه ده يد در باره ا ين مو ضوع‬
‫ن سبتا مف صل تر صحبت کنم‪ .‬طوري که‬
‫اف غان ها تا ب حال شش قانون اسا سى را‬
‫تدوين کرده ا ند و لى پنچ تاى آن را‬
‫يکى بعد از ديگر قهرا لغو کردند‪ .‬ا يا‬
‫اين قوانين ناقص و براى اف غان ها غير‬
‫قا بل ق بول بود يا اف غان ها ا صال‬
‫ب قانون چ ندان اهم يت نميده ند؟ جزءى‬
‫ا خرى ا ين سوال بواقع يت م قرون مع لوم‬
‫مي گردد‪ .‬چار قانون اسا سى او لى دوره‬
‫هاى شاه ا مان هللا‪ ،‬مح مد نادر شاه‪ ،‬مح مد‬
‫ظاهر شاه و مح مد داؤد که باهم م شابهه‬
‫بود ند‪ ،‬بر ا ساس ارزش هاى مردم ساخته‬
‫شده بود ند‪ .‬مردم به هيچ ي کى از ا ين‬
‫قوانين در وقت وضع و تطبيق آن مخالفت‬
‫نکردند‪ .‬مردم تن ها با دو قانون اساسى‬
‫دوره ب برک کار مل (‪ )١٠١٩‬و دروه نو يب‬
‫هللا (‪ )١٠١٣‬مخالفللت نمودنللد‪ .‬ايللن دو‬
‫قانون هم م خالف ارزش هاى مردم ن بود‪.‬‬
‫در واقللع ايللن دو قللانون در عبللارات‬
‫دموکرات يک تر از چار قانون اول بود‪.‬‬
‫لدگان آن‬ ‫لا گرداننل‬
‫لردم بل‬ ‫لى کاف له مل‬
‫ولل‬
‫‪373‬‬

‫له‬
‫لا ميدانس لتند کل‬ ‫لد و حقل‬‫لالف بودنل‬
‫مخل‬
‫سيا ست ها و کردار شان برعکس قوانين‬
‫خود شان بود‪ .‬ا ين مخال فت موي يد ا ين‬
‫حقيقت است که تدوين ووضع قانون اساسى‬
‫در ذات خود کافى نيست‪ ،‬تطبيق کنندگان‬
‫و تطب يق آن هم م هم ا ست‪ .‬مو ضوع تطب يق‬
‫قانون از چ ند ن گاه د يده مي شود‪ .‬اول‬
‫از ن گاه اين که‪ ،‬طوري که پيش تر گ فتم‪،‬‬
‫قانون اسا سى با يد مبت نى بر ارزش هاى‬
‫مردم و م طابق به اقت ضاءات ع صر با شد‪.‬‬
‫دوم اين که حکو مات بر ط بق آن حکو مت‬
‫کنند و ع مال حکومت آن را تطبيق نموده‬
‫خود بر خالش آن ع مل نکن ند‪ .‬سوم اين که‬
‫مللردم دربللاره قللانون اساسللى آگللاهى‬
‫دا شته‪ ،‬ا ثرات مث بت آ نه را در ز ندگى‬
‫روز مره خود مح سوس کن ند تا در و قت‬
‫ضرورت از آن دفاع کنند‪.‬‬
‫ا ما در افغان ستان چ نين ن شده ا ست‪،‬‬
‫يا طور ک لى چ نين ن شده ا ست‪ ،‬در تطب يق‬
‫قانون اسا سى حکو مت ن قش اسا سى بازى‬
‫مينمايند‪ .‬درينمورد يک م ثال مى اورم‪.‬‬
‫از جم له شش قانون اسا سى افغان ستان‬
‫قانون اسا سى دوره مح مد نادر شاه از‬
‫لال را‬‫لى و دو سل‬‫لدت سل‬‫لا ‪ ١٠٦٧‬مل‬‫‪ ١٠٧١‬تل‬
‫در بر گر فت‪ .‬درين قدر مدت حکو مات بر‬
‫ا ساس ه مين قانون اسا سى حکو مت کرد ند‬
‫و لى در دوره صدارت مح مد ها شم در شکل‬
‫ا ستبدادى‪ ،‬در ز مان صدارت شاه مح مود‬
‫خان در شکل دموکراسى و در دوره صدارت‬
‫مح مد داود خان در شکل ني مه يا شبهه‬
‫ا ستبدادى‪ ،‬باان که درا ين دوره طب قه‬
‫تعليمياف ته متوسط بصورت بارز قوى شده‬
‫صحنه سيا سي‪ ،‬براى ت حول م ساعد شده‬
‫بود‪ .‬ا ز ا ين در واقع يت چ نان نتي وه‬
‫گرف ته شده ميتوا ند که گردان ندگان‬
‫حکو مت و همچ نان شکل حکو مت در تطب يق‬
‫قانون اهم يت اسا سى دار ند‪ .‬در مورد‬
‫گردان ندگان حکو مت فارمول خا صى و ضع‬
‫‪374‬‬

‫شللده نميتوانللد بطوريکلله آن هللا را‬

‫برعا يت آن مو بور ن مود‪ .‬مح مد ها شم‬
‫خان‪ ،‬شاه مح مود خان و مح مد داؤد خان‬
‫بر اساس عين قانون اساسى حکومت کردند‬
‫و لى طوري که د يديم طرز حکو مت هر سه‬
‫مت فاوت از همديگر بود‪ .‬اساسى اين است‬
‫که عوض ا صالح گردان ندگان يا در ا يوان‬
‫حکومت ساختمان يا ن ظام سياسى را اصالح‬
‫لت‬
‫لاس آن حکومل‬ ‫لر اسل‬‫لا بل‬
‫له آنهل‬‫لود کل‬‫نمل‬
‫ميکن ند‪ .‬شايد بر ا ساس ه مين ف کر بوده‬
‫لدظاهر ش لاه و مص لاحبان‬‫له محمل‬‫باش لد کل‬
‫لو را در ‪١٠٦٥‬‬ ‫لانون اساس لى نل‬‫لوش قل‬
‫موصل‬
‫ت وويز نمود ند که در آن قدرت در سه‬
‫م قام تق سيم شده و راه براى حاوى تر‬
‫لد‬
‫لاز گرديل‬ ‫لت و دموکراس لى بل‬
‫لدن حکومل‬ ‫شل‬
‫ون ظام شاهى در شکل قانونى و م شروط‬
‫ت حول ن مود‪ .‬بزرگ ترين ا شتباه مح مد‬
‫داؤد خان ا ين بود که مو صوش عوض آن که‬
‫با آن هم کارى کرده از دا خل براى‬
‫اصللالح آن بکوشللد آن نظللام را بنللام‬
‫دموکراسللى قالبللى سللقوط داد و راه را‬
‫براى بى ث باتى خطر ناک باز ن مود‪.‬‬
‫مو صوش با ا ين ع مل خود مو سس بى ث باتى‬
‫موجود افغانستان شمرده ميشود‪ .‬در هر‬
‫حال اک نون به کمي سيون قانون اسا سى‬
‫افغان ستان الزم ا ست که مو ضوع تطب يق‬
‫قانون اساسى را هم در نظر داشته چ نان‬
‫لويز‬‫لت تول‬
‫لورت را ب لراى حکومل‬ ‫لکل و صل‬‫شل‬
‫نما يد که در عين اين که اشخاص بر اساس‬
‫ليا قت‪ ،‬در حکو مت سهم گرف ته بتوان ند‪،‬‬
‫حکو مت کن ندگان دوام و م صلحت حکو مت‬
‫خللود را در رعايللت قللانون بداننللد‪.‬‬
‫فارمول مانوس براى ا ين نوع حکو مت‬
‫تقسيم مناسب قدرت در سه شعبه و تاسيس‬
‫حکو مت بر مي ناى انتخا بات ا ست‪ .‬ا ما‬
‫ه يات ا جراييه در ا ين نوع حکومت با يد‬
‫بقدرى صالحيت و توانايى داشته با شد که‬
‫در برا بر قوه هاى فرار از مر کز و‬
‫‪375‬‬

‫قواى ضد قانون و انار شى جواب موثر‬

‫داده امنيللت و ثبللات را در هللر حللال‬
‫محفللوظ نمللوده بتوانللد‪ .‬بلله ظهللور ا‬
‫نار شي‪ ،‬م ثل انار شى دوره شاهى م شروط‬
‫بايد فرصت داده نه شود‪.‬‬
‫در باره اين که در افغان ستان در حال‬
‫حا ضر دموکرا سى قا بل تطب يق خوا هد بود‬
‫تامل ب کار است‪ .‬اف غان ها بمعنى معمول‬
‫کلملله دموکراسللى در غللرب دمللوکرات‬
‫نيستند‪ .‬آن ها از جامعه اف غان برخاسته‬
‫انللد و جامعلله افغللان اساسللا بشللکل‬
‫حاکما نه تن ظيم شده با ان که اف غان ها‬
‫در برا بر طرز حاکما نه قدرت حسا سيت‬
‫خاص دار ند‪ .‬پ ياده شدن دموکرا سى در‬
‫افغان ستان يک م شکل دي گر هم پش رو‬
‫دارد‪ .‬در حللال حاضللر طبقلله متوسللط‬
‫تعليمياف ته ب سيار ضعيف ا ست‪ .‬د موکرات‬
‫هاو ل برال ها و ازاديخوا هان من سوب‬
‫باين طب قه مح صول پن واه سال م عارش‬
‫ع صرى بود‪ ،‬ب عد از کود تاى ثور يا ا ز‬
‫بين برده شدند و يا ب فرار از و طن‬
‫مو بور شدند‪ .‬ا ين هم از جم له م صيبت‬
‫هاى عظيمى بود که خلقى ها و پرچمى ها‬
‫لون‬‫لد‪ ،‬اکنل‬‫لتان وارد نمودنل‬‫لر افغانسل‬ ‫بل‬
‫ز يادترين اف غان هاى درون و طن ا عم از‬
‫زن و مرد در تپ و تالش ز ندگى عادى‬
‫نزد يک به طبي عى ا ند‪ .‬آن ها لذت قانون‬
‫و دموکراسى را در عمر خود نه چشيده و‬
‫اط فال شان‪ ،‬م ثل خود شان‪ ،‬از سواد‪،‬‬
‫تح صيل و مزا ياى ز ندگى ع صرى و سهولت‬
‫هاى صحى م حروم ا ند‪ .‬قانون‪ ،‬انتخا بات‬
‫و دموکرا سى بان ها مف هوم ندارد‪ .‬با‬
‫اين حال گ مان نم يرود اين ها يع نى اک ثر‬
‫افغللان هللا بلله انتخابللات‪ ،‬قللانون و‬
‫دموکراسى دلچسپى ن شان دهند‪ .‬مگر انکه‬
‫زندگى شان به سبب آن بصورت بارز بهتر‬
‫گردد‪ .‬درين صورت ن ظام نوين سيا سى که‬
‫با ان فاذ قانون اسا سى جد يد ع يار‬
‫‪376‬‬

‫خوا هد آ مد ع مدتا مال مرد مان شهرى‬

‫خوا هد بود و افغان ستان براى مدتى کم‬
‫و بيش بمان ند زما نه هاى دور صاحب‬
‫دو لت شهرى خوا هد شد‪ .‬ا ما کمي سيون‬
‫قللانون اساسللى بللا اتخللاذ تللدابيرى‬
‫ميتواند عمر اين مدت را کوتاه نمايد‪.‬‬
‫‪ -١‬تدبير او لى ا ين ا ست که طوري که‬
‫پيش گ فتم کمي سيون قانون اسا سى چ نان‬
‫ح کومتى را ت وويز نما يد که در ن ظر و‬
‫ع مل د موکرات‪ ،‬مق يد ب قانون‪ ،‬جواب گوى‬
‫انار شى و تامين کن نده امن يت و ث بات‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪-٢‬در اين ن ظام افراد با يد از چ نان‬
‫له‬‫لوردار باش لند کل‬
‫لانونى برخل‬‫ا زادى قل‬
‫متشللبثين ان بللراى از ديللاد ثللروت و‬
‫توليد اموال و مصنوعات همواره ابت کار‬
‫کن ند‪ ،‬تا جام عه به سبب فعال يت ان ها‬
‫از حا لت ج مود فع لى بحا لت ت حرک ت حول‬
‫نمايد‪.‬‬
‫‪-٧‬باف غان هاى م هاجر زمينه قانونى‪،‬‬
‫مراج عت بوطن را م ساعد ن موده تا ان ها‬
‫از م هارت ها‪ ،‬پول ها و بزنس هاى خود‬
‫در بازسللازى کشللور اسللتفاده کللرده‬
‫بتوانند‪ .‬امروز بهزار ها اف غان م هاجر‬
‫عالقم ندى و توا نايى خدمت بوطن و يران‬
‫شده را دار ند‪ .‬همين قدر که ف ضاى کار‬
‫در و طن براى شان م ساعد و حيث يت و‬
‫و قار شان مصون با شد‪ .‬بان تعداد اف غان‬
‫هاى ساينس دان‪ ،‬داکتر‪ ،‬انونير‪ ،‬قانون‬
‫دان‪ ،‬تخنيک دان‪ ،‬بزنس مين‪ ،‬ت وار‪ ،‬پول‬
‫دار‪ ،‬مر بى و ام ثال آن که ا مروز در‬
‫ج هان غرب و عرب ه ستند در هيچ و قت‬
‫دي گر نبود ند‪ .‬افغان ستان ب خدمت آن ها‬
‫اشد ضرورت دارد‪ .‬آن ها يک سرمايه بزرگ‬
‫و م حرک قوى براى ا بادانى ک شور شده‬
‫ميتوانند‪.‬‬
‫‪-٥‬کميسيون قانون اساسى با استفاده‬
‫از صالحيت خود که در قسمت حقوځ‪ ،‬صالحيت‬
‫‪377‬‬

‫ها‪ ،‬و م سووليت هاى ا فراد‪ ،‬جام عه و‬

‫دو لت براى بم يان اوردن يک طرح جام عه‬
‫مو ظف ا ست‪ ،‬با يد براى م عارش ع صرى و طن‬
‫هم يک طرح ع مومى ت وويز نما يد‪ .‬ج نگ‬
‫هاى ت باه کن تقري با ر بع يک قرن‬
‫مرا کز‪ ،‬ت سهيالت و لوازم م عارش و طن را‬
‫تا حد ز ياد از بين برده ا ست‪ .‬ا ين‬
‫دومين بار در قرن بيستم بود که م عارش‬
‫افغانستان فداى سياست شد و جوانان از‬
‫فرا گرفتن تح صيالت م حروم ساخته شدند‪.‬‬
‫بين اف غان ها مرض بيسوادى هم به سرعت‬
‫شايع شد و اف غان ها در زمي نه چ نان‬
‫صدمه بزرگ ديد ند که ا ثرات ناگوار آن‬
‫تا سال هاى ز ياد مح سوس خوا هد بود‪.‬‬
‫چاره ب کار است‪ ،‬در حال حا ضر چاره اين‬
‫خوا هد بود که کمي سيون قانون اسا سى‬
‫براى اح ياى م عارش ع صرى هم يک طرح‬
‫ع مومى ت وويز نما يد‪ .‬باين مع نى که در‬
‫همين قانون اساسى اح يا و توسعه م عارش‬
‫ع صرى را از جم له و ظايف ع مده دو لت‬
‫بدا ند ودر عين حال باالى م لت هم صدا‬
‫ک ند که در زمي نه با حکو مت هم کارى‬
‫ک ند‪ .‬م عارش ع صرى چ نان صدمه د يده که‬
‫بدون يک ج هش بزرگ اح يا و تو سعه آن‬
‫ممکن نخواهد بود‪ .‬ترق يات جا پان اساسا‬
‫نتي وه چ نان قانون اسا سى ميبا شد که‬
‫قرار آن خاندان شاهى ميوى ون ظام جديد‬
‫همز مان با دوره ام ير شيرعلى خان در‬
‫افغانستان براى م عارش اساس قوى گذاشت‬
‫بطوريکه تا پا يان قرن نزدهم مرد و زن‬
‫در آن کشللور باسللواد و تعليميافتلله‬
‫شدند‪ .‬براى ملت اف غان داشتن يک م عارش‬
‫ع صرى ع مومى باين سبب هم م سئله ح ياتى‬
‫بم شار م يرود که م لت هاى رق يب آن را‬
‫م حاط کرده ا ست‪ .‬بدون فراهم ن مودن‬
‫ت سهيالت براى تح صيل و ترب يه ن سل جوان‬
‫اي نده ک شور و آئ نده ن ظام رو شن بوده‬
‫نميتوا ند‪ .‬از کمي سيون قانون اسا سى‬
‫‪378‬‬

‫توقع ميشود که در زمينه پيشقدم شود و‬

‫يک نام تاريخى بخود کمايى کند‪.‬‬
‫‪379‬‬

‫دولت د افغانستان‬
‫په راتلونکي اساسى‬
‫قانون کې‬
‫سپتمبر ‪٢٩٩٧-١٩‬‬
‫افغان ستان په وا قع ک ښې د ثور له‬
‫کود تا نه تر او سه پورې ا سا سي قانون‬
‫نه لري‪ .‬د ا شغال په دوره ک ښې په کال‬
‫‪ ١٠١٩‬کښې د موقت اسا سي قانون په نا مه‬
‫يو قانون او بل قانون په کال ‪١٠١٣‬‬
‫کښې جوړ شو‪ ،‬خو خلکو هغه رد کړل‪.‬‬
‫د ا سالمي تنظي ماتو او دا سې هم د‬
‫ا سالمي ا مارت په دوره ک ښې له ا سالمي‬
‫کار‬ ‫شريعت نه په ډول ډول تعبيرو نو‬
‫اخي ستل ک ېده خو دغ سې قانون چې د ه غه‬
‫له م خې دا سې دو لت جوړ شوى وى چې د‬
‫خل کو په برا بر ک ښې د دو لت حقو نه او‬
‫د ندې او د دو لت په برا بر ک ښې د خل کو‬
‫دندې او حقونه ټاکل شوي وي‪ ،‬موجود نه‬
‫و‪ .‬نو و يل ک ېدلى شي چې افغا نانو د‬
‫ثور تر کود تا نه ورو سته په قانوني‬
‫ت شيا ک ښې ژو ند کاوه او د غه حال د‬
‫کورني جنگ يو مهم علت شمېرل کېږي‪.‬‬
‫له‬
‫لدلو نل‬ ‫له پرزېل‬‫لارت لل‬
‫د اس لالمي امل‬
‫وروسللته يوشللمېر افغانللانو د ملگللرو‬
‫ملتو نو د ا ستازي تر څارنې ال ندې د‬
‫‪ ٢٩٩١‬کال په د سمبر ک ښې په بن ک ښې‬
‫لوى‬‫لتان نل‬‫لې د افغانسل‬‫لړه چل‬
‫لړه وکل‬ ‫پرېکل‬
‫لو د‬‫لرو ملتونل‬‫لت دې د ملگل‬‫لوقتي حکومل‬ ‫مل‬
‫ا ستازي تر څارنې ال ندې د نوي اسا سي‬
‫قانون د جوړ ېدلو ل پاره ډ گر برا بر‬
‫کړي او تر ه غو پورې دې په څه ا ستثنى‬
‫سره د ‪ ١٠٦٥‬کال د قانون له م خې کار‬
‫‪381‬‬

‫و کړي‪ .‬د ه مدغې موخې ل پاره په کا بل‬

‫ک ښې لومړى له ن هو ک سانو نه جوړه‬
‫کمېټه د اساسي قانون د تسويد په نا مه‬
‫او وروسته د ‪ ١٧١٢‬کال د ثور په دوهمه‬
‫د اسا سي قانون د تدقيق په نا مه له‬
‫پنځه دېرشو نه جوړ بل کميسيون وايستل‬
‫شو او ورو ستنى کمي سيون مو ظف شو چې د‬
‫اسا سي قانون م سوده و گوري او سمه يې‬
‫کړي او د پاس کو لو ل پاره يې لويې‬
‫جر گې ته وړا ندې کړي‪ ،‬خو د لويې جر گې‬
‫راغو ښتل د همد غه کال له اک توبر نه‬
‫دسمبر ته وځنډول شول‪.‬‬
‫دا سې هم د اسا سي قانون م سوده تر‬
‫او سه پورې براال شوې نه ده‪ ،‬خو عالقمنو‬
‫د هغو نسخې الس ته ر اوړې او کومه هغه‬
‫يوه چې مح ترم ها شميان عالقم نو ته‬
‫سپارلې يوه له هغو څخه ده‪ .‬زه برسېره‬
‫پر ه غې د اسا سي قانون د م سودې يوه‬
‫لومړنۍ م سوده په الس کې لرم چې د ه غې‬
‫له سرچينې څ خه ما ته د انگر ېزي کو لو‬
‫ل پاره ا ستوله شوې وه‪ .‬د پو هاوي وړ‬
‫ده چې د غه دواړه م سودې سره توپير‬
‫لري‪ .‬ز ما په الس کې لومړنۍ رسمي مسوده‬
‫ده چې طبي عي ده په ه غې کې به ډ ېر‬
‫بدلونونلله راوسللتل شللوي وي‪ .‬دا بللله‬
‫مسوده د دولت سروال‪ ،‬محترم حا مد کرزي‬
‫په ال سليک د ‪ ١٧١٢‬کال د ثور د دوه مې‬
‫نې ټې د شپږم ل مړ فر مان م له ده‪ ،‬نو‬
‫دواړه م سودې ا خري م سودې نه د ي او‬
‫بدلونو نه به پ کې راوړل ک ېږي‪ .‬زه د‬
‫د غه واقع يت په ن ظر کې نيو لو سره د‬
‫دول تي ن ظام په اړو ند په ل نډ ډول ب حث‬
‫کوم‪ .‬خپ له م سوده لومړنۍ او دا ب له‬
‫دوهمه نوموم‪.‬‬
‫په سر کې وا يم چې د نړۍ ټول‬
‫هېوادو نه اسا سي قانونو نه لري‪ ،‬يا يې‬
‫با يد و لري‪ .‬د ه غو په ن شته وا لي کې‬
‫حکومتو نه پخ پل سر او ح تى مط لق وي‪ .‬د‬
‫‪380‬‬

‫نړۍ ټول م شروطه غو ښتنې غورځنگو نه په‬

‫اصل کې د حکومتونو د مطلقو اخت يارونو‬
‫د م حدود کو لو ل پاره رام ېنځ ته شوي‬
‫تر څو حکومتي ماموران د قانون له مخې‬
‫حکومت وکړي او خلک هم د قانونوله مخې‬
‫حکومتو نه جوړ کړي او د ه غو اطا عت‬
‫وکړي‪ ،‬نو په دې ډول د يوې مدني ټولنې‬
‫لومړنى شرط نه يوازې د قانونو لرل‬
‫بل کې د حکو مت او خل کو له خوا د ه غو‬
‫رعا يت دى‪ .‬په دې حال کې ا ساسي قانون‬
‫چې د راتلون کو الي حو او فر عي قانونو‬
‫سرچينه ک ېږي با يد د م هال د‬ ‫ل پاره‬
‫غو ښتنو له م خې او د خل کو يا د ه غو د‬
‫ا ستازو په مواف قه جوړ شي او خ لک او‬
‫حکومتونه هغه په ډگر کې عملي کړي‪ ،‬نو‬
‫د اسا سي قانون جوړوونکي با يد د ه غه‬
‫تطبي قي اړخ په ن ظر کې و لري او د غه‬
‫کار حت مي کوي چې ه غوى متخص صان وي‪،‬‬
‫ټول نه‪ ،‬خ لک او کل توري ارز ښتونه يې‬
‫وپېژني او فکري سطح يې ملي‪ ،‬پرا خه او‬
‫حتى انسان شموله وي‪.‬‬
‫په خواشينۍ سره با يد وويل شي چې د‬
‫دغللو دوو کميسلليونو غللړي د پورتلله‬
‫مع يارونو له م خې ټا کل شوي نه دي‪ .‬هو‬
‫د هغو لږ شمېر په بېلو بېلو څانگو کې‬
‫د تخصص او نظر خاوندان دي‪ ،‬خو ز ياتره‬
‫يې د سيا سي کتنو له م خې ټا کل شوي‪،‬لکه‬
‫ه سې چې د بېړ نۍ لويې جر گې غړي ټا کل‬
‫شوي وو‪ .‬په ا صل کې الز مه نه وه چې د‬
‫هملللاغې يلللوې ملللوخې لپلللاره دوه‬
‫کمي سيونونه جوړ شي او دو هم يې دو مره‬
‫لللوى وي‪ .‬کلله پلله نظللر کللې واى چللې‬
‫افغان ستان سم اسا سي قانون و لري با يد‬
‫دغسې يو کوچنى کميسيون ورته موظف شوى‬
‫واى چې له تور به لرون کو متخص صانو په‬
‫ت ېره قانون پو هانو او د ق لم او سوچ‬
‫له خاوندانو څخه جوړ واى‪ .‬ال به هم ښه‬
‫واى چې د دغ سې کمي سيون په سر کې‬
‫‪382‬‬

‫محترم ډاکټر عبدالصمد حا مد واى‪ .‬دى د‬

‫‪ ١٠٦٥‬کال د اساسى قانون جوړولو کې په‬
‫بر خه لر لو‪ ،‬په دول تي ت شکيلونو او‬
‫چارو کې د تور بو په لر لو او د م لي‬
‫پېژ ندل شوي شخ صيت په لر لو سره د د غه‬
‫لې‬
‫لخص و‪ .‬دغسل‬ ‫لر وړ شل‬‫لاره ډېل‬ ‫لار لپل‬ ‫کل‬
‫کمي سيون کولى شول‪ ،‬د دغ سې يوه په‬
‫ا صطالح پا خه اسا سي قانون م سوده جوړه‬
‫کړي چې د اف غان د دولتي ن ظام او مدني‬
‫ټولنې ټي نگ بن سټ وگر ځي‪ ،‬خو دغ سې و نه‬
‫شول او ل که چې په دغ سې ليک نې کې به‬
‫لودې‬‫لانون مسل‬‫لي‪ ،‬د اساس لي قل‬‫له شل‬
‫معلومل‬
‫برابرول له ربړونو سره مخامخه ده‪.‬‬
‫د اسا سي قانون په جوړو لو کې تر‬
‫ټو لو غ ټه مو ضوع د دول تي ن ظام جوړول‬
‫لي‬
‫لې دولتل‬ ‫لتنه دا ده چل‬‫لومړۍ پوښل‬‫دي‪ ،‬لل‬
‫نظام د پاچايۍ وي يا د جمهوريت؟‬
‫د يللوې پېللړۍ د څلللورمې سياسللي‬
‫انک شافونه څرگندوي چې پاچايي بنسټ که‬
‫م شروطه يانې قانوني پا چايۍ وې له‬
‫م ېنځ څ خه تل لې او په افغان ستان کې د‬
‫پاچللايۍ نظللام پلله هللره بڼلله چللې وى‬
‫رات لونکى نه لري‪ .‬د ه غه بېر ته ژو ندى‬
‫کول هر کولي سي او ر ستمي زور غواړي‪،‬‬
‫خو په افغان ستان کې اوس نه هر کوليس‬
‫شته او نه ر ستم‪ .‬مح ترم پ خوانى پا چا‬
‫چللې للله ‪ ١٠٧٧‬څخلله تللر ‪ ١٠٣٧‬پللورې د‬
‫افغانستان واکمن و‪ ،‬دغه واقعيت تر هر‬
‫بل چا نه ښه درک کړى‪ .‬له ه مدې ام له‬
‫ه غه له گدۍ لو ېدلو نه ورو سته په وار‬
‫وار ويلللي دي چللې د پاچللايۍ نظللام د‬
‫بېر ته راو ستلو په ل ټه کې نه دى او د‬
‫ه غه پر ځاى پخ پل ه ېواد کې د سولې او‬
‫ارا مۍ د راو ستلو ل پاره ها ند با سي‪.‬‬
‫د پا چا د د غه در يځ په ن ظر کې نيو لو‬
‫او تر ه غه ال مه مه‪ ،‬په و طن کې د د غه‬
‫ن ظام د ب يا راو ستلو ل پاره د ا فاقي‬
‫شرطونو دنه شته وا لي له امله دا ن ظام‬
‫‪383‬‬

‫د سياسي قانون جوړونکو ل پاره موضوع‬

‫لام د اساس لي‬‫لوري نظل‬‫لږي او جمهل‬
‫له کېل‬‫نل‬
‫قانون مشروعه موضوع ده‪.‬‬
‫لۀ ډول‬‫لتان دې څل‬‫لې افغانسل‬‫لو دا چل‬
‫خل‬
‫جم هوري ن ظام و لري؟ په دې اړه ټول په‬
‫ات فاځ نه دي‪.‬آ يا و لس م شر دې د م لي‬
‫شورا له خوا غوره شي‪ ،‬يا ن ېغ دخل کو‬
‫له خوا؟ ا يا د و لس م شري ن ظام دې‬
‫ت شريفاتي يانې ه سې په نا مه وي يا‬
‫اجرا يوي؟ که اجرا يوي وي تر کو مه حده‬
‫پورې او څن گه؟ ل که ه سې چې دم خه مې‬
‫وويل دا د اساسي قانون بنسټيزه موضوع‬
‫ده‪ .‬ځانگړى اهم يت يې په دې کې دى چې‬
‫ولسم شر د نورو د ندو تر څن گه د سولې‬
‫او ث بات په ساتلو کې چې د مدني او‬
‫ټولنيز ژو ند لومړى شرط دى‪ ،‬بن سټيزه‬
‫بر خه لري‪ .‬د افغان ستان د ع مومي او‬
‫جغرافيللايي وضللع پلله تېللره د تېللرو‬
‫پنځووي شتو کلو نو د گډوډۍ په ن ظر کې‬
‫نيولو سره او دا چې تر هغو دمخه پاچا‬
‫ټللول عمللر پاچللايي او واکمنللي کوللله‬
‫افغان ستان با يد يو قوي خو په قانوني‬
‫حکو مت معت قد يو و لس م شر و لري‪ .‬دغ سې‬
‫ولس مشر چې د ارا مۍ او ث بات په ساتلو‬
‫او ټينگو لو کې اغ يزمن رول ادا کولى‬
‫وشي‪.‬‬
‫د انگ ليس فيل سوش تا ماس هابس په‬
‫ن ظر "اوس د ټو لو واکم نو د نده په د غې‬
‫يوې جم لې کې ځا يدلى شي او ه غه دا چې‬
‫د خل کو ساتنه اع لى قانون دى"(‪ )١‬تر‬
‫ه غه ورو سته جان الک بل انگ ليس فيل سوش‬
‫لده‬‫لو دنل‬
‫لم د حکومتونل‬ ‫لاتنه هل‬
‫لتو سل‬‫د شل‬
‫وگڼ له‪ .‬که دا سې نه وي ب يا هم هابس‬
‫وا يي او ه غه څه چې ه غه په اول سمې‬
‫پ ېړۍ کې وي لي په شلمې پ ېړۍ کې د‬
‫افغان ستان په کورني ج نگ کې هم صدځ‬
‫کوي‪ .".‬د ه غې مودې په اوږدو کې چې‬
‫خ لک بې له دغ سې گډ زور څ خه ژو ند کوي‬
‫‪384‬‬

‫چې په ډار کې يې و ساتي ه غوى په دغ سې‬

‫حال کې ژو ند کوي چې ج نگ نومېږي‪....‬‬
‫هغه حال چې هلته هر انسان د هر انسان‬
‫غ ليم دى‪ .‬په د غه حال کې نه د مث بت‬
‫کار ل پاره ‪ ،‬نه د سمندر گرز ېدلو‬
‫له د‬‫لاره ‪ ،‬نل‬‫لر لپل‬ ‫له د هنل‬
‫لاره ‪ ،‬نل‬‫لپل‬
‫ادب ياتو ل پاره ‪ ،‬نه د ټولنې ل پاره‬
‫ځاى وي او‪( ...‬ه غه څه چې وي ه غه) په‬
‫ز ور سره د مرگ دايمي ډار او د انسان‬
‫ژوند‪ ،‬يوازې‪ ،‬غريب‪ ،‬کرښټه‪ ،‬حيواني او‬
‫ل نډ"(‪ )٢‬خو د حکو مت يا و لس م شر د‬
‫اخت يار حدود با يد ټاکلي وي‪ ،‬تر څو د‬
‫مطلق يت احت مال او دا سې هم د انار شي‬
‫او گډوډۍ احت مال تر ه غه حده چې په‬
‫اسا سي قانون پورې اړه لري تر ا خري‬
‫کار‬ ‫حده لږ شوى وي‪ .‬الب ته د د غه‬
‫اساسي وسيله اساسي قانون دى‪.‬‬
‫د لللومړنۍ مسللودې للله مخللې پلله‬
‫افغان ستان کې اجرا يي قوه په شخص و لس‬
‫م شر ا و صدر اع ظم کې متمر کزه ده‪ .‬په‬
‫دې ډول چې و لس م شر د دې اخت يار لري‬
‫لوى‬‫لول شل‬
‫لوي او نومل‬ ‫لدراعظم ونومل‬
‫لې صل‬‫چل‬
‫صدراعظم له م لي شورا نه د اعت ماد د‬
‫را يې له گټ لو نه ورو سته په کار پ يل‬
‫کوي‪ .‬په دا سې حال کې چې د دوه مې‬
‫لر او‬‫لس مشل‬‫له ولل‬
‫لې پخپلل‬‫له مخل‬
‫لودې لل‬
‫مسل‬
‫وز يران حکو مت جوړوي‪ .‬په دې ډول چې د‬
‫هغې د يو ات ياومې مادې له مخې "حکومت‬
‫افغانستان متشکل است از رئيس جمهور و‬
‫وزرا‪ ،‬ر ئيس جم هور‪ ،‬ر ئيس وزراى اع ضاى‬
‫حکو مت ميبا شند"‪.‬د د غه ورو ستي فارمول‬
‫له م خې د صدارت م قام له م ېنځ نه وړل‬
‫شوى او و لس م شري لږ او ډ ېر د امري کې‬
‫د مت حدو دولتو نو په ب ڼه شوې ده‪ .‬اوس‬
‫پو ښتنه دا ده چې د افغان ستان ل پاره‬
‫کوم ډول يې مناسب دى؟‬
‫ز ما په ا ند د ن سبتا قوي م لي شورا‬
‫په شته وا لي سره لومړنى ډول له دو هم‬
‫‪385‬‬

‫طرز نه ال مناسب او ممکن ال هم عملي او‬

‫اغيزناک وي‪ ،‬د الندې دليلونو له مخې‪:‬‬
‫په لومړني طرز کې اجرا يوي قوه د‬
‫و لس م شري او صدارت ترمېنځ وې شلې شوې‬
‫ده‪ .‬په دې ډول چې و لس م شر د صدراعظم‬
‫د نومولللو واک لللري او صللدراعظم يللا‬
‫لايي‪.‬‬‫لرمخ بيل‬‫لدې پل‬‫لوي دنل‬‫لت اجرايل‬
‫حکومل‬
‫صدراعظم د و لس م شر له خوا نو مول‬
‫ک ېږي‪ ،‬خو د ه غه صدراعظم ک ېدل د ول سي‬
‫جرگې د اعت ماد په را يې پورې تړلى دى‪.‬‬
‫په د غه حال کې و لس م شر او ول سي جر گه‬
‫د حکومت په جوړولو کې برخه اخلي او د‬
‫ډموکراسۍ اعلى درجه واقعې کېږي‪ .‬څنگه‬
‫چې و لس م شر د نورو د ندو تر څن گه د‬
‫و سله وال پوځ لوړ قوما ندان دى او‬
‫څن گه چې ه غه پخپ له د و لس له خوا په‬
‫نېللللغ ډول غللللوره کېللللږي او د درې‬
‫گونوقوتو نو سروال دى‪ ،‬د م شر او م لي‬
‫زغيم حېثيت پېدا کوي‪ ،‬بې له دې چې تر‬
‫هغه ځا يه چې په اساسي قانون پورې اړه‬
‫لري پخ پل سر او مط لق شي‪ .‬د صدر اع ظم‬
‫شته وا لى که څه هم د هغه له صالحيت نه‬
‫يو څه ک موي‪ ،‬د ه غه له م شر ک ېدلو سره‬
‫للوي‬‫للې اجرايل‬‫لله چل‬‫للوي‪ ،‬ځکل‬‫للته کل‬‫مرسل‬
‫م سووليتونه ه غه ته متو جه ک ېږي نه‬
‫و لس م شر ته‪ .‬پر ه غه بر سېره په د غه‬
‫طرز سره د ه ېواد د عنع نې رعا يت هم‬
‫کېږي‪ .‬په دې مانا چې صدراعظم چې پخوا‬
‫يې د پاچا تر اثر ال ندې کار کاوه اوس‬
‫د ولس مشر تر ا ثر الندې صدارت کوي‪.‬‬
‫خو د دوهم طرز له مخې اجرا يوي قوه‬
‫په شخص ولس مشر کې غونډه شوې ده‪ .‬ولس‬
‫م شر هم د دو لت او هم د حکو مت سروال‬
‫دى‪ .‬بې له دې چې صدراعظم په م ېنځ کې‬
‫وي‪ .‬پر ه غه بر سېره شورا يانې مقن نه‬
‫قوه د حکو مت يانې اجرا يوي قوې په‬
‫برا بر کې ضعيفه ده‪ .‬په دغه طرز کې پر‬
‫حکو مت با ندې د ول سي جر گې د اعت ماد‬
‫‪386‬‬

‫را يه له مين ځه وړل شوې ا و خ لک د‬

‫خپ لو ا ستازو له الرې ح تى د حکو مت پر‬
‫کړ نو با ندې څار نه هم کولى نه شي‪ .‬د‬
‫دوه مې م سودې د دري شپېتمې مادې په‬
‫قرار "اع ضاى شورا ميتوان ند از وزرا‬
‫په‬ ‫در مو ضوعات م عين سوال کن ند‪".‬‬
‫وزيرانللو بانللدې دا د شللورا يللوازنى‬
‫امتياز دى‪ .‬په داسې حال کې چې د ولسي‬
‫جر گې غړي د و لس غوره شوي غړي دي او‬
‫پر حکو مت او د ه غه پر کړ نو با ندې د‬
‫ه غې څار نه د ټولنې د ډموکرا سۍ در جه‬
‫ټاکي‪ .‬په د غه حال کې و لس م شر د‬
‫صدراعظم په ح ېث د م سووليت تر درا نده‬
‫بار ال ندې کېږي چې احت مال شته‪ .‬تر هغه‬
‫ال بده يې د هغه احت مال شته وا لي کېږي‬
‫چې باندني قدرتونه به پر حکومت باندې‬
‫ن فوذ و کړي‪ ،‬بې له دې چې شورا د ه غه‬
‫مخلله ونيللولى شللي‪ .‬پلله وران شللوي‬
‫افغان ستان کې چې د با ندنيو حکومتو نو‬
‫مر ستو ته ډ ېره اړه لري‪ ،‬د غه ن فوذ‬
‫مم کن د م لي واکم نۍ او خپ لواکۍ د ن في‬
‫کېدو باعث شي‪.‬‬
‫خو و لس م شر با يد په هر حال کې د‬
‫و لس له خوا په ن ېغ ډول غوره شي‪ ،‬نه‬
‫دا چې د ول سي جر گې له غړو نه انت خاب‬
‫شي‪ .‬د افغان ستان په او سني حال کې چې‬
‫د اعت بار وړ قوي گوندي سيستم نه لري‪،‬‬
‫پارل ماني طرز چې د هغه له مخې هم ولس‬
‫م شر او هم صدراعظم د ول سي جر گې له‬
‫خوا غوره شي غ ېر عم لي دى‪ .‬و لس م شر د‬
‫خل کو په غوره ک ېدلو سره د غوره وا لي‬
‫له ربړو نو سره سره چې ډ ېر به وي‪ ،‬د‬
‫ملي مشر حېثيت پېدا کوي‪ .‬په داسې حال‬
‫کې چې که ه غه د ول سي جر گې له خوا‬
‫غوره شي‪ ،‬هغه به له خلکو نه لېرې وي‪.‬‬
‫د د غې خ برې ب يا و يل دل ته په کار دي‬
‫چې و لس م شر د دې ل پاره چې د ارا مۍ‬
‫او ث بات په خوندي کولو او ټينگولو کې‬
‫‪387‬‬

‫غيز ناک وي با يد د ټولو خلکو يا لږ تر‬

‫لږه د ز ياترو خلکو له مال تړ او در ناوي‬
‫نه بهره من وي‪.‬‬
‫د دواړو م سودو‪ ،‬په ت ېره د دوه مې‬
‫م سودې له م خې و لس م شر با يد د ښو‬
‫صفتونو خاو ند وي‪ ،‬خو د د غه م هم ټ کي‬
‫په اړه چې ه غه دې په دواړو ر سمي ژ بو‬
‫کې پو هاوى يانې ليک نه او وي نا کولى‬
‫شي څه نه دي ويل شوي‪ .‬په داسې حال کې‬
‫چې که و لس م شر دغه صفت و نه لري نه د‬
‫امن يت او م لي پيو ستون په خو ندي کو لو‬
‫کې اغيز ناک ک ېدلى شي او نه م لي م شر‬
‫کېدلى شي‪ .‬په وا قع کې د ملي پو هاوي د‬
‫پ ېدا ک ېدلو او ټينگ ېدلو او د چارو د‬
‫اغيزم نې ل پاره د قانون له م خې د‬
‫حکومت هر غړي با يد د دواړو رسمي ژبو‬
‫په پوهېدلو باندې مکلف وي‪ .‬په لومړنۍ‬
‫م سوده کې د و لس م شرۍ دوره څ لور کا له‬
‫او په دوه مې کې پن ځه کا له ټاک له شوې‬
‫ده‪ .‬زما په ن ظر د پر له پ سې وا لي او‬
‫ث بات په خاطر د و لس م شرۍ دوره با يد‬
‫لږ تر لږه شپږ کا له وي او يو کس د د‬
‫وو دورو ل پاره د کاند يد ک ېدلو حق‬
‫و لري‪ .‬د مح مد داود خان په و خت کې د‬
‫و لس م شرۍ دوره اوه کا له ت وويز شوې‬
‫وه‪.‬‬
‫د اسا سي قانون ب له ستره مو ضوع د‬
‫مقن نه قوي صالحيت دى‪ .‬د غه قوه په‬
‫لومړنۍ م سوده کې د م لي شورا او په‬
‫بلې کې د شورا په نا مه يا ده شوې ده‪.‬‬
‫اول دشورا کلمه چې عام فهمه او مروجه‬
‫ده‪ ،‬د مقن نه قوې مف هوم په دق يق ډول‬
‫نه ا فاده کوي‪ .‬دا کلمه د مشورې مفهوم‬
‫لري‪ .‬په داسې حال کې چې مقننه تر هغه‬
‫ډ ېر پراخ مف هوم لري‪ .‬د قانونو اي ستل‬
‫د د غې قوې ا صلي د نده ده‪ ،‬خو ه غه يې‬
‫يوازنۍ دنده نه ده او با يد نه وي‪ ،‬خو‬
‫شورا په دوه مې م سودې کې د حکو مت په‬
‫‪388‬‬

‫برا بر کې ډېره ضعيفه ده‪ .‬د دغې مسودې‬

‫له م خې ول سي جر گه په حکو مت با ندې د‬
‫باور د را يې له ورکو لو او له حکو مت‬
‫نه د باور د بېرته اخيستلو حق څخه بې‬
‫بر خې ده‪ .‬پر ځاى يې له حکو مت څ خه‬
‫"استي ضاح" کولى شي‪ ٦٢(.‬مه ماده)‪ ،‬له‬
‫وزيرا نو څ خه پو ښتنه کولى شي(‪ ٦٧‬مه‬
‫ماده) او د "تحق يق و مطال عه اع مال‬
‫حکومت و اجراءت اداره" په اړه کومېټه‬
‫جوړولى شي (‪ ٦٥‬مه ماده) عو به دا ده‬
‫چې د کار م هال يې ل نډ او په هر کال‬
‫کللې اوه مياشللتې دى‪ ٤٤( .‬ملله مللاده)‬
‫څرگ نده ده چې مقن نه قوه په د غې لږې‬
‫ا ندازې صالحيت سره د افغا نانو په م لي‬
‫ژوندا نه کې مهم رول لوبولى نه شي‪ .‬په‬
‫وا قع کې مقن نه قوه په د غه کم م قدار‬
‫صالحيت سره يوازې په نا مه وي او هر څه‬
‫چې وي ه غه به حکو مت وي‪ .‬زه ځي نې و خت‬
‫په دې ف کر شم چې دوه مه م سوده شايد‬
‫ر ښتيانۍ نه وي‪ ،‬خو ل که چې مې ياده‬
‫کړې ه غه د دو لت د ر ئيس په ال سليک د‬
‫فر مان م له ده‪ .‬په هر حال که د غه قوه‬
‫د غه م قدار صالحيت و لري او حکو مت ته‬
‫ور ته د صالحيت وړ ستر ر کن نه وي‪ ،‬خ لک‬
‫به د ه غه ن ظام په اړه چې د اسا سي‬
‫قانون له م خې به جوړېږي بې تفاو ته‬
‫پاتې شي او په پاتې کېدو باندې به يې‬
‫شک ولري‪.‬‬
‫د دوه مې م سودې ژ به س سته او په‬
‫ځينو برخو کې ال سره په ت ضاد کې ده‪ .‬د‬
‫اب هام يو م ثال يې دم خه ور کړل شوى او‬
‫ه غه دا چې "ر ئيس جم هور ر ئيس وزراى‬
‫اع ضاى حکومت ميبا شند"‪ .‬مطلب شايد دا‬
‫وي چې و لس م شر د حکو مت سروال يا د‬
‫وزيرا نو سروال دى‪ .‬مط لب چې هر څه وي‬
‫د غه جم له ناڅرگ نده ده‪ .‬په دا سې حال‬
‫کې چې د اساسي قانون ژبه با يد دقيقه‪،‬‬
‫څرگ نده‪ ،‬له ال هام نه خالي او سهل‬
‫‪389‬‬

‫ممتنع وي او بس ټاکلى مطلب ب يان کړي‪.‬‬

‫دغ سې جم لې په دوه مې م سودې کې لږې نه‬
‫دي‪ .‬عو به دا ده چې د و لس م شر ل پاره‬
‫په دو ات ياومې مادې کې د "تع يين"‬
‫کلمه درې وارې استعمال شوې ده‪" .‬رئيس‬
‫لد از‬‫لت ميتواننل‬ ‫لاى حکومل‬‫لور و اعضل‬
‫جمهل‬
‫لين‬‫لارج از آن تعيل‬ ‫لا خل‬
‫لورا يل‬‫لاى شل‬
‫اعضل‬
‫شوند"‪ .‬په دا سې حال کې چې و لس م شر‬
‫ه غه څوک دى چې انت خاب يا غوره ک ېږي‪.‬‬
‫دواړه م سودې او دوه مه م سوده ال ډ ېره‪،‬‬
‫د ‪ ١٠٦٥‬کال د اسا سي قانون دژ بې دق يق‬
‫والى او قوت نه لري‪.‬‬
‫د دول تي ن ظام ب له ستنه ق ضايي قوه‬
‫ده چې په ا صل کې د ساتونکي حېث يت‬
‫لري‪ .‬د د غې قوې لوړ او م سلکي غړي د‬
‫سترې محک مې د سروال او غړو په گډون‬
‫انت خابي دي او د ولس مشر له خوا ټاکل‬
‫ک ېږي ل که ه سې چې د نوي ت وويز شوې‬
‫ادارې يللانې د اساسللي قللانون د لللوړ‬
‫د يوان غړي به ټا کل ک ېږي‪ .‬د غه دواړه‬
‫ادارې چې اختصاصي دي‪ ،‬ن هايي مرجع دي‪.‬‬
‫ستره محکمه موضوع گانې د اسالمي شريعت‬
‫له ن ظر نه څاري او عالي د يوان يې د‬
‫اسا سي قانون له ن ظره گوري‪ .‬په دې‬
‫ما نا چې په ه غو قانونو با ندې چې‬
‫وروسته به ايستل کېږي‪ ،‬عالي ديوان له‬
‫دې ډډې نه څار نه کوي چې ه غه د اسا سي‬
‫له وي او‬ ‫لتونو مخ لالف نل‬‫لانون د ارزښل‬
‫قل‬
‫ستره محک مه يې له دې ډدې نه گوري چې‬
‫ه غه د ا سالمي شريعت م نافي نه وي‪ .‬په‬
‫دواړو م سودو کې راغ لي چې " هيچ قانون‬
‫نميتواند م ناقض دين مقدس اسالم و ديگر‬
‫لانون اساس لى‬‫لن قل‬‫لدرج ايل‬‫لاى منل‬
‫ارزش هل‬
‫لانون د‬‫لال اساس لي قل‬‫باش لد‪ ".‬د ‪ ١٠٦٥‬کل‬
‫څارنې د غه دوه گونې د ندې يوازې سترې‬
‫محکمې ته سپارلې وې‪ ،‬دغسې ستره محکمه‬
‫چې غړي يې ع صري قانون پو هان او د‬
‫اسالمي فقهه پو هان وو يا با يد واى‪ ،‬خو‬
‫‪391‬‬

‫په لومړنۍ م سوده کې ( په دوه مې م سودې‬

‫کې ن هم ف صل ن شته چې مم کن ه غه د عالي‬
‫ديللوان پلله اړه وي) دغلله دوه ادارې‬
‫ت وويز شوې چې په مالي ل حاظ به د د‬
‫و لت ل پاره گرا نې ت مامې شي او تر‬
‫ه غه ال هم د د ندو د بېل تون په اړه به‬
‫د دواړو ترمېنځ بېځا يه جار او جن وال‬
‫پ ېدا شي‪ .‬د غه جن وال به له ه غه کړکېچ‬
‫نه بر سېره وي چې د فردو نو او ډ لو د‬
‫حقو نو په اړه به رام ېنځ ته ک ېدونکې‬
‫لاعي او‬‫لم د اجتمل‬ ‫لوځ هل‬‫لانوني حقل‬
‫وي‪ .‬قل‬
‫سياسي حقونو او کلتوري ارزښتو په شان‬
‫خو تر ه غو په لږه ا ندازه تغي ير کوي‬
‫او ثا بت نه وي‪ ،‬خو ه غه و خت غواړي‪.‬‬
‫د غه واقع يت د نړۍ ټو لو ح قوقي خپرو نو‬
‫منعکس کړى‪ .‬افغان ستان هم ټولې ه غه‬
‫حقوقي خپرونې منلې چې د ملگرو ملتونو‬
‫د بېلو بېلو څانگو او د بشري حقونو د‬
‫موس سې له خوا اي ستلې شوي دي‪ .‬د ه غو‬
‫غټ م ثال د ژوندا نه په ټول ډ گر کې د‬
‫ښځو او ناري نه وو ترمېنځ د برا برۍ‬
‫م نل دي‪ .‬په دا سې حال کې چې مومن او‬
‫موم نه سره دغ سې برا بر حقو نه نه لري‪.‬‬
‫د غه دواړه دريځو نه سره ټ کر راپې ښوي‪.‬‬
‫په ځي نو ا سالمي هېوادو نو کې د برا برۍ‬
‫دغه غورځنگ ف عال دى‪ .‬په افغانستان کې‬
‫د غه غورځ نگ د شاه ا مان هللا په و خت کې‬
‫پ يل شو‪ ،‬خو زر پر ځاى ودرول شو‪ ،‬خو‬
‫په ځي نو نورو ا سالمي هېوادو نو کې‬
‫بر يالى يا تر څه حده پورې بر يالى دى‪.‬‬
‫په ت يونس کې تر يوې ښځې نه د ز ياتو‬
‫ښځو ن کاح کول غ ېر قانوني دي او سر‬
‫غړون کى يې تر پن ځو کلو نو پورې ب ندي‬
‫ک ېږي‪ .‬په عراځ کې که يو سړى و غواړي‬
‫دوه مه ښځه په ن کاح کړي با يد د محک مې‬
‫د قا ضي ا جازه حا صله کړي او قا ضي ه غه‬
‫وخت ا جازه ورکوي چې سړى ثابته کړي چې‬
‫د نفقې توان يې لري‪ )٧(.‬په نورو اسالمي‬
‫‪390‬‬

‫هېوادو نو کې هم تر څ لورو پورې د ښځو‬

‫کو لو رواج مخ په ځوړي دي او مم کن د‬
‫و خت په تېر ېدو سره له م ېنځ نه الړ شي‬
‫ل که ه سې چې د کن يزې او مري توب رواج‬
‫چې د ا سالم په صدر کې م واز او مروج و‬
‫پرې ښودل شوى دى‪.‬‬
‫د اسا سي قانون په دواړو م سودو کې‬
‫له‬
‫لم نل‬‫له قلل‬‫لوع لل‬‫لو موضل‬
‫لځو د حقونل‬‫د ښل‬
‫لوېللدلې يللا غورځللول شللوې ده‪ .‬شللايد‬
‫وروسته په فرعي قانون کې پرې بحث وشي‬
‫او که دا سې و نه شو‪ ،‬د ښځو غورځ نگ ته‬
‫به چې د قوت په حال کې دى او له‬
‫هېواد نه د باندې د ښځو له غورځنگ نه‬
‫بهره من دى‪ ،‬دغه حال د منلو وړ نه وي‬
‫او د تاوتريخوالي سبب به شي‪ .‬په همدې‬
‫ډول شايد د مذهبي اقليتو نو مو ضوع هم‬
‫د تاوتريخوالي سبب شي‪ .‬په دې اړه په‬
‫دوه مې م سودې کې د غومره راغ لي چې‬
‫" ساير مذاهب م ساويانه از حما يت قانون‬
‫برخوردار ميبا شند" (دوهمه ماده)‪ .‬کوم‬
‫هغه دريځ چې دغو مسودو د ژبو په هکله‬
‫غوره کړى هم شايد يوه ورځ د ناارامۍ‬
‫سبب وگر ځي‪ .‬د دوه مې م سودې په درېي مې‬
‫لتان‬‫لتو او دري د افغانسل‬ ‫لې پښل‬‫لادې کل‬
‫مل‬
‫ر سمي ژ بې گڼ لې شوې او په يو دېر شمه‬
‫مادې کې د افغان ستان ټولې ژ بې چې‬
‫شمېر يې له دېر شو نه اوړي م لي گڼ لې‬
‫شوې‪ .‬په د غو ع باراتو سره‪" :‬دو لت‬
‫مو ظف ا ست برنا مه موثرى براى انک شاش‬
‫و تقو يه ز بان هاى م لى پ شتو‪ ،‬درى و‬
‫ساير ز بان هاى افغانستان وضع و تطبيق‬
‫ک ند"‪ .‬د ‪ ١٠٦٥‬کال په اسا سي قانون کې‬
‫يوازې پښتو د افغانستان ملي ژبه اعالم‬
‫شوې ده‪ .‬په دې ډول چې د ‪ ٧٤‬مې مادې‬
‫له مخې "دولت موظف است پروگرام موثرى‬
‫براى انک شاش و تقو يه ز بان م لي پ شتو‬
‫و ضع و تطب يق ک ند"‪ .‬م لي ژ به ه غې ژ بې‬
‫ته وي لى ک ېږي چې ټول م لت يا د ه غو‬
‫‪392‬‬

‫ډ ېره بر خه په ه غې گړ ېږي‪ .‬اوس که د‬

‫لې‬
‫لي ژبل‬‫لم ملل‬‫لې هل‬‫لي ژبل‬‫لتان محلل‬
‫افغانسل‬
‫وشمېرلې شي‪ ،‬ويونکي به يې حق ولري چې‬
‫خ پل حکومتو نه له گرېوانو نو نه وني سي‬
‫چې د دوى له ژ بو سره دې د اسا سي‬
‫قانون له م خې د م لي ژ بو په ح ېث چل ند‬
‫و شي‪ .‬پ ښتانه به چې ژ به يې د اک ثرو‬
‫افغا نانو ژ به ده‪ ،‬تر ه غو ال ډ ېر په‬
‫قوت ا ستدالل و کړي‪ .‬دوى به په ه غه‬
‫بر سېره د غه شکايت هم و کړي‪ ،‬ل که چې‬
‫ه مدا اوس يې هم کوي چې او سنى حکو مت‬
‫په وا قع کې د دوى له ژ بې سره د ر سمي‬
‫ژ بې په ح ېث هم چل ند نه کوي‪ .‬م ثال به‬
‫وړا ندې کړي چې تر او سه هم د اسا سي‬
‫قانون م سوده په پ ښتوکې درک نه لري‪.‬‬
‫په دې ډول اسا سي قانون چې په ا صل کې‬
‫با يد د ملي پخالينې وسيله وي‪ ،‬د کړکېچ‬
‫وسيله به شي‪.‬‬
‫له درې گو نو قواوو نه مقن نه او‬
‫دول تي سروال انت خابي او د ق ضايې قوې‬
‫او د اساسي قانون د لوړ ديوان غړي او‬
‫داسې هم د مشرانو د جرگې يو شمېر غړي‬
‫انت صابي دي‪ .‬په دې ډول د ول سي جر گې‪،‬‬
‫د م شرانو د جر گې د ډ ېرو غړو‪ ،‬د و لش‬
‫مشر‪ ،‬د واليتي شوراگانو او د ښارواالنو‬
‫انت خاب د اساسي قانون او فرعي قانونو‬
‫ستره مو ضوع ک ېږي‪ .‬د غه مو ضوع هم ن ظري‬
‫او هم تطبي قي خواوې لري‪ .‬په ن ظري يا‬
‫قانوني بر خه کې يې شايد ستونزې پې ښې‬
‫نه شي‪ .‬د قانون له م خې ټول موکلين‬
‫با يد اتلس کلن او يا تر هغو ز يات وي‪.‬‬
‫م قامونو ته د کاند يدانو ع مر به ز يات‬
‫خو ه غه به هم ټاکلى وي‪ ،‬خو د ه غو‬
‫تطبيقي اړخ به ستونزې ولري‪ .‬لومړى دا‬
‫چې ډ ېر انتخابو نه او ه غه هم په ل نډو‬
‫مودو کې به د دو لت مالي مال کږه کړي‪.‬‬
‫دغلله حللال بلله د افغانسللتان د دولللت‬
‫ل پاره چې بې خي ډ ېر لگ ښتونه په غاړه‬
‫‪393‬‬

‫لري ل که وړ يا ع مومي پوه نه‪ ،‬د وړ يا‬

‫له د‬‫لايي اس لانتياو د تهيل‬ ‫له روغتيل‬‫عامل‬
‫ملللللللامورانو او نظاميلللللللانو او‬
‫پولي سانومعاش او دا سې نور ډ ېر گران‬
‫ت مام شي‪ .‬دا ټول په دغ سې حال کې چې‬
‫مر کزي حکو مت تر او سه پورې د دې توان‬
‫نه لري چې د يوه ټاکلي او مع ياري‬
‫فارمول له م خې د ټول ه ېواد عايدو نه‬
‫ټول کړي او ب يايې د ټاکلې بودجې او‬
‫لت‬‫لوي‪ .‬دا د دولل‬‫لې ولگل‬‫له مخل‬‫لي لل‬‫تخصيصل‬
‫ل پاره بن ستيزه او د مالي متخص صانو‬
‫مو ضوع ده‪ ،‬خو د د غه څه و يل دل ته په‬
‫کار دي چې کوم هغه دولت چې لږ تر لږه‬
‫للي‬‫لله داخلل‬‫للتونه لل‬‫للادي لگښل‬‫للل عل‬‫خپل‬
‫عايدونوڅ خه پوره کولى نه شي‪ ،‬د ه غه‬
‫ټينگ ښت به په شک کې وي‪ .‬کومې ه غه‬
‫کودتا گانې چې په لږ عا يدو هېوادو نو‬
‫کې ک ېږي تر ز ياتې ا ندازې د ه مدغې‬
‫مو ضوع له ام له وي‪ .‬دو لت په دغ سې‬
‫هېوادونو کې د هر څيز سرچينه وي‪.‬‬
‫د انتخابللاتو پلله موضللوع کللې بللل‬
‫تطبي قي گام په ټول ه ېواد کې د را يو‬
‫ورکولللو د حوضللو ټاکللل دي او دا چللې‬
‫موکلين با يد د پېژندگلوۍ کارډونه يا‬
‫د نفو سو پاڼې و لري‪ ،‬د گډوډۍ په م هال‬
‫کې په تېره د اسالمي تنظيمونو په دوره‬
‫کې په ځينو واليتونو کې په دې برخه کې‬
‫بدلونو نه راو ستل شوي و او اوس د د غو‬
‫ټولللو موضللوع گللانو ټللوليز بلله د‬
‫انتخللابونو د کميسلليونونو او د ټولللو‬
‫هغو ل پاره چې د انت خابونو له موضوع‬
‫کار لري‪ ،‬ډ ېرې ستونزې‬ ‫سره سر او‬
‫پ ېدا کړي‪ .‬که د را يو حو ضې د موکلي نو‬
‫له شمېر سره تناسب ونه لري انتخابونه‬
‫شايد ارز ښت له ال سه ور کړي او ډول ډول‬
‫کړکېچونلله رامېللنځ تلله کللړي‪ .‬عمللومي‬
‫سرشمېرنه به دغه ک شاله هواره کړي‪ ،‬خو‬
‫دغه کار ډېر لگښت اووخت غواړي‪،‬خو تر‬
‫‪394‬‬

‫ټو لو غ ټه مو ضوع په ټول ه ېواد کې د‬

‫بر ياليو ا نت خابونو کول او د انت خابي‬
‫حکو مت تر جوړ ېدلو نه ورو سته د اسا سي‬
‫قانون تطبي قول يا په ب له ژ به قانوني‬
‫لا د‬‫لانون يل‬
‫لول دي‪ .‬اساس لي قل‬ ‫لت کل‬‫حکومل‬
‫قانون حکو مت د خ پل ماه يت له م خې د‬
‫دولتي ع مالو صالحيت تحديد کوي‪ .‬په بله‬
‫ژبه دولتي ع مال د هغو په شته وا لي کې‬
‫پخپل سر او مطلق کېدلى نه شي‪ .‬نو آ يا‬
‫په او سني افغان ستان کې چې جگ م شران‪،‬‬
‫واليللللللان‪ ،‬ټوپللللللک واال او زورور‬
‫قوماندانان په خاص ډول په اطراش کې د‬
‫خپ لې خو ښې حکو مت چ لوي دې ته حا ضر شي‪،‬‬
‫دغ سې پرو سې له بر يالۍ ک ېدلو سره‬
‫مر سته و کړي چې پاى به يې د دوى د‬
‫اخت يار تحد يد وي؟ گ مان نه کوم چې‬
‫ه غوى به دغ سې و کړي‪ .‬په ال ندې ډول د‬
‫انت خابونو پرو سه شايد بر يالۍ شي‪ ،‬يو‬
‫دا چې هغوى يا د هغوى د ډېر د اعت ماد‬
‫وړ پر اشخا صو عوض شي‪ .‬ب له دا چې‬
‫مر کزي حکو مت او د انت خابونو کمي سيون‬
‫تر دې اندازې قوي وي چې هغوى د مقررو‬
‫لې د‬‫له دا چل‬
‫لړي‪ .‬درېيمل‬ ‫له اړکل‬‫لت تل‬‫رعايل‬
‫حکو مت په ترک يب کې په لوړه سويه‬
‫سمونو نه راوړل شي‪ .‬په حا ضر وخت کې د‬
‫دغو توويزونو شوني کول ناشوني ښکاري‪.‬‬
‫مرکزي حکومت د څرگندو دليلونو له مخې‬
‫د د غه کار قدرت نه لري او د مر گرو‬
‫ملتو نو او د با ندنيو م سلطو حکومتو نو‬
‫ع مال چې انتخابو نه څاري د د غه کار‬
‫ل پاره حا ضر نه دي‪ .‬دا سې ښکاري چې‬
‫دوى ټول په دې ف کر دي چې کولى شي په‬
‫لال د‬‫لومتي عمل‬‫لې حکل‬‫لز او اط لراش کل‬‫مرکل‬
‫لو‬
‫لالي کولل‬‫لې د بريل‬ ‫لابونو د پروسل‬ ‫انتخل‬
‫ل پاره وهڅوي‪ .‬داسې وگڼي چې دوى هغوى‬
‫کار ل پاره وه څول‪ .‬په ه غه‬ ‫د د غه‬
‫حال کې به ورو ستي په حت مي ډول کو ښښ‬
‫و کړي‪ ،‬خ پل ن فر او خ پل پلو يان انت خاب‬
‫‪395‬‬

‫کړي او د دې خنډ وگرځي چې خلک دې خپل‬

‫ا ستازي غوره کړي‪ .‬د ه غه مع کوس به‬
‫سيا سي مع وزه وي‪ .‬دا سمه ده چې په‬
‫افغان ستان کې د يوې پ ېړۍ په څ لورمې‬
‫کې سياسي معوزې پرېما نه پېښې شوې‪ ،‬خو‬
‫ه غه له يوه سره ټولې ورا نوونکې وې‪،‬‬
‫په د غه ټول م هال کې تعم يري سيا سي‬
‫معوزه ليدلې شوې نه ده‪ .‬د انت خاب دغه‬
‫پروسه هم د هېواد د عمومي وضع په نظر‬
‫کې نيو لو سره او دا چې په ه ېواد کې‬
‫يو ځاى بل ځاى ناارامي وي‪ ،‬دغه معوزه‬
‫هم تعم يري ک ېدلى نه شي‪ .‬په ت ېره چې‬
‫خل کو له بېړ نۍ لويې جر گې نه ښه‬
‫انت باه ترال سه کړې نه ده او ژو ند يې‬
‫هم تر دې ا ندازې پورې ښه شوى نه دى‬
‫چې اساسي قانون او د انت خابونو پروسې‬
‫ته يي هيله من کړي‪.‬‬

‫ياددښت‪:‬‬
‫‪ -١‬تدهانللد اېللچ‪ ،‬تللددين کللودکي‪،‬‬
‫فيل سوفان‪ ،‬د لو يديځ د سترو سوچ وا لو‬
‫معرفللي‪ ،‬د اکسللفورډ پوهنتللون‪،١٠٠٠ ،‬‬
‫‪٤٤‬مخ‪.‬‬
‫‪ -٢‬نارمس دى ويس‪ ،‬د اروپا تاريخ‪ ،‬د‬
‫اکسفورډ پوهنتون‪.٤٢١-١٠٠٦-‬‬
‫‪-٧‬تها ماس لپمن‪ ،‬د ا سالم پو هاوي‪ ،‬د‬
‫امريکې نوى کتابتون‪ ١٩٦-١٠١٢-‬مخ‪.‬‬
‫‪396‬‬

‫څنگه مرکزي حکومت‪،‬‬

‫فيدرالي يا‬
‫متمرکز؟‬
‫سپتمبر‪١٠٠٦-١٩‬‬
‫ز موږ په گران ه ېواد افغان ستان کې‬
‫د غه ټول او سني جنگو نه د قدرت ل پاره‬
‫شوي‪ ،‬نه يوازې د قومي ا وگو ندي قدرت‬
‫بلکې در سمي او حکومتي قدرت ل پاره ‪.‬‬
‫رسمي قدرت هغه وخت ترال سه کېدلى شي چې‬
‫يو څوک يا يوه ډله ياپخپله يا د نورو‬
‫په ملگرت يا حکومت خپل کړي‪ .‬په حکومتي‬
‫واک سره نه يوازې سيا سي واک ترال سه‬
‫ک ېدلى شي‪ ،‬بل کې اقت صادي قدرت‪ ،‬ن ظامي‬
‫قدرت او حتى د قومونو او افرادو قدرت‬
‫هم ترال سه ک ېدلى شي‪ .‬په افغان ستان کې‬
‫همدغسې شوي دي‪ .‬دلته حکومتي واکم نانو‬
‫د رسمي قدرت له الرې په جامعې يعنې په‬
‫ما او تا او نورو با ندې هغ سې چې يې‬
‫غو ښتي دي ح کم چ لولى ا و د ه ېواد له‬
‫يې د ځان‪ ،‬خپلوا نو او‬ ‫شتمنيو څ خه‬
‫لړې دي‪.‬‬ ‫لتفادې کل‬
‫لاره اسل‬‫لو لپل‬ ‫پيروانل‬
‫جامعې هم د ر سمي قدرت خاو ندانو ته د‬
‫و ېرې او د ط مع په خاطر ټ يټ او پاس‬
‫کړى‪ ،‬که څه هم کله کله يې سرغړونې هم‬
‫کړې دي‪.‬‬
‫په افغانستان کې د امير عبدالرحمن‬
‫خان له ا مارت نه راهي سې د قانوني‬
‫پا چايۍ دورې څ خه غ ېر ح کومتي واکم نو‬
‫کولى شوه چې د ا فرادو دخوش خدمتۍ‪ ،‬د‬
‫دوى د مللرگ او ژونللد او د هېللواد د‬
‫شتمنيو اخت يار په الس کې و لري‪ .‬په‬
‫اف غاني جام عه کې ر سمي قدرت يوه خا صه‬
‫‪397‬‬

‫نې شه لر له او نږدې ټو لو افغا نانو د‬

‫تعليميافت گانو په شمول ه څه کو له چې‬
‫د غه نې شه و کړي‪ .‬د کمون ستي کود تا نه‬
‫ورو سته د غه نې شه د ج نون سرحد ته‬
‫مي نانو د‬‫ور سېده‪ .‬په دې چې په واک َ‬
‫قدرت د گټ لو په الر کې د وطنوا لو د‬
‫وژلو او د هېواد دد ورانولو پروا ونه‬
‫کړه‪ .‬ب له بدي يې ال دا ده چې دوى د‬
‫قللدرت گټلللو پلله الر کللې د گاونللډيو‬
‫هېوادونو تر تاثير ال ندې الړل او برعکس‬
‫د خپ لو وط ني سياالنو مرگ کي د ښمنان‬
‫وگرځېدل‪.‬‬
‫د د غه حال نتي وه اوس په و طن کې د‬
‫يوه مر کزي حکو مت په ځاى د څ لورو‬
‫حکومت گيو موجوديت او په هغو باندې د‬
‫گاو نډيو حکومتو نو ن فوذ دى‪ .‬د غه حال‪،‬‬
‫د نورو شيانو په جم له کې‪ ،‬د ب يا‬
‫ودانو لو کار گران کړى دى‪ .‬تر څو په‬
‫وطن کې مرکزي حکومت نه وي جوړ شوى او‬
‫د غه حکو مت په ټول ه ېواد با ندې په‬
‫اغيزمن ډول سره خپل حکم جاري نه کړي‪،‬‬
‫د وران شوي هېواد چارې نه شي سمېدلى‪.‬‬
‫مم کن ب شپړتيا او اي نده يې هم په خ طر‬
‫کې و لوېږي‪ ،‬خو د حکو مت د ب يا ر غونې‬
‫ه څې تر او سه پورې نا کامې شوې دي‪ .‬د‬
‫حکومت د ب يا رغونې په باب چې تر او سه‬
‫د مل گرو ملتو نو د موس سې ا ستازو ل که‬
‫کور دوو يز‪ ،‬بي نان سيوان او مح مود‬
‫مسللتري هلللې ځلللې وکللړې‪ ،‬سللرته ونلله‬
‫رسېدلې‪ .‬همدا راز ټول هغه کوښښونه چې‬
‫د تنظيمونللو مشللرانو‪ ،‬قومانللدانانو‪،‬‬
‫قومي او م لي م شرانو او رو ښانکفرو او‬
‫سيا ست پو هانو يا دن نه په و طن ا و يا‬
‫له هېواد څخه د باندې وکړل‪ ،‬هم نا کام‬
‫شول‪ .‬په افغان ستان کې اوس د حکو مت‬
‫جوړول ل که د ه ندوکش د غره د پا سه چې‬
‫خ تل وي‪ ،‬حال دا چې د غه کار افغا نانو‬
‫ته هم د عنع نې‪ ،‬هم د تاريخ او هم د‬
‫‪398‬‬

