See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/331974054

Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết *

Preprint · March 2019

CITATIONS READS
0 2,788

1 author:

Hai Dinh
Vietnam National University, Hanoi
13 PUBLICATIONS   2 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

tongkonan View project

All content following this page was uploaded by Hai Dinh on 24 March 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết ∗
Nguyễn Anh Tuấn

Nghiên cứu biểu tượng nhằm giải mã các thành tố văn hóa được hình thành trong đời sống
con người đã và đang là một chủ đề thu hút sự quan tâm của giới nhân học trên thế giới trong
một vài thập kỷ gần đây. Tuy nhiên, vấn đề nghiên cứu biểu tượng - tiếp cận dưới góc độ nhân
học - dường như là một khoảng trống còn bỏ ngỏ ở Việt Nam. Nghiên cứu biểu tượng là lĩnh
vực nghiên cứu liên ngành hướng tới chiều sâu diễn giải về tính đa nghĩa và trừu tượng của các
biểu tượng. Các đặc tính này đôi khi dẫn đến những hoài nghi về tính khả thi và hướng khai
triển phù hợp đối với nhân học biểu tượng trong bối cảnh Việt Nam. Trong bối cảnh đó, cuốn
sách “Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết” của Đinh Hồng Hải hướng đến
mục tiêu giải quyết các vấn đề này trên bình diện lý thuyết liên ngành. Theo tôi, cuốn sách này
không chỉ thể hiện nỗ lực và niềm đam mê học thuật của tác giả, mà nó còn đóng góp những
luận giải học thuật và sẻ chia những trải nghiệm quý giá liên quan đến nghiên cứu biểu tượng
dưới góc nhìn nhân học.
Trước hết, cuốn sách là một tập hợp các vấn đề học thuật từ một hành trình trải nghiệm
nghiên cứu biểu tượng của tác giả ở Việt Nam và trên thế giới. Có thể nói, Đinh Hồng Hải là
một trong số hiếm hoi những nhà nhân học Việt Nam có mối nhân duyên với nghiên cứu biểu
tượng. Quá trình đào tạo ở Việt Nam tích hợp hai nền tảng kiến thức về mỹ thuật và nhân học
như là một tiền đề quan trọng mở ra sự hứng thú và say mê nghiên cứu biểu tượng của tác giả.
Những đam mê nghiên cứu các giá trị biểu tượng tàng ẩn trong từng khuôn mẫu văn hóa biến
thành chuỗi các câu hỏi mà nhà nghiên cứu phải tìm tòi qua nhiều tháng năm. Một nỗ lực theo
đuổi, cắt nghĩa và giải ảo một phương thức “đọc văn hóa-giải biểu tượng” đưa một nhà nhân học
trẻ từ Việt Nam, qua Ấn Độ rồi tiến đến đại học Harvard danh tiếng - nơi anh tìm được câu trả
lời cho những băn khoăn trăn trở của mình bằng các khung lý thuyết cập nhật của thế giới. 1
“Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết,” vì thế, không chỉ là một công trình
học thuật nghiêm cẩn, mà còn là ánh mắt dõi về một hành trình dài mà tác giả đã đi qua để chia
sẻ và cống hiến những tri thức gặt hái được đến độc giả.
Cuốn sách có cấu trúc chặt chẽ dựa trên một lối mạch tư duy mạch lạc, khởi nguồn từ
những câu hỏi trực tiếp đối với lĩnh vực nghiên cứu biểu tượng. Từ góc nhìn của một độc giả là
một nhà nhân học, tôi cho rằng cuốn sách đã giải quyết được các vấn đề căn bản như: 1) Tổng
quan về nghiên cứu biểu tượng; 2) Vai trò của các biểu tượng; 3) Văn hóa và biểu tượng; và 4)
Nghiên cứu biểu tượng ở Việt Nam. Việc phân chia các phạm trù kể trên, giúp chúng ta hình
dung được điều mà tác giả muốn hướng đến cho độc giả, qua đó cung cấp và trao đổi thông tin
∗
Đinh Hồng Hải (2014), Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết, Nxb Thế Giới, Hà Nội, 487
trang, khổ 14,5 x 20,5cm.
1
Tác giả đã thực hiện luận án thông qua chương trình Visiting fellow tài Trường cao học Khoa học và Nghệ thuật,
ĐH Harvard từ 2008-2010 và bảo vệ thành công tại Học viện KHXH, VASS năm 2011.
liên quan đến bản chất của nghiên cứu biểu tượng, lịch sử phát triển với những thành tựu tiêu
biểu, khuyến nghị lựa chọn khung lý thuyết và phạm trù phù hợp, căn cứ vào thực tiễn của Việt
Nam.
Trong khi thừa nhận tính chất bắt buộc của phương pháp liên ngành trong nghiên cứu biểu
tượng, Đinh Hồng Hải tìm về bản thể luận của hướng tiếp cận này từ cấu trúc luận trong ngôn
ngữ học. Từ quan điểm của Raymond Firth, tác giả chỉ ra ảnh hưởng của chủ nghĩa cấu trúc
