Poglądy Paracelsusa i ich porównanie

do nurtów filozoficznych XVI wieku

Tymoteusz Wiśniewski (418404), I rok kierunku Informatyka
tw418404@students.mimuw.edu.pl

Esej zaliczeniowy do wykładu

”Filozofia nauk ścisłych i matematyki do XIX wieku”

Wstęp
Paracelsus zasłynął ze swojego wpływu na rozwój chemii, biochemii, medycyny oraz filo-
zofii. Był także znany ze swojego burzliwego charakteru i niekonwencjonalnego podejścia
do nauki, związanego ze swoją filozofią. Chciałbym omówić jego wkład w rozwój nauki
uwzględniając jego oryginalne poglądy filozoficzne, przytoczyć jego wizję świata natury
oraz porównać z filozofią dominującą w Europie w XVI wieku.

Paracelsus
Życie Paracelsusa
Przedstawienie krótko życia Paracelsusa uważam za istotnie, ponieważ część wydarzeń z jego
życia wywarły znaczny skutek na jego poglądach.
Paracelsus, a właściwie Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, żył
w latach 1493/1494 - 1555. Był synem Wilhelma, który wywarł istotny wpływ na zainte-
resowania Paracelsusa. W 1502 roku, czyli zaraz po śmierci matki Paracelsusa, z powodu
Wojny Szwabskiej obaj przeprowadzili się do górniczego miasta Villach w Austrii, gdzie oj-
ciec zaczął nauczać fizyki oraz chemii [1]. Młody Paracelsus będąc uczonym przez swojego
ojca już wtedy zadecydował, że w przyszłości sam zostanie fizykiem oraz chemikiem [2].
Ponadto w Villach Paracelsus był nauczany przez lokalnych duchownych, co przejawia po-
tem w encyklopedycznym (lub bardziej pansoficznym) stylu pisania [1] oraz w samych jego
poglądach. Paracelsusowi oraz jemu ojcu zaoferowano także pracę w szkole górniczej Fug-
gerów w Huttenberg (w Austrii), gdzie Paracelsus pogłębił swoje zainteresowanie metalami
oraz ich transmutacją, czyli zmianą metali nieszlachetnych w złoto [3].
W wieku 14 lat Paracelsus rozpoczął tułaczkę po europejskich uniwersytetach, które od-
rzucały go ze względu na jego religijne poszukiwanie uniwersalnej prawdy oraz buntowniczy
charakter [1]. Odwiedził uczelnie we Włoszech, Francji, Hiszpani oraz Niemczech. Warto tu-
taj zaznaczyć, że nie ma dowodu aby Paracelsus otrzymał akademicki tytuł doktora 1 , choć
dysponował ogromną wiedzą o medycynie i pracował jako chirurg w wojsku we Włoszech.
Ostatecznie w 1524 roku zamieszkał w Salzburgu i pracował tam jako medyk. Początek ka-
riery medycznej Paracelsusa był zatem niekonwencjonalny – z jednej strony był chirurgiem
(surgeon), który pracował bezpośrednioprzy łóżkach pacjentów, a z drugiej strony medy-
kiem (physician), który pracował bardziej teoretycznie. W tamtych czasach ten podział

1
był wyrażnie zaznaczony. Paracelsus sprzeciwiał się temu średniowiecznemu rozrozdzieleniu
i twierdził, że nie ma dobrego chirurga, który nie zna teoretycznej wiedzy i na odwrót.
W 1526 roku Paracelsus przeniósł się do Bazylei, gdzie pracował jako profesor medycyny
na uniwersytecie. W tym okresie zasłynął ze swojego osobliwego charakteru. Sprzeciwiał się
prowadzeniu wykładów po łacinie (wykładał po niemiecku), bo uważał, że nauka powinna
być dostępna dla wszystkich. Znanym aktem sprzeciwu Paracelsusa do tradycji było także
ostentacyjne spalenie książek konwencjonalnej medycyny. Warto przy tej informacji wytłu-
maczyć imię Paracelsus. Oznacza ono „ponad Celsusem”, czyli ponad starożytnym twórcą
encyklopedii De Medicina, będącą podstawą ówczesnej konwencjonalnej medycyny. Paracel-
sus używał takżę przedrostka para w tytułach swoich prac Paragranum oraz Paramirum [1].
Z powodu licznych zarzutów sądowych w 1528 roku przeniósł się do Alzacji, a następnie
do Norymbergii. Nie mógł pracować jako medyk z powodu swojej złej reputacji, więc zajął
się filozofią oraz spisaniem swoich przemyśleń w książkach.