‫ا سالم له م خې يو ک ېدونکى او مع مولي‬

‫کار و‪ ،‬چا به د نورو په ملگرت يا په‬
‫ن ظامي قوت سره اول قدرت ترال سه کاوه‬
‫او ورو سته به يې د جر گې له الرې د‬
‫خ پل خا نداني حکو مت ل پاره د و لس‬
‫مال تړ او م شروعيت خ پل کاوه او يا به‬
‫يې په جر گې سره اول مال تړ ترال سه کاوه‬
‫او ب يا به يې حکو مت جوړوه‪ .‬ځي نو به‬
‫کودتا گانو ته هم الس ا چوه‪ ،‬خو د نو يب‬
‫هللا د رژ يم له ن سکورېدلو څ خه ورو سته د‬
‫هم‬ ‫مر کزي حکو مت د جوړو لو ل پاره‬
‫عنع نوي او هم ع صري توويزو نه نا کام‬
‫شول‪ .‬دا يو تريخ حقي قت دى چې سپړودل‬
‫يې د ک شالې د هوارو لو په الر کې مم کن‬
‫مرسته وکړي‪.‬‬
‫هر ه غه وط نوال چې په دې باب سوچ‬
‫او اندې ښنه لري د ه غه په باب ن ظر هم‬
‫لري‪ .‬ز ما په ف کر د غه نا کامي د واک‬
‫مي نانو د قدرت د ل ېونۍ نې شې او ز موږ‬ ‫َ‬
‫د ه ېواد په باب د بدنيتو گاو نډيو‬
‫هېوادونللو د اجنللداگانو نتيولله ده‪ .‬د‬
‫مي نانو د لېونۍ نېشې په باب دمخه‬ ‫واک َ‬
‫وگړ ېدم‪ .‬اوس به د بدنيتو گاو نډيو د‬
‫اج نداگانو په باب يوڅه رڼا وا چوم‪ .‬زه‬
‫د دوى په اج نداگانو کې د افغان ستان‬
‫ل پاره د يوه ضعيف فيدرالي حومت څېره‬
‫و ينم‪ .‬دوى يې نوم نه اخ لي خو له‬
‫سيا ستونو څ خه يې څرگ ندېږي چې دوى د‬
‫افغان ستان ل پاره د يوه ضعيف مر کزي‬
‫حکو مت په ل ټه کې دي‪ .‬د افغان ستان په‬
‫باب په ت ېره د ا يران او پاک ستان له‬
‫وروستيو پاليسيو څخه ښکاري چې دوى که‬
‫څه هم په ظاهر کې له افغا نانو سره د‬
‫ا سالمي ا خوت نارې و هي په وا قع کې په‬
‫هېواد کې د جنگ له ختمولو او د مرکزي‬
‫وا حد حکو مت له م ېنځ ته راو ستلو سره‬
‫مخال فت کوي‪ .‬دوى د خپ لو ن فوذ ال ندې‬
‫اف غاني ډ لو له الرې په دې بر يالي شوي‬
‫‪399‬‬

‫دي چې د دغ سې حکو مت د تاسي سولو م خه‬

‫وني سي چې ه غه په و لس ات کا و لري يانې‬
‫م لي حکو مت وي او ا سالمي شريعت پ کې‬
‫نافللذ‪ .‬د ملگللرو ملتونللو د اسللتازو‬
‫کوښ ښونه چې د همدغ سې حکو مت د جوړ ېدو‬
‫ل پاره ک ېدل‪ ،‬ه مدا چې د بري در شل ته‬
‫به ورسېدل‪ ،‬د دوى دواړو له خوا به په‬
‫ښکاره يا په پټه سبوتاژ شول‪ .‬د محترم‬
‫پ خواني پا چا د لويې ا ضطراري جر گې پر‬
‫ب نا درې ف قره ي يز ت وويز هم د دوى له‬
‫خوا تخريب شو‪ .‬په عوض کې د دوى اج ندا‬
‫دا ده چې حکو مت يوازې او يوازې په‬
‫ا سالمي تنظي ماتو پورې منح صر کړي‪ .‬د غه‬
‫نظر چې اول د فقيد جنرال ضياءالحق په‬
‫ابت کار را منځ ته شوى و او سياسي اسالم‬
‫يې غوره عنصر ؤ‪ .‬وروسته د شمال ايتالت‬
‫کوون کو او د پې ښور او ا سالم ا باد د‬
‫تواف قاتو ا صلي طرا حانو ه غه ته قومي‬
‫ب ڼه ور کړه‪ .‬د د غو سيا ستونو او هم د‬
‫پرچ مي رژ يم د قومي سيا ست نتي وه اوس‬
‫ز موږ په و طن کې په عېن و خت کې د‬
‫څ لورو حکو مت گ يو شته وا لى دى‪ .‬يوازې‬
‫دا هم نه ده‪ ،‬هر حکو مت گي ځان له‬
‫خارجي حامي ( يا حام يان) لري او هر‬
‫حامي کو ښښ کوي چې خ پل تر تاثير ال ندې‬
‫اف غاني خوا د نورو خواوو په مقا بل کې‬
‫په و سلو او پې سو سره پ ياوړې کړي او‬
‫بېن المل لي اعت بار ور ته پ ېدا کړي‪.‬‬
‫ا يران په د غه بر خه کې تر ټو لو جدي‬
‫دى‪ ،‬هڅه کوي چې د کا بل د حکومت گي په‬
‫سروالۍ سره ايتال في حکو مت رام ېنځ ته‬
‫کړي‪ .‬ا يران په مزار‪ ،‬هرات او جالل ا‬
‫باد کې قون سلگرۍ گانې‪ ،‬په کا بل کې‬
‫لور‬‫لې نل‬‫لاتو کل‬
‫له ه لزاره جل‬
‫س لفارت او پل‬
‫ترتيبللات لللري او لللوړ رتبلله مللامور‬
‫لتان‬‫لې د افغانسل‬‫لردي يل‬‫لدين بروجل‬‫عالوالل‬
‫سيمو ته په منظم ډول سفرونه کوي‪.‬‬
‫پاکستان چې په هرات‪ ،‬قندوز‪ ،‬مزار ا و‬
‫‪411‬‬

‫جالل ا باد کې قون سلگرۍ گانې لري هم‬

‫ا يران ته ور ته سيا ست پر مخ ب يايي او‬
‫وروسته له دې چې ا سالمي حزب له جمعيت‬
‫سره ا يتالش و کړ‪ ،‬د کا بل له حکو مت گي‬
‫سره يې الر ونيوله‪ .‬پاکستان د ننگر هار‬
‫له شورا او طال بانو له حر کت سره هم‬
‫نږدې عال يق لري‪ .‬په دا سې حال کې چې‬
‫سعودي عرب ستان د ا يران د اج ندا په‬
‫مقا بل کې د طال بانو او ازبک ستان د‬
‫لي او اس لالمي او تاجکس لتان د‬
‫لبش ملل‬‫جنل‬
‫کا بل د حکومت گي ف عال مرستندويان دي‪.‬‬
‫له د غو ه لو ځ لو څ خه ښکاري چې بدني ته‬
‫گاونډي هېوادونه هڅه کوي چې (‪ )١‬د دغو‬
‫حکومت گيو ترمېنځ ت عادل پر ځاى وي او‬
‫د ج نگ و ضع دوام و کړي او (‪ )٢‬که دوى‬
‫پخپ لو کې د کوم ايتال في حکو مت په سر‬
‫ات فاځ و کړي‪ ،‬ه غه به يوازې له دوى نه‬
‫جوړوي چې په د غه حال کې به د مر کزي‬
‫لوپير‬‫لرمنېځ تل‬‫لو تل‬‫لالتي حکومتونل‬
‫او ايل‬
‫زيللات نلله وي‪ ،‬يللانې يللو راز ضللعيف‬
‫ف يدرالي حکو مت به م ېنځ ته راغ لى وي‪.‬‬
‫که دغسې نه وي دوى با يد اف غاني خواوې‬
‫پخ پل حال پر ېږدي او د افغان ستان په‬
‫چارو کې له مداخلې نه الس واخ لي‪ .‬که‬
‫دوى دغ سې و کړي چې احت مال يې نه ل يده‬
‫ک ېږي‪ ،‬اف غاني خواوې به د ل ېونۍ نې شې‬
‫خاو ندانو په شمول مو بورې شي چې ج نگ‬
‫بس کړي او د م لي قوتو نو په شمول په‬
‫خپ لواک او يو موټي افغان ستان کې د‬
‫اسالمي اساستو پر ب نا د مرکزي حکومت د‬
‫جوړو لو بندوب ست و کړي‪ ،‬خو زه گ مان نه‬
‫کوم چې بد ني ته گاو نډيان به له زور‬
‫نه غ ېر له افغان ستان څ خه الس واخ لي‪.‬‬
‫سوال دا دى چې بد ني ته گاو نډيان و لې‬
‫دغ سې کوي؟ د دوى هدفو نه او نيتو نه‬
‫دوى ته معلوم دي‪ .‬له سياستونو څخه يې‬
‫مع لومېږي چې دوى ل که چې دم خه وو يل‬
‫شوه‪ ،‬د مو جودو حکو مت گ يو نه جوړ د‬
‫‪410‬‬

‫دغ سې ايتال في حکو مت په ل ټه کې دي چې‬

‫عنا صر به يې لږ و ډ ېر سره برا بر‪،‬‬
‫ساختمان به يې فدرالي او سياستونه به‬
‫يې د دوى تر تاثير ال ندې او پخپ له به‬
‫ح تى د دوى تابع وي‪ .‬د دغ سې ايتال في‬
‫فيدرالي حکومت نږدې او ليرې عوا قب به‬
‫د افغانللانو د واکمنللۍ‪ ،‬د هېللواد د‬
‫خپ لواکۍ ل پاره بيخ کي خ طر وي‪ ،‬په‬
‫ت ېره چې دا په ن ظر کې ون يول شي چې‬
‫افغانسللتان يللو شللتمن هېللوا دى او د‬
‫شوروي ات حاد په ړنگ ېدلو سره يې د‬
‫مر کزي او ج نوبي ا سيا ترمېنځ د يوه‬
‫مع بر په ح ېث خ پل طال يي موقع يت ب يا‬
‫ترال سه کړى دى‪ .‬د همد غه خ طر په اح ساس‬
‫سره وو چې ډ ېر شمېر افغا نانو په کال‬
‫‪ ١٠٠٢‬او ‪ ١٠٠٧‬کې د ليک نو په شرح کې‬
‫چې د آئينه افغانستان په اته ويشتمې‪،‬‬
‫ن هه وي شتمې او دېر شمې گ ڼې کې کړې دې‬
‫فيدرالي حکومت يې د افغانستان ل پاره‬
‫رد کړى دى او د اليل يې راوړي دي چې د‬
‫په دې ه ېواد کې چې په‬ ‫ه غه ل پاره‬
‫زيا ته اندازه د قومونو يو مخلوط هېوا‬
‫دى‪ ،‬معيارو نه ن شته‪ .‬ف يدرالزم ځان له‬
‫کوم ټاکلى جوړښت نه لري او عملي کېدل‬
‫يې په ارا مۍ سره ام کان نه لري او که‬
‫په زور سره عم لي ک ېږي‪ ،‬د قومو نو تر‬
‫له حساس ليتونه‪ ،‬کړکېچکون له او‬ ‫لنځ بل‬
‫مېل‬
‫د ښمنۍ گانې پ ېدا او داي مي کړي چې له‬
‫ه غو څ خه به بدني ته گاو نډيان ا ستفاده‬
‫و کړي‪ .‬که دا اوس چې يې کوي‪ .‬په ه غو‬
‫باندې به زه دا ا ضافه کړم چې فيدرالي‬
‫ف کر ز موږ د خ پل تاريخي انک شاش مح صول‬
‫نه‪ ،‬بل کې ه غه د نورو چ پي فکرو نو ل که‬
‫د ان قالب‪ ،‬تاريخي دورو او طب قاتي ج نگ‬
‫غو ندې له خارج نه يو وارد شوى ف کر‬
‫يانې غ ېر عم لي ف کر دى چې عم لي ک ېدل‬
‫به يې نه يوازې سيا سي او قومي م شکالت‬
‫ال هم ز يات کړي‪ ،‬بل کې دغ سې نوي م شکالت‬
‫‪412‬‬

‫به راپېدا کړي چې اوس يې پيش بېني نه‬

‫شي ک ېدلى ل که د غوايي تر کود تا څ خه‬
‫ورو سته چې د غ ېر عم لي فکرو نو په‬
‫تطب يق سره نه ف کر ک ېدونکي م شکالت خ لق‬
‫شول‪ .‬شايد له ه مدې ام له وي چې يوازې‬
‫چپ يان او ستميان چې د خپلو اف کارو او‬
‫اع مالو د عواق بو له پې شن بي ني کو لو‬
‫څ خه عاجز دي‪ ،‬د ف يدرالزم پ لوي کوي‪.‬‬
‫دا سې هم نه ده چې ف يدرالي جوړ ښت‬
‫گواکي د پرمخ تگ او انک شاش ضامن دى‪.‬‬
‫انگل ستان او فران سه ف يدرالي نه دي‪،‬‬
‫خو پرمخ تل لي هېوادو نه دي‪ ،‬برعکس‬
‫شوروي ات حاد ف يدرالي و‪ ،‬خو له مېن ځه‬
‫الړ نو په دا سې حال کې چې افغان ستان‬
‫په ت ېرو اتل سو کالونو کې د ج نگ له‬
‫ام له وران شوى ا و ب يا ودانو لو ته‬
‫سخت ضرورت لري‪ ،‬ښايي موږ په بې خ طرو‬
‫او ا شنا الرو با ندې تگ و کړو‪ .‬الب ته‬
‫د غه فې صله به پخ پل و خت کې د موس ساتو‬
‫په مولس يا د نوي اساسي قانون جوړولو‬
‫په کمي سيون پورې تع لق و لري‪ .‬ز ما ن ظر‬
‫دا دى چې د نو يو او ښتونو په ن ظر کې‬
‫نيولو سره دې مرکزي حکومت د ‪ ١٠٦٥‬کال‬
‫اسا سي قانون له م خې جوړ شي‪ ،‬دا سې چې‬
‫په هغه کې دې د نورو الزمي اصالحاتو په‬
‫جم له کې قومي‪ ،‬ژب نۍ‪ ،‬مذهبي او سيمه‬
‫ييزې مالح ظې او عدالت په نظر کې ونيول‬
‫شي‪ .‬په نوي قانون کې دې هغ سې چې‬
‫مر کزي حکو مت دى و منت خب پارل مان ته‬
‫مسول وي‪ ،‬هغسې دې ا يالتي حکومتونه هم‬
‫د منتخ بو ا يالتي شوراگانو ته م سوول‬
‫وي‪ .‬په مو موع کې نوى قانون دې د فرد‬
‫او مارکيللټ پلله ازادي او څللو گونللدي‬
‫سي ستم ب ناوي خو ح کومتي موس سات دې‬
‫تمثيلي وي‪ ،‬نه حاکما نه او گوندونه دې‬
‫په دې شرط م واز وي چې د تمو يل م نابع‬
‫يې يوازې او يوازې اف غاني وي‪ .‬په هر‬
‫حال حکو مت دى چې انت خابي او تمثي لي‬
‫‪413‬‬

‫بلله وي بايللد دومللره قللوي وي چللې د‬

‫مف سدينو‪ ،‬متمردي نو او مت واوزينو په‬
‫مقا بل کې د ملکيت‪ ،‬امنيت‪ ،‬ولسواکۍ او‬
‫هېواد د خوندي ساتلو توان ولري‪.‬‬
‫‪414‬‬

‫محترم پوهاند کاکړ صاحب!‬

‫دا دى د گونللدونو پلله اړه هغلله‬
‫پو ښتنې در ا ستوم‪ ،‬د کو مو په اړه‬
‫چې په تيل فون کې سره وغږ ېدو‪،‬‬
‫ستا سو د ل نډو او رو ښانو ځوابو نو‬
‫په هيله‪.‬‬
‫په درنښت‬
‫حميد عبيدي‬
‫د جون ‪٢٩٩٧-١١‬‬
‫پوښتنه‪ :‬د قانوني پاچايۍ په لسيزې‬
‫کې م ېنځ الرو او دموکرا سي پالو سيا سي‬
‫گوندونو ولې تبارز ونه کړ؟‬
‫ځواب‪ :‬د قانوني پا چايۍ په ل سيزې‬
‫کې يو شمېر اعتدالي او دموکرات سياسي‬
‫گوندونه هسک شول او ت بارز يې وکړ‪ ،‬خو‬
‫قوي نه شول‪ ،‬دوام يې و نه کړ او په‬
‫ملي سياست باندې يې اثر ونه کړ‪ ،‬يا د‬
‫يادولو وړ م هم ا ثر و نه کړ‪ .‬د مح مد‬
‫هاشللم ميونللدوال پلله سللروالۍ مترقللي‬
‫د موکرات گو ند‪ ،‬صداى عوام د خل يل هللا‬
‫خلي لي په م شرۍ گو ند او د غالم مح مد‬
‫فر هاد په م شرۍ د اف غان م لت گو ند د‬
‫دغسې گوندونو وتلي گوندونه وو‪ .‬دا چې‬
‫دوى و لې م لي گوندو نه نه شول او له‬
‫اف غان م لت نه پر ته نور گوندو نه له‬
‫سيا سي ډ گر نه وو تل‪ ،‬په دې اړه ډول‬
‫ډول نظرو نه وړا ندې شوي دي‪ .‬شايد غټ‬
‫دل يل دا وي چې د غه گوندو نه د بر حال‬
‫حکومت په شان دډموکراسۍ په اصولو‪ ،‬په‬
‫مشروطي پاچايۍ او اساسي قانون په اړه‬
‫سره موا فق وو‪ .‬په بل ع بارت د دوى‬
‫ترمېنځ په اسا سي ټ کو کې ا ختالش نه و‪،‬‬
‫ځ که د د غو گو ندونو م شران او کدرو نه‬
‫يا پخپ لو نو ښتونو يا د ر سمي م قامونو‬
‫په ه څونې سره په حکو مت کې ننو تل‪.‬‬
‫يوازې ميوندوال دغسې ونه کړل‪ ،‬هغه هم‬
‫‪415‬‬

‫د صدارت له م قام نه له گو ښه ک ېدو نه‬

‫وروسته‪ .‬که دغه نظر سم وي له گوندونو‬
‫څ خه د دوى د م شرانو او کدرونو تو قع‬
‫دول تي م قام ته ر سېدل و‪ ،‬ن ظر دې ته چې‬
‫دموکرا سي او گو ندي ژو ند ته ژم نه لرل‬
‫وي‪ .‬شايد همدغ سې هم وي ځ که چې په‬
‫افغان ستان کې تر ه غه وخ ته پورې هيڅ‬
‫مع تدل د موکرات گو ند د ويښ ځلم يانو د‬
‫گو ند په گډون د گو ند له الرې د ول تي‬
‫واک ته ر سېدلى نه و‪ .‬سره له دې چې‬
‫دغلله وروسللتى گونللد ملللي‪ ،‬اعتللدالي‪،‬‬
‫دمللوکرات او لللوى گونللد و‪ .‬د دغللو‬
‫گوندونو په اړه د يادونې وړ بل ټکى د‬
‫حکومت يا په دقيق ډول د واکمنې کورنۍ‬
‫چلند و‪.‬‬
‫ه غه و خت واکم نه کورنۍ له دغ سې‬
‫گو ندونو نه په اندې ښنه کې وه او ف کر‬
‫نه ک ېده چې افرا طي چ پې او مذهبي‬
‫تنظيمو نه به پخپ له په واک شي نو‬
‫واکم نې کورنۍ نه غو ښتل چې د اندې ښنې‬
‫وړ گوندو نه يې له ح کومتي چو کاټ نه د‬
‫با ندې د قدرت مر کز وگر ځي‪ ،‬نو ځ که‬
‫هغ سې چې د ويښ ځلم يانو ډ ېر لو يان يې‬
‫په رتبو او م قامونو سره تطميع کړل او‬
‫گو ند يې ور ضعيف کړ‪ ،‬دغ سې يې هم د‬
‫پاچايۍ د دورې اع تدالي گوندونو لو يان‬
‫او کدرو نه تطم يع کړل‪ .‬په دې بر خه کې‬
‫بل ټ کى د مح مددواد د چل ند و چې په‬
‫زوروا کي معت قد ا و د دموکرا سۍ م خالف‬
‫و‪ .‬په صدراعظم ک ېدو سره يې د لومړۍ‬
‫لنډې دموکراسۍ دورې گوندونه خنثى کړل‬
‫او په دول تي سروال ک ېدو سره يې د‬
‫لي‬
‫له غلل‬‫لوکرات گوندونل‬‫لايۍ دورې دمل‬‫پاچل‬
‫کړل‪ .‬په دا سې حال کې چې د ه غه خ پل‬
‫م لي ک لوب او م لي غورځ نگ چې له ر سمي‬
‫مامورانو او بيوکرا تانو نه جوړ و‪،‬‬
‫لې د‬‫لد داود چل‬‫لول‪ .‬محمل‬
‫له شل‬‫له نل‬
‫گوندونل‬
‫صدراعظم محمدها شم خان او پخواني پاچا‬
‫‪416‬‬

‫په شان يا ح تى تر ه غو څ خه ډ ېر د‬
‫اف غان په سيا ست با ندې ا ثر کړى‪ ،‬د‬
‫له‬
‫لو مخل‬‫لېخ نيولل‬‫لان دموکراس لۍ د بل‬ ‫افغل‬
‫نيللولې ده‪ .‬د دموکراتللو او اعتللدالي‬
‫گو ندونو د نه ت بارز په اړه د يوه بل‬
‫ټکي يادول هم حتمي دي او هغه دا چې د‬
‫لې‬
‫له اص لل کل‬‫له پل‬
‫لان او کدرونل‬ ‫لو لويل‬
‫هغل‬
‫دموکرا سۍ ته ر ښتيني نه وو او که واى‬
‫دوى به په هر حال کې د دموکرا سۍ په‬
‫پلي کېدو او واقعي کېدو باندې ټين گار‬
‫کړى واى‪ .‬دا يوه غ ټه او بېخ کې مو ضوع‬
‫ده چې شايد بل وخت به پرې خبرې وشي‪.‬‬
‫پو ښتنه‪ :‬و يل ک ېږي چې م ېنځ الرو‬
‫گو ندونو ځ که ت بارز و نه کړ چې د و خت‬
‫پاچللا د سياسللي گونللدونو اليحلله چللې‬
‫پارل مان پاس کړې وه‪ ،‬ال سليک نه کړه‪.‬‬
‫اوس هم سره له دې چې خ لک له کيڼ او‬
‫ښي افرا طي گو ندونو نه سخت ځور ېدلي‬
‫دي‪ ،‬ب يا هم دموکرا سۍ پالو گو ندونو د‬
‫ت بارز ن ښې نه ل يدلي ک ېږي‪.‬تا سې په دې‬
‫برخه کې څه نظر لرئ؟‬
‫ځواب‪ :‬ستا سې د پو ښتنې لومړۍ بر خه‬
‫ز ما د پورتنۍ توج يه په تاي يد ده‪ ،‬په‬
‫دې ما نا چې د پا چا له خوا د گو ندي‬
‫الي حې په نه ال سليک ک ېدو سره دا سې و نه‬
‫شوه چې د وخت ټولو گوندونو ت بارز ونه‬
‫کړ‪ .‬افرا طي چ پې او بن سټ پالو مذهبي‬
‫تنظيمو نو ت بارز و کړ‪ .‬يوازې دموکرا سي‬
‫پالو او اعتدالي گوندونو په منظم ډول‬
‫ت بارز و نه کړ چې په دې ټ کي دم خه‬
‫وغږ ېدلم‪ .‬د پو ښتنې د دوه مې بر خې په‬
‫اړه وا يم چې د محمد داود له کود تا په‬
‫تېره د ثور له کود تا‪ ،‬خونړيو جنگونو‪،‬‬
‫باندنيو ن ظامي او نور ډول ډول مداخلو‬
‫او وچ کالۍ نه وروسته د اف غان د جامعې‬
‫مورفو لوجي او ښتې ده‪ .‬له د غې او ښتنې‬
‫سره د گو ندونو حال هم تغي ير کړى‪ ،‬که‬
‫څه هم اوس و يل ک ېږي چې د قانوني‬
‫‪417‬‬

‫پاچللايۍ د دورې پلله شللان د "لبرالللي‬

‫دموکرا سى" دوره پ يل شوې ده‪ ،‬خو د غه‬
‫"دموکرا سي" په ټين گو پ ښو با ندې والړه‬
‫نه ده او ټول حکومتي واک لرونکي ورته‬
‫ر ښتيني هم نه دي‪ .‬په افغان ستان کې‬
‫لتيا‬‫لړي او د سياس لي ويښل‬ ‫ليم کل‬
‫اوس تعلل‬
‫لرون کي افغا نان يع نې ه غه افغا نان‬
‫بې خي لږ دي چې په دموکرا سۍ‪ ،‬ازادۍ‪،‬‬
‫گو ندي ژو ند‪ ،‬جر او ب حث او ز غم با ندې‬
‫معق تد دي‪ .‬اوس په افغان ستان کې د با‬
‫سوادو شمېر بې خي لږ او د بې سوادو‬
‫شمېر بې خي ډ ېر دى او عا مه خ لک هم د‬
‫ژو ند په اسا سي م شکلونو با ندې اخ ته‬
‫دي‪ .‬د دغې سترې فاجعې اصلي عامالن اول‬
‫د خل قي حکو مت او ب يا د پرچ مي ر جيم‬
‫دي‪ .‬دوى دواړه د نللورو خيللانتونو پلله‬
‫ډ له کې د اف غان متو سطې تع ليم کړې‬
‫طب قې په له م ېنځ نه وړ لو کې په او له‬
‫له‬‫لې دوى پل‬‫له دې چل‬‫لوول دي‪ .‬پل‬‫له مسل‬
‫درجل‬
‫زرگو نو تع ليم کړي افغا نان د ښوونځيو‬
‫له شاگردانو نه ن يولې د پوهن تون او‬
‫نورو عالي موسسومح صالنو او ا ستادانو‬
‫لوکرات او‬ ‫لور دمل‬‫لم نل‬
‫لورې او داس لې هل‬
‫پل‬
‫ازادي پال او د فن او ک مال خاو ندان‬
‫يا ووژل يا ب ندي کړل يا په فرار له‬
‫وطن نه موبور کړل‪ .‬اسالمي تنظيمونو او‬
‫طالبانو ب يا دغه چنگېز ډوله پروسه تر‬
‫اخره پورې ورسوله‪ .‬له بلې خوا اوس په‬
‫افغان ستان کې و ضع دا سې هم نه ده چې‬
‫ا فراد دې د بر حال حکو مت په برا بر کې‬
‫د حکو مت کو لو او انتخا باتو له الرې د‬
‫واک من ک ېدو بديل فکرو نه او نق شې په‬
‫لو‬‫له کراتل‬‫لړي‪ .‬پل‬‫لدې کل‬‫لره وړانل‬
‫ازادۍ سل‬
‫اور ېدل شوي چې په د غې په ا صطالح‬
‫"لبرا لي دموکرا سى" دورې کې لي کواالن‪،‬‬
‫منت قدان او اخ باري چ لوونکي هم په‬
‫کا بل او هم له کا بل نه د با ندې په‬
‫نورو واليتو نو کې د ح کومتي ع مالو له‬
‫‪418‬‬

‫خوا شړل شوي دي‪ ،‬نو په دا سې حال کې‬

‫چې ژوند م صون نه وي‪ ،‬قانوني محکمې او‬
‫پولي سي قواوې د ا فرادو م صونيت خو ندي‬
‫کولى و نه شي‪ ،‬د سيا سي گو ندونو م يدان‬
‫ته وتل به اسان نه وي‪ .‬په تېره د هغو‬
‫گو ندونو م ېدان ته و تل چې بې مال تړه‬
‫وي‪ ،‬په څرگند توب‪ ،‬ازادۍ او دموکراسۍ‬
‫بانللدې عقيللده لللري‪ .‬البتلله سياسللي‬
‫فعاليتونه به وي خو هغه به پټ او هغو‬
‫ته منحصر وي چې وسله وال مالتړان لري‪،‬‬
‫له باندنيو ال هام او پېسې ترال سه کوي‪،‬‬
‫په دموکرا سۍ‪ ،‬انتخا باتو او و لس وا کې‬
‫عق يده نه لري او مق صد يې د مو جود‬
‫نظام تخريب وي‪.‬‬
‫پوښللتنه‪ :‬د دې لپللاره چللې پلله‬
‫لوکرات‬ ‫لې اعت لدالي او دمل‬‫لتان کل‬
‫افغانسل‬
‫قوتونه پياوړي شي‪ ،‬څه بايد وشي؟‬
‫چې د موکرات‬ ‫ځواب‪ :‬د دې ل پاره‬
‫قوتونه پ ياوړي شي او د هر فرد ل پاره‬
‫څرگ ند سيا سي فعال يت مي سر وي‪ ،‬د ل نډې‬
‫او اوږدې مودې پرواگرمو نه با يد عم لي‬
‫شي‪.‬‬
‫په دموکرا سۍ کې گو ندى ژو ند حت مي‬
‫وي‪ ،‬نو د گو ندونو قانون با يد واي ستل‬
‫شي‪ ،‬هغه به ډېر شرطونه ولري چې يو څو‬
‫اساسي يې ز ما په فکر با يد دا وي چې د‬
‫گو ندونو تمو يل او د عوا يدو من بع دې‬
‫يوازې او يوازې اف غاني وي‪ .‬هر گو ند‬
‫چې په قانوني ډول‬ ‫دې د دې ل پاره‬
‫گو ند شي‪ ،‬با يد په محک مه کې وم ني چې‬
‫مقصد ته د رسېدو ل پاره به له تشدد‪،‬‬
‫کار نه اخ لي‪ .‬هيڅ‬ ‫زور او ترور نه‬
‫گوند دې له دغسې افرادو نه جوړ نه وي‬
‫چې يوه قوم‪ ،‬يوه م حل‪ ،‬يوه مذهب او‬
‫يوې ژ بې او يوه جنس ته منح صر وي‪ ،‬خو‬
‫سرغړونکې دې يوازې د محکمې له الرې نه‬
‫لر‬
‫له خ لوا تل‬‫لې څ لانگې لل‬
‫لت د بلل‬‫د حکومل‬
‫پوښتنې ال ندې ونيول شي او د مالمت کېدو‬
‫‪419‬‬

‫په حال کې په جزا ور سول شي‪ .‬د اوږدې‬

‫مودې پروگرام دې د نوي نسل روزل کېدل‬
‫وي‪ ،‬د ع صري پوهنې له الرې‪ ،‬د دې ما نا‬
‫دا ک ېږي چې حکو مت دې هم پخپ له او هم‬
‫شتمن او پوهن پال افغا نان وه څوي چې د‬
‫عصللري پللوهنې‪ ،‬سللاينس اوټيکنللالوجۍ‬
‫مرکزو نه جوړکړي‪ ،‬دا سې دې با ندنيو ته‬
‫هم د قانون له م خې ا جازه وي چې که‬
‫له‬
‫لې پل‬‫لړې موسسل‬‫لوړې زده کل‬‫وغ لواړي د لل‬
‫افغان ستان کې پران يزي‪ ،‬خو پوه نه او‬
‫زده کللړه دې انتقللدي‪ ،‬دموکراتيکلله او‬
‫واقعللي وي‪ .‬د افغانللانو د ژغللورنې‪،‬‬
‫واق عي پرمخ تگ او ښه او سالم ژو ند‬
‫اساسي الر د دغسې پوهنې لرل دي‪.‬‬
‫پو ښتنه‪ :‬ا يا ستا سې په ف کر به د‬
‫پخوان يو گو ندونو او تنظيمو نو لو يانو‬
‫او م هم کدرونو له خپ لو تېروت نو څ خه‬
‫عبللرت اخيسللتى وي چللې للله اسللتبدادي‬
‫اع مالو نه ډډه وکړي او له دموکراتانو‬
‫سره دموکراسي د بېخ نيولو ل پاره په‬
‫يوه الره روان شي؟‬
‫ځواب‪ :‬د غې پو ښتنې ته په دف يق ډول‬
‫ځواب ور کول ک ېدلى نه شي‪ .‬ان سانان د‬
‫شرايطو په اوړ ېدو سره خپ لو نظرو نو‬
‫وي ناوو او کړو ته هم تغي ير ور کوي‪.‬‬
‫شايد خپ لو هدفونو ته تغي ير ورن کړي‪.‬‬
‫په ع مومي ډول متع هد ک سان له خ پل هدش‬
‫نه نه تېر ېږي‪ ،‬ه غه ته د ر سېدلو الرې‬
‫اړوي‪ .‬په افغان ستان کې خو اوس هر يو‬
‫د دموکراسۍ نارې وهي‪ ،‬حتى هغوى هم چې‬
‫لل‬
‫له مخ لالف وو او د خپل‬ ‫لت د هغل‬
‫لو وخل‬‫يل‬
‫اق تدار په و خت کې يې د دموکرا سۍ په‬
‫مخال فت کارو نه و کړل‪ ،‬دا چې دوى به‬
‫په ر ښتيا ل که ه سې چې نارې و هي‪،‬‬
‫دموکرا سي من لې وي‪ ،‬خ پل فکرو نه اړول‬
‫وي‪ ،‬په دموکرا تو ارز ښتونو معت قد شوي‬
‫وي‪ ،‬زه څه وي لى نه شم‪ ،‬خو تور بو‬
‫لاکلې‬‫لوې ټل‬‫له يل‬
‫لې پل‬
‫لوک چل‬‫لې څل‬
‫لوولې چل‬‫ښل‬
‫‪401‬‬

‫ايډيالوجۍ عقيده لري او ايډيالوجي يې‬

‫ور ته سپېڅلې وي‪ ،‬دى ور ته تر دې حده‬
‫پورې جذمي او ټي نگ وي چې د ه غې د‬
‫عم لي کو لو او واق عي کو لو ل پاره له‬
‫هيڅ ډول ع مل نه اخال قي وي يا غ ېر‬
‫اخال قي مخ نه اړوي‪ .‬دا چې دغ سې ک سان‬
‫لې د‬‫لي چل‬‫لول شل‬
‫لې وهڅل‬
‫لتان کل‬‫له افغانسل‬‫پل‬
‫له‬ ‫دموکرا سۍ د پ ياوړي ک ېدو ل پاره‬
‫نورو سره الس يو کړي‪ .‬دا به بېځا يه‬
‫توقع وي‪ .‬خو دا به عملي وي چې هر څوک‬
‫با يد مک لف وگر ځول شي چې خ پل اجت ماعي‬
‫اع مال د قانون په مطابق وکړي او که يې‬
‫ونه کړي‪ ،‬با يد په محکمه کې په قانوني‬
‫ډول تر پوښتنې الندې ونيول شي‪.‬‬
‫پوښلللتنه‪ :‬د دې لپلللاره چلللې د‬
‫دموکراسللۍ د مخالفللانو او ورانوونکللو‬
‫عنا صرو او ډ لو ټپ لو ميالنو نه م حدود‬
‫شي‪ ،‬بايد څه وشي؟‬
‫ځواب‪ :‬د دې پو ښتنې ځواب به دا وي‬
‫چې د افغان ستان د خل کو ژو ند په مادي‬
‫او مع نوي ل حاظ ښه شي‪ ،‬حکو مت د قانون‬
‫پر اساس يانې په مشروع ډول له سالمو‪،‬‬
‫مت قي او الي قو اشخا صو نه جوړ وي‪ ،‬په‬
‫قانوني ډول حکومت وکړي‪ ،‬قانوني محکمې‬
‫ف عالې او اغيزم نې وي او د ه ېواد له‬
‫ټو لو اشخا صو سره بې له امت ياز او‬
‫تب عيض نه چل ند و شي‪ ،‬خو په حا ضر و خت‬
‫کې په افغان ستان کې دا ټول ا يډيال‬
‫ښکاري او واقع يت په زيا ته ا ندازه د‬
‫هغو پرخالش دى‪.‬‬

‫نهم څپرکى‬
‫‪400‬‬

‫د دوو‬
‫ملگرو په‬
‫ياد‬
‫‪402‬‬

‫د ارواښاد غريبيار‬
‫په يا د‬
‫جون ‪٢٩٩٣-٢٣‬‬
‫اوس هم ز ما زړه ته نه لوېږي چې‬
‫غريب يار به مړ وي او خ يال کوم چې هغه‬
‫به په ک له راډو يا کا بل کې چ کر و هي‪،‬‬
‫خو تريخ واقع يت دا دى چې ه غه له موږ‬
‫نه تل لى او له بده مر غه بې له خداى‬
‫په ا مانۍ نه او د تل ل پاره داسې نه‬
‫ده چې ه غه تل لى او موږ تل پاتي يو‪ .‬د‬
‫شاعر ساحل په وينا‪:‬‬
‫"د يارانو کډې گور‬
‫ته وار په وار ځي"‬
‫دا ځ که چې هيڅ ان سان او په وا قع‬
‫کې هيڅ روح وال تل پاتى نه دى‪ ،‬خو د‬
‫ل ته يوه غ ټه خ بره شته او ه غه دا چې‬
‫څوک په طبيعي مرگ سره له مېنځه ځي او‬
‫څللوک للله مېنځلله وړل کېللږي لکلله پلله‬
‫افغانستان کې چې په تېرو دېرشو کلونو‬
‫کې بې خي ډ ېر افغا نان له مېن ځه وړل‬
‫شوي دي چې په هغو کې به ستاسې خپلوان‬
‫او دوستان هم وي لکه ز ما چې و‪ ،‬نو دا‬
‫پر ځاى ده چې اروا ښاد ع بدالحى حبي بي‬
‫د دغې اوږدې لومړنۍ لنډه دوره " سره و‬
‫با" نومولې ده‪ ،‬خو دا هم حقيقت دى چې‬
‫ټول ه غوى چې له مېن ځه تل لي او يا له‬
‫مېن ځه وړل شوي دي‪ ،‬ه ېر شوي نه دي او‬
‫نه به ه ېر شي‪ .‬نزدې ټو لو ميراثو نه‬
‫پرې اې ښي دي‪ .‬د ځي نو ميراثو نه تر دې‬
‫حده پورې قوي دي چې د ه غو له الرې له‬
‫خپلو گورونو نه هم پر انسانانو حکومت‬
‫کوي نو ان سان که څه هم ع مر يې اوږد‬
‫نه دى‪ ،‬د ډ ېر لوړ قوت خاو ند دى‪ ،‬ح تى‬
‫‪403‬‬

‫د مړينې په حال کې هم‪.‬‬

‫غريب يار هم ډېر څه پرې ايښي دي چې‬
‫په هغو سره به ال هم يادېږي‪ .‬اول خو يې‬
‫له مېرم نې سره په گډه ا ته اوالده او‬
‫يو شمېر لم سيان او لم سيانې دي‪ .‬د ده‬
‫لو‬
‫لو څل‬‫لار دي‪ ،‬د يل‬‫لل مي لراث د ده آثل‬
‫بل‬
‫ک تابونو او م قالو په ب ڼه‪ .‬د ده د غه‬
‫م يراث تل پاتي ک ېدلى شي‪ .‬د د غو ټو لو‬
‫ترڅن گه د يوه شخص په تو گه پخپ له‬
‫غريبيار هم دى‪.‬‬
‫غريب يار د يوه محدود چو کاټ شخص نه‬
‫و‪ ،‬ه غه ازادف کره او پراخ ف کره ان سان‬
‫و‪ .‬له دې امله يې د ملگرتوب دا يره ښه‬
‫پرا خه وه‪ .‬د ده د ملگرتوب دغه کړۍ له‬
‫دې ام له هم ښه ار ته وه چې غريب يار‬
‫روغ اف غان‪ ،‬ټي نگ پ ښتون او په ه ېواد‬
‫او خپ لواکۍ مَ ين ان سان و‪ .‬د ازادۍ په‬
‫الر کې يې ب ندي خا نه ت ېره کړې او د‬
‫و طن او خپ لواکۍ په الر کې يې ربړو نه‬
‫گاللي دي‪ .‬د ده د دغو صفتونو له امله‬
‫ده چې موږ دل ته د ه غه په ياد راغو نډ‬
‫شوي يو‪ ،‬خو موږ با يد دده له مړينې نه‬
‫يو څه زده کړه وکړو‪.‬‬
‫لللومړى دا چللې د ژونللد او مړينللې‬
‫ترمېنځ وا ټن ډېر لنډ دى‪ .‬په دغه لوړه‬
‫درجه تخنيکي هېواد کې هم چې که څه هم‬
‫دل ته د ع مر متو سطه ا ندازه په ن سبي‬
‫ډول ښه لوړه ده‪ .‬ژوند ب يا هم د سترگو‬
‫په رپ کې ناژو ند ک ېدلى شي‪ .‬په د غه‬
‫حال کې به ډېر م هم درس دا وي چې ژوند‬
‫ته د ځان وي يا د نورو‪ ،‬په در نه‬
‫سترگه و گورو د ه غو ژو ند چې په طبي عي‬
‫ډول له مېن ځه ځي په سړه سينه وزغ مو‬
‫او د ه غو چې په ق صدي ډول له مېن ځه‬
‫وړل کېږي‪ ،‬په ټول قدرت سره محکوم کړو‬
‫او زړو نه خ په نه کړو‪ ،‬ه غه هم په وړو‬
‫وړو خ برو سره‪ .‬ب له دا چې کو ښښ و کړو‬
‫چې څه و خت مرو با يد د يادونې وړ او‬
‫‪404‬‬

‫حتى تل پاتى ميراث مو پرې ايښى وي‪ .‬په‬

‫پاى کې د اراو ښاد سيداگل غريب يار‬
‫کورنۍ ته خ پل ت سليت وړا ندې کوم او د‬
‫هغه روح ته دعا استوم‪.‬‬
‫‪405‬‬

‫د ارواښاد زماني‬
‫صاحب په ياد‬
‫جون ‪٢٩٩٦-٠‬‬
‫د ټين گې او ا ستقامت خاو ندان له‬
‫ستونزو سره پن وه نر موي او له دغ سې‬
‫م قابلې نه ع برت‪ ،‬ب صيرت او زده کړه‬
‫ترال سه کوي‪ .‬اروا ښاد مح مد ها شم ز ماني‬
‫چې د يارلس کا له يې د دهمزنگ په زندان‬
‫کې تېر کړي‪ ،‬له دغسې انسانانو نه دى‪.‬‬
‫دى په کال ‪ ١٠٥٤‬کې چې د شپاړ سو‬
‫کلو نو و‪ ،‬د خ پل پالر اروا ښاد ميرز مان‬
‫خان د لوى ک هول له څه با ندې سلو‬
‫لځو او‬ ‫لانو‪ ،‬ښل‬‫لو ځوانل‬
‫ماش لومانو‪ ،‬تنکيل‬
‫ناري نه وو سره د ه غه و خت د م شرقي د‬
‫وال يت د تنظي مي ر ئيس سردار مح مد داود‬
‫په يوې ټوټې کا غذ با ندې ليک لي شوي‬
‫امر سره له خپل اصلي ټاټوبي‪ ،‬کونړ نه‬
‫د غ ټې ع سکري قوې په ملگرت يا په الر يو‬
‫کې کا بل ته د جشن د سېل کولو په نا مه‬
‫روان کړل شو‪ ،‬خو هلته د دوى نارينه د‬
‫دهمزنگ په زندان کې کوټه قلفي شول او‬
‫ښځې او ماشومان يې د کا بل واليت د ښځو‬
‫محبس ته وسپارل شول‪ .‬دا چې حکومت ولې‬
‫دوى ب ندي کړل‪ ،‬دوى ته و نه و يل شول‪،‬‬
‫شايد وي لي يې نه شوه‪ ،‬ځ که چې د ع مر‬
‫او جنس په ل حاظ د غومره ډ ېر او سره‬
‫مت فاوت انسانان دغسې جرمي عمل په گډه‬
‫کولى نه شي چې د ه غه له ام له يې‬
‫امني تي چارواکي وني سي او د قانون له‬
‫م خې يې په محک مه کې محاک مه کړي‪ .‬د‬
‫دغومره ډېرو افغا نانو نيول ال په دغسې‬
‫حال کې وو چې م لت د اسا سي قانون له‬
‫م خې د غه حق د ځان کړى و چې "حر يت‬
‫‪406‬‬

‫شخ صيه از هر گو نه ت عرض م صون ا ست‪،‬‬

‫هيچکس بدون ا مر شرعي و ا صولنامه هاى‬
‫مو ضوعه توق يف و م وازات نمي شود"‪ .‬نو‬
‫و يل ک ېدلى شي چې دا پوره يوه سيا سي‬
‫او امنيتي موضوع وه‪.‬‬
‫کا شکي اروا ښاد ز ماني د خپل زنداني‬
‫خاطرات په ک تاب کې د غه مو ضوع رو ښانه‬
‫کړې واى‪ .‬سره له دې هم ددغې موضوع په‬
‫ا ړه گړ ېدل به گران نه وي‪ .‬د د غې‬
‫کورنۍ سرخېل اروا ښاد ميرز مان خان د‬
‫خپلواکۍ په جگړه کې پخپلې مېړانې سره‬
‫ځان په پاچاا مان هللا گران کړى او ب يا د‬
‫ژو ند تر پا يه د ه غه ټي نگ پ لوى پاتې‬
‫شوى و‪ ،‬خو د نوي حکو مت د سردار مح مد‬
‫ها شم په اوږدې صدراعظمۍ کې دپا چا‬
‫نادر خان له وژل کېدو نه ورو سته د‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان دوخ تو د دهمز نگ‬
‫په ز ندان کې د پا چا ا مان هللا پلو يان د‬
‫هغه د سلماني په گډون له سپږو‪ ،‬ورږو‪،‬‬
‫لوږې‪ ،‬ناروغيو او کړولو سره په م خامخ‬
‫کولو سره تر دې حده پورې عصبي کړي وو‬
‫چې ځي نو يې براال د پېغم برۍ د عوې‬
‫کولې‪.‬‬
‫د اروا ښاد ز ماني د ب ندي ک ېدو په‬
‫لومتي زور‬ ‫لک د حکل‬ ‫لونړ خلل‬‫لې د کل‬
‫لت کل‬
‫وخل‬
‫ز ياتي په برا بر کې جگ شوي وو چې‬
‫حکو مت ه غه دهمد غه سردار مح مدداود له‬
‫الرې په پوره بې رح مۍ سره وځ پل‪ .‬له‬
‫بده مر غه د غه پې ښه تر او سه هم کوم‬
‫کونړي ب يان کړې نه ده‪ .‬کوم څه چې‬
‫څرگ ند دي دا دي چې حکو مت په ه غه و خت‬
‫کې هم د اروا ښاد ميرز مان خان کورنۍ‪،‬‬
‫هم د کونړ ساپي مشران او هم د اروا ښاد‬
‫م لک قېس خوگ ياڼي کورنۍ د قانون او‬
‫شريعت پر خالش په وچ زور اول د يارلس‬
‫کا له په ب ندکې و ساتل او ب يا يې ا ته‬
‫کا له هرات‪ ،‬شبرغان او مېم نې ته تبع يد‬
‫کللړل او پلله دې ډول يللې پخپللل اصلللي‬
‫‪407‬‬

‫ټاټوبي کې له ژوند کولو نه چې د هغوى‬

‫طبيعي او قانوني حق و‪ ،‬محروم کړل‪ .‬بې‬
‫له دې چې ه غو کوم جرم کړى وي‪ ،‬يا په‬
‫کوم جرم تورن شوي وي‪.‬‬
‫د مح مد داود ل که چې له ننگر هاريو‬
‫سره جوړ نه و‪ ،‬ځ که د جمهور يت په و خت‬
‫کې يې هم اروا ښاد محمدها شم ميوندوال‪،‬‬
‫مر ستيال خان مح مدخان او ما ما زر غون‬
‫شاه ته د پرچ مي چارواکو له خوا په‬
‫جوړې شوې توطيې کې د څلوې ښتو په‬
‫کې دننگر هار لوړ رت به او‬ ‫شاوخوا‬
‫هېواد پال او اليق ن ظامي اف سران او نور‬
‫م شران وځ پل‪ .‬مح مد داود په افغان ستان‬
‫کې لوى سمونونه عم لي کړي‪ ،‬خو په دې‬
‫کې شک ن شته چې هغه په د غو يادو شويو‬
‫غټ ظلمو نه کړي او‬ ‫ننگر هاريو با ندې‬
‫شايد د همدغه ظلم له امله به وو چې د‬
‫شنوارو او کونړ ن ظامي اف سرانو د ه غه‬
‫د جمهوريللت پلله نسللکورولو کللې برخلله‬
‫اخيسته وه‪.‬‬
‫خو له ظ لم او زور ز ياتي سره په‬
‫مقاب له کې د اروا ښاد ز ماني الر د ماغي‬
‫او ف کري وه او دى پر دې معت قد و چې‬
‫کار اخي ستل ک ېږي د‬ ‫که له د ماغ نه‬
‫ه غه قوتو نه نه تمام ېدونکي وي‪ .‬له‬
‫لگ‬
‫لې ده د دهمزنل‬ ‫له و چل‬‫له بل‬
‫لدې ا ملل‬‫همل‬
‫ز ندان دغ سې کا ته ل که د ده ل پاره‬
‫پوهنتون وي‪ .‬ده هلته له نامتو مشروطه‬
‫غوښتونکو بنديانو لکه بابا عبدالعزيز‬
‫ک ندهاري‪ ،‬سرور جو يا او نورو نه زده‬
‫کړه وکړه او په شعر ويلو يې پيل وکړ‪.‬‬
‫ده له د ماغ نه دگ ټې وچتو لو الر يې د‬
‫ژو ند تر پا يه پورې په ټين گه ونيو له‬
‫او يو شمېر اثرونه يې هم وکښل‪ .‬ليکنې‬
‫او شعرونه به يې د استادۍ په درجه نه‬
‫وي‪ ،‬خو دى په دې پوه و چې د غه الر د‬
‫اليت ناهي ظرف يت لرون کي او نه ال ندې‬
‫کېدونکي د ماغ نه د استفادې ډېره مهمه‬
‫‪408‬‬

‫الر ده‪ .‬څوک چې د دهمز نگ غو ندې ز ندان‬

‫په سخت حال کې چې هل ته ژو ندي پاتې‬
‫ک ېدل د ب ندي ا صلي م صروفيت وي‪ ،‬په‬
‫د ماغي انک شاش پ سې گر ځي‪ ،‬ه غه هدفناک‬
‫لد خاص له‬
‫لدفناک ژونل‬ ‫لد غ لواړي‪ .‬د هل‬
‫ژونل‬
‫اجت ماعي ک ېدل او په م لي هدش پ سې‬
‫لې‬
‫لاني دغسل‬ ‫لدل وي او ارواښ لاد زمل‬‫گرځېل‬
‫ژو ند غوره کړى او په ه غه کې يې نوم‬
‫ايستلى و‪ .‬د هغه د هدفناک ژوند بېلگه‬
‫د غه غو نډه ده چې موږ او تا سې د ه غه‬
‫په لومړي ت لين کې دل ته سره راغو نډ‬
‫شوي يو‪ .‬په د غو صفتونو بر سېره د‬
‫ا ستقامت او ټين گې صفت دى چې اروا ښاد‬
‫ز ماني ترې نه پوره ب هره من و‪ .‬سره له‬
‫دې چې دى د ژوند په وروستيو کلونو کې‬
‫د ستروک له ام له مع يوب او د نورو په‬
‫مرستې متکي شوى و‪ ،‬هيڅ ناهيلې شوى نه‬
‫و او چا چې به پو ښته و يل به يې چې‬
‫په لواني کوم‪ .‬الب ته په دې بر خه کې د‬
‫ه غه کورنۍ په ت ېره د ه غه در نه م ېرمن‬
‫د هغه کلکه مرستندويه او روحي اړم و‪.‬‬
‫دوى ټول د قدر وړ دي چې د مع يوب او‬
‫لوېدلي ز ماني خدمت يې په مينه کړى او‬
‫په دې برخه کې نورو ته سرمشق شوي دي‪.‬‬
‫لوم دې‬‫لاني نل‬‫د ارواښ لاد محمدهاش لم زمل‬
‫تلپاتې وي‪.‬‬
‫‪409‬‬

‫لسم څپرکى‬

‫د نورو‬
‫ليکوالو‬
‫او شاعرانو‬
‫د اثرونو‬
‫ارزونه‬

‫درد دل مرحوم‬
‫پوهاند حبيبى‬
‫‪421‬‬

‫نومبر ‪١٠٠٠‬‬
‫نه تن ها اک ثر مردم ق ندهار‪ ،‬بل که‬
‫فرهن گى هاى معا صر اف غان و دان شمندان‬
‫اف غان شناس ک شور هاى م واور و ج هان‬
‫لى‬
‫لد عب لدالحى حبيبل‬‫لوم پوهانل‬‫لرب مرحل‬‫غل‬
‫(‪ )١٠١٥-١٠١٩/١٢٦٧-١٢١٠‬را مى شنا سند‬
‫که يک مورخ‪ ،‬اد يب‪ ،‬ز بان شناس ونا مه‬
‫ن گار نامى افغان ستان معا صر بود‪،‬ولى‬
‫شايد کم تر ا شخاص از شاعرى مو صوش در‬
‫هر دو ل سان پ شتو و درى آ گاهى دا شته‬
‫باشند‪.‬‬
‫اکثللر پشللتونها در جللوانى شللعر‬
‫ميگوي ند و لى با مروز ز مان ف قط عده‬
‫معدودى به شعر و شاعرى دوام ميدهند و‬
‫لرى را‬‫لابه ديگل‬
‫لاى مشل‬‫له هل‬‫ديگ لران پيشل‬
‫اخت يار ميکن ند‪ .‬ا ين حال بر مر حوم‬
‫پوها ند حبيبى هم کم و بيش صدځ ميکند‪.‬‬
‫لوش‬‫لعار درى موصل‬‫لده اشل‬
‫له گزيل‬‫درد دل کل‬
‫لا‬
‫لدگى او را تل‬‫لى زنل‬‫ميباش لد دوره اولل‬
‫‪ ١٠٥٣/١٧٢٦‬در بر ميگيرد‪ .‬گر چه موصوش‬
‫بعد از آن هم شعر گفته ولى درين دوره‬
‫تا و فات خود در ‪ ١٠٥١/١٧٦٧‬ع مدتا در‬
‫تاريخ نوي سى بمف هوم و سيعى ا شتغال‬
‫دا شته ا ست‪ ،‬در عين حال که ت عدادى‬
‫ازموس سات عل مى‪ ،‬نا مه ن گارى و فرهن گى‬
‫و تربي تى را اداره کرده و هم ز مانى‬
‫در سيا ست عم لى نق شى ادا ن موده ا ست‪.‬‬
‫مح صوالت ف کرى يا ا ثار مو صوش در ر شته‬
‫هاى ياد شده فوځ ا لذکر در شکل مقا له‬
‫ها‪ ،‬ر ساله ها و ک تاب ها در درى و‬
‫پشتو براى من از ح ساب بيرون است‪ .‬اين‬
‫ا ثار مح صول ف کر ک سى ا ست که تح صيل‬
‫منظم ر سمى بيش تر از شش سال ندا شت‪،‬‬
‫و لى تا اخ ير ح يات خود پيو سته طا لب‬
‫العلمى نمود‪ .‬درين مشغله در دوره اول‬
‫لدهار از‬‫لود در قنل‬‫لات در زادگ لاه خل‬‫حيل‬
‫عل ماى جيد اموخت و بعد عمدتا در کا بل‬
‫‪420‬‬

‫وهم در ايران و پاکستان با دانشمندان‬

‫کشور‪ ،‬منطقه وج هان در چ نان سمينار ها‬
‫سهم گر فت که ثقا فت‪ ،‬تاريخ و ز بان‬
‫يع نى م ظاهر تول يدات ان سانى و هويتى‬
‫لا‬
‫لکيل مي لداد‪ .‬بل‬‫لث را تشل‬ ‫لوعات بحل‬
‫موضل‬
‫استفاده از حاف ظۀ سر شار‪ ،‬مخيله قوى و‬
‫م ساعى پيگ ير وهمچ نان از طر يق ز بان‬
‫هاى انگر يزي و عر بى از چ نين م وامع‬
‫علمى وسيعا استفاده نمود و ج هان بينى‬
‫خود را و سعت بخ شيد او هم چ نان در‬
‫ج ستووى ن سخه هاى قل مى قديمى برا مد‬
‫وانچلله يافللت بللا نشللر آن و انضللمام‬
‫حواشى‪ ،‬تفسيرها و تحليالت خود بر آن ها‬
‫ز بان مادرى خود‪ ،‬پ شتو را غ نى تر‬
‫ساخت‪ .‬در زمينه کشفيات هم پيش کرد که‬
‫مورد ق بول ت مام دان شمندان تا ک نون‬
‫واقع نگرديده است‪.‬‬
‫مشغوليت فکرى موصوش موضوعات مختلف‬
‫فره نگ و تاريخ افغان ستان و همچ نان‬
‫ادب يات و ا شعار کال سيک ز بان پ شتو را‬
‫ت شکيل ميد هد‪ .‬ع مدتا در نتي وه کو شش‬
‫هللاى علمللى و اقللران او اسللت کلله‬
‫افغان ستان شنا سى در قرن بي ستم اب عاد‬
‫بيش تر پ يدا کرد‪ .‬مو صوش شايد درج هت‬
‫کسللب علللم و شناسللائى آن بللديگران‬
‫دان شمند اف غان کم نظ ير در ه مين قرن‬
‫بوده با شد‪ .‬پس بي وا نيست گفته شود که‬
‫مر حوم پوها ند ع بدالحى حبي بى ازجم له‬
‫آن دان شمندان مم تاز اف غان ميبا شد که‬
‫در ح يات اجت ماعى و سيا سي ا ثر ب وا‬
‫گذا شت و با ا ثار بيح ساب عل مى م قام‬
‫خود را در تاريخ فرهن گى اف غان براى‬
‫هميشه ثبت نمود‪.‬‬
‫درد دل تراوش ذه نى دوره سى وه فت‬
‫سال اول زندگى مرحوم حبيبى در قندهار‬
‫و کا بل ميبا شد‪ .‬موصوش در اين دوره که‬
‫لود‬‫لور بل‬
‫لدهار محشل‬‫لد قنل‬ ‫لاى جيل‬
‫لا علمل‬‫بل‬
‫اسا سات تعلي مات ا سالمي‪ ،‬فل سفه و ت صوش‬
‫‪422‬‬

‫لعراى‬‫لا و شل‬‫لار علمل‬‫لت و از آثل‬

‫را اموخل‬
‫کال سيک ا ستفاده ن مود‪ .‬در ين دوره بيش‬
‫تللر از دوره ‪ ٧٣‬سللاله دوم زنللدگى اش‬
‫تف کر و تحل يل او انچنان که از ا شعارش‬
‫مع لوم مي گردد از روى قا لب و سر م شق‬
‫م فاهيم ا سالم عنع نوى سر و صورت گرف ته‬
‫و به مين سبب ا ست که مو ضوعات وم فاهيم‬
‫ا سالمى در ا شعارش مت بارز تر ميبا شد‪.‬‬
‫اين که مو صوش ا ين مومو عه شعرى خود را‬
‫به "م سلمان ک نونى" ت قديم ن موده ا ين‬
‫حقي قت را ن شان ميد هد‪ .‬در زمي نه تا‬
‫جايى پيش رفته است که خوش بينى از حد‬
‫زياد را نثار مسلمان نموده است‪.‬‬
‫از تللللللللو آمللللد‬
‫راه و رسللللللللللللم‬
‫بهللللللللللللللللترى‬
‫نوع ان سان را تو‬
‫دادى برتلللللللرى‬
‫تخللللللللم انصللللاش‬
‫ومللللللللللللللللروت‬
‫کاشلللللللللللللللتى!‬
‫ابللن ادم را تللو‬
‫دادى اشللللللللتى‬
‫از تو شد گم ا ختالش‬
‫آب و خلللللللللللللاک‬
‫ادميللت را کشلليدى‬
‫از مغللللللللللاک‬
‫از تو روشن چهر عدل و‬
‫رحللللللللللللم و داد‬
‫اى م سلمان! ا يزدت‬
‫رحمللللت کنللللاد!‬
‫لوعات‬‫له از موضل‬‫لک نمونل‬‫لرش يل‬
‫لن صل‬‫ايل‬
‫م شابه ز ياد ا سالمى از ا شعار او لى وى‬
‫ب شمار م يرود که شايد ه مه آن م عرش‬
‫ذهنيت مسلط در نيمه اول قرن بيستم در‬
‫ق ندهار بوده با شد‪ .‬نتي وه منط قى ا ين‬
‫نوع ذهنيت اين ميشود که در حق ا رو پا‬
‫يا بع بارت دق يق تر ارو پاى غر بى که‬
‫‪423‬‬

‫مم ثل ا صلى عي سويت دان سته مي شود و‬

‫قرن ها بر م شرځ ز مين ب شمول ک شورهاى‬
‫ا سالمى سايه ا ستعمارى افگ نده بود‪،‬‬
‫روح يه انت قادى ن شان داده شود مثلي که‬
‫شاعر حبي بى در ه مين ب خش انت قاد خود‬
‫با ال هام از شعرا ومتف کرين کال سيک‬
‫بخ صوص متفکري نى که شرقيان را ت نوير‬
‫ن موده ا ست‪ ،‬چ نين کرده ا ست‪ .‬باين صورت‬
‫مرحوم پوها ند حبيبى حلقه سلسله تفکر‬
‫عنع نوى ا سالمى خوا نده شده ميتوا ند‪.‬‬
‫ا ما مو صوش باين خال صه نمي شود ز يرا‬
‫او هم بم ثل ان سان هاى دي گر اب عاد‬
‫وجودى داشت بطوريکه حفظ و ب قاى آن را‬
‫در وجود اف غان وابسته ميدانست و براى‬
‫اين کار بر وحدت و ن ظام مشترک اصرار‬
‫مين مود که در ن ظرش ع لت الع لل سعادت‬
‫اف غان ميبا شد‪ .‬باين من ظور پ يام هاى‬
‫پ ير رو ښان خو شحال خان خ ټک و احمد شاه‬
‫درانلللى را کللله از جملللله موسسلللين‬
‫لعار‬‫لين اشل‬‫افغاس لنتان ميباش لند در همل‬
‫ر سانيده است و "ملت اف غان" را اين طور‬
‫معرفى نموده است‪.‬‬
‫در مللللليان اسلللليا‪،‬‬
‫قللللومى اسللت حلللللر‬
‫قلللب او از مهللر‬
‫يزدا نى ا ست پر‬
‫مرد مانش را منا عت بس‬
‫کلللللله هللللللللللست‬
‫چللرخ کللردون را‬
‫ه مى دان ند پ ست‬
‫اهلللللللن افللللللرنگ‬
‫در دستش گللللداخت‬
‫حق زت يغ او بل ند‬
‫اوازه سللللللاخت‬
‫سللللخت کللوش و راسللت‬
‫خللوى و پاک دل‬
‫همچللو او نامللد‬
‫بللدور آب و گللل‬
‫‪424‬‬

‫در ز مان بنللللدگل للى‬

‫آزاده خللللللللو‬
‫قهرمانلللللان را‬
‫نکللردى سللر فللرو‬
‫گلللللللر چللللللللله‬
‫اسللللللکندر بيامللللد‬
‫با شللکوه‬
‫فلللر او افلللزود‬
‫يونلللانى گلللروه‬
‫گلل للر چل لله چنگ يز و‬
‫ِللمر تازيد سللخت‬ ‫ت‬
‫ا سيا را هم ن گون‬
‫گرديللللد بخللللت‬
‫نام ا قل للوام از رخ‬
‫گلللليتللللى زدود‬
‫در نشلليب افتللاد‬
‫قلللومى سلللرفراز‬
‫ليللللک در کهلللللسار‬
‫قلللل لللب اسلللل لليا‬
‫بود اف غانى چو‬
‫کللوه خللود بپللا‬
‫لايى دارد‬ ‫لام هل‬‫لله پيل‬‫لين سلسل‬‫در همل‬
‫ب نام جنگ با استبداد و ازادى واستقالل‬
‫در مثنللوى پيغللام شللهيد کلله در سللال‬
‫‪ ١٠٧١/١٧١٩‬در جر يدۀ ط لوع اف غان ن شر‬
‫شده به قوم پشتون خود هم پيامى دارد‪:‬‬
‫بل للشنو اى پ شتون با‬
‫صلللللدځ و صلللللللفا!‬
‫حافظ که سار ق لب‬
‫اسللللللللللليا!‬
‫کللللللللللر بزرکللللى‬
‫خللللللللللللللواهى و‬
‫ازادگللللى‬
‫يللا چللو اسللالش‬
‫غيلللورت زنلللدگى‬
‫اوال پشلللللللللللللتو‬
‫للل للسانت ز نده ساز‬
‫‪425‬‬

‫هم برين شالوده‬

‫کاخللت بللر فللراز‬
‫قلللللللصر ملللللللليت‬
‫بلللللللران تلللللعمير‬
‫کللن!‬
‫تا توانى تک يه‬
‫بللر شمشللير کللن!‬
‫اى نللژاد پللاک و قللوم‬
‫ناملللللللللللل للور!‬
‫در عروقللت جوشللش‬
‫خللللون پللللدر !‬
‫گويمللت از نکتلله هللاى‬
‫زندگى‬
‫گلللر تلللو دارى‬
‫ادعلللاى زنلللدگى‬
‫پس ل سانت رکلللللل للن‬
‫مليللللللت شللللللمار‬
‫در رۀ ا ح ياى آن‬
‫همللللت گمللللار‬
‫چنين معلوم ميشود که مرحوم پوها ند‬
‫حبي بى در وا قع پ شتون ا مروز را از ا‬
‫جراى ا ين نوع کارنا مه ناتوان ميد يد‬
‫چون وى را بفکر ديگران باين الفاظ هم‬
‫ياد ميکند‪.‬‬
‫"واى قلللللللومى‬
‫ک للشتۀ ت للدبير‬
‫غيلللللللللللللر‬
‫کللار اوتخريللب‬
‫خود تعم ير غ ير"‬
‫ه مين ف کر در سالهاى اخ ير ز ندگى‬
‫مر حوم پوها ند حبي بى از طرش قومى هاى‬
‫خودش ب نام خل قي ها که با ال هام از‬
‫ا ستعمار سرخ ع مل مينمود ند در و طن‬
‫مالوش خودش در ع مل پ ياده مي شد که وى‬
‫در شعر پ شتو ب نام " سره و با" چ نين‬
‫ترسيم مينمايد‪:‬‬
‫چې گډه په وطن شوه سره‬
‫‪426‬‬

‫للي‬‫لله کلل‬
‫للي پل‬‫للا کلل‬‫وبل‬
‫د خداى م سلمانان يې کړل‬
‫تبلللا کللللي پللله کللللي‬
‫مرگلللو ده رابلللللې‪ ،‬دې‬
‫ددانلللللو مرتلللللدانو‬
‫سړه کړه نامرداديو د مرگ‬
‫خلللوا کللللي پللله کللللي‬
‫ا جل دى چې راو ځي له‬
‫توپللو‪ ،‬للله مشللين گڼللو‬
‫لال‬
‫لې دې بل‬ ‫ځلوانۍ دي رژولل‬
‫کللللللي پللللله کللللللي‬
‫سللپېره کللړل بمبللاريو‬
‫ودان ک لي‪ ،‬شنه ک ښتونه‬
‫لړل‬ ‫له کل‬
‫لانکونو بورجلونل‬ ‫ټل‬
‫بېللديا کلللي پلله کلللي‬
‫بمو نه شپه او ورځ اوري‬
‫د روس للللله جهللللازونو‬
‫سللرې وينللې دي بهانللدې‬
‫شللاوخوا کلللي پلله کلللي‬
‫ځنگلو نه د دې پاکو غرو‬
‫طعملله شللوه د ناپللالمو‬
‫ورتېللږي پلله دې اور کللې‬
‫لي‬‫له کلل‬‫لي پل‬ ‫لتونخوا کلل‬‫پښل‬
‫صرفه نه پر وړو‪ ،‬نه په‬
‫زړو شته‪ ،‬نه پر ښځو‬
‫لام دى‬ ‫لل عل‬‫کشلتار دى‪ ،‬قتل‬
‫للي‬ ‫لله کلل‬‫للي پل‬‫للرمال کلل‬
‫بل‬
‫پرا ته دى گام په گام د‬
‫شهيدانو په سرو وي نو‬
‫لو گډ د ژوندا نه دى‪ ،‬نن‬
‫سلللبا کللللي پللله کللللي‬
‫و طن شو سره ب ټۍ پ کې‬
‫نېنللللې دي د سللللرونو‬
‫ځوانان د پښتنو شوه نيمه‬
‫خلللوا کللللي پللله کللللي‬
‫سللرونه شللول بللې بيللې‪،‬‬
‫ژوندونو نه بې ارز ښته‬
‫‪427‬‬

‫اوس وينللې د سللړو شللولې‬

‫للي‬‫لله کلل‬
‫للي پل‬‫للا کلل‬‫وړيل‬
‫سپکتيا و هل کو ټل‪ ،‬ب ند و‬
‫زنللدان‪ ،‬ژوبلللې مرگونلله‬
‫ن صيب د خان‪ ،‬بډاى‪ ،‬شېخ‬
‫وملللال کللللي پللله کللللي‬
‫واړه ي تيم ي سير‪ ،‬مېرم نې‪،‬‬
‫کونللللډې‪ ،‬بللللورې ورارې‬
‫کمب لې دې هوارې‪ ،‬د پا تا‬
‫کللللللي پللللله کللللللي‬
‫ښلللېراوې دي‪ ،‬ژړاوې دي‪،‬‬
‫چيغللارې دي‪ ،‬کللو کللارې‬
‫سرې ساندې دي د بورو هره‬
‫خلللوا کللللي پللله کللللي‬
‫بادېږي پر سر خاورې‪،‬‬
‫څېللرل کېللږي گرېوانونلله‬
‫ويرو نه کور په کور دي‬
‫واوېللال کلللي پلله کلللي‬
‫تاړاک د چنگېزيانو مو اوس‬
‫هېللر شللو چللې رالللوېږي‬
‫دا ټکى د خلقيانو له تنا‬
‫کللللللي پللللله کللللللي‬
‫په سيله په سال او په‬
‫وسلللو يللې وژل کېللږو‬
‫پر روس مو ځ که پور ده‬
‫لي‬
‫له کلل‬‫لي پل‬‫لا کلل‬
‫لون بهل‬ ‫خل‬
‫موږ هم ا خر ب شر يو‪ ،‬د‬
‫کلريملين صلوبه دارانلو!‬
‫پر څه مو پخپل ملک کې کړو‬
‫تبلللا کللللي پللله کللللي‬
‫د زوى زړه مو تر خو له شه‬
‫موږ مو تپ په سره وبا کړو‬
‫په خپل وطن موگډه شه وبا‬
‫کللللللي پللللله کللللللي‬
‫کا ڼه مدعيان دي‪ ،‬د ب شر‬
‫د حللللللق غوښللللللتلو‬
‫هيڅ نه اوري‪ ،‬دا ز موږ د‬
‫‪428‬‬

