llS 1999

ÇOKLU ZEKA KURAMI

Yrd. Doç Dr. Mustafa Zülküf Altan

inönü Üniversitesi
Eğitim Fakültesi

Hovvard Gardner tarafından 1 9 8 3 yılında yayınlanan ve büyük

yankılar uyandıran Frames of Mind (Düşüncenin Çerçeveleri) ile
başlayan ve aynı yazarın, 1993 yılında yayınladığı Multiple
Intelligences (Çoklu Zeka) ile doruğa ulaşan ve eğitimcilerin dikkatini
çekerek hızla yayılan bu kuram, zeka ile ilgili geleneksel düşünceleri
temelden değiştirmeyi başararak, geleneksel eğitim sisteminin
saltanatına son vermeye yönelik pek çok projenin de hayata
geçirilmesine sebep olmuştur. Bu makale, hemen her alana
uygulanması ile ilgili makaleler, kitaplar yayınlanan, tebliğler sunulan,
değerlendirme sistemleri oluşturulan, projeler yürütülen hatta bu
kuram doğrultusunda programlar geliştirilip öğretim yapılan ancak
ülkemizde şu ana kadar üzerinde pek konuşulmayan, Çoklu Zeka
kuramını tanıtmayı amaçlamaktadır.

Giriş

H e p i m i z u z u n yıllardan beri "Çocukların bilgi, b e c e r i v e k a b i l i y e t l e r i "

doğrultusunda eğitilmeleri g e r e k i r d i y e h e p duymuşuzdur. H a t t a , p e k çok
yetkili eğitim sistemimizin b u y ö n d e değiştirilmesi gerektiğini vurgulamış v e
v u r g u l a m a y a d e v a m e t m e k t e d i r l e r . M a a l e s e f b u d ü ş ü n c e hiç bir z a m a n
gerçekleşemediği gibi bunun nasıl gerçekleştirilebileceği de hiç
anlatılmamıştır. Eğitim sistemimiz v e sınav sistemleri h a l a e s k i d e n olduğu
gibi devam etmekte ve hep aynı kriterler g ö z önünde tutulmaktadır,
ilkokuldan başlayan ve doktora seviyesine kadar uzanan bir s ü r e ç t e
değerlendirmelerin hep aynı tür yeterlilikler üzerinde yapıldığı
(sayısal/sözel) bir s i s t e m l e b o ğ u ş u p durmaktayız.

B u d u r u m s a d e c e b i z i m ü l k e m i z e ö z g ü m ü d ü r ? Hayır, h e m e n h e r ü l k e ; e n
gelişmişinden, en az gelişmişine kadar aynı durumla karşı karşıyadır.
A n c a k n ü f u s u n h ı z l a a r t t ı ğ ı , n ü f u s u n b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u 2 5 y a ş v e altı
insanların oluşturduğu, üniversiteye girmenin aslanın ağzında olduğu,
 m.züMj attan

üniversiteye girmenin olmazsa olmaz uir hale getirildiği, hat.j giderek

yüksek lisans eğitiminin aynı duruma dönüştürüldüğü, öğrencilerin
ilkokuldan d o k t o r a seviyesine . a d a r aynı tür e ğ i t i m şekliyle, h a t t a aynı tür
alış'-malarla zamanlarının heba edildiği, giderek artan bir orandc
üniversite m e z u n u işsizlerin o l d u ğ u ülk mizde, durumun vahametini diğer
ü r e l e r l e kıyaslamanın p e k d e a d i l olacağını düşünmemekteyim.

D
u yazının t e m e l i n i teşkil eden ve A.B.D.'de 80'li yılların hasında ortaya
atılan Multiple Intelligences (Çoklu Zeka) kuramı, beklenilenin aksine
psikoloji c a m i a s ı n d a n çok, eğitimcilerin d i k k a t i n i ç e k m i ş v e hızla y a y ı l a n
bu kuram, geleneksel eğitim sisb m i n i n yerini almaya yönelik pek çok
p r o j e n i n h a y a t a geçirilmesine s e b e p olmuştur.

Aslında ilk kez okunduğunda inhana hiç de yabancı gelmeyen bu

kuramın içeriği; geçmişte, sistem bir şekilde e l e a l ı n m a d ı ğ ı n d a n v e b u
k o n u i l e i'gili k a p s a m l ı y a y ı n l a r y a p ı l m a d ı ğ ı n d a n , g ü n ü m ü z d e k a r ş ı l a ş t ı ğ ı
ilgiyi g ö r m e m i ş t i .