Filozofia
Opis filozofii Paracelsusa opieram o prace Waltera Pagela [1] [4].

Natura
W podejściu Paracelsusa do natury przejawia się jego religijność. Twierdził, że w każdym
elemencie natury jest obecna boska cnota będąca emanacją Boga. Cnoty te istnieją od
zawsze razem z Bogiem, nie mają początku ani końca. Można więc powiedzieć, że nie są
naturalne tylko supernaturalne. Z tego wynika, że religijnym obowiązkiem jest badanie
natury w celu odkrycia i zrozumienia tych znaków od Boga, co jest źródłem naturalizmu
u Paracelsusa.
Paracelsus uważał, że prawdziwą wiedzą jest ta od Boga i można ją poznać dzięki ba-
daniu natury. Badanie natury jednak mogło odbywać się tylko przez duchowe zjednanie się
z naturą oraz empiryczne doświadczenie, na przykład „podróżowanie z otwartymi oczami”
(Erfahrung) lub zbadanie kopalni jako środowiska minerałów. Paracelsus stanowczo potępiał
logikę nauczaną przez Arystotelesa. Uważał, że swoimi wywodami logika zaburzała światło
natury (emanację Boga), wprowadzała „obcą doktrynę” oraz była skomplikowana, a prze-
kazy od Boga są oparte na prostocie. Paracelsus nazwał Arystotelesa „ostrym iluzjonistą”
(Scharff Phantast) oraz oskarżył go o ignorancję w stosunku do alchemii, w szczególności
do transmutacji metali.
Paracelsus podzielił wiedzę o naturze na Experientia oraz Scientia. Scientia była wiedzą
nadaną przez Boga każdemu naturalnemu obiektowi. Na przykład drzewo brzoskwini posia-
dało swoją Scientię, która mówiła mu w jaki sposób ma wyhodować brzoskiwinie zamiast,
na przykład, jabłek. Scientia jest częścią wspomnianej wyżej boskiej cnoty obecnej w obiek-
tach natury. To właśnie Scientię należy poznać w celu poznania natury. Można to zrobić
„podsłuchując” (ablauschen) obiekt natury i próbując zrozumieć jego wiedzę, mając pewną
teorię o obecnej w obiekcie Scientii. Experientia to właśnie wiedza na temat zbadanej obec-
ności Scientii w obiektach natury. Taki sposób poznania natury był dla Paracelsusa słuszny
i uważał go za potrzebny krok w kierunku osiągnięcia jedności z naturą i zrozumienia jej
aspektów, który powinien być najwyższym celem każdego naturalisty.
1
Mówi się, że ukończył studia w Ferrarze, we Włoszech, ale prawdopodobnie Paracelsus sam przypisał
sobie ten tytuł broniąc się w sądzie przed oskarżeniami pacjenta z Bazylei [1]