‫لي‬
‫له کلل‬‫لي پل‬
‫لا کلل‬‫لم غوغل‬‫غل‬
‫اى لو يه قدير خدا يه! د غه‬
‫لړې‬
‫لول کل‬
‫له قبل‬‫لو تل‬
‫لت مل‬
‫خواسل‬
‫خلق يان د دې و طن کړې پو‬
‫پنلللا کللللي پللله کللللي‬
‫سفاکى خل قى ها و همچ نان سفاکى‬
‫دوره بعدى استالى سرخ که مرحوم پوها ند‬
‫حبيبللى در چللار سللال اول آن زنللده‬
‫بودخوشللبينى موصللوش را هللم در مللورد‬
‫مسلمان وهم در باره پشتون شايداز بين‬
‫برده باشند‪.‬‬
‫‪429‬‬

‫د فراهي يو فکري‬
‫سوغات‬
‫په دې نږدې وختو نو کې د ف کر او‬
‫ق لم خاو ند افغا نانو د و طن‪ ،‬جامعې او‬
‫تاريخ د بېلو بېلو اړخونو په اړه خپل‬
‫توللارب‪ ،‬افکللار او نظريللات در سللالو‬
‫اوکتابونوپلله بڼلله وړانللدې کللړي دي‪.‬‬
‫د غومره ډ ېر ا ثار چې په د غې مودې کې‬
‫د دوى له د ماغونو نه راوت لي دي‪ ،‬په‬
‫ب لې ور ته دوره کې په د غومره شمېر‬
‫راوتلي نه دي‪ .‬په نتيوه کې زموږ هڅوب‬
‫يا فرهنگ ډېر شمتن شوى دى‪.‬‬
‫د دغ سې آ ثارو په لړ کې يو هم د‬
‫محترم عبدالغفار فراهي دى‪ ،‬په نا مه د‬
‫"افغانستان د ډموکراسۍ او جمهوريت په‬
‫کلونو کې"‪ .‬ما دغه اثر پخوا له دې چې‬
‫خ پور شوى وي ولو ست‪ .‬په لو ستلو کې يې‬
‫را ته څرگنده شوه چې دا يوډېر مهم اثر‬
‫دى‪ .‬غټ اهم يت يې په دې کې دى چې ه غه‬
‫يو ر ښتينى ا ثر دى‪ .‬په ه غه کې پې ښې‬
‫يا د پې ښوې ه غې بر خې ب يان شوې چې د‬
‫مولف په نظر رښتيا او مهمې دي‪ .‬ده په‬
‫دې ډول خپلللل اثلللر د بلللاور وړ او‬
‫ارز ښتناک گر ځولى دى‪ .‬په د غه ا ثر کې‬
‫په ع مده ډول په ول سي جر گې کې يانې‬
‫چېرته چې دى وکيل و‪ ،‬د ده ت وارب ب يان‬
‫شوي‪ .‬يانې ه غې پې ښې چې ده پخپ له حس‬
‫کړې‪ ،‬يا يې له خپ لو هم کارانو نه‬
‫اورېللدلې دي ا و ده دغلله پېښللې پلله‬
‫احت ياط سره ب يان کړې دي او خ پل ځان‬
‫يې پ کې غټ او م هم ښوولى نه دى‪ .‬سره‬
‫له دې چې ده په ول سي جر گې کې د يوه‬
‫م خکښ وک يل په شان رول لو بولى دى‪.‬‬
‫‪431‬‬

‫لې کونکي پخ پل ا ثر کې په دې با ندې‬

‫لن گر ا چوي چې پې ښې دا سې ب يان کړي چې‬
‫لو ستونکي هغ سې پرې پوه شي ل که چې‬
‫خپ له دى پرې پوهېږي‪ .‬د غه ا ثر که څۀ‬
‫هم د مو لف له ن ظره ب يان شوى‪ ،‬په ه غه‬
‫با ندې نه څر خي‪ .‬څرن گه چې لي کونکى په‬
‫ول سي جر گه کې د فراه د باالبلوک وک يل‬
‫و او څنگلله چللې ده هلتلله مخکښلله رول‬
‫لو بولى او څن گه چې دى يو تع ليم کړى‬
‫شخص او د و طن او ج هان له جريا ناتو‬
‫سره عالق من و او پ خوا تر ه غه يې د‬
‫دولتي مامور په حېث دننه په هېواد او‬
‫د با ندې و ظايف تر سره کړي دي‪ ،‬ه غه‬
‫لات‬‫لم معلومل‬ ‫لوع پ له اړه مهل‬‫لې موضل‬
‫دخپلل‬
‫راغو نډ کړي او ه غه يې په د غې مو موعې‬
‫کې په روا نه‪ ،‬طبي عي او م حاوره يې‬
‫پ ښتو کې لو ستونکو ته وړا ندې کړي دي‪.‬‬
‫په دې ډول د غه ليک نه هر ه غه پ ښتو‬
‫لو ستونکي د ه غې لو ستلو ته ه څولى شي‬
‫چې له افغان ستان‪ ،‬افغا نانو او د ه غو‬
‫له تاريخ سره عال قه لري‪ .‬په دغ سې‬
‫روا نه پ ښتو کې او د دغ سې مه مې مو ضوع‬
‫په اړه دا لومړنى ا ثر دى چې ما لو ستى‬
‫دى‪.‬‬
‫د د غه ا ثر بل لوى اهم يت د ه غه په‬
‫مو ضوع کې يانې د قانوني پا چايۍ په‬
‫اړه دى‪ .‬د قللانون دحکومللت للله نظللره‬
‫دپا چا مح مد ظاهر شاه قانوني پا چايۍ‬
‫دوره د پاچللا امللان هللا او د پنځوسللمې‬
‫ل سيزې ل نډې دموکرا سۍ نه ورو سته ډ ېره‬
‫مه مه دوره ده‪ .‬په د غې دورې کې ول سي‬
‫جر گه او په مو موع کې مقن نه قوه تر‬
‫اجرا يوي قوې يا حکو مت نه د بن يادي‬
‫لواي حو په اي ستلو کې دم خه وه‪ .‬ډ ېر‬
‫شمېر قانوني الي حې يې واي ستلې چې د‬
‫ښارواليو الي حه او د سيا سي گوندو ندو‬
‫اليحه يې د نوي نظم د ال دموکرات کېدو‬
‫او اغ يزمن ک ېدو ل پاره بن يادي الي حې‬
‫‪430‬‬

‫دي‪ ،‬خو پا چا د خپ لو ح کومتي م شاورينو‬

‫په سپار ښتنه د ه غو له ال سليک کو لو نه‬
‫ډډه وکړه‪ .‬دوى وېرېدل چې که دغې اليحې‬
‫قانوني شي د دوى قدرت به کم شي‪ .‬داسې‬
‫ښکاري چې پا چا او ده غه م شاورين ده غه‬
‫اسا سي قانون په باب چې پخپ له د پا چا‬
‫په نو ښت ا ي ستل شوى و‪ ،‬ر ښتينى نه و‪،‬‬
‫قانوني حکو مت ته د دوى نه ر ښتين توب‬
‫د نورو عوام لو په ډ له کې يو عا مل شو‬
‫چې دموکرا سي ورو ورور د انار شې په‬
‫لور روا نه شي‪ .‬د انار شي د پ ېدا ک ېدو‬
‫بل ع مده عا مل دځي نو حکومتو نو ه غه‬
‫ناتواني وه چې و يې نه شوه کولى نو يو‬
‫لزمن‬‫له اغيل‬‫لټنو تل‬‫لو غوښل‬
‫لايلو اونويل‬‫مسل‬
‫ځوابونلله ورکړي‪،‬کللومې چللې د قللانوني‬
‫حکو مت‪ ،‬دموکرا سۍ او ازادۍ له برک ته‬
‫پېدا کېدلې او غېر قانوني مگر پېژندل‬
‫شويو ف عالو گ ندونو په ت ېره افرا طي‬
‫گونللدونو هغلله پلله زياتېللدونکي ډول‬
‫غ ټولې‪ .‬له ه مدې ام له حکومتو نو تر‬
‫ا خره پورې کو مه ه غه انار شي چې په‬
‫تعلي مي موس سو په ت ېره په پوهن تون کې‬
‫پېدا شوې وه‪ ،‬بې اغيزې کولى ونه شوه‪.‬‬
‫صدر اعظم محمد ها شم ميوندوال ته موقع‬
‫ور کړه نه شوه چې دا او دغ سې نورې‬
‫اسا سي ک شالې هوارې کړي او مو سى شفيق‬
‫ته ه غه و خت د صدارت م قام ور کړ شو چې‬
‫و خت له و خت نه ت ېر و‪ .‬دوى دواړو د‬
‫خپل اقتدار په لنډو دورونو کې وښودله‬
‫چې د غ ټو م سايلو د حل کو لو ل پاره‬
‫کفا يت او د ه ېواد او د ن ظام د اي نده‬
‫ل پاره بن يادي فکرو نه لري‪ .‬ا لب ته‬
‫پ خواني پا چا چې په د غې دورې کې په‬
‫دول تي چارو کې له خ پل واک نه پوره‬
‫به دال يل‬ ‫کار اخ سته‪ ،‬د ځان ل پاره‬
‫و لري‪ ،‬خو دى چې هر څومره دليلو نه هم‬
‫و لري له دې نه ان کار نه شي ک ېدلى چې‬
‫ده سلطنت له حکو مت نه هغ سې چې په‬
‫‪432‬‬

‫اسا سي قانون کې م سول شوى و‪ ،‬ب ېل نه‬

‫کړ‪ .‬ح تى پخپ له يې د ول سي جر گې په‬
‫چارو کې چې په د غه ا ثر په کرا تو‬
‫راغ لي‪ ،‬ال سوهنې و کړي او په دې ډول يې‬
‫خ پل ځان ته او د خ پل سلطنت م قام ته‬
‫م سووليتونه او شکونه متو جه کړل‪ .‬زه‬
‫لو د‬‫له ډول د ژبل‬ ‫لې پل‬
‫له د بېلگل‬
‫له دلتل‬‫بل‬
‫پشنهاد په هکله چې په ‪ ١٠٣١‬کال کې يې‬
‫د شپږو مياشتو ل پاره ولسي جرگه دوه‬
‫ځا يه کړې وه‪ ،‬دغ سې ال سوهنې ته ا شاره‬
‫و کړم‪ .‬مو لف لي کي " د با چا مداخلتو نه‬
‫دو لت او حکو مت‪ ....‬د تاالر و کيالن هم‬
‫دې ته نه پرې ښودل چې خ پل ن صاب تکم يل‬
‫کړي او د غه مو ضوع يکوان به په ت صويب‬
‫ور سوي"‪ .‬خو ه غه و خت چې پا چا او نوي‬
‫صدراعظم غو ښتل له ا يران سره د هلم ند‬
‫د او بو په اړه د ولسي جرگې مواف قت تر‬
‫ال سه کړي‪ .‬د پ خوا پرخالش يې کو ښښ و کړ‪،‬‬
‫د ژ بو مو ضوع په ات فاځ سره حل شي‪.‬‬
‫دلته نو "پاچا او صدراعظم دواړو دژبو‬
‫د پيشنهاد م خالفو وکيالنو ته سپارښتنه‬
‫و کړه چې د ول سي جر گې ع مومي غو نډې ته‬
‫حا ضر شي‪ .‬دوى تر شپږ ميا شتو اعت صاب‬
‫نه ورو سته غو نډې ته حا ضل شول‪ ....‬او‬
‫د غه پي شنهاد د را يو په ات فاځ په‬
‫لدونکي او‬ ‫لرې ليل‬‫لېدې"‪ .‬ليل‬‫لويب ورسل‬‫تصل‬
‫ر ښتيني واکم نان او لو يان قوانين نه‬
‫ماتوي‪ ،‬په ت ېره چې پخپ له يې اي ستلي‬
‫وي‪ .‬که واکم نان او چارواکي قوانين‬
‫رعا يت نه کړي‪ ،‬نور په ت ېره مخال فان‬
‫يې هيڅکله رعا يت نه کوي‪ .‬په دغسې ف ضا‬
‫کې د قانون حکو مت بېخ نه ني سي او‬
‫جامعه نه مدني کېږي‪.‬‬
‫ل که چې دم خه مې وو يل د غه ا ثر د‬
‫هغلله چللا دى چللې د ولسللي جرگللې پلله‬
‫جريا ناتو با ندې پوه‪ ،‬له خپ لې وظي فې‬
‫سره عالق من او په پارل ماني طرز با ندې‬
‫معت قد و‪ .‬په دې حال کې دا طبي عي ده‬
‫‪433‬‬

‫چې ول سي جر گه به دل ته په ښه ر ڼا کې‬
‫ک تل شوې وي‪ .‬يانې د ه غې او دوکيال نو‬
‫په اجرا تو او ف عاليتونو با ندې به‬
‫لنگر اچول شوى وي او په نيمگړو خواوو‬
‫با ندې به يې څه نه وي ليک لي شوي‪ ،‬خو‬
‫لي کونکى چې په دې اړه څۀ لي کي ډ ېر‬
‫مهم دي‪ .‬د م ثال په ډول د ده په ف عالې‬
‫برخللې اخيسللتلو سللره نللږدې څلوېښللتو‬
‫وکيال نو د م لي م سايلو په برا بر کې‬
‫دريللځ نيللولى و‪ ،‬دى ليکللي "دا يللوه‬
‫سيا سي ډ له نه وه‪ ،‬دوى کو مه ره بري نه‬
‫در لوده‪ .‬د ه ېواد د هيڅ حزب يا ټولنې‬
‫لودلې‪ .‬دوى د‬ ‫له درلل‬
‫لې نل‬‫لې اړيکل‬
‫لره يل‬‫سل‬
‫سلطنت يا بل م قام څ خه ال هام نه‬
‫اخ سته‪ .‬دوى په کوم وا حد قوم يا سمت‬
‫پورې تړ لي هم نه وو‪ ،‬بل کې دا در يځ د‬
‫افغان ستان د اک ثرو واليتو نو د وکيال نو‬
‫د مشترک ت فاهم څڅه جوړ شوى و‪ .‬دوى يو‬
‫د بل سره تحر يري يا شفاهي تع هد نه‬
‫در لود‪ .‬د ت صاميمو په و خت کې د د دوى‬
‫شمېر ثا بت هم نه و‪ .‬په حقيقت کې دا د‬
‫وکيال نو دا سې ټول نه وه چې د ت صاميمو‬
‫په وخت کې به يې ملي گټې په نظر کې‬
‫ن يولې"‪ .‬د غه حر کت چې د وکيال نو پخ پل‬
‫نو ښټ منځ ته راغ لى او د لي کونکي په‬
‫وي نا مخ په قوي ک ېدو و‪ ،‬څرگ ندوي چې‬
‫ول سي جر گه د چارواکو له ال سوهنو او‬
‫نورو نيمگړت ياوو سره سره په م لي قوت‬
‫با ندې بدل يده او قانوني او پارل ماني‬
‫طرز بيخ ن يوه‪ .‬د غه حر کت دا سې ښيي چې‬
‫م لي پيو ستون په پارل مان کې مخ په‬
‫ټينگ ېدو و‪ .‬د د غه حر کت او تما يل يو‬
‫مظ هر شخص مو لف هم دى‪ .‬دى وا يي چې‬
‫پ خوا له دې چې د وکا لت دگټ لو ل پاره‬
‫د خپ لې سيمې په خل کو وگر ځي‪ ،‬ه غوى يې‬
‫دو مره ښه نه پېژ ندل ل که چې تر ه غه‬
‫ورو سته يې وپېژ ندل‪ .‬د لي کونکي د غه‬
‫اع تراش څرگ ندوي چې يو څوک د وک يل په‬
‫‪434‬‬

‫ح ېث ن ظر دې ته چې د ه غه م حل ځان يا‬
‫م لک يا م شر او يا تعليمياف ته متن فذ‬
‫دول تي مامور وي‪ ،‬د خ پل م حل خ لک ال ښه‬
‫پېژ ني او په اړت ياوو او غو ښتنو او‬
‫دود دستور باندې يې ال ښه پوهېږي‪ .‬ټول‬
‫يا ز ياتره وکيالن به هم همدغسې وي‪ ،‬نو‬
‫د انت خابي اوږدو م بارزو په نتي وه کې‬
‫و کيل کېدل او ب يا په شورا کې په ملي‬
‫م سايلو کې له همف کره وکيال نو سره گډ‬
‫در يځ ن يول هم د م لي پيو ستون تما يل‬
‫ښيي او هم دغسې وکيالن د ملت او حکومت‬
‫ترمېنځ د ښې پو هاوي او نږدې وا لي‬
‫واسطه کېدالى شي‪.‬دغه حال دا هم ښيي چې‬
‫په افغان ستان کې پارل ماني طرز عم لي‬
‫او مطلوب دى‪ .‬خو چې حکومتي چارواکي د‬
‫د غه تما يل له قوي ک ېدلو سره مر سته‬
‫وکړي‪ ،‬که دوى دغ سې و کړي م لي پيو ستون‬
‫او قانوني او پارل ماني طرز به رې ښې‬
‫له‬
‫لور برخل‬ ‫له دکلتل‬‫لزوي او ورو ورو بل‬ ‫وغل‬
‫وگر ځي‪ ،‬خو ح کومتي چارواکو دغ سې سلوک‬
‫غوره نه کړ‪ ،‬په نتي وه کې گډ دري ځه‬
‫و کيالن د نورو وکيال نو په شان هغ سې‬
‫نا کام شول ل که چې په پنځو سمې ل سيزې‬
‫کې و کيالن او د ويښ ځلم يانو حر کت چې‬
‫ه غه ته ور ته گو ندي مع تدل م لي حر کت و‬
‫نا کام شول او د د وى په نا کامۍ سره‬
‫قانوني حکو مت او ول سي هم اع تداليون‬
‫له اعت باره ولوېدل او برعکس د قانوني‬
‫طرز مخالفان او افراط يان ال ف عال شول‪.‬‬
‫د د غو او هم دا راز د نورو عوام لو‬
‫له ام له قانوني پا چايۍ د مح مد داود‬
‫په کود تا سره ن سکوره شوه او جم هوري‬
‫ن ظام يې پر ځاى ودرول شو چې ه غه هم‬
‫په د غه ا ثر کې په ل نډ ډول ب يان شوي‬
‫دي‪.‬‬
‫تا سې دې ت صادش ته و گورئ چې په‬
‫لدو‬‫لري کېل‬‫لې د عصل‬‫لتان کل‬‫معاص لر افغانسل‬
‫اصالحي دورې درې ځله په قوت سره راغلې‬
‫‪435‬‬

‫او هر يوه يې له ل سوکلونو ورو سته‬

‫خت مه شوه‪ .‬په دې ت فاوت چې د ام ير‬
‫شېرعلي خان دوره د انگرېزا نو په يرغل‬
‫سره خت مه شوه او د پا چا ا مان هللا خان‬
‫او پا چا مح مد ظاهر شاه قانوني دوره‬
‫پخپله د افغانانو له خوا ختمه شوه‪.‬‬
‫په پاى کې وا يم چې په دغه اثر سره‬
‫د قانوني پا چايۍ لس کل نه دوره نوره‬
‫هم وا ضحه شوه‪ ،‬له دې ام له يې لو ستل‬
‫دټولو هغو ک سانو ل پاره ضروري دي چې‬
‫غواړي د د غې مه مې دورې په واقعيتو نو‬
‫با ندې ښه پوه شي‪ ،‬څومره به ښه وي چې‬
‫که د مو لف د ول سي جر گې هم کاران او‬
‫دا سې هم د وخت د حکومتونو متصديان‪ ،‬د‬
‫ه غه په شان خ پل ت وارب او معلو مات‬
‫را ټول او خ پاره کړي‪ ،‬پ خواني وک يل‬
‫مح ترم مح مد ع لم فېض زاد ال دم خه د‬
‫جرگه هاى بزرگ ملى افغانستان په نا مه‬
‫يو غټ ا ثر ک ښلى‪ ،‬دا سې هم نوم يالي‬
‫ژورنال ست مح ترم صباح ا لدين ک شککې د‬
‫د هه قانون اسا سي په نا مه يو ک تاب‬
‫ليک لى‪ .‬د د غو او نورو وړو ليکو نو له‬
‫برک ته موږ ا وس هم د دغ سې مه مې دورې‬
‫په اړه يو څه پوهېږو‪ ،‬خو موږ دېته اړ‬
‫يو چې د هغې په ټولو اړخونو باندې په‬
‫تفصيل سره پوه شو‪ ،‬تر څو وويلى شو چې‬
‫څوک‪ ،‬څن گه‪،‬ولې او چېر ته خ طا و تل او‬
‫قانوني پا چايي و لې له انک شاش نه‬
‫ولو ېده او خت مه شوه‪ .‬د مح ترم فرا هي‬
‫د غه ا ثر په د غې بر خې کې له لو ستونکو‬
‫سره مر سته کوي‪ ،‬له دې ام له يې هم د‬
‫لوستلو سپارښتنه کوم‪.‬‬

‫موهن الل و افغان‬

‫ها‬
‫‪436‬‬

‫و جنگ اول افغان‪-‬‬

‫انگليس‬
‫‪ ١٢‬دسمبر ‪٢٩٩٢‬‬
‫چندى پيش برادر ارجمند ج ناب داکتر‬
‫سيد خل يل هللا ها شميان ترج مه ج لد اول‬
‫ا ثر موهن الل ب نام ز ندگى ام ير دو ست‬
‫محمد خان را بمن لطف نمود که حال نظر‬
‫خود را درباره آن اظهار مينمايم‪.‬‬
‫در قسللمت ترجملله آن گفتنللى زيللاد‬
‫ندارم‪ ،‬دل يل آن وا ضح ا ست‪ ،‬ها شميان‬
‫صاحب متخ صص زبانشنا سى و حاکم بر هر‬
‫دو ز بان انگلي سى و درى ا ست‪ .‬عالوه بر‬
‫آن موصوش طى چارده سال گذشته که موله‬
‫آيي نه افغان ستان را به تن هايى منظ ما‬
‫لن‬
‫لت‪ ،‬در فل‬‫لرده اسل‬‫ليش کل‬‫لدگان پل‬ ‫بخواننل‬
‫نوي سندگى ه نوز هم م هارت خاص ک سب‬
‫ن موده ا ست‪ .‬ک سانيکه خوا ندن و نو شتن‬
‫را کسب خود ساخته اند ميدانند که اثرى‬
‫ان شا ن مودن چ قدر با صطالح م غز سرخوردن‬
‫ميخواهد‪ .‬صفات نويسندگى ها شميان صاحب‬
‫در ا ين ترج مه او م شهود ا ست‪ :‬ز بان‬
‫ترج مه سليس‪ ،‬روان‪ ،‬نزد يک به م حاوره‬
‫و خالى از تعق يد واب هام و ب نا بر ان‬
‫دلچسپ ا ست‪ .‬چون اثر در اصل بيوگرافي‬
‫ام ير دو ست مح مد خان و در باره تاريخ‬
‫افغان ستان ا ست و ازان وا که تاريخ‪،‬‬
‫لاعي‪،‬‬‫لاى اجتمل‬‫لپلين هل‬‫لاير دسل‬‫لرخالش سل‬
‫بل‬
‫اصطالحات خاص نميداشته با شد ا ين حقيقت‬
‫هم در روان بودن ترج مه ا ثر داشته است‪.‬‬
‫به ف قره ز ير ترج مه صرش از ه مين ن ظر‬
‫نگاه کنيد‪(.‬صفحه ‪)١١١‬‬
‫" سردار دو ست مح مد خان م شروب را‬
‫ب سيار خوش دا شت و در ا ين راه ب سيار‬
‫مبالغه ميکرد‪ .‬گفته ميشد که او در يک‬
‫شب چ ندين در جن بو تل را خالى مي کرد و‬
‫‪437‬‬

‫تا ز ماني بنو شيدن ادا مه م يداد که‬

‫کامال ن شه مي شد و ح تى يک جر عه بي شتر‬
‫را تح مل نميتوان ست‪ .‬سردرا ب سا او قات‬
‫در ا ثر ز ياده نو شيدن بى حس مي شد و‬
‫باين ملحوظ روز ها را در بستر ميماند‪.‬‬
‫چ ندين بار او را در حال ن شته باالى‬
‫ا سپ د يده ا ند که شطهيات ميگف ته‪.‬‬
‫د ستار ندا شته و ف قط يک تاقين ب سرش‬
‫بوده است"‪.‬‬
‫ا ما در باره خود ک تاب يعنې محتو يات‬
‫و مو لف آن احت ياط ب کار ا ست‪ .‬براى‬
‫اين که اگر فهميده بتوانيم که ک تاب از‬
‫کدام زاويه نوشته شده تا چې حد مبتنى‬
‫بر واقع يات و تا چه حد متکى بر شايعات‬
‫له‬
‫لورد بل‬‫لت‪ ،‬درينمل‬ ‫لود اسل‬
‫لرض الل‬‫لا غل‬‫ويل‬
‫محتويات کتاب مراجعه ميکنيم‪.‬‬
‫مولف ميگويد (ص ‪ )٥١‬که اين اثر را‬
‫"‪ ....‬در دو جلد در مدت کو تاهى‪ ،‬بدون‬
‫ک مک دو ستان که ا نت ظار ان را دا شتم‬
‫تکم يل و بد ست ط بع سپردم"‪ .‬وى ا ضافه‬
‫له در افغاس لنتان‬‫له "هنگاميکل‬ ‫لد کل‬
‫ميکنل‬
‫بودم ((ز ندگى ام ير دو ست مح مد)) را‬
‫بانگلي سى و فار سى ته يه کرده بودم‪...‬‬
‫امللا متاسللفانه تمللام اوراځ مللذکور‪،‬‬
‫هن گام ا شوب و ق يام کا بل ضبط گرد يد و‬
‫بد سترس مح مد اک بر خان قرار داده شد‬
‫که او به هيچو جه حا ضر ن شد آن ها را‬
‫ب من م سترد ک ند‪ .‬ب عد از ان وق تى در‬
‫ل ندن بن گارش م صروش شدم از قدرت من‬
‫خارج بود يک گزارش قا بل اطمي نان ته يه‬
‫کنم که ز ندگى ا م ير را به ترت يب‬
‫مسلسل و کرونولوجيک ترسيم نما يد‪ .‬لذا‬
‫للى‬‫للد در بسل‬‫للن دوجلل‬‫لليم دارم درايل‬ ‫بل‬
‫لل‬
‫م لوارد‪ ....‬اش لتباهات داش لته و قابل‬
‫سوال باشند"‪.‬‬
‫"غ ير قا بل اطمي نانى بودن" ا ين‬
‫اثللار از مورخللان و منتقللدان متللون‬
‫پوشيده مانده نميتواند‪ .‬بهتر اين است‬
‫‪438‬‬

‫که خود مولف بر آن اعتراش ميکند‪ .‬ا ما‬

‫ت مام ک تاب غ ير قا بل اطمي نان ني ست‪.‬‬
‫آن چه که خود مو لف در باره ر خداده هاى‬
‫روز شنيده و يا خود م شاهده و تور بۀ‬
‫کللرده اسللت شللايد واقعللى باشللد ويللا‬
‫انعکا سى از آن با شد که وا قع شده است‪.‬‬
‫موهن الل در طول مدتي که در چ ند اول‬
‫نزد خان شيرين خان سرکرده قزلبا شان‬
‫بود معلو مات مه مى بد ست اورده ا ست او‬
‫در آن وا در موقعى قرار دا شت که براى‬
‫کس دي گر بخ صوص خارجى مي سر ن بود‪ .‬با‬
‫آن هم هيچکس نميتوا ند چ نين ا ثر ضخيم‬
‫را از حاف ظه بيرون آرد و ث قه هم با شد‬
‫بخ صوص که مو ضوع سر گذ شت شخ صى او نه‬
‫بلکه تاريخ يک کشور غير باشد‪.‬‬
‫اطمي نان بودن اين اثر از يک زاويه‬
‫دي گر هم مورد سوال قرار ميگ يرد که آن‬
‫عبارت از منابع آن ميباشد‪.‬‬
‫م نابع ا ين ا ثر تحر يرى ني ست که‬
‫د ستخوش تغ ير و يا م سخ قرار نميگير ند‬
‫م گر آن که ع مدا م سخ گرد ند‪ .‬بم نابع آن‬
‫لات‬‫لد‪" :‬بيانل‬‫لف ميگويل‬‫لت‪.‬مولل‬‫ش لفاهى اسل‬
‫لدگزارش‬‫لن دو جلل‬ ‫له در ايل‬
‫لحبت هائيکل‬ ‫وصل‬
‫ياف ته بطور عموم از طرش ک سانى برايمن‬
‫ب يان شده که در موال ست وم صاحبت ام ير‬
‫قرار دا شتند"‪(.‬ص‪ .)٥٠‬مراد از ا ين‬
‫"کسللان" "درباريللان و اقللارب" اميللر‬
‫ميباشند‪.‬‬
‫لل‬‫لود قابل‬‫لات ش لفاهى در ذات خل‬‫روايل‬
‫اعت بار بوده نميتوان ند يا پوره مدار‬
‫اعتبللار بللود نميتوانللد‪ ،‬مگللر آنکلله‬
‫روا يات دي گر‪ ،‬بخ صوص روا يات تحر يرى‪،‬‬
‫آن را تاييد کند‪ .‬موهن الل فرصت آن را‬
‫نداشت‪ ،‬حتى اگر اراده آن را هم داشت‪،‬‬
‫که معلو مات بد ست آ ورده خود را با‬
‫م نابع دي گر موا فق و م خالف مقاي سه‬
‫کند‪.‬‬
‫نق طه اسا سى دي گر ا ين ا ست که مو لف‬
‫‪439‬‬

‫در مو ضوع جريا نات سيا سى کا بل در و قت‬

‫خودش م ستخدم طر فى در ج نگ و د ست غرض‬
‫او ا ندر کار بود‪ ،‬تا حدي که خود را‬
‫مو ظف ن موده بود سران ق يام را با‬
‫ا ستخدام اجيرا نى از بين برد‪ .‬شايد‬
‫به مين دل يل بوده با شد که قراري که‬
‫خودش ميگو يد وز ير مح مد اک بر خان‬
‫ياددا شتهاى او را براي شن م سترد ن کرد‬
‫لوش‬‫لود از موصل‬‫لاب خل‬ ‫لم در کتل‬
‫لود اوهل‬ ‫وخل‬
‫يکطر فه و يک سره مذمت کرده در حالي که‬
‫نوي سندگان انگ ليس ب شمول خانم سيل در‬
‫ا ثر خود ب نام م صايب در افغان ستان که‬
‫از جمله ثقه ترين ومهمترين جور نال آن‬
‫و قت ميبا شد از او طور م توازن ياد‬
‫کرده ا ند‪ .‬باوجودي که مو صوش سر کرده‬
‫ليس‬‫لا در انه لدام اردوى انگلل‬ ‫لان هل‬
‫افغل‬
‫بود‪( .‬ا ين ک تاب که در ا ين روز ها بار‬
‫ديگللر طبللع شللده سللال هللا پلليش در‬
‫افغانستان بدست مرحوم عبدالرشيد بيغم‬
‫ب نام شبخون اف غان در درى و ب نام د‬
‫لت‬
‫لتو بدسل‬‫له پښل‬ ‫لل از درى بل‬ ‫لتنو يرغل‬ ‫پښل‬
‫مر حوم پاي نده مح مد زه ير ترج مه و چاپ‬
‫شده ا ست)‪ .‬در مو ضوع ا ستخدام اج يران‬
‫براى ا ز بين بردن ع بدهللا خان اچکزا يي‬
‫و م ير م سودى خان که تا ورود مح مد‬
‫اکبر خان سران عمده ق يام بودند از يک‬
‫مو لف انگ ليس‪ ،‬سر ه نري ديور ند‪ ،‬صاحب‬
‫ک تاب ج نگ اول اف غان و ع لت هاى آن‬
‫شنويم‪ .‬ق بل از ان با يد ب گويم که پيش‬
‫از کشته شدن اليکزاندر برنز ب تاريخ ‪٢‬‬
‫نلللومبر ‪ ١١٥١‬در منلللزل اش واقلللع در‬
‫خرا باد شهر موهن الل که من شى او بود‬
‫در چ ند اول نزد خان شيرين خان سر‬
‫کرده قزلبا شان پ ناه حا صل کرد ودر‬
‫آن وا بد ستور وي ليم مگن تان‪،‬وزير خود‬
‫مخ تار انگ ليس‪ ،‬موظف شده بود بکمک خان‬
‫شيرين خان و پول انگ ليس بين سران‬
‫ق يام ت خم ن فاځ بپا شد و و فادارى بع ضى‬
‫‪441‬‬

‫ها را بخرد‪.‬‬
‫مولللف ديورنللد ميگويللد‪" :‬بموصللوش‬
‫[ موهن الل] د ستور داده شد که با سران‬
‫قزل باش باب مذاکره بگ شايد‪ ،‬در برا بر‬
‫هم کارى شان بر ضد ياغ يان انعا مات‬
‫ز ياد و عده د هد‪ ،‬بين سنى ها و شيعه ها‬
‫با تحر يک ترس اخ ير ا لذکر ن فاځ تول يد‬
‫کند و بهر طريقه ى که شود بين دشمنان‬
‫لاد‬‫لادى ايول‬‫لى اعتمل‬‫لاځ و بل‬‫ليس نفل‬
‫انگلل‬
‫نما يد‪ .‬موهن الل همينکه خود را از خطر‬
‫م صون يا فت دا خل ا قدام شد و در کار‬
‫خود چ ندان نا کام ن بود‪ .‬ا ما بم شکل‬
‫چ نين مي شود که شايعه ا ين چ نين توط يه‬
‫ها بگوش سران ياغى نرسد و آن ها مقا بل‬
‫د سايس من شى بزودى سمال جان خود را‬
‫کردند"‪.‬‬
‫"متاسللفانه ايللن دسللايس باهللداش‬
‫م تذکره منح صر نما ند‪ .‬موهن الل در عين‬
‫حال که بين صفوش ياغ يان به تول يد‬
‫ن فاځ اقدام نمود هدايات ديگرى دريافت‬
‫که او را باين ف کر ن مود که وز ير‬
‫مخ تار از او خوا سته ا ست براى ق تل‬
‫سران ياغى طرحى بريزد‪ .‬اين که اين طرح‬
‫بمگ ناتن نسبت داده شده است مورد سوال‬
‫قرار گرف ته ا ست‪ .‬مو صوش دريک تاريخ‬
‫بعللدى ازان ان کللار نمللود کلله مقصللد‬
‫اوت شويق ق تل بود و لى ا ين يقي نى ا ست‬
‫که هدايات که از جا نب کف تان کا نه لى‬
‫برايش ر سيدچنان بود که ا ين عق يده را‬
‫موجهه مينمود و اين که لهوه پي غام هاى‬
‫ب عدى خود وز ير مخ تار چ نان سنويده‬
‫نشللده بللود کلله آن عقيللده را زايللل‬
‫نمايد"‪.‬‬
‫" پس موهن الل در ا ين ف کر م تردد‬
‫ن شد که مب لغ ‪ ٠‬هزار روپ يه ب پردازد و‬
‫وعده دهد که همينکه سرهاى ميرمسودى و‬
‫عبدهللا خان اورده شد دوازده هزار روپيه‬
‫دي گر پرداخ ته خوا هد شد‪ .‬انت خاب ا ين‬
‫‪440‬‬

‫سران قر بانى هاى اول بود ند ز يرا که‬

‫مو صوش باين عق يده بود که آن ها در‬
‫حم له باالى خزا نه و م نزل بر نز و در‬
‫ق تل و لى نع مت او د ست ف عال دا شتند و‬
‫اين که آن ها متن فذ ترين سران ق يام‬
‫کننلللدگان بودنلللد‪ .‬دو نفلللر بنلللام‬
‫ع بدالعزيز و مح مد هللا براى عم لى شدن‬
‫توطيه موهن الل استخدام شدند"‪.‬‬
‫"م ير م سودى و ع بدهللا خان بزودى در‬
‫رديف مرد گان درامدند‪ .‬او لى دفع تا فوت‬
‫کرد‪ ،‬اين که او چ طور فوت کرد موهن الل‬
‫ب صورت ق طع م تيقن شده نتوان ست و لى‬
‫مح مدهللا مو صوش را مط مين ن مود که در‬
‫اي فاى وظيفه اش شخص خودش او را هن گام‬
‫خللواب خفلله کللرده اسللت‪ .‬عبللدهللا خللان‬
‫درحاليکه در قطار هموط نانش بر ضد فوج‬
‫انگلي سى مميونگ يد با گلو له اى سخت‬
‫زخمللى شللد‪ .‬ولللى اينکلله او بللا فيللر‬
‫ع بدالعزيز از پا درا مد‪ ،‬طوري که او‬
‫اد عا ميک ندو يا به ف ير فوج سقوط‬
‫نمللود‪ ،‬مللوهن الل متلليقن نبللود‪ .‬امللا‬
‫ع بدالعزيز او را م تيقن ن مود که ع بدهللا‬
‫خان بزودى و فات خوا هد کرد ز يرا که‬
‫آنچلله خللودش نتوانسللت‪ ،‬زهللر خواهللد‬
‫توانست‪ .‬موصوش براى يک هفته زنده بود‬
‫و بعللد پلليش بينللى او درسللت برامللد‪.‬‬
‫ع بدالعزيز و مح مد هللا ب عد از ان تو سط‬
‫ا غوا گران خود هادى ع لى [ حاجى ع لى؟]‬
‫و ا غا مح مد پول باقيما نده مو عود را‬
‫ط لب کرد ند و لى موهن الل‪ ...‬از تاد يه‬
‫آن ان کار ن مود و دل يل اورد که سرهاى‬
‫شان قرار وعده اورده نشده و هم اين که‬
‫ع بدهللا خان شايد در ا ثر ضرب گلو له فوج‬
‫(‪)١‬‬
‫ما زخمي شده باشد"‪.‬‬
‫خانم سيل از عبدهللا خان اچکزا يي اين‬
‫چ نين ياد ميک ند‪ " :‬مرگ ع بدهللا خان قرار‬
‫ا فواه در شهر سرا سيمه گى تول يد کرد‪.‬‬
‫در حالي که ه نوز ز نده بود اوازه مرگ‬
‫‪442‬‬

‫او شايع شد و چون سکندر [م قدونى] بر‬

‫ا سپ خود سوار شد و خود را به پ يروان‬
‫خود ن شان داد ولى ف شار باالى او از حد‬
‫زيللاد بللود و موصللوش بللزدوى وفللات‬
‫(‪)٢‬‬
‫نمود"‪.‬‬
‫شخ صى که تا ا ين حد بر ضد يک کت له‬
‫مردم‪ ،‬يا زع ماى شان‪ ،‬توطيه کند‪ ،‬ح يات‬
‫خود را هم از طرش ان ها در خ طر دا ند‪،‬‬
‫در بللاره آنهللا و انهائيکلله در راه‬
‫داع يه شان ميونگ ند و و لى نع مت هاى و‬
‫وط نداران هاى شان را ميک شند در ذ کر‬
‫و قايع مر بوط بان ها بي طرش نميتوا ند‪.‬‬
‫من نميگويم که کدام ک سى مم کن با ت مام‬
‫ا ين حاالت بيطر فى اخت يار ک ند و ا ثرى‬
‫بن گارد که بف کرش ا فاقى با شد بخ صوص‬
‫وق تى بنو شتن ا غاز ک ند که مو ضوع مورد‬
‫ب حث ازحا لت داغ برا مده تاريخى شده‬
‫با شد و لى موهن الل چ نين مو لف ني ست و‬
‫ا ثر او هم مت صل ب عد از ج نگ ان شا شده‬
‫لده‬‫لر شل‬
‫لع و نشل‬‫لدن طبل‬‫و در ‪ ١١٥٦‬در لنل‬
‫ا ست‪ .‬بتائ يد ا ين ح کم خود اک نون در‬
‫باره آن چه که ها شميان صاحب "ط بع‬
‫انگلي سى مابى" موهن الل مينا مد تب صره‬
‫مينمللايم‪ .‬مللوهن الل مينويسللد‪" :‬چللون‬
‫بهن گام ن گارش ا ين ا ثر نميدان ستم چه‬
‫چيز ها مقبول قرار ميگيرند‪ ....،‬من به‬
‫ناشر و ما لک مطبعه نوشتم که از مسوده‬
‫ا ثر من کل مات و جمال تى را حذش ک ند که‬
‫بن ظر ان ها با قوانين و ت عامالت ا ين‬
‫لازگار نميباش لد و‬ ‫له] سل‬
‫لور [برتانيل‬ ‫کشل‬
‫مطب عه ب من اطمي نان داد که چ نين کرده‬
‫است"‪(.‬ص ‪.)٥٠‬‬
‫باين ترت يب موهن الل د ست نا شر را‬
‫در اثرش ازاد گذاشته که متن آن را نه‬
‫تن ها با قوانين برتانيه متوافق نما يد‬
‫بلکه با ت عامالت آن هم‪ .‬شواهد مشخص در‬
‫د ست ني ست که بمو جب آن ح کم شود نا شر‬
‫در ان بن فع انگ ليس ت صرش کرده يع نى‬
‫‪443‬‬

‫موادى بر آن اينوا و ان وا ا ضافه کرده‬

‫و در مو موع متن را طورى تن ظيم ن موده‬
‫که ن سبت به سيا ست ها و اع مال ع مال‬
‫انگ ليس انت باه م ساعدى خ لق ک ند‪ .‬از‬
‫متن اين اثر وا ضح است که همين کار و‬
‫يا شکلى از ا ين کار شده ا ست‪ .‬در يک‬
‫ت عداد ا ثار دي گر م شابهه هم ت صرفات‬
‫بع مل ا مده که در باره افغان ستان و‬
‫من سوب با اف غان بوده و در ل ندن ط بع‬
‫ونشر شده است‪ .‬يکى آن ک تاب مشهور تاج‬
‫ال تواريخ من سوب بامير ع بدالرحمن خان‬
‫است و ديگران منسوب بامير حبيب هللا خان‬
‫(م شهور به ب چه سقاو) ب نام ز ندگى من‬
‫از راهزن تا شاه‪ .‬من در اثر خود ب نام‬
‫حکوملللت و جامعللله افغانسلللتان‪ ،‬دوره‬
‫حکمرا ني ام ير ع بدالرحمن خان تثب يت‬
‫کرده ام که قسمت دوم تاج التواريخ که‬
‫در باره سيا ست و او ضاع منط قه و رو سيه‬
‫ا ست ساخت و با فت نا شر آن ا ست و من از‬
‫احت ياط ز ياد ح تى از ق سمت اول ان هم‬
‫در ک تاب خود ا ستفاده ن کرده ام‪ .‬ک تاب‬
‫من سوب بامير حب يب هللا خان که گف ته‬
‫مي شود بق لم گل ج مال من شى او تدوين‬
‫شده ا ست‪ .‬تما ما جع لى ا ست‪ .‬در ک تاب‬
‫واق عات شاه شواع بق لم شاه شواع هم‬
‫تصرش شده باين ترتيب که دفتر سوم آن‬
‫که بق لم مح مد ح سين تاجر هرا تى ان شا‬
‫لى که لزاد‬ ‫لد علل‬
‫لورخ احمل‬
‫له مل‬
‫لده بگفتل‬‫شل‬
‫احت ماال به " سفارش مقا مات انگلي سى"‬
‫نو شته شده ا ست در حالي که "در تحل يل‬
‫واقعللات هللر سلله دفتللر طرفللدارى از‬
‫نظر يات‪ ،‬م فاد و رف تار شاه شواع و هم‬
‫کارى شواع و انگ ليس بع مل ا مده" ا ين‬
‫اثر براى بار اول در ‪ ١١٤١‬در لوديا نه‬
‫طبع ونشر شده است‪ .‬ک تاب موهن الل شايد‬
‫او لين ا ثر يک نوي سنده غ ير انگ ليس‬
‫با شد که در آن ت صرش شده ا ست‪ .‬شايد‬
‫بهمللين علللت باشللد کلله از ان چنللدان‬
‫‪444‬‬

‫استفاده نه شده است‪.‬‬

‫ک تاب موهن الل قصه وار به سطح عوام‬
‫ب يان شده‪ ،‬پهلوى و قايع سياسى که اساس‬
‫تاريخ را تشکيل ميدهد قصه هاى در باره‬
‫زنللدگى افللراد بخصللوص زنللدگى خصوصللى‬
‫سرداران در آن فراوان بن ظر مير سد‪.‬‬
‫طور ع مومى در ت مام ک تاب ق ضاوت ها‪،‬‬
‫ح کم ها زيادد يده مي شود بم ثل آن که‬
‫موهن الل قا ضى و يا مف تى بوده با شد‪.‬‬
‫سر کرده گان قومى م هم از ت ېغ ق ضاوت‬
‫او م صون نما نده ا ند طوري که ميگو يد‪:‬‬
‫"‪ ....‬براى آن ها همين کفا يت ميکند که‬
‫اسپ سواري‪ ،‬جنگيدن‪ ،‬خدعه دادن و دروغ‬
‫گ فتن را ياد دا شته با شند و هر ک سيکه‬
‫در ا ين م هارت ها ماهر تر با شد م شهور‬
‫ا فاځ ميگردد"(ص ‪ )١٠٣‬مولف با اين نوع‬
‫ق ضاوت ها و ح کم ها ا ثر خود را ع ندى‬
‫ن موده از تاريخى بودن آن کا سته ا ست‪.‬‬
‫در حاليکه تاريخ در نظر من آن است که‬
‫از روى واقعيت ها نو شته شده‪ ،‬تعب ير‬
‫ها‪ ،‬ب صيرت ها‪ ،‬ن ظرات مو لف با ارت باط‬
‫ه مين واقع يت ها بوده از حدود و ث عور‬
‫آن ت واوز نک ند‪ .‬ا ثر موهن الل از ا ين‬
‫نوع ني ست‪ ،‬و يا در ا صل و يا تما ما‬
‫ا ين نوع ني ست‪ .‬و لې ا ين بدان مع نى‬
‫ني ست که ا ين ا ثر م هم ني ست‪ .‬ا ين ا ثر‬
‫مهم است و اهميت آن در اين است که در‬
‫آن در باره ا فراد‪ ،‬ر خداده ها‪ ،‬و طور‬
‫عمومى در باره جريا نات سياسى وقت چ نان‬
‫معلو مات بد ست آ مده ميتوا ند که شايد‬
‫در م نابع ديگر بدست آمده نتواند‪ .‬ا ما‬
‫طوريکللله گفتللله ام‪ ،‬در خوانلللدن آن‬
‫با يدمحتاط و شکاک بود‪ .‬براى پى بردن‬
‫بواقعيللت هللاى ان دوره بخصللوص بللراى‬
‫متتب عان حت مى ا ست که محتو يات آن را‬
‫با ا ثار ديگر مقايسه کرد و خوشبختانه‬
‫ا مروز در باره ام ير دو ست مح مدخان و‬
‫دوره او ا ثار مول فان اف غانى و غ ير‬
‫‪445‬‬

‫لرين‬‫لازه تل‬‫له تل‬

‫لد‪ ،‬کل‬‫لاني زي لاد انل‬ ‫افغل‬
‫ومهمترين آن اينها اند‪ :‬ستراتيوى هاى‬
‫هنللد برتللانوى‪ ،‬برتانيلله ايللران و‬
‫افغانستان بقلم ملکم ايډورډيپ و دولت‬
‫و قوم در افغان ستان قرن نزدهم از‬
‫کرستين نوول‪.‬‬
‫ذکر و قايع ک تاب موهن الل اکثر بدون‬
‫سنوات ا ست‪ .‬ح تى نا مه هاى ر سمى م ندرج‬
‫در ا ين ا ثر هم با ستثنى چ ند تا تاريخ‬
‫ندار ند‪ .‬صرش آن نا مه ها تايخ دار ند‬
‫که در ق سمت ا خر ک تاب ضميمه شده ا ند‬
‫له‬
‫لتن ق لرار داد سل‬ ‫لت مل‬
‫له اسل‬‫از ان جملل‬
‫لتن‬‫لا مل‬
‫له آن بل‬‫له ترجمل‬‫له اله لور کل‬
‫جانبل‬
‫انگليسى آن کامال متوافق است‪ .‬موهن الل‬
‫در ذ کر سنوات و قايع مر بوط به و قت‬
‫خودش دق يق ني ست‪ .‬در يک جا (ص ‪)٢١٦‬‬
‫ورود پال وې کو و ېچ‪ ،‬نماي نده رو سه‬
‫تزارى بدر بار امير دوست محمد خان را‬
‫از کا بل بق ندهار ‪ ٢٣‬نومبر ‪ ١٧١‬و در‬
‫لوبر‬‫لر (ص ‪ ١٣ )٧٩١‬م لاه اکتل‬ ‫لايى ديگل‬ ‫جل‬
‫مينوي سد‪ .‬همچ نان در يک جا ميگو يد (ص‬
‫‪ )٢٠٥‬که (کپ طان و ويکوريج بامير گفته‬
‫له‬
‫لک روپيل‬‫لغ ‪ ١٥‬لل‬ ‫لزودى مبلل‬‫له بل‬‫لود کل‬‫بل‬
‫باخت يار او خوا هد گذا شت) و در جاى‬
‫لوريج‬‫له "ويکل‬‫لد کل‬‫لر (ص ‪ )٧٩١‬ميگويل‬ ‫ديگل‬
‫وعده داده که بمورد رسيدن بکا مپ محمد‬
‫شاه [قا جار] مب لغ چ هل لک روپ يه براى‬
‫ام ير ميفر ستد"‪ .‬موهن الل نا مه دراز‬
‫وي کوويچ را که غال با ع نوانى حکو مت‬
‫رو سيه بوده در ک تاب خواد ن قل ن موده‬
‫است‪.‬‬
‫اگر اين نا مه واقعى هم با شد در ان‬
‫دو غل طى ع مده د يده مي شود‪ .‬ي کى اين که‬
‫ميگويد اليکزاندر بر نز نماينده حکومت‬
‫ه ند بر تانوى با ام ير دو ست مح مد خان‬
‫قرارداى ب ست‪ .‬حقي قت ا ين ا ست که بر نز‬
‫با ام ير قرار دادى ام ضا ن کرده او‬
‫صالحيت انع قاد قرار داد را نداشت‪ .‬دوم‬
‫‪446‬‬

‫اين که ميگو يد‪" :‬از سنه ‪ ١١٧٢‬بب عد يک‬

‫نماي نده داي مي انگ ليس درين وا [کا بل]‬
‫بود که ماها نه يک هزار روپ يه م عاش‬
‫دا شته ا ست" ا ين هم حقي قت ندارد‪،‬مگر‬
‫انکه مطلب از "نماينده دايمى انگ ليس"‬
‫گزار شگر خ برى سرى ب نام چارلز مي سن‬
‫بوده با شد‪( .‬مي سن در ا صل يک سياح‬
‫لى در‬‫لاس ملنگل‬‫له در لبل‬‫لود کل‬
‫ليس بل‬
‫انگلل‬
‫لفر‬‫لاب سل‬
‫لتان‪ ،‬بلوچس لتان و پنول‬‫افغانسل‬
‫کرده د م شاهدات خود را در سه ج لد‬
‫ب يان ن موده ا ست او همچ نان م سکوکات‬
‫دوره يو نان و باخترى را ضمن سفرهاى‬
‫خود در افغان ستان بخ صوص ب گرام بد ست‬
‫اورده که آن ا ساس ا ثر م هم پروفي سر‬
‫ول سن ب نام اريا ناى قديم شده ا ست)‪.‬‬
‫ع وب تر ا ين ا ست که درنا مه اي که از‬
‫طرش ام ير دو ست مح مد خان ع نوان مح مد‬
‫شاه قا جار خوا نده شده مو لف از قول‬
‫اول الذ کذ نو شته ا ست که "در اي نده‬
‫بفرامين اعلحضرت اطاعت خواهم کرد" (ص‬
‫‪ )٧٩١‬مو لف در ه مان صفحه مين گارد که‬
‫م يرزا سميع خان‪ ،‬سرمن شى ام ير "ه مه‬
‫ا مور را ه مراه کف طان وي کوريج في صله‬
‫کرده"‪ .‬ه نوز هم ع وب تر ا ين ا ست که‬
‫قرار نو شته موهن الل ام ير ضمن نا مه ى‬
‫به شاه قا جار و عده داده که " خود را‬
‫با ک شور و م نابع آن در اخت يار شاه‬
‫گذا شته ا ست‪ ،‬ح تى پي شنهاد کرده که در‬
‫صورت حمله باالى هرات با دولت فارس هم‬
‫کارى خواهد کرد"‪(.‬ص ‪.)٢٤٩‬‬
‫موهن الل ( يا نا شر ک تاب) با ن شر‬
‫ا ين نوع نو شته برخالش واقع يت شايد در‬
‫ن ظر دا شت خوان ندگان را باين ف کر وا‬
‫دارد که ام ير دو ست مح مدخان هم‪ ،‬بم ثل‬
‫برادر هاى ق ندهارى اش‪ ،‬ميخوا ست فارس‬
‫هرات را ا شغال کند که در ان صورت ل شکر‬
‫ک شى انگ ليس باالى افغان ستان حت مى بود‬
‫ز يرا که ا شغال هرات بوا سطه فارس که‬
‫‪447‬‬

‫از حما يت کا مل رو سيه بر خوردار بود‬

‫خطرى براى حاکميت انگ ليس در هندوستان‬
‫تلقللى ميگرديللد‪ .‬ايللن از مهمتللرين‬
‫مو ضوعات بود که موهن الل ان را سطحى‬
‫د يده من درين وا در باره عواملى قدرى‬
‫مف صل ب حث مين مايم که به ل شکر ک شى‬
‫انگليس در افغانستان منتهى شد‪.‬‬
‫با در ن ظر دا شت آن چه در باره ا ين‬
‫ک تاب نو شته ام ع وب مع لوم نمي شود که‬
‫موهن الل مو ضوع ل شکر ک شى حکو مت ه ند‬
‫بر تانوى باالى افغان ستان را سطحى و‬
‫لورد‬‫له درينمل‬‫لرده وانچل‬‫لان کل‬‫کوت لاه بيل‬
‫نگا شته ا ست ع مدتا د فاع از ان بوده‬
‫است‪ .‬اين اثر درينمورد او لين ک تاب از‬
‫نوع خود ميبا شد‪ ،‬با آن که حکو مت ه ند‬
‫بر تانوى در نتيوه آن از شانزده و نيم‬
‫تا بي ست هزار تن از ا فراد ن ظامى و‬
‫م ستخدمين ه ندى خود را در افغان ستان‬
‫از د ست داد و حيث يت و اعت بار آن سخت‬
‫صدمه د يد و لى موهن الل يا نخوا سته و‬
‫يا نتواسته در باره آنچه بنويسد که به‬
‫ج نگ و ان سان ک شى کم نظ ير در قرن‬
‫له‬
‫لوض آن‪ ،‬طوريکل‬ ‫لد و عل‬‫لر شل‬
‫لزدهم منول‬ ‫نل‬
‫گفتم‪ ،‬از ان مدافعه نموده است‪.‬‬
‫انگ ليس ها چرا در افغان ستان ل شکر‬
‫ک شيدند و آ تش ج نگ وک شتار رام شتعل‬
‫نمود ند؟ م حرک ظاهرى وا ني ا ين ل شکر‬
‫ک شى محا صره شهر هرات بود که از طرش‬
‫اردوى فارس بقوماندانى اعلى شخص محمد‬
‫شاه قا جار که توپخا نه هم با آن توام‬
‫بود ره برى ميگرد يد‪ .‬محا صره براى مدت‬
‫ده ماه از ‪ ٢٧‬ماه نومبر ‪ ١١٧٣‬تا ‪٠‬‬
‫لده اى از‬ ‫لدي‪ .‬عل‬
‫لول کشل‬‫لپتمبر ‪ ١١٧١‬طل‬ ‫سل‬
‫من صبداران و يک ر ساله گر يزى روس در‬
‫محا صره سهم گرفت ند و کو نت سيموينچ‪،‬‬
‫سفير روسيه که قوه ن ظامى آن دران وقت‬
‫در اورنبللرگ قللرار داشللت يعنللى خللود‬
‫نميتوان ست از قوه ن ظامى خود ا ستفاده‬
‫‪448‬‬

‫کند ميخواست هدش خود را در اين منطقه‬

‫ذري عه فارس براورده سازد تا تو جه‬
‫فارس را از من طاطق ازد ست رف ته اش در‬
‫لع‬
‫لا) بنفل‬ ‫لاو جورجيل‬‫لرب (ارمنيل‬ ‫ش لمال غل‬
‫رو سيه ب طرش هرات مع طوش نما يد و هم‪،‬‬
‫مهم تر از آن با ا شغال هرات و پ خش‬
‫ن فوذ فارس در ق ندهار و کا بل حايلى‬
‫بمقابللللل انگللللليس در افغانسللللتان‬
‫ايوادگردد‪.‬‬
‫رو سيه در عين حال شخ صى ب نام پال‬
‫ويکو ويچ را به قندهار وکا بل فرستاد‬
‫و مو صوش در اوا خر نومبر يا اوا يل‬
‫د سمبر بکا بل ر سيد‪ .‬ار سال ويکو يوچ در‬
‫ا صل شايد در جواب نا مه ام ير دو ست‬
‫محمدخان صورت گرفته با شد‪ .‬امير موصوش‬
‫درا خره ‪ ١١٧٤‬يا اوا يل ‪ ١١٧٦‬ضمن نا مه‬
‫اى از روسه مطالبه نمود در برا بر شاه‬
‫شواع و رنويت سنگهل‪ ،‬حکمران پن واب با‬
‫او ک مک ک ند‪ .‬ا ين ب عد از ان بود که‬
‫شاه شواع در ‪ ١١٧٥‬بک مک پولى انگ ليس‬
‫با ام ير و سرداران ق ندهارى ب يک م صاش‬
‫(‪)٧‬‬
‫ناکام درقندهار پرداخته بود‪.‬‬
‫ويکويچ با يد بقرار دستور تحريريکه‬
‫باو داده شده بود با مير توصيه ميکرد‬
‫که ت حت ق يادت فارس با ق ندهار مت حد‬
‫گردد‪ .‬رو سيه همچ نان اميدوار بود هرات‬
‫هم ت شويق شود از ادعا هاى خود باالى‬
‫ق ندهار وکا بل من صرش گردد‪ .‬ا ما رو سيه‬
‫غ ير از ب ستن قرار داد ت وارتى بدادن‬
‫کدام کمک ديگر حا ضر نبود‪ .‬در عين حال‬
‫گف ته مي شد که وي کوويچ ب قرار د ستور‬
‫لون‬‫لغ دو مليل‬‫لالحيت داش لت مبلل‬
‫ش لفاهى صل‬
‫روپيه بامير طور قرضه بدهد ا ما برايش‬
‫و عده د هد که در ا سترداد پ شاور با او‬
‫ک مک خوا هد شد‪ )٥(.‬در آن و قت رو سيه‬
‫قادر بران نبود که خود رول ف عال بازى‬
‫نما يد و باين سبب ت مام د ستور هايش‬
‫مومو عه تو صيه ها و ت وويزات بود ا ما‬
‫‪449‬‬

‫وي کوويچ‪ ،‬و سيمونيچ م ثل يک دو مامور‬

‫ديگر از سرحد امور ت وارتي عبور کرده‪،‬‬
‫به فعال يت هاى سيا سى د ست زد ند و در‬
‫لوويچ‬‫لد‪ .‬ويکل‬‫ليش رفتنل‬‫لوب پل‬‫لن راه خل‬
‫ايل‬
‫درکا بل بامير تو صيه کرد خود را ز ير‬
‫اثر شاه فارس قرار دهد و از حفا ظت او‬
‫از طرش رو سيه مط مين با شد‪ .‬ا ما ام ير‬
‫بوعده هاى او وقعى نگذاشت و براى مدت‬
‫سه ماه يع نى تا وقتي که ه يات انگ ليس‬
‫ب سر کرد گى بر نز در کا بل بود اورا در‬
‫اتروا و تاريکى نگاهداشت اوميدانستکه‬
‫انگ ليس نسبت بروسيه و فارس با و مفيد‬
‫(‪)٤‬‬
‫تر شده ميتواند‪.‬‬
‫برنللز در راس يللک هيللات توللارتى‬
‫ب تاريخ ‪ ٢٩‬سپتمبر ‪ ١١٧٣‬بکا بل ا مده‬
‫بود‪ .‬گورنر جنرال هند‪ ،‬الرد اکليند تا‬
‫انوقللت در مسللايل سياسللي افغانسللتان‬
‫عالقم ندى ن شان نم يداد‪ ،‬وه يات اغرا مى‬
‫لع اورى‬ ‫لارتى و جمل‬
‫او ب لراى مقاص لد تول‬
‫معلو مات بود وبه بر نز هدايت داده بود‬
‫که " براى هيچ چيز تعهدات ندهد"(‪ )٦‬ا ما‬
‫برنز در عوض به فعاليت هاى سياسى دست‬
‫زد و مو ضوع ت وارتى را در طاځ ن سيان‬
‫گذاشللت‪ .‬معتقللد بللود حکومللت متبللوعش‬
‫ميخوا هد مذاکراتى نا کام گردد که بين‬
‫قنللدهار و فللارس در جريللان بللود ودر‬
‫مو ضوع پ شاور بين اف غان ها و سک ها‬
‫لت‬
‫لاب‪ ،‬رنويل‬ ‫لد‪ .‬حکم لران پنول‬‫لاطت کنل‬
‫وسل‬
‫سنگ هل پ شاور را در ‪ ١١٧٥‬مت صرش شده‬
‫ا ما سک ها در ب هار ‪ ١١٧٣‬در جنگ جمرود‬
‫از قواى ام ير شک ست خورده‪ ،‬قوما ندان‬
‫اع لى شان ک شته شده و اک نون اميردو ست‬
‫مح مد خان متو قع بود پ شاور را از راه‬
‫مذاکرات با بر نز ب کدام تربي تى بد ست‬
‫آرد‪ .‬در مذاکراتي که در ين باره براه‬
‫انداخ ته شد ام ير باين ن ظر مخال فت‬
‫ن شان داد که پ شاور به برادرش‪ ،‬سلطان‬
‫مح مد خان که سک ها پ شاور را از او‬
‫‪451‬‬

‫مت صرش شده بود ند‪ ،‬پس داده شود‪ .‬در‬

‫عوض پي شنهاد کرد که پ شاور ب خودش‬
‫م سترد گردد و او حا ضر ا ست بحک مران‬
‫پن واب باجى تاد يه ک ند‪ .‬ا ين مذاکرات‬
‫لد در‬‫لر شل‬‫لر حاضل‬‫ليد‪ .‬در اخل‬‫لايى نرسل‬‫بول‬
‫برا بر حرکت دوستانه برتانيه پ شاور به‬
‫سلطان محمد خان ا عاده گردد‪ .‬امير باز‬
‫هم بمط لب خود نر سيد‪ .‬نا کامى ام ير‬
‫باين سبب بود اکلي ند حا ضر ن بود باالى‬
‫حک مران پن واب ف شار وارد کند که پ شاور‬
‫را بامير م سترد ک ند‪ .‬مو صوش ات حاد و‬
‫دوسللتى حکمللران پنوللاب را مللرجح تللر‬
‫لود‬‫لر نبل‬‫لذکر حاضل‬‫لر الل‬‫ميدانس لت و اخيل‬
‫پ شاور بامير مسترد گردد‪ .‬اکليند باين‬
‫ف کر کاليدو يد گرائ يده بود که چون‬
‫برادران بارکزايي با هم مت حد شده‬
‫نميتوانند افغانستان تقسيم شده بم فاد‬
‫برتانيه بوده استرداد پ شاور بامير را‬
‫توا نا تر ن موده توازن را برهم خوا هد‬
‫زد‪ )٣(.‬ام ير با و جود آن هم نخوا ست با‬
‫انگ ليس ها ق طع راب طه نما يد‪ .‬از بر نز‬
‫ب نام ( عزت و ا کرام) مطال به ى ن مود‪.‬‬
‫مع نى ( عزت و ا کرام) در ا ين قري نه‬
‫ح صول اطمي نان براى بد ست اوردن پ شاور‬
‫و محفوظ بودن از جا نب غرب يعنى ايران‬
‫بود و لى بر نز به هيچ ي کى از ا ين‬
‫مطال بات جواب مث بت داده نميتوان ست‪.‬‬
‫اخللر االمللر بتللاريخ ‪ ٢٢‬فبللرورى ‪١١٧١‬‬
‫هدايت اکلي ند بامير جواب من فى داد و‬
‫خود ب تاريخ ‪ ٢٤‬ماه اپر يل کا بل را‬
‫بقصد هندوستان ترک کرد‪ .‬بعد ازان بود‬
‫که امير ويکويچ را که از او سط فبروري‬
‫بب عد گاه گاه در ح ضور خود مي پذيرفت‬
‫ليه‬‫لت و بروسل‬‫لدربار خواسل‬ ‫لى بل‬
‫لور علنل‬‫طل‬
‫وا يران ر جوع کرد تا ا گر بتوا ند بک مک‬
‫آن ها پ شاور را بد ست آرد‪ .‬وي کوويچ به‬
‫تقاضاى امير جواب مثبت داد "متعهد شد‬
‫براى برادران بارکزايى پول ته يه ک ند‬
‫‪450‬‬

‫و رنو يت سنگ هل را به م صالحه با او‬

‫وادارد" (‪ )١‬بللاين منظللور بلله رتويللت‬
‫سنگ هل نا مه ار سال کرد و لى او به آن‬
‫اهم يت نه داد‪ .‬وي کوويچ ب عد بق ندهار‬
‫ر فت و گف ته مي شد که در آن وا بين شاه‬
‫فلللارس و سلللران قنلللدهار معاهلللدهى‬
‫لين معاه لده‬ ‫لن چنل‬
‫لا ايل‬‫لد‪ )٠(.‬امل‬
‫تسويدشل‬
‫منع قد ن شده بود‪ .‬خ بر انع قاد آن از‬
‫ج عل کارى ام ير بود براى اين که حما يه‬
‫برتانيه را براى بدست اوردن قندهار و‬
‫پ شاور بد ست آرد‪ )١٩(.‬ا ين انک شافات در‬
‫ب هار و تاب ستان سال ‪ ١١٧١‬رخ داد و در‬
‫ان و قت اکلي ند از خ طر يک دو لت قوى‬
‫مسلمان در م واورت هند و با ارزش بودن‬
‫ال هور بح يث يک دو لت حا يل ه ند و طور‬
‫منظم سخن ميرا ند‪ .‬ا ما سيا ست او در‬
‫(‪)١١‬‬
‫ظرش چند هفته کامال تغيير نمود‪.‬‬
‫سه عا مل در تغي ير سيا ست مو صوش‬
‫موثر اف تاد که ي کى آن اح ساس خ طر با‬
‫ارت باط محا صره هرات از طرش فارس بود‪.‬‬
‫موصوش تا تابستان ‪ ١١٧١‬باوجود محا صره‬
‫بودن هرات از ا ين ناح يه خ طرى به‬
‫هندوستان اح ساس نميکرد‪ .‬با آنکه برنز‬
‫ليس در ته لران‬ ‫لفير انگلل‬‫لل‪ ،‬سل‬‫لک نيل‬
‫و مل‬
‫در باره خطر فارس باو نا مه ها فرستاده‬
‫بود ند‪ .‬عا مل دوم اح ساس خ طر از رو سيه‬
‫بود که فعال يت هاى آن از حما يه شاه‬
‫در محاصللره هللرات مشللهود بللود‪ .‬امللا‬
‫لل‬
‫لر از داخل‬ ‫لاس خطل‬‫لل احسل‬
‫لرين عامل‬‫مهمتل‬
‫هندو ستان من شاء ميگر فت‪ .‬اکلي ند در‬
‫ا ين او قات در يک ت عداد ا ياالت با خ طر‬
‫جنللگ و نللاارامى مواجهلله شللده بللود‪.‬‬
‫اکليند فکر ميکرد که ات حاد با حکمران‬
‫پن واب مهمترين وسيله براى خنثى نمودن‬
‫اين خطرات شده ميتواند‪ .‬اکليند دو خط‬
‫عمل در پيش روى داشت‪ :‬مداخله در فارس‬
‫يللا مداخللله در افغانسللتان‪ .‬موصللوش‬
‫مداخله در ايران را نپذيرفت عمدتا به‬
‫‪452‬‬

‫سببى که رو سيه که مت حد فارس بود با‬

‫اين مداخله تحريک ميگرديد‪ .‬ب تاريخ ‪١٢‬‬
‫مى ‪ ١١٧١‬در باره ق ندهار و کا بل سيا ست‬
‫تعر ضى خود را طرح کرد‪ .‬مل کم يپ‪،‬‬
‫ا ستاد راهن مايى من در پوهن تون ل ندن‪،‬‬
‫در اثر خود که قبال از ان نام برده ام‬
‫ان را طور ذ يل خال صه ن موده ا ست‪( :‬ا ين‬
‫ا ثر ضخيم که ت مام آن بر ا ساس را پور‬
‫هاى غ ير منت شره يا او لى‪ ،‬نا مه هاى‬
‫ر سمى و گزارش هاى مخ بران و عامالن‬
‫لرش‬‫لده در ‪ ١٠١٩‬از طل‬ ‫لا شل‬‫له انشل‬‫برتانيل‬
‫پوهن تون اک سفورد ط بع و ن شر شده ا ست)‬
‫"اکليند در يادداشت خود باالخره سياست‬
‫نفوذ واردنمودن از موراى نفوذ ت وارتى‬
‫در دراز مدت را ترک کرد‪ .‬ا ين سيا ست‬
‫نا کام گرديده و يک سياست جديد و ف عال‬
‫تر ضرورى شده بود‪ .‬با دولت هاى مو جود‬
‫اف غان کارکردن ناممکن بود‪ .‬به سببى‬
‫که هرات ب سيار دور بود و برادران‬
‫بارکزايي ق ندهار وکا بل ميخوا ستند از‬
‫ک مک برتان يه بمقا بل سک ها ا ستفاده‬
‫کن ند‪ .‬ب نا بران برادران بارکزايي‬
‫با يد با يک حک مران تو صيه پذير يع نى‬
‫شاه شواع عوض شوند که مو صوش با قوه‬
‫ايتال فى برتان يه‪ ،‬سک ها و ام يران سند‬
‫براريکه قدرت ر سانيده خواهد شد‪ ،‬خواه‬
‫هرات سقوط کرده يا سقوط نکرده با شد‪.‬‬
‫برتان يه با اع طاى پول‪ ،‬ا عزام يک‬
‫نماي نده ومن صبداران ک مک خوا هد ن مود‪.‬‬
‫سک ها فوج ته يه خواه ند ن مود و ام ير‬
‫هاى سند پول و شکارپور را به ح يث‬
‫پاي گاه عمل يات خواه ند داد" (‪ )١٢‬بعد از‬
‫ان بود که قرارداد سه جان به بين‬
‫حکو مت ه ند بر تانوي‪ ،‬رنو يت سنگ هل و‬
‫شللاه شللواع متللوارى بتللاريخ ‪ ٢٦‬جللون‬
‫بو ساطت وي ليم مگ ناتن‪ ،‬سکرتر گورنر‬
‫جنرال منعقد شد و گورنر جنرال ب تاريخ‬
‫اول ماه اک توبر ‪ ١١٧١‬ا عالن ج نگ داد و‬
‫‪453‬‬

‫فوج انگ ليس (رنويت سنگهل به سبب ترسى‬

‫که از اف غان ها دا شت از ار سال قوه‬
‫ن ظامى اباورزيد) از راه دره هاى بوالن‬
‫و خي بر دا خل افغان ستان شد و ج نگ اول‬
‫افغللان‪-‬انگللليس شللروع شللد‪.‬مگنللاتن‬
‫وکاليدويد‪ ،‬آمر سياسى لود ياه که مامور‬
‫حفا ظت شاه شواع م توارى بود‪ ،‬و يک‬
‫مامور ديگر با نظرات و پيشنهادات خود‬
‫باالى اکلي ند در ا ت خاذ سيا ست تعر ضى‬
‫او ن فوذ وارد ن موده بود ند در حالي که‬
‫اليکزا ندر بر نز و چارلز مي سن که از‬
‫او ضاع افغان ستان و قدرت ام ير ن ظر‬
‫بديگران باخبر تر بود ند به گورنر‬
‫لر‬
‫لاى ميفرس لتادند دايل‬ ‫له هل‬
‫جن لرال نامل‬
‫براين که موصوش با امير دوست محمد خان‬
‫ک نار ا يد‪ .‬يک ت عداد انگ ليس هاى عالى‬
‫لتيورت‬ ‫لت سل‬
‫لان مونل‬‫لر و همچنل‬‫له ديگل‬
‫رتبل‬
‫الفنسللتون کلله افغللان هللا را از هللر‬
‫انگ ليس به تر مي شناخت با سيا ست تعر ضى‬
‫اکليند مخالفت ن شان داد ند‪( .‬الفنستون‬
‫سرکرده او لين ه يات انگ ليس بود که‬
‫بدربار حکمران افغانستان فرستاده شده‬
‫بود‪ .‬مو صوش در ‪ ١١٩١‬با شا شواع در‬
‫پ شاور مواف قت نا مه اى منع قد ن موده‬
‫وا ثر او ب نام شرح و ب يان سلطنت کا بل‬
‫از مهمتللرين منبللع دربللاره تللاريخ و‬
‫جام عه اف غان در دوره سدوزيى ميبا شد‬
‫که ترجمه پشتوى آن بواسطه اينوا نب از‬
‫طرش ا کادمى ع لوم افغان ستان ط بع ون شر‬
‫شده است)‪ .‬گورنر جنرال بانهم به عملى‬
‫شدن سياست تعرضى خود اقدام نمود‪ ،‬حال‬
‫يک بحث انتقادى و دو تبصره کوتاه‪.‬‬
‫ا يا ا ين سيا ست پيش روى ضرورى شده‬
‫بر وا قع بي نى ا ستوار بود يا نتي وه‬
‫غرور ن ظامى و بمق صد م لک گ يرى بود؟‬
‫محا صره هرات م حراځ تو جه بود ز يرا که‬
‫ا گر هرات سقوط مي کرد فارس در ق ندهار‬
‫و کا بل ن فوذ مي کرد و خ طر رو سيه به‬
‫‪454‬‬

‫ه ند متو جه مي شد‪ .‬حکمرا نان و قت ه ند‬

‫بخ صوص اکلي ند چ نين مياندي شندند‪ .‬ا ما‬
‫هرات سقوط ن کرد‪ .‬مهم ترين ع لت عدم‬
‫سقوط هرات اراده ت سليم ن شدنى مردم و‬
‫قوه ن ظامى هرات بود که باوجود محا صره‬
‫لارس‬‫له ش لاه فل‬‫لتند بل‬‫دوام دار نميخواسل‬
‫ت سليم شوند‪ .‬يارمح مد خان ال کوزايي‪،‬‬
‫وزيللر شللاه کللامران سللدوزيي‪ ،‬کلله‬
‫مق تدرترين شخص در هرات بود‪ ،‬ا ين ا‬
‫راده مردم را در پي غام جواب يه خود‬
‫خوب تمث يل ن موده ا ست‪ .‬مو صوش در جواب‬
‫پي غامى که ا گر وى ت سليم نه شود شاه‬
‫له‬
‫لان را کل‬ ‫ليرمحمد خل‬‫لارس ب لرادرش‪ ،‬شل‬‫فل‬
‫غور يان را به مت واوزين ت سليم کرده‬
‫بود خواهد کشت جواب دا دکه " به سردار‬
‫ب گو که م سرورم شاه مرا از ا ين مح نت‬
‫وارها ند که ا ين خاين را به جزاى‬
‫اع مالش بر سانم او برادرمن ني ست اورا‬
‫عاځ کرده ام او پ سر پدرم ني ست اوا‬
‫ف غان نه بل که ک شميرى ا ست‪ .‬چون که‬
‫مادرش ک شميرى ا ست‪ .‬و در باره خودم هر‬
‫گاه مح مد شاه شهر را بگ يرد ازاد ا ست‬
‫هر چه دلش بخواهد بامن بکند‪ .‬در ت مام‬
‫ديگللر مللواردمن خللادم فرمانبللدرار‬
‫اعلح ضرت ه ستم و لى در ا ين مو ضوع ازو‬
‫اطا عت کرده نمي توانم‪ ،‬ز يرا که اف غان‬
‫ها هر گز تسليم نخواه ند شد"(‪ )١٧‬پي غام‬
‫دور و دراز شللاه کللامران کلله ذريعلله‬
‫اي لدرد پا تن ور انگ ليس به شاه فارس‬
‫فر ستاده شد هم ه مين م حن را دا شت‪ .‬در‬
‫قسمتى از ان گفته شده که‪:‬‬
‫" شما بسيار غير سخاوتمندانه و غير‬
‫عادالنلله بللامن رفتللار مينماييللد کلله‬
‫ميخواه يد مرا از اخرين شهر هشتاد شهر‬
‫من م حروم مينماي يد که رعا ياى ياغى‬
‫مرا ازان م حروم کرده ا ند‪ .‬پدر کالن‬
‫خودت پدرم را ه مواره ( برادر) و مرا‬
‫(فرز ند) ميخوا ند و خودت براى اين که‬
‫‪455‬‬

‫برادرى ن شان د هى هف تاد شهر دي گر‬

‫قل مرو خود را گذا شته اى تا ا ين شهر‬
‫لهر در‬ ‫لن شل‬
‫لى‪ ،‬ايل‬
‫لالى را محاص لره کنل‬ ‫خل‬
‫حالي که يک فرد اف غان هم از شم شير‬
‫ا ستفاده کرده بتوا ند‪ ،‬هر گز از تو‬
‫نخوا هد شد"(‪ )١٥‬ا ما دوام محا صره و ق لت‬
‫اذوقه محا صره شده گان را که ا ضافه بر‬
‫فوج مردم عادى شهر را هم تشکيل ميداد‬
‫بلله سللتوه اورده تللا شللاه کللامران و‬
‫يارمحمللدخان وسللاطت مللک نيللل‪ ،‬سللفير‬
‫انگ ليس را پذيرفت ند و لى مح مد شاه‬
‫قا جار از ق بولى ان ان کار کرد وا عالم‬
‫ن مود که " يا ت مام مردم هرات ت سليم‬
‫ميگرد ند و به رع يت بودن من اع تراش‬
‫ميکنند يا من چ هاونى را با قوه اشغال‬
‫مينمللايم و انهللا را مطيللع و منقللاد‬
‫مي سازم"(‪ ١٤‬ورود سفير روسيه بکا مپ شاه‬
‫ور سانيدن ک مک پولى و تخني کى شاه را‬
‫ه نوز هم در پا ف شارى او تقو يه ن مود‪.‬‬
‫و صول نا مه که ندل خان‪ ،‬حک مران ق ندهار‬
‫که در ان براى گ شودن محا صره و عده‬
‫ار سال ک مک ن موده بود هم چ نين ا ثر‬
‫توليد کرد‪.‬‬
‫محا صره کن ندگان ب تاريخ ‪ ٢٥‬جون بر‬
‫سه طرش شهر مح صور يورش بزر گى برد ند‪.‬‬
‫ترس از سقوط شهر مستولى شد‪ .‬درينحا لت‬
‫پا تخ بر که در ابټدا به قيافه سيد در‬
‫شهر ظاهر شده بود با فعال يت و دالورى‬
‫ح يرت اور شهر را از سقوط ن وات داد‬
‫بطوري که يارمح مدخان را که به م شوره‬
‫او گوش م يداد مو بور ن مود شخ صا نزد‬
‫مدافعين رف ته ان ها را ت شويع نما يد‪.‬‬
‫وز ير چ نين کرد بين باران گلو له ان ها‬
‫را ديوا نه وار اين طرش و ان طرش سوځ‬
‫داد‪ ،‬ع ساکر دسته دسته خود را در صفوش‬
‫مت واوزين‪ ،‬برځ را سا ر سانيدند و باالى‬
‫شان ريختند تاثير اين حرکت غير متوقع‬
‫و آنللى سللحر اميللز بللود‪ .‬متوللاوزين‬
‫‪456‬‬

‫سرا سيمه شده موا ضع خود را ترک ن موده‬

‫(‪)١٦‬‬
‫در ع قب افت ند‪ .‬هرات ن وات يا فت‪.‬‬
‫شاه قا جار بين ‪ ١٣٩٩‬و ‪ ١١٩٩‬از ا فراد‬
‫جن گى خود را از د ست داد‪ .‬اف غان ها‬
‫شللايد بلليش تللر ا زان‪ .‬افغللان هللا‬
‫مت واوزين را به ع قب راند ند و لى به‬
‫يورش دي گر م عروض بود ند‪ .‬بخ صوص که‬
‫م نابع حکو مت باخر ر سيده بود‪ ،‬ق لت‬
‫اذو قه نما يان شد‪ .‬پول کم يا فت بود و‬
‫بمللدافعين مسلللح معللاش درک نداشللت‪.‬‬
‫لورين‬ ‫لليمى در محصل‬
‫له تسل‬‫لال روحيل‬‫درينحل‬
‫رخ نه کرد‪ .‬پاتنور و يارمح مد خان به‬
‫چاره ها متو سل مي شدند‪ .‬چاره ا ين شد‬
‫کللله روز تسلللليمى را بللله تعويلللق‬
‫بيانداز ند‪ .‬يارمح مد خان باز هم براى‬
‫بدست اوردن پول از متمولين دست ب کار‬
‫شد‪ .‬پول اندوخ ته شدگى خود را غرض‬
‫نگر فت شاه هم حا ضر ن بود ( با پول خود‬
‫که فراوان بود وداع بگو يد‪ ،‬يار مح مد‬
‫خان بزر گان و سرداران را بم شوره و‬
‫في صله ط لب ن موده في صله آن ها پاتخبر‬
‫لودش‬ ‫له خل‬
‫لود‪ ،‬بطوريکل‬
‫لرور نمل‬‫لم مسل‬‫را هل‬
‫ميگويد‪" :‬آن ها با نقض قول هاى علنى‪،‬‬
‫ع ساکر لرزان و مردم نارا ضى ت صميم‬
‫گرفت ند تا ا خرين ر مق ز ندگى ا ستادگى‬
‫کن ند"‪ )١٣(.‬در مقا بل ا قدامات سخت وز ير‬
‫که قرار فيصله از هر جائيکه ممکن شود‬
‫پول بدست آرد پاتنور وعده داد که پول‬
‫ت مام ک سانيکه بر ضاى خود بده ند از‬
‫خزا نه حکو مت انگ ليس‪ ،‬براى شان وا پس‬
‫تاد يه خوا هد شد‪ )١١(.‬با آن هم بلاب‬
‫مذاکره با محا صره کن ندگان بنا چار‬
‫گ شوده شد و پي غام بران در تگ و دو‬
‫شدند‪.‬‬
‫درعين حال در فا صله دو راز در هاى‬
‫هللرات بللراى نوللات آن حرکتللى بللراه‬
‫انداخته شده بود‪ .‬مک نيل سفير انگ ليس‬
‫که کوشش هاى وى براى متصرش نمودن شاه‬
‫‪457‬‬

‫فارس ا زمحا صره نا کام و خودش ه تک‬

‫حر مت شده بود به گورنر ج نرال ه ند‬
‫پيشنهاد کرده بود که طوريکه ذکر کردم‬
‫‪ ،‬اول يک قوه کو چک ن ظامى و ب عد قوه‬
‫بزرگ از راه خليج فارس به فارس ار سال‬
‫ک ند‪ .‬گورن ج نرال صرش بفر ستادن قوه‬
‫کو چک ا کت فا ن مود و ا ين قوه ب تاريخ‬
‫‪ ١٠‬جون در جز يره خاراک پ ياده شد‪ .‬مک‬
‫ن يل پس ازان که از طرش وزارت خار جه‬
‫خود ازان باخبر گرد يد پي غام حکو مت‬
‫خود را ذري عه کرن يل ستودارت‪ ،‬اتا شه‬
‫ن ظامى خود به شاه قا جار در هرات‬
‫فر ستاد باين مف هوم که ا شغال هرات و‬
‫يا کدام ق سمت دي گر افغان ستان از طرش‬
‫فارس بح يث د شمنى با انگ ليس تل قى‬
‫خواهد شد و اگر شاه باآنهم از محا صره‬
‫د ست نک شد ک شورش مت ضرر خوا هد شد‪ .‬شاه‬
‫از اتا شه ن ظامى پر سيد که "حقي قت ا ين‬
‫است که اگر من هرات را ترک نکنم‪ ،‬جنگ‬
‫در خوا هد گر فت‪ ،‬ا يا چ نين ن ي ست؟ "‪.‬‬
‫ستودارت بى پرده جواب داد‪" :‬بلى‪ ،‬جنگ‬
‫م شتعل خوا هد شد‪ ،‬هر چ يز به اعلح ضرت‬
‫شما منح صر ا ست"‪ )١٠(.‬شاه ب تاريخ ‪٠‬‬
‫سپتمبر هرات را ناگ شوده بنا کامى ترک‬
‫کرد و در باره ع قب ن شينى خود ضمن‬
‫اعالميه طويلى اظ هار نمود که "‪ ....‬دو‬
‫را دور هرات هيچ ا ثار ا بادى نما نده‬
‫(‪)٢‬‬
‫است"‪.‬‬
‫ع قب ن شينى شاه اسا سا مظ هر اراده‬
‫مردم از د فاع هرات بود با آن که ان ها‬
‫با ندازه مت واوزين نه لوازم جن گى‪ ،‬نه‬
‫ا فراد جن گى و نه توپخا نه دا شتند‪ .‬با‬
‫آنهللم طوريکلله الرد اکلينللد گويللد‪:‬‬
‫"محاصللره شللده گللان هللرات انطللور‬
‫لتلزم‬‫له مسل‬‫لد کل‬
‫لاع کردنل‬
‫له دفل‬‫قهرمانانل‬
‫داع يه شان بود"‪( .‬ص ‪ )٧٧٢‬کو شش هاى‬
‫پاتنور بدون شک در ت شويع مدافعين‬
‫موثر ثا بت شد بخ صوص تدابير د فاعى‬
‫‪458‬‬

‫مو صوش‪ .‬مهم تر از ان ق طع عال يق حکو مت‬

‫برتانيه با فارس و م ظاهره قدرت ن ظامى‬
‫حکو مت ه ند بر تانوى در جز يره خاراک‬
‫بود ولى اين در هفتم ماه محا صره بود‪.‬‬
‫باين صورت شاه فارس و در عقب او روسيه‬
‫در ا شغال هرات نا کام شدند‪ .‬هدش فارس‬
‫که بگف ته الرد اکلي ند "تو سعه صالحيت و‬
‫نفوذ فارس در افغانستان و از ان وا به‬
‫سللواحل رود سللند و حتللى مللاوراى آن‬
‫ميباشللد" (ص ‪ )٧٧١‬بللى معنللى گرديللد‪.‬‬
‫نا کامى روسيه تا حدى بود که حکومت آن‬
‫برت مام آن و عده ها خط ب طالن ک شيد که‬
‫وي کوويچ در ق ندهار وکا بل داده بود و‬
‫وي کوويچ انت حار کرد‪ .‬در مو موع باين‬
‫لد‬
‫لال هنل‬ ‫له عمل‬‫لرى را کل‬
‫لينى خطل‬‫لب نشل‬
‫عقل‬
‫بر تانوى از رو سيه و ا يران به حاکم يت‬
‫خود در هندو ستان حس ميکرد ند‪ ،‬خن ثى‬
‫گرد يد و با آن بامورد بودن سيا ست‬
‫پيشللروى از بللين رفللت‪ .‬ايللن ناکللامى‬
‫همچ نان موئ يد آن بود که اف غان ها از‬
‫خود د فاع کرده ميتوان ستند‪ .‬بخ صوص که‬
‫در داعيلله خللود همراهللى حکومللت هنللد‬
‫بر تانوى را دا شته با شند‪ .‬ا ين نا کامى‬
‫اين را هم ن شان ميداد که اف غان ها در‬
‫برا بر ت واوز هر قدرت خارجى دي گر‬
‫بخ صوص که نام سلمان با شد هم از خاک‬
‫لد‬
‫لا الرداکلينل‬ ‫لد‪ .‬امل‬
‫لاع ميکننل‬‫لود دفل‬‫خل‬
‫مغرور ت مام اين چيز ها را ناد يده گرفت‬
‫و با ت واوز خود بر افغاسنتان غلطى را‬
‫مرت کب گرد يد که از غل طى شاه فارس‬
‫بمراتب خطرناک تر ثابت شد‪.‬‬
‫ات خاذ سيا ست پي شروى و ت واوز بر‬
‫افغان ستان بدون هيچ نوع ع مل تحري کى‬
‫اف غان ها بر ضد انگ ليس ها يا حکو مت‬
‫شان در هندو ستان صورت گر فت‪ .‬در آن‬
‫و قت بين افغان ستان و قل مرو انگ ليس‬
‫دو لت سکه در پن واب حا يل بود‪ .‬مو ضوع‬
‫ا ختالش تن ها م سئله پ شاور بود‪ .‬پ شاور‬
‫‪459‬‬

‫در ا صل خاک افغان ستان بود و لى رنو يت‬

‫سنگ هل آن را غ صب کرده و ام ير دو ست‬
‫مح مد خان ا سترداد آن را ا هم بو ساطت‬
‫حکو مت ه ند بر تانوى تقا ضا مي کرد‪ .‬ا ين‬
‫م سئله و حاکم يت ام ير دو ست مح مد خان‬
‫در کابللل خطللرى بامنيللت هنللد شللده‬
‫نميتوانست‪ .‬ا ما عوب است که الرداکليند‬
‫در اعالم يه سمله ا ين "خ طر" را بها نه‬
‫قرار داده ت واوز خود را بف کر خود‬
‫للرادران‬‫للون بل‬‫للوه داد‪ .‬چل‬ ‫لله جلل‬
‫موجهل‬
‫بارکزايي بين خود مت حد نمي شدند و‬
‫لارجي نداش لتند‬‫لت خل‬‫لد و دوسل‬‫ک لدام متحل‬
‫اکليند فکر کرد که تعويض آن ها با شاه‬
‫شواع عملى خواهد بود و افغانستان بعد‬
‫لد‬
‫لت هنل‬‫لى از ايالل‬ ‫لکلى يکل‬
‫از ان ب له شل‬
‫ت بديل خوا هد شد ا ما ا ين سيا ست غ ير‬
‫واقعبينا نه بود به سببى که تطب يق ان‬
‫در صحنه ع مل م سبب ک شتار ان سان ها در‬
‫هر دو طرش ج نگ گرد يد‪ .‬بدون آن که هدش‬
‫آن براورده شود‪ .‬جنگ وکشتار انسان ها‬
‫(غ ير از ج نگ هاى مرح له اول ت هاجم)‬
‫ب تاريخ ‪ ٢‬نومبر ‪ ١١٥١‬ا غاز شد و تا ‪١٧‬‬
‫ج نورى سال دي گر در گ ندمک دوام يا فت‪.‬‬
‫تا وقت کوچ عقب نشينى فوج از کا بل (‪٦‬‬
‫ج نورى) يع نى در طول بيش تر از دو ماه‬
‫فير ها بين هر دو طرش مباد له مي شد‬
‫با ستثنى بع ضى وق فه ها‪ .‬تا پا يان ج نگ‬
‫لرش‬‫لان در طل‬‫لا ‪ ٢٩‬ه لزار انسل‬‫لين ‪ ١٦‬تل‬‫بل‬
‫انگ ليس و شايد بيش تر از ان در طرش‬
‫اف غان ها ک شته شده با شد‪ .‬ا ين ک شتار‬
‫نتي وه سيا ست پي شروى اکلي ند و شرکا‬
‫بود‪ .‬اراده د فاعى مدافعان در کا بل‬
‫بقدرى قوى بود مثليکه اراده د فاعى در‬
‫هللرات بللود‪ .‬در حاليکلله سللر کردگللان‬
‫خا ندانى کا بل را ترک کرده بود ند و‬
‫ت نى چ ند با هاجمين ساخته بود ند از‬
‫بين ه مين مردم مردان برخا ستند که تا‬
‫لان را‬‫لام شل‬‫لان قيل‬‫لر خل‬
‫لد اکبل‬‫ورود محمل‬
‫‪461‬‬

‫رهبرى کردند‪ .‬در نتيوه زور همين مردم‬

‫بود‪ ،‬مردمي که اکلي ند در ح ساب نگرف ته‬
‫بود‪ ،‬که ه مان حکو مت ه ند بر تانوى که‬
‫اميللر دوسللت محمللدخان را خلللع و در‬
‫هندو ستان تبع يد کرده بود ند و او را‬
‫خ طرى بامن يت ه ند ميخوا ستند م ج بور‬
‫شدند اورا پس بفر ستند و حکمرا نى او‬
‫را بپذيرند وحتى سال ها بعد در ال حاځ‬
‫لدن‬‫لد شل‬‫لى در متحل‬‫لدهار و ه لرات يعنل‬‫قنل‬
‫افغانستان با او کمک کنند‪.‬‬
‫نتي وه ا ين سيا ست تعر ضى ا ين هم شد‬
‫که اف غان ها که از جم له برد بار ترين‬
‫مردم ا سيا بود ند در مقا بل مردم غ ير‬
‫مسلمان ح ساس تر و متعصب تر شدند‪ .‬اين‬
‫ج نگ شروع حر کت مذهبى تر شدن و متع صب‬
‫تر شدن و جذمى شدن اف غان ها شد‪ .‬غ ير‬
‫متع صب بودن اف غان ها تا حدى بود که‬
‫مردم عوام با انگ ليس ها ازادا نه‬
‫آم يزش ميکرد ند ح تى در دروان ج نگ در‬
‫ليش از ان‬ ‫لم‪ .‬پل‬
‫لاونى هل‬
‫لا در چل‬‫له هل‬‫وقفل‬
‫انگ ليس ها در مو سم برف بارى در دام نه‬
‫هاى کو هاى ا طراش کا بل ازادا نه سکى‬
‫ميکرد ند‪ .‬در ت مام دوران ج نگ چې در‬
‫ليچ‬‫لال وهل‬
‫ليچ مل‬‫لل هل‬
‫له در کابل‬‫ه لرات و چل‬
‫رو حانى رول م قام ره برى و قوما ندانى‬
‫را اجللرا نکللرده‪ .‬آن هللا فقللطال وعللظ‬
‫وتبليغ مينمودند‪ .‬در نها يت انگ ليس ها‬
‫با سيا ست پي شروى و ک شتار خود خ صومت‬
‫داي مى اف غان ها را ک مايى کرد ند و‬
‫معکو سا ان ح سن ن يت و قدردانى اف غان‬
‫ها را از د ست داد ند که در ن وات هرات‬
‫ک مايى ن موده بود ند‪ .‬مردم پاتنور را‬
‫از ياد بردند و کسيکه نام کار روا يى‬
‫هاى او در هرات در ک تاب جان کې ب نام‬
‫لر‬
‫لتان و در اثل‬ ‫لگ در افغانسل‬‫لاريخ جنل‬‫تل‬
‫تازه نوا سه اش پ ترک م کرورى ب نام ع قب‬
‫نشينى از کا بل جادوانى شده است‪ .‬خال صه‬
‫اينکللله سياسلللت انگلللليس در ملللورد‬
‫‪460‬‬

‫افغان ستان در و قت الرد اکلي ند بم ثل‬

‫سياست روس و فارس در هرات بصورت مطلق‬
‫ناکام گرديد‪.‬‬

‫ياداشت ها‪:‬‬
‫‪ .0‬سرهنرى م‪ .‬ديورند‪ ،‬جنگ اول افغان و‬
‫علت هاى آن‪ ،‬نشر کرده ون گارد بوکس‪،‬‬
‫ال هور‪ ،١٠٠١ ،‬ص ‪.٧٦٤‬ا ين ک تاب بار‬
‫اول در ‪ ١١٣١‬طبع و نشر شده بود‪.‬‬
‫‪ .2‬فلورنت يا‪ ،‬خانم سيل‪ ،‬جور نال م صايب‬
‫در افغانسلللتان‪ ،‬تانتلللاالن پلللرس‪،‬‬
‫لاپ اول در‬‫لا‪ ،٢٩٩٢ ،‬ص ‪ ،٧٩١‬چل‬ ‫امريکل‬
‫‪.١١٥١‬‬
‫‪ .3‬مکلللم يللپ‪ ،‬سللتراتيوى هللاى هنللد‬
‫برتلللانوى‪ ،‬برتانيللله‪ ،‬ايلللران و‬
‫افغانسللتان‪ ١١٤٩-١٣٠١ ،‬نشللر کللرده‬
‫پوهن تون اک سفورد‪ ،١٠١٩ ،‬ص ‪.٢٧٥‬ا ين‬
‫ا ثر در ز مره ا ثار الفن ستون و جان‬
‫کې مت بع نها يت م هم در باره تاريخ‬
‫افغانستان ميباشد‪.‬‬
‫‪ .4‬ايضا‬
‫‪ .5‬ايضا‪ ،‬ص ‪.٢٧٤‬‬
‫‪ .6‬ايضا‪ ،‬ص ‪.٢٢٤‬‬
‫‪ .7‬ايضا‪.٢٧٦ ،‬‬
‫‪ .8‬جللان ويللليم کللى‪ ،‬تللاريخ جنللگ در‬
‫افغانستان‪ ،‬ج ا‪ ،‬نشريه شوبى‪ ،‬دهلى‪،‬‬
‫‪ .١٠٠٠،١٠٠‬چاپ اول‪.١١٤١ ،‬‬
‫‪ .9‬ايضا‪.٢٩٩ ،‬‬
‫‪ .01‬يپ‪.٢٧٦ ،‬‬
‫‪ .00‬ايضا‪.٢٥٩ ،‬‬
‫‪ .02‬ايضا‪.٢٥٢،‬‬
‫‪ .03‬جان کى‪.٢٢٥،‬‬
‫‪ .04‬ايضا‪.٢٢١ ،‬‬
‫‪ .05‬ايضا‪.٢٥٠ ،‬‬
‫‪462‬‬

‫ايضا‪.٢٦٦،‬‬ ‫‪.06‬‬
‫ايضا‪.٢٣١،‬‬ ‫‪.07‬‬
‫ايضا‬ ‫‪.08‬‬
‫ايضا‪.٢٣٧،‬‬ ‫‪.09‬‬
‫ايضا‪.٢١٢ ،‬‬ ‫‪.21‬‬
‫‪463‬‬

‫د وزيري د ثور‬
‫پاڅون‬
‫جون ‪٢٩٩٣‬‬
‫د محترم اق بال وزيري دغه ليکنه مې‬
‫له‬
‫لر پايل‬‫لي تل‬‫لاپ شل‬
‫لې چل‬‫له دې چل‬‫پخ لوا لل‬
‫ولو سته‪ .‬د غه ليک نه دوه بر خې لري‪.‬‬
‫لونکي د ژون لد‬‫لې د ليکل‬‫له يل‬‫لومړۍ برخل‬‫لل‬
‫لومړ يو وخ تو‪ ،‬تعلي مي زده کړې‪ ،‬گو ندي‬
‫ف عاليتونو او په دهمز نگ کې ب ندي توب‬
‫او بله برخه يې د وطن سياسي تاريخ ته‬
‫وق فه شوې ده‪ .‬ليک نه په کا بل او م سکو‬
‫کې د ليکونکي له رسمي زده کړې نه پيل‬
‫ک ېږي او د نو يب هللا د حکو مت تر پا يه‬
‫پورې ر سېږي‪ .‬د د غې بر خې اسا سي او‬
‫ا صلي مو ضوع د خل قي حکو مت په اړه ده‬
‫چې په مفصل ډول پکې ب يان شوې ده‪ .‬دغه‬
‫سريزه هم په وا قع کې د همدغې برخې په‬
‫اړه ده‪.‬‬
‫خلقي دوره که څه هم لنده وه‪ ،‬ډېره‬
‫پې ښناکه وه‪ .‬سره له دې هم د ه غې په‬
‫اړه هر اړخيزه جال ليکنه تر او سه پورې‬
‫ل يدلې شوې نه ده‪ .‬په ډ ېرو اثرو نو کې‬
‫يې ب يان شو خو دغه بيانونه هم لنډ او‬
‫هم غ ېر ا فاقي يانې پارتيزاني دي چې‬
‫زيللاتره يللې د واقعيللت د اړولللو‪ ،‬د‬
‫اشخاصو د گرمولو او د ښه او بد د حکم‬
‫کولو په بڼه دي‪ .‬دغه ډول ليکنې له دې‬
‫امله دي چې دغه دوره اوس هم احساسونه‬
‫او جذبې پاروي او څوک چې غواړي د هغې‬
‫په اړه څه ولي کي پ خوا له پ خوا در يځ‬
‫ني سي او له دې ام له ا فاقي ک ېدلى نه‬
‫شي‪ ،‬نو و يل ک ېدلى شي چې د غه دوره تر‬
‫او سه هم تاريخي شوې نه ده‪ ،‬خو مه مه‬
‫‪464‬‬

‫دا ده چې هم په پاړ سو او هم په پ ښتو‬

‫کې د ه غې په هک له ډ ېر اثرو نه خ پاره‬
‫شوي دي‪ .‬د غه اثرو نه که څه هم سره‬
‫مت ضاد دي‪ ،‬د يوې جامعې ا فاقي ليک نې‬
‫ل پاره بنسټ کېدلى شي‪ .‬د ا فاقي تاريخ‬
‫ک ښلو ل پاره حت مي ده چې څېړون کى‬
‫يوازې او يوازې حقيقت ته متعهد وي‪.‬‬
‫د غه ليک نه د دغ سې چا ا ثر دى چې د‬
‫کا بل په پولي تخن يک کې يې د ژ بې‬
‫ا ستادي کو له‪ .‬و يل ک ېږي چې ښاغلى‬
‫وز يري د رو سي ژ بې په ادب ياتو ه غومره‬
‫ښه پوهېږي چې ډ ېر رو سان پرې هغ سې ښه‬
‫نه پوهېږي‪ .‬دغه څه تر څه حده د ده له‬
‫د غې ليک نې نه هم څرگ ند دى چې ا فاده‬
‫يې ر ڼه‪ ،‬روا نه او پ ښتو يې صافه او‬
‫ژو ندۍ ده‪ .‬پيچ لې مو ضوع گانې پ کې په‬
‫د غه ډول ب يان شوې چې لو ستونکي ته يې‬
‫په ما نا او مف هوم کې شک او اب هام نه‬
‫پ ېدا ک ېږي‪ .‬دا به له دې ام له هم وي‬
‫چې ښاغلى وز يري د د غې بر خې په مو ضوع‬
‫گانو ښه پوه ېده‪ .‬ده د ثور له کود تا‬
‫نه دم خه د ح فيظ هللا ا مين تر الس ال ندې د‬
‫زده کوونکللو او نظللامې ا فسللرانو د‬
‫گو ندي کو لو د نده په غاړه لر له او له‬
‫کود تا نه ورو سته په عېن حال کې چې د‬
‫خپل گوند د مرکزي کمېټۍ غړى و‪ ،‬د ملي‬
‫د فاع وزارت کې د سياسي چارو سروال و‪،‬‬
‫نو ده هم د وظي فې له م خې او هم په‬
‫روسي ژبه د ښه پوهېدلو له امله شوروي‬
‫م شاورانو او حکومتي چارواکو سره نږدې‬
‫وظي فوي عال يق لرل‪ .‬نورمح مد تره کي او‬
‫حفيظ هللا امين يې هم هر وخت ليدلي شول‪.‬‬
‫په د غه ډول دى په دغ سې م قام کې و چې‬
‫له‬
‫لو نل‬‫لو او حساس لو پېښل‬ ‫لاري مهمل‬
‫له جل‬‫لل‬
‫خبرېده‪ .‬ده دغسې پېښې هغسې چې دى پرې‬
‫پوه شوى و‪ ،‬اوس پخپ لې د غې ليک نې کې‬
‫ب يان کړې دي‪ .‬څن گه چې د ه غه و خت د‬
‫اف غان او شوروي رجيمو نه سر پ ټي وو‪،،‬‬
‫‪465‬‬

‫له‬
‫لو نل‬‫لکېدونکو پېښل‬ ‫لو هسل‬‫له نويل‬‫لک پل‬
‫خلل‬
‫خبر ېدل‪ ،‬يا په ه غه ډول خبر ېدل چې‬
‫خلقي چارواکو پرې پوهول‪ .‬حکومتونه په‬
‫عمومي دول او دک تاتور چارواکي په خاص‬
‫ډول نه يوازې پخپ له حقي قت پ ټوي‪ ،‬نور‬
‫هم له حقي قت وي لو نه م نع کوي‪ .‬له دې‬
‫ام له هم د ښاغلي وز يري د غه ا ثر م هم‬
‫دى چې پکې هغه پېښې ب يان شوې چې پخوا‬
‫ب يان شوې نه وې‪ .‬يا په ه غه ډول ب يان‬
‫شوې نه وې چې په دغه اثر کې ب يان شوې‬
‫دي‪ .‬په دې موږ ټول پوهېږو چې شوروي‬
‫حکو مت په ر سمي څرگ ندونو کې يو څه‬
‫لل او‬‫له کابل‬‫لې پل‬
‫لارواکو يل‬ ‫لو چل‬
‫لل‪ ،‬خل‬‫ويل‬
‫افغان ستان کې بل څه کول‪ .‬د ښاغلي‬
‫وز يري په ليک نې کې د شورويانو د غه‬
‫دوه گون توب يا په ساده ع بارت مناف قت‬
‫څرگنللد دى او دى پلله دې ا ړه مشللخص‬
‫لې "د‬‫لي چل‬‫لوي‪ .‬وايل‬‫لدې کل‬
‫له وړانل‬ ‫مثالونل‬
‫بادغيس وا لي درمح مد و فا کيش او د‬
‫اف غاني انونيرا نو يوه پالوي ته د نده‬
‫سپاري چې د مر غاب په رود باندې د يوه‬
‫ب ند جوړو لو سروې و کړي‪ ،‬تر څو د ه غه‬
‫وال يت د بزگرا نو د ځم کو د ا و بو کو لو‬
‫ستونزې ل يرې کړاى شي‪.‬ه غه و خت چې‬
‫شوروي م شاورين د موضوع څخه خبرېږي نو‬
‫د خ پل سفارت له الرې نور مح مد تره کى‬
‫ته نا سم را پور ور کوي چې گواکي د‬
‫بادغيس وا لي نامطلوب سړى دى"‪ .‬وز يري‬
‫دا هم وا يي چې "د کوکچې پر سيند پر‬
‫وجي نه يوازې د تره کي او امين سرونه‬
‫و خوړل خو د داود خان سر يې ال دم خه‬
‫خوړلى و"‪ .‬دا په دغ سې حال کې چې‬
‫دواړو حکومتو نو په ر سمي څرگ ندونو کې‬
‫د دو ستۍ چي غې وه لې‪ .‬د وز يري د ليک نې‬
‫له م خې د شوروي چارواکو په عم لي‬
‫ميدان کې د خلقي حکومت پر ضد کارونه‬
‫کللول‪ .‬دى پلله دې اړه مشللخص مثالونلله‬
‫ور کوي چې م هم يې ه غه لف ظي ټ کر دى چې‬
‫‪466‬‬

‫په کريملن کې د ‪ ١٠٣١‬کال په دسمبر کې‬

‫د شوروي د سروال ليويند بريژنيف او د‬
‫نور مح مد تره کي په سروالۍ د اف غان‬
‫ه يات ترمېنځ وشو‪ ،‬لکه چې دمخه تر هغه‬
‫د بريژنيلللف او ولسمشلللر محملللد داود‬
‫ترمېنځ شوى و‪ ،‬د غه ټ کر اوس د ښاغلي‬
‫وز يري په ليک نې کې په يو څه اوږد ډول‬
‫او په لنډه تو گه د صالح محمد زيري په‬
‫ک تاب کې راغ لى په نا مه د ني مې پ ېړۍ‬
‫خاطرې‪ .‬دواړو حکومتونو دغه غټ او مهم‬
‫حقي قت له خپ لو ول سونو نه پټ و ساته‪.‬‬
‫دا يللو بللل ثبللوت دى چللې پخپللل سللر‬
‫حکومتو نه خپ لو خل کو ته ه غه څه نه‬
‫وا يي چې په ژوند باندې يې په نېغ ډول‬
‫اثر کوي‪.‬‬
‫ب له مه مه مو ضوع د شوروي چارواکو‬
‫ه غه دسي سه وه چې هدش يې د تره کي له‬
‫الرې له ډ گر نه د ح فيظ هللا ا مين اي ستل‬
‫او پللر ځللاى يللې ببللرک کارمللل او‬
‫کارمل يان په حکو مت کې شريک کول وو‪،‬‬
‫که څه هم ا مين د خل قي حکو مت ا صلي‬
‫ستنه وه‪ .‬د وز يري په وي نا بريژن يف د‬
‫هرات د پاڅون په وخت کې چې تره کي يې‬
‫په پ ټه د يوې شپې ل پاره م سکو ته‬
‫بل لى و‪ ،‬د غه پالن طرح کړى و‪ .‬د د غه‬
‫پالن په نتي وه کې د تره کي او ا مين‬
‫ترمېنځ م خالف پيدا او تر دې حده پورې‬
‫قوي شو چې په پاى کې د تره کي‬
‫پلو يانو په ارگ کې د سپتمبر په مياشت‬
‫کې د امين وژلو ته مال وتړله‪ ،‬خو امين‬
‫د پالن پر خالش له دسيسې نه روغ ووت او‬
‫تره کى له مين ځه يوړل شو‪ .‬ښاغلي‬
‫وز يري د غه پې ښه په د غه ډول راوړې‪:‬‬
‫"د‪ ....‬پالن سره سم نور مح مد تره کي‬
‫ا مين ته ټيلي فون کوي‪ ،‬کې (د [ شوروي‬
‫سللفير اليکزانللدر] پوزانللوش د خپلللو‬
‫للرال‬‫للوش‪ ،‬جنل‬ ‫للرال ايوانل‬ ‫للرو (جنل‬
‫ملگل‬
‫پاولوف سکي او ج نرال گاريلوش) سره يو‬
‫‪467‬‬

‫للي او د‬ ‫لله ورغلل‬

‫للر تل‬‫للاى د ده دفتل‬‫ځل‬
‫بريژنينف پي غام يې راوړى دى‪ ،‬خو امين‬
‫د تره کي دف تر ته له ور تگ نه ډډه‬
‫کوي‪ .‬په دې م هال کې پوزا نوش د خ پل‬
‫ژبللاړونکي پلله ذريعلله د امللين سللره‬
‫ټيلي فوني خ برې کوي او ا مين ته وا يي‬
‫چې نو موړى يې امن يت ت ضمين کوي او که‬
‫ځان م صون نه احسا سوي د خپ لو ساتونکو‬
‫سره دې را شي‪ .‬ا مين د پوزا نوش سره‬
‫مواف قه کوي او ‪ ....‬د دلک شاد ماڼۍ‬
‫څخه دتره کي دفتر ته ځي)‪ .‬خو همدا چې‬
‫ا مين او مل گري يې د تره کي دف تر ته‬
‫په زي نه خ ېژي ((د تره کي ياوران‪....‬‬
‫وربا ندې ډزې کوي‪ ( .‬سيد داود) تړون‬
‫سمدال سه وژل ک ېږي‪ ....‬او ا مين او نور‬
‫ساتونکي يې ت ښتي))‪ .‬په يوه ل حاظ ال‬
‫لوع د‬‫لين دا موضل‬‫لې ((امل‬‫له دا ده چل‬‫مهمل‬
‫گوند څخه پټوي په دې دليل چې که گوند‬
‫خبر شي چې په دې موضوع کې د مسکو سيخ‬
‫الس دى‪ ،‬نور گو نديان به د ده څ خه مخ‬
‫واړوي))‪ .‬شوري خوا هم دغه حقيقت پټوي‬
‫او ورته بل رنگ ورکوي او له ا مين سره‬
‫چې له تره کي نه ورو سته د گو ند او‬
‫حکومت سروال شو‪ ،‬په ظاهر کې دوستۍ ته‬
‫دوام ورکوي‪ ،‬خو په حقيقت کې کوښښ کوي‬
‫چې دى او حکو مت يې له مېن ځه يو سي‪ .‬د‬
‫لتان‬‫له افغانسل‬‫لاى پل‬‫لونو پل‬
‫لدغو کوښښل‬‫همل‬
‫با ندې د شوروي ن ظامي ير غل او د ب برک‬
‫کارمل په سروالۍ د کارمل يانو او تره‬
‫کي پلو يانو په واک ر سول شول‪ .‬په د غې‬
‫ليکنې کې د افغانستان په اړه د شوروي‬
‫له‬‫لارواکو پل‬‫له د چل‬‫لت د هغل‬
‫لت سياسل‬
‫حکومل‬
‫چل ندونو کې په دغ سې ډول څرگ ند دى چې‬
‫په بل هيڅ ا ثر کې هغ سې څرگ ند نه دى‪.‬‬
‫د شوروي يو شمېر ملکي او ن ظامي ک سانو‬
‫چې په افغان ستان کې يې د ندې تر سره‬
‫کړې دي‪ ،‬هم ليک نې کړې دي چې په پ ښتو‬
‫يا پاړ سو اړول شوې دي‪ ،‬خو د غه ليک نې‬
‫‪468‬‬

‫که څه هم مهمې دي‪ ،‬جامعې او ا فاقي نه‬

‫دي‪.‬‬
‫زه د يللوه اثللر پلله لوسللتو کللې د‬
‫پروفي سر اي‪.‬اچ‪ .‬کار د غه وي نا په ن ظر‬
‫کې نيسم چې وا يي د يوه ک تاب له لوستو‬
‫نه ړوم بى دې د ه غه لي کونکى وپېژ ندل‬
‫شي‪ .‬ما ښاغلى اق بال وز يري دم خه نه‬
‫پېژ نده‪ ،‬د څر خي پ له ز ندان کې مې يوه‬
‫ورځ ليدلى و چې په خوله يې يو غاښ هم‬
‫نه و‪ .‬پ خوا له دې چې زه د ده د غه‬
‫ليکنه ولوم له هغه نه مې د خلقي دورې‬
‫په اړه په ټيل فون کې ډ ېرې پو ښتنې‬
‫و کړې او ه غه په ور ين ت ندي ز ما ټو لو‬
‫پو ښتنو ته ځوابو نه وو يل‪ .‬ز ما پو ښتنې‬
‫ز ما د ه غه ا ثر ل پاره وې چې اوس هم‬
‫پرې کار کوم او سر ل يک به يې وې د‬
‫لين‬‫ليظ هللا ا مل‬
‫لا‪ ،‬د حفل‬
‫لد داود کودتل‬
‫محمل‬
‫کود تا او د شوروي ير غل‪ .‬ښاغلى خ يال‬
‫محملللدکټوازى او ډاکټلللر عبلللدالقادر‬
‫( صبري) هم ما ته د خل قي دورې په اړه‬
‫گ ټور معلو مات را کړي دي‪ .‬ورو سته مې‬
‫ښاغلى وز يري په امري کې کې پخ پل کور‬
‫په‬ ‫کې او ب يا د ل نډ و خت ل پاره‬
‫جرم ني کې ول يد‪ .‬په کور کې مو د خل قي‬
‫دورې له اړه خ برې و کړې او سره مو‬
‫وو يل چې د ه غې په اړه چې هر څه لي کو‬
‫بايد يوازې په واقعيت بنا وي‪.‬‬
‫مح ترم وز يري ل که چې دم خه ور ته‬
‫اشاره شوې‪ ،‬يو متعهد خلقي و‪ ،‬په سلوک‬
‫کې متوا ضع او په فکر کې روڼ دى او له‬
‫و طن سره مي نه لري‪ ،‬د ه غه د همد غه‬
‫سلوک له امله و چې د دهمزنگ په زندان‬
‫کللې يللې للله اخوانيللانو او ارواښللاد‬
‫فې ضاني سره د وط نوالۍ په روح يې شپې‬
‫او ور ځې ت ېرې کړې دي‪ .‬د ده شخ صيت د‬
‫ده له دغې ليکنې نه هم معلومېدلى شي‪،‬‬
‫ځکه چې يو څوک پخپلې ليکنې کې هغه وي‬
‫چې وي خو دا چې و غواړي ځان بدل کړي‪.‬‬
‫‪469‬‬

‫د ده په دغې ليکنې کې ايډيالوجيکى او‬

‫چ پې ا صطالح گانې او کل مې ن شته‪ .‬پې ښې‬
‫پ کې په د غه ډول ب يان شوې چې ل که کوم‬
‫دريېم و گړي ب يان کړي وي‪ .‬روحيه يې هم‬
‫انت قادي ده‪ ،‬که لوستونکى دى نه پېژني‬
‫ممکن فکر وکړي چې دا د کوم غير گوندي‬
‫ليک نه ده‪ .‬د د غې ليک نې په لو ستو او‬
‫پخپ له ده غه په ل يدلو او ور سره له‬
‫خ برو کو لو نه ورو سته ما ته د غه ف کر‬
‫پ ېدا شو چې خل قي لو يانو و لې د ده او‬
‫د ده په شان ک سانو په لر لو سره ب يا‬
‫هم غ ټې تېروت نې و کړې‪ ،‬تر څو په پاى‬
‫کې ټول و پرزول شول‪ .‬د وز يري ځواب دا‬
‫و چې د حکو مت او گو ند د سر ک سانو‬
‫م شورې نه من لې او په د غه ف کر وو چې‬
‫دوى په هر څه پوهېږي‪ .‬د وز يري ب له‬
‫مه مه نيو که دا ده چې لو يانو يې تر‬
‫پا يه پورې ح تى خ پل گو نديان هم له‬
‫حکو مت سره د شوروي په سيا ست او چل ند‬
‫نه پوهول‪ ،‬په داسې حال کې چې د ده په‬
‫ف کر شورويانو له پ يل نه له خل قي‬
‫حکو مت سره ورا نى کاوه او په دې ل ټه‬
‫کې وو چې کارمليان په واک کړي‪.‬‬
‫د هرې دورې ح تى د يوې ل نډې دورې‬
‫جامع ان ځورول هم هر اړخ يزه څېړ نه او‬
‫غټه حوصله غواړي‪ .‬سره له دې هم اوس د‬
‫هرې دورې په اړه ليک نې ک ېږي چې دا‬
‫يوه ښه عال مه ده‪ ،‬ليک نې چې په هر ډول‬
‫او د هر چا له خوا وي‪ ،‬مه مې دي‪ ،‬په‬
‫ت ېره د ه غو چې د مو ضوع په اړه او له‬
‫درجه معلو مات لري‪ ،‬لکه د وزيري چې يې‬
‫لري‪ .‬د ښاغلي اق بال وز يري په د غې‬
‫ليک نې کې د خل قي دورې په اړه دغ سې‬
‫پې ښې ب يان شوې دي چې په نورو اثرو نو‬
‫کې په ه غه ډول ب يان شوې نه دي‪ .‬يا‬
‫ما ته مع لومې نه دي‪ .‬نو و يل ک ېدلى شي‬
‫چې دغه ليکنه به د خلقي دورې د سياسي‬
‫و ضع په اړه يوه مه مه سرچينه وي‪ .‬له‬
‫‪471‬‬

‫دې ا م له زه د غه ليک نه مه مه گڼم او‬

‫ه غو ته يې د لو ستلو سپار ښتنه کوم چې‬
‫غواړي د د غې ډ ېرې پې ښناکې او النوم نې‬
‫دورې په سياسي اړخ پوه شي‪.‬‬
‫‪470‬‬

‫د لوى مصلح‬
‫باچاخان په ياد‬
‫دسمبر ‪٢٩٩٠‬‬
‫دا د ښاغلي اق بال وز يري دو هم ا ثر‬
‫دى چې لو ستونکو ته يې وړا ندې کړى‪.‬‬
‫لومړنى ا ثر يې د ثور پاڅون‪ ،‬د کې‪،‬‬
‫جي‪ ،‬بي دسي سې او د شوروي ير غل په‬
‫نا مه دم خه خ پور شوى دى‪ .‬ده په دواړو‬
‫اثرو نو کې کو ښښ کړى چې د ب حث مو ضوع‬
‫گانې د خ پل م هال د سرچينو له م خې‬
‫ب يان کړي‪ .‬د لومړي ا ثر د ځي نو پې ښو‬
‫م شاهد پخپ له هم و‪ .‬ډ ېره مه مه دا ده‬
‫چې پې ښې يې له خ پل ځان نه د با ندې‬
‫کتلې او کوښښ يې کړى چې په افاقي ډول‬
‫يې ب يان کړي‪ .‬په دې ډول وز يري په‬
‫دواړو اثرو نو کې له عل مي مي تود نه‬
‫کار اخيستى دى‪ .‬په هغه برسېره ده په‬
‫لې‬
‫لې پيچلل‬ ‫لوولې چل‬
‫لې ښل‬‫لو کل‬
‫دواړو اثرونل‬
‫مو ضوع گانې او م ورد فکرو نه په ساده‪،‬‬
‫ر ڼه ا و روا نه پ ښتو کې هم ا فاده‬
‫ک ېدلى شي‪ .‬په دې ډول ده په عېن حال‬
‫کې پښتو ته هم خدمت کړى دى‪.‬‬
‫د د غه ا ثر ا صلي مو ضوع ع بدالغفار‬
‫خان م شهور په باچا خان دى‪ .‬يوازې د‬
‫هغه بيوگرافي هم نه ده‪ .‬د هغه فکرونه‬
‫او د خپ لواکۍ په الر کې د ه غه م بارزې‬
‫هم پکې ب يان شوې دي‪ ،‬خو څن گه چې با چا‬
‫خان ا ته نوي کا له ژو ند کړى او خ پل‬
‫دغه اوږد ژوند يې د خپل وجدان په حکم‬
‫په ا صولي ډول او ت قوا سره کړى‪ ،‬په‬
‫دغه مقصد چې خلکو ته خدمت وکړي او په‬
‫د غې الر کې يې اول د ه ند له انگر ېزي‬
‫حکو مت او ب يا د پاک ستان په برا بر کې‬
‫‪472‬‬

‫م بارزې کړې او کلونه کلونه يې په بند‬

‫کې تېر کړي‪ .‬د هغه د ژوند ب يان چې يو‬
‫ډ ېر م هم کار دى ا سان نه دى‪ .‬دا چې‬
‫ښاغلي وزيري په دې اړه دغه څېړنيز او‬
‫د اعت بار وړ ا ثر ک ښلى‪ ،‬دا پخ پل ذات‬
‫کې يو مهم کار دى‪.‬‬
‫د د غه ا ثر د اعت بارى توب غ ټه ن ښه‬
‫لدازه د‬ ‫له انل‬
‫له زياتل‬‫له پل‬
‫لې هغل‬‫دا ده چل‬
‫باچا خان او د هغه د زوى عبدالولي خان‬
‫د ب يوگرافي گانو له م خې ک ښل شوى دى‬
‫چې اول يې "ز ما ژو ند او جدوج هد" او‬
‫دوهم يې " باچاخان او خدايي خدمتگاري‬
‫" نومېږي‪ .‬ع بدالولي هم د خ پل پالر په‬
‫شان د م بارزې الر وه لې ده او هم يې د‬
‫خ پل پالر م بازرې ب يان کړې دي‪ .‬دا به‬
‫وم نو چې ب يوگرافي گانې په ا صل کې د‬
‫ليکوا لو د نظريو او توربو محصول يانې‬
‫تر يوه حده يو اړخ يزې وې‪ ،‬خو په ه غو‬
‫کې د ه غه و خت دغ سې سيا سي او اجت ماعي‬
‫واقعيتو نه هم پرا ته وي چې بل چ ېرې‬
‫له دې امل له‬‫لي‪ .‬لل‬
‫له شل‬‫لدلى نل‬
‫لدل کېل‬‫مونل‬
‫بيوگرافي گانې د يوه ولس په تاريخ کې‬
‫هم غټ اهميت لري‪.‬‬
‫باچا خان پخ پل اوږده ژو ند کې ارام‬
‫عنعنوي ژوند نه دى کړى‪ .‬د ده ژوند په‬
‫وا قع کې د عنع نې په برا بر کې ب غاوت‬
‫و‪ ،‬د دې ل پاره چې د خپ لو پ ښتنو په‬
‫ژو ند کې ت حول راو لي‪ .‬يو م صلح همدغ سې‬
‫کوي او په د غې الر کې ناخوالي او ح تى‬
‫کړاوونه گالي‪ .‬وزيري وا يي چې باچا خان‬
‫ال د ځوانۍ په و خت کې متو جه شو چې په‬
‫پ ښتنو کې د غچ اخي ستلو دود "د خپ لو‬
‫ورو ڼو‪ ،‬تربورا نو‪ ،‬کورن يو او خېلو نو‬
‫ترمېنځ ت شدد ز ېږوي"‪ .‬باچا خان ال و يل‬
‫چې پ ښتنو "خ پل کور د ت شدد په و جه‬
‫وران کړى دى" په ر ښتيا هم ه غومره چې‬
‫په پ ښتنو کې ت شدد يانې تر ا خره پورې‬
‫له فزي کي زور نه کار اخي ستل‪ ،‬د مرگ‬
‫‪473‬‬

‫تر سرحد پورې يو ټي نگ دود شوى دى په‬

‫نورو قومو نو کې نه دى شوى‪ .‬د غه دود‬
‫په خاص ډول د سر په ک سانو کې يانې په‬
‫ه غو کې چې سيا ست او م شري کوي ډ ېر‬
‫له‬
‫لې پل‬‫لړۍ کل‬‫لمې پېل‬
‫له نولسل‬‫ټين لگ دى‪ .‬پل‬
‫مومندو کې هغومره مشران او د سر ک سان‬
‫چې په تر بورۍ او گو نديمارۍ کې وژل‬
‫شوي وو‪ ،‬په طبي عي مرگ سره له مېن ځه‬
‫نه وو تل لي‪ .‬دا چې په پ ښتنو کې ت شدد‬
‫و لې د غومره قوى دى‪ ،‬په دې ا ړه به‬
‫نظرونلله ډول ډول وي‪ ،‬خللو پلله ټولللو‬
‫نظرو نو کې به د غه ټ کي وي چې پ ښتانه‬
‫په وا قع کې ژو ند ته چ ندان اهم يت نه‬
‫ور کوي‪ ،‬په هر څه چې عق يده لري‪ ،‬پرې‬
‫لوى‪،‬‬‫لې نل‬
‫لده چل‬‫لر دې حل‬
‫ټين لگ والړ وي‪ ،‬تل‬
‫م خالف او نااشنا فکر با طل او خپل فکر‬
‫سم او حق بولي‪ .‬که دوى په ف کري ل حاظ‬
‫د زغللم او حوصلللې خاونللدان واى او د‬
‫خپ لو ت شددي کړو پايلو ته متو جه واى‬
‫شايد په هره مو ضوع کې يې د ازاد او‬
‫م خالف ف کر له م خې مباح ثه او سوچ او‬
‫دل يل و يل غوره گڼ لي واى‪ ،‬خو په دوى‬
‫کې تر او سه پورې دغ سې م يل عام شوى‬
‫نه دى‪ .‬د سيا سي ن ظام بې اغيز توب او‬
‫ن شته وا لى به هم د ت شدد ال مل وي‪ .‬د‬
‫دغ سې ن ظام په ن شتوالي سره ده چې هر‬
‫پ ښتون ځان قا ضي گ ني او د زور ز ياتي‬
‫له‬
‫لوي‪ .‬پل‬‫له کل‬‫لاره پخپلل‬‫او بېع لدالتۍ چل‬
‫نتي وه کې د دوى ټول نه تل کړکېچ نه‪ ،‬د‬
‫هر يوه ژو ند ل نډ‪ ،‬تريخ او خوار او‬
‫پخپ لو کې سره وران‪ ،‬بې ات فاځ او ح تى‬
‫دښمن وي‪.‬‬
‫باچا خان نه يوازې د غو نيمگړت ياوو‬
‫تلله متوجلله و‪ ،‬د اصللالح لپللاره يللې‬
‫گامونه هم وچت کړي وو‪ ،‬که څه هم دى د‬
‫دول تي واک خاو ند نه و‪ .‬دى به ارو مرو‬
‫د قوي شخ صيت خاو ند و چې خ پل ټول ف کر‬
‫يې دغسې سمونونو ته وقف کړى او د غټو‬
‫‪474‬‬

‫کار ته‬ ‫خنډونو سره سره يې خپل اصالحي‬

‫دوام ورکړى و‪.‬‬
‫د باچا خان ا صالحي چارې په ډ ېرو‬
‫اثرو نو کې ب يان شوې او د ښاغلي ا‬
‫ق بال وز يري د غه ا ثر د ه غه د خپ لواکۍ‬
‫م بارزو تر څن گه يو ل نډ ب يان دى‪ .‬د‬
‫ه ند په لو يه و چه کې د نه ت شدد د‬
‫فل سفه ډ ېره پ خوانۍ ده‪ .‬بوديزم يې يو‬
‫څرگ ند م ثال دى‪ .‬مهما تا گا ندي د ه غې‬
‫د غومره نوم يالى او بر يالى پ لوى ت ېر‬
‫شوى چې په نړۍ کې د ډ ېرو ل پاره سر‬
‫م شق شوى دى‪ .‬وز يري وا يي چې "باچا خان‬
‫پر ته له دې چې د گا ندي د عدم ت شدد د‬
‫فل سفې نه خ بر وي‪ ....‬دې پايلې ته‬
‫ور سېد چې پ ښتانه د عدم ت شدد د فل سفې‬
‫پر بن سټ با يد نه يوازې د انگلي سانو‬
‫پر ضد د خ پل و طن د ازادۍ ل پاره يو‬
‫موټى کړي‪ ،‬بل کې د دوى ترمېنځ د بې‬
‫ات فاقۍ او غچ اخي ستلو رې ښې د بې خه‬
‫وبا سي"‪ .‬دى دا هم وا يي چې "باچا خان د‬
‫عدم تشدد پر بنسټ د گاندي سره يو ځاى‬
‫په دې بر يالى شوى چې د انگرېزا نو نه‬
‫د هندوستان ازادي وگ ټي‪ ،‬خو د پښتنو د‬
‫ازادۍ په الس ته راوړ لو کې بر يالى نه‬
‫شو"‪.‬‬
‫باچا خان چې د خدايي خدمتگارو د‬
‫گو ند له جوړو لو (‪ )١٠٢٠‬نه ورو سته په‬
‫پ ښتنو کې يو لوى سيا سي تن ظيم رام ېنځ‬
‫ته کړ اول يې کوښښ وکړ چې د ازادۍ په‬
‫الر کې د هندو ستان له م سلمان گو ندونو‬
‫سره ا يتالش و کړي‪ ،‬څه و خت چې د غه کو ښښ‬
‫کوم ځاى و نه ن يوه ب يا "‪ ...‬د خداىي‬
‫خدمتگارو د جر گې له پرې کړې سره سم‬
‫دوى د ه ند د م لي کانگرس سره د کوم‬
‫شرط [ نه] پر ته يو ځاى شول‪ .‬په د غه‬
‫ات حاد سره د خدايي خدمتگارو گو ند‬
‫پخ پل مق صد يانې د پ ښتنو په خپ لواکۍ‬
‫بر يالى نه شو‪ .‬د دغه نابر يالي توب غټ‬
‫‪475‬‬

‫دل يل دا و چې ل که وز يري وا يي خدايي‬

‫کوم‬ ‫خدمتگارو "د رات لونکي ل پاره‬
‫ټاکلى مراد نه در لود" او د ه ند له‬
‫ملي کانگرس سره بې له کوم شرط او قيد‬
‫نه يو ځاى شول‪ .‬مح مد اف صل خان الال‬
‫وا يي چې "ز ما په خ يال بن يادي غلطي دا‬
‫شوه چې پ ښتنو د پرن گي نه خپ له ازادي‬
‫د پ ښتون د قامي و حدت په ب نا و نه‬
‫غو ښتله چې د احمد شاه با با افغان ستان‬
‫ب يا قايم شوى واى‪ .‬دې ټو لو م شرانو د‬
‫پښللتنو ازادي د هندوسللتان پلله ازادۍ‬
‫پورې وتړ له"‪ .‬دوى ځ که دغ سې و کړل چې‬
‫دوى د " عدم ت شدد" فل سفې له م خې په‬
‫کانگرس سره په ات حاد د غومره ټي نگ‬
‫ودر ېدل چې د ح کومتي چارواکو و عدې ته‬
‫يې هم اهم يت ورن کړ‪ .‬د باچا خان په‬
‫وي نا ک له چې دى له خپ لو مل گرو سره‬
‫ب ندى و‪ ،‬ح کومتي چارواکو ور ته و عده‬
‫ورکړه چې هغه "‪ ....‬څه [ چې] هندوستان‬
‫ته ور کوو د ه غو نه ز يات به تا سو له‬
‫درکړو‪ ،‬کانگرس پرېږدئ‪ ،‬زموږ سره جوړه‬
‫وکړئ"‪ .‬غ فار خان وا يي چې " موږ د ټولو‬
‫بنديانو سره مشوره وکړه‪ ،‬د بعضې خلکو‬
‫دا خ يال و چې موږ له ديپلوما سي په‬
‫کار ده‪ .‬ما ور ته ووې چې ديپلوما سي‬
‫مناف قت دى او زه خو م نافق نه يم"‪.‬‬
‫دغه وعده مهمه ده‪ ،‬خو له " جوړې" نه به‬
‫پښتنو ته خپلواکي منل وي‪ ،‬هر څه چې و‬
‫کانگرس م شران له خدايي خدمتگارو سره‬
‫د پ ښتنو د خپ لواکۍ په بر خه کې ر ښتين‬
‫او ملگري پاتې نه شول‪.‬‬
‫د هند اخري وايسراى الرډ مونټ بېټن‬
‫په وخت کې چې هند لويه وچه په هند او‬
‫پاک ستان وې شل کېد له‪ ،‬کانگرس له سرحد‬
‫صوبې يانې پ ښتونخوا نه ت ېر شو او‬
‫دا يې ومن له چې هل ته به دغ سې ريفر نډم‬
‫يا ټولپو ښتنه ک ېږي چې د ه غې له م خې‬
‫خلک به له هند يا پاکستان سره يو ځاى‬
‫‪476‬‬

‫ک ېږي‪ .‬په دې ډول د پ ښتونخوا له خل کو‬

‫نه د غه م سلم حق واخي ستل شو چې يا‬
‫خپلللواک وي‪ ،‬يللا للله خپللل هېللواد ا‬
‫فغان ستان سره يو ځاى شي چې د غه سيمه‬
‫تر اټکه پورې د افغانستان برخه وه او‬
‫په پ ښتونخوا ياد ېده چې د ه يرودوتس‬
‫پکت يک په غا لب احت مال د پ ښتونخوا‬
‫يو ناني شوى نوم دى‪ .‬دلته هم دغه وي نا‬
‫پوره صدځ کوي چې وا يي "پ ښتنو هر و خت‬
‫په سيا ست او ديپلوما سۍ کې بايللې‬
‫ده"‪.‬‬
‫خو باچا خان په اجت ماعي اصالحاتو کې‬
‫لاتې‬ ‫لر زيل‬‫لال او تل‬
‫لورې فعل‬‫لره پل‬
‫لر اخل‬
‫تل‬
‫اندازې بر يالى و‪ .‬اول خو باچا خان هغه‬
‫پښتون مصلح دى چې له قومي چو کاټ نه د‬
‫باندې يې د ټول اف غان ل پاره اصالحات‬
‫غوښتل‪ .‬د يادونې وړ ده چې باچا خان په‬
‫کا بل کې د پا چا ا مان هللا له ل يدلو نه‬
‫وروسته په کال ‪ ١٠٢١‬کې په ات مانزو کې‬
‫د ازادې ښوونځي بن سټ کې ښود او يوه‬
‫اصللالحي ټولنلله يللې د "انومللن اصللالح‬
‫االفاغ نه" په نا مه جوړه کړه چې ا صلي‬
‫مق صد يې "د نا سمو او ناوړو دودو نو‬
‫سمون‪ ،‬د سمو او ښو دودو نو پال نه‪،‬‬
‫پښتانه د بدل‪ ،‬غچ او تشدد نه منع کول‬
‫وو"‪ .‬ښکاري چې باچا خان د پاچا ا مان هللا‬
‫په ا صالحاتو سره چې ډ ېر م هم يې د‬
‫ټولنې مدني کول‪ ،‬د عصري پوهنې پرا خول‬
‫او له نا سمو دودو نو سره مقاب له کول‬
‫وو م تاثر شوى وي‪ .‬باچا خان هم د پا چا‬
‫ا مان ا هلل په شان په ټين گه درک کړې وه‬
‫چې ټول نه ه غه و خت په اسا سي ډول ا صالح‬
‫ک ېدلى شي چې ع صري پوه نه پ کې په پراخ‬
‫ډول جللاري شللي‪ ،‬خللو د عمللومي پللوهنې‬
‫پراخت يا په قوي اقت صاد پورې اړه لري‪.‬‬
‫له دې ام له ده چې ع صري پوه نه په ا صل‬
‫کې د و لس په مال تړ او ه څونې سره د‬
‫حکومتونللو للله خللوا پراخېللدلى شللي‪.‬‬
‫‪477‬‬

‫باچا خان د غه ف کر او د غه اسا سي ضرورت‬

‫هر چ ېرې خل کو ته په جر گو او مر کو کې‬
‫وړا ندې کړ او د د غه مق صد ل پاره يې‬
‫په پ ښتونخوا او افغان ستان کې د عادي‬
‫خل کو د تنويرو لو ل پاره په کل يو کې‬
‫وگرځېد‪ ،‬هغه په وا قع کې خپل ټول ژوند‬
‫د پ ښتو د ا صالح او ات حاد ل پاره و قف‬
‫کړ‪ .‬د همدغه ات حاد ل پاره به و چې د‬
‫ه غه مړى د ه غه د و صيت له م خې په کال‬
‫‪ ١٠١١‬کې د جالل ا باد په ښار کې د پاچا‬
‫ا مان هللا مزار ته نږدې خاورو ته وسپارل‬
‫شو‪.‬‬
‫‪478‬‬

‫نظرى به کتاب‬
‫افغانستان در پنج‬
‫قرن اخير‬
‫ا ثر فوځ نو شتۀ م ير مح مد صديق‬
‫فره نگ ا ست‪ ،‬که بار اول در ‪ ١٠١١‬در‬
‫کشللور هللاى متحللده امريکللا از طللرش‬
‫سازمانى ب نام انت شارات ح کيم سنايي و‬
‫بعد از طرش انونير ا ح سان هللا ما يار در‬
‫پ شاور نشر شدها ست‪ .‬معلوم نيست سازمان‬
‫انت شارات ح کيم سنايي متع لق به چه‬
‫ک سان است‪ .‬و تا جائيکه معلوم است اين‬
‫سازمان غ ير از ا ين ا ثر کدام ک تاب‬
‫دي گرى ن شر نن موده ا ست‪ .‬ب هر حال ا ين‬
‫ا ثر سر و صداى ز يادى بل ند ن موده و‬
‫ت عدادى از اف غان ها ازينوا نب خواهش‬
‫لر‬‫لار نظل‬‫لارۀ آن اظهل‬ ‫لد‪ ،‬دربل‬
‫لوده انل‬ ‫نمل‬
‫نمايم‪.‬‬
‫اظ هار ن ظر در بارۀ ک تاب که ‪٦٩٩‬‬
‫صفحه دارد‪ ،‬بگفتۀ نويسندۀ آن پنج قرن‬
‫اخيللر افغانسللتان را دربللر ميگيللرد‪،‬‬
‫ر ساله ميخوا هد و لى م وال ا ين چ نين‬
‫نوشته در حال حا ضر م سافرت ميسر نيست‪.‬‬
‫به سبب که د ستيابى برما خذ هاى ک تاب‬
‫مم کن ني ست ب نا بران اک نون در بارۀ‬
‫کار و ن قاط مم يزه و ع مدۀ آن‬ ‫مي تود‬
‫ا براز ن ظر مى شود و ب عد مم کن در بارۀ‬
‫لاب‬‫لارۀ کتل‬‫لان دربل‬ ‫لاب و همچنل‬‫لام کتل‬‫تمل‬
‫افغان ستان در م سير تاريخ نو شته م ير‬
‫غالم محمد غبار رساله اى نگاشته شود‪.‬‬
‫پروفيسللر اى‪،‬اچ‪ ،‬کللار در يکللى ازا‬
‫آثللار خللود بنللام تللاريخ چيسللت؟ کلله‬
‫اينوا نب آن را سالها پيش ترجمه نموده‬
‫‪479‬‬

‫و پوهنتون کا بل آن را نشر نموده است‪،‬‬

‫در يک جامينوي سد‪ :‬که براى شنا سايى‬
‫ک تابى در بارۀ تاريخ پيش از آن که آن‬
‫را خوا ند‪ ،‬با يد مو لف آن را شناخت‪.‬‬
‫ا ين سفارش ب خاطرى داده شده ا ست که‬
‫بين مولف و تاليف رابطۀ حقيقى و غير‬
‫قا بل انف کاک مو جود ا ست و شناخت مو لف‬
‫در راه شناخت تاليف او ک مک ز يادى مى‬
‫کند‪.‬‬
‫م ير مح مد صديق فره نگ که بروا يات‬
‫مت عددى در ا صل از م ير هاى هزاره جا‬
‫غورى ا ست‪ .‬از لي سۀ ا ستقالل فارغ شده‪،‬‬
‫م گر تحصيالت عالى تر و اختصاصى ندارد‪.‬‬
‫له از‬‫لام داش لت‪ ،‬کل‬‫ليد حبي لب نل‬
‫لدرش سل‬
‫پل‬
‫م ستوفى هاى م شهور و طن بود‪ .‬برادر‬
‫فره نگ سيد قا سم ر شتيا هم يک نوي سنده‬
‫و سرشناس است‪ .‬طوريکه از نام هاى شان‬
‫لن‬
‫لتۀ ايل‬‫لراد برجسل‬ ‫لود‪ ،‬افل‬ ‫لوم ميشل‬
‫معلل‬
‫خللانواده بالقللاب ميللر و سلليد يللاد‬
‫مي شوند‪ .‬م گر م شغوليت شان در ا مور‬
‫رو حانى ن بوده‪ ،‬بل که در ا مور ک شور‬
‫لت‪،‬‬‫لوده اسل‬
‫لندگى بل‬ ‫لم و نويسل‬‫دارى و علل‬
‫آن ها در کار هاى بل ند پا يه دول تى و‬
‫ح يات عم لى سيا سى‪ ،‬بخ صوص دردورۀ شاهى‬
‫مشروط سهم بارزى داشتند‪.‬‬
‫تا جائيکه باين نويسنده معلوم است‬
‫مير محمد صديق فرهنگ بخشى از جلد سوم‬
‫تاريخ افغان ستان را که بدورۀ ب عد از‬
‫اسالم اختصاص دارد و سالهاى بسيار پيش‬
‫ن شر شده ا ست‪ ،‬ب طرز سنتى و مع مول در‬
‫و طن بر شتۀ تحر ير در اورده ا ست‪ .‬و لى‬
‫شخ صيت و ج هان بي نى سيا سى م ير مح مد‬
‫صديق فرهنگ از آن م قاالت او فهميده مى‬
‫شود که موصوش در دورۀ شاهى مشروطه که‬
‫ازادى ب يان و مطبو عات در افغان ستان‬
‫بدر جه اع لى خود ر سيده بود‪ ،‬در جر يدۀ‬
‫هفته وار ب نام "روز گار" در بارۀ م سايل‬
‫روز بخ صوص در بارۀ ا مور اقت صادى به‬
‫‪481‬‬