Filozof Nelson Gcodman 1967 yılında Harvard Graduate School of

E d u c a t i o n ' d a ( H a r v a r d Eğitim Bilimleri Enstitüsü) y a y g ı n bir ş e k i l d e b i l i n e n
sözel ve mantıksal sembol sistemlerinin diğer açıklayıcı ve iletişimsel
sistemlere nispeten, önceliklere sahip olduğu fikrine karşı koymak
maksadıyla, Project Zero ( P r o j e Sıfır) adlı bir p r o j e başlattı. Çoklu Z e k a
k u r a m ı n ı n o r t a y a çıkışı, Hovvard Gardner'in 1979 yılında bu projeye "The
nature a n d Realization of H u m a n Potential" (insan Potansiyelinin Doğası
v e O r t a y a Çıkarılması) k o n u s u n u çalışmak üzere bir g r u p a r a ş t ı r m a c ı y a
katılmasıyla başlar.

H o v v a r d G a r d n e r ' i n 1983 yılında yayınladığı v e büyük yankılar uyandıran

Frames o f Mind (Düşüncenin Çerçeveleri) ile başlayan ve 1993 yılında
yayınlanan Multiple Intelligences (Çoklu Z e k a ) ile doruğa ulaşan bu
kuram ile ilgili artık hemen her alana uygulanması ile ilgili makaleler,
k i t a p l a r yayınlanmakta, tebliğler s u n u l m a k t a , aşağıda d a i z a h e d e c e ğ i m
gibi, bu kuram doğrultusunda testler oluşturulmakta, okullarda projeler
yürütülmekte hatta bu kuram doğrultusunda programlar geliştirilip,
öğretim yapılmaktadır.

Ülkemizde şu ana kadar, takip edebildiğim kadarıyla, bu konu hakkında

pek bir şey üretilmemiş ve eğitimcileri derinden etkileyen bu kuram,
g e r e k t i ğ i ilgiyi m a a l e s e f g ö r m e m i ş t i r .
 m.ziilküj altan

B u b a k ı m d a n , b u m a k a l e n i n asıl a m a c ı Ç o k l u Z e k a k u r a m ı n ı v e e ğ i t i m
alanındaki uygulamalarını tanıtmak v e ileride b u k o n u hakkında y c e l a c a k
m a k a l e l e r e ışık t u t a r a k b a ş l a n g ı ç t e ş k i l e t m e k t i r .

Zeka Testleri

G a r d n e r ' i n (1993) b a h s e t t i ğ i g i b i , h e r ş e y A l f r e d B i n e t i s i m |; r
insiz
bir p s i k o l o g d a n , Paris o k u l l a r ı n ı n ilk y ı l l a r ı n d a hangi çocukların başarılı,
h a n g i l e r i n i n b a ş a r ı s ı z o l a c a ğ ı n ı t e s p i t e d e c e k b i r tür a y g ı t ı n ç e l i ş t i r m e s i n i n
i s t e n m e s i y l e başlar.

B i n e t başarılı o l u r v e h e p i m i z i n bildiği I Q ( I n t e l l i g e n c e Q u o t i e n t ) y a n i z e k a
t e s t i o r t a y a ç ı k a r . B u t e s t d a n a s o n r a l a r ı A . B . D . ' y e v e d i ğ e r ü l k e l e r e ulaşır.
Günümüze kadar milyonlarca insan üzeri; i d e uygulanan bu test
p s i k o l o g l a r ı n e n b ü y ü k b a ş a r ı l a r ı n d a n biri o l a r a k g ö r ü l ü r .

Öyle ki, insanlar artık sayılardan konuşur hale gelmiştir. Benim zeka
seviyem 140, s e n i n k i k a ç ? g i b i . H a f t a s o n u g a z e t e l e r i n d e ç ı k a n p r a t i k
z e a testieriı. . e n t u t u n ,
u
çocuğun n o r m a l z e k a y a s a h i p o l u p olmadığını
ölçen testlere, çok karmaşık v e üniversitelere v e kolejlere g i r m e k için
alınması zorunlu olan zeka testlerine kadar pek çok türü üretildi.
Ç o c u k l a r ı n bir kısmı z e k a s e v i y e l e r i y e t e r i d ü z e y d e o l m a d ı ğ ı için bazı
p r o g r a m l a r a v e o k u l l a r a alınmadı, h e m çocuklar h e m d e aileler perişan
oldu.