2
Koncepcja trójzasadowa
Od starożytności istniała koncepcja czterech żywiołów (ziemi, wody, ognia i powietrza),
z których miał składać się cały wszechświat. Paracelsus do tego poglądu przyłączył koncep-
cję trójzasadową, według której istniały jeszcze trzy podstawowe zasady – siarka, sól oraz
rtęć. Każde ciało składało się z tych trzech zasad. W odróżnieniu od starożytnych Greków,
Paracelsus nie uważał czterech elementów za elementarne, nierozkładalne materiały. Uwa-
żał, że też są złożone i dzięki domieszce trzech zasad dopiero stają się widoczne. Dokładniej,
cztery żywioły były swego rodzaju „szablonami”, „wzorami”, które ostatecznie kształtowały
obiekty za pomocą trzech zasad. Stąd też odróżnienie „żywiołów” od „zasad”.
Oprócz wpływu na skład chemiczny oraz własności chemiczne obiektów zasady miały
także wpływ na ciało spirytualne obecne w każdym obiekcie. Siarka odpowiadała za struk-
turę, sól za masę a rtęć za aktywność oraz płynność.
Wprowadzając koncepcję trójzasadową Paracelsus zerwał z teorią humoralną wprowa-
dzoną przez Galena w starożytności. Zamiast dawnych czterech humorów (krwi, żółci, śluzu
oraz czarnej żółci) miały istnieć jedynie trzy zasady. Choroby u człowieka były powodowane
odłączeniem jednej zasady od pozostałych, czyli wystąpieniem jej w złej ilości w stosunku
do pozostałych. Z tego powodu czasem należało podać choremu rteć dla równowagi, choć
była (i jest) uważana za toksyczną. Warto tutaj zauważyć, że jest to odwrotność zasa-
dy przeciwności, według której zwolennicy Galena leczyli choroby powodowane przez daną
substancję substancją przeciwną [2]. Koncepcja ta dała początek jatrochemii, czyli kierunku
w alchemii propagowanym przez Paracelsusa, która skupiała się na poszukiwaniu nowych
chemicznych leków.

Mikrokosmos i makrokosmos
Teoria mikrokosmosu i makrokosmosu jest obecna od greckiej starożytności i zgodnie z nią
wszystkie byty, z których składa się Wszechświat (makrokosmos), swoją wewnętrzną zło-
żonością łącznie oddają złożoność całego świata. Człowiek ma najbardziej złożoną budowę,
więc obrazuje sobą cały Wszechświat, a więc jest mikrokosmosem.
Paracelsus rozwinął swoją teorię mikrokosmosu i makrokosmosu. Według niego człowiek
był esencją świata widzialnego oraz niewidzialnego. Umysł oraz strukturę ciała otrzymał od
gwiazd (którym przypisywano spirytualną władzę nad człowiekiem, choć nierówną boskiej),
natomiast krew i wnętrzności od żywiołów. Ludzkie organy były odbiciami ciał niebieskich,
na przykład serce pełniło rolę „mikrokosmicznego Słońca”, które rozprowadzało ciepło i pły-
ny w organiźmie tak jak Słońce w kosmosie. Choroby organizmu wynikały z interakcji spi-
rytualnych dusz ciała niebieskiego i jego odpowiednika w ciele. Przygotowująć lek należało
uwzględnić powiązanie chorego narządu z planetą tak, aby „niebo” mogło pokierować sub-
stancję do odpowiedniego organu. Było to związanie z zasadą Paracelsusa o poznawaniu
świata w całości, bo zbadanie samego człowieka bez uwzględnienia całego makrokosmosu
było niemożliwe.

Czas
Paracelsus stworzył także własną, tak zwaną „astronomiczną” koncepcję czasu związaną
z teorią mikrokosmosu. Czas był generowany przez ciała niebieskie, aby na Ziemi mogły od-
bywać się zdarzenia oraz ruch. Tym samym czas był swego rodzaju losem, który napędzając
ruch decydował o dalszym rozwoju (i końcu) wydarzeń. Równolegle istniała także „ jako-
ściowa” koncepcja czasu, według której czas to ciągły przepływ „światła natury”, dzięki

3
któremu każdy obiekt ma swoją własną godzinę, o której dochodzi do pełnej świetności,
potem wspomniana moc przechodzi do innych obiektów i tak dalej. Warto zauważyć, że
ta koncepcja nie wprost sugerowała, że konwencjonalna medycyna jest bezużyteczna, bo
bazuje na klasycznych metodach, które wraz z ciągłymi zmianami w naturze spowodowa-
nymi przez czas stają się nieaktualne i dlatego należy ciągle szukać nowych technik leczenia
i nowych lekarstw.