‫لاالت‬
‫لن مقل‬
‫لر ميرس لاند‪ .‬فرهن لگ درايل‬‫نشل‬
‫رو يداد ها را از د يدگاه مارکسي ستى‬
‫تحليل ميکرد‪ ،‬گرايشى بسوى شاخچۀ پرچم‬
‫مر بوط حزب دموکرات يک خ لق افغان ستان‬
‫به سرکردگى ب برک کار مل از خود ن شان‬
‫م يداد‪ .‬شايد ب خاطر ه مين گرايش بوده‬
‫لرک‬‫لوروى ببل‬
‫لت شل‬
‫لى حکومل‬‫له وقتل‬‫باش لد کل‬
‫کار مل را در افغان ستان براري کۀ قدرت‬
‫ر سانيد فره نگ بزودى بح يث م شاور در‬
‫ظاهر در خدمت ب برک کار مل و لى در‬
‫وا قع طور غ ير م ستقيم در خدمت رو سيۀ‬
‫شوروى درا مد(‪ )1‬که با مداخ لۀ ن ظامى‬

‫‪ -١‬يادى از يک ق صه در ين باره بي مورد ني ست‪.‬‬

‫ب عد از ان که خ بر ن صب فره نگ به سمت م شاورى‬
‫صدارت به ن شر ر سيد‪ .‬فرداى آن که يک روز‬
‫ب سيار ت لخ و سرد ماه جدى بود‪ .‬مر حوم پوها ند‬
‫داک تر سيد بهاءا لدين م وروح و اينوا نب بم نزل‬
‫موصوش در شهر نو رفيتم‪ .‬فرهنگ بفکر اين که ما‬
‫برط بق عنع نه ج هت عرض تبر يک آ مده ا يم‪ ،‬ب خود‬
‫بال يد و بالد ر نگ بدون آ ن که حر فى از ما‬
‫شنيده باشد‪ ،‬در بارۀ علت قبولى عهدۀ جديد خود‬
‫به ليکچر دادن آغاز نمود موصوش گفت که کارمل‬
‫صاحب ب من گفت ند که ميخواه ند يک جب هۀ ايتال فى‬
‫به ريا ست حزب خ لق از نيرو ها و ا فراد متر قى‬
‫بم يان ار ند‪ ،‬و آن چه را که درين مورد در دورۀ‬
‫وکا لت خود و عده داد بود‪ ،‬اک نون ميخوا هد آ ن‬
‫را عم لى ک ند‪ .‬ب عد فره نگ در بارۀ قوۀن ظامى‬
‫شوروى اظ هار ن ظر ن موده و گ فت که ازان وا که‬
‫سياست يک هنر ام کان ميباشد‪ ،‬کوشش خواهد نمود‬
‫بابرقرارى چ نان يک حکو مت در بارۀ م ساعد شدن‬
‫زمينۀ برگشت قواى شوروى هم کارى کند و او اين‬
‫ع هده را به مين من ظور ق بول ن موده ا ست‪ .‬ما‬
‫بيحو صله شديم و از ان وا که بين ما روا بط‬
‫حسنه بود‪ ،‬مطمين بوديم که آنچه ميگوييم نزدش‬
‫محفوظ خواهد بود‪ .‬اول مرحوم موروح براين فکر‬
‫ساده و ا ستدالل عو يب او انت قادات سختى وارد‬
‫ن مود‪ ،‬و لى ا نت قادات او را طور م شخص ب ياد‬
‫ندارم‪ ،‬ب عد اينوا نب فره نگ را مخا طب ساخته‬
‫گ فتم که وق تى يک قدرت بزرگ چون شوروى بک شور‬
‫همسللايۀ خللود چللون افغانسللتان قللوۀ نظللامى‬
‫ميفر ستند‪ ،‬مق صد ا صلى آن ک مک باشخ صى چون‬
‫کارمل بمقا بل حفيظ هللا امين نيست‪ ،‬بلکه هدش آن‬
‫‪480‬‬

‫خود در افغان ستان عز يز‪ ،‬د شمن شماره‬

‫يک ا ستقالل ک شور‪ ،‬حاکم يت م لى و هو يت‬
‫ملى اف غان ها بشمار ميرفت‪ .‬فرهنگ پيش‬
‫از آن در دورۀ حکومللت باصللطالح خلقللى‬
‫لط‬
‫لارۀ روابل‬ ‫لويلى دربل‬‫لبتا طل‬
‫لۀ نسل‬‫مقالل‬
‫افغانستان و حکومت هند بر تانوى نوشته‬
‫بود‪ .‬که در ر ساله اى ب نام ج نگ دوم‬
‫اف غان‪-‬انگ ليس ب مدونى سيد قا سم ر شتيا‬
‫از طرش ا کاديمى جد يد التا سيس ع لوم‬
‫افغان ستان به ن شر ر سيد‪ .‬م گر مهم ترين‬
‫ا ثر فره نگ ه مين ک تاب اخ ير او ب نام‬
‫افغان ستان در پنج قرن اخ ير ميبا شد‪.‬‬
‫که در بارۀ آن طور مخت صر اظ هار ن ظر‬
‫مي گردد‪ .‬ا ما پيش از آن ياد اورى يک‬
‫نک ته الز مى ا ست‪ ،‬و آن ا ين ا ست که از‬
‫ا ين نو شتۀ کو تاه در بارۀ فره نگ وا ضح‬
‫ا ست‪،‬که تاريخنوي سى براى مو صوش يک‬
‫م صروفيت ضمنى و ثانوى بوده‪ ،‬نه براى‬
‫آن تربيلله شللده‪ ،‬نلله در آن تمللرين و‬
‫ممار ست دارد‪ ،‬نه هم در ان از تخ صص‬
‫حرفوى و مسلکى برخوردار ميباشد‪.‬‬
‫انگ يزه نو شتن ک تاب از ن ظر خود‬
‫مو لف چ نيم مع لوم مى شود‪ ،‬مو صوش در‬
‫پيشللگفتار خللود مينويسللد "‪ ....‬در آن‬
‫هنگللام (پلليش از تعللرض شللوروى بللر‬
‫افغانستان) هر سال آ ثارى چند در دا خل‬
‫و خارج ک شور در ا ين زمي نه ( تاريخ‬
‫افغان ستان) ط بع و ن شر مي شد‪ ،‬اي نان‬
‫بداليلى که بعد ازين ب يان مى شود‪ ،‬نمى‬
‫توان ستند ن ياز جام عه بخ صوص ق شر جوان‬
‫را به آگ هى از تاريخ ک شور به گو نۀ‬
‫شايسته رفع کند"‪.‬‬

‫چ يز دي گر ا ست و دي گر اين که موا قب ا ين ل شکر‬

‫ک شى چ نان و خيم خوا هد بود‪ .‬که اک نون ف کر شده‬
‫نميتوا ند‪ .‬ب عد با فا صله خا نه را ترک کرديم‪.‬‬
‫فره نگ که شايد ف کر مي کرد‪ ،‬ما با او هم کارى‬
‫خواهيم کرد‪ .‬چنان چه از د يدن ما ب سيار خوش‬
‫شد‪ ،‬وقت رفتن ما بسيار مايوس معلوم مى شد‪.‬‬
‫‪482‬‬

‫براى يک نوي سنده ا ين چ نين اد عا‬

‫واق عا ب سيار کالن و ح تى م ضحک ا ست‪.‬‬
‫معنى آن اين مى شود که موصوش (فرهنگ)‬
‫تمللام آثللارى راکلله دربللارۀ تللاريخ‬
‫افغان ستان در ت مام زبان ها در خارج‬
‫ودا خل ن شر شده ا ست‪ .‬مطال عه ن موده‬
‫کار براى فره نگ‬ ‫ا ست‪،‬درحاليکه ا ين‬
‫مم کن ني ست‪ .‬دي گر اين که تاريخ با يد‬
‫( به عق يدۀ فره نگ) ن ياز جام عه بخ صوص‬
‫ق شر جوان را ر فع ک ند‪ .‬ا ين ن ظر م ضحک‬
‫تر از ن ظر باال ست مع نى ا ين اد عا ا ين‬
‫مى شود که تاريخ با يد ذوځ و ن ياز‬
‫مردم بخ صوص جوا نان را ر فع و ار ضا‬
‫نما يد‪ ،‬نه اين که حوادث د سته جم عى‬
‫ان سان ها را که در گذ شته انچنان که‬
‫واق عا رخ داده ا ست يع نى بدون در ن ظر‬
‫دا شت نيازم ندى ا ين د سته و آن د سته‬
‫مردم که جم عا يک جام عه را تک شيل‬
‫مينما يد‪ ،‬بل که صرش براى خدمت بداع يه‬
‫واقع يت شرح و ب يان نما يد‪ .‬بع بارت‬
‫دي گر بر ط بق ف کر فره نگ مورخ با يد با‬
‫شرح واقعيت هاى گذشته اجت ماعى اصالح و‬
‫ت نوير ذوځ و ذهن يت عا مه را مد ن ظر‬
‫ندا شته با شد‪ ،‬بل که ا ين نوع ذهن يت را‬
‫ار ضا و مت سلى نما يد‪.‬ا ين چ يز دي گرى‬
‫ني ست‪ ،‬م گر ا ين ا بن ا لوقتى و ا پار‬
‫چونيزم که يک عالم حقي قت جو از آن‬
‫لود‬‫لين نميبل‬
‫لزد‪ .‬اگ لر چنل‬ ‫ج لدا ميپرهيل‬
‫گالي له با يد هر گز نميگ فت که ز مين‬
‫کروى ميبا شد‪ ،‬ز يرا ک روى بودن ز مين‬
‫م خالف ذهن يت عا مه بود‪ .‬ه کذا بر ط بق‬
‫ن ظر فر نگ م صلحين اجت ماعى با يد به ا‬
‫صالحات اجت ماعى م بادرت نکن ند‪ .‬مع لوم‬
‫ا ست ج ستووى حقي قت براى فره نگ غا يۀ‬
‫تاريخ نميبا شد و ا و با ا ين وج يزه‬
‫التي نى ارز شى قا يل ني ست که ميگو يد‬
‫افال تون را دو ست دارم‪ ،‬سقراط را دو ست‬
‫دارم‪ ،‬و لى حقي قت را بي شتر از ان ها‪.‬‬
‫‪483‬‬

‫ا ما درينمورد يک کمى احت ياط الزم است‪.‬‬

‫ز يرا فره نگ در نا مه اي که ب عد از ن شر‬
‫ک تاب به نا شر دوم آن ا نون ير ما يار‬
‫لود‬
‫لاى خل‬‫لايى هل‬‫له نارسل‬‫لت‪ .‬بل‬‫لته اسل‬
‫نوشل‬
‫اعتللراش نمللوده و گفتلله اسللت‪..." :‬‬
‫نار سايى هاى که من بان مع ترفم"‪ .‬و لى‬
‫مو صوش "نار سايى هاى" خود را م شخص‬
‫ن ساخته ا ست‪ .‬در ا ين نو شته چ ندى از‬
‫ا ين نار سايى ها در دو ب خش طور خالص‬
‫مشخص مى شود‪.‬‬
‫‪484‬‬

‫(‪)١‬‬
‫ع نوان ک تاب غ ير دق يق وح تى نادر ست‬
‫ا ست و مم ثل متن شده نميتوا ند‪ .‬شخ صى‬
‫تا ک تاب را نديده با شد فکر مى کند که‬
‫ا ين ک تاب چون در بارۀ پنج قرن اخ ير‬
‫افغانسلللتان اسلللت‪ .‬شلللايد از وضلللع‬
‫له‬‫لردم آن حکايل‬‫لى ومل‬‫لايى‪ ،‬فزيکل‬‫جغرافيل‬
‫ک ند‪.‬در حالي که مو لف تاريخ افغان ستان‬
‫را دران مورد مطال عه قرار داده ا ست‪.‬‬
‫وقتللى خواننللده مللتن آن را ميبينللد‪،‬‬
‫ميفهمللد کلله تللاريخ پللنج قللرن اخيللر‬
‫افغان ستان هم در آن گنوان يده ن شده‬
‫ا ست‪ .‬صرش تاريخ سه قرن اخ ير در آن‬
‫امده است‪ .‬دو قرن شانزدهم و هفدهم در‬
‫آن طى چ ند صفحه آ مده ا ست‪ ،‬و ا ين برخ‬
‫کم تر ازان ا ست که مو لف در بارۀ تاريخ‬
‫قديمى افغان ستان از ز مان زر ده شت تا‬
‫آنوقت اختصاص داده است‪.‬‬
‫ا ين اد عاى مو لف هم در ست ني ست که‬
‫در صفحه (ج) ميگويد به ( تاليف) ک تابى‬
‫در تللاريخ افغانسللتان در دورۀ اسللالمى‬
‫باتک يه بر پنج صدۀ اخ ير يع نى از‬
‫هن گام باز شدن پاى اروپا يان به شرځ‬
‫که دورۀ جديدى را در تاريخ اين منطقه‬
‫( کدام منط قه؟) آ غاز ن موده‪ ،‬ا قدام‬
‫کند"‪.‬‬
‫افغان ستان در وا قع با شروع قرن‬
‫لان‬‫لا و اروپايل‬‫لاريخ اروپل‬‫لزدهم از تل‬ ‫نل‬
‫م تاثر شده ا ست‪ ،‬نه ق بل از ان‪ .‬پاى‬
‫لور‬‫لانزدهم در کشل‬ ‫لرن شل‬
‫لان در قل‬‫اروپايل‬
‫هايى ن هاده شده و سيا ست ان ها را‬
‫م تاثر ساخته که ک نار آب حار وا قع‬
‫بوده‪ ،‬نه در افغانستان که بخشکه م حاط‬
‫لر و س لياح‬‫لد زايل‬‫لک چنل‬
‫له يل‬
‫لود‪ .‬البتل‬ ‫بل‬
‫‪485‬‬

‫ارو پايي طى ا ين دو قرن از افغان ستان‬

‫عبور کرده بود ند‪ ،‬ولى ان ها سياست ملى‬
‫را بهيچو جه م تاثر ن ساخته بود ند‪ .‬در‬
‫ظرش ا ين دو قرن ت وارت ک شور هايى که‬
‫در م واورت اب حار وا قع بوده‪ ،‬از راه‬
‫بحرهللا بللا اروپللا شللروع شللد‪ .‬و ا‬
‫فغانستان حيثيت سابق ت وارت برى را از‬
‫د ست داد که از ان ميگذ شت و لى ا ين‬
‫تغيير صرش ت وارتى و تدريوى و در ساحۀ‬
‫سيا سى بک لى غ ير مح سوس بود‪ ،‬ب نابر ان‬
‫اين دوره براى افغانستان "دورۀ جديدى‬
‫را در تاريخ‪ ".....‬طوري که مو لف گو يد‪،‬‬
‫باز نن موده‪ ،‬و ا گر مين مود مو لف با يد‬
‫در بارۀ ان چ يزى مينو شت‪ ،‬و بذکر يک‬
‫حکم بى بن ياد اکت فا نميکرد‪ .‬از نوشتۀ‬
‫فره نگ در پي شگفتار مع لوم مى شود که‬
‫موصوش براى نوشتن اين اثر کدام فکر و‬
‫طرح م شخص ندا ست‪ .‬در طول ع مر ياددا شت‬
‫ها را از ال بالى ک تاب ها ج مع کرده بود‬
‫ان ها را ب خواهش دو ستان بق سم ک تابى‬
‫در اورده است‪ ،‬طوريکه گويد‪" :‬برخى از‬
‫دو ستان که از عالقم ندان ا ين جا نب به‬
‫تاريخ و طن و ياددا شت هايى که در ا ين‬
‫باره فراهم کرده بودم خ بر دا شتند‪،‬‬
‫کار (ن گارش تاريخ‬ ‫مرا باجراى ا ين‬
‫افغان ستان) ت شويق ميکرد ند‪ ".‬ا گر ا ين‬
‫اعتراش او جدى گرفته شود با يد گ فت که‬
‫خودش اصال فکر تاريخ نوشت را نداشت‪ ،‬و‬
‫لام‬‫لدگى بنل‬‫لف زنل‬‫لات مختلل‬
‫له در اوقل‬‫آنچل‬
‫يادداشت ها از ک تاب ها جمع کرده بود‪،‬‬
‫ب خواهش دو ستان تلف يق ن موده ک تابى از‬
‫آن ساخت‪ .‬نتي وه ا ين کار ا ين مى شود‬
‫که ک تاب با يد کدام نقطه و ن قاط مرکزى‬
‫و اسا سى ندا شته با شد‪ ،‬بطوري که براى‬
‫آن اطال عات و معلو مات و ح قايق صحيح و‬
‫م هم و مر بوط ج مع نما يد‪ ،‬و يک مومو عۀ‬
‫لين‬‫لازد‪ .‬همل‬‫لى از آن بسل‬‫لوم و منطقل‬‫منسل‬
‫ل حاظ ا ست‪ ،‬که مو صوش در ا ين ک تاب از‬
‫‪486‬‬

‫له اص لال ب لاهم‬

‫لرده کل‬
‫لث کل‬‫لوعاتى بحل‬
‫موضل‬
‫ارت باط ندارد‪ ،‬م ثل رو يدادهاى سيا سى‬
‫داخلللى‪ ،‬رويللدادى هللاى دپلومللاتيکى‪،‬‬
‫او ضاع سيا سى ساير ک شورها‪ ،‬و ادب يات‬
‫آن هم ناقص و مر بوط به يک ل سان يع نى‬
‫درى‪ ،‬ادب يات و منظومه هاى اد بى را با‬
‫تاريخ سياسى‪ ،‬بخصوص با تاريخ دپلوماسى‬
‫و روا بط خارجى يک وا تاليف نمودن بدون‬
‫شک کار بى راب طه و نو شتۀ يک ا ماتور‬
‫ميبا شد که بين آن ها فر قى قا بل شده‬
‫نميتوا ند‪ .‬نوي سندگان سنتى هر چه مى‬
‫يافت ند‪ ،‬بدون آن که بين شان ارت باط‬
‫منط قى قايم نماي ند‪ .‬و از آن يک وا حد‬
‫منط قى و عل مى ب سازند‪ ،‬در يک مومو عه‬
‫ج مع و تاليف مينمود ند و ازان بمان ند‬
‫سللراج التللواريخ قوريللۀ اطالعللات مللى‬
‫ساختند‪ .‬فرهنگ هم کم و بيش همين کار‬
‫را کرده ا ست م گر او در ا ين باره از‬
‫چ نان يک مو قف بل ندى آ غاز ن موده که‬
‫تو گويى مو صوش ت مامى تاريخ هاى ج هان‬
‫شرځ را که نوي سندگان داخ لى و خارجى‬
‫ان شاء ن موده ا ند خوا نده ا ست‪ ،‬و ت مام‬
‫شان را ناقص درياف ته ا ست چنان چه با‬
‫طم طراځ ز ياد مان ند يک نوي سندۀ م غرور‬
‫فا قد ا خالځ سقراطى گو يد که " تاريخ‬
‫ن گاران م شرځ ز مين عمو ما و مول فان‬
‫غر بى ع مدتا آ ثار شان را به شرح پيش‬
‫آ مد هاى سيا سى و ن ظامى و کارنا مۀ‬
‫اح ياى دولتى وقف نموده از احوال مردم‬
‫و شرايط زي ست شان کم تر صحبت ن موده‬
‫اند" از اين گفتۀ او معلوم مى شود که‬
‫مو صوش ت مام آ ثار نوي سندگان داخ لى‬
‫لى‪،‬‬‫لاى چينل‬ ‫لان هل‬
‫لين را در لسل‬‫لرځ زمل‬‫مشل‬
‫جاپلللانى‪ ،‬هنلللدى و امثلللال آن و از‬
‫نويسللندگان خللارجى را در لسللان هللاى‬
‫ارو پايى خوا نده ا ست‪ ،‬امري که براى يک‬
‫انسان باح يات کو تاهى که دارد‪ ،‬تقري با‬
‫ناممکن ا ست‪ .‬ا فزون بران ا ين ح کم او‬
‫‪487‬‬

‫ب يک ل حاظ دي گر هم مردود ا ست‪ .‬ا ين‬

‫در ست ني ست که گف ته شود در م نابع‬
‫خللارجى دربللارۀ اوضللاع اجتمللاعى و‬
‫اقت صادى معلو مات مو جود ني ست‪ ،‬ا گر‬
‫فره نگ بتوا ند آر شيف ها را در ل ندن و‬
‫ده لى در بارۀ افغان ستان قرن گذ شته‬
‫بخوا ند‪ ،‬يقي نا که باين ف کر خود باقى‬
‫نخوا هد ما ند‪ ،‬در ا ين مرا کز آر شيفى و‬
‫همچنللان در آثللار مطبللوع نويسللندگان‬
‫خللارجى دربللارۀ اوضللاع اقتصللادى و‬
‫اجت ماعى افغان ستان در قرن گذ شته هم‬
‫په لوى اطال عات در بارۀ او ضاع سيا سى و‬
‫دپلو ماتيکى با ا ندازۀ ز ياد مو جود‬
‫اسللت‪ .‬مگللر جمللع اورى ا يللن اطالعللات‬
‫حو صله‪ ،‬عالقم ندى‪ ،‬د قت‪ ،‬م صرش و باالتر‬
‫از همه ميتود دقيق تتبع ميخواهد‪ .‬جاى‬
‫تاسف است که از اف غان ها تا کنون صرش‬
‫ت نى چ نداعنى داک تر ا شرش غ نى‪ ،‬داک تر‬
‫عبدالعلى ارغنداوى‪ ،‬و اينوا نب از اين‬
‫آر شيف ها ا ستفاده کرده ا ند‪ .‬فره نگ‬
‫شايد در هاى ا ين آر شيف ها را هم‬
‫نديللده باشللد‪ .‬البتلله اگللر بڅواهللد‬
‫ميتوا ند باين ار شيف ها برود و لى از‬
‫آن وا که مو صوش در مي تود تت بع وارد‬
‫ني ست‪ ،‬نميتوا ند ازان ا ستفاده ک ند‪.‬‬
‫اين حکم در ذات خود درشت و سخت ا ست‪،‬‬
‫ولى فرهنگ براى آن دستاويز داده است‪.‬‬
‫و آن ا ين ا ست که مو صوش در صفحۀ (ج)‬
‫ک تاب خود از طر فى "تحقي قى تاريخى´را‬
‫اساسللا " کللار علمللى" ميخوانللد و از‬
‫جانبى در بارۀ تاريخ گو يد که "ب ناى‬
‫تاريخ بر احتماالت است‪ ،‬نه قطعيات"‪.‬‬
‫فرهنگ با يد بداند که تحقيق تاريخى‬
‫يا به تر ا ست گ فت تت بع تاريخى يک‬
‫مي تود‪ ،‬يک طري قه و فن کاوش ا ست‪ ،‬نه‬
‫ع لم و دا نش‪ .‬دا نش و مي تود دو ک ته‬
‫گورى کامال جداگا نه اند‪ .‬علم اساسا از‬
‫ارت باط بين پد يده ها بد ست مى آ يد‪ ،‬و‬
‫‪488‬‬

‫اين ارت باط يا پيروى ازيک ميتود دقيق‬

‫قايم شده ميتوا ند‪ .‬بگو نۀ م ثال در‬
‫ساحه طبيعى فيکت ها و ح قايق از ت وارب‬
‫البرا توارى بد ست مى آ يد و لى در ساحۀ‬
‫علوم اجت ماعى بمشول تاريخ شواهد مادى‬
‫و معنوى از م نابع مختلف و مت ضاد حا صل‬
‫مى شود و تت بع در هر دو ساحه ح قايق‬
‫ثقه‪ ،‬مهم و مرتبط را با ميتودى دقي قا‬
‫بر ر سى کرده‪ ،‬ازان ح کم يا کل يه بد ست‬
‫مى اورد‪ .‬مثلي که م ثال هاى آن داده‬
‫شد‪ .‬ا ز مو موع چ ندين کل يه و ح کم ع لم‬
‫حا صل مى شود و ت يورى هم برهمين کل يه‬
‫ها و ح کم ها مبت نى ميبا شد‪ .‬درين صورت‬
‫د يده مى شود که في کت ها ا ساس ح کم‪،‬‬
‫ع لم و ت يورى ميبا شد‪ .‬پس ا ستوارى و‬
‫صالبت و همچ نان ع کس ا ين ها بر صالبت و‬
‫لوط ميگ لردد‪ .‬اگ لر‬‫لا مربل‬
‫لت هل‬‫لحت فيکل‬
‫صل‬
‫تغي يرى در ه مين ح قايق ن مودار شد‪ ،‬و‬
‫يا هم ح قايق جديد کشف شد عمل و تيورى‬
‫هم تغي ير مى يا بد‪ ،‬و ح تى بک لى مردود‬
‫مي گردد و عالمى در رد آن ترديدى ن شان‬
‫نميدهللد‪ ،‬مگللر آنکلله ماننللد اکثللر‬
‫مارکسسللتها جللذمى و دگماتيللک باشللد‪.‬‬
‫الب ته در ساحۀ اجت ماعى بخ صوص تاريخ‬
‫مشکل موجود است‪ .‬اين مشکل مشکل انسان‬
‫ا ست‪،‬که هم عا مل و هم مو ضوع ميبا شد‪،‬‬
‫وانسان ميتواند در شرايط متحول اع مال‬
‫خود را تغي ير د هد و ح تى ع مدا به‬
‫جعل يات به پردازد و فيکت ها را معکوس‬
‫و ح تى غ لط ن شان د هد پس در ا ين ساحه‬
‫قطع يت ع لم طبي عى مم کن شده نميتوا ند‬
‫و لى ا ين تغي يرات ان سان قا بل ف هم‬
‫وحتى قا بل درک است‪ .‬کار متتبع ا مور‬
‫انسللانى بنللا بللران پيچيللده و مشللکل‬
‫ميبا شد متت بع دق يق در حالي که در بارۀ‬
‫سلوک ان سان‪ ،‬چه در حال فردى و چه در‬
‫حال د سته جم عى با شد‪ ،‬از ب صيرت هاى‬
‫اب عاد مت عدد ع صر ا گاهى دا شته با شد‪،‬‬
‫‪489‬‬

‫ميتوانللدواقعيت اجتمللاعى را بللاوجود‬

‫تمللام مشللکالت در يابللد‪ .‬باينصللورت‬
‫بوالهوسى انسان هرج و مرج را در علوم‬
‫آ ورده نميتوا ند و ب نا بر آن در هر‬
‫دو ساحه ع لوم طبي عى و ع لوم اجت ماعى‬
‫امپريسيسزم)‪ (Empiricism‬يا اصلل توربتلى‬
‫وم شاهده ا ساس و پا يه ميبا شد‪ .‬مع لوم‬
‫ا ست فره نگ ا ين را نميدا ند که "تحق يق‬
‫تللاريخى" را اساسللا " کللار علمللى"‬
‫ميخوا ند و خود تاريخ را مبت نى بر‬
‫احت ماالت ميداند‪ .‬وقتى او چنين ميگويد‬
‫لر داش لته‬‫لود را در نظل‬‫لاريخ خل‬
‫لايد تل‬‫شل‬
‫با شد‪ .‬افزون بر آن موصوش تاريخ را با‬
‫پي شگويى تاريخى مغ شوش ساخته ا ست‪.‬‬
‫ز يرا ا ين پيگ شويى تاريخى ا ست‪ ( ،‬نه‬
‫خللود تللاريخ و يللا هللم دانللش) کلله‬
‫براحت ماالت ا ستوار ا ست‪ ،‬در آ خر ا ين‬
‫مو ضوع را جع به يک نق طه که ا ساس‬
‫انت قاد فره نگ را شايد از روى ف کر چ پى‬
‫او ت شکيل داده با شد و آن ع طف تو جه‬
‫باحوال مردم عا مه ا ست با يد گ فت که‬
‫خوان ندۀ تو قع دا شت که اک نون فره نگ‬
‫ا ين نقي صه را ر فع خوا هد کرد و ا ثر و‬
‫را جع ب مردم عا مه که مارکسي ست ها‬
‫اي شان را تاريخ ساز آن واق عى جام عه‬
‫خوا نده ا ند ابت کارات و تف صيالت خا صى‬
‫خوا هد دا شت و لى او هم ک تاب خود را‬
‫مثل دي گران ب کار نا مه هاى ر جال دولتى‬
‫و افراد برجسته وقف نموده است‪.‬‬
‫لا‬
‫لف تقريبل‬ ‫لابع مولل‬
‫لا و منل‬‫لذ هل‬‫ماخل‬
‫تما ما د ست دوم يع نى مط بوع و ب شکل‬
‫کتاب ها ميبا شد‪ .‬اين که مو لف در صفحه‬
‫(ج) اد عا مى ک ند که " براى ا ين من ظو‬
‫(دخ يل ن ساختن عوا طف شخ صى در نو شتن‬
‫ک تاب) سعى کرده ام تا سطځ مطال عه را‬
‫گسللترش داده تعللداد بيشللتر اسللناد و‬
‫مدارکرا بررسى کنم" اساسا غلط و اغوا‬
‫کننده است‪ .‬هر کسى که در تاريخ نويسى‬
‫‪491‬‬

‫وارد با شد ميفه مد که براى يک فرد‬

‫له داراى ‪٦٩٩‬‬ ‫لاب را کل‬‫لت کتل‬
‫لاممکن اسل‬ ‫نل‬
‫صفحه با شد از روى ا سناد‪ ،‬و لو ق سمتى‬
‫از ک تاب را از روى اسناد ان شاء نموده‬
‫با شد‪ ،‬ته يه و ان شا ن مود‪ .‬مق صد از‬
‫اسللناد طومارها‪،‬مکاتيللب و راپورهللاى‬
‫ر سمى و ا ستخباراتى و مکات يب شخ صى‪،‬‬
‫فاميلى وام ثال آن در حا لت او لى يع نى‬
‫غ ير مط بوع آن ميبا شد که در مرا کز‬
‫مخت لف و اغ لب از همنها يت دود ج هان‬
‫وا قع بوده‪ ،‬ا ستفاده ازان ها براى‬
‫همچللو يللک کتللاب مللدت بسلليار طللوالنى‬
‫ميخواهد‪ ،‬بهمين علت است که صرش نوشته‬
‫ها و مو نوگراش هاى مخت صر اختصا صى را‬
‫مي توان از روى آن ان شاء ن مود‪ .‬مو لف‬
‫فره نگ صرش در ق سمت اخ ير ک تاب از يک‬
‫چ ند سند ذ کرى دارد و لى ح کم فوځ او‬
‫در بارۀ ت مام ک تاب است‪ ،‬که مسلما درست‬
‫نيست‪.‬‬
‫مو لف ما خذ هاى خود را هم درل ست‬
‫منظمى ن شان نداده ا ست که جز و حتى يک‬
‫ا ثر عل مى ميبا شد‪ .‬عالوه بران نام هاى‬
‫بع ضى از آن ها را غ لط داده ا ست‪ .‬ک تاب‬
‫من را که ازان استفادۀ فراوان نموده‪،‬‬
‫و لى ري فرنس هاى کم ترى داده ا ست‪ ،‬صرش‬
‫در متن ب نام غلط "افغانستان در د ورۀ‬
‫پاد شاهى ام ير ع بدالرحمن خان" ق يد‬
‫کرده ا ست‪ ،‬در حاليکه نام (افغان ستان‪،‬‬
‫تحق يق در بارۀ انک شافات سيا سى داخ لى‪،‬‬
‫‪ )١١٠٦-١١١٩‬ميبا شد‪ .‬ا ين دو ع نوان دو‬
‫مو ضوع جداگا نه را تمث يل مى ک ند‪ .‬ا گر‬
‫خواننده بيحوصله نه شود فرهنگ در اين‬
‫ترج مۀ ع نوان ک تاب من چار غل طى را‬
‫مرت کب شده ا ست ي کى اين که نام ک تاب‬
‫له‬
‫لط ترجمل‬ ‫لر گ لردد‪ ،‬غلل‬‫له ذکل‬‫را‪ ،‬طوريکل‬
‫ن موده‪ .‬دي گر اين که مو صوش در ترج مۀ‬
‫خود فر قى بين ا صطالحات پاد شاه و ام ير‬
‫راندان سته ا ست‪ .‬دي گر اين که ا ين ک تاب‬
‫‪490‬‬

‫ت مام دورۀ ا مارت ام ير ع بدالرحمن خان‬

‫را‪ ،‬طوريکه از ترجمۀ فرهنگ پيدا است‪،‬‬
‫در برنللدارد‪ ،‬بلکلله ‪ ١٦‬سللال دورۀ ‪٢١‬‬
‫سالۀ ا مارت او را شرح و ب يان مى‬
‫نما يد‪ .‬دي گر اين که ا ين ک تاب من ت مام‬
‫موضللوعات افغانسللتان را‪ ،‬طوريکلله از‬
‫لرح‬‫لود‪ ،‬شل‬‫لى شل‬
‫لوم مل‬‫لۀ فرهن لگ معلل‬
‫ترجمل‬
‫نميک ند‪ ،‬بل که صرش رو يدادهاى سيا سى‬
‫داخ لى را شرح و ب يان مى نما يد‪ .‬شايد‬
‫فره نگ ساير م نابع خارجى را هم به مين‬
‫ترت يب تحر يف وم سخ کرده با شد و لى‬
‫تثبيت اين نقطه اکنون شده نميتواند‪.‬‬
‫بدتر از همه فرهنگ واقعيت آنچه را‬
‫که از ک تاب من ا قت باس نموده بع ضا نه‬
‫تما ما‪ ،‬تحر يف ن موده ا ست‪ .‬بگو نۀ م ثال‬
‫در صفحه ‪ ٢٦٠‬در ريفرنس ‪ ١٣‬از ک تاب من‬
‫ا ين جور اقت باس دارد‪ " :‬قرار سنوش‬
‫نماي ندۀ دو لت انگ ليس از ماه جوالى‬
‫‪ ١١٠٢‬تا جون ‪ ١١٠٥‬در حدود ‪ ٠‬هزار نفر‬
‫هزاره بطور کنيز و غالم در بازار کا بل‬
‫در م حل ب يع و شرى قرار گرفت ند" ا ين‬
‫جم له در ک تاب من باين ع بارت آ مده‬
‫است‪" :‬تعدادى موموعى اين اسرا ( هزاره‬
‫ها) که بين ماه جوالى ‪ ١١٠٢‬و جون ‪١١٠٥‬‬
‫بکا بل وارد شدند‪ ،‬و اج نت برتان يه آن‬
‫ها را ثبت نموده به ‪ ١٣٤٤‬نفر ميرسد"‪.‬‬
‫لده را‬‫لود خواننل‬‫فرهنگ لدر پيش لگفتار خل‬
‫مط مين مى سازد که "از آنوا که تحق يق‬
‫تللاريخ اساسللا کللار علمللى اسللت‪ ،‬در‬
‫هن گام برر سى پد يده ها کو شيده ام تا‬
‫در حد ام کان موازين ق بول شدۀ ا ين‬
‫دا نش را ب کار برده از مداخ لۀ عوا طف‬
‫شخ صى و ح تى احسا سات وط نى و م لى خود‬
‫فرځ فاح شى که‬ ‫دران ج لوگيرى کنم"‪.‬‬
‫بين ا ين اطمي نان و ع مل فرهنگد يده مى‬
‫شود‪ ،‬خوان نده را حت ما باين ف کر مى‬
‫سازدکه آ يا فره نگ واق عا ت قواى عل مى‬
‫دارد‪ ،‬بنو شتۀ او با يد اعت ماد کرد؟‬
‫‪492‬‬

‫گذ شته ازان فره نگ در ترج مۀ ا ين جم له‬

‫ا شتباه بزر گى را مرت کب شده ا ست‪.‬‬
‫موصوش اج نت برتانيه را ب نام "نمايندۀ‬
‫دولللت انگللليس" خوانللده اسللت‪ .‬اجنللت‬
‫برتان يه هر گز نماي ندۀ دو لت انگ ليس‬
‫در کا بل ن بود او صالحيت نمان يدگى از‬
‫دو لت انگ ليس را هر گز ندا شت و چون‬
‫اج نت يا عا مل برتان يه يا حکو مت ه ند‬
‫بر تانوى در در بار کا بل ا جراى وظي فه‬
‫مينمود و بس‪.‬‬
‫‪493‬‬

‫(‪)٢‬‬
‫نق طه ع مدۀ دي گر ي که بق سم تب صره‬
‫برک تاب فره نگ ارا يۀ مى شود ا ين ا ست‬
‫که مو صوش ع لى ا لرغم نار سايى هايى که‬
‫لد از‬‫له تقليل‬ ‫لت بل‬‫لرش اسل‬‫لان معتل‬
‫لود بل‬
‫خل‬
‫مورخين و سوسيولوج ست هاى بزرگ تاريخ‬
‫افغان ستان را دوره ب ندى ن موده و در‬
‫صفحه ‪ ٧‬ک تاب خود اعالن نموده که "دورۀ‬
‫تاريخى در ا ين سرزمين‪ ....‬از ن گاه‬
‫دگر گونى هاى ع مدۀ اجت ماعى و فرهن گى‬
‫به سه بخش اساسى تقسيم مى شود‪":‬‬
‫"اول‪ -‬دورۀ با ستانى از پ يدايش زر‬
‫ده شت تا ن فوذ ا سالم در افغان ستان در‬
‫سده هفتم بعد از ميالد‪.".‬‬
‫"دوم‪ -‬دورۀ اسالمى از نفوذ اسالم تا‬
‫اعالن استقالل افغانستان در سال ‪."١٠١٠‬‬
‫" سوم‪ -‬دوره معا صر از ا عالن ا ستقالل‬
‫به بعد‪"....‬‬
‫ا گر براى يک چ ند دقي قه ا ين دورۀ‬
‫ب ندى فره نگ جدى گر فت شود با يد از‬
‫مو صوش پر سيد که کدام ند آن دگر گونى‬
‫هاى ع مدۀ اجت ماعى و فرهن گى که در‬
‫مو قع ا ستردارد ا ستقالل مو جود بود‪ ،‬و‬
‫آن را از دوره هاى پيش و ب عد عمي قا‬
‫مم تايز ساخت؟ ک سب ا ستقالل براى ما‬
‫افغان ها بدون شک مهم است‪ ،‬ولى اين يک‬
‫موضللوع ملللى بشللمار ميللرد‪.‬اسللتردارد‬
‫ا ستقالل يک مو ضوع ر فع و رد م حدوديت‬
‫بود که باالى روا بط خارجى افغان ستان‬
‫بکلللى ازاد بللوډ و در واقللع اميللر‬
‫ع بدالرحمن خان که ا ين م حدوديت را در‬
‫سال ‪ ١١١٩‬پذير فه بود‪ ،‬ب عد از تح کيم‬
‫قدرت مر کزى راه را براى ع صرى ساختن‬
‫وطن و وارد اوردن دگر گونى ها‪ ،‬باآنکه‬
‫‪494‬‬

‫به قي مت نها يت ز ياد ت مام شده بود‪.‬‬

‫ا ما ده ساخته بود که تفصيل آن درک تاب‬
‫دو مى اينوا نب بل سان انگلي سى ب نام‬
‫حکومللت وجامعللۀ افغانسللتان در دورۀ‬
‫ا مارت ام ير ع بدالرحمن خان آ مده ا ست‪.‬‬
‫چ نين مع لوم مى شود که خود فره نگ ه ما‬
‫ين دورۀ ب ندى خود را که وا هى و بى‬
‫بن ياد ا ست‪ ،‬ب صورت غ ير شعورى ضمن شرح‬
‫رو يداد ها در عين ک تاب خود فرامو شى‬
‫کرده ا ست‪ .‬پيش تر د يده شد که فره نگ‬
‫ورود اروپا يان را در مشرځ زمين سرااز‬
‫"دورۀ جد يدى در تاريخ ا ين منط قه" که‬
‫افغانسللتان طبعللا جزيللى ازان اسللت‪،‬‬
‫خوا نده ا ست تن ها ا ين هم ني ست‪ .‬در‬
‫جها هاى دي گر ک تاب خود فره نگ ا صطالح‬
‫"فيللوداليزم" را بماننللد چپللى هللا و‬
‫لورت‬‫لرده و بدينصل‬‫لار بل‬‫لتها بکل‬ ‫مراکسيسل‬
‫برخالش آن چه در صفحه ‪ ٧‬ک تاب خود گو يد‬
‫"تق سيم دوره هاى تاريخى به چ هار ب خش‬
‫قرون او لى‪ ،‬قرون و سطى‪ ،‬قرون جد يد و‬
‫قرون معا سر که در غرب مع مول ا ست به‬
‫مخت صات تاريخ افغان ستان سر نمي خورد"‬
‫له دوره اى از‬ ‫لم کل‬
‫لوداليزم هل‬ ‫لد فيل‬‫بايل‬
‫دوره هلللاى تلللاريخى اروپلللا بشلللکل‬
‫مارکسي ستى آن ا ست‪ ،‬با مخت صات تاريخ‬
‫افغانستان سرنخورده م گر فرهن گدر صفحه‬
‫‪ ٢١١‬ک تاب خود ميگويد که در دورۀ امير‬
‫ع بدالرحمن خان "‪ ...‬ف يود ال يزم به‬
‫صفت يک پد يدۀ اجت ماعى و ف يود ال ها‬
‫بعنوان قشر مم تاز و برتر جامعه‪ ،‬قدرت‬
‫سيا سى و اجت ماعى شان را ح فظ کرد ند‪.‬‬
‫مان ند سابق برسرنو شت مردم و معي شت‬
‫اي شان م سلط بود ند"‪ .‬صرش ن ظر از ا ين‬
‫که ا ين ح کم غ لط م حض ا ست‪ ،‬مع لوم ا ست‬
‫لاى‬‫لدى هل‬‫لورد دوره بنل‬‫له فرهن لگ در مل‬‫کل‬
‫تاريخى خود سرگيج و مغشوش است‪.‬‬
‫متن يک ا ثر تاريخى ارت باط غ ير‬
‫گس ستنى با ما خذ هاى آن دارد‪ .‬در بارۀ‬
‫‪495‬‬

‫ما خذ هاى اثر فرهنگ تبصرۀ مختصر کرده‬

‫شد‪ .‬در اين بحث دو نقطه وا ضح شد‪ .‬يکى‬
‫آن که ما خذ هاى او ب وز از يک چ ند سند‪،‬‬
‫د ست دوم و مط بوع ا ست يع نى مو لف باالى‬
‫آثللار مطبللوع ديگراناتکللا کللرده و‬
‫درينصورت براىش م وال نمى ماند که خود‬
‫تي سس ها و ب صيرتهاى ابت کارى بم يان‬
‫آرد‪ .‬عالوه بر آن در بارۀ قرن نزدهم که‬
‫ازمهم ترين و بل حاظ و قايع غ نى ترين‬
‫قرن تاريخ افغان ستان معا صر ب شمار‬
‫م يرود مو لف نتوان سته از ما خذ هاى‬
‫نها يت عمده ايکه بدون آن فهم بر تاريخ‬
‫افغانستان در اين دوره ناقص مى با شد‪،‬‬
‫استفاده کند‪ .‬اين ما خذ ها عبارتند از‬
‫ج نگ (اول) اف غان در دو ج لد از جان‬
‫کى‪ ،‬ي کى از نامى ترين و دق يق ترين‬
‫مور خان انگ ليس که همپا يۀ مونت ستوارت‬
‫الغن ستن ميبا شد‪ ،‬و آ ثارش با جمع آ ثار‬
‫چارلز ميسن ب نام ب يان اسفار متعدد در‬
‫بلوچ ستان‪ ،‬افغان ستان و پن واب ني مه‬
‫اول قرن نزدهم را هم بال حاظ انک شافات‬
‫داخلى و هم ديپلو ماتيکى دقي قا شرح مى‬
‫لام جن لگ اول‬‫لارس بنل‬‫لاليف نل‬‫لد‪ .‬تل‬
‫نمايل‬
‫اف غان هم در ه مين رد يف مى آ يد‪ .‬ب يان‬
‫روا بط ديپلو ماتيکى ني مه دوم ا ين قرن‬
‫بدون استفاده از آ ثار آن ها بخصوص اثر‬
‫دليللپ سللنگهيل بنللام افغانسللتان و‬
‫هندوسللتان کلله کللامال از روى اسللناد‬
‫آر شيفى ان شا شده ا ست‪ ،‬هم ناقص ا ست‪.‬‬
‫براى مطال عۀ ج هات مخت لف جام عه‪ ،‬و‬
‫تک شيالت دول تى ني مۀ دوم قرن نزدهم‬
‫بخ صوص در دورۀ ا مارت ام ير ع بدالرحمن‬
‫خان ا ستفاده از ک تاب اينوا نب ب نام‬
‫حکومللت و جامعلله افغانسللتان در دورۀ‬
‫امللارت اميللر عبللدالرحمن خللان هللم‬
‫(بام عافى ازت عارش و ستايش شخصى) حتمى‬
‫ا ست‪ .‬نق طۀ دوم که از تب صره برما خذ‬
‫هاى ا ثر فره نگ وا ضح ا ست ا ين ا ست که‬
‫‪496‬‬

‫وى از ما خذ هايي که ا ستفاده ن موده هم‬

‫طور دقيق و بارعا يت اصل امانت دارى و‬
‫ت قواى عل مى که وظي فه اسا سى يک عالم‬
‫ميبا شد‪ ،‬ا ستفاده ن کرده ا ست‪ .‬پس جاى‬
‫تع وب ني ست که از يک طرش در يک ت عداد‬
‫موارد ح قايق و ار قام که او اقت باس‬
‫لادها در‬ ‫لت‪ ،‬تضل‬‫لحيح نيسل‬‫لت‪ ،‬صل‬
‫لرده اسل‬
‫کل‬
‫نو شتۀ او د يده مى شود و تحل يل ب سى‬
‫مو ضوعات از ن ظر ع ندى و شخ صى او بوده‬
‫ا ست‪ ،‬و در مو موع ا ثرش جورنالي ستکى و‬
‫غير دقيق ا ست‪ .‬براى تثبيت نمودن اين‬
‫حکم ها يک چند شان اورده مى شود‪.‬‬
‫فرهنللگ در صللفحه ‪ ٢٦٠‬کتللاب خللود‬
‫مينويسللد "وقتيکلله عبللدالرحمن خللان‬
‫با مارت افغان ستان ر سيد‪ ،‬سرحدات ک شور‬
‫باهم سايگان نامعلوم و تاحدى مورد بحث‬
‫و نزاع بود"‪ .‬ا ين ح کم غ لط ا ست‪ .‬ز يرا‬
‫که سرحدات افغانستان با ب خارا کامال و‬
‫با فارس قسما (هيئت گولد سمت) قبال در‬
‫دورۀ ا مارت ام ير شير ع لى خان تثب يت‬
‫خود فره نگ هم در‬ ‫شده بود‪ .‬طوري که‬
‫ف قرۀ ب عد ح کم باالى خود را ا ين چ نين‬
‫نقص مى کند "در دورۀ امير شيرعلى خان‬
‫روس (حکو مت رو سيۀ تزارى) و انگ ليس‬
‫(حکو مت برتان يه در ل ندن) پس از يک‬
‫سلسله اختال فات باالخره راجع باين سرحد‬
‫بيک مواف قۀ عمومى رسيدند که بموجب آن‬
‫رود خا نه پنج و آمواز وا خان تا خم ياب‬
‫بع نوان سرحد افغان ستان و ب خارا ق بول‬
‫( شد)"‪ .‬اينگونه تناق ضات در اثر فرهنگ‬
‫ا ندک ني ست‪ .‬عالوه بر آن آن چه او در‬
‫ف قره آ خر اورده ا ست‪ ،‬صحيح ني ست‪،‬‬
‫رو سيه و برتان يه در مورد اين که آ مو‬
‫سرحدى بين ب خارا و افغان ستان با شد‪،‬‬
‫موافقتنا مه ام ضاء ن کرده ا ند‪ ،‬بل که‬
‫ب عد از چار سال مکات يات در وق فه هاى‬
‫طوالنى از ‪ ١١٦٠‬تا ‪ ١١٣٧‬باالخره ب يک‬
‫"مفاه مه" رسيدند‪ .‬الب ته اين "مفاه مه"‬
‫‪497‬‬

‫شللان اهميللت و ارزش موافقتناملله را‬

‫بمروز زمان حاصل کرد‪.‬‬
‫فرهن گدر صفحه ‪ ٢٣٩‬ک تاب خود بدون‬
‫آن که ما خذى ن شان داده با شد مى نوي سد‬
‫که ام ير ع بدالرحمن خان در ‪ ١١١٥‬در‬
‫حاليکه هيئت هاى حکومت هند بر تانوى و‬
‫رو سيۀ تزارى براى تع يين سرحد ( بين‬
‫خم ياب و ذوالف قار) در حال حرکت بودند‬
‫يکد سته سپاه خود را در بدخ شان از آب‬
‫آمو عبور داده آن قسمت رو شان و شغنان‬
‫را هم مت صرش شد که ان سوى در يا يع نى‬
‫در تاجک ستان ا مروزى وا قع ا ست‪ .‬ا ين‬
‫نوشته يا بهتر است گ فت‪ :‬سنۀ نوشته هم‬
‫صحيح ني ست سنه صحيح ‪ ١١١٢‬ا ست‪ .‬ا ما‬
‫فره نگ براى اين که ا ين مو ضوع را بف کر‬
‫خود بموضوع پنوده ا رت باط داده با شد‪،‬‬
‫آن را ج عل کرده تا زمي نه را براى‬
‫اظ هار يک احت مال م ساعد ساخته با شد‪،‬‬
‫که بف کر او طوري که پي شتر بر آن ب حث‬
‫شد‪ ،‬مب ناى تاريخ ميبا شد و ب نا بر آن‬
‫در صفحۀ دي گر ک تاب خود بچ نين ا ستدالل‬
‫و تف کر ع ندى مى پردازد‪" :‬ع لت ا صلى‬
‫ا ين حر کت ام ير در ست مع لوم ني ست‪ ،‬ا ما‬
‫لروى روس‬ ‫لرش نيل‬‫لت پيشل‬
‫لن وقل‬‫لون در ايل‬‫چل‬
‫با ستقامت هرات دوام داشت احت مال دارد‬
‫که ام ير ميخوا ست باين و سيله باي شان‬
‫حالى سازد که ا گر در آن ق سمت تو قف‬
‫ننماي ند وى ميتوا ند در ن قاط دي گرى‬
‫براى شان مزاحمت توليد کند"‪.‬‬
‫حقيقت اين است که بين موضوع ا شغال‬
‫پن وده از طرش روس ها در مارچ ‪ ١١١٤‬و‬
‫ا شغال م ناطق شغنان و رو شان وا قع در‬
‫ساحل را ست آ مو ارت باط مو جود ني ست‪.‬‬
‫امير عبدالرحمن خان بعد از آنکه توسط‬
‫سردار ع بدهللا خان توخى وا لى بدخ شان‬
‫حک مران مح لى شغنان و رو شان وا قع در‬
‫هر دو طرش در ياى آ مو ب نام شاه يو سف‬
‫ع لى شاه را بکا بل تبع يد ن مود‪ ،‬آن‬
‫‪498‬‬

‫م ناطق را ت حت ادارۀ م ستقيم حکو مت در‬

‫اودر‪ .‬يع نى به تو سعه در آن طرش در يا‬
‫هم پردا خت و تا پامير کالن م ناطق را‬
‫ا شغال کرد و در آن وا در مح لى ب نام‬
‫سومه تاش دور ترين پو سته ن ظامى را‬
‫م ستقر ساخت‪ .‬ام ير ميگ فت که ت مام‬
‫منللاطق شللغنان و روشللان از مضللافات‬
‫بدخ شان بوده و حق دارد آنهارا تابع‬
‫بدخ شان يعنى افغانستان سازد‪ .‬بهر حال‬
‫دريللن وقللت روس هللا بللاينطرش متوجلله‬
‫نبود ند وان ها در سال هاى اول د هۀ‬
‫ه شتاد بخ صوص ب عد از ا شغال مرو متو جه‬
‫م ناطق ترکمن ن شين شدند‪ .‬ا ين در د هۀ‬
‫له‬
‫لد ازانکل‬ ‫لا بعل‬
‫له روس هل‬‫لود کل‬
‫لدى بل‬‫بعل‬
‫باتثي بت و تع يين سرحدات بين م ناطق‬
‫تحللت الحمايلله تللرکمن نشللين شللان و‬
‫افغان ستان پي شرفت مز يد شان متو قف‬
‫ساخته شد‪ ،‬ب طرش پاميرات به ل شکر ک شى‬
‫ها پرداخت ند وا فراد پو ستۀ اف غانى‬
‫رادر سومه تاش در پامير کالن بغت تا‬
‫مورد حم له قرار داد ند‪ .‬و ه مۀ آن ها‬
‫را هللالک سللاختند‪ .‬سللپس بللر حکللومتى‬
‫برتانيلله فشللار اوردنللد کلله اميللر‬
‫ع بدالرحمن خان را برعا يت مفاه مۀ سال‬
‫‪ ١١٣٧‬ودار نموده تا م ناطق آنطرش در يا‬
‫را تخليه نما يد‪ .‬امير نظر بداليلى اين‬
‫اد عا را ن مى پذيرفت‪ ،‬م گر ازان وا که‬
‫از شش سال تا آنو قت ت حت ف شار حکو مت‬
‫ه ند بر تانوى هم وا قع بود‪ ،‬تا با آن‬
‫ک شور سرحدات خود را تع يين نما يد‪ ،‬با‬
‫پذيرفتن هي ئت ديور ند در کا بل باالخره‬
‫لات‬‫لن هيل‬
‫لۀ ايل‬‫لان داد‪ .‬نتيول‬‫لايت نشل‬‫رضل‬
‫انع قاد دو معاهده در بارۀ منطقۀ شمال‪-‬‬
‫شرځ و ج نوب‪ -‬شرځ افغان ستان شد‪ .‬گو يا‬
‫ف شار رو سيه در منط قۀ پاميرات عا مل‬
‫فورى مفاى مواقف نامه ديورند شد‪ .‬بهر‬
‫حال فر ضيه و احت مال فوځ فره نگ که‬
‫پي شروى قواى رو سيه در پن وده را با‬
‫‪499‬‬

‫سوقيات ن ظامى ام ير در آن طرش در ياى‬

‫پنوه يا آمو مرتبط ساخته ساخت و با فت‬
‫فره نگ ا ست‪ .‬در بارۀ ا ين احت مال فره نگ‬
‫بدليلى تف صيل داده شد‪،‬که ا ين نوع‬
‫توجيهللات و احتمللاالت عنللدى در کتللاب‬
‫فره نگ کم ني ست‪ .‬ع لت آن عالوه بر آن چه‬
‫قبال در مورد گف ته شد شايد ا ين با شد‬
‫که مو صوش باان شاء هم چو ک تاب بزرگ‬
‫م وال تت بع الز مى ندا شته و خال هائي که‬
‫در آن به سبب مطال عات نامکفى حتمى مى‬
‫شود‪ ،‬بر ط بق مذاځ خود که تاريخ را‬
‫مبتنللى بللر ا حتمللاالت ميدانللد‪ ،‬بللا‬
‫احت ماالت عندى در ظاهر موجه خود پر مى‬
‫نما يد و باين صورت عوض آن که تاريخ‬
‫بنويسد‪ ،‬آن را جعل مى کند‪ .‬موضوع فوځ‬
‫به تف صيل در آن ا ثر اينوا نب آ مده‬
‫اسللت‪ ،‬کلله بنللام تللاريخ سياسللى و‬
‫ديپلو ماتيکى افغان ستان در دورۀ ا مارت‬
‫ام ير ع بدالرحمن خان ا مادۀ ط بع و ن شر‬
‫ميباشد‪.‬‬
‫چنين معلوم مى شود که فرهنگ برخالش‬
‫آن که ح صول ا ستقالل را شروع يک دوره‬
‫نام يده ا ست‪ .‬در وا قع به ا ستقالل و‬
‫د فاع از ارزش هاى م لى و دي نى اف غان‬
‫ها در برا بر ت واوز بيگان گان اهم يت‬
‫قا يل ني ست و طور ضمنى به ت سليم شدن‬
‫افغا نا در برا بر مت واوزين ب خاطر مرفه‬
‫بودن و ع صرى شدن و اجت ناب ن مودن از‬
‫دادن تل فات جانى و مالى تو صيه مى‬
‫نما يد و ب يک ح کم بز ندگى نن گين ا سارت‬
‫و بى نن گى راى ميد هد‪ .‬خودش طوري که‬
‫پي شتر ذ کر گرد يد و طور غ ير م ستقيم از‬
‫راه ب برک کار مل به شوروى مت واوز‬
‫تسليم شده بود‪ .‬پخش اين نوع اف کار در‬
‫لاوز‬‫لر تول‬‫لا در برابل‬‫لان هل‬
‫له افغل‬‫حاليکل‬
‫شوروى در يک مسله ح يات و م مات ملى در‬
‫گير ند شايد بس م ضر ثا بت شود و زمي نه‬
‫را براى پ خش ا يديالوژى ت سليم طل بى‬
‫‪511‬‬

‫اي واد نما يد و يا هم تقو يه ک ند‪ .‬ب هر‬

‫حال‪ ،‬ا ين في صلۀ اف غان ها در جر يان‬
‫نخ ستين ت واوز انگ ليس بر افغان ستان‬
‫بود که ت واوز را طرد کن ند و خود به‬
‫ح يث ان سان هاى ازاد در م حيط و ک شور‬
‫م ستقل با گردن هاى افرا شته ز ندگى‬
‫کنند‪ .‬اخر هدش زندگى چيست؟ فرهنگ بهر‬
‫ف کرى با شد نزد اف غان ها ک يف و ع صارۀ‬
‫زندگى‪ ،‬طوريکه از م بارزات شان در طول‬
‫تاريخ شان مع لومى مى شود‪ ،‬م ستقل‬
‫زي ستن ا ست‪ .‬فره نگ ا گر واق عا تاريخ‬
‫لاى جن لگ اول‬‫لد روي لداد هل‬‫لت بايل‬‫مينوشل‬
‫اف غان و انگ ليس را که يکى از مهمترين‬
‫واق عه در ح يات م لى اف غان ها ميبا شد‪،‬‬
‫بات مام اب عاد آن شرح و ب يان مينمود و‬
‫با يد هر دو جهت ن تايج جنگ يعنى عوا قب‬
‫من فى و مث بت را با ارا ئه و ا ستناد ا‬
‫ر قام و شواهد قانع کننده ب يان مينمود‬
‫کار را نکردها ست‪ .‬شايد‬ ‫م گر او ا ين‬
‫او اين کار را ب خاطرى نکرده با شد که‬
‫ب عد از فاج عۀ کود تاى ثور که خورده‬
‫گ يرى بر حک مران هاى مح مد زا يى شديد‬
‫شد‪ ،‬عده اى از نويسندگان اين فکر غلط‬
‫را در آ ثار خود پ خش کرد ند که ام ير د‬
‫و ست مح مدخان حين عودت با افغان ستان‬
‫در ‪ ١١٥٧‬معاهلللده اى باحکوملللت هنلللد‬
‫للتقالل‬
‫لله در آن اسل‬ ‫للت کل‬
‫للانوى بسل‬ ‫برتل‬
‫افغانستان را با آن سودا کرد‪.‬اين فکر‬
‫از منظو مۀ اک بر نا مۀ حم يد ک شميرى‬
‫ن شات کرده که فره نگ هم در صفحه ‪١٠٥‬‬
‫لب در‬‫لان غالل‬‫لرده و بگمل‬‫لاره کل‬‫لان اشل‬‫بل‬
‫مقا له اي که قبال بان ا شاره شد‪ ،‬مو صوش‬
‫عين ا ين ته مت بر ام ير دو ست مح مد خان‬
‫را بع بارات وا ضح ن سبت داده ا ست‪ .‬م گر‬
‫ام ير دو ستمحمد خان ا ين چ نين معا هده‬
‫را با حکحو مت ه ند بر تانوى نه ب سته‬
‫ا ست‪ .‬حم يد ک شميرى هم ا ين ته مت را به‬
‫ع بارات قطعى اظ هار نکرده‪ ،‬بلکه روا يت‬
‫‪510‬‬

‫او از افواهللات منشللا گرفتلله اسللت‪.‬‬

‫اينوا نب ذ کر ا ين چ نين معا هده را در‬
‫هيچ نوع منبع منتشر و غير منتشر رسمى‬
‫و يا غ ير ر سمى حکو مت ه ند بر تانوى و‬
‫آ ثار عاملين نوي سندگان ب عدى ند يده‬
‫ا ست‪ .‬من طق هم ح کم مى ک ند که از آن وا‬
‫که حکو مت ه ند بر تانوى ب عد از شک ست و‬
‫ل شکر ک شى انت قامى افغان ستان را کامال‬
‫لم در‬‫لرد و نماين لده اى را هل‬‫له کل‬‫تخليل‬
‫در بار کا بل م ستقر ن کرد‪ .‬براى مو بور‬
‫ساختن ام ير برعا يت هم چو يک معا هده‬
‫لت‬‫ليله در دسل‬‫لانزم و وسل‬‫لوع ميکل‬
‫ليچ نل‬‫هل‬
‫ندا شت‪ .‬خ لص اين که افغان ستان در دوره‬
‫‪ ٢١‬سالۀ ا مارت دوم ام ير دو ست مح مد‬
‫خان مستقل بود و اين استقالل از ن تايج‬
‫م ستقيم ج نگ د فاعى و بر حق اف غان ها‬
‫بود که فره نگ آن را احمقا نه "سرا سر‬
‫منفى" خوانده است‪.‬‬
‫‪512‬‬

‫(‪)٧‬‬
‫مير محمد صديق فرهنگ در بارۀ کل مات‬
‫اف غان‪ ،‬پ شتون‪ ،‬غلزا يى و افغان ستان‬
‫نوشته هايى دارد‪ .‬که از روى آن و ساير‬
‫مو ضوعات مر بوط چ نان ا ستنتاج مى شود‬
‫که مو صوش در مورد از يک ن ظر م عين و‬
‫خاص که از مدتى بين بع ضى ها مود روز‬
‫شللده‪ ،‬نماينللدگى مللى کنللد و فرهنللگ‬
‫ميخوا هد اک نون بان صبغه و اعت بار‬
‫اکاديميک دهد‪ .‬موصوش تحت عنوان پشتون‬
‫ها در رو ند ت شکيل دو لت مى نوي سد که‬
‫"تللاريخ نويسللان و جغرافيلله نگللاران‬
‫ا سالمى‪ ...‬از سده د هم ( ميالدى) به ب عد‬
‫پشتون ها را به عنوان اف غان ياد کرده‬
‫و ز بان شان را هم اف غانى گف ته ا ند"‪.‬‬
‫ب عد مين گارد که هر سه نام پ شتون‪،‬‬
‫اف غان و پت هان از سده شانزده هم به‬
‫لى‬
‫له و در معنل‬ ‫لاب راه يافتل‬‫بع لد در کتل‬
‫وا حد ب کار رف ته ا ست"‪ .‬اين که نام‬
‫پ شتون در زما نه هاى ب سيار پي شين ق يد‬
‫گرد يده فره نگ آن را با شک و تردد‬
‫لى از‬‫لد "برخل‬‫لى نويسل‬‫لد و مل‬
‫لذکر ميدهل‬‫تل‬
‫مول فان (اوالش ک هرو و ب ها در شاه ظ فر‬
‫له‬
‫لا کلمل‬‫لتون را بل‬ ‫لۀ پشل‬
‫لل) کلمل‬
‫کاکاخيل‬
‫پکتوي که که در تاريخ هرودوت مورخ‬
‫م عروش يو نان به ع نوان نام قومى ساکن‬
‫لت‪،‬‬‫لده اسل‬‫لند آمل‬‫له سل‬
‫لدود رود خانل‬
‫در حل‬
‫ارت باط داده و مدعى شده اند که پشتون‬
‫هاى امروز از بقا ياى پکتيوکه هاى عصر‬
‫دار يوش هخامن شى ميبا شد"‪ .‬مت صل آن‬
‫فره نگ شک و تردد خود را بع بارات قوى‬
‫تر اظ هار مينما يد و مى نوي سد که " هر‬
‫چند فا صله ز مانى پيش ( تر) از دو هزار‬
‫سال که در بين ع صر دار يوش و پ يدايش‬
‫‪513‬‬

‫کل مۀ پ شتون در آ ثار نوي سندگان سده‬

‫هفدهم ميالدى موجود است‪ ،‬درين بارۀ شک‬
‫لا‬
‫لى هل‬‫لد و بعضل‬‫لى کنل‬‫لاد مل‬‫لبهه ايول‬
‫و شل‬
‫(فره نگ) ا ين سوال را م طرح کرده ا ند‬
‫که پس قوم مذکور درين مدت در ک وا بود‬
‫و چرا در آ ثار مت عددى که در مورد‬
‫تاريخ جغراف يا و م لل و ن حل ا ين خ طه‬
‫در دورۀ پلليش از اسللالم و بعللد ازان‬
‫بر شته تحر ير آ مده ذ کرى از اي شان در‬
‫م يان نيست"‪ .‬فرهنگ جواب اين تردد خود‬
‫را باين ع بارت سست وکتره دار ميدهد و‬
‫مينويسللد کلله "امللا شللبهه" مللذکور‬
‫باين صورت ميتوا ند ر فع شود که پ شتون‬
‫ها همواره در همين حوالى ( سند) موجود‬
‫بود ند‪ ،‬ليکن چون در ز بان خود خط و‬
‫کتا بت ندا شتند مولفينى که از اي شان‬
‫ياد کرده ا ند ب واى کل مه پ شتون‪ ،‬کل مه‬
‫اف غان را که در نزد فار سى زبا نان‬
‫معمول بود ب کار برده و کلمۀ پشتون را‬
‫از قلم انداخته اند"‪.‬‬
‫فره نگ در ا ين نو شتۀ ماهرا نۀ خود‬
‫چ ند مط لب را ب شکل خا صى گنوان يده م گر‬
‫ازانوا که موصوش يا جرت اخالقى نداشته‪،‬‬
‫و يا بنو شتۀ خود مط مين نبود که ا ين‬
‫لع‬
‫لک متتبل‬ ‫له خاص لۀ يل‬
‫لب را‪ ،‬طوريکل‬‫مطالل‬
‫حقي قت جو و دا نش پرور ميبا شد بو ضاحت‬
‫و جر ئت ب يان نما يد‪ .‬ي کى اين که نام‬
‫اف غان از سده ه فدهم بب عد در آ ثار و‬
‫م نابع کت بى ق يد شده يع نى پيش از آن‬
‫در آ ثار تحر يرى ق يد ن شده ا ست‪ .‬دي گر‬
‫اين که چون دي گران پشتون ها را به نام‬
‫اف غان خواند ند‪ ،‬و چون خود پ شتون ها‬
‫ا هل خط و کتا بت نبود ند ه مين نام جاى‬
‫نام پ شتون را در ا ثار کت بى گر فت و‬
‫دي گر اين که در دوره هاى پيش و ب عد‬
‫ازا سالمى يادى از پ شتون ها ن شده و‬
‫پ سان ها دي گران از پ شتون ها به " صفت‬
‫سپاهى اج ير" ( صفحه ‪ ٢٥‬ک تاب) ا ستفاده‬
‫‪514‬‬

‫ميکرد ند‪ .‬نک تۀ دي گر اين که پ شتون ها‬

‫بف کر فره نگ در دوره هاى ب عد تر و‬
‫پي شتر از ظ هور ا سالم در حوالى سند‬
‫ميزي ستند‪ ،‬يع نى در خرا سان نبود ند‪،‬‬
‫ا گر چه در يک جاى دي گر ک تاب خود از‬
‫پشتون ها در جملۀ با شندگان خراسان هم‬
‫ذکرى دارد‪.‬‬
‫ت مام ا ين مو ضوعات و دي گر مو ضوعات‬
‫مر بوط در ر سالۀ اينوا نب ب نام اف غان‬
‫افغانستان و اف غان ها وتشکيل دولت در‬
‫هندو ستان‪ ،‬فارس و افغان ستان با ستناد‬
‫صد من بع او لى ومعا صر ن سبتا به تف صيل‬
‫آ مده ا ست و درين وا ازان ا ستفاده مى‬
‫شود‪ .‬با يد گ فت که ا ين ر ساله اول در‬
‫‪ ١٠٣١‬از طرش پوهن تون کا بل ط بع و ن شر‬
‫شد‪ ،‬و لى بال فا صله م صادره شده و بار‬
‫دوم در بهللار ‪ ١٠١٠‬رسللالۀ متللذکره از‬
‫طرش اتحاد يۀ نوي سندگان (افغان ستان)‬
‫آزاد در پشاور طبع و نشر شد‪.‬‬
‫لور‬‫لوځ طل‬‫لب فل‬‫لارۀ مطالل‬‫لا دربل‬
‫درينول‬
‫مخت صر تب صره مى شود‪ ،‬و ب عد در مورد‬
‫ذهني تى که شايد فره نگ را به نو شتن‬
‫ا ين چ نين مطا لب تحر يک کرده با شد‪،‬‬
‫بعضى مطالب ارا يه مي گردد‪ .‬ولى پيش از‬
‫آن يللاد اورى يللک چنللد نکتلله الزمللى‬
‫ميبا شد‪ .‬ي کى اين که نوي سنده متما يل‬
‫نيست در موضوعات علمى طرش وا قع گردد‪.‬‬
‫م گر ا ين هم غ ير قا بل تح مل ا ست که در‬
‫برا بر نو شته هاى مغر ضانه و غ لط ساکت‬
‫لالش‬
‫لر خل‬‫لنده بل‬‫له نويسل‬
‫لد‪ .‬ديگراينکل‬‫مانل‬
‫ز يادى ازدي گران معت قد ني ست که از‬
‫م فاهيمى مانند قوم‪ ،‬ملت‪ ،‬ولس‪ ،‬مردم و‬
‫جامعلله و امثللال آن کلله از انبللوه و‬
‫مو موع تمث يل مى نما يد طر فدارى يا‬
‫مخال فت نما يد‪.‬ا ين نوع سلوک و تف کر‬
‫يع نى مخال فت و يا طر فدارى از ان بوه‬
‫ها در وا قع و در ا ساس م خالف سلوک و‬
‫ذهن يت حقي قت يابى ا ست‪ .‬که عالم با يد‬
‫‪515‬‬