vượt ra ngoài lĩnh vực ngôn ngữ học tới nhân học trở thành việc giải thích ý nghĩa của các biểu
tượng trong các nền văn hóa mà nhà nhân học đang nghiên cứu. Qua đó, nhà nghiên cứu cần sử
dụng những lý giải như những phương tiện trung gian để hiểu xa hơn về các tiến trình trong đời
sống xã hội (tr.37). Như thế, nhân học biểu tượng về bản chất hướng đến việc giải mã những
thành tố văn hóa trong đời sống con người, và được biết với một tên gọi khác là nhân học diễn
giải (interpretive anthropology - theo quan điểm của Cliford Geertz).
Tuy nhiên, vấn đề nảy sinh từ việc diễn giải ý nghĩa các biểu tượng trong nhân học thập
kỷ 70-80 dẫn đến nhiều tranh luận về giá trị và giới hạn của sự diễn giải các biểu tượng. Có thể
thấy, các biểu tượng hàm chứa tính đa nghĩa và trừu tượng nên việc diễn giải chúng yêu cầu nhà
nghiên cứu phải gắn chặt với bối cảnh văn hóa và xã hội mà anh ta thực hiện, nếu không, sẽ dễ
khiến người ta lạc vào “rừng biểu tượng” – thuật ngữ của Victor Turner. Khu “rừng biểu tượng”
này khiến cho nhân học biểu tượng phát triển rộng khắp trong thập kỷ 70-80 rồi nhanh chóng
bước vào thoái trào trong thập kỷ 90 khi bài toán khoa học xã hội cũng yêu cầu cần có một đáp
án nhất định cũng như một định hướng rõ ràng. Việc mở rộng quá mức giới hạn của những diễn
giải về biểu tượng khiến người ta hoang mang hơn trong nỗ lực tìm hiểu biểu tượng như những
“đơn vị cơ bản của văn hóa” – theo quan điểm của Victor Turner.
Để không “lạc” vào “rừng biểu tượng” như Victor Turner đã cảnh báo, cuốn sách của
Đinh Hồng Hải vừa là nỗ lực tìm tòi - tự vấn học thuật của tác giả, vừa tạo nên một điểm sáng
đáng chú ý với những gợi ý của tác giả trong việc lựa chọn và áp dụng nghiên cứu biểu tượng
trong nhân học bằng những hướng tiếp cận lý thuyết mới. Đinh Hồng Hải đề xuất hướng nghiên
cứu biểu tượng khả dụng nhất trong nhân học hiện nay chính là lĩnh vực nhân học nghệ thuật. Ở
đây, tác giả đặc biệt lưu tâm độc giả hướng đến góc nhìn mới mà Alfred Gell là người khởi
xướng, dựa trên phát hiện của Gell về mối quan hệ đặc biệt giữa kỹ thuật và ma thuật cùng với
nghệ thuật và tác lực – theo quan điểm của Gell.
|Để giúp độc giả hình dung rõ ràng hơn về khung lý thuyết nghiên cứu biểu tượng với
hướng tiếp cận liên ngành, trong phần hai và phần ba, tác giả đã tuyển dịch những nội dung
trọng yếu nhất luận giải về lĩnh vực này của các học giả hàng đầu (Fran Boas, Levi-Strauss,
David Schneider, Malinowski, Marry Douglas, Raymond Firth, Victor Turner, Clifford
Geertz,…) về biểu tượng luận, quyền năng của các biểu tượng, quan điểm nhân học về vấn đề
sử dụng biểu tượng, các biểu tượng trong nghệ thuật, các biểu tượng trong tôn giáo, trong văn
học, đặc tính thế giới quan và sự phân tích các biểu tượng thiêng, hiệu quả của các biểu
 tượng…Với Đinh Hồng Hải, nghiên cứu biểu tượng không phải quá mới lạ ở Việt Nam. Như tác
giả phát hiện ra, từ nhiều thập kỷ trước, đã có những nghiên cứu “kinh điển” của Nguyễn Từ
Chi nhưng, do hoàn cảnh lịch sử khi đó, chưa có một tuyên bố chính thức nào về nghiên cứu
biểu tượng từ góc nhìn của các nhà nhân học.
Nghiên cứu biểu tượng: Một số hướng tiếp cận lý thuyết là một công trình nghiên cứu có giá trị
học thuật hướng đến bài toán lý thuyết khung, giúp tìm lời giải đáp cho sự thiếu hụt phương
pháp luận nghiên cứu biểu tượng nói chung và trong nhân học nói riêng. Đinh Hồng Hải, với tư
cách là một học giả đặt trọng tâm nghiên cứu về chủ để này đã có những đóng góp quan trọng
trong việc cung cấp thêm những thông tin cốt yếu về lĩnh vực hiện ở Việt Nam còn chưa có đầy
đủ thông tin này. Cuốn sách của Đinh Hồng Hải là một tài liệu tham khảo bổ ích đối với các nhà
nghiên cứu, những người hoạch định chính sách, các bạn học viên, sinh viên cùng những ai
quan tâm đến nghiên cứu biểu tượng. Cuốn sách, tự thân nó đặt ra một câu hỏi rất quan trọng:
Đến lúc nào thì các phân ngành nhân học ở Việt Nam sẽ hoàn bị những con đường tắt “lý thuyết
khung” cho những mối quan tâm nhân học trong bối cảnh Việt Nam đương đại?

View publication stats