Zeka testlerinde üzerinde en çok durulan sözel ve sayısal yeterlilikler

e ğ i t i m s i s t e m i n i n t e m e l i n i teşkil etti v e p r o g r a m l a r , h a z ı r l a n a n t e s t l e r h e p
b u iki y e t e r l i l i k ü z e r i n e o l u ş t u r u l d u .

Çoklu Zeka (Multiple Intelligences)

Hovvard Gardner "Frames o f Mind" adlı eserini ortaya çıkarırken,

çocuklar ve beyin tahribatına uğramış yetişkinler üzerinde yaptığı
çalışmalar sırasında kafasında oluşan bazı soruları c e v a p l a m a k üzere y o l a
çıkar. Her insanın farklı yeteneklere sahip olduğu herkes tarafından
bilindiğinden, y a z a r t e o r i s i n d e d a h a çarpıcı v e d i k k a t çekici bir t e r i m o l a n
zeka'yı kullanır ve bilinçli olarak birbirinden bağımsız olan; Müzik
Zekasından, Kendini Tanıma ve Anlama Zekasına kadar uzanan
 m.ziiMj tutan

b i l i n m e y e n s a y ı d a zekayı v u r g u l a m a k için Ç o k l u Z e k a kavramını o r t a y a

atar.

Y a z a r , ilk b a ş l a r d a b u k u r a m ı n ı n b a ğ l ı b u l u n d u ğ u d i s i p l i n e a i t u z m a n l a r v e
k e s i m l e r t a r a f ı n d a n ilgi i l e k a r ş ı l a n a c a ğ ı n ı d ü ş ü n s e d e , e n b ü y ü k ilgiyi
eğitim c a m i a s ı n d a n görür.

" F r a m e s o f Mind" a d l ı e s e r i n i n y a y ı n l a n m a s ı n d a n bir k a ç a y s o n r a y a z a r ,

U l u s a l B a ğ ı m s ı z O k u l l a r D e r n e ğ i ' n i n yıllık t o p l a n t ı s ı n d a k o n u ş m a y a p m a k
ü z e r e ç a ğ r ı alır v e h i ç b e k l e m e d i ğ i b i r ş e k i l d e b i n l e r c e i n s a n ı n ö n ü n d e
konuşma ve kuramını anlatma olanağı bulur. Bu olaydan sonra yazar
bütün gücünü bu kuramı geliştirmeye ayırır v e 1993 yılında aynı adı
taşıyan kitabını yayınlar.

Hovvard Gardner'in Çoklu Zeka teorisi; bizim, insanın yeterlilikleri

konusundaki düşüncelerimizi kökten değiştirmemize yardım edecek bir
p o t a n s i y e l e s a h i p t i r . G a r d n e r ' i n b u k u r a m ' d a k i asıl h e d e f i ; z e k a n ı n t e k b i r
y a p ı d a n m e y d a n a gelmediğini v e insanların e n a z b i r b i r i n d e n bağımsız
yedi ayrı zekaya sahip olduğunu ve bunların zaman içinde
geliştirilebileceğini i n s a n l a r a kanıtlamaktır. Çoklu Z e k a kuramı Z z e k a d a n
bahsetmektedir. Bunlar:

1. Sözel/Dilbilimsel Zeka ( V e r b a l / L i n g u i s t i c I n t e l l i g e n c e ) : Dili h e m s ö z l ü

hem de yazılı olarak etkin kullanma yeteneği. Örnek beceriler
a r a s ı n d a ; bilgiyi h a t ı r l a m a , diğer insanları i k n a e t m e v e dil h a k k ı n d a
konuşma gösterilebilir. En geniş şekliyle belki d e şairler t a r a f ı n d a n
s e r g i l e n e n bir y e t e n e k .

2. Mantıksal/Matematiksel Zeka ( L o g i c a l / M a t h e m a t i c a l I n t e l l i g e n c e ) :
Rakamları etkin kullanma ve ortaya çıkan sonuçları iyi bir nedene
b a ğ l a m a y e t e n e ğ i . Ö r n e k b e c e r i l e r a r a s ı n d a ; s a y ı l a r a ilişkin t e m e l
kavramları, sebep-sonuç ilişkilerini anlayabilme ve onları tahmin
edebilme gösterilebilir.