‫از آن بپره يزد‪ .‬از ا ين نو شتۀ ا خرى‬

‫که من‬ ‫با يد چ نين فهم يده نه شود‪،‬‬
‫لى در‬‫لودن را دارم‪ ،‬ولل‬ ‫لالم بل‬
‫دع لواى عل‬
‫اين که مي خواهم دا نش را ک سب ن مايم‪،‬‬
‫شکى ني ست‪ .‬من ب خاطرى از ان بوه ها و‬
‫مو موع ها مخال فت و يا طر فدارى ن مى‬
‫ن مايم که اين ها را ا فراد ان سانى‬
‫ت شکيل ميده ند ا فراد ان سانى باآن که‬
‫مربوط و منسوب مفهوم کلى با شند داراى‬
‫عين صفات و خصو صيات نميبا شد‪ .‬باين‬
‫ح ساب قومى را "اج ير" گ فتن در حالي که‬
‫از ارزش هاى اجت ماعى و کول تور م شخص‬
‫بر خوردار با شد‪،‬و يا "بي سواد" نام يدن‬
‫در حالي که فره نگ خط وکتا بت در دور و‬
‫محيط شان تثبيت شده با شد‪ ،‬مثليکه مير‬
‫مح مد صديق فره نگ ا ين کل مه ناروا‬
‫در بارۀ پشتون ها وا داشته است‪ ،‬مطل قا‬
‫درست بوده نميتواند‪.‬‬
‫اکنون نوبت تبصره نام هاى فوځ است‬
‫که م ير مح مد صديق فره نگ ان ها را در‬
‫ک تاب خود ب شکلى که ذ کر گرد يد‪ ،‬اورده‬
‫است‪ .‬طوريکه در سطور زير مستند خواهد‬
‫آ مد بدوا با يد گفت که کل مه اف غان و‬
‫پشتون بمرا تب قديمى تر از آن در آ ثار‬
‫تاريخى ق يد شده ا ند‪ ،‬که فره نگ خ يال‬
‫مى کند‪.‬‬
‫به قول البيرو نى نام اف غان به‬
‫کلمه اى ارت باط دارد‪،‬که در مهابارا ته‬
‫بنللام اسللوکا )‪ (Asvaka‬مربللوط منطقللۀ‬
‫گ ندهارا که مع نى آن "ا سپ سواران" مى‬
‫شود‪ ،‬ذ کر شده ا ست‪ .‬مهابار ته م قارن‬
‫‪ ١٢٩٩‬ق بل ال ميالد بم يان آ مده ا ست‪.‬‬
‫مورخ اح مد ع لى ک هزاد دري کى از آ خرين‬
‫اثر خود ب نام (افغانستان در شاهنامه)‬
‫در مورد ا شتقاځ ا ين کل مه ميگو يد که‬
‫کل مۀ اف غان يک ا سم مر کب و ماخوذ از‬
‫ا سمى در سان سکرت به شکل ا سواغانه‬
‫)‪ (Asva-Ghana‬ميباشد‪،‬که جزء اول آسوه يا‬
‫‪516‬‬

‫اس پ شتو و ا سپ درى و جزء دوم آن غان‬

‫بمع نى م کان يا م هد ميبا شد‪ .‬باين‬
‫ترت يب ا سواکا‪ ،‬ا سواغانه (و ا ف غان‬
‫" سرزمين سواران" مى‬ ‫ب عدى) بمع نى‬
‫شود‪ .‬پس کل مۀ اف غان که پ سان ها از‬
‫ا سواکا و ا سواغانه بم يان آ مده هم‬
‫بمف هوم مردم و هم بمف هوم سرزمين ب‬
‫کار برده مى شود‪ .‬مثلي که ه مين اک نون‬
‫هم کل مات شنوار‪ ،‬مهم ند‪ ،‬خوگ يانى و‬
‫اپر يدى هم ب مردم و هم به مرزش ا طالځ‬
‫ميگردد‪.‬‬
‫بعد از آن نام اف غان بشکل اب گان و‬
‫او کان در معبد نقش رستم وا قع در پرسى‬
‫پللولس ديللده شللده اسللت‪ .‬پروفيسللر‬
‫شپرنگلنگ با ستناد ا ين کتي به گو يد که‬
‫کلمللۀ افغللان از نللام خللاس (گونللد‬
‫افراب گان راز مود) ماخوذ ا ست که در‬
‫لانى‬‫له بامرش لاهپور اول ساسل‬ ‫لن کتيبل‬‫ايل‬
‫( تاريخ و فات ‪ ٢٣٧‬ميالدى) بل سان هاى‬
‫پارتى‪ ،‬فار سى ميا نه‪ ،‬يو نانى حک شده‬
‫ا ست‪ .‬ع بارات خود شپرنگلنگ ا ين ا ست‪:‬‬
‫"بللراى ابگللان )‪ ،(Abgan‬اوگللان )‪(Avgan‬‬
‫نوي سنده کل مۀ به ترى با م ستثنى اف غان‬
‫معا صر سراغ کرده نميتوا ند"‪ .‬سر اوالش‬
‫که او هم در ک تاب خود ب نام پ تان ن ظر‬
‫م شاهبى پيش کرده ميگو يد که تکا مل‬
‫کلمۀ افغان از اپکلان )‪ (Apkan‬و ابگلان‬
‫لايد‬‫لود‪ .‬شل‬‫لى شل‬
‫لوم مل‬‫)‪ (Abgan‬طبيعلى معلل‬
‫به مين دل يل با شد که درى زبا نان عا مه‬
‫لان‬‫لان (ابگل‬‫لان را اوغل‬ ‫لم افغل‬‫لروز هل‬
‫امل‬
‫قديمى) ميگوي ند‪ .‬يک ت عداد نوي سندگان‬
‫بانظر فوځ مواف قت ن شان نميده ند‪ ،‬م گر‬
‫کلمه اب گان بمفهوم اف غان در م نابع ما‬
‫ب عد ه ندى‪ ،‬چي نى‪ ،‬عر بى و فار سى بچ نان‬
‫ک ثرت د يده مى شود‪ ،‬که بدون شک ا ين‬
‫کلمه با کلمه افغان مطابقت دارد‪.‬‬
‫در قرن ش شم ميالدى يک منوم ه ندى‬
‫ب نام و را ها م يرا در ا ثر خود ب نام‬
‫‪517‬‬

‫برى هت سمهيتا کلمۀ اواگانله )‪(Avagana‬‬

‫را په لوى کل مات ديگري که براى مردم‬
‫ا ستعمال شده ب کار مي برد‪ .‬قر نى ب عد‬
‫زايرم شهور چي نى ب نام ه يون ت سانگ (در‬
‫ا صل شون چو نگ متو لد در ‪٦٩٧‬م) سى سال‬
‫ت مام در هندوستان و افغانستان شمالى‪،‬‬
‫مر کزى و شرقى سفر ن مود وک تابى در دو‬
‫ج لد ب نام ا سناد بودايى ج هان غرب‬
‫نو شت‪ .‬نوي سنده اى ب نام ستانيالس جولى‬
‫بللن متللون کامللل آن دور جلللد را در‬
‫انگلي سى در اورده و براى ا ين من ظور‬
‫‪ ٢٩‬سال را براى فرا گرفتن ل سان هاى‬
‫چينى و سانسکريت صرش نموده است‪ .‬پ سان‬
‫لاب‬
‫لاس کتل‬ ‫لر اسل‬
‫له معتبل‬‫لين ترجمل‬
‫لا همل‬‫هل‬
‫اليکزاندر کننگهم ب نام جغراف يا قديمى‬
‫ه ند را ت شکيل داد‪ .‬شون چون (ه يون‬
‫ت سانگ) در اين اثر خود اف غان را ب نام‬
‫متغير ا پوکين قيد نموده‪ ،‬مثليکه چينى‬
‫ها مع موال ا عالم خاص خارجى راتغي ير‬
‫ميدهند‪ ،‬کننگهم ضمن بحث مفصلى اپوکين‬
‫را با افغانستان و اف غان يکى ميداند‪،‬‬
‫مثلي که ک هزاد هم چ نين گو يد‪ :‬گ ننگهم‬
‫طور م شخص چ نين گو يد‪ " :‬من تقري با‬
‫مط مين ه ستم که مق صد شون چو نک از ذ کر‬
‫کلمۀ اپوکين اف غان بوده است"‪ .‬بعد از‬
‫قرن د هم نام اف غان بار اول در حدود‬
‫ال عالم مذکور ا ست‪ ،‬که مو لف آن مو هول‬
‫است‪ .‬از آن ببعد نام اب گان‪ ،‬او غان در‬
‫م نابع و آ ثار درى و عر بى د يده ن مى‬
‫شود و ب واى آن نام اف غان بچ نان ک ثرت‬
‫آ مده ا ست که حا جت به تذ کار امث له‬
‫ندارد‪ .‬و لى اين قدر با يد گ فت که تا‬
‫وقتيکلله کلمللات اسللواکا‪ ،‬اسللواغانه‪،‬‬
‫اب گان و او غان گفته مى شد‪ ،‬مراد ازان‬
‫هم مردم و هم ماوا بود و اين پ سان ها‬
‫بللود کلله افغللان بمفهللوم مللردم و‬
‫افغانسللتان بمفهللوم سللرزمين اختصللاص‬
‫يا فت‪ .‬در ا ين سل سله سيفى هروى صاحب‬
‫‪518‬‬

‫تاريخنا مۀ هرات شايد او لين م صنفى‬

‫با شد که کل مۀ افغان ستان را در قرن‬
‫چاردهم عيسوى بکتابت در اورده است‪.‬‬
‫در بارۀ کلمۀ پشتو دو نقطه را با يد‬
‫در آ غاز سخن گ فت‪،‬يکى آن که ا ين کل مه‬
‫قديمى تر از کل مۀ اف غان ا ست‪ .‬و دي گر‬
‫ا ين که ا ين کل مه ب قدر کل مۀ اف غان در‬
‫م نابع تاريخى نيا مده ا ست‪ ،‬و لى برخالش‬
‫آن چه فره نگ گو يد‪ ،‬پ شتون ها غ ير از‬
‫منللاطق سللند در منللاطق ديگللرى هللم‬
‫ميزيستند و از اي شان در م ناطق غزنى و‬
‫غور هم بر ط بق شواهد کت بى در زما نه‬
‫هاى پيش و ب عد از ا سالم نام برده شده‬
‫است‪.‬‬
‫لت‬‫لار و فياللوجيسل‬ ‫لورخ غبل‬‫لر مل‬
‫در نظل‬
‫مارگن سترن کل مۀ پ شتون يا پخ تون‬
‫قديمى تر از اف غان ميبا شد‪ .‬ا ين کل مه‬
‫براى او لين بار در قديمى ترين ک تاب‬
‫مذهبى ويدا بشکل پکتهاس )‪ (Pakthas‬آمده‬
‫است‪ .‬هيرو دوت پدر تاريخ اين کلمه را‬
‫در قرن پنج ق بل ال ميالد ب شکل پکت يان‬
‫لا‬‫لور پکتيوکل‬ ‫لا باش لندگان کشل‬
‫)‪ (Paktian‬يل‬
‫)‪ (Paktiyca‬ياد نموده است‪ .‬ملارگن سلترن‬
‫ا ين روا يت را نمي پذيرد و ميگو يد که‬
‫کلمۀ پشتون ممکن با پرسلوتيا )‪(Parsyeta‬‬
‫که شکل قديمى تر آن پرسوانا )‪(Parsawana‬‬
‫ا ست‪ ،‬ارت باط دا شته با شد‪ ،‬که بطلي موس‬
‫در جغراف يۀ خود آن را ع بارت از قومى‬
‫ميدانلللد کللله در پاراپلللاميز ويلللس‬
‫)‪ (Parapamisus‬يا مناطق اطراش کلوه بابلا‬
‫ميزي ست‪ .‬دل يل مارکن کامال صوتى ا ست‪.‬‬
‫بر شواهد تاريخى م ستند ني ست او چون‬
‫لتدالل‬‫لق اسل‬ ‫لتو را برطبل‬
‫لرم ش پشل‬‫لوت نل‬ ‫صل‬
‫زبانشنا سى بر صورت سخت آن خ م قدم تر‬
‫ميدا ند‪ ،‬باين نتي وه مير سد که صوت‬
‫اخرين در وقت هيروددوتس موجود نبود و‬
‫ب نا بر آن پکت يان يا پک تويس م عرش‬
‫پ شتون ها شه نميتوا ند‪ .‬م گر اوالش که‬
‫‪519‬‬

‫رو ضمن يک ب حث مف صل ا ين را تثب يت‬

‫ن موده که له وۀ سخت پ شتو ال ا قل در‬
‫دورۀ سکندر هم موجود بود‪ .‬دو دليل او‬
‫چنين خال صه ميشود‪ :‬يکى اين که لهوۀ سخت‬
‫پ شتو بين يو سف زا يى يا ا سپه سى قديم‬
‫نواحى پ شاور مع مول بود و نوي سندگان‬
‫يو نان قديم ب شمول آر ين نام ا سپه سى‬
‫را حين ورود سکندر ذکر مى کنند‪ .‬دي گر‬
‫اين که له وۀ سخت پ شتو در کل مۀ خو سپس‬
‫لر‬
‫)‪ (Khosapes‬کله نلام قلديمى دريلاى کنل‬
‫ميباشد‪ .‬قيد شده است و خو )‪ (kho‬کلمله‬
‫يو نانى شده خه پ شتو ا ست که در له وه‬
‫ا سپه سى ( يا يو سف زا يى معا صر) منط قه‬
‫و ساير پشتون هاى منطقۀکنر معمول بود‬
‫و نويسللندگان يونللانى چللون ارسللطو‪،‬‬
‫سترابو وغ يره ا ين کل مه را ث بت کرده‬
‫ا ند‪ .‬باين ترت يب مع نى در ياى ک نر ا سپ‬
‫هاى خوب مى شود وا ين مير ساند که کم‬
‫از کلللم در دورۀ سلللکندر لسلللانى در‬
‫ناح يۀکنر تک لم مي شد که داراى له وۀ‬
‫سخت پشتو بود‪ .‬همچ نان اوالش که رو اين‬
‫نظر مارگن سترن را رد مى کند که کلمۀ‬
‫پشللتون مشللتقى از پراسللوانا اسللت او‬
‫ميگو يد که ا ين کل مه با کل مه پارس يا‬
‫فارس نزديکتراست‪ ،‬تا با پشتون‪.‬‬
‫قبللل بللر ايللن آمللده اسللت کلله در‬
‫پکتي کاى قديم‪ ،‬که گ ندهارا هم نام يده‬
‫شده ا ست‪ .‬پ شتون ها و همچ نان مرد مى‬
‫ب نام داد يک که بگ مان اغ لب ا سالش تا جک‬
‫بوده با شد‪ ،‬ميزيستند‪ .‬با ستناد نوشته‬
‫هاى غ بار داد يک ها بمرور ز مان از راه‬
‫چ ترال به بدخ شان م هاجرت کرد ند واز‬
‫آن وا ق سمتى از در ياى آ مو گذ شتند و‬
‫ديگللر آن در ديگللر طللرش هللا منومللله‬
‫سي ستان و هرات منت شر شدند‪ .‬الب ته‬
‫ت مام داد يک ها پکتي کا را ترک نکردند‪،‬‬
‫بقا ياى شان هنوز هم ب نام ده گان دراين‬
‫منطقه د يده مى شوند‪ ،‬حتى بين کاکر ها‬
‫‪501‬‬

‫هم ه ستند‪ .‬فاللوج ست مارگن سترن هم‬

‫باين نتي وه ر سيده ا ست که ا سالش پ شتون‬
‫و تا جک در ادوار قديم يا در يک م حل و‬
‫يا درم واورت هم امرار ح يات مينمودند‪،‬‬
‫ز يرا که ل سان هاى ا ين دو طاي فه باهم‬
‫قرا بت نزد يک دارد‪ ،‬و هر دو به د سته‬
‫زبان هاى شمال‪ -‬شرځ آر يايى متع لق ا ست‪.‬‬
‫يللک انتروپولوجسللت امريکللايى بنللام‬
‫شورمان که در بارۀ م غل هاى افغان ستان‬
‫کتللاب معتبللر دارد‪ ،‬ودر آن دربللارۀ‬
‫تللاريخ و انترپولللوجى اقللوام عمللدۀ‬
‫افغان ستان هم اب حاث دارد مينوي سد که‬
‫ابزار‪ ،‬طرز زراعتى و اقت صاد پشتون ها‬
‫منط قۀ کوه هاى سليمان آنچنان که مو نت‬
‫ستوارت الفن ستن شرح و ب يان ن موده با‬
‫ا بزار طرز زراعتى و اقت صاد تاجک هاى‬
‫کوه ستانى بدخ شان قرا بت نزد يک دارد و‬
‫از ا ين چ نان مع لوم مى شود که من شاء‬
‫تاريخى آن ها منطقۀ واحدى بوده باشد‪.‬‬
‫طوري که ق بل بر ا ين آ مده فره نگ‬
‫م کررا بر ا ين نق طه ا صرار دارد که‬
‫پشتون ها در قديم اال يام در م ناطق سند‬
‫ز ندگى مينمود ند‪ .‬مع نى آن ا ين مى شود‬
‫که پ شتون ها در ساير ن قاط افغا سنتان‬
‫قديمى نبود ند‪ ،‬گر چه در يک جا آن ها‬
‫را به حيث يک اقليت از اهل خراسان هم‬
‫قلمداد نموده است مگر اين درست نيست‪.‬‬
‫پکتي کا يا گ ندهارا که فره نگ ذ کر‬
‫آن ها را ب مذاځ خود ن مى يا بد‪ ،‬و آن‬
‫ها را به م ناطق سند ياد مى ک ند صرش‬
‫بم ناطق دو طرش سند‪ ،‬و يا ا طراش ک نر‬
‫را شامل نبود‪ .‬بر طبق نوشته هاى اورل‬
‫سللتاين و اوالش کلله رو پکتيکللا شللامل‬
‫م ناطقى بين کا بل و سند بود بيلو ساحه‬
‫گ ندهارا يا پکتي کا را هنوزهم وسيع تر‬
‫ميدا ند‪ .‬و ميگو يد که ا ين منط قه بين‬
‫سند و هلم ند وا قع بود‪ .‬يع نى منط قه‬
‫اي که کوچى هاى پ شتون در آن گ شت و گذر‬
‫‪500‬‬

‫داشتند‪ .‬م نابع دي گر هم ن شان ميدهد که‬

‫پ شتون ها در قرن دوم ق بل ال ميالد و‬
‫همچ نان در قرن هفتم ميالدى حوالى غزنى‬
‫وغللور و احتمللاال بلللخ هللم بودوبللاش‬
‫داشتند‪.‬‬
‫ک هزاد در "افغان ستان در شاهنامه"‬
‫گو يد که کوچو لو کدفيزس او لين شاه‬
‫کو شانى ب عد از ان که در ني مۀ دوم ق بل‬
‫ال ميالد عال قه هاى کا بل ( کاوفوى قديم)‬
‫و کاپي سا ( کى پن قديم) و غ يره را‬
‫م سخر ن مود حوالى ج نوب غز نى با مرد مى‬
‫ب نام بو تو ها مقا بل شد‪ .‬ا ين مردم را‬
‫وا له دو پو سن فران سوى پخ تو يا پوخ تو‬
‫ميدا ند که ع بارت از پ شتون ها با شد‪.‬‬
‫با يد گ فت که نو شته هاى ک هزاد از روى‬
‫نو شته هاى دان شمندان فران سوى صورت‬
‫گرفته واينها درمنطقه کاوش هاى ز يادى‬
‫کرده ا ند‪ .‬از نو شته هاى شون چو نگ هم‬
‫چ نين ا ستنباط مى شود که پ شتونها در‬
‫قرن ه فتم ميالدى حوالى غز نى م سکون‬
‫بود ند‪ .‬وى مينوي سدکه الف با و ل سان‬
‫ا ين منط قه از ز بان هاى مرد مان م واور‬
‫مت فاوت بودو چون موصوش ل سان هاى ترکى‬
‫و ه ندى را ميدان ست ک ننگهم از نو شته‬
‫هايش ا ستنتاج مى ک ند که مردم حوالى‬
‫غزنى پشتون بودند‪ .‬ع بارات خود او اين‬
‫ا ست‪ " :‬من باين نتي وه ر سيده ام که‬
‫ز بان مردم غز نى باحت مال قوى پ شتو‬
‫بود"‪ .‬از نوشتۀ شون چونک اين هم وا ضح‬
‫است که ا ين پشتون هااهل الف با بودند‪،‬‬
‫لا دارد بيس لواد‬‫له فرهن لگ ادعل‬‫و طوريکل‬
‫نبودند‪ .‬باين ح ساب برخالش نوشتۀ فرهنگ‬
‫ب عد از نوي سندگان يو نان قديم تا قرن‬
‫ه فتم ميالدى هم نام پ شتون و پ شتو در‬
‫م نابع ق يد ا ست و لى نه به آن ک ثرت که‬
‫کل مه اب گان يا اف غان ب کار برده شده‬
‫است‪.‬‬
‫بر عالوه غزنى غور هم از جملۀ مامن‬
‫‪502‬‬

‫هاى اوليه پشتون ها در يک شمار م نابع‬

‫ب شمار رف ته ا ست‪ .‬ط بق نو شتۀ غ بار‬
‫( شمار‪ ١١‬سال اول موله کا بل) خود کمله‬
‫غور در ا صل م شتقى از کل مۀ غر ( يا‬
‫کوه) پ شتو بوده‪ ،‬تحري فات آن ب مرور‬
‫ز مان غرج و غرش ميبا شد و ا ين نام در‬
‫دورۀ اسللالم بلله غرجسللتان‪ ،‬غرچسللتان‬
‫وغرسستان ناميده شد‪.‬‬
‫در جر يان م هاجرت هاى اول يه آر ين‬
‫ها از شمال ه ندوکش بع ضى ازان ها اول‬
‫جا نب غرب (بام يان و غرج ستان) و پس‬
‫ب طرش ج نوب غرب يع نى غور پراگ نده‬
‫شدند‪ .‬چون غور يک منطقه کوهستانى واز‬
‫چار طرش مح صور بود ا مراى مح لى آن‬
‫توانستند تا ابتداى قرن يازدهم ميالدى‬
‫لين‬‫لد پيشل‬
‫له عقايل‬ ‫لد‪ ،‬و بل‬
‫لتقل بماننل‬‫مسل‬
‫معتقد با شند‪ .‬مرد مان قديمى غور اغل با‬
‫ب کدام ل سان ج نوب شرش ار يايى حرش‬
‫ميزد ند م گر ا ين ل سان که از درى مروج‬
‫در در بار غز نه مت فاوت بود‪ ،‬اک نون از‬
‫بين رفته است‪ .‬غ بار مينويسد که "ز بان‬
‫آر يايى قديم وال يت غور در مرور د هور‬
‫ونفوذ السنۀ يو نان وهند متروک گرديده‬
‫بال تدريج جاى خود را ب عالوۀ له وه هاى‬
‫لف‬
‫لتو گذاش لت" و "طوايل‬ ‫لان پشل‬
‫لل بزبل‬‫محل‬
‫پ شتانه از ع هد قديم از ج بال غور" در‬
‫وادي ها سر از ير شدند‪ .‬بين خود پ شتون‬
‫ها هم رواي تى مو جود ا ست که بمو جب آن‬
‫قوم غلزا يى در غور بم يان آ مده ا ست‪.‬‬
‫نه با صطالح مان ند سمارځ که از ز مين‬
‫روي يده با شد بل که از جم لۀ پ شتون هاى‬
‫م قيم آن وا شاخچۀ جد يد غلزا يى من شاء‬
‫گرف ته ا ست‪ .‬خا ندان سورى م شهور هم‬
‫با ستناد م نابع معت بر از غور برخا سته‬
‫است مستشرځ نامى روسى قرن گذشته دورن‬
‫ووي ليم جونز هم ميگوي ند که اف غان ها‬
‫از مردملللللان اصللللللى باشلللللندگان‬
‫پارا پاميزادى نوي سندگان يو نان قديم‬
‫‪503‬‬

‫اند‪ .‬کننگهم هم ضمن بحث بر اف غان هاى‬

‫روهي له وال يت روه از "اف غان هاى غور‪،‬‬
‫بين بلخ و مرو" ذکر مى نمايد‪.‬‬
‫فرهنگ طوريکه قبل بر اين آ مد‪ ،‬از‬
‫پشتون ها " به صفت سپاهى اج ير" هم ياد‬
‫کرده است‪ .‬اين گفته در اصل به تعدادى‬
‫از م صنفين خارجى من سوب ا ست‪ .‬آن ها‬
‫ن سبتهاى تحق ير آم يز تر ازا ين هم به‬
‫لن‬
‫لايد ايل‬ ‫لد‪ ،‬و شل‬‫لرده انل‬‫لا کل‬
‫لتون هل‬ ‫پشل‬
‫ب خاطرى بوده با شد که پ شتون ها با‬
‫ا قوام م هاجم برخورد ها و مقاومت هاى‬
‫شديد ترى کرده ا ند‪ .‬ا گر تهمت هايى را‬
‫که در ا ين د هۀ اخ ير ع مال حکو مات‬
‫شوروى و کا بل بر موا هدين راه ازادى‬
‫اف غان از قب يل "ر هزن‪ ،‬دزدان‪ ،‬اج يران‬
‫و فروخ ته شده گان به دا لر‪ ،‬پو ند‪ ،‬و‬
‫ک لدار" ب سته ا ند‪ ،‬بن ظر فره نگ در ست‬
‫با شد‪ ،‬کل مۀ اج يران هم که م خالفين‬
‫خارجى بر پ شتون ها روا دا شته ا ند‬
‫درست خواهد بود‪ .‬فرهنگ اين نوع نوشته‬
‫ها را که بمذاځ و ميل خود ياف ته است‪،‬‬
‫بدون آن که آن را با ارت باط به قري نۀ‬
‫تاريخى د يده با شد‪ ،‬طور م ورد د يده‬
‫ا ست‪ .‬م گر فره نگ با يداين را ميدان ست‬
‫که از ان وا که افغان ستان بح يث يک‬
‫ک شور سرحدى ج هان ا سالم قرار دا شت‪.‬‬
‫ومقا بل آن ج هان غير اسالم هند ديده مى‬
‫شد‪ ،‬و از آن وا که ه ندو ها به تنا سب‬
‫ديگللر اقللوام قللوم جنگللى نبودنللد و‬
‫هندو ستان‪ ،‬نه ت مام ه ندوها‪ ،‬در دا شتن‬
‫غ ناو ثروت نام دا شت‪ ،‬م سلمان هاى‬
‫افغانستان بشمول‪ ،‬ياخاصه پشتون ها به‬
‫تا خت و تاز بدان د يار تحر يک مي شدند و‬
‫در ل شکر ک شى هاى فات حان ا سالم بخ صوص‬
‫سلطان محمود غزنوى بر هندوستان‪ ،‬شرکت‬
‫مينمود ند و بدينمنوال هم براى پ خش‬
‫اسللالم در راه خللدا(جللل جالللله) جهللاد‬
‫ميکرد ند و هم غ نايم بد ست مى اورد ند‪.‬‬
‫‪504‬‬

‫مثلي که دي گر مردم ج هان هم چ نين کرده‬

‫اسند و هم اکنون ميکنند‪ .‬درين حال در‬
‫صورتيکه پ شتون ها اج ير نام يده شوند‬
‫با يد ت مام مسلمانهاى غير پشتون هم که‬
‫در ا ين نوع ت شبثات سهم گرف ته ا ند‪،‬‬
‫بدين نام تحق ير آم يز ياد شوند‪ .‬بر‬
‫لان‬‫لود فاتحل‬‫لد خل‬
‫لت بايل‬‫لن ذهنيل‬
‫لق ايل‬‫طبل‬
‫م سلمان‪ ،‬نى ت مام فات حان دن يا‪ ،‬ب شمول‬
‫استثمار گران عصر‪ ،‬آن افراد يکه رشوه‬
‫ستانى ها کرده ا ند و از دارا يى عا مه‬
‫ا ختالس ن موده ا ند‪ ،‬که يقي نا در ين حال‬
‫خاندان فرهنگ هم مصون نمى ماند‪ ،‬با يد‬
‫لمرده‬‫لدتر از اجي لران شل‬‫لارتگران و بل‬‫غل‬
‫شوند‪.‬‬
‫خواننللده از مطالعللۀ دقيللق کتللاب‬
‫نا گذير چ نان انت باه ميگ يرد که شايد‬
‫هدش ا صلى فره نگ از تاليف ا ين ک تاب‬
‫ضديت با پ شتون ها بوده با شد‪ .‬در ا ين‬
‫اثر هيچ قوم دي گر تا اين حد کوبيده و‬
‫تحق ير ن شده ا ست‪ ،‬مثلي که پ شتون ها‬
‫کوب يده شده ا ند‪ .‬فره نگ در هر مورد‬
‫کدام ن ظر نام ساعدى را جع به پ شتون ها‬
‫ياف ته ا ست‪ ،‬آن را بدون انت قاد و ح تى‬
‫بدون ارا يۀ شواهد اقت باس کرده و ب عد‬
‫تف سير ع ندى در ج هت تائ يد آن اظ هار‬
‫ن مودۀ باين ع بارات او گوش ده يد‪ " :‬پس‬
‫از سقوط دو لت خل وى در ده لى و شعبۀ‬
‫دي گر آن در مالوه اين کلمه در هند از‬
‫رواج افتللاد و بوللاى آن در خراسللان‬
‫قبي له اى ب نام خل وى ظ هور کرد که ي کى‬
‫از شاخه هاى م هم م لت پ شتون يا اف غان‬
‫بود‪ .‬از ا ين پيش آ مد بع ضى از مؤر خان‬
‫چ نين نتي وه گرف ته ا ند که غلو يان در‬
‫وا قع ه مان خلو يان ميبا شد که در ا ثر‬
‫معاشرت با پشتون ها ز بان و فرهنگانان‬
‫را پذيرف ته و با تحر يف نام از خل وى‬
‫به صفت يکى از شاخه هاى پشتون شناخته‬
‫شده اند‪ )١١(.‬شايد ب نابر همين علت است‬
‫‪505‬‬

‫که در روا يات پ شتون ها غل وى ها با‬

‫تل فظ غ لزى از باز ما ندگان يک ن فر‬
‫شاهزادۀ غورى ب نام شاه حسين تلقى شده‬
‫ا ند که پيش او و صلت با بى بى م تو د‬
‫خ تر ب يت ني که از بزر گان پ شتون با او‬
‫معا شقه ن موده و ث مرۀ ا ين ارت باط به‬
‫غ لزوى يع نى اوالد دزدى يا اوالد غ ير‬
‫شرعى م سمى گرد يد‪ .‬هر چ ند صحت ا ين‬
‫داستان مانند ساير روا يات قومى پشتون‬
‫ها در م حل تا مل ا ست (ز يرا گذ شتۀ ا ين‬
‫قوم ن يز مان ند اک ثر ا قوام دي گر از‬
‫لذالک در‬ ‫لود) "معل‬‫لى شل‬
‫لاز مل‬‫لانه آغل‬‫افسل‬
‫مو ضوع حا ضر مي توان گ فت که حکا يت باال‬
‫باغ لب احت مال ب طور کنا يه ب يانگر ا ين‬
‫واقع يت تاريخى ا ست که غل وى ها يک‬
‫شاخۀ دخ يل پ شتون ها ميبا شند‪ ،‬يع نى‬
‫شاخه اى که در بدو امر جزء مليت دي گر‬
‫بود‪ ،‬ا ما در ا ثر آم يزش با پ شتون ها‬
‫ز بان و رسوم آن ها را فرا گرفته در آن‬
‫جذب شده است"‪.‬‬
‫در ايللن فقللره نقللاط زيللاد قابللل‬
‫اع تراض مو جود ا ست‪ ،‬و لى اک نون در بارۀ‬
‫من شاء غلزا يى بخ صوص بر ق سمت آ خر آن‬
‫که از طرش اينوا نب زير خط گرفته شده‪،‬‬
‫تب صره مى شود‪ .‬ا ين مو ضوع به سببى‬
‫عمده است که قوم بزرگ غلزا يى يا شاخه‬
‫هاى م هم آن ب نام هو تک‪ ،‬توخى‪ ،‬ا ندر‪،‬‬
‫تره کى‪ ،‬سليمان خ يل ( با شاخچه هاى‬
‫عمده اح مدزايي‪ ،‬بابکر خيل و جبارخيل)‬
‫ناصر‪،‬خروټى وغيره بين ثلث و ربع ت مام‬
‫پ شتون ها را ت شکيل ميد هد که بگف ته‬
‫لامبرده‬‫لد نل‬‫لرک بودنل‬‫فرهن لگ در اص لل تل‬
‫درين مورد شايد ب سايقه احسا سات ضد‬
‫پ شتون خود ب قدرى جدى ا ست‪ ،‬که ان را‬
‫عوض آن که قرار ن ظر خود که مب ناى‬
‫تاريخ را بر احت ماالت ميداند‪ ،‬احت مالى‬
‫خوا ند بر ع کس "واقع يت تاريخى" مط لق‬
‫خوانده است‪.‬‬
‫‪506‬‬

‫فرهنللگ شللوره غلزايللى هللا را بلله‬

‫لق آن‬‫لر طبل‬‫له بل‬
‫لرده کل‬‫لان کل‬‫لارات بيل‬‫عبل‬
‫غلزا يى ها هم غل زوى يع نى مو لود‬
‫معام له دزدى و هم خل وى يع نى در ا صل‬
‫ترک ها ا ند‪ .‬ا ين نوع نو شته شايد حس‬
‫ضديت با پ شتون فره نگ را ار ضا ک ند‪،‬‬
‫و لى با ت ناقض ذا تى که دارد‪ ،‬حقي قت‬
‫دا شته نميتوا ند ز يرا که قرار روا يت‬
‫او لى غلزا يي ها در غور‪ ،‬و قرار روا يت‬
‫دو مى در غز نى بم يان آ مده ا ند عالو تا‬
‫او لى ب خاطرى حقي قت دا شته نميتوا ند‪،‬‬
‫که به سبب دو دليل با فرهنگ پشتون ها‬
‫سازگار ني ست ي کى اين که پ شتون ها در‬
‫سابق دخ تر هاى خود را ب مردم غ ير‬
‫پ شتون بڼ کاح نميدا ند‪ ،‬در حالي که از‬
‫آن ها به ن کاح ميگرفت ند‪ .‬آن ها بين‬
‫خود‪ ،‬بخ صوص بين اودر زاده ها‪ ،‬خوي شى‬
‫ميکرد ند‪ .‬اين ها با صطالح انتروپو لوجى‬
‫)‪ (Endogenous‬بودند‪ .‬ديگر اينکه هر گلاه‬
‫بين اي شان ز نا بر سوايى ميک شيد‪،‬‬
‫مرتکبين آن بر ط بق ر سم پي غور و ن نگ‬
‫ک شته مى شدند‪ .‬در ا ين باره شايد‬
‫روا يت خود بزر گان غلزا يى منط قه اوز‬
‫بين در ست با شد که در ‪ ١١١٩‬ب مامور‬
‫سياسى انگ ليس ب نام برتن نقل کرده اند‬
‫و در ر ساله ياد شدۀاين جا نب به تف صيل‬
‫آمده است‪ .‬بر طبق اين روا يت جوانى از‬
‫پدر خود که شاهزاده غور بود رنويد‪ ،‬و‬
‫در م قام بوشير فارس رفت و در ان وا از‬
‫شيخى ب نام فتحو به تح صيل ع لم پردا خت‪.‬‬
‫شيخ با او سلوک پدرا نه کرد‪ .‬دختر خود‬
‫لل زوى‬ ‫له غل‬
‫لود و قصل‬‫لاو ن لامزد نمل‬
‫را بل‬
‫بم يان آمد و بعد جوان بافاميل خود به‬
‫تقا ضاى پدر به غور مراج عت کرد‪ .‬ا ين‬
‫هم صرش روا يت ا ست‪ .‬مم کن غلزا يى در‬
‫ا صل غرزى بوده با شد‪ ،‬مثلي که غور در‬
‫کار‬ ‫ا صل غر ا ست‪ ،‬ب هر حال ا ين‬
‫فاللوج ست ها ا ست که در ين باره رو شنى‬
‫‪507‬‬

‫بيانداز ند‪ .‬رد روا يت دو مى به تف صيل‬

‫ضرورت دارد‪.‬‬
‫لک‬
‫له يل‬‫لوب بل‬‫لر در اص لل منسل‬‫لن نظل‬‫ايل‬
‫نوي سندۀ انگلي سى ب نام الر نس الک هارت‬
‫صاحب ک تاب سقوط خا ندان صفويه و غل به‬
‫اف غان بر فارس بوده که در ک تاب فرهنگ‬
‫در ري فرنس ‪ ١١‬بان ا شاره شده‪ ،‬و لى از‬
‫ط بع ما نده ا ست‪ ،‬که شايد سهو ط باعتى‬
‫باشد‪.‬‬
‫لاطر دارد‬‫لنده بخل‬ ‫له نويسل‬‫لا جائيکل‬‫تل‬
‫لب را‬‫لن مطلل‬‫لود ايل‬‫لاب خل‬‫الکه لارت در کتل‬
‫گنوان يده ا ست که قومى ب نام خ لج ترک‬
‫در قرن ه فتم ميالدى در کدام منط قه‬
‫ناپد يد شد‪ ،‬و در قرن د هم حوالى غز نى‬
‫ظاهر شد و لى آنو قت به سبب ام يزش با‬
‫پ شتون هاى م واور پ شتون غلزا يى شده‬
‫بود‪.‬‬
‫قبولى اين روا يت از طرش فرهنگ اول‬
‫بمع نى ا ين ا ست که نامبرده گف ته سابق‬
‫خود را رد مى کند‪ ،‬که مدعى است پشتون‬
‫ها طوري که پي شتر بر آن ب حث شد‪ ،‬پيش‬
‫تر و ب عد تر از ظ هور ا سالم حوالى سند‬
‫ميزي ستند‪ ،‬يع نى در غز نى نبود ند م گر‬
‫ايللن روايللت کلله فرهنللگ آن را بحيللث‬
‫"واقع يت تاريخى" ق بول کرده ا ست‪ ،‬از‬
‫سللله زاويللله تلللاريخى‪ ،‬لسلللانى و‬
‫انتروپو لوجيکى ب عدى قا بل اع تراض ا ست‬
‫لن‬
‫لدقق ممکل‬ ‫لک مل‬‫لولى آن ب لراى يل‬
‫له قبل‬‫کل‬
‫نميبا شد‪ .‬شايد به مين ع لت با شد که تا‬
‫آن وا که به ا ين نوي سنده مع لوم ا ست‬
‫هيچ نوي سنده دي گر ب وز از فره نگ ا ين‬
‫روايت ال کهارت را جدى نگرفته است‪.‬‬
‫از ن ظر تاريخ اين که وق تى قومى از‬
‫ک سپين ب حوالى غز نه م هاجرت ميک ند‪،‬‬
‫با يد م هاجرت آن در ا ين فا صله دراز‬
‫قبال طى ن شده مدت درازى را در برگ يرد‬
‫و در مسير م هاجرت خود با اقوام و ولس‬
‫هاى غ ير ت ماس و ح تى ت صادم ک ند وا ين‬
‫‪508‬‬

‫پيش آ مد ها باي ست در يک من بع يا‬

‫م نابع ق يد شود‪ .‬مم کن ني ست ا ين چ نين‬
‫"ر خداده" بزرگ از ن ظر واق عه ن گاران‪،‬‬
‫تاريخنويسلللان‪ ،‬و جغرافيللله نگلللاران‬
‫پوشيده بماند آنهم در عصريکه کتا بت و‬
‫واق عه ن گارى در منط قه رواج دا شت‪ .‬ال‬
‫ک هارت که اقوام منطقه را مطالعه کرده‬
‫است در مورد کلمه اى هم ندارد‪.‬‬
‫از ن ظر ز بان وق تى قومى در قوم‬
‫دي گرى مزج مي گردد مم کن ني ست ز بان آن‬
‫تا حدى از بين رود که کم از کم تا‬
‫چ ند قرن هم ا ثارى از آن باقى نما ند‪.‬‬
‫در افغان ستان يک ت عداد ا قوام در ا ثر‬
‫آميزش بااقوام م واور ز بان هاى خود را‬
‫از د ست داده ا ند‪ ،‬م گر نه ب صورت ک لى‪.‬‬
‫کم از کم ت عداد ز يادى ازل غات ز بان‬
‫هاى ا قوام من حل در ز بان هاى دو مى و‬
‫اکت سابى جد يد شان د يده مى شود‪ .‬بع ضى‬
‫او قات از ترک يب هم چو ل سان ها ز بان‬
‫جد يدى باله وۀ نو يا دايل کت نو بم يان‬
‫مى آ يد‪ .‬هزازه ها م ثال برج ستۀ ا ين‬
‫حا لت را ن شان ميد هد‪ .‬م گر در پ شتوى‬
‫غلزا يى ها نه کل مات تر کى مر بوط به‬
‫قوم خلوى ترکى ديده ميشود‪ ،‬ونه پ شتوى‬
‫غلزا يى ها از پ شتوى دي گر پ شتون ها‬
‫ت فاوت اسا سى ن شان ميد هد‪ .‬مثي که هزاه‬
‫گى با درى متفاوت است‪.‬‬
‫از ل حاظ انتپورولوجى هم ممکن نيست‬
‫له اص لال داراى‬
‫لرک کل‬‫لج تل‬
‫لون خلل‬‫لومى چل‬
‫قل‬
‫موس سات قوى قومى بود‪ ،‬طى دو يا سه‬
‫سده طورى و ب حدى در قوم دي گرى مزج‬
‫گردد که ت مام عادات‪ ،‬ر سوم‪ ،‬عقا يد‪ ،‬و‬
‫ا ساطير مر بوط با جداد و در يک کل مه‬
‫فره نگ خود را از د ست د هد‪ .‬دير پايى‬
‫لت‪.‬‬‫لح اسل‬‫لر واضل‬‫لک امل‬
‫لد يل‬‫لادات وعقايل‬
‫عل‬
‫مدققان ميدان ند که در جام عۀ حا ضر‬
‫ا سالمى اف غان ه نوز ر سوم و رواج هاى‬
‫فره نگ هاى پي شين غ ير ا سالمى د يده مى‬
‫‪509‬‬

‫شود‪ .‬با يد الک هارت و پ يروش فره نگ‪،‬‬

‫فره نگ خل وى را در غلزا يى ها سراغ‬
‫ک ند‪ .‬م گر ا ين ا مر براى شان مم کن‬
‫ني ست‪ ،‬بخاطري که غلزا يى ها م ثل ا صيل‬
‫فرهنگ پ شتونها اند آنهائيکه با فرهنگ‬
‫له‬
‫لد کل‬‫لد ميداننل‬‫لنايى دارنل‬ ‫لى اشل‬
‫غلزايل‬
‫شان ب نام نرخ اح مد‬ ‫سي ستم جزا يى‬
‫لوط‬‫لدزايى مربل‬‫لدۀ احمل‬‫لاخۀ عمل‬‫لس شل‬‫(موسل‬
‫سليمان خيل) معتبر ترين جزء پشتونولى‬
‫ت مام پ شتون ها ا ست‪.‬ا ين را هم با يد‬
‫گ فت که غلزا يى ها در رعا يت پشتونولى‪،‬‬
‫که فره نگ ت مام پ شتون ها را تمث يل مى‬
‫کند و با آن ت مام پشتونها ح يات سياسى‬
‫و اجت ماعى خود را تنظيم مينمايند مثل‬
‫دي گر پ شتون ها جدى و بل که جدى تر‬
‫اند‪.‬‬
‫فره نگ با ا ين ب سنده ن کرده کو شيده‬
‫ا ست ح قايق ا فاقى و خارج از ذ هن خود‬
‫را در بارۀ پ شتون ها را انف سى ساخته‬
‫بر ط بق ذوځ و م يل خود ح کم هاى ع ندى‬
‫صا در ک ند‪ .‬نامبرده در صفحه ‪ ٥١٩‬ک تاب‬
‫خود مى نوي سد "تنا سب گوي ندگان ز بان‬
‫هاى مخت لف ن يز تخ مين ا ست در بارۀ‬
‫پ شتوزبانان ار قام مت عدد از چل در صد‬
‫(افغانسللتان در مسللير تللاريخ تللاليف‬
‫غبللار‪ ،‬صللفحه ‪ )١٢-١١‬تللا ‪ ٤٤‬در صللد‬
‫(گريگور يان ص ‪ )٢٤‬ذ کر شده ا ست‪،‬اما‬
‫اک ثر مولفين به پ يروى از ار قام ر سمى‬
‫دو لت ت عداد کوچ يان را دو ميل يون ن فر‬
‫گرف ته وان ها را تما ما پ شتو ز بان‬
‫شمرده ا ند‪ .‬در حالي که بمو جب سر شمارى‬
‫نمونه اى سال ‪ ١٠٣١‬تعداد واقعى اي شان‬
‫از يک ميل يون ت واوز نمي کرد‪ .‬ب نا بر‬
‫ان مي توان گفت که ه مان ر قم چل در صدر‬
‫به حقيقت نزديکتر باشد"‪.‬‬
‫دراينوللا بايللد گفللت کلله ارقللام‪،‬‬
‫اح صائيه‪ ،‬وح قايق خارج از ذ هن ا ين و‬
‫آن نوي سنده مو جود ميبا شد‪ .‬ب شرطيکه‬
‫‪521‬‬

‫ان سان آن ها را ج عل نک ند و حت مى ا ست‬

‫که ا براز ح کم و ن ظر ا سا سا بر ه مين‬
‫ار قام ا ستوار با شد‪ ،‬يع نى هوايى و‬
‫ذه نى و م تا فزي کى نبا شد م گر فره نگ‬
‫همين طور کره است‪.‬‬
‫در سابق کوچى ها دو ميل يون گف ته‬
‫مي شد‪ ،‬و لى در اح صائيه نمو نه اى سال‬
‫‪ ١٠١٣‬اين رقم يک ميليون بود و ب نا بر‬
‫آن بر ط بق ا ستدالل فره نگ تنا سب پ شتو‬
‫زبا نان از ‪ ٤٩‬در صد و يا باالتر ازان‬
‫به ‪ ٥٩‬در صد پائين آ مد‪ .‬فره نگ با يد‬
‫درين صورت ا ين را تثب يت مين مود که‬
‫کوچى ها هيچو قت دو ميل يون نبود ند و‬
‫ب هر حال پيش از اح صائيه گ يرى نمو نه‬
‫اى يک ميليون بودند‪ .‬درينصورت استدالل‬
‫فره نگ م قرون بحقي قت مي بود و لى ا ين‬
‫چ نين شده نميتوا ند‪ .‬بخاطري که کوچى‬
‫گرى در افغانستان در قرن بيستم معروض‬
‫به ت حول سريع بود و در ا ين ت حول‬
‫عمل يۀ ساکن شدن ن ظر به هر و قت دي گر‬
‫ب يک عمل يه سريع تر ت بديل شده بود‪.‬‬
‫نا صر‪ ،‬سليمان خ يل‪ ،‬کاکر وغ يره کوچى‬
‫هاى داي مى طى ه مين قرن يع نى پيش از‬
‫اح صائيه گ يرى نمو نه اى سال ‪ ١٠١٣‬در‬
‫کو هدامن‪ ،‬هلم ند ز مين و ق ندوز زمي نى‬
‫بت عداد ز يات م سکون شده ا ند‪ .‬ا گر‬
‫لد ب لرايش‬‫لن را ميخوانل‬‫لاب مل‬‫فرهن لگ کتل‬
‫مع لوم مي شد که نا صر و يک ت عداد کوچى‬
‫هاى دي گر در اخ ير قرن نزدهم که کوچى‬
‫تام يع نى سالتمام بود ند کوش شات و‬
‫ف شار هاى ام ير ع بدالرحمن خان را‬
‫براى ساکن شدن ت مام و ح تى ق سمتى از‬
‫آن ها در م ناطق و راى ه ندوکش بويژه‬
‫در ق ندوز را بک لى نا کام ساخته بود ند‬
‫لاى‬‫لا و ديگ لران در دوره هل‬ ‫مگ لر همينهل‬
‫مختلف همين قرن در م ناطق ياد شده فوځ‬
‫م توطن شدند‪ .‬اين ها از کرات سماوى‬
‫باينوا ها م هاجرت نکرده اند‪ .‬بلکه از‬
‫‪520‬‬

‫ه مين کوچى هاى تام يا سالتمام جدا‬

‫شدند‪ .‬اين ها با ا ين ع مل خود ت عداد‬
‫کوچى ها را کم تر ساختند م گر بر ع کس‬
‫لتر‬‫لکون را بيشل‬‫لاى مسل‬‫لتون هل‬‫تع لداد پشل‬
‫نمودند‪ .‬در اصل تناسب پشتون ها ت فاوت‬
‫نيا مد يع نى آن ها ا گر در سابق ‪ ٤٤‬در‬
‫صد و يا بيش تر ن فوس افغان ستان را‬
‫ت شکيل ميداد ند‪ ،‬تنا سب ا صلى ب حال خود‬
‫ثا بت باقيما نده ا ست‪ .‬و ا ستنتاج فوځ‬
‫فرهنگ نقش بر آب است‪.‬‬
‫علللالوه بلللر آن در ‪ ١٧٤١‬يعنلللى در‬
‫ساليکه اح صائيه ن فوس گرف ته مي شد‪.‬‬
‫تمللام کللوچى هللا از پاکسللتان بللا‬
‫افغان ستان نيا مده بود ند‪ .‬يک ع لت آن‬
‫بر ط بق فر مان نم بر ‪ ٦‬از بين ر فتن‬
‫گروى و سود بود که به ضرر کوچى ها در‬
‫هزاره جات تمام شده بود‪.‬‬
‫در ف قرۀ ياد شدۀ باالى فره نگ دو‬
‫مو ضوع دي گر هم ج لب تو جه مى ک ند‪ .‬ي کى‬
‫آنکه او عوض پشتون پشتو زبا نان گفته‪،‬‬
‫لا را ديگ لران‬‫لوچى هل‬‫له کل‬
‫و ديگ لر اينکل‬
‫"تماما پشتو زبانان" گفته اند‪.‬‬
‫فرهنگ در نق طۀ اول موضوع زي بان را‬
‫برجسته ساخته و در نقطۀ دوم اين چنين‬
‫مع نى شده ميتوا ند که در کوچى ها‬
‫عنا صر غ ير پ شتون هم شامل ا ند‪ ،‬که‬
‫درست نيست‪.‬‬
‫نک تۀ اول از دلچ سپ ترين و بل حاظ‬
‫ملللى از مفيللد تللرين موضللوعات شللده‬
‫ميتوا ند‪ .‬درى ز بان شدن و پ شتو ز بان‬
‫لا‬
‫لرن هل‬‫له از قل‬‫لت کل‬‫له اسل‬‫لدن دو پروسل‬‫شل‬
‫باينطرش در افغان ستان در جر يان ا ست‪.‬‬
‫ا ين عمل يه در ا ين اوا خر با باز شدن‬
‫جوا مع ن سبتا م نزوى کوه ستانى در ا ثر‬
‫انک شاش خ طوط موا صالت و م خابرات سريع‬
‫و و سيع شده ا ست‪ .‬در ا ثر ا ين پرو سه‬
‫ا گر از جانبى تعداد قا بل مالح ظه اى از‬
‫نور ستانى ها‪ ،‬هزاره ها‪ ،‬تا جک ها‪،‬‬
‫‪522‬‬

‫ترکمن ها وغيره پشتو ز بان شده اند بر‬

‫ع کس شمار قا بل مالح ظه اى از پ شتونها‬
‫بويژه در شهر ها درى ز بان شده ا ند‪.‬‬
‫بصورت عمومى در منطقۀ هرات عمليه درى‬
‫ز بان شدن و در نن گر هار و پکت يا عليۀ‬
‫پ شتو ز بان شدن ب قوۀ ز ياد در جر يان‬
‫ا ست‪ .‬دي گان ها در نن گر هار و پ شتون‬
‫ها در هرات کم ني ستند ب وز در يک چ ند‬
‫منط ه م نزوى کوه ستانى منوم له پکت يا و‬
‫لر دو‬‫لور هل‬‫لام کشل‬‫لير ديگ لر در تمل‬
‫پنوشل‬
‫عمل يه باقوۀ کم و بيش به پيش م يرود‪.‬‬
‫مهم تر اين که توام با اي ندو عمل يه‬
‫پرو سه دو ل سان فرا گرفتن در بي شترين‬
‫م ناطق ک شور در ا ين سال هاى اخ ير ن ظر‬
‫به هر و قت دي گر سريع تر و و سيع تر‬
‫شللده اسللت و ايللن عمليلله قللوى تللرين‬
‫پشتوانه همبستگى اف غان را تشکيل داده‬
‫اسللت‪ .‬مثليکلله در سللويس‪ ،‬جرمنللى و‬
‫فران سوى همب ستگى م لى را تقو يه کرده‬
‫اسللت‪ .‬در افغانسللتان همبسللتگى ملللى‬
‫ب خاطرى ري شه دار ا ست که تنا سب اف غان‬
‫هاى اصيل در سطوح مردم عا مه در سراسر‬
‫کشلللور نسلللبت بللله سلللطوح نيمچللله‬
‫تعليميافتگان بمراتب زياد ترست‪.‬‬
‫ب نا بر آن مصلحت ملى در اين خواهد‬
‫بود که اين عمليه هنوز هم تقويه شود‪.‬‬
‫يک طري قه تقو يۀ آن ا ين خوا هد بود که‬
‫در اي نده اف غان هائي که از ب يت ال مال‬
‫يع نى دارا يى عا مه م عاش ميگير ند با يد‬
‫در هر دو ل سان وارد با شند وا ين ا صل‬
‫با يد شرط استخدام براى مامورين دولتى‬
‫قللرار داد يللا دسللت کللم دولللت بايللد‬
‫ا ستخدام ک سان را که در هر دو ل سان‬
‫لت‬‫لد‪ ،‬و دولل‬‫لع تردانل‬‫وارد باش لند‪ ،‬مرجل‬
‫بايللد بللراى تعميللل مللوثر ايللن اصللل‬
‫فرا گرفتن هر دو ل سان را براى شاگردان‬
‫مکاتللب حتمللى سللازد‪ .‬عامللل ديگللر ان‬
‫همب ستگى شايد ا ين با شد که تنا سب‬
‫‪523‬‬

‫پ شتون ها بل حاظ عر قى و اتني کى به‬

‫تنا سب پ شتون ها بل حاظ گو يايى ز بان‬
‫مادرى شان بيشتر است‪.‬‬
‫شايد عمدتا بهمين سبب با شد که خلع‬
‫زعا مت محمدزايى افغانستان را به چ نان‬
‫لر آن در‬‫له نظيل‬‫لاخت کل‬‫لار سل‬
‫بح لران دوچل‬
‫تاريخ افغان ستان د يده ن مى شود‪ .‬در‬
‫صورت ن بودن زعا مت م لى سيا سى ا ست‪ ،‬که‬
‫م صؤنيت ح يات و مال از بين برود‪ ،‬نه‬
‫له‬
‫لف ميگ لردد‪ ،‬بلکل‬ ‫لرفت متوقل‬‫لا پيشل‬
‫تنهل‬
‫تخر يب م لت شمول مى شود‪ ،‬و نتي وه آن‬
‫م صايبى مى شود‪ ،‬که ن صيب ما اف غان ها‬
‫در عر صه ده سال گذ شته شده ا ست‪ .‬ا ين‬
‫ک ته گورى اف غان ها بدا شتن اح ساس قوى‬
‫اف غانى پل را بط بين پ شتو زبا نان و‬
‫درى زبا نان مى شوند‪ .‬شايد مح مدزايى‬
‫ها م ثال برج ستۀ ا ين د سته اف غان ها‬
‫باشللند‪ .‬ايللن واقعيللت هللا بللا جمللع‬
‫ا يديالوژى م لى ب شمول ا سالمى همب ستگى‬
‫م لى را در ا صل بن ياد ب قدرى تقو يه و‬
‫مستحکم نموده که اف غان ها از برکت آن‬
‫هر و قت بمقا بل ف شار هاى خارجى به يک‬
‫قوۀ ت سخير ن شدنى ت بديل شده ا ند‪ ،‬با‬
‫آن که بين خود بمان ند مرد مان آزاد‬
‫ج هان اختال فات و ح تى م سايل دار ند‪.‬‬
‫الب ته ا ين همب ستگى ن سبى ا ست يع نى‬
‫ان قدر که همب ستگى در افغان ستان قوى‬
‫ا ست‪ ،‬در ساير ک شور هاى هم سايۀ دور و‬
‫نزد يک قوى ني ست‪ .‬و ه مين قوه بود‪ ،‬و‬
‫ه نوز هم ا ست که ت مام کوش شات شوروى و‬
‫رژ يم د ست ن شانده آن را که بمن ظور‬
‫ا ستقرار حکو مت در ج هت ا نداختن تفر قه‬
‫لام‬‫لا ناکل‬
‫لد‪ ،‬اساسل‬ ‫لين اق لوام مينمونل‬
‫بل‬
‫ساخته ا ست‪.‬ا گر شوروى و حکو مت د ست‬
‫ن شاندۀ آن در ين مو ضوع ام کان و دور‬
‫ن ماى موفق يت خود را ميديد ند‪ ،‬شايد‬
‫قواى مت واوز افغان ستان را هر گز ترک‬
‫نميکرد الب ټه مشکالت و جن وال هاى بزرگ‬
‫‪524‬‬

‫هم در زمي نه و جود دارد و اجا نب با‬

‫حما يه و تقويۀ دسته هاى خاص مورد نظر‬
‫در صدد آن ند که ا ين همب ستگى را ضعيف‬
‫ن موده ز ير تاثير خود بياور ند و ب نا‬
‫بر آن مو ضوع شايد ان قدر ساده و ا سان‬
‫نبا شد که درينواب يان شده ا ست ولى اين‬
‫نظر بر بن ياد قوى استوار است و اف غان‬
‫هاى دور بين و وطندو ست وظي فه دار ند‬
‫در ج هت ا ستحکام ا ين همب ستگى ن ظرات‬
‫صايب پيش کن ند‪ ،‬و اع مال شاي سته و‬
‫موثر ا جرا نماي ند‪ .‬متا سفانه ک تاب‬
‫لرده‬‫له کل‬
‫لى در زمينل‬ ‫لود فرهن لگ کمکل‬‫موجل‬
‫نميتواند‪.‬‬
‫فره نگ در ق سمت اخ ير ک تاب خود که‬
‫از افغان ستان ا مروزى ب حث مى ک ند‪ .‬و‬
‫با کود تاى ثور ان وام ميد هد‪ ،‬عين‬
‫تما يل ضد پ شتون را ن شان ميد هد‪ .‬با يد‬
‫گ فت که ا ين برخ با آن که کو تاه ا ست‪،‬‬
‫م هم و دلچ سپ ا ست‪ .‬تو قع مي شدکه شخ صى‬
‫چللون فرهنللگ کلله در بعضللى دوره هللاى‬
‫اين مدت در سيا ست يا سهم گرف ته و يا‬
‫م شاهد آن بوده آن را خوب دق يق خوا هد‬
‫نو شت و لى چ نام مع لوم مي شود که ا فاقى‬
‫کار بک لى م شکل‬ ‫بودن براى فره نگ‬
‫لر‬
‫لکل دامنگيل‬ ‫لن مشل‬‫له ايل‬‫باش لد‪ .‬اگ لر چل‬
‫نوي سنده اى مى شود که ميخوا هد ر خداه‬
‫هايى را بن گارد که ه نوز کامال تاريخى‬
‫نشده ا ست‪ .‬در بارۀ پيش آمد هاى گذشته‬
‫نزديک هر شخص نظر و توجيه دارد و فکر‬
‫لحت دارد‪ ،‬و از‬ ‫لود او صل‬ ‫لر خل‬
‫لد نظل‬‫ميکنل‬
‫دي گران درست نيست‪ .‬م گر نويسنده اى که‬
‫با ميتود دقيق تاريخنويسى موهز‪ ،‬و هم‬
‫ساحه نظرش وسيع با شد ميتواند جريا نات‬
‫را بدون آن که رجحا نات شخ صى خود را‬
‫دخ يل سازد شرح و ب يان نما يد و کم از‬
‫کم از ا ظ هار چ نان حکم ها بپرهيزد که‬
‫بر شواهد ث قه مت کى نبا شد‪ .‬فرهن گدر‬
‫ا ين ب خش هم از ا ين کار عاجز ما نده‬
‫‪525‬‬

‫است‪.‬‬
‫درين مورد م ثالى اورده مي شود که‬
‫لارۀ آن نظ لرى‬‫لده دربل‬
‫لر خواننل‬‫لايد هل‬‫شل‬
‫دا شته با شد مو ضوع اظ هار ن ظر فره نگ‬
‫در بارۀ محمد داود خان است‪ .‬محمد داوډ‬
‫خان شخ صى ا ست که در مدت کم تر از نيم‬
‫قرن در سيا ست ع مال سهم دا شت و بخ صوص‬
‫در دو دورۀ صدارت و ريا ست دو لت خود‬
‫موثر ترين شخص در سيا ست و ح يات م لى‬
‫افغان ستان بود‪ .‬فره نگ ب عد از آن که‬
‫دوره هاى زما مدارى هر دو دورۀ او را‬
‫ب يان مى ک ند‪،‬دربارۀ مح مد داود خان‬
‫بمان ند قا ضى اي که بر م سند ق ضاوت و‬
‫تح کم نش سته با شد در ص ‪ ٥٣٦‬چ نين ح کم‬
‫صادر ميک ند و مينوي سد که مح مد داود‬
‫ليش از جن لگ دوم‬‫لاى پل‬
‫لال هل‬‫لان "در سل‬‫خل‬
‫ج هانى‪ ....‬از جم لۀ هوا خوا هان هت لر‬
‫بود و فل سفۀ سيا سى او را مب نى بر‬
‫بر ترى نژادى و دک تاتورى عصرى توام با‬
‫ا طا عت کور کورا نه از ره بر حزب دا شت‬
‫پذيرفت و از آن بب عد ه مواره خود را‬
‫درزى همللان رهبللر ايللديال فاشيسللتان‬
‫ميديد و جهت رسدين بان تالش ميورزيد"‪.‬‬
‫فره نگ ا ين داورى خود را با ا ين جم له‬
‫بپا يان مير ساند‪ ..." :‬دور از حقي قت‬
‫نخوا هد بود که (مح مد داود خان) يک‬
‫زما مدار ف عال و تر قى خواه باگرايش‬
‫فاشيستى شمرده شود"‪.‬‬
‫در ا ين باره که مح مد داود خان يک‬
‫لتبد‪ ،‬مخ لالف دموکراس لى و‬‫زمام لدار مسل‬
‫ازادى فردى بود م خالفتى ني ست ح تى‬
‫مردم عا مه او را " سردار ديوا نه" مى‬
‫گفت ند‪ .‬در ا ين باره به تذ کار شواهد‬
‫ضرورت نخوا هد بود و لى او را "فاشي ست‬
‫هت لرى" نام يدن در خور تا مل جدى ا ست‬
‫اول با يد گ فت که ک سيکه داراى خ صايص‬
‫فوځ با شد‪ ،‬حتمى نيست که فاشيست با شد‪.‬‬
‫م ستبدان غ ير فاشي ست در طول تاريخ کم‬
‫‪526‬‬

‫نبود ند‪ .‬ارو پا يک دورۀ کو تاهى دا شت‬

‫که ب نام "استبداد منور" خوانده ميشد‪،‬‬
‫کمونسلللت هلللا از روى ايلللديالوژى و‬
‫پرو گرام به دک تاتورى اعت قاد دار ند‪،‬‬
‫ولى کمونست ها فاشيست ها نيستند بلکه‬
‫آنها مخالفين اشتى ناپذيرند‪.‬‬
‫عن صر اسا سى فا شيزم طوري که فره نگ‬
‫هم بان اشاره نموده‪ .‬اصل برترى نژادى‬
‫است‪ .‬در فا شيزم هتلرى آرين ها‪ ،‬بخصوص‬
‫جرمن ها بر غ ير آر ين ها بر تر و بل ند‬
‫تر شمرده مي شدند‪ .‬زع ماى نازى هت لرى‬
‫معت قد بود ند که صرش آر ين ها ظرف يت و‬
‫ا ستعداد ره برى ان سان ها را دار ند و‬
‫ا ين ا ستعداد در خون شان مو جود ا ست‪.‬‬
‫ا گر مح مدداود خان فاشي ست هت لرى بود‬
‫فره نگ با يد شواهد آن را هم در ن ظرات‬
‫و هم در کارنا مه هاى او تدارک ميکرد‬
‫و ن شان م يداد که مح مد داود خان در‬
‫ادارۀ د و لت‪ ،‬يا کم از کم در سطوح‬
‫حاک مۀ دو لت صرش عنا صر يک نژاد و يا‬
‫يک د سته عر قى و ح تى ا فراد خا ندان‬
‫خود را شريک مى ساخت‪ ،‬و در ا نح صار‬
‫آن ها قرار م يداد‪ ،‬در حالي که بمو جب‬
‫ل ست اع ضاى حکو مت مح مد داود خان که‬
‫فره نگ در ک تاب خود ق يد ن موده در هيچ‬
‫دورۀ زما مدارى وى ا ين اع ضاى حکو مت‬
‫من سوب ب يک نژاد‪ ،‬و يا يکد سته عر قى‬
‫واتني کى و يا خا ندانى ن بود‪ ،‬ا شخاص‬
‫مربوط به دسته هاى مير‪ ،‬سيد‪ ،‬سلووقى‪،‬‬
‫نور ستانى‪ ،‬تا جک و پ شتون در کابي نه‬
‫هللاى او عضللويت داشللتند و دران درى‬
‫زبا نان بر پ شتو زبا نان در اکثر يت‬
‫قاطع بود ند‪ .‬عالوه بر آن مح مد داود‬
‫خان در ا مر ا ستحکام حکو مت و اع مار‬
‫ملى بر پشتون هاى نارا ضى وم خالف رحمى‬
‫لين‬‫له او حل‬‫لونتى را کل‬‫لان ن لداده خشل‬
‫نشل‬
‫فرون شاندن ب غاوت صافى هاى ک نر ن شان‬
‫داده در حق هيچ قوم غ ير پ شتون ن شان‬
‫‪527‬‬

‫نداده ا ست‪ .‬دي گر ان که در اخ ير دورۀ‬

‫زما مدارى جمهوريت او اليحه اى پاس شده‬
‫بود که بموجب آن ماموران و کارم ندان‬
‫بر ا ساس ليا قت و‬ ‫دول تى با يد صرش‬
‫تحصيالت بمناصب دولتى گماشته مى شدند‪،‬‬
‫نلله از روى مالحظللات نللژادى‪ ،‬قللومى‪،‬‬
‫لزه اساس لى‬‫له مميل‬‫لدانى کل‬‫لى وخانل‬‫اتنيکل‬
‫فا شيزم ميبا شد‪ .‬اين همه قا بل يادداشت‬
‫است که محمد داود خان حاکميت خاندانى‬
‫خود را من قرض ساخت و ب واى آن طرز‬
‫جم هورى بم يان اورد‪ .‬و م عاون ر ئيس يا‬
‫جان شين خود را شخ صى انت صاب ن مود که‬
‫من سوب بخا ندان سيد بود‪ .‬از طرش دي گر‬
‫ه مين مح مد داود بود که برخالش راى‬
‫ت عداد ز ياد اع ضاى برج ستۀ خا ندانى‬
‫ب شمول داک تر نو يب هللا تورويا نا و فيض‬
‫مح مد زکر يا سيا ست افغان ستان را بر‬
‫ات حاد شوروى يع نى يک حکو مت کمون ستى‬
‫مت کى ساخت و براى ر سيدن ب قدرت در‬
‫انقراض حاکميت خاندانى از کمونست هاى‬
‫داخ لى ک مک ج ست‪ ،‬و آن ها را در حکو مت‬
‫کردن سهيم ن مود و در ا ين راه ب حدى‬
‫پيش ر فت که نام شهزادۀ سرخ را ب خود‬
‫ک مايى کرد و تن ظيم هاى ا سالمى با ا ين‬
‫رو شهاى او بمخال فت جدى پرداخت ند‪ .‬و‬
‫عليه حاکميت او قيام ها بر پا نمودند‪.‬‬
‫با ا ين شواهد که در ث قه بودن آن ها‬
‫شکى ني ست مح مد داود خان را فاشي ست‬
‫هت لرى نام يدن ف قط يک ح کم تع صب آم يزى‬
‫ا ست که فره نگ در اظ هار آن شايد بک لى‬
‫تنها باشد‪.‬‬
‫فرهنللگ آنچنانيکلله در ايللن اوراځ‬
‫لا و‬‫لم مل‬
‫لار حکل‬ ‫لده‪ ،‬در اظهل‬‫لح گرديل‬‫واضل‬
‫ن ظرات تع صب ام يز ق لم آزاد دارد‪ .‬در‬
‫ه مين سل سله ا ست ح کم دي گر او که ا گر‬
‫پ شتونى براى تع ميم پ شتو ن ظر د هد در‬
‫ن ظر فره نگ "اح ساس تب عيض و تفر قه" را‬
‫تحريک ميکند‪ .‬موصوش در صفحه ‪ ٥٦٥‬ک تاب‬
‫‪528‬‬

‫خللود گويللد کلله در لويلله جرگلله سللال‬

‫‪ ...١٠٤٤‬در جر يان مذاکرات ر ئيس مو لس‬
‫(مح مد گل خان موم ند) بر عبدالمو يد‬
‫خان وز ير م عارش بع نوان اين که پ شتو‬
‫نميدا ند اع تراض ن موده و يک بار دي گر‬
‫م سئله ز بان را با اد عاى بر ترى يک‬
‫ز بان بر ساير زبان ها م طرح ساخته‬
‫احساس تبعيض و تفرقه را تحريک نمود"‪.‬‬
‫از ا ين نو شته وا ضح ا ست که فره نگ‬
‫در موضوع پشتو بحدى ح ساس بوده که غالم‬
‫تع صبات گرد يده‪ ،‬ع فت ق لم را از د ست‬
‫ميدهللد محمللد گللل خللان مهمنللد بللر‬
‫عبدالمو يد اع تراض وارد کرد که پ شتو‬
‫نميدا ند‪ ،‬آ يااين غ لط بود؟ نى غ لط‬
‫ن بود‪ ،‬عبدالمو يد پ شتو نميدان ست وا گر‬
‫ميدان ست با يد فره نگ آن را ثا بت مى‬
‫ساخت و اع تراض مح مد گل خان موم ند را‬
‫رد مي کرد و لى عوض آن که چ نان ک ند‪ ،‬و‬
‫يا ا ين رام هم ندا ند که وز ير م عارش‬
‫پ شتو ندا ند‪ ،‬بر مح مد گل خان اتها مات‬
‫ناجوانمردا نه وارد کرده ا ست‪ .‬در ا ين‬
‫نو شته ا ين مح مد گل مهم ند ني ست که‬
‫بر ترى پ شتو را بر ساير ز بان ها م طرح‬
‫ساخته ا ست و اح ساس تب عيض و تفر قه را‬
‫تحر يک ن موده ا ست‪ .‬ا ين خود فره نگ ا ست‬
‫که گف تۀ مح مد گل مهم ند را که حقي قت‬
‫داشت‪ ،‬يعنى عبدالمويد وزير م عارش وقت‬
‫افغانستان پشتو نميدانست‪ ،‬چنين تفسير‬
‫کرده ا ست‪ ،‬فره نگ در وا قع با ا ين ح کم‬
‫تع صبات خود را ظاهر و ب يان ن موده‬
‫است‪.‬‬
‫خوان نده اک نون مم کن چ نان ف کر ک ند‬
‫که فره نگ که تا اينو قت نزد اف غان ها‬
‫يک شخص فهميده شناخته شده بود در اين‬
‫اثر عمده چرا بر پشتون ها نه بر دي گر‬
‫مردم افغانستان تا اين حد تاخته و يک‬
‫موقف ضديت عليه آن ها ات خاذ کرده است‪.‬‬
‫احتمللال دارد فرهنللگ زيللر تللاثير آن‬
‫‪529‬‬