Toksykologia
Paracelsus był uważany za ojca toksykologii, czyli nauki badającej toksyczne czynniki oraz
reakcje organizmów na ich podanie w określonej dawce. Paracelsus stwierdził, że to nie
substancja a dawka czyni truciznę (słynne słowa Dosis facit venenum), co stanowi fun-
damenty obecnego definiowania NOAEL (no-observed-adverse-effect level ) dla substancji
chemicznych [5].

Porównanie z filozofią renesansu

Zdecydowanie najbliższym nurtem filozoficznym renesansu zbliżonym do poglądów Para-
celsusa jest hermetyzm renesansowy. Jego koncepcja mikro i makrokosmosu dobrze oddaje
hermetyczne założenia o jedności świata oraz drugi punkt Tablicy Szmaragdowej To, co jest
niżej, jest jak to, co jest wyżej, a to, co jest wyżej, jest jak to, co jest niżej. Pogląd o wszech-
obecnym Bogu w każdym elemencie przyrody także znajduje odzwierciedlenie w filozofii
Paracelsusa. Paracelsus był także zwolennikiem rozpowszechniania wiedzy wśród całego
społeczeństwa, a nie tylko wśród uczonych, co hermetycy również starali się osiągnąć.
Innym nurtem filozoficznym popularnym w renesansie był neoplatonizm renesansowy.
Jego celem było połączenie neoplatonizmu w zgodności z wiarą chrześcijańską, co Para-
celsusowi udało się osiągnąć dzięki przedstawieniu obiektów przyrody jako połączenia ma-
terialnych ciał i spirytualnych cnót będącymi odbiciami Boga oraz dzięki swojej koncepcji
mikrokosmosu. Widać tutaj neoplatońską potrójną hierarchię bytów. W dodatku Paraclesus
przedstawia poznanie natury przez człowieka oraz takie zjawiska jak choroby jako interakcje
pomiędzy ciałami duchowymi, prezentując neoplatońskie zbliżanie się do świata idealnego.
Plotyn, twórca neoplatonizmu, zaprzeczył Arystotelesowskiej koncepcji czasu twierdząc, że
to czas napędza ruch, co jest zgodne z jakościowym ujęciem czasu przez Paracelsusa.
Warto także wspomnieć o porównaniu Paracelsusa do Martina Luthera. W XVI wieku
często porównywano ich ze sobą, ponieważ obydwaj sprzeciwiali się tradycji, a nawet łączył
ich gest publicznego spalenia książek! Paracelsus sprzeciwiał się jednak temu porównaniu,
twierdząc, że jedyne co ich łączy, to zwrócona ku nim nienawiść wielu ludzi [1].

Podsumowanie
Filozofię Paracelsusa wiele łączy z poglądami hermetycznymi; Paracelsus jest nawet uzna-
wany za jednego z twórców hermetyzmu renesansowego. Można także zauważyć pewne po-
dobieństwa do neoplatonizmu.

4
Literatura
[1] Walter Pagel. Paracelsus; an Introduction to Philosophical Medicine in the Era of the
Renaissance. Karger, Bazylea, 2nd edition, 1958.

[2] Joseph F. Borzelleca. Paracelsus: Herald of modern toxicology. Toxicological Sciences,

53(10):2–4, 01 2000.

[3] Philip Ball. The Devil’s Doctor: Paracelsus and the World of Renaissance Magic and
Science. Farrar, Straus i Giroux, 1st edition, 2006.

[4] Walter Pagel. Paracelsus and the neoplatonic and gnostic tradition. Ambix, 8(3):125–
166, 1960.

[5] Philippe Grandjean. Paracelsus revisited: The dose concept in a complex world. Basic
& clinical pharmacology & toxicology, 119(2):126–32, 06 2016.