3. Müziksel Zeka ( M u s i c a l I n t e l l i g e n c e ) : R i t m e , s e s i n y ü k s e k l i ğ i n e v e
m e l o d i y e duyarlılık. Ö r n e k b e c e r i l e r a r a s ı n d a ; şarkıları e z b e r l e y e b i l m e ,
m e l o d i l e r d e k i hızı, t e m p o y u v e ritmi d e ğ i ş t i r e b i l m e g ö s t e r i l e b i l i r . Ü n l ü
müzisyenlerden Mozart'ın bu yeteneğe fazlasıyla sahip olduğu
söylenebilir.
 m.züMj altan

4. Uzaysal/Görsel Zeka (Spa+ al/Visual

;
Intelligence): Biçime, sekile,
b o ş l u ğ a , r e n g e v e çizgiye duyarlılık. B o ş l u ğ u z i h i n d e c a n l a n d ı r a b i l i r l e
ve bu modeli kullanarak uygulamalar yapabilme yeteneği. Örnek
olarak, görsel ve uzaysal fikirleri grafiklerle anlatabilme yeteneği
gösterilebilir. D e n i z c i l e r i n , heykeltraşların, ressamların, cerrahların, v . b .
b u zekanın hayli gelişmiş formlarına s a h i p olduğu söylenebilir.

5. Bedensel/Duyusal Zeka ( B o d i l y - K i n e s t h e t i c I n t e l l i g e n c e ) : Fikirleri v e

duyguları ifade etmek için, vücudu kullanabilme ve problemleri
çözebilme yeteneği. Örnek beceriler arasında; koordinasyon,
esneklik, hız v e denge gösterilebilir. Dansçıların, atletlerin, cerrehların
ve zanaatkarların bu zekanın gelişmiş formlarına sahip olduğu
söylenebilir.

6. Bireyierarası Zeka ( I n t e r p e r s o n a l Intelligence): Diğer insanların ruh

h a l l e r i n i , duygularını, güdülerini v e n i y e t l e r i n i , nasıl çalıştıklarını, o n l a r l a
nasıl ortaklaşa çalışılabileceğini anlayabilme, problemleri ve
karışıklıkları çözebilme yeteneği. Başarılı satıcılar, politikacılar,
öğretmenler v e din adamlarının yüksek s e v i y e l e r d e bu zekaya sahip
oldukları söylenebilir.

7. Bireysel Zeka ( I n t r a p e r s o n a l I n t e l l i g e n c e ) : K e n d i k e n d i n i t a n ı m a n ı n
anahtarı durumundadır. Bireyin, k e n d i n i n k u v v e t l i v e zayıf taraflarını,
ruh h a l i n i , n i y e t v e isteklerini a n l a y a b i l m e s i v e b u n l a r d a n y o l a çıkarak
yasamın d a h a e t k i n bir ş e k i l d e d e v a m e t t i r e b i l m e s i . Örnek b e c e r i l e r
arasında; kişinin kendinin diğerleriyle olan benzerliklerini ve
farklılıklarını anlayabilme, bir şeyi yapması gerektiğini kendi kendine
hatırlatabilme v e kendi duygularını kontrol edebilme gösterilebilir.

G a r d n e r ' i n o r t a y a a t t ı ğ ı Ç o k l u Z e k a K u r a m ' ı n d a y e r a l a n y e d i ayrı z e k a y a

ilaveten, Goleman (1995), Duygusal Zeka d i y e a d l a n d ı r d ı ğ ı v e k i ş i s e l
z e k a l a r a D u y g u s a l Z e k a l a r başlığı altında yaklaştığı, bir z e k a n ı n varlığını
o r t a y a a t m ı ş ; a y r ı c a y i n e G a r d n e r (1995) t a r a f ı n d a n Doğacı Zeka d i y e
a d l a n d ı r ı l a n s e k i z i n c i bir z e k a n ı n varlığı o r t a y a atılmıştır. G a r d n e r (1995) b u
z e k a s ı gelişmiş bir b i r e y i " d o ğ a l k a y n a k l a r a v e sağlıklı bir ç e v r e y e y o ğ u n
ilgisi bulunan, flora ve faunayı tanıyan, bunların sonuçlarının ayrımını
doğal dünyada yapabilen ve yeteneklerini üretken olarak kullanabilen
biri" olarak tanımlamaktır.
 m.ziilkiıf dttm

Çoklu Zeka Kuramı ve Eğitim

A m e r i k a Birleşik D e v l e t l e r i ' n d e 8 0 ' l e r i n b a ş ı n d a a a ş l a y a n v e h e n ü z

tamamlanamayan eğitim reformunun başarıya ulaşmasının mümkün
olamayacağını en azından çok zor gerçekleşeceğini, gerçekleşse de
günümüz bireyinin ihtiyaçlara ve toplumun beklentilerine cevap
veremeyeceğin' düşünen bir grup eğitimci arasında bulunan Hovvard
Gardner v n
bir grup arkadaşı bu problemi çözmenin yolunun birey-
merkezli okullaşmadan geçeceğini öne sürmekte, bu amaçla k u r a m l a r
üretmekte ve değişik p r o j e l e r e katkılarda bulunmaktadırlar.

B i r e y - m e r k e z l i e ğ i t i n Tın iki ö n e m l i çil ş n o k t a s ı b u l u n m a k t a d ı r . B u n l a r d a n

ilki; h e r b i r e y i n farklı zihin y a p ı s ı n a sahip olduğu bilindiğinden, eğitim
sisteminin d e b u farklılıklara c e v a p v e r e c e k şekilde oluşturulması gerektiği
g ö r ü ş ü d ü r , i k i n c i ç ı k ı ş n o k t a s ı i s e ; artık g e l e n e k s e l o k u ! a n l a y ı ş ı y l a h i ç b i r
bireyin, bırakınız farklı alanları veya becerileri, bir konuyu dahi tam
manasıyla öğrenemeyeceğinin anlaşılmasıdır. Bu bakımdan bireylerin
zeka profillerini d i k k a t e a l a n v e b u yönde bireylerin eğitimdeki başarıların
e n üst d ü z e y e ç ı k a r a c a k m o d e l l e r e i h t i y a ç d u y u l m a k t a d ı r .

Bu amaçla, Gardner (1993) okula yeni bazı rollerin verilmesi gerektiğini

düşünmektedir. Bu rollerden ilki, değerlendirme uzmanlığı'dır. Geleneksel
okul anlayışında güya öğrencilerin kuvvetli yada zayıf yönlerini ve
eğilimlerini ortaya çıkarmak için genellikle Sayısai ve Sözel Zekaların
irdelendiği v e düzenli o l a r a k değiştirilen, geliştirilen s t a n d a r t v e y a s t a n d a r t
o l m a y a n testler v e r i l m e k t e d i r . G a r d n e r ' a göre, Sözel v e Sayısal Z e k a öne
çıkarılarak bu zekaları daha baskın veya daha gelişmiş çocuklara
a v a n t a j s a ğ l a n m a k t a , bir şekilde, diğer zekaları d a h a gelişmiş ç o c u k l a r a
haksızlık yapılmakta ve dolayısıyla bu çocukların başarıları
e n g e l l e n m e k t e d i r . B u y ü z d e n , artık z e k a l a r ı e l e alış b a k ı m ı n d a n d a h a a d i l ,
ç o c u ğ u n gelişimine u y g u n ve çocuğun z e k a p r o f i l i ile ilgili t a v s i y e edilen
öneriler doğrultusunda hazırlanmış değerlendirmelerin yapılabilmesine
i m k a n v e r e n d e ğ e r l e n d i r m e s i s t e m l e r i n e ihtiyaç vardır.

i k i n c i r o l i s e ; t ı p k ı b o r s a d a m ü ş t e r i s i i ç i n e n iyi, en avantajlı portföyü

hazırlayan bir yatırım uzmanı gibi görev yapacak; öğrenci-program
uzmanlığı'dır. Bu uzmanın görevi; öğrencinin zeka profilini göz önünde
tutarak hangi dersleri alması gerektiğini tavsiye etmektir. Bu amaçla
programdaki materyaller, değişik şekillerde ve değişik zekalara cevap
v e r e c e k şekilde oluşturulur. Ö ğ r e n m e - ö ğ r e t m e b i ç e m l e r i n d e k i farklılıklar
ve bireysel zeka profillerindeki farklılıklarından haberdar olduğumuz bir
 m.ziiMf altan

d ö n e m d e , artık b ü t ü n ö ğ r e n c i l e r e a y n ı m a t e r y a l i , a y n ı ş e k i l d e v e r m e k v e
ö ğ r e n c i l e r i n h e r h a n a ' bir şeyi aynı şekilde öğrendikleri k o n u s u n d a ısrarcı
o l m a k doğru olmaycaktır.

B i r e y - m e r k ^ z l i o k ^ , , a v e r i l e n ü ç ü n c ü rol i s e , okul-toplum uzmanlığı r o l ü d ü r .

Öğrenci-program uzmanının, öğrenenin okul içinde yararına olan
Kararların alınmas'na yardım o-rmesi gibi, okul-toplum uzmanı da,
öğrencinin daha gen'r bir t o p l u l u k t a yararına olacak eğitim imkanlarını
araştırır. Okul-toplum uzmanı'nm temel görevi öğrencinin kendi zeka
profiline uygun mesıeki ve mesleki olmayan rolleri keşfetmesindeki
olanakları arttırmaktır. U z m a n , bu görevi y e r i n e g e t i r m e k için, h e r biri belli
b a z ı z e k a l a r ı n k a r ı ş ı m ı n ı i ç e r e n çıraktı, , d a n ı ş m a n l ı k , t o p l u m lizm rtleri ve
benzeri alanlardaki değişik öğrenme olanaklarına ait bilgileri toplar ve
yeri g e l i n c e b u b ' g i l e r i a i l e v e öğrencilerle paylaşır.
:

Dikkat edilmesi gereken bir husus, ou roller düzeninde öğretmenin

rolünde bir a z a l m a n ı n v e y a değişikliği d ü ş ü n ü l m e d i ğ i d i r . A k s i n e b u roller,
öğretmenin kendi alanını daha iyi ve daha özgürce öğretebilmesi için
o n a z a m a n kazandırır. Tecrübeli ö ğ r e i n e n l e r i n d e , u z m a n l a r ı n h e r bir
öğrencinin farklı ihtiyacının iyi b - ;
şekilde kc ılanıp karşılamadığını
d e n e t l e m e g i b i bir s o r u m l u l u ğ u d a o l a b i l i r .

Her çocuğun yine aynı konuları a n c a k farklı yollarla öğrenecekleri birey-

merkezli bir eğitim sürdürüldüğünde, her öğrencinin kendi çizgisini
b u l a c a ğ ı , k e n d i n i d a h a iyi h i s s e d e c e ğ i v e b e l k i d e t o p l u m a d a h a f a y d a l ı
birer birey o l a b i l e c e k l e r i , m u t l u bir ortamın o l u ş m a s ı n a y a r d ı m edilecektir.
S a d e c e standart bir yeterliliğin bulunduğu, özellikle de s a d e c e bir g r u p
zekanın ön planda tutulduğu bir o r t a m d a , pek çok öğrencinin kendini
yetersiz hissedeceği ve dolaysıyla sistemin dışında kalacağı kaçınılmaz
o l a c a k t ı r . M u h t e m e l d i r ki, b u g r u b u n i ç i n d e b i r ç o k d a h i d e b u l u n a c a k t ı r .

Yıllardan b e r i d i r d ü z e l t i l m e y e çalışılan v e bir türlü ç ö z ü m b u l u n a m a y a n

eğitim sorunları i l e ilgili köklü bir v i z y o n değişikliği gerekmektedir. Bu
k u r a m d a n yararlanarak, böyle bir v i z y o n değişikliği a c a b a problemlere
bir ç ö z ü m olabilir m i ?

Çoklu Zeka Kuramı Doğrultusunda Gerçekleştirilen Projeler

Yukarıda izahına çalıştığım düşüncelerin pratikte şu ana kadar

başarıyla uygulandığı, umut vaad eden sonuçların alındığı projeler
m e v c u t t u r . G a r d n e r (1993) b u n l a r ı ş ö y l e s u n m a k t a d ı r :
 m.züMj tutan

I. Okul Öncesi: B u p r o j e l e r d e n biri, ö ğ r e n c i l e r i n z e k a p r o f i l l e r i n i n , ç a l ı ş m a

biçimlerinin, yenilikçi bir t a r z d a değerlendirildiği "Project SpectruırT'dur.
Bu p r o j e H a r v a r d Üniversitesi'nde " P r o j e c t Z e r o " adlı p r o j e n i n i ç e r i s i n d e bir
çok araştırmacının katılımıyla gerçekleştirilmektedir. Projenin başlangıç
noktasını her çocuğun bir veya birkaç alanda gelişme gösterecek
kapasiteye ^ahip olduğu gerçeği oluşturmuştur. Projenin hedef grubunu
okul öncesi çocuklar oluşturmaktadır. Bunun nedeni .şöyle
açıklanmaktadır. Birincisi, işin bilimsel tarafıyla ilgilidir. Burada küçük
yaşlardaki bireysel farklılıkların güvenilir bir şekilde nasıl tespit
e d i l e b i l e c e ğ i n i n c e v a p l a n m a s ı v e b u farklılıkların e r k e n y a ş l a r d a t e s p i t
edilmesinin muhtemel önemidir, işin pratik tarafı ise, çocukların
beyinlerinin henüz esr.^k olduğu v e t a m anlamıyla şekillenmediği bir
dönemde, daha esnek ve serbest seçim imkanının programa
yerleştirildiği okulların bulunduğu bir ortamda, çocukların bilişe ait
yeterlilikleriyle ilgili bilgilerden en fazla ailelerin ve öğretmenlerin
yararlanacağıdır.

" S p e c t r u m " p r o j e s i n i n u y g u l a n m a s ı a m a c ı y l a ç o c u k l a r ı n h e r g ü n farklı

zekalarını kullanabilmelerine imkan sağlayan ancak hangi zekanın
kullanıldığına dair bir etiketi içermeyen materyallerin bulunduğu, zengin
sınıflar oluşturulmuştur. Örneğin, "Spectrum" sınıfında aralarında
incelenmesi ve diğer m a t e r y a l l e r l e mukayese edilebilmesi için getirilmiş
ve duyusal kapasitenin yanı sıra, mantık ve çözme gücünü de ortaya
çıkarmaya yardım edecek, biyohjik örneklerin bulunduğu bir doğa
köşesi; ç o c u k l a r ı n d i l , rol y a p m a v e y a r a t ı c ı taraflarını o r t a y a ç ı k a r m a y a
yarayacak, kendi hikaye panolarını oluşturabilecekleri hikaye anlatma
alanları; Uzaysal ve Bireysel Zekalarını geliştirmeye yardım edecek ve
çocukların kendi sınıflarını oluşturabilecekleri, kendi arkadaş ve
öğretmenlerinin fotoğraflarını kullanabilecekleri b i r inşa etme köşesi n i n
de bulunduğu, p e k çok z e k a v e z e k a bileşimleri y e r almaktadır.

Yıl s o n u n d a , a r a ş t ı r m a g r u b u t a r a f ı n d a n h e r ç o c u k t a n t o p l a n m ı ş b i l g i l e r
" S p e c t r u m R a p o r u " adlı kısa bir yazı ile özetlenir. B u d o k ü m a n , ç o c u ğ u n
kişisel profilini, kuvvetli ve zayıf yanlarının yanı sıra, . o k u l d a , evde veya
daha geniş bir ç e v r e d e kuvvetli tarafını daha da g ü ç l e n d i r m e k v e zayıf
taraflarını k u v v e t l e n d i r m e k için n e l e r y a p m a s ı gerektiğini anlatır.

Ç o k l u Z e k a a d l î k i t a b ı n b a s ı m yılı o l a n 1 9 9 3 y ı l ı n d a h a l e n g e l i ş i m s ü r e c i n d e
olan bu proje kapsamında, Çoklu Zeka'nın erken yaşlarda
oluşturulmasına, ortaya çıkarılmasına ve geliştirilmesine yönelik
 m.züMf altan

malzemeler meydana getirilmiş, elde edilen bilgiler detaylı raporlar

halinde yayınlanmıştır.

II. Temel Öğretim: Ç o k l u Z e k a t e o r i s i n i n t e m e l ö ğ r e t i m ' d e u y g u l a n m a s ı i l e

ilgili o l a r a k d a " K e y S c h o o l " ( A n a h t a r O k u l ) p r o j e s i n e a i t b i l g i l e r e u l a ş m a k
mümkündür. Bu o k u l d a üç çalışma türü üzerinde yoğunlaşıimıştır. Bunlar:
a) her öğrencinin her gün bir zanaatı veya ilgi duyduğu bir alanı,
y e t e r l i l i ğ e s a h i p b i r ö ğ r e t m e n v e tarklı y a ş l a r d a n ö ğ r e n c i l e r l e b i r l i k t e ç ı r a k
gibi çalıştığı; aralarında mimarlıktan bahçeciliğe, aşçılıktan para
k a z a n m a y a yönelik p e k çok m e s l e ğ i n b u l u n d u ğ u g r u p l a r ; b ) h a f t a d a bir
d ı ş a r ı d a n bir u z m a n ı n o k u l u z i y a r e t e t m e s i v e bir z a n a a t ı v e y a bir m e s l e ğ i
öğrencilere s e r g i l e y e n v e y a tanıtan gruplar; v e c ) öğrencilerin o n h a f t a
arayla verilen üç farklı konu üzerinde bir yıl boyunca hazırlayacakları
projelerdir. K o n u d ö n e m i n i n b i t i m i y l e birlikte, bu projeler sergilenmekte,
h e r öğrencinin diğer öğrencilerin n e l e r yaptığı hakkında bilgi s a h i b i olması
s a ğ l a n m a k t a v e b ü t ü n p r o j e sunuları v i d e o y a alınarak h e r ö ğ r e n c i için bir
video portföyü oluşturulmaktadır. Geleneksel okul sistemlerinde, her
ö ğ r e n c i yıllar i ç i n d e y ü z l e r c e çeşit test a l m a k t a a n c a k b u t e s t l e r o k u l u n
bitimiyle birlikte bir daha işe yaramamaktadır. Okul sonrası yaşam
gözönüne alındığında, proje hazırlayarak bunları başarıyla sunmanın
ö n e m i bir k e z d a h a o r t a y a çıkmaktadır.

P r o j e l e r i n d e ğ e r l e n d i r i l m e s i n d e : a ) P r o j e n i n ö ğ r e n c i n i n eğilimlerini v e bilişe
ait kuvvetli v e y a zayıf yönlerini ne k a d a r yansıttığını tespit e t m e k için,
kişisel profile; b) öğretilen konularla ilgili gerçeklerin, becerilerin ve
kavramların ö ğ r e n i l i p ö ğ r e n i l m e d i ğ i n e ; c ) y a p ı l a n işin n i t e l i ğ i n e ; d ) n e t ü r
bir iletişimin sağlandığına; ve e) yapılan işin ne ölçüde
gerçekleştirilebildiğinin, sınıfta diğerlerinden öğrenilen bilgilerden nasıl
yararlanılabileceğinin açıklandığı ve dersin bir değerlendirmesinin,
b u l u n d u ğ u bir y a n s ı t m a v e p a y l a ş m a b ö l ü m ü n ü n n e d e r e c e y a p ı l d ı ğ ı n a
bakılır.

III. Orta Öğretim: B u d ü z e y d e i s e " P r a c t i c a l I n t e l l i g e n c e a t t h e M i d d l e

school Level" (Ortaokul Seviyesinde Pratik Zeka) adlı bir proje
gerçekleştirilmiştir. Bu proje kapsamlı bir şekilde üç alan bilgisini
içermektedir. Bunlar; a) kişinin kendi zeka profili, öğrenme biçimi ve
stratejisi; b ) a k a d e m i k konuların yapısı v e öğrenilmesi; c ) k a r m a ş ı k s o s y a l
bir s i s t e m o l a n okul'dur,

B u ü ç m a d d e y i , ç o k l u z e k a k u r a m ı ile d e a ç ı k l a m a k m ü m k ü n d ü r . B i r i n c i
m a d d e , k i ş i n i n k e n d i i ç d ü n y a s ı i l e ilgili o l a n B i r e y s e l Z e k a y ı ; i k i n c i m a d d e ,
 m.ziiMj altan

a k a d e m i k zekaların v e y a z e k a bileşimlerinin b e l l i bir a l a n d a gösterilmesini;

ü ç ü n c ü m a d d e ise Bireylerarası Z e k a ' y ı yansıtır.

Bu projede, böyle bir metodun seçilmesindeki ana görüş; ortaokul

y ı l l a r ı n d a k i ç o c u k l a r ı n artık, o k u l a t m o s f e r i i l e ilgili pratik bilgilere sahip
oldukları düşüncesidir. Fiziksel, z i h i n s e l v e d u y g u s a l yönden gelişen ve
d e ğ i ş e n ç o c u k l a r ı n g i d e r e k a r t a n bir şekilde b a ğ ı m s ı z o l m a y a b a ş l a m a l a r ı
ve bunu projelerinde ve aktivitelerinde yansıtmaları da önem
kazanmaktadır.