‫احسا سات و تبلي غات ضد پ شتون رف ته‬

‫با شد که بخ صوص ب عد از ت هاجم ن ظامى‬
‫شوروى بر افغانستان به پيما نۀ وسيع و‬
‫طور منظم و من سوم پ خش گرد يده ا ست‪ .‬و‬
‫شايد هم اع مال جنا يت بار حکو مت خل قى‬
‫در آن بى تاثير ن بوده با شد‪ .‬در ا ين‬
‫دوره پ شتون هانظر به هر و قت دي گر از‬
‫طرش ک شور هاى هم سايه مورد ف شار ز ياد‬
‫وا قع گرد يده ا ند‪ ،‬و يک ت عداد عنا صر‬
‫داخلى باين ف شار ها ا گر در ظاهر لبيک‬
‫نگف ته ا ند در ه مين ج هت پو يان شده‬
‫ا ند‪ .‬پرچ مى هاى کار م لى و ستمى ها‬
‫در ا ين ا مر جدى تر و پي شتاز تر از‬
‫ديگران ند‪ .‬مع لوم مى شود فره نگ اک نون‬
‫ميخوا هد به ن ظرات آن ها شکل اکادم يک‬
‫د هد و لى ت مام آن ها ب شمول فره نگ و‬
‫امثللال او بايللد بداننللد کلله مشللکالت‬
‫افغانسللتان معضللالت قللومى‪ ،‬لسللانى و‬
‫کولتورى نيست‪ ،‬مشکالت افغانستان تماما‬
‫سيا سى و زادۀ مداخالت اجا نب و بدر جۀ‬
‫اول ات حاد شوروى ا ست و خ طرات از ين‬
‫نواحى متو جه افغان ستان و ت مام اف غان‬
‫ها صرش ن ظر از د سته ب ندى هاى شان‬
‫ميبا شد‪ .‬ح تى خود حزب ر سمى هم از ا ين‬
‫خ طرات م صؤن نما نده ا ست‪ .‬حکو مت شوروى‬
‫لقوط دادن‬ ‫لا سل‬‫لامى و بل‬‫له نظل‬
‫لا مداخلل‬‫بل‬
‫حکو مت خل قى حزب ر سمى را بدو پار چه‬
‫ا شتى نا پذير تق سم ن مود و کالن ها و‬
‫اع ضاى سر سپردۀ شان را از ساير اف غان‬
‫ها بک لى بيگا نه ن مود‪ .‬جاى تا سف ا ست‬
‫که فره نگ در اينمو قع نها يت ح ساس که‬
‫اف غان ها را مو ضوع ح يات و م مات م لى‬
‫در گير ند‪ ،‬همچ نين نو شته هاى تع صب‬
‫آميز پرداخته است‪.‬‬
‫م گر از ا ين تب صره ها نبا يد چ نان‬
‫نتي وه گر فت که ک تاب فره نگ بمطال عه‬
‫ن مى ارزد‪ .‬ک تاب فره نگ به ع مق و پا يۀ‬
‫کتللاب غبللار نميرسللد مگللر در مومللوع‬
‫‪531‬‬

‫باوجود نقايصى که دارد‪ ،‬غنيمت است‪.‬‬

‫بخ صوص ق سمت اخ ير آن که براى بار‬
‫اول در قيد تحرير آمده است‪ ،‬و ب نا بر‬
‫آن تاريخنوي سى افغان ستان ا مروزى را‬
‫کلله تللا اينوقللت عمللال در انحصللار‬
‫نويسندگان خارجي بود‪ ،‬از انح صار آن ها‬
‫ن وات داده است‪ .‬اين ک تاب با جمع ک تاب‬
‫دهۀ قانون اساسى صباح الدين کشککى‪ ،‬و‬
‫ک تاب لويى دوپرى ب نام افغانستان‪،‬و هم‬
‫تا حدى ک تاب ب نام ظ هور افغان ستان‬
‫معا صر تاليف گري گورين ا ين دورۀ م هم‬
‫را که آب ستن ت حوالت م هم شد‪ ،‬بر شتۀ‬
‫تحريللر در آورده اسللت‪ ،‬و ايللن در ذات‬
‫لى‬
‫لرود ولل‬ ‫لم بش لمار ميل‬
‫لر مهل‬
‫لک امل‬‫خوديل‬
‫مطال عۀ آن به سبب ن قايص ز يادى که‬
‫دارد با يد مخصو صا انت قادى با شد‪ ،‬و‬
‫متن آن را نص ث قه و م قدس ندان ست‪،‬‬
‫بل که آ نرا با يد باد يدۀ شک و تردد‬
‫ديد‪ ،‬مثليکه خواننده شکاک هر نوع اثر‬
‫را از هر من بع و هر نوي سنده اى که‬
‫با شد‪ ،‬بچي نين ن گاه مى بي ند‪ .‬با يد در‬
‫ن ظر دا شت که براى مولفى که ا صال مورخ‬
‫نبا شد‪ ،‬و تاريخ چ ند قر نۀ يک ک شور را‬
‫برشتۀ تحرير مى اورد‪ ،‬ممکن نيست اثرش‬
‫دق يق و صحيح با شد‪ .‬ح تى براى يک مورخ‬
‫ورزيده و مسلکى هم نوشتن تاريخ عمومى‬
‫دق يق م شکل ا ست‪ ،‬چ نان مولفى از ا ين‬
‫ع هده بر آ مده ميتوا ند که بر مو ضوعات‬
‫احا طه داشته‪ ،‬بکمک ميتود دقيق تتبع و‬
‫ن ظر ع قاب مان ند ا فاقى از م نابع ا صيل‬
‫و ثانوى ا ستافده ک ند و در باز سازى‬
‫گذ شته ح يات ان سان چ نان ا ثرى بم يان‬
‫ارد که من سوم‪ ،‬قانع کن نده و در عين‬
‫حال داراى ب صيرت هاى تازه و ابت کارى‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪530‬‬

‫په پښتونخوا کې د‬
‫برتانوي هند د‬
‫وړاندې تگ کوښښونه‬
‫او د پښتنو مقاومت‬
‫نومبر ‪٢٩٩٠‬‬
‫په کلتوري برخه کې د وروستيو وختو‬
‫يوه غ ټه ن ښه کتابو نه دي چې په ز يات‬
‫شمېر خ پاره شوي دي‪ .‬په دغې دورې کې د‬
‫افغا نانو د تاريخ‪ ،‬روا نو پېښو او ادب‬
‫لې‬
‫لتو کل‬‫له پښل‬‫له پل‬
‫لر ا ثرونل‬ ‫له اړه ډېل‬
‫پل‬
‫راوت لي دي‪ .‬له ښه مر غه دغ سې ا ثرو نو‬
‫ته هم تقا ضا شته او هم يې خپر ېدل تر‬
‫پخوا نه ډېر اسان شوي دي‪ .‬دا ټولې ښې‬
‫ن ښې دي چې ه غه په پ ښتنو کې د لو ست د‬
‫لې غ لواړي‬
‫لوک چل‬‫لوي‪ .‬څل‬‫لل کل‬
‫لور تمثيل‬‫کلتل‬
‫لو ستونکو ته کوم ا ثر وړا ندې کړي‪،‬‬
‫حتمي نه ده چې هغه دې جامع‪ ،‬عمومي او‬
‫پڼ وي‪ .‬د اخت صاص په د غه ع صر کې خا صې‬
‫مو ضوع گانې مه مې شوې دي چې څېړون کى‬
‫يې تل ته ن نوځي او له ه غه ځا يه‬
‫بصيرتونه او رمزونه وبا سي او تنويرول‬
‫وکړي‪.‬‬
‫د غه ا ثر د همد غه مق صد ل پاره د‬
‫ښاغلي ع بدالرحمن ز ماني په الس چې په‬
‫ا صل کې د طب متخ صص دى‪ ،‬لي کل شوى دى‪.‬‬
‫د غه ا ثر دوه بر خې لري‪ ،‬په ازاد سرحد‬
‫يا پښتونخوا کې د ازادۍ ل پاره ج گړې‬
‫او د موم ندو په غزا گانو کې د غازي‬
‫ميرز مان خان و نډه‪ .‬لومړۍ بر خه له‬
‫‪ ١١٥٠‬نه وروسته هغو پېښو ته خاصه شوې‬
‫چې پې ښور په د غه کال د ه ند بر تانوي‬
‫‪532‬‬

‫حکو مت ته په الس ور غى او د غه حکو مت د‬

‫خپل وړاندې تگ يا د ملکونو د نيولو د‬
‫سياست له مخې د دغو سيمو د ال ندې کولو‬
‫ل پاره ه لې ځ لې و کړي‪ ،‬خو د غه حکو مت‬
‫چې چ لوونکي يې يوازې انگر ېزان وو‪،‬‬
‫هغ سې چې غو ښتل په مق صد و نه ر سېدل‪.‬‬
‫پښتنو تر پا يه پورې يانې تر هغه وخته‬
‫له‬
‫لې لل‬‫لال ‪ ١٠٥٣‬کل‬ ‫له کل‬
‫لزان پل‬‫لې انگريل‬ ‫چل‬
‫هندو ستان نه په وت لو مو بور شول‪،‬‬
‫ور سره مقاو مت و کړ‪ ،‬انگر ېزان د خپ لې‬
‫پرا خې امپرا تورۍ په هيڅ بر خې کې له‬
‫دغسې پرله پسې او ټينگ مقاومت سره مخ‬
‫شوي نه و‪ ،‬ل که چې له پ ښتنو سره مخ‬
‫شوي وو‪.‬‬
‫له او‬‫له مقاومتونل‬ ‫لانې دغل‬‫لاغلي زمل‬‫ښل‬
‫ج گړې په ت ېره د موم ندو له خوا په‬
‫زيا ته ا ندازه د ه غو ا ثارو له م خې‬
‫لو‬
‫لتو ليکوالل‬ ‫ليس او پښل‬ ‫لې انگلل‬
‫للي چل‬ ‫کښل‬
‫ليکلي دي‪ .‬پر هغو برسېره هغه له رسمي‬
‫يا ح کومتي خپرو نو نه هم ا ستفاده کړې‬
‫ده‪ .‬له بده مر غه تر او سه هم د د غو‬
‫موضوع گانو په اړه د باندنيو ليکوا لو‬
‫ليک نې د پ ښتنو له ليک نو نه ډ ېرې دي‪،‬‬
‫که څه هم دغه پېښې په اصل کې د دوى د‬
‫تاريخ يوه برخه ده‪.‬‬
‫د دغه اثر دوهمه برخه د انگرېزا نو‬
‫په برا بر کې د مومندو مقاومت ته خاصه‬
‫شوې ده‪ .‬د موقع يت له ن ظره کوز موم ند‬
‫تر پې ښور او بر موم ند تر کامې پورې‬
‫غز ېدلې پرا خه او ز ياتره غر نۍ و چه‬
‫سيمه ده‪ .‬پې ښور په ا صل کې د موم ندو‬
‫سيمه وه او ډکه چې د خېبر په خوله کې‬
‫ح صار و‪ ،‬د مور چه خ ېل موم ند د مو سس‪،‬‬
‫مور چه خان‪ ،‬له و خت نه راهي سې د الل‬
‫پورې د خان په قب ضه کې و‪ .‬انگرېزا نو‬
‫چې په کال ‪ ١١٥٠‬کې پې ښور تر ال سه کړ‪.‬‬
‫موم ندان ور سره م خالف شول او د ه غو د‬
‫وړا ندې تگ په برا بر کې يې ور سره ډ ېر‬
‫‪533‬‬

‫لتني‬ ‫لورو پښل‬

‫لر نل‬
‫لې تل‬‫له دوى کل‬
‫لل‪ .‬پل‬
‫ووهل‬
‫قومو نو نه ز يات خاني هم ډ ېر انک شاش‬
‫کړى او خا نانو يې د افغان ستان له‬
‫واکمنو سره د هر بل قوم له خا نانو نه‬
‫ډ ېر ټي نگ اړي کي لرل‪ .‬د د غو ټو لو‬
‫واقعيتونللو للله امللله وو چللې اميللر‬
‫ع بدالرحمن د ډيور نډ د کر ښې د په ن ښه‬
‫لد‬
‫لانوي هنل‬ ‫لې د برتل‬
‫لت کل‬‫له وخل‬
‫لدلو پل‬‫کېل‬
‫واي سراى ته په ټين گه وو يل چې ټول‬
‫موم ند د افغان ستان بر خه ده او کوز‬
‫مومند ب يا د امير له مړينې نه وروسته‬
‫د بر تانوي ه ند د ن فوذ سيمه په ن ښه‬
‫شوه‪ .‬په هر حال په د غې ټولې مودې کې‬
‫مومند و‪ ،‬د خپلو لو يانو او روحان يانو‬
‫په م شرۍ د انگرېزا نو د پرمخ تگ سيا ست‬
‫په برا بر کې سخت مقاو مت و کړ‪ .‬د غه‬
‫غزا گانې په د غه ا ثر کې ب يان شوې دي‪.‬‬
‫مه مه دا ده چې ه غه اول ځايي شاعرانو‬
‫پخپ لو شعرونو کې ذ کر کړې او د غازي‬
‫ميرز مان خان ونډه يې پکې ځاى کړې ده‪.‬‬
‫د ښاغلي ز ماني غټ کار دادى چې د غه‬
‫شعرونه يې را ټول کړي او د لو ستونکو‬
‫ل پاره يې دل ته خ پار کړي دي‪ ،‬نو دا‬
‫يو مهم اثر دى‪ .‬په تېره د هغو ل پاره‬
‫چې د بر تانوي ه ند د پوځي يرغلو نو په‬
‫برا بر کې د پ ښتني قومو نو او په خاص‬
‫ډول د موم ندو له م قاومتونو سره عال قه‬
‫لري‪.‬‬
‫‪534‬‬

‫د ښاغلي سنگروال‬
‫له سنگر څخه‬
‫دسمبر ‪٢٩٩٤‬‬
‫د ښاغلي شه سوار سنگروال په نيم‬
‫تخ ته يې ‪ ١١٦‬مخو نو کې مې د ه غه نوي‬
‫لاريخي‬‫لتان د تل‬ ‫لر "د افغانسل‬ ‫لاپ اثل‬‫ناچل‬
‫جغراف يې څرن گه وا لي" په نا مه ولو ست‪.‬‬
‫دا لومړۍ ليک نه ده چې په پ ښتو کې د‬
‫دغ سې مو ضوع په هک له شوې ده‪ .‬له د غه‬
‫نوي توب سره سره د ښاغلي سنگروال د غه‬
‫ليکنه روا نه‪ ،‬دقيقه او ژبه يې رڼه او‬
‫خوږۀ ده او د هرې مو ضوع په هل که ه غه‬
‫څۀ پ کې ځاى شوي چې په ه غې پورې اړه‬
‫لري‪ .‬له څۀ لږ سلو سرچينو څخه د مولو‬
‫او ک تابونو په ب ڼه گ ټه اخي ستلې شوې‬
‫ده‪ .‬د غه سرچينې يوازې په پ ښتو او‬
‫فار سي کې د اف غان پو هانو نه دي‪ ،‬په‬
‫انگر ېزي کې د با ندنيو پو هانو هم دي‬
‫لې د‬‫لدن کل‬‫له لنل‬‫لنگروال پل‬ ‫لاغلي سل‬
‫لې ښل‬‫چل‬
‫بر تانيې ک تابتون ( برټش اليبر يري) څ خه‬
‫د اوږدې مودې په بهير کې په څېړنو او‬
‫له‬
‫لړې دي‪ .‬دا هغل‬ ‫لره ترالس له کل‬
‫لو سل‬‫پلټلل‬
‫ک تابتون دى چې په ه غه کې آر شيفي يا‬
‫ر سمي دف تري پاڼې‪ ،‬سندونه‪ ،‬رپورو نه‪،‬‬
‫رسمي او نيمه رسمي خپرونې او داسې هم‬
‫خپرو نې او کتابو نه د څېړون کو ل پاره‬
‫خو ندي شوي دي‪ .‬د غه ټولې ليک نې د نړۍ‬
‫د ز ياترو ول سونو په ت ېره د ا سيا او‬
‫افري قي ول سونو د هر اړخ په اړه هم‬
‫پخپله د هغو په ژبو او هم په انگرېزۍ‬
‫کې دي‪ .‬په د غه ډول د غه ک تابتون د‬
‫څېړونکو ل پاره دغسې يو مهم منځى دى‬
‫چې گ مان کوم په ټولې نړۍ کې جوړه نه‬
‫‪535‬‬

‫لري‪.‬‬
‫په ل ندن کې د يوه اف غان ل پاره‬
‫ه غه هم د م هاجرت په حال کې او د‬
‫کورنۍ په لرلو سره علمي څېړنې کول او‬
‫ب يا د هغو پر بنسټ ليکنه برا برول لکه‬
‫ه سې چې ښاغلي سنگروال برا بره کړې او‬
‫په ه غې سره يې د و طن د بې لو بې لو‬
‫سيمو تاريخ او جغراف يه په لرغو نو‬
‫م هالونو کې رو ښانه کړې له پوهې‪،‬‬
‫پللوهنې او کلتللور سللره د هغلله مينلله‬
‫څرگ ندوي‪ .‬د دغ سې يوه ا ثر ک ښل بې له‬
‫دغسې مينې څخه گرانه ده‪.‬‬
‫له پوهې‪ ،‬پوهنې او کل تور سره د‬
‫ښاغلي سنگروال مي نه اوږد تاريخ لري‪.‬‬
‫په کا بل کې يې په ه غه و خت کې چې ال د‬
‫ادبيللللاتو د پللللوهنځي محصللللل و‪ ،‬د‬
‫افغان ستان په راد يو ت لويزون کې هم‬
‫کار کاوه او ب يا له فراغ نه ورو سته‬
‫هل ته يې د خپرو نې د نده په پوره ډول‬
‫تر سره کو له او په پې ښور کې يې د‬
‫ژوندا نه په گران حال کې د احمد شاه‬
‫با با په نا مه د پوهن تون چارې پرمخ‬
‫لم‬
‫لې هل‬ ‫لدن کل‬
‫له لنل‬
‫لولې‪ .‬دا دى اوس پل‬ ‫بېل‬
‫له‬
‫لوي او پل‬ ‫لرول کل‬
‫لړل او خپل‬‫لتل‪ ،‬څېل‬
‫لوسل‬
‫ځانگړي ځان د شملې په نا مه يوه وړه‬
‫م هالنۍ خپرو نه راوبا سي‪ .‬ده ال دم خه د‬
‫پ ښتو ادب ياتو معا صر تاريخ په اړه يو‬
‫پڼ ک تاب خپور کړى او يو وخت بل وخت د‬
‫افغان ستان په هک له په سمينارونو کې‬
‫برخه اخلي‪.‬‬
‫د ښاغلي سنگروال په د غه نوي ا ثر‬
‫کې له لر غوني م هال نه تر معا صر‬
‫افغانستان پورې د وطن د ټولو سيمو په‬
‫لدې‬‫لرليکونو النل‬
‫لتو سل‬‫لپږ څلوېښل‬
‫اړه د شل‬
‫تاريخي معلو مات په سترگو ک ېږي‪ .‬په‬
‫د غه ډول په د غه ا ثر کې د هر اف غان‬
‫ل پاره نه يوازې د ټول ه ېواد بل کې د‬
‫هغلله د ځللانگړې سلليمې پلله اړه هللم د‬
‫‪536‬‬

‫لو ستلو پ خواني او نوي ډ ېر مواد شته‪.‬‬

‫غ ېر له ه غه هم څن گه چې افغان ستان يو‬
‫ډ ېر لر غونى ه ېواد دى او هره سيمه يې‬
‫د تاريخ په اوږدو کې د څو نومو نو‬
‫خاو نده او اوږد تاريخ لري او ډول ډول‬
‫لله‬‫للولى ا و پل‬ ‫للرې واک چلل‬‫للو پل‬
‫واکمنل‬
‫او سېدونکو با ندې يې ډ ېرې سړې تودې‬
‫راغ لې‪ ،‬په ه غو با ندې دغ سې ډ ېرې پې ښې‬
‫شوې چې څېړون کي او پو هان اوس له ه غو‬
‫نه ژور بصيرتونه ترالسه کولى شي‪.‬‬
‫د ښاغلي سنگروال له د غه نوي ا ثر‬
‫له‬
‫لتان پل‬ ‫لې افغانسل‬‫له ده چل‬‫لم جوتل‬
‫له هل‬‫نل‬
‫لرغو نو م هالونو په ت ېره په يو نان‪،‬‬
‫للتمن‪،‬‬‫للومره شل‬ ‫للې دغل‬‫للاختري دوره کل‬‫بل‬
‫پرمختل لى‪ ،‬د بې خي ډ ېرو ښارونو او د‬
‫لوړ مدنيت خاوند و چې د ا وسني بېرته‬
‫پاتې افغان ستان لو ستونکو ته د باور‬
‫للده‬‫للاريخ څرگنل‬ ‫للکاري‪ .‬د تل‬‫لله ښل‬‫وړ نل‬
‫ځانگړت يا دا ده چې د يوه و لس پ خوانى‬
‫حال خو ندي ساتي که څۀ هم د و خت‬
‫ليکوا لو او پې ښو ليکونک يو به د ه غه‬
‫په اړه دخپ لې خو ښې يانې ع ندي ليک نې‬
‫کړې وي‪ .‬خو اوس څېړون کي د تاريخ د‬
‫د قق او ازمي يل شوي مي تود په ر ڼا کې‬
‫په ژور ډول دقيق کېدلى او له عندي او‬
‫پارتيزاني او ا يډيالوجيکي ليک نو نه‬
‫هم رښتين توب معلومولى شي‪.‬‬
‫د ښاغلي سنگروال د غه نوى ا ثر د‬
‫همدغ سې ليک نو په ډ له کې يو م هم ا ثر‬
‫دى‪ .‬غټ اهم يت يې په دې کې دى چې ه غه‬
‫د ه غو مو ضوع گانو په اړه چې ر ڼې نه‬
‫وي او باوري توب يې په شک کې وي يا د‬
‫النومنو موضوع گانو په اړه سره م خالفې‬
‫سرچينې سره غبر گې کړي او په باب يې د‬
‫بې لو او سره م خالفو ليکوا لو نظرو نه‬
‫راوړي بې له دې چې په ه غو با ندې‬
‫پخپ له په غو څه تو گه ح کم و کړي‪ .‬ده په‬
‫دغه ډول لوستونکو ته موقع ورکړې چې د‬
‫‪537‬‬

‫دغ سې مو ضوع گانو په اړه هم د خ پل‬

‫ازاد او انت قادي ف کر په ر ڼا کې ح کم‬
‫وکللولى شللي‪ .‬پلله بللله ژبلله د ښللاغلي‬
‫سنگروال دغه اثر چې په اصل کې څېړنيز‬
‫دى د کوم ټاکلي ف کر‪ ،‬يا کومې ټاکلې‬
‫ايډيالوجۍ له مخې کښل شوى نه دى‪ .‬هغه‬
‫د رښتين توب ميندلو په مقصد په موضوع‬
‫گانو با ندې له بې لو بې لو گوټو نو نه‬
‫ر ڼا ا چولې او خ پل ا ثر يې په د غه ډول‬
‫ا فاقي کړى دى‪ .‬په ا صل کې د پوهې‬
‫مو ندلو په لور دا من لې شوې الر يا‬
‫يوازنۍ الرده ده چې ښاغلي سنگروال له‬
‫اول نه تر پا يه پورې پرې با ندې په‬
‫ټين گه روان دى‪ .‬له دې نه پر ته په ب له‬
‫الر د لر غوني م هال پې ښې په وا قع کې د‬
‫هر وخت پېښې رڼې کېدلى نه شي‪ .‬موږ چې‬
‫د خ پل ع مر د هرې پې ښې په ر ښتين توب‬
‫پوه ېدلى نه شو‪ ،‬څن گه به و کولى شو د‬
‫لاوري ډول‬ ‫له بل‬
‫لو پل‬‫له پېښل‬
‫لال پل‬‫لر مهل‬‫تېل‬
‫و پوهېږو‪ ،‬نو سمه الر دا ده چې د خپ لې‬
‫څېړ نې د مو ضوع په اړه د ه غه و خت په‬
‫ډول ډول اثرو نو ځانو نه خ بر کړو او د‬
‫ه غو له م خې يوازې ه غه څۀ ولي کو چې‬
‫رښللتيني وي يللا مللوږ تلله رښللتيني‬
‫مع لومېږي‪ .‬دا چې ښاغلي سنگروال پخ پل‬
‫دغه اثر کې دهرې موضوع په اړه د بېلو‬
‫او سره م خالفو سرچينو له م خې لي کل‬
‫کړي څرگ ند دي چې د ده ا صلي مو خه د‬
‫ر ښتين توب څرگ ندول دي‪ .‬ده په د غې الر‬
‫کې ډېر ز يار ايستلى او په پښتو کې يې‬
‫يو گ ټور او درو ند ا ثر ک ښلى دى‪ .‬په‬
‫دغلللله اړه د جغرافيللللايي تللللاريخي‬
‫افغانسلللتان پللله نومونلللو د وطلللن‬
‫تاريخپو هانو م ير غالم مح مد غ بار او‬
‫ع بدالحى حبي بي ډ ېر دم خه دوه اثرو نه‬
‫کښلي چې تر او سه ب يا ب يا چاپ شوي دي‪،‬‬
‫خو د ه غو په و خت کې ه غومره تاريخي‬
‫سرچينې مع لومې نه وي ل که د سنگروال‬
‫‪538‬‬

‫لر دې‬‫لومې دي‪ .‬پل‬‫لې معلل‬

‫لې چل‬‫لر کل‬
‫له عصل‬‫پل‬
‫بر سېره ښاغلي سنگروال د انگر ېزۍ ژ بې‬
‫له اثرو نو نه هم په پرا خه تو گه‬
‫ا ستفاده کړې‪ ،‬نو ځ که د ده په ا ثر کې‬
‫نوې موضوع گانې هم سپړلې شوې او هم د‬
‫سرچينو د غه ډول ډول توب ده ته مو قع‬
‫برا بره کړې چې خپل ا ثر ته ا فاقي بڼه‬
‫ور کړي‪ .‬په هر حال اوس د غه درې واړه‬
‫اثرو نه او دا سې هم د ا ريا نه دا يرة‬
‫المعلللارش د افغانسلللتان د تلللاريخي‬
‫جغراف يې په اړه ډېرې مهمې سرچينې دي‪.‬‬
‫للله همللدې امللله ده چللې زه د ښللاغلي‬
‫لوي‬
‫لن د جغرافيل‬ ‫لنگروال د وطل‬‫شهس لوار سل‬
‫تاريخ په اړه د ده د غه نوى ا ثر ډ ېر‬
‫م هم گڼم او پر دې باور لرم چې ه غه‬
‫به په رات لونکې کې د څېړون کو ل پاره‬
‫ډېر گټور وي‪.‬‬
‫‪539‬‬

‫رژېدلي گالن‬
‫دسمبر ‪٢٩٩٣‬‬
‫ښاغلى انون ير ع بدالوکيل م تين د‬
‫شمالي کليفورن يا په مانتي کا يا د‬
‫ځينللو پلله ژبلله ((يللاغيگړ)) کللې يللو‬
‫پېژندلى شوى او خوږ شاعر دى‪ .‬داسې به‬
‫لږه پې ښه شوې وي چې د اف غان کل توري‬
‫ټولنې په غو نډو کې چې يو و خت بل و خت‬
‫لوړېږي ده د خپل لو‬ ‫لې جل‬
‫لت کل‬‫له فريمانل‬‫پل‬
‫شعرونو په اورو لو سره د اور ېدونکو‬
‫زړو نه نه وي خوښ کړي‪ .‬په وا قع کې‬
‫شاعر م تين او دا سې هم دده نور مل گري‬
‫شاعران ل که ښاغلى مح مد کاظم بي مار‪،‬‬
‫ښاغلي تيمور شاه م ست خ ېل او ښاغلى‬
‫حا مد الوتا ند پخپ لو شعرونو سره په‬
‫دغو غونډو کې دغسې ف ضا رامېنځ ته کوي‬
‫چې اور ېدونکي خ يال کوي چې دا په‬
‫ننگر هار کې د م شاعرې محفل دى‪ .‬په دغه‬
‫و خت کې اور ېدونکو ته په و طن کې د‬
‫خپ لو کورو نو‪ ،‬با نډو او کل يو وختو نه‬
‫را په زړه ک ېږي او ف کر او خ يال يې‬
‫هلته گرځي راگرځي نو دا به بېځا يه نه‬
‫وي چې وو يل شي دوى په هما غه يوه و خت‬
‫کې په دوو وط نو کې سر وي‪ ،‬خو شاعر‬
‫م تين ته ژو ند ه غه و چې پخ پل و طن کې‬
‫يې الره ل که چې خداى(ج) ته د عا کوي‬
‫چې‪:‬‬
‫هما غه دوه د ېرش کا له مې د‬
‫ژو ند په ژو ند ح ساب کړه‬
‫چللې غېللږ د خللوږې مللور‪،‬‬
‫افغانستان کې دې را لوى کړم‬
‫د خوښۍ ځاى دى چې شاعر متين اوس د‬
‫خ پل ژو ند ډ ېر شعرونه را ټول کړي او‬
‫مي نانو ته‬‫په دغه ک تابي شکل يې د شعر َ‬
‫‪541‬‬

‫وړاندې کړي دي‪ .‬د هغو هر لوستونکي ته‬

‫به زر څرگ نده شي چې د متين د شعر ژبه‬
‫ه غه ده چې په افغان ستان کې وه‪ .‬ما ته‬
‫د پ ښتو د سندر غاړو سندرې ډ ېرې په‬
‫زړه پورې دي‪ ،‬غټ ع لت يې دا دى چې د‬
‫دغو سندرو ژبه سوچه او اصيله پښتو وي‬
‫او پر هغه برسېره اورېدل يې را ته وطن‬
‫او په و طن کې ز ما ژو ند را په زړه‬
‫کوي‪ .‬د شاعر م تين شعرونه هم همدغ سې‬
‫اثر کوي‪ .‬د هغه په دغې شعري ټولگې کې‬
‫به دغ سې کل مه‪ ،‬ا صطالح او ا فاده و نه‬
‫ليد له شي چې غوږو نو ته بېگا نه او يا‬
‫د کومې ب لې ژ بې تر ن فوذ ال ندې وي‪ .‬نا‬
‫اشنا لوستونکي شايد خ يال وکړي چې دغه‬
‫شعرونه په کونړ کې و يل شوي دي‪ .‬په‬
‫دا سې حال کې چې ه غه په امري کې‪،‬‬
‫لي او‬‫لدن‪ ،‬جرمنل‬‫لاروې‪ ،‬لنل‬‫لتراليا‪ ،‬نل‬‫اسل‬
‫سنگاپور کې و يل شوي دي‪ .‬شاعر م تين‬
‫هغ سې چې په امري کې کې په عادي ژو ند‬
‫کې پ ښتون دى‪ ،‬په شعري ژ به کې هم‬
‫للعرونو‬‫لله د شل‬‫للو د هغل‬‫للتون دى‪ ،‬نل‬‫پښل‬
‫يو خوږوالى دا دى چې ژ به يې روا نه‪،‬‬
‫ساده خو په عېن حال کې پوره مع ياري‬
‫ده‪.‬‬
‫د شاعر م تين د شعرونو بل خوږوالى‬
‫د ه غه نازک خ يالي‪ ،‬له نو يو ترکيبو نو‬
‫او ا ستعارو نه کار اخي ستنه او خپ لو‬
‫احسا سونو ته د ه غه ر ښتين توب دى‪ .‬له‬
‫دې نه مې مط لب دا نه دى چې هر څه چې‬
‫يې په زړه او ذ هن کې راغ لي ه غه يې‬
‫هماغ سې په شعر کې ب يان کړي‪ .‬موږ ال د‬
‫کلتوري انک شاش دغه پړاو ته رسېدلي نه‬
‫يو چې هر څه مو چې په زړونو کې وگرځي‬
‫هغه ووا يو او وليکو‪ .‬شاعر متين که څه‬
‫هم په " ياغيگړ کې اوسي ال ياغى نه دى‪،‬‬
‫خو ده د اف غان په کل توري چو کاټ کې‬
‫دننه د مينې‪ ،‬وطن‪ ،‬پښتو‪ ،‬پښتونولۍ او‬
‫دغ سې نورو سوژو په اړه نوي خيالو نه‪،‬‬
‫‪540‬‬

‫نوي فکرو نه او نوي احسا سونه پخپ لو‬

‫شعرونو کې ځاى کړي او دا يې ښوولې چې‬
‫اح ساس که هر څومره نازک او دزړه په‬
‫تل کې هم وي‪ ،‬په ق يق او د شاعرۍ په‬
‫ډول ادا کېدلى شي‪ .‬د هغه له دغه نازک‬
‫خ يالۍ سره د پ ښتو ژ به غ ټه مر ستندويه‬
‫ده او پ ښتو خو په ا صل کې د شعر ژ به‬
‫لتو‬
‫لدازه د پښل‬ ‫له انل‬‫له زياتل‬‫ده او دا پل‬
‫برکت دى چې پښتانه شاعران هر وخت ډېر‬
‫وو‪ ،‬اوس هم ډېر دي او خداى دې نور هم‬
‫ډېر کړي‪.‬‬
‫د شاعر م تين د غه شعرونه ز ياتره د‬
‫مي نې په باب دي‪ .‬که لو ستونکي دى نه‬
‫پېژني خ يال به وکړي چې دى د ځوانۍ په‬
‫زور کې دى‪ ،‬خو دى به ووا يي چې کا شکې‬
‫همدغ سې واى‪ .‬ده ال په ‪ ٢٩٩٢‬کې وي لي‬
‫چې‪:‬‬
‫ع مر ت ېر شو په غف لت کې‬
‫للده‬‫للې حل‬‫للم بل‬
‫للار يل‬‫گنهگل‬
‫سختې ور ځې د ح ساب دي اوس‬
‫بلللې حلللده وارخطلللا يلللم‬
‫ز موږ شاعر ځ که "وارخ طا" مع لومېږي‬
‫چې په د غو شعرونو کې يې مي نه ډ ېره‬
‫ياده کړې ده او شايد ډ ېره يې هم کړې‬
‫وي‪ ،‬خو دا گ ناه نه ده‪ .‬دا په وا قع کې‬
‫له خ پل ځان او له خ پل اح ساس سره په‬
‫ر ښتين توب ا و په ا صل کې سړيتوب دى‪.‬‬
‫دى وايي‪:‬‬
‫که دې د شونډو ښکلول‬
‫گنللللللللللللللاه وي‬
‫يوه پرون ب له مې نن‬
‫وکلللللللللللللللللړه‬
‫گللل خللو دې کښېښللود د‬
‫پېکلللللي د پاسللللله‬
‫اوس مې چاره هم د کفن‬
‫وکلللللللللللللللللړه‬
‫هغه چې تا سره مې کړې‬
‫وه پلله سللر د کنللډو‬
‫‪542‬‬

‫ب يا مې د شونډو سر ته‬
‫هغسللې خنللدا رانغللله‬
‫َ ين شاعر‬
‫شاعر م تين په ا صل کې يو م‬
‫دى‪ ،‬خو مي نه يې له خ يال سره ده‪ ،‬له‬
‫و طن سره ده‪ ،‬د و طن له شاړو م ېرو او‬
‫ځنگلونو سره ده او له پښتو پښتونوالۍ‬
‫سره ده چې دا ټول يې دلته په وار وار‬
‫ذکر کړي دي‪.‬‬
‫د وطن په هکله وايي‪:‬‬
‫چې د پت د خاورې جوړ دى‬
‫للن دى‬‫للا وطل‬ ‫للار زمل‬‫ننگرهل‬
‫للربازۍ دى‬ ‫للر د سل‬‫للې ډگل‬‫چل‬
‫قنلللدهار زملللا وطلللن دى‬
‫د وا خان له ج گو څو کو تر‬
‫هراتلله ورنلله ځللار شللم‬
‫لله‬‫للورې کرښل‬ ‫للد د تل‬‫د احمل‬
‫ترملللزار زملللا وطلللن دى‬
‫يا دا چې‪:‬‬
‫زړه مې او سي په سپين غره کې‬
‫د پللامير څوکللو تلله گللوري‬
‫ورتلله ټللول وطللن وطللن دى‬
‫لار دى‬‫له تخل‬‫لار دى کل‬ ‫ننگرهل‬
‫خو ل که چې هر چا ته خ پل و طن ک شمير‬
‫دى‪ ،‬شاعر م تين ته کونړ تر ک شمير نه‬
‫هم خوږ دى‪.‬‬
‫ک شمير سيالي کولى نه شي‬
‫للللره‬‫للللونړه سل‬ ‫لللله کل‬‫لل‬
‫متي نه! ستا د اېلب ند م خې‬
‫تلللله خللللتن څلللله دى؟‬
‫يا دا چې‪:‬‬
‫په ج گو غرو نو د ناروې مې‬
‫للوه‬‫لله شل‬‫لله نل‬‫لله ماتل‬‫مينل‬
‫په کې نښتر مې د باډېل او‬
‫د سللللپين غللللر نشللللته‬
‫ورا نې مېنې را په ياد شي چې‬
‫للړم‬‫للر وکل‬
‫لله نظل‬‫للورن تل‬
‫ملبل‬
‫را ته مه وا يه زړگ يه په سر‬
‫‪543‬‬

‫سللللللترگو ولللللللې ژاړې‬

‫دل ته د لوى شاعر غ ني د غه شعر را‬
‫په زړه کېږي چې وايي‪:‬‬
‫لل‬‫لدلى ت لاج محل‬‫لا ليل‬‫مل‬
‫غللللللوټۍ د گلللللللو‬
‫د ده لي ښکلي ښارونه د‬
‫مغولللللللللللللللللو‬
‫خو چې ووينم زه خپل د‬
‫خټلللللللو کلللللللور‬
‫را نه ه ېر شي محلو نه‬
‫ښايسللللللته نللللللور‬
‫دا نرۍ تن گې کوڅې ز ما‬
‫د کلللللللللللللللللي‬
‫ورتلله څلله دي د دنيللا‬
‫ښلللللارونه ښلللللکلي‬
‫پ ښتو‪ ،‬پ ښتونواله‪ ،‬ن نگ او پت او‬
‫خپ لواکي او دا سې نور مفهومو نه چې‬
‫پ ښتنو ته يې پ خوا د قانون ح کم الره‬
‫اوس ځي نو ته ه سې کل مي دي خو شاعر‬
‫متين پرې ټينگ والړ دى‪.‬‬
‫شمله مې د عزت او د پت‬
‫لله‬‫للوه چاتل‬ ‫لله شل‬‫لله نل‬
‫ټيټل‬
‫د و ياړ په لو يه خو نه د‬
‫اف غان کې دې را لوى کړم‬
‫ژو ند دې ښکلى د م تين کړ‬
‫پلله پښللتو او پښللتونواله‬
‫لکلله گللل د پښللتونوالې پلله‬
‫بو ستان کې دې را لوى کړم‬
‫شاعر م تين خپ لې پ ښتو ژ بې ته په‬
‫يوه خاص قوت قايل دى‪.‬‬
‫ماتې يې خولې شي د‬
‫ح يا په انن گو با ندې‬
‫و کړم چې له سترگو يې‬
‫سوالونه په پ ښتو ژ به‬
‫درو مو به ج نت ته له‬
‫ح مزه او له پ ښتو سره‬
‫متي نه! را زل مي کړه‬
‫‪544‬‬

‫غزلو نه په پ ښتو ژ به‬

‫شاعر م تين هم له دې نه سر ټ کوي چې‬
‫پلله وطللن کللې يللې ولللې بللل ميللروېس‪،‬‬
‫احمد شاه‪ ،‬اک بر خان او ا يوب خان ه سک‬
‫نه شو‪ ،‬دى هم د نورو په شان د ه غه‬
‫ع لت د پ ښتنو په تربور يو‪ ،‬گو نديماريو‬
‫او بې اتفاقيو کې لټوي او وايي چې‪:‬‬
‫شملې دې ډ ېرې هرې خوا خو‬
‫تربگنيلللللللو سلللللللره‬
‫دو مره شملو کې مې پ يدا‬
‫خو شحال خان و لې نه شو؟‬
‫په خپ له خو شحال خ ټک ډ ېر دم خه د‬
‫دغې پوښتنې ځواب ورکړى‪:‬‬
‫لل‬
‫له بل‬‫لو پل‬
‫لړي يل‬‫پښ لتانه کل‬
‫بانلللللللدې غلللللللورزي‬
‫يو چې سر کا ندي راپور ته‬
‫بلللل يلللې ووهلللي مغلللزي‬
‫سره له دې هم شاعر متين ناهيلې نه‬
‫دى‪:‬‬
‫ب يا به دا و يالې شي ډکې خير‬
‫کللله نلللن دي وچلللې شلللوې‬
‫د دې م لک په گر ېوان چ ېرو‬
‫لوغړنلللو پښلللې مللله ږده‬
‫يا دا چې‪:‬‬
‫سترگې به مې تل په ژړا سر‬
‫نلللللللللللللللللللله وي‬
‫تور تم د هرې شپې پسې سبا‬
‫راځلللللللللللللللللللللي‬
‫پلله پللاى کللې زه د شللاعر انونيللر‬
‫ع بدالوکيل م تين د شعرونو د غه ټول گه‬
‫يوه ارز ښتناکه پان گه بولم چې په خاص‬
‫ډول د هغه د اح ساس‪،‬خيال او فکر او په‬
‫عللام ډول د پښللتون ولللس د کلتللوري‬
‫ارز ښتونو يوه آيي نه ده او هي له کوم‬
‫چې دى به پخپ لې شاعرۍ سره خپ له پ ښتو‬
‫نوره هم شتمنه کړي‪.‬‬
‫‪545‬‬

‫د ښاغلي باوري‬
‫نوښت‬
‫دسمبر ‪٢٩٩٦‬‬
‫مح ترم پيرمح مد باوري له ما نه‬
‫وغو ښتل چې د ده د يوه بې مثا له ا ثر‬
‫په اړه يو څه و ليکم‪ .‬د غه ا ثر د خ ندا‬
‫په نا مه د ټو کو ټ کالو در ېيم ټوک دى‬
‫چې د لو ستونکي په الس کې دى‪ .‬دا په‬
‫د غه لړ کې د پ ښتنو د ټو کو ټ کالو‬
‫درېي مه ټول گه ده چې ده را ټول کړي او‬
‫خ پاره کړي دي‪ .‬ما د ده دخ ندا دو ېم‬
‫ټوک لو ستلى چې په کال ‪ ٢٩٩٥‬کې يې په‬
‫کوټه کې چاپ او خپور کړى دى‪.‬‬
‫تر ه غه ځا يه چې ما ته معلو مه ده‬
‫ښاغلى باوري لومړنى پ ښتون دى چې په‬
‫د غه نو ښت يې الس پورې کړى دى‪ .‬د يوه‬
‫و لس ټوکې ټ کالې او له ظرا فت نه ډ کې‬
‫وي ناوې ټو لول او ب يا په ه غه ډول چې‬
‫په و لس کې وي لې ک ېږي لي کل او خ پرول‬
‫ا سان کار نه دى‪ .‬خ لک په ټو کو ټ کالو‬
‫کې د ژوندا نه په هر ا ړخ گړېږي او په‬
‫وي لو کې يې خ نډ او ق يد نه م ني‪ .‬په‬
‫ر ښتيا هم څن گه چې د ه غو و يونکي‪ ،‬د‬
‫ل نډيو د ويون کو په شان م شخص نه وي‪،‬‬
‫د غه وي نا وې ا زادې‪ ،‬ر ښتيا‪ ،‬انت قادي‬
‫او خوندورې وي‪ ،‬نو دغسې وي ناوې د يوه‬
‫ولس رښتياني معرش کېدلى شي‪ ،‬خو د هغو‬
‫ټو لول او خ پرول هغ سې ا سان نه وي ل که‬
‫ويل يې چې وي‪.‬‬
‫لومړۍ ستونزه د ه غو ټو لول دي‪ .‬يو‬
‫څوک با يد د ه غو له ټو لو سره د زړه‬
‫مينه ولري چې ټولولو ته يې وهڅوي‪ ،‬که‬
‫يو څوک ده غو له ټولو لو سره مي نه هم‬
‫‪546‬‬

‫و لري‪ ،‬پخپ له ټو لول يې يو ستونزناک‬

‫کار دى‪ .‬هر و لس ټوکې ټ کالې لري‪ ،‬په‬
‫ت ېره ه غه و لس چې تاريخ يې اوږد او‬
‫کل تور يې شمتن وي‪ ،‬ل که د اف غان و لس‬
‫او په ه غو کې پ ښتانه‪ ،‬نو د ټو کو‬
‫ټولو لو يوه پرو سه ک ېږي چې پاى نه‬
‫لري‪ .‬ښاغلي باوري اوس په د غې پرو سې‬
‫پيل کړى دى‪ .‬باور دى چې له ده سره به‬
‫دا سې ټوکې ډ ېرې وي چې خ پرول به يې‬
‫اوس م صلحت نه گ ڼي ځ که ز موږ کل تور‬
‫هغومره چې شتمن دى‪ ،‬هغومره ځپونکى هم‬
‫دى‪ ،‬نو ښاغلى باوري به انت خاب کړى‬
‫وي‪.‬‬
‫څن گه چې ټوکې د ژوندا نه د هر اړخ‬
‫او دا سې هم د ښځو‪ ،‬ناري نه‪ ،‬مال يانو‪،‬‬
‫پيرانو‪،‬زامنو‪ ،‬پلرونو او نورو په اړه‬
‫وي او پلله عمللومي ډول د يللوه ولللس د‬
‫ذه ني‪ ،‬ف کري او تخي لي خوا او د ژو ند‬
‫سطح انع کاس کوي‪ ،‬نو يو ځ پونکى کل تور‬
‫لکه د پښتنو يې نه مني چې ټول هغه څه‬
‫چې خ لک يې پخپ لو کې په پوره ازادۍ‬
‫سره وا يي‪ ،‬ټولنې ته په ليک لي ډول‬
‫وړا ندې شي‪ .‬له ه مدې ام له ده چې په‬
‫موږ پښتنو کې د وي نا او ليکنې ترمېنځ‬
‫تللوپير ډېللر او ژور دى او ليکللواالن‬
‫يوازې ه غه څه په ليک لوکې وړا ندې کوي‬
‫چې و لس يې د ه ضمولو توان لري‪ .‬هيڅ‬
‫پښتون‪ ،‬نه هيڅ اف غان تر او سه ټول هغه‬
‫له دي‬‫له نل‬‫لورو تل‬
‫لي ډول نل‬
‫له ليکلل‬ ‫له پل‬‫څل‬
‫وړا ندې کړي چې په د ماغ کې يې دي‪ .‬له‬
‫همللدې امللله بلله وي چللې د افغانللانو‬
‫پېژ ندل يو ډ ېر گران کار دى او موږ‬
‫خ يال کوو چې يو بل سره پېژ نو‪ .‬د غه‬
‫حال به له بده مر غه تر ه غو وي يا تر‬
‫ډېره حده پورې تر هغو وي چې پښتانه د‬
‫ز غم او ف کري ازادۍ خاو ندان شي او يو‬
‫څوک چې په ښه ن يت څه وا يي او ليکي تر‬
‫پو ښتنې ال ندې و نه ن يول شي‪ ،‬خو په ه غه‬
‫‪547‬‬

‫حال کې چې قانون يې تر پ ښو ال ندې کړى‬

‫وي‪.‬‬
‫د ښاغلي باوري د خ ندا دو ېم ټوک‬
‫ما ته گ ټور و‪ ،‬ف کر کوم چې د غه ټوک به‬
‫يې هم گ ټور او خو ندور وي‪ .‬زه ه غه ته‬
‫ځ که "گ ټور" وا يم چې د و گړو په ژ به‬
‫دغسې څه پکې خوندي شوي دي‪ ".‬يوه سړي و‬
‫تازي سپي ته وو يل چې ته و لې هو سۍ نه‬
‫شې ن يوالى‪ ،‬دا سې ښه ډوډۍ هم خورې او‬
‫ښه چا بک هم يې؟ ده په ځواب کې ور ته‬
‫وويل چې دا په دې خاطر چې زه د بل چا‬
‫ل پاره ځغلم او هوسۍ د ځان ل پاره "‪.‬‬
‫"خو ندور" په دې چې په د غې ټولگې کې‬
‫هم د و لس د ژو ند حال او هم ظرا فت‬
‫شته‪ ،‬ل که په د غې ټوکې کې‪ " :‬يو سړى‬
‫کور ته را غى که گوري زوى يې د و چې‬
‫ډوډۍ سره پ ياز او مرچ خوري‪ ،‬پالر يې‬
‫پر نارې کړې چې څه کوې‪ ،‬په يوه ورځ‬
‫دوه قط غه خوري"‪ .‬په د غې ټولگې کې‬
‫انت قادي فکرو نه هم لږ نه دي‪ " .‬يوه‬
‫ځوان چې غو ښتل د يوه ډاک ټر له لور‬
‫سره کوزده و کړي‪ ،‬ډاک ټر پو ښتنه ورڅ خه‬
‫وکړه‪.‬‬
‫(کله کله دروغ وايې؟)‬
‫(نه هيڅ کله نه)‬
‫(تر اوسه دې څو ځلې غال کړې ده؟)‬
‫(غآل مې نه ده کړې)‬
‫(څوک دې وژلي دي؟)‬
‫ه لک وارخ طآ شو او ور ته يې و يل‪ ،‬نه‬
‫صاحب! زه خو ډآکټر نه يم!))‬
‫يا دا چې‪:‬‬
‫د تاريخ مع لم د شاگرد څ خه پو ښتنه‬
‫وکړه‪ :‬احمدشاه بابا څنگه پادشاه و؟)‬
‫شاگرد چې په هيڅ شي نه پوهېده‪ ،‬نو‬
‫ويې ويل‪( :‬ما ته مې خپل پالر نصيحت کړى‬
‫چې په مړو پسې خبرې ونه کړې!)‬
‫زۀ د ښاغلي باوري د غه نو ښت ته په‬
‫درنه سترگه گورم او ورنه هيله کوم چې‬
‫‪548‬‬

‫ه غه ته دوام ور کړي‪ ،‬تر څو د ه غه په‬

‫د غه ز يار سره ز موږ د و لس و گړو ف کري‪،‬‬
‫ذه ني او ظراف تي ا ستعداد او شتمني په‬
‫کل مو کې خو ندي وي او لو ستونکي يې په‬
‫لو ستلو سره خوښ او له ده نه م شکور‬
‫وي‪.‬‬
‫په درنښت‬
‫‪549‬‬

‫يولسم څپرکى‬

‫بېلې بېلې‬
‫ليکنې‬
‫‪551‬‬

‫د افغانستان وضع‬
‫د اندېښنې وړ ده‬
‫مۍ ‪٢٩٩٥‬‬
‫د طال بانو په ن سکورېدلو سره جو خت‬
‫دغه فکر خپور شو چې ت ياره الړه او رڼا‬
‫رات لونکې ده‪ .‬له ه غه و خت نه تر او سه‬
‫پورې دوه نيم کا له ت ېر شوي‪ ،‬خو هغ سې‬
‫چې و يل ک ېدل هغ سې شوي نه دي‪ .‬اوس هم‬
‫وعده ورکوله کېږي چې افغانستان به په‬
‫اوږده موده کې د ج نوبي کور يا په شان‬
‫ا باد اود عدن بڼ به ترېنه جوړ شي‪ ،‬خو‬
‫د اوږدې مودې و عدې تر سره ک ېدل اوږ‬
‫وخت غواړي‪ ،‬هغه هم که ترسره شي او په‬
‫اوږده و خت کې به موږ او تا سې نه‬
‫اوسو‪.‬‬
‫دوه نيم کا له ډ ېر و خت دى‪ ،‬د دوه‬
‫ني مو کلو نو په پاى کې ا وس د ه ېواد‬
‫و ضع څن گه ده؟ په دې کې شک ن شته چې‬
‫اوس وضع د طالبانو تر وخت نه ډېره ښه‬
‫ده‪ ،‬خو ډاډم نه نه ده‪ ،‬سره له دې چې‬
‫و يل ک ېږي تر او سه پورې له د ېرش زرو‬
‫مليو نو ډا لرو نه ډ ېر په افغان ستان‬
‫با ندې لگ ېدلي دي‪ .‬په د غې ل نډې ليک نې‬
‫کې د مو ضوع ټول اړخو نه سپړدول ک ېدلى‬
‫نه شي‪ ،‬نو زه به دلته د موضوع په هغه‬
‫اړخ وغږ ېږم چې ه غې ته د سندان حېث يت‬
‫لري چې هغه سياسي موضوع ده‪.‬‬
‫افغان ستان اوس اسا سي قانون لري‪،‬‬
‫مر کزي حکو مت لري‪ ،‬ا يالتي حکومتو نه‬
‫لري‪ ،‬پوځ لري‪ ،‬پوليس لري‪ ،‬ق ضايي‬
‫محک مې لري‪ ،‬ازاد مطبو عات او سيا سي‬
‫گوندو نه لري او په د غې مودې کې دوه‬
‫ځ لې لويې جر گې بل لې شوې دي‪ ،‬خو دا‬
‫‪550‬‬

‫ټول لږ و ډ ېر په نا مه دي او واقع يت‬

‫بل څه دى‪.‬‬
‫د حکومت تر څن گه يا د حکومت دپاسه‬
‫بهرنيلللان دي او دغللله بېرونيلللان د‬
‫افغان ستان ل پاره اسا سي پرې کړې کوي‬
‫او ه غه د خ پل پوځ له الرې عم لي کوي‪.‬‬
‫په افغانستان کې د امريکې شل زره پوځ‬
‫ځاى پر ځاى دى‪ .‬د ناټو شپږ زره ع سکر‬
‫پرا ته دي‪ .‬دغه پوځونه په هېواد کې يو‬
‫ځاى بل ځاى خواره دي‪ .‬پخپل سر يانې د‬
‫حکو مت له م شورې نه پر ته په ن ېغ ډول‬
‫کورونلله لټللوي او د ((القاعللدې)) او‬
‫((طال بانو)) په نا مه ک سان ب ندي کوي‪،‬‬
‫تر تحق يق ال ندې يې ني سي او په دې ډول‬
‫پخ پل ف کر ا من يت خو ندي کوي‪ .‬په ب له‬
‫ژ به دوى ه غه کارو نه کوي چې د اف غان‬
‫حکو مت يې با يد و کړي‪ .‬په دې ډول د‬
‫اف غان حکو مت خپ لواک نه دى‪ ،‬نو چې‬
‫حکومت خپلواک نه وي‪ ،‬اغيزمن کېدلى نه‬
‫شي‪ .‬په دغ سې حال کې حکو مت چارې هغ سې‬
‫چې ښايي ترسره يې کړي‪ ،‬ترسره کولى نه‬
‫شي‪ .‬که د بهرن يانو مطلب په افغانستان‬
‫د کرارۍ خو ندې کول وي‪ ،‬دوى با يد د‬
‫اف غان حکو مت له پ ياوړي ک ېدلو سره‬
‫مر سته و کړي‪ ،‬نه دا چې په ن ېغ ع مل‬
‫کو لو سره ه غه بې اعت باره کړي‪ .‬د‬
‫حکو مت بې اعت باره کول ناوړې پايلې‬
‫لري‪ .‬يوازې دا هم نه ده‪.‬‬
‫بل بېخ کي ټ کى ح کومتي ترک يب دى چې‬
‫غ ېر مت وانس دى‪ .‬د غه حکو مت په لوړه‬
‫سويه د سيا سي م صلحت له م خې جوړ شوى‬
‫نه د وړت يا د ا صل له م خې‪ .‬وز يران چې‬
‫په اسا سي مو ضوع گانو کې با يد په يوه‬
‫خوله وي په بېلو بېلو الرو باندې روان‬
‫دي‪ ،‬که څه هم په خو له همدغ سې وا يي‪.‬‬
‫دل يل يې هم څرگ ند دى‪ .‬دوى په ټوليز‬
‫ډول په بې لو ډ لو او ډلگ يو پورې تړ لي‬
‫دي او ځان له اج نداگانې پرمخ ب يايي‪.‬‬
‫‪552‬‬

‫دوى د سويې په ل حاظ هم سره نامت وانس‬

‫دي‪ .‬يو څو يې د لوړو زده کړو خاوندان‬
‫دي او ډېر يې له منظمې زده کړې نه بې‬
‫بر خې دي‪ ،‬نو دوى د فر قه ي يز توب تر‬
‫څن گه په خاص ډول قوم پال نه کوي‪.‬‬
‫همد غه سبب دى چې په يوه وزارت کې‬
‫ماموران په ټوليز ډول د ه غه قوم‪ ،‬يا‬
‫ژ بې يا سمت دي چې پخپ له وز ير ور ته‬
‫من سوب دى‪ .‬په دې ډول په ا فغان ستان‬
‫کې اوس قومي ژبه ييز او سمتي کتنې تر‬
‫ملي کتنو نه مهمې شوې دي او دا پخپله‬
‫حکو مت دى چې د دې په ځاى چې م لي او‬
‫اف غاني ارزښتونه پ ياوړي کړي‪ ،‬ډله ييز‬
‫او فر قه ي يز مفهومو نه پ ياوړي کوي او‬
‫ناوړ ک سان هسکوي‪.‬همدغه سبب دى چې اوس‬
‫په افغان ستان کې م لي و فاداري ډ ېره‬
‫ضللعيفه شللوې او د هغلله پللرعکس قللومي‬
‫و فاداري ال ټين گه شوې ده‪ .‬د ه غه تر‬
‫څن گه يوه بل راز و فاداري هم پ ياوړې‬
‫شوې چې ه غه بېرون يو ته و فاداري ده‪.‬‬
‫دغلله وفللاداري د افغللان پللالنې او‬
‫وطنپللالنې پلله بيلله ممکللن تللر قللومي‬
‫و فادارۍ نه هم م لي هو يت ته تاوان‬
‫ورسوي‪.‬‬
‫بل اسا سي ټ کى د همد غه نامت وانس‬
‫حکومت ناتواني ده‪ .‬د حکومت ناتواني د‬
‫بېرون يو په برا بر کې څرگ نده ده چې‬
‫دمخه پرې وغږېدلم‪ .‬دا هم په ضمني ډول‬
‫وو يل شول چې کوم ه غه حکو مت چې له وړ‬
‫ک سانو نه جوړ نه دي‪ ،‬پ ياوړى او د‬
‫اعت بار خاو ند ک ېدلى نه شي او و لس ته‬
‫خطرونه متوجه کوي‪ .‬اساسي ټکى ال بل دى‬
‫او ه غه دا چې مر کزي حکو مت په دنن يو‬
‫چارو کې هم هغ سې نه دى چې با يد وي‪.‬‬
‫په ب له ژ به حکو مت دخپ لو مامورانو له‬
‫الرې خ پل قانونو نه پ لي کولى نه شي‪ .‬د‬
‫دې ل پاره حکو مت په ا صل کې ه غه‬
‫وسيلې په الس کې نه لري چې په هغو سره‬
‫‪553‬‬

‫د غه کار و کړي‪ .‬دد غو و سيلو ع مده يي‬

‫کافي امني تي قوتو نه‪ ،‬تع ليم کړي او‬
‫مسلکي ماموران او کافي داخلي عايدونه‬
‫دي‪ .‬د غه درې عن صرونه يو په بل پورې‬
‫تړلي دي‪.‬‬
‫د افغان ستان مر کزي حکو مت تر او سه‬
‫پورې د شپږو زرو په شاوخوا کې پوځ‬
‫لري‪ .‬د غه پوځ هم په ا جورې سره تن ظيم‬
‫شوى نه د پخوا په شان د مکلفيت د اصل‬
‫له م خې‪ .‬په دې ډول د حکو مت ل پاره‬
‫به گرا نه وي چې کافي پوځ و لري‪ ،‬ځ که‬
‫چې له و سلو او لوج ستيکي سامانونو نه‬
‫پر ته هم د دغ سې کافي پوځ تنظي مول‬
‫او ساتل دومره ډېر لگ ښت غواړي چې پوره‬
‫کول به يې د حکو مت په و سه کې نه وي‪.‬‬
‫پر ه غه بر سېره د ا جوره ي يز پوځ ع سکر‬
‫اج ير ذهنيت پېدا کوي‪ ،‬په داسې حال کې‬
‫چللې مکلفيتللي پللوځ چللې د قومونللو او‬
‫ټولنيزو په انډول وي م لي وي او نسبتا‬
‫لږ لگ ښت غواړي او دو لت ته دا ام کان‬
‫په الس ور کوي چې د و طن د د فاع ل پاره‬
‫کافي پوځ ولري‪ .‬د مکلفيتي يا ملي پوځ‬
‫بللله ښللېگڼه دا ده چللې بېخللي ډېللرو‬
‫افغا نانو به په ځوانۍ کې ن ظامي روزنه‬
‫مو ندلې او د ه ېواد په د فاع به ښه‬
‫پوهېږي‪ .‬دا چې حکو مت تر ا و سه د دوو‬
‫ني مو کلو نو په به ير کې د يوه واړه‬
‫پوځ خاو ند شوى په ظاهر کې د لگ ښت له‬
‫ام له ده‪ ،‬نو حکو مت د دې ل پاره چې د‬
‫الزمي لگ ښت توان ولري‪ ،‬با يد په اصل کې‬
‫کافي پولي عايدو نه و لري‪ ،‬خو حکو مت د‬
‫خپلې ناتوانۍ له ا مله خپل عايدونه د‬
‫خپ لو ع مالو له الرې له ټول م لک نه‬
‫ټو لولى نه شي‪ .‬په دا سې حال کې چې که‬
‫کار کولى و نه شي‪،‬‬ ‫يو حکو مت د غه‬
‫حکومت کېدلى نه شي‪ .‬اوس د ا فغانستان‬
‫داخلي عايدونه لږ نه وي‪.‬‬
‫افغانسللتان د شللوروي اتحللاد للله‬
‫‪554‬‬

‫لا د‬‫لل بيل‬‫لو ځل‬

‫لته يل‬‫له وروسل‬
‫لدلو نل‬ ‫ړنگېل‬
‫ترانزيتي سوداگري لويه الره شوې او پر‬
‫ه غه بر سېره د گاو نډيو هېوادو نو په‬
‫ت ېره د پاک ستان او ا يران د م صنوعاتو‬
‫ل پاره مارک يټ گرځ ېدلى دى‪ .‬په نتي وه‬
‫کې د ځي نو واليتو نو په ت ېره د هرات‪،‬‬
‫ک ندهار او ننگر هار عايدو نه له د غه‬
‫درکلله ډېللر شللوي دي‪ .‬يللوازې د هللرات‬
‫عايدو نه د ور ځې نيم مل يون ډا لر اټ کل‬
‫شوى دى‪ ،‬خو مر کزي حکو مت نه شي کولى‬
‫چې دا او دغ سې نور عايدو نه د خپ لو‬
‫مامورانو له الرې د کوم ټاکلي فارمول‬
‫له مخ ټول کړي‪ ،‬تر څو په هغو سره خپل‬
‫لگ ښتونه چې ډېر دي پوره کړي او حکومت‬
‫و کړي‪ .‬کوم حکو مت چې لږ تر لږه خ پل‬
‫عادي لگ ښتونه له خپلو دنننيو عا يدونو‬
‫نه پوره کولى ونه شي‪ ،‬لکه چې دمخه مې‬
‫وويل حکومت کېدلى نه شي‪ .‬د حکومت دغه‬
‫ناتواني ډېرې ناوړې پايلې لري چې يوه‬
‫مه مه يې دا ده چې ه مدا اوس هم ځي نې‬
‫واليتو نه يا د ځي نو واليتو نو سرواالن‬
‫پخ پل سر دي‪ .‬د هرات وال يت د مطبو عاتي‬
‫خپرونو له مخې دېرش زره ملي شا لري او‬
‫وا لي يې پخپل سر دى‪ .‬عبدالرشيد دوستم‬
‫هم چې د يوه پر ځاى د څو واليتو نو‬
‫سروال دى‪ ،‬پخ پل سر دى‪ .‬د دوى پخ پل‬
‫سرتوب له دې نه هم والړ دى چې دوى له‬
‫ن فوذ ناکو بهرن يو ا ستازو سره په ن ېغ‬
‫لتې‬‫لدي مرسل‬‫لوي او نغل‬‫لل کل‬
‫لدل کتل‬‫ډول ليل‬
‫ترال سه کوي‪ .‬که دوى پخ پل سر نه وي‪،‬‬
‫ممکنلله نلله ده چللې د خپللل قللدرت پلله‬
‫پراخت يا پ سې او سي‪ ،‬له خپ لو حري فانو‬
‫سره وسله وا لې نښتې وکړي‪ ،‬په نښتو کې‬
‫له ټانکونو نه کار واخلي او مړي پکې‬
‫و کړي‪ .‬په د غه حال کې هم مر کزي حکو مت‬
‫دوى لږ تر لږه گوښه کولى يا تبديلولى‬
‫نه شي‪ .‬اوس خو د با ندنيو پوځو نو د‬
‫شته وا لي له ام له دوى ياغ يان ک ېدلى‬
‫‪555‬‬

‫نه شي او که با ندني پوځو نه نه وي د‬

‫دې ام کان څه چې حتى احت مال يې ډېر دى‬
‫چې دوى د مرکزي حکومت له اطاعت نه سر‬
‫وغړوي او د داخلي جنگ يو بل دور پيل‬
‫شي او د و طن ب شپړتيا په خ طر کې شي‪.‬‬
‫د غې و ضعې ته له دوام ورکو لو نه شايد‬
‫مط لب دا وي چې په افغان ستان کې د‬
‫با ندنيو پوځو نو د شته وا لي ل پاره‬
‫ضرورت وي‪.‬‬ ‫ډېر وخت‬
‫د حکومت د مالي ناتوانۍ بله اساسي‬
‫ناوړې پاي له به دا وي چې حکو مت خپ لو‬
‫مامورانو ته چې په ه غو سره حکو مت‬
‫کوي‪ ،‬د غومره م عاش نه شي ور کولى چې د‬
‫ه غوى او د ه غوى د کورن يو ژو ند پرې‬
‫خو ندي وي‪ .‬په د غه حال کې به د غه‬
‫ماموران له ر سمي قدرت نه په ا ستفادې‬
‫سره يا له بېرون يو سرچينو نه غ ټې‬
‫پې سې ترال سه کوي يا به ا ختالس کوي او‬
‫يا به بډې اخلي‪ .‬په افغانستان کې اوس‬
‫د غه کارو نه په پرا خه ا ندازه ک ېږي‪.‬‬
‫په د غه جال کې به ح کومتي پروگرامو نه‬
‫سر ته نه ر سېږي يا به په نيم گړي ډول‬
‫سرته ر سېږي او په هر حال د حکو مت‬
‫اعت بار او حيث يت به ز يانمن ک ېږي‪.‬‬
‫ح کومتي ا عت بار ال دم خه ز يانمن شوى‪،‬‬
‫نه يوازې د و لس په ن ظر‪ ،‬د بهرن يو په‬
‫نظر هم‪ .‬که حکومت له وړ ک سانو نه جوړ‬
‫واى او ماموران يې اړ نه واى‪ ،‬اعت بار‬
‫به يې پر ځاى واى‪ .‬اوس چې دغ سې نه‬
‫ده‪ ،‬بېرون يان هم پرې اعت بار نه کوي‪.‬‬
‫همدغه سبب دى چې د هېواد د ب يا رغونې‬
‫ل پاره چې څه مر ستې ک ېږي د با ندنيو‬
‫انوو گانو او شرکتونو له الرې کېږي‪ ،‬نه‬
‫له دې اړه‬ ‫له الرې‪ .‬پل‬
‫لت لل‬
‫له د حکومل‬
‫پخپلل‬
‫دق يق معلو مات په الس کې ن شته خو دا‬
‫ويل کېدلى شي چې د مرستې او کار دغه‬
‫طرز د حکو مت اهم يت او اعت بار هم د‬
‫ولس او هم د بهرنيو په نظر لږ کوي او‬
‫‪556‬‬

‫ده غه پرعکس په و طن کې د بهرن يو ن فوذ‬

‫ډېروي‪.‬‬
‫په د غه حال کې به گرا نه وي چې‬
‫رات لونکي م لي انتخا بات هم د اعت بار‬
‫وړ وي چې ډ ېر و شي د غه انتخا بات به د‬
‫هغللو لويللو جرگللو پلله شللان وي چللې د‬
‫طال بانو تر ن سکورېدلو نه ورو سته دوه‬
‫ځلې بللى شوي دي‪.‬‬
‫‪557‬‬

‫زموږ شپون‬
‫جنوري ‪٢٩٩١-١٣‬‬
‫د ان سان نه ال ندې ک ېدونکي د ماغ‬
‫ک تاب ليکوال پروفيسر ها يټ وا يې چې ((‬
‫موږ خ پل ځانو نه‪ ،‬خ پل ورو نه‪ ،‬خپ لې‬
‫خوي ندې‪ ،‬مېړو نه يا ماينې يا ما شومان‬
‫نه پېژ نو‪ ،‬هيڅ مل گرى خ پل مل گرى نه‬
‫پېژ ني‪ ،‬ځان پټ وي‪ .‬سره له دې هم په‬
‫د غه ر مز کې سترتوب او دا سې هم ت ياره‬
‫پرته ده‪)).‬‬
‫خو زه ځان له جرات ورکوم چې ووا يم‬
‫زه ښاغلى سعدالدين شپون پ ېژنم‪ ،‬يا‬
‫ف کر کوم چې يې پ ېژنم‪ .‬زه ځ که دغ سې‬
‫وا يم چې دى مې په اوږدې مودېکې په‬
‫بې لو بې لو حاالتو کې ل يدلى دى‪ ،‬په‬
‫ځوانۍ کې د زده کړې په و خت کې‪ ،‬په‬
‫ر سمي و خت کې‪ ،‬په يوازې ځان او له‬
‫نورو سره په غو نډو‪ ،‬مر کو او د جر او‬
‫ب حث او ح تى نې شې په حال کې‪ .‬په ب له‬
‫ژ به دى مې په دغ سې وخ تو کې ل يدلى چې‬
‫ه غه په آزادۍ‪ ،‬سره کولى شول ه غه څه‬
‫ووا يي چې په د ماغ کې يې تېر ېدل او‬
‫ه غه څه و کړي چې کولى يې شول‪ .‬الب ته‬
‫ده به که څه هم آزاد ف کره لي کوال دى‬
‫د نورو په شان هر هغه څه نه وي ليکلي‬
‫چې په زړه کې يې تېر ېدل‪ .‬ده هم د‬
‫نورو په شان ه غه څه د ق لم گو تو ته‬
‫سپارلي چې اف غان کل تور يا په م شخص‬
‫ډول مللا او تللا‪ ،‬کورنيللو‪ ،‬پللوليس‪،‬‬
‫ماليللانو‪ ،‬روحانيللانو او حکومتيللانو‬
‫زغم لى شول‪ .‬موږ يوهم د غومره زړور نه‬
‫يو چې هر ه غه څه د ق لم گو تو ته‬
‫و سپارو چې په زړو نو کې مو تېر ېږي‪.‬‬
‫لدود دى‪ .‬د‬‫لور محل‬‫لانو کلتل‬
‫لوږ افغانل‬‫زمل‬
‫‪558‬‬

‫نورو خل کو کلتورو نه هم م حدود دي‪ ،‬په‬

‫لږ او ډ ېر توپير سره‪ ،‬خو د خو ښۍ ځاى‬
‫دى چې د ان سان د م حدوديت کړۍ وار په‬
‫وار نرۍ کېږي او وړوکى کېږي او د هغه‬
‫پللر خللالش د ازادۍ حللدود وار پلله وار‬
‫پراخ ېږي او په د غه ت حول سره ان سان‬
‫نور هم ازاد ېږي او پوره ک ېږي‪ ،‬نو دا‬
‫پر ځاى ده چې وويل شي تحول د ژوندا نه‬
‫نه انکار کېدونکى واقعيت دى‪.‬‬
‫له ه غې پېژ ندگلوۍ نه چې زه يې له‬
‫ښاغلي شپون سره لرم‪ ،‬ويلى شم چې د ده‬
‫لو يه ځانگړت يا د ده ف کري ازادي ده‪.‬‬
‫د غه ازادي نه يوازې د ده په خصو صي‬
‫ژوندا نه کې بل کې د ده په اجت ماعي‬
‫ژوندا نه او په خاص ډول د ده په ف کري‬
‫نړۍ کې ښکاره ده‪ .‬له همدې امله به وي‬
‫چې ز موږ شپون د لوړې زده کړې نه‬
‫کارونو نه ډډه‬ ‫ورو سته له ح کومتي‬
‫و کړه چې هل ته يو څوک د آمر يت او‬
‫ماموريت په ځنځير کې نښتي وي او فکري‬
‫نړۍ يې م حدوده وي‪ .‬ز موږ شپون ډ ېر‬
‫دمخه د شاعرۍ‪ ،‬ليکوالۍ‪ ،‬ادب او د فکر‬
‫په نړۍ کې يا په ب له ژ به په کل توري‬
‫نړۍ کې ننوتلى له دې امله چې هلته تر‬
‫هرې ب لې ساحې نه ډ ېره ازادي وي يا‬
‫با يد وي‪ .‬سره له دې چې ده هم د نورو‬
‫ازادي پللالو پلله شللان د ازادۍ پلله‬
‫ملگر توب سره سختې ستونزې هم گاللې‬
‫دي‪ .‬په داسې کال کې چې يو رسمي مامور‬
‫ځان په ن ېغ ډول د خ پل حکو مت غړى‬
‫بولي‪ .‬يو شاعر‪ ،‬يو لي کوال‪ ،‬يو اد يب‬
‫او يو ه نرمن په ن ېغ ډول ځان د خپ لې‬
‫ټولنې غړى احسا سوي‪ .‬له خل کو سره‬
‫او سېږي‪ ،‬له ه غو نه ال هام اخ لي‪ ،‬په‬
‫ارز ښټونو او فکرو نو يې ځان او نور‬
‫پرې خ بروي‪ .‬دى د ه غو په اړه دغ سې‬
‫ا ثار وړا ندې کوي چې نو ښت‪ ،‬نوي توب او‬
‫زړه ورت يا پکې وي‪ ،‬خو دغسې ا ثار هغوى‬
‫‪559‬‬

‫وړا ندې کولى شي چې د ازاد ف کر او‬

‫ازاد وجلللدان خاونلللدان او د تقليلللد‬
‫دښمنان وي‪ .‬دا رښتينى هنرمن دى چې تر‬
‫نورو ډ ېر له ټاکلو کل توري پولو نه‬
‫اوړي او په دې ډول پخپلو ا ثارو کې هم‬
‫ځان ا فاده کوي او هم خ پل کل تور شمتن‬
‫کوي‪ .‬دى په دې ډ ېر ښه پوهېږي چې که‬
‫يې ځان دننه په کلتوري پولو کې محدود‬
‫کړ مق لد ک ېږي او تقل يد خو د يوه‬
‫رښتيني هنرمن لپاره لکه مرگ وي‪.‬‬
‫زموږ د شپون ا ثار چې د ناولونو او‬
‫لنډو قيصو په بڼه دي لکه شين ټاغى‪ ،‬د‬
‫سمڅې ياران او گټ يالى له همد غه ډول‬
‫نه دي‪ .‬د ده و‪ ،‬نه و‪ ،‬يو شپون اثر که‬
‫څه هم دهغه خپلې ژوند پېښې ب يانوي په‬
‫ا صل کې اجت ماعي او د ټولنيزو پې ښو‬
‫هغ سې ب يان دى چې په ده با ندې د فرد‬
‫په تو گه ا ثر کړى دى‪ .‬په دې ډول شپون‬
‫د خ پل کل تور په شتمن کو لو کې و نډه‬
‫لر لې ده‪ .‬د ده د غه و نډه له دې ام له‬
‫هم مه مه ده چې د ده پ ښتو‪ ،‬روا نه‪،‬‬
‫رڼه‪ ،‬ژوندۍ او ډيناميکه ده او دا ځکه‬
‫چې ل که چې دى پخپ له وا يي ((زه اک ثرا‬
‫په رډ وي لو او په خ برو کې په بې‬
‫پروا يۍ او ک له هم په بې خر ته وي نا‬
‫م شهور شوى يم)) دا چې د ده ليک نې هم‬
‫د متن او هم د ژ بې له ن ظره په زړه‬
‫پورې دي په ا صل کې د همد غه رډ وي لو‬
‫له‬
‫ليت غټل‬‫لې د ده د شخصل‬ ‫له امل له دى چل‬
‫لل‬
‫ځانگړت يا ده‪ .‬ده په دې ډول د پښتو په‬
‫شتمن کو لو کې هم بر خه لر لې ده‪ .‬د ده‬
‫دا ثارو خو ند له دې ام له هم دى چې دى‬
‫په عېن حال کې چې وطن پال او ازادي‬
‫پال دى له انگرېزي ادب نه هم بهره من‬
‫دى‪ .‬کلو نه دم خه يې د ارن ست همن گوى‬
‫سين او بوډا په پښتو اړولى دى‪ .‬که دى‬
‫له يوې خوا اطرافي پښتون دى او د وطن‬
‫گو ښه سيمې او خ لک يې هم ل يدلي دي‪ ،‬د‬
‫‪561‬‬

‫نړۍ ډ ېرې سيمې يې هم ل يدلې او له‬

‫بهرن يو سره يې ژو ند هم کړى دى نو‬
‫عو به نه ده چې ز موږ شپون چې په ا صل‬
‫کې د افغان ستان د خان ا باد دى اوس‬
‫دل ته په امري کې کې يې ياران پرې‬
‫را ټول شوى او د هغه او د هغه د ا ثارو‬
‫در ناوى کوي چې دا په ا صل کې يو ښه‬
‫دود دى‪ .‬د شپون ژو ند په وا قع کې د‬
‫ډ ېرو افغا نانو ژو ند هم دى‪ .‬دى به د‬
‫خپ لو ليک نو له برک ته پخپ لو ا ثارو کې‬
‫تلپللللللللللللللللللللللللللاتې وي‪.‬‬
‫په درنښت‬
‫‪560‬‬

‫د افضل خان الال پر‬

‫ځان قصد يوه‬
‫ځانگړې پېښه که د‬
‫لړۍ يوه برخه؟‬
‫سپتمبر ‪٢٩٩٣-٢٧‬‬
‫پر مح ترم اف ضل خان الال با ندې د‬
‫سپتمبر په ‪ ٢١‬مه د سوات په م ټۍ کې په‬
‫داسې حال کې چې له مل گرو سره په موټر‬
‫کې روان و‪ ،‬و سله وال غلچ کى بر يد و شو‬
‫چې په ه غه سره د ه غه په گډون څ لور‬
‫ت نه ټ پي شول او د موټروان په گډون‬
‫دوه تنه تلف شول‪ .‬اوس پوښته دا ده چې‬
‫دا يوه ځانگړې پې ښه ده که د دغ سې‬
‫پې ښو د لړۍ يوه بر خه؟ ه غه د شخ صي‬
‫د ښمنۍ له ام له شوې که د کوم سيا سي‬
‫مق صد ل پاره ؟ د ترال سه شويو خبرو نو‬
‫له م خې د غه بر يد د شخ صي د ښمنې نتي وه‬
‫نه‪ ،‬بل کې د سيا سي مق صد ل پاره و‪ .‬د‬
‫ت ېرو دېر شو کلو نو پې ښې چې په ن ظر کې‬
‫ون يولې شي دا يوه ځانگړې پې ښه نه‬
‫بل کې د دغ سې پې ښو د لړۍ يوه بر خه ده‬
‫او گ مان نه ک ېږي چې دا به يې ورو ستۍ‬
‫پېښه وي‪.‬‬
‫پر افغان ستان با ندې د شوروي له‬
‫ير غل نه ورو سته چې د درې يو ميليو نو‬
‫په شاوخوا کې افغا نان په کوټه‪ ،‬پېښور‬
‫او شاوخوا سيمو کې کډوال شول‪ ،‬په دې‬
‫ډول د پاکسللتان د اى‪.‬اس‪.‬اى تللر حکللم‬
‫ال ندې راغ لل‪ .‬هل ته بې شمېره افغا نان‬
‫په ظاهر کې د اف غان ا سالمي تنظيمو نو‬
‫له خوا ترور يانې ووژل شول‪ ،‬که د غه‬
‫‪562‬‬

‫وژنللې د اى‪.‬اس‪.‬اى پلله خوښلله نلله واى‬

‫ممک نه نه وه چې ا سالمي تنظيمو نو به‬
‫لم‬
‫له هل‬ ‫لړې واى‪ ،‬هغل‬ ‫لې کل‬‫له وژنل‬
‫له دغل‬
‫هلتل‬
‫د غومره ډ ېرې‪ .‬وژل شوي ک سان نږدې ټول‬
‫لول‬‫لان وو‪ .‬دوى ټل‬ ‫لر کسل‬ ‫پښ لتانه او د سل‬
‫لين‬‫مل‬
‫َ‬ ‫مۍ‬ ‫وا‬ ‫ل‬ ‫خپل‬ ‫له‬
‫ل‬ ‫پ‬ ‫او‬ ‫لوکرات‬
‫لي‪ ،‬دمل‬‫ملل‬
‫پ ښتانه وو ل که پوها ند سيدبهاءالدين‬
‫م وروح‪ ،‬ج نت خان غروال‪ ،‬عزيزا لرحمن‬
‫الفت‪ ،‬ډاکټر نسيم لودين‪ ،‬ډاکټر سعادت‬
‫شللگيوال‪ ،‬اسللتاد ذاکللر‪ ،‬محمللد ولللي‬
‫کړوخېل‪ ،‬عبدالرحيم څين زى‪ ،‬عبدالحکيم‬
‫کټللوازى‪ ،‬عبداالحللد کللرزى او نللور‪ .‬د‬
‫پاکسللتان حکومللت يللا پلله دقيللق ډول‬
‫اى‪.‬اس‪.‬اى چې د پاکستان اصلي حکومت دى‬
‫د هيڅ يوه وژ نه ټين گه و نه نيو له‪ .‬په‬
‫همد غه لړ کې بل ټ کى دا دى چې په‬
‫افغان ستان کې د شوروي ات حاد له ماتې‬
‫نه ورو سته پاک ستان په افغان ستان کې‬
‫هم لږ و ډ ېر د شوروي په شان يو‬
‫ال سپوڅى حکومت غوښته چې د تنظيمي دورې‬
‫حکو مت او د افغان ستان کورنى ج نگ تر‬
‫زيللاتې انللدازې‪ ،‬نلله پلله کلللي ډول د‬
‫پاکستان د همدغه سياست نتيوه ده‪.‬‬
‫پاک ستان دا ټول د څه ل پاره کول‬
‫او ال يللې هللم کللوي؟ يللو مقصللد يللې د‬
‫لله د‬ ‫لله نامل‬ ‫للا پل‬‫للتراتيويکي ژورتيل‬ ‫سل‬
‫هندوستان د احت مالي يرغل په مقا بل کې‬
‫د فاعي تدبير دى چې په ه غه حال کې به‬
‫پاک ستان خ پل پوځو نه افغان ستان ته په‬
‫له‬
‫له ځايل‬ ‫له هغل‬ ‫له لل‬‫لا بل‬‫لوي او بيل‬
‫لا کل‬‫شل‬
‫گورياليي جنگو نه کوي او پاک ستان به‬
‫ژ غوري‪ .‬ددې ل پاره يې با يد م خه په‬
‫افغان ستان کې يو الس ال ندې حکو مت لر لى‬
‫وي او ا فغا نان يې د غومره ضعيف کړي‬
‫وي چې د هغه مخه نيولى ونه شي‪ .‬دا چې‬
‫د افغانسللتان ډول ډول ودانللۍ د ملللي‬
‫مقاو مت په به ير کې د اى‪.‬اس‪.‬اى په‬
‫دسللتور ورانېللدلې او افغانسللتان پلله‬
‫‪563‬‬

‫کورنۍ جنگ سره نور هم وران شو او اوس‬

‫هم وران ېږي د همد غه سيا ست نتي وه ده‪.‬‬
‫د د غه سيا ست له م خې اى‪.‬اس‪.‬اى دغ سې‬
‫مال يان او پ يران تر خ پل ن فوذ ال ندې‬
‫راوستي چې حا ضر دي د اسالم په نا مه په‬
‫افغان ستان کې د ه غه سيا ست عم لي کړي‬
‫لکه چې مال يانو او پيرا نو د رو ښانيانو‬
‫په مقا بل کې مغولي حکومت ته خدمت وکړ‬
‫او ديوب ندي مال يان د پا چا ا مان هللا پر‬
‫ضللد شللوي وو‪ .‬کوملله هغلله مرسللته چللې‬
‫اى‪.‬اس‪.‬اى يې اوس د طال بانو له تحر يک‬
‫سره کوي د همدغه سياست له مخې ده‪.‬‬
‫ليځ‬‫لې د ختل‬ ‫لې پاکس لتان چل‬‫له دا چل‬‫بلل‬
‫پاک ستان له جېال ک ېدو نه ورو سته تر‬
‫پخوا نه ډېر د خپلې سالمتيا په اندې ښنه‬
‫کې دى له پ ښتنو نه و ېره لري‪ .‬پ ښتانه‬
‫اوس د ډيور نډ په دواړو خواوو کې تر‬
‫څلوېښت ميليونو نه ډېر دي‪ .‬پاکستان د‬
‫دوي د ات فاځ د ښمن دى‪ .‬همد غه سبب دى‬
‫چې پاک ستان د پ خوا په شان اوس هم له‬
‫پ ښتونخوا سره د انگرېزا نو غو ندې د‬
‫يوې م ستعمرې په شان چل ند کوي‪.‬هل ته‬
‫اوس هللم د پاکسللتان د اساسللي قللانون‬
‫پرخالش د انگرېزا نو دو خت م قررې جاري‬
‫دي‪ .‬په نتي وه کې پ ښتونخوا اوس يوه‬
‫ليمه ده‪.‬‬ ‫له سل‬
‫لفه او غريبل‬ ‫لره نامنکشل‬ ‫ډېل‬
‫لې د‬‫لت کل‬ ‫له ماهيل‬‫لې پاکس لتان پل‬
‫څنگ له چل‬
‫هندوستان‪ ،‬ايران او افغانستان پر خالش‬
‫يومصللنوعي هېللوا دى‪ ،‬نظاميللانو تللر‬
‫ملک يانو نه ډ ېر پرې حکو مت کړى‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې چې هندو ستان چې له‬
‫پاک ستان سره يو ځاى ه سک شوى‪ ،‬ن ظامي‬
‫حکو مت تر ا و سه هيڅ نه دي لر لي‪ .‬په‬
‫لې د‬‫لتون چل‬ ‫له پښل‬‫لر هغل‬
‫لې هل‬‫لال کل‬‫له حل‬‫دغل‬
‫کار کوي‬ ‫پ ښتونخوا د پ ښتنو ل پاره‬
‫اى‪.‬اس‪.‬اى يې خپل دښمن گ ڼي دا خو ال په‬
‫ځاى پر ېږده چې ه غه د ټو لو پ ښتنو د‬
‫ات فاځ ل پاره فعاليت وکړي لکه محترم‬
‫‪564‬‬

‫اف ضل خان الال يې چې کوي‪ .‬دى پر دې‬

‫عق يده والړ دى چې "قومو نه په ژ بۀ او‬
‫کل تور با ندې جوړېږي" نو " قومي و حدت‬
‫ز موږ حق دى‪( ،‬او) پ ښتون قام به حت ما‬
‫يو کېږي"‪ .‬خو"د دې پر ځاى چې دا کار‬
‫په ج بر او زور و شي ښه کار دا دى چې‬
‫د خبرو له الرې وشي"‪ ( .‬له شېراغا حرکت‬
‫سره د اف ضل خان الال مرکه‪ ،‬جون ‪ ،٢٩٩٣‬د‬
‫قول ن قل بې نوا و ېب پا ڼه‪ ،‬سپتمبر ‪-٧٢‬‬
‫‪.)٢٩٩٣‬‬
‫د د غه غلچ کي بر يد ن ېغ م سوول ال‬
‫مع لوم نه دى‪ ،‬خو له پور ته ب يان نه‬
‫جو ته ده چې ه غه به د اى‪.‬اس‪.‬اى کوم‬
‫گمللارلى شللخص وي‪ .‬اى‪.‬اس‪.‬اى د محتللرم‬
‫اف ضل خان الال او ده غه په شان پ ښتانه‬
‫زغملي نه شي‪.‬‬
‫د سپتمبر په شلمه د پکت يا د اد بي‬
‫ټولنې م شر ډاک ټر مح مد ها شم م صور هم‬
‫لامعلومو‬‫لتون و‪ ،‬د نل‬‫لړه پښل‬‫لو تکل‬
‫لې يل‬
‫چل‬
‫ک سانو له خوا ووژل شو‪ .‬دغه وژنې او د‬
‫پ ښتنو پر ضد ه غه حر کت چې په کا بل کې‬
‫روان دى ښيي چې پ ښتني ضد قوتو نو په‬
‫د غه جنا يت کې الس سره ور کړى‪ ،‬په د غه‬
‫مق صد چې د غه څلوې ښت ميل يوني قوم په‬
‫دسيسو او فتنوسره تر دې حده ځپلى شوى‬
‫وي چې په پاى کې د پاک ستان حکو مت ته‬
‫غاړه کښېږدي‪.‬‬
‫‪565‬‬

‫د نارنج گل په باغ‬
‫کې‬
‫فبروري ‪٢٩٩١-٢١‬‬
‫د غه سر ل يک سم له ال سه د ننگر هار‬
‫باغو نه‪ ،‬د لغ مان با با صاحب باغ‪ ،‬د‬
‫کابللل بابربللاغ‪ ،‬د پغمللان‪ ،‬سللتالف‪،‬‬
‫گلب هار باغو نه او په لس گو نو نور‬
‫باغو نه را په زړه کوي چې په ه غو کې‬
‫هم په سپرلي او هم په اوړي کې لکه په‬
‫ا خترو نو کې افغا نان مې لې او خو ښۍ‬
‫کوي‪ .‬د اخترو نو په مې لو کې په لغ مان‬
‫کې رن گه او ال کي ه گۍ هم جن گوي‪ .‬په‬
‫لغ مان کې په پ سرلي کې ښځې هم د او نۍ‬
‫په يوه خا صه ورځ د با با صاحب باغ ته‬
‫ځي او د هغه او د هغه په شاوخوا کې د‬
‫له‬
‫لوي‪ .‬دوى پل‬ ‫لم کل‬‫لارت هل‬
‫لړو زيل‬
‫لو مل‬
‫خپلل‬
‫ز يارتونو با ندې ج نډې هم ځړوي‪ ،‬په دې‬
‫هي له چې خداى ت عالى به اوالد ور په‬
‫ن صيب کړي‪ ،‬ل که چې ځي نې ناري نه هم د‬
‫په هره او نۍ کې‬ ‫اوو اون يو ل پاره‬
‫يوه شپه د با با صاحب په مزار کې څ له‬
‫کوي‪ .‬په دې هيله چې خداى ت عالى به يې‬
‫شتمن کړي‪ .‬د با با صاحب د پرا خې او‬
‫هوارې د ښتې دپا سه په پ سرلي کې دغ سې‬
‫ډول ډول رن گه فر شي گالن غوړ ېدلي او‬
‫غز ېدلي وي چې م ثال يې ما په بل م لک‬
‫کې هيڅ ل ېدنى نه دى‪ .‬د غه فر شي گلو نه‬
‫د د غې سپېرې د ښتې دپا سه‪ ،‬زړو نه باغ‬
‫باغ کړي‪.‬‬
‫په افغان ستان کې د ناري نه او ښځو‬
‫ل پاره ز يارت کول يو لرغونى دوددى چې‬
‫اوس هم په قوت کې دى‪ .‬له ه مدې ام له‬
‫ده چې زيارتو نه په ټول افغان ستان کې‬
‫‪566‬‬

‫ډ ېر دي او و يل ک ېږي چې ځي نې يې چې‬
‫څلوې ښت گزه اوږده دي‪ ،‬په څلوې ښت گزي‬
‫يادېږي‪ .‬د ز يارتونو زور له دې نه هم‬
‫مع لومېږي چې ځي نو يې ځانو نه په خوب‬
‫له‬
‫لوى لل‬ ‫لوولي او هغل‬
‫له ښل‬‫لو تل‬
‫لې واکمنل‬‫کل‬
‫در ناوي او يا له ډار نه ودا نۍ پرې‬
‫درو لې ل که چې د روايتو نو له م خې په‬
‫لغ مان کې د با با صاحب يا مهترلم لک‬
‫ز يارت په لسمې پېړۍ کې د سلطان محمود‬
‫غز نوي او په مزار کې د سخي صاحب‬
‫ودا نۍ په دول سمې پ ېړۍ کې د سلطان‬
‫سنور سلووقي په ا مر ودا نه شوې که څۀ‬
‫هم د ا سالم د غه څ لورم خلي فه ع لي بن‬
‫ا بي طا لب چې په افغان ستان کې د سخي‬
‫صاحب په نا مه يادېږي په ‪ ٦٦١‬کې د‬
‫عراځ په کو فه کې د يوه خوارج له ال سه‬
‫وژل شوى او په ن وف کې خښ شوى چې‬
‫هډوکي يې اوس هم هل ته خو ندي دي‪ .‬د‬
‫ه مدغو ز يارتونو له ام له ده چې مزار‬
‫شلليعه افغانللانو تلله او غزنللي سللني‬
‫افغا نانو ته د سپېڅلو ښارونو په شان‬
‫ارز ښت لري‪ .‬د غز ني په ښار کې چې د‬
‫سلطآن مح مود او د مزار په ښار کې چې‬
‫د امير شېرعلي او غازي محمد اکبر مړي‬
‫لږ‬
‫لر لل‬ ‫لا ډېل‬
‫له ي لادېږي يل‬
‫له دي‪ ،‬نل‬‫پراتل‬
‫يادېږي‪ .‬که څه هم لومړنى يو لوى‬
‫امپرا تور او د ا سالم د د ين خپروون کى‬
‫او ورو ستني د يرغل گرو په مقا بل کې د‬
‫و طن مدافعان او د م لي حاکم يت ا تالن‬
‫تېر شوي دي‪.‬‬
‫په افغان ستان کې هغ سې چې په ځي نو‬
‫ز يارتونو کې زا يران ټولېږي‪ ،‬په ځي نو‬
‫بللاغونو کللې شللاعران‪ ،‬ليکللواالن او‬
‫هنرم نان غو نډې کوي‪.‬د ننگر هار په جالل‬
‫آ باد کې چې په ا صل کې د نارنوو ښار‬
‫دى او گالن يې د پ سرلي په پ يل کې‬
‫زړو نه غوړوي‪ ،‬شاعران او لي کواالن د‬
‫نارنج گل په نا مه م شاعره کوي‪ .‬م شاعره‬
‫‪567‬‬

‫اوس هل ته د پ سرلي په م هال کې يو دود‬

‫شوى دى‪ .‬پ سرلى د م شاعرې ل پاره ډ ېر‬
‫ښه م هال دى‪ .‬پ سرلى دغ سې يو مو سم دى‬
‫چې هر روح وال يې را تگ حس کوي‪ ،‬نه‬
‫يوازې انسانان بلکې څلور بولي‪ ،‬مر غان‬
‫او و نې او بوټي هم‪ .‬ح ساس شاعران خو‬
‫په خاص ډول شعر ويلو ته تخڼوي‪ ،‬حتى د‬
‫لغ مان د الين گار او الي شنگ په ښکلو‬
‫او زرغونو درو کې له همدغو سينونه چې‬
‫د کاوون له لوړ غره نه سرچينه اخ لي‪،‬‬
‫م ستي کوي او په لغ مانيو غږ کوي چې‬
‫بېخو نده ژ مى ت ېر شو او م ست کوونکى‬
‫پ سرلى را غى‪ .‬کاوون چې د ه ندوکش يوه‬
‫څان گه ده‪ ،‬دو مره لوړه ده چې په اړه‬
‫يې دغه ټکۍ عامه شوې ده‪:‬‬
‫زما زړگى د کاوون غر دى‬
‫په نورو گر دى په ما واورې‬
‫اوروينه‬
‫پسرلى په ټول افغانستان کې د ټولو‬
‫ساه ک ښانو ل پاره دخو ښۍ او غوړ ېدو‬
‫کار و خت‬ ‫او د افغا نانو ل پاره د‬
‫دى‪ .‬روح بښللوونکې سللندرغاړې شللکيالناز‬
‫مم کن د شخ صي تور بې په و جه پ سرلى د‬
‫مي نې او لوبې مو سم هم بولي ل که چې‬
‫وايي‪:‬‬
‫د پسرلي عالمې راغلې‬
‫په هره پو له کې بن گړي مات‬
‫شوي دينه‬
‫نو د پ سرلي له دډې نه افغا نان په‬
‫ب سياري ډول شتمن دي‪ .‬په ت ېره چې دوى‬
‫په يوه کال کې څو پ سرلي هم کولى شي‪،‬‬
‫ل که چې ما هر کال يو پ سرلى په لغ مان‬
‫او بل پ سرلى په کا بل کې در لوده‪ .‬په‬
‫هغه برسېره اف غان پسرلى هغومره ښکلى‪،‬‬
‫طبيعللى او رښللتينى وي چللې مانلله پلله‬
‫انگل ستان او نه په امري کې کې دهغ سې‬
‫پ سرلي حس کړى دى‪ .‬دل ته په امري کې کې‬
‫خو افغا نانو په او لو وخ تو کې د مو سم‬
‫‪568‬‬

‫له يو ډول وا لي نه شکايت کاوه‪ .‬زه‬

‫اوس هم ډ ېر و خت نه شم وي لى چې د کال‬
‫کوم موسم دى او سمتونه کوم دي‪ .‬له دې‬
‫ام له به هم وي چې موږ ټول اف غان‬
‫پ سرلي ته سترگې په الر يو او چې اوس‬
‫يې دلته لرلى نه شو‪ .‬د اف غان کولتوري‬
‫ټولنې په ز يار يې ل مانځو‪ .‬اف غان‬
‫پ سرلى د خ پل خاص سحر په سبب د اف غان‬
‫شاعرانو په شعرونو کې په خاص ډول‬
‫انع کاس کړى دى‪ .‬لوى شاعر او لي کوال‬
‫اروا ښاد گل پاچا الفت په ډېرو شعرونو‬
‫کې ستايلى دى چې يو يې له فل سفي ف کر‬
‫سره دا دى‪:‬‬
‫‪569‬‬

‫پسرلى او د ژوند راز‬

‫يللوه ورځ د سلليند پلله‬
‫غلللاړه شلللين سلللحر و‬
‫کاي ناتو کې ښکاره د‬
‫ژونللللللد اثللللللر و‬
‫پاس له غره نه په‬
‫مسللتۍ اوبلله راتللللې‬
‫په يوه گ ټه او ب له‬
‫لگېلللللللللللللللدلې‬
‫د سيند هرې خوا ته‬
‫شلللين د ونلللو بلللڼ و‬
‫د مر غانو پ کې شور او‬
‫ښللللللله اټلللللللن و‬
‫ځم کې اې ښي وو په سر‬
‫ښلللله ښلللله گلونلللله‬
‫هم په مخ باندې د شنو‬
‫بوټلللللو خالونللللله‬
‫غر ټول پټ و په نښترو‬
‫سللللر تللللر پايلللله‬
‫د شپنو نارې راتلې له‬
‫هلللللللره ځايللللللله‬
‫د اوبللو زوږ مللې پلله‬
‫سلليند کللې اورېللدلو‬
‫زر کو غره کې د ب هار‬
‫صلللللللفت کوللللللللو‬
‫د ځللوانۍ دوره راغلللې‬
‫پلللللله جهللللللان وه‬
‫په گال نو ځولې ډ که د‬
‫بللللللللللللاغوان وه‬
‫تک شنه بوټي مې والړ‬
‫وو شلللللاوخوا کلللللې‬
‫چې لوى شوي وو په دې‬
‫‪571‬‬

‫تللللازه هللللوا کللللې‬

‫چې کا ته مې د دې بوټو‬
‫ښللللې ځللللوانۍ تلللله‬
‫د ب هار ښه طراوت او‬
‫تلللللللازگۍ تللللللله‬
‫يو ناڅا په را په ياد‬
‫وخلللت د خلللزان شلللو‬
‫په ن ظر کې مې ت ياره‬
‫دغلللله جهللللان شللللو‬
‫لنه‬
‫لې دا شل‬‫لل چل‬‫لا ويل‬‫مل‬
‫بلللوټي ټلللول وچېلللږي‬
‫پس له څو ورځو دا حال‬
‫نللله پلللاتې کېلللږي‬
‫هسې دا گالن ب هار دلته‬
‫کرللللللللللللللللللي‬
‫د سېالب مخ کې يې بوټي‬
‫درولللللللللللللللللي‬
‫لن‬
‫لې نل‬‫لوټى چل‬‫لر بل‬
‫دا هل‬
‫دلتلله سللتايل کېللږي‬
‫له‬
‫لور لل‬‫له لل‬‫د خ لزان پل‬
‫بېخللله رېبلللل کېلللږي‬
‫چې خزان شته غوټۍ هسې‬
‫بلللاغ کلللې خانلللدي‬
‫بورا خو شې د گل بوټي‬
‫تلللللله وردانگللللللي‬
‫ما سره دغه تشويش دغه‬
‫سللللللللللللللودا وه‬
‫پ ټه خو له مې له ب هار‬
‫سلللللره وينلللللا وه‬
‫ښلله وږملله د پسللرلي‬
‫ناڅاپللللله راغلللللله‬
‫په رات لو يې هر يو‬
‫بللوتى شللو خوشللحاله‬
‫‪570‬‬

‫ز ما غوږ ته را نژدې‬
‫شلللوه پللله تللللوار‬
‫را ته وې و يل د ژو ند‬
‫ځينللللللې اسللللللرار‬
‫بېهللوده يللې راښللکاره‬
‫زملللا سلللودا کلللړه‬
‫د ح يات مع نى يې ښه‬
‫راتللله رڼلللا کلللړه‬
‫زه يې پوه کړم چې دا‬
‫بلللوټى فنلللا کېلللږي‬
‫خو ف نا ځنې هيڅکله نه‬
‫وېرېلللللللللللللللږي‬
‫ته هم وېره د خزان له‬
‫زړه بهلللللر کلللللړه‬
‫په ب هار کې دې ښکاره‬
‫اصللللي جلللوهر کلللړه‬
‫وده وکلللړه د بهلللار‬
‫تلللاثير قبلللول کلللړه‬
‫د ژونللدون پلله کللارو‬
‫با ندې ځان م شغول کړه‬
‫که يوه گړۍ ژو ندون‬
‫لللللرې دنيللللا کللللې‬
‫خاورو ال ندې يې تېر نه‬
‫کللړې پلله بېللديا کللې‬
‫په گال نو خپ له سيمه‬
‫کللللللړه گلللللللزاره‬
‫چې و نه او سېږي گوره‬
‫خللللللللللوار و زاره‬
‫دا چې بېر ته لږ څه‬
‫پللللاتې دي شللللرقيان‬
‫سللبب دا دى چللې د دوى‬
‫ټللللللول شللللللاعران‬
‫په ب هار کې د خزان‬
‫تصللللللور کانللللللدي‬
‫‪572‬‬

‫ژو ندى ځان خ پل گ ڼي‬

‫تلللورو خلللاور النلللدې‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪573‬‬

‫يوه سپينه وينا‬

‫کابل ‪ -‬مۍ ‪٢٩١٩ ١٧‬‬

‫د غه ليک نه په ه غې غو نډه کې اورول‬

‫شللوې چللې پلله کابللل کللې د شمشللاد د‬
‫تلويز يون په سالون کې د مح ترم زر ين‬
‫ان ځور ا و د ه غه د مل گرو له خوا د‬
‫دغه تلويزيون د سروال ښاغلي فضل کريم‬
‫په هم کارۍ د مۍ په ‪ ١٧‬مه د نزدې سلو‬
‫ت نو م خورو او پو هو افغا نانو په گډون‬
‫زما لپاره جوړه شوې وه‪.‬‬
‫د گران و طن افغان ستان او سنۍ و ضع‬
‫د هر بالغ اف غان د نده در نده کړې‪ ،‬له‬
‫يوې خوا په و طن کې د با ندنيو پوځو نو‬
‫شته وا لى او له ب له خوا گلوباليزي شن‬
‫يا عالمي ک ېدل افغا نان له نا ا شنا‬
‫چېلنوو نو سره مخ کړې دي‪ .‬دا په دغ سې‬
‫حال کې‪ ،‬چې وطن د پرله پسې جنگونو له‬
‫ام له په زيا ته ا ندازه وران شوى او‬
‫افغا نان له غ ټو ستونزو سره مخ وو‪.‬‬
‫ب يا هم افغا نانو و کولى شول د لو يو‬
‫جر گو‪ ،‬نوي اسا سي قانون او سرا سري‬
‫انتخاباتو له الرې دغسې دولتي نظام په‬
‫پ ښو ودروي‪ ،‬چې په قانوني ډول يې د‬
‫فکر‪ ،‬بيان او عمل ازادي ممکنه کړې او‬
‫د م لي او مدني ژو ند د واق عې کو لو‬
‫ل پاره يې ډ گر هوارکړ‪ ،‬بې له شکه دا‬
‫يوه غ ټه کارنا مه ده‪ ،‬چې افغا نانو د‬
‫مل گرو ملتو نو او دو ستو هېوادو نو په‬
‫لوى‬‫لې وران شل‬‫لړ‪ .‬دا چل‬
‫لره کل‬‫لته ترسل‬
‫مرسل‬
‫افغان ستان تر ډ ېره حده له سره ودان‬
‫شوى او په ژو ند کې د فردي ازادۍ پر‬
‫ب نا يو ډول نوى خوځ ښت ل يدل ک ېږي د‬
‫دغه نظام نتيوې دي‪ ،‬چې هغه يې د پاچا‬
‫‪574‬‬

‫مح مد ظاهر او پا چا ا مان هللا د وخ تو د‬

‫قانوني نظامونو په شان کړى دى‪.‬‬
‫خو په و طن کې د با ندنيو پوځو نو‬
‫شته وا لى او د واکو نو د مرکزو نو ډ ېر‬
‫والى د افغانستان خپلواکي محدوده کړې‬
‫او پره غه بر سېره و طن يې نارا مه کړى‬
‫دى‪ .‬دغللې نللاارامۍ او موجللوده اداري‬
‫ف ساد خ لك ا ندې ښمن کړي دي خو په عېن‬
‫حال کې د همدغه نظام له برکته ده‪ ،‬چې‬
‫افغانان په اخبارونو‪ ،‬تلويزيونونو‪،‬‬
‫راديو گانو او غو نډو کې د ه غه په‬
‫اړه بحثو نه کوي او د حل الرې چارې يې‬
‫سنووي‪ .‬دغسې بحثونه‪ ،‬هغه هم په پراخه‬
‫تو گه او بې له ډار او په پوره ازادۍ‬
‫سره ز مونږ په ه ېواد کې بل و خت نه‬
‫ک ېدل يا ک ېدلى نه شول‪ .‬دا هم د هي لې‬
‫وړ ن ښه ده چې او سني ن ظام ه غه ممک نه‬
‫کړې او افغا نان ترېنه په مسووليت سره‬
‫کار اخ لي يا با يد همدغ سې و کړي‪ .‬د‬
‫دغ سې ف ضا په ر ڼا کې ده‪ ،‬چې د د غو‬
‫ک شالو او دا سې هم د ټولنې‪ ،‬حکو مت او‬
‫روا نو پې ښو په اړه هر ډول تحليلو نه‬
‫لدې‬‫لرده وړانل‬ ‫له زغل‬
‫له پل‬‫لږي او نظرونل‬
‫کېل‬
‫ک ېږي‪ .‬ه غه وختو نه الړل‪ ،‬چې د غه څه به‬
‫يوازې دول تي چارواکو کول او خل كو به‬
‫نه کول يا يې کولى نه شول نو دا عوبه‬
‫نه ده‪ ،‬چې د حکو مت د چل ندونو او د‬
‫اداري ف ساد په اړه مې په د غه ل نډې‬
‫مللودې کللې هللم ډول ډول نظرونلله او‬
‫انتقادونه اورېدلي دي‪.‬‬
‫پر ته له ه غه هم افغا نان د ا سالمي‬
‫ا مارت د و خت له گو ښه توب نه ورو سته‬
‫له ډ ېرو چېلنوو نو سره مخ شوي دي‪،‬‬
‫له‬
‫لن پل‬ ‫لې نل‬
‫لدنيان‪ ،‬چل‬ ‫لر بانل‬‫لومره ډېل‬
‫هغل‬
‫افغان ستان کې شتون لري بل و خت يې‬
‫شتون نه الره‪ .‬هغومره ډېر افغانان‪ ،‬چې‬
‫نن د با ندې ژو ند کوي بل هيڅ و خت يې‬
‫ژوند نه کاوه‪ ،‬گلوباليزيشن او انټرنيټ‬
‫‪575‬‬

‫هم افغا نانو ته نوي چېلنوو نه وړا ندې‬

‫کړي دي‪ .‬د غو ټو لو نو يو انک شافاتو او‬
‫له با ندنيو هېوادو نو سره د عنع نوي‬
‫اړيکو شته والى افغانستان له هغو سره‬
‫په ب سياري ډول نزدې کړى دى خو د غو‬
‫نو يو واقعيتو نو او د غه نوي دول تي‬
‫لوي‬‫له نل‬‫لانو تل‬
‫لې افغانل‬
‫لې‪ ،‬چل‬‫لام هغسل‬‫نظل‬
‫فر صتونه برا بر کړي‪ ،‬دا سې يې هم نوي‬
‫پرابلمو نه ور ته خ لق کړي دي‪ .‬په د غه‬
‫حال کې طبي عي ده‪ ،‬چې خ لك له ر سمي‬
‫چارواکو‪ ،‬د سياسي ژوند له مخکښانو او‬
‫سوچوالو څخه دغو چېلنوونو ته ځوابونه‬
‫وغللواړي‪ ،‬دغللو توقعللاتو د خلكللو پللر‬
‫وړا ندې د ورو ستيو م سووليتونه تر هر‬
‫بللل وخللت نلله ډېللر کللړي دي‪ .‬دغلله‬
‫م سووليتونه ه غه و خت په ښه ډول ر فع‬
‫ک ېدلى او د غه غو ښتنې ه غه و خت په ښه‬
‫ډول ترسره کېدلى شي‪ ،‬چې وطن ارام وي‪،‬‬
‫تر څو هر څوک و کولى شي د قانون په‬
‫رعايت سره خپلې ټاکلې دندې ترسره کړي‬
‫او چېلنوو نو ته ځوابو نه ته يه کړي نو‬
‫طبي عي ده‪ ،‬چې په و طن کې د ارا مۍ‬
‫خو نديتوب او د ر سمي چارواکو قانوني‬
‫چل ند په لومړۍ در جه اهم يت لري‪ .‬اوس‬
‫اساسي پوښتنه دا ده‪ ،‬چې په وطن کې به‬
‫ارا مي خو ندي ک ېدلى او حکو مت به په‬
‫عمل کې قانوني چلند کولى وشي؟‬
‫د د غې پو ښتنې د لومړۍ بر خې په‬
‫ځواب کې و يل ک ېږي‪ ،‬چې با ندني پوځو نه‬
‫د نا ارامۍ اصلي المل دى او تر څو دغه‬
‫پوځو نه په افغان ستان کې وي ارا مي به‬
‫خوندي نه وي خو د وطن نږدې تېرې پېښې‬
‫د غه ځواب قانع کوونکى نه گ ڼي نو د غه‬
‫ځواب د سړې سينې محاسبه غواړي او هغه‬
‫دا چې د شوروي پوځو نو له اي ستل ک ېدلو‬
‫نه وروسته د لسو کلونو په بهير کې په‬
‫افغان ستان کې خونړي جنگو نه و شول‪ ،‬په‬
‫دا سې حال کې‪ ،‬چې په د غه و خت کې په‬
‫‪576‬‬

‫و طن کې با ندني پوځو نه نه وو‪ ،‬بې له‬

‫لدنيو‬‫لې د بانل‬ ‫لواد کل‬‫لوه هېل‬‫له يل‬‫لکه پل‬‫شل‬
‫پوځو نو شته وا لى د م لي حاکم يت پرخالش‬
‫دى‪ ،‬په ت ېره‪ ،‬چې خ لك ور سره م خالف وي‬
‫ل که افغا نان‪ ،‬چې د شوروي پوځ م خالف‬
‫وو خو د د غو مو جودو پوځو نو په شته‬
‫وا لي سره نه د اف غان حکو مت‪ ،‬نه ول سي‬
‫جرگې او نه ولس يا هغه کومې غټې برخې‬
‫ور سره مخال فت ښودلى دى‪ .‬اسا سي خ بره‬
‫دا ده‪ ،‬چې ا ف غان حکو مت اوس د غومره‬
‫پ ياوړى نه دى‪ ،‬چې د د غو پوځو نو په‬
‫ن شته وا لي سره به حکو مت و کولى او‬
‫امن يت ټين گولى و شي‪ .‬څوک ضمانت کولى‬
‫شللي‪ ،‬چللې پلله دغلله حللال کللې بلله پلله‬
‫افغان ستان کې يو ځل ب يا جنگو نه نه‬
‫وي‪ ،‬وژ نې به نه وي او ورا نونې به نه‬
‫وي؟ څوک وي لى شي‪ ،‬چې په د غه و خت کې‬
‫به د مغر ضو چم گاو نډيو هېوادو نو پ ټې‬
‫ايون سۍ گانې د افغان ستان په چارو کې‬
‫بيا السوهنې ونه کړي او کوښښ ونه کړي‪،‬‬
‫چې خپ لې خا صې اف غان ډ لې په واک کړي؟‬
‫دغ سې ال سوهنې دي‪ ،‬چې د شوروي پوځو نو‬
‫له وت لو نه ورو سته ناارامۍ يې اوږده‬
‫کړه تر څو په پاى کې افغان ستان د‬
‫مو جودو با ندنيو پوځو نو م قر وگرځ يده‪،‬‬
‫لم‬‫لو چل‬
‫لې د دوو مغرضل‬ ‫واقعي لت دا دى‪ ،‬چل‬
‫گاونډيو هېوادونو خاصې ايونسۍ گانې د‬
‫افغان ستان په اړه روغ ني تي نه لري‪.‬‬
‫آ يى اس آ يى د افغان ستان د ال ندې کو لو‬
‫ل پاره د ستراتيويکي ژورت يا په نا مه‬
‫اجندا لري‪ ،‬هغه غواړي د افغانستان په‬
‫وړا ندې د ک ج ب رول ولو بوي‪ .‬په د غه‬
‫حال کې د هر اف غان م لي وظي فه ده‪ ،‬چې‬
‫د خ پل قانوني حکو مت له پ ياوړي ک ېدلو‬
‫سره مر سته و کړي‪ ،‬نه دا چې ناتوان يې‬
‫کړي‪ .‬په د غه حال کې به افغان ستان‬
‫دغسې يوټينگ مرکزي حکومت ولري‪ ،‬چې په‬
‫خپلو ځواکونو سره به په ټول هېواد کې‬
‫‪577‬‬

‫امنيللت خونللدي کللړي او للله بانللدنيو‬

‫خطرو نو سره له و طن نه د فاع و کړي‪.‬‬
‫ب يا به با ندنيو پوځو نو ته هيڅ ضرورت‬
‫نه وي‪.‬‬
‫ټول پوهېږو‪ ،‬چې حکو مت ه غه و خت‬
‫امنيت ټينگولى او پردۍ السوهنې شنډولى‬
‫شي‪ ،‬چې هغو خلكو له مالتړ نه برخمن وي‬
‫خو د خل كو مال تړ ه غه و خت په ښه ډول‬
‫تر سره ک ېدلى شي‪ ،‬چې حکو مت د ه غو په‬
‫نظللر مشللروع وي‪ ،‬پلله دې مانللا‪ ،‬چللې‬
‫چارواکي د خل كو د ح قه حقو نو در ناوى‬
‫و کړي او چارې د قانون له م خې تر سره‬
‫کړي خو له بده مر غه د او سني حکو مت‬
‫چارواکي دغ سې نه دي او حکو مت که څه‬
‫هم انتخابي او قانوني دى د چارواکو د‬
‫غيرقانوني کړو او اداري فساد له امله‬
‫يې م شروعيت په څرگ ند ډول له ال سه‬
‫ور کړى دى‪ .‬د م شروعيت د د غې ضياع له‬
‫ام له ده‪ ،‬چې نار ضايت عام دى او بد‬
‫امنيتي خوره ده‪ .‬که دغه تشخيص سم وي‪،‬‬
‫چې ز ما په ن ظر سم دى‪ ،‬په حکو مت کې د‬
‫اسا سي ا صالحاتو راوړل حت مي شوي دي او‬
‫که مو جوده و ضع دوام کوي پايلې به يې‬
‫د ټولنې او خلكو لپاره درنې او ناوړې‬
‫وي‪ .‬د غه مو ضوع د پو ښتنې دوه مه بر خه‬
‫ده‪ ،‬چې په ه غې با ندې له ل نډ ب حث نه‬
‫به وروسته زما وينا ختمه شي‪.‬‬
‫لالحاتو‬
‫لي اصل‬‫لې د اساسل‬
‫لت کل‬‫له حکومل‬‫پل‬
‫راوړل به و لس له حکو مت سره نزدې کړي‬
‫او مخال فان به ورو ورو بې ا ثره کړي‬
‫او عدالت به هم په ن سبي ډول يو څه‬
‫خو ندي کړي‪ .‬د ا صالحاتو د عم لي کو لو‬
‫ل پاره به ښه دا وي‪ ،‬چې دي د څو وړ‬
‫کارپو هانو په گډون يو کمي سيون وټا کل‬
‫شي‪ ،‬چې مو ضوع د مو جودو واقعيتو نو او‬
‫امکا ناتو په کت نې سره وڅ ېړي او ب يا‬
‫وړانديزو نه و کړي او حکو مت د موافقې‬
‫په حال کې ور ته قانوني ب ڼه ور کړي او‬
‫‪578‬‬

‫عملي يې کړي‪.‬‬
‫له د‬‫لې بل‬‫لا کل‬
‫لنۍ فضل‬‫له اوسل‬‫د ازادۍ پل‬
‫اصلللالحاتو پللله اړه نظرونللله ډول ډول‬
‫وي‪ ،‬خللو هللر ډول سللمون‪ ،‬چللې راوړل‬
‫ک ېږي ال ندې ټ کي يې با يد حت مي بر خې‬
‫وي‪ :‬يو دا چې په لومړي سر کې دې‬
‫للللوړ پلللوړي چلللارواکي د څلللانگو د‬
‫سرواالنو په گډون لږ تر لږه لي سانس‬
‫وي او دوى د وطلللن پللله دواړو لويلللو‬
‫لولى‬‫لتل وکل‬‫لل او لوسل‬‫لدل‪ ،‬ليکل‬‫لو گړېل‬‫ژبل‬
‫له د‬‫لره بل‬‫لرط سل‬
‫لي شل‬‫له حتمل‬
‫له دغل‬‫لي‪ .‬پل‬‫شل‬
‫وړت يا د ا صل رعا يت شوى وي‪ ،‬چې بې‬
‫له ه غه نه حکو مت خپ لې چارې هغ سې‬
‫چې با يد تر سره کړي‪ ،‬تر سره کولى نه‬
‫شي‪ .‬ب له دا چې يوه چارواکي ته دې‬
‫د غومره م عاش ور کړل شي‪ ،‬چې په ه غه‬
‫سره د ه غه او د ه غه د ا صلي کورنۍ‬
‫گوزاره و شي‪ ،‬د قيم تۍ په او سني حال‬
‫کللې د يللوه چللارواکي د يللوې مياشللتې‬
‫معللاش ايللله کلله د هغلله او د هغلله د‬
‫ا صلي کورنۍ د ل سو ور ځو لگ ښت پوره‬
‫کولى و شي‪ .‬څن گه چې يو چارواکي د‬
‫هر بل چا په شان ځان په لومړۍ‬
‫در جه خپ لې کورنې ته م سوول گ ڼي‪ ،‬دى‬
‫ب يا ځان مو بور وي ني له دول تي واک‬
‫نه د ځان په گ ټه ا ستفاده و کړي‪ .‬دا‬
‫چې اوس اداري ف ساد په ب سياري در جه‬
‫ع مومي شوى په ا صل کې له ه مدې ام له‬
‫ده‪ .‬لوى م صيبت دا دى چې ف ساد ټولنې‬
‫ته سرايت کړى او اوس هر چ ېرې ه څه‬
‫له‬‫لولنې پل‬‫لورو او ټل‬‫لرد د نل‬‫لې فل‬
‫کېږي‪،‬چل‬
‫تاوان کار وکړي‪.‬‬
‫د فرد او ټولنې په د غه ډول ضديت‬
‫سره ده‪ ،‬چې ان ساني لوړ صفتونه بې‬
‫ارز ښته شوي‪ ،‬اجت ماعي ا خالځ او م لي‬
‫پيو ستون ک مزوري شوي او ماده پر ستي‬
‫او پولي اړي کو يې ځاى ن يولى دى‪.‬‬
‫د دغلله حللال پلله دوام سللره بلله وضللع‬
‫‪579‬‬

‫نوره هم بده شي او ټول نه به په‬

‫اسا سي ډول ضرر ووي ني‪ .‬اوس نو مونږ‬
‫دغ سې اجت ماعي م صلحانو ته هم اړت يا‬
‫لللرو‪ ،‬چللې پلله قللانع کللوونکي ډول و‬
‫لون‬‫لي ډول مصل‬‫له اساسل‬‫لرد پل‬‫لې فل‬
‫ليي‪ ،‬چل‬‫ښل‬
‫لد‬
‫لدي او ژونل‬ ‫لې خونل‬‫له يل‬‫لدلى او گټل‬‫کېل‬
‫يللې پلله مانللا لرونکللي ډول خونللدور‬
‫کېللدلى شللي‪ ،‬چللې ټولنلله مصللئونه او‬
‫لې‬
‫لت دغسل‬‫له وخل‬‫له هغل‬‫له وي او ټولنل‬ ‫ټينگل‬
‫ک ېدلى شي‪ ،‬چې فرد خپ لواک‪ ،‬شتمن او‬
‫پ ياوړى وي او په م سووليت سره ژو ند‬
‫و کړي خو د غه حال ه غه و خت واق عي‬
‫ک ېدلى شي‪ ،‬چې فرد هيڅ و خت ټول نه‬
‫تاواني نه کړي او ټول نه هر و خت د‬
‫فللرد د شخصلليت درنللاوى وکللړي او پلله‬
‫مو موع کې ټول اجت ماعي کړه د قانون‬
‫لاعي‬‫لدني او اجتمل‬‫لې وي‪ .‬دا د مل‬ ‫له مخل‬
‫لل‬
‫ژو ند تقا ضا ده او بې له ه غه نه به‬
‫کللړکېچ تلپللاتې او ژونللد تللريخ او‬
‫خوار وي‪ .‬په د غه اړه به ز ما يوه‬
‫ترجملله زر خپللره شللي‪ ،‬پلله ناملله د‬
‫لور او‬‫لطو‪ ،‬اپيکل‬‫لون‪ ،‬ارسل‬‫لقراط‪ ،‬افالتل‬‫سل‬
‫زي نو په ن ظر ښه ان سان‪ .‬له ه غې سره‬
‫به ز ما خ پل يو لوى ا ثر هم راوو ځي‬
‫پلله ناملله د ثللور کودتللا او د هغللې‬
‫ژورې پايلې‪ .‬د غه اثرو نه به ز ما د‬
‫نورو پ ښتو اثرو نو په شان د مح ترم‬
‫زر ين ان ځور په م شرۍ د کل توري ودې‬
‫لر‬
‫لې تل‬‫لي‪ ،‬چل‬‫لاره شل‬‫لوا خپل‬
‫له خل‬‫لولنې لل‬‫ټل‬
‫او سه يې نږدې يو سل او شل اثرو نه‬
‫خپاره کړي دي‬
‫‪ .‬په پاى کې خپ له وي نا په د غو دوو‬
‫شعري فردو نو سره خت موم چې د ناز يه‬
‫اق بال په خواږه اواز کې مې اور ېدلي‬
‫دي‪.‬‬
‫ز موږ په ځم که‬
‫اورو نه بل دي‬
‫د خوږ ا سالم د‬
‫‪581‬‬

‫انتظللام للله‬
‫السلللللللللله‬
‫ز موږ و طن دى‬
‫اما نت ز موږه‬
‫زه يې په هره‬
‫برخللله پلللام‬
‫کومللللللللله‬

‫ستاسو له توجه نه مننه‬

‫‪580‬‬

‫گروه هاى مذهبى و‬

‫سياست در‬
‫افغانستان‬
‫جنورى ‪٢٩١٩-٧٩‬‬
‫گروه هاى مذهبى ازو قت سلطان مح مد‬
‫غزنللوى بللاينطرش در حفللظ اسللالم در‬
‫افغانسللتان و اشللاعه آن در هندوسللتان‬
‫رول فعال بازى نموده ا ند‪ .‬اما تا دهه‬
‫ش شم قرن بي ستم م حراځ تو جه شان تطب يق‬
‫شريعت اسالمى بود‪ .‬حکمروايى بر کشور و‬
‫ح فظ امن يت و همچ نان د فاع از آن در‬
‫برا بر خ طرات خارجى ع مدتا کار حک مران‬
‫ها و روساى محلى و قومى بود‪ .‬افراد و‬
‫ىا گروه مذهبى ب وز در م حالت ا سماعيلى‬
‫ن شين هيچ و قت در افغان ستان حکمرا نى‬
‫ن کرده ا ند‪ .‬ا ما از ني مه قرن بي ستم‬
‫لاى‬‫لروه هل‬‫لا گل‬‫لراد و يل‬‫لاينطرش آن افل‬
‫بل‬
‫مذهبى که گرو يده تعلي مات ا بواعلى‬
‫مودودى و سيد ق طب و دي گران بود ند‬
‫سيا سى شده در صدد بد ست آوردن قدرت‬
‫دول تى برآمد ند‪ ،‬تا ظ هور ا ين د سته ها‬
‫گروه هاى مذهبى بر ط بق مذهب حن فى‬
‫تن ها بر تطب يق شريعت ا صرار ميکر ند و‬
‫مذهب حن فى که در افغان ستان مروج بود‬
‫نظر بمذاهب ديگر اسالمى يک مذهب معتدل‬
‫بود‪ .‬بطوري که ا مام ابوحني فه ما يل‬
‫ن بود ک سى را که معت قد به ا سالم يع نى‬
‫م سلمان بود مح کوم نما يد‪ .‬مو صوش در‬
‫ف تواى ب نام ف قه اک بر گف ته ا ست که‬
‫((بن ظر ما هيچ کس در برا بر گ ناهى که‬
‫مرت کب شده با شد کافر ني ست و نه ما‬
‫من کر عق يده او ميبا شيم))(‪ )١‬از جم له‬
‫‪582‬‬

‫طرځ چارگا نه ت صوش مروج در افغان ستان‬

‫تن ها طري قه نق شبندى در تطب يق شريعت‬
‫کو شان بود و ساير طري قه ها به سيا ست‬
‫عالقه نداشتند‪.‬‬
‫در افغان ستان در طول تاريخ د فاع‬
‫از فاميللل‪ ،‬قللوم و وطللن محللرک عمللده‬
‫باشندگان اين سرزمين بود‪ .‬احساس وطنى‬
‫با شندگان ا ين سرزمين از گف ته زرد شت‬
‫از قول ا هورا مزدا يا خداى ني کى‬
‫مشهور است که گفته است‪ (( :‬من هر کشور‬
‫را به مردم آن عزيز ساخته ام؛ اگر چه‬
‫هيچ نوع سحر در آن ن بود‪ ،‬ا گر من هر‬
‫ک شور را ب مردم آن عز يز ن مى ن مودم‪،‬‬
‫ا گر چه هيچ نوع سحر دران ن بود‪ ،‬در‬
‫ان صورت ت مام ج هان مو جود بر اريا نا‬
‫ري وو تا خت و تاز مين مود‪ .‬از جم له‬
‫او لين ک شورها و سرزمين هاى خوبى که‬
‫من اهورامزدا خلق نمودم‪ ،‬اريانا ري وو‬
‫بود))‪)٢(.‬‬
‫لندگان‬‫لرين باشل‬‫لورخ پيترگل‬‫له مل‬‫بگفتل‬
‫اريانه در اخر قرون چارم قبل از ميالد‬
‫در باختر ز مين بزعا مت ب يوس و سپتامن‬
‫عليه سکندر مقدونى با ورحيه ملى چنان‬
‫سخت جنگيدند که داريوش سوم‪ ،‬امپراتور‬
‫هخامنشى‪ ،‬در برابر موصوش بنوگيده بود‬
‫در حاليکه مردم اسبيه سى کنر در دفاع‬
‫از وطن حتى سکندر را زخمى نمودند‪)٧(.‬‬
‫د فاع با شندگان ا ين و طن در برا بر‬
‫مهاج مان نامى ب عدى چون چنگ يز خان‪،‬‬
‫امير تيمور و بابرشاه کامال شهود است‪.‬‬
‫در جنگ اول افغان‪-‬انگليس رهبران دفاع‬
‫از و طن ع بدهللا خان اچ کزى‪ ،‬وزيرمح مد‬
‫اک بر خان‪ ،‬م ير م سودى وغ يره بود ند نه‬
‫کدام سرکرده گروه مذهبى يا رو حانى‪،‬‬
‫در ج نگ دوم اف غان‪-‬انگ ليس هم ره برى‬
‫عمل يات جن گى در حو ضه کا بل بدوش مح مد‬
‫جان وردگ‪ ،‬غالم ح يدرچرخى‪ ،‬مح مدعثمان‬
‫تلگابى‪ ،‬ميرب چه کو هدامنى و دي گران‬
‫‪583‬‬

‫بود ند بدوش مال د ين مح مد ا ندرى م شهور‬

‫به مال مشک عالم اگر چه موصوش زميندار‬
‫و مر شد کالن و صاحب مر يدان فراوان‬
‫بود‪ ،‬در وا قع مر يدان او مو صوش را که‬
‫در آن سال ه شتادوهفت ساله و مريض بو‬
‫لا‬
‫لد تل‬‫لل آورده بودنل‬ ‫لاىى بکابل‬ ‫در چارپل‬
‫ح ضور او در تقو يه معنو يات غازى ها‬
‫موثر باشد‪.‬‬
‫قرار عنعنه اشخاص منسوب بگروه هاى‬
‫مذهبى اعم ازمالها‪ ،‬مولوى ها‪ ،‬و پيران‬
‫طريقه از حکومت بنام مواجب معاش و از‬
‫مردم صدقه و نذرانه دريافت مينمودند‪.‬‬
‫لى‬
‫لتند ولل‬‫لوذ داشل‬ ‫لردم نفل‬‫لر مل‬
‫لا بل‬‫اينهل‬
‫لدرت‬‫لال قل‬
‫لد‪ .‬اعمل‬ ‫لدرت نبودنل‬‫لاحبان قل‬‫صل‬
‫سيا سى و ن ظامى وظي فه حکو مت و رو ساى‬
‫مح لى و قومى پود‪ .‬ا ين رو سا عالوه بر‬
‫دا شتن ن فوذ در م حل و قوم به سبب‬
‫تح صيل مال يات ح کومتى به جنس و ن قد‬
‫صاحبان قدرت و مالز مان مي شدند و در‬
‫وقللت ضللرورت بحکومللت مليشللا تهيلله‬
‫ميکرد ند‪ .‬ا ما ام ير ع بدالرحمن بمن ظور‬
‫تقو يه حکو مت مر کزى‪ ،‬ب عد از تن ظيم‬
‫اردوى ملللنظم هلللر دو گلللروپ را از‬
‫امت يازات عنع نوى م حروم ن مود و ب طور‬
‫بي سابقه کوب يد‪ .‬با تعم يل سي ستم سه‬
‫کوت مال ياتى ث لث مح صوالت را از ز مين‬
‫هاى نهرى بحکومت تحصيل داد و کشور را‬
‫براى اولين بار توسط مامورين انت صابى‬
‫خود اداره ميکرد‪ .‬مال ها و طالب ها را‬
‫هم به سبب که بطرفدارى رقيب او سردار‬
‫مح مد ا يوب عل يه او جنگ يده بود ند‪ ،‬و‬
‫اهل نقشبندى را که در بغاوت عمو زاده‬
‫ديگرش سردار محمد اسحاځ اشتراک نموده‬
‫بود ند‪ ،‬سخت ز ير ف شار گر فت و اع طاى‬
‫موا جب بمال ها را بکام ياب شدن شان در‬
‫امت حانى م شروط ساخت که از طرش يک‬
‫هئيت نير عامه مالخوسه از ان ها گرفته‬
‫مي شد‪ .‬تن ها عده م عدودى م ستحق موا جب‬
‫‪584‬‬

‫شناخته شدند‪ .‬عالوه بر آن ام ير ا عالم‬

‫نمود که ((‪ ...‬من آنهاى را نمى پسندم‬
‫که ب نام مذهب در سيا ست ک شور مداخ له‬
‫ميکنند))‪)٥(.‬‬
‫ا ما انوايي که انگ ليس ها با دو‬
‫تهاجم خود احساسات مذهبى افغان ها را‬
‫مت حرک نمود ند ب عد از تحم يل مواف قت‬
‫نا مه ديور ند در پ ښتونخوا با عمل يات‬
‫منظم ن ظامى هم اف غان ها را به سخت‬
‫تحريک نمودند‪ .‬در نتيوه مالهائيکه به‬
‫لهم‬ ‫لا سل‬
‫لزا هل‬‫لومى در غل‬‫لاى قل‬‫لت روسل‬‫معيل‬
‫ميگرفت ند تا ز مان ا مان هللا باز صاحبان‬
‫ن فوذ فراوان شدند‪ .‬ب غاوتى بر سرکرده‬
‫گى مال عبدالر شيد و مال ع بدهللا م شهور‬
‫ب مالى ل نگ عل يه شاه ا مان هللا در م واورت‬
‫ه مين منط قه صورت گر فت‪ .‬ا ما ا ين مال ها‬
‫و دي گران بگف تۀ مورخ م ير غالم مح مد‬
‫لالمى در‬ ‫لريعت اسل‬ ‫لظ شل‬
‫لام حفل‬‫لار ((بنل‬‫غبل‬
‫للين‬ ‫للد))‪ .‬و چنل‬ ‫للام نمودنل‬‫للا قيل‬
‫پکتيل‬
‫لذهب‬ ‫لخ مل‬‫لانون ناسل‬‫له ((قل‬
‫لتد کل‬‫ميپنداشل‬
‫ا ست))(‪ )٤‬بع بارت دي گر آن ها ح فظ و‬
‫له‬ ‫لتند نل‬‫لالمي ميخواسل‬
‫لريعت اسل‬‫لق شل‬
‫تطبيل‬
‫حکمرا نى‪ .‬شاه ا مان هللا که در جر يان‬
‫تعم يل ا صالحات دوره دوم و طن را ترک‬
‫کرد‪ ،‬به سبب علت هاى قوى تر ديگر بود‬
‫که من آن را در ر ساله خود ب نام (د‬
‫پا چا ا مان هللا واکمنۍ ته يوه نوې کت نه)‬
‫شرح نموده ام‪.‬‬
‫يک سال پيش از ترک وطن شاه امان هللا‬
‫بود که در مصر و در شهر اسماعيلى حسن‬
‫البنا تنظيم اخوان المسلمين را بنياد‬
‫نهاد ولى اين تنظيم در وقت او بيش تر‬
‫اجت ماعي بود تا سيا سي و ب صورت ع مومى‬
‫اعتدالى بود‪ .‬سيزده سال بعد از آن در‬
‫‪١٠٥١‬م ابواعلى مودودى با تاسيس جماعت‬
‫ا سالمى در هندو ستان و ب عد از آن سيد‬
‫ق طب در م صر با انت شار آ ثار مت عدد‬
‫باين حر کت صبغه کامال سيا سى داد ند‪.‬‬
‫‪585‬‬

‫ب قرار ن ظر ا خرى جوا مع ا سالمى مو جود‬

‫م ثل جام عه عرب ستان پس از ا سالم به‬
‫حالت ( جاهلى) درآ مده که بايد بر اساس‬
‫اح کام قران مو يد از طرش ع صبه موم نه‬
‫را تصفيه و اداره شوند‪ .‬در ا ثرى بنام‬
‫م عالم فى الطر يق ميگو يد که ((ز موږ‬
‫لپللاره حتمللي ده چللې د خپللل ژ ونللد‬
‫مفکوره‪ ،‬د حکومتونو سيا ست‪ ،‬اقتصاد او‬
‫د ژو ند ټو لو ا ړخو نو په اړه له ه غه‬
‫څ خه ا صول وبا سو ځ که چې‪ ،‬ز موږ لومړنى‬
‫مقصد دا دى چې د خپلې ټولنې تمرينونه‬
‫بدل کړو‪ ...‬خ پل جاهلي سي ستم له بن سټ‬
‫نه واړوو‪ ،‬دغسې سيستم چې له اسالم سره‬
‫گرد سره مخالف وي‪ )))6(...‬بعد از آان‬
‫بود که حر کت ا سالمى به تطب يق شريعت‬
‫اسالمى منحصر نماند و کامال سياسى شد و‬
‫تقري با در هر ک شور ا سالمى تن ظيم هاى‬
‫ليش‬‫لم و بل‬
‫لاى کل‬‫لام هل‬‫لالمى بنل‬
‫لى اسل‬‫سياسل‬
‫مشابهه بميان آ مد و اصطالح اسالم سياسى‬
‫يا اسالمزم عام شد‪.‬‬
‫در افغاسنتان جمعيت اسالمى بر اساس‬
‫ن ظرات مودودى و سيد ق طب در د هه ش شم‬
‫قرن بي ست تا سيس شد و در د هه دي گر به‬
‫چ ند تن ظيم تق سيم شد ومان ند بع ضى‬
‫تنظيم هاى عنعنوى اسالمى بفعاليت آ غاز‬
‫نمود‪ .‬تمام اين تنظيم بعد از کودتاى‬
‫ثور و بخ صوص ب عد از ت واوز شوروى که‬
‫سيا ست افغان ستان شکل افرا طى چ پى را‬
‫ب خود گر فت‪ .‬به پ شتيبانى قوى عا مه‬
‫اف غان و همچ نان بک مک پولى و ا سلحه‬
‫ک شورهاى دو ست ج هان عرب و غرب ج هاد‬
‫کردند‪،‬موفق شدند و باالخر بقدرت دولتى‬
‫ر سيدند ا ما در اداره ک شور انچناني که‬
‫افراط يون چ پى ب صورت مط لق نا کام شده‬
‫بود ند‪ ،‬ان ها هم ب صورت مط لق نا کام‬
‫شدند‪ .‬تحريک طالبان که آنها را ناکام‬
‫له‬
‫لب طريقل‬‫لا تعقيل‬‫لود بل‬‫لود‪ ،‬خل‬ ‫لاخته بل‬
‫سل‬
‫افراطى نوع وهابى از اداره کشور عاجز‬
‫‪586‬‬

‫ما ند‪ .‬ا مروز موجود يت قواى ن ظامى‬

‫چندين کشور جهان در افغانستان به سبب‬
‫ناکامى مطلق تمام اين ها است‪ .‬از اين‬
‫شرح کو تاه وا ضح ا ست که ا فراد يا‬
‫ا حزاب معت قد به ن ظرات افرا طى چ پى و‬
‫يا را ستى در افغا سنتان حکو مت کرده‬
‫نميتوانند‪.‬‬
‫طريقه اعتدالى ابوحنيفه در اسالم و‬
‫((طريقه طاليى) اعتدالى ارسطو در دولت‬
‫يا ا جراى ا مور بر ا ساس مع يار هاى‬
‫عق لى و اخال قى و اح ترام به قانون و‬
‫حقللوځ فللرد شللايد بهتللرين طريقلله‬
‫حکومتللدارى در افغانسللتان باشللد‪ .‬از‬
‫توجه تان تشکر‬
‫‪587‬‬

‫ماخذ ها‬
‫للارج‬‫للر جل‬
‫للالم‪ ،‬ناشل‬
‫للز‪ ،‬اسل‬‫للان ويليمل‬‫‪-١‬جل‬
‫برازييلير‪ ،‬نيويارک ‪.١٣٤، ١٣٥، ٠٦٢‬‬
‫‪ -٢‬ک تاب هاى م قدس شرځ‪ ،‬م شتمل بر ترا نه‬
‫هللاى مللذهبى ويللدى‪ ،‬زنداوسللتا‪ ،‬دماپللاوا‪،‬‬
‫اوپاني شاد‪ ،‬قران مو يد و ز ندگى بودا‪ ،‬م ترجم‬
‫زندارسللتا‪ ،‬جيمللز دارمسللتتر ناشللر کميتلله‬
‫کتابخانه‪ ،‬نيويارک‪،.٦٣ ،M.D Ceexcix ،‬‬
‫‪-٧‬پي تر گرين‪ ،‬سکندر م قدونى ‪٧٢٧-٧٤٦‬ځ م‪،‬‬
‫ب يوگرافى تاريخى‪ ،‬نا شر پوهن تون کليفورن يا‪،‬‬
‫برکلى‪.٧١٧-٧٢٣ ،١٠٠١ ،‬‬
‫‪-٥‬محمللد حسللن کللاکړ‪ ،‬حکومللت و جامعلله در‬
‫افغاسللنتان‪ ،‬امللارت اميللر عبللدالرحمن خللان‪،‬‬
‫پوهنتون تکساس در استين استين و لندن‪،١٠٣٠ ،‬‬
‫‪.١٤٤-١٤٢‬‬
‫‪-٤‬م يرغالم مح مد غ بار‪ -‬افغان ستان در م سير‬
‫تاريخ‪ ،‬موس سه چاپ ک تب‪ ،‬کا بل‪،٣٠١ ،١٠٦٣ ،‬‬
‫‪.١٩٣‬‬
‫‪-٦‬کاکړ‪ ،‬وطن ته يو سفر‪ ،‬طالبان او ا سالمي‬
‫بن سټ پال نه‪ ،‬د افغان ستان کل توري ودې ټول نه‪،‬‬
‫‪.٢٦١ ،٢٩٩٥‬‬
‫‪588‬‬

‫د ‪٢٩٢٩‬م‪ .‬د مۍ‬

‫‪١٠‬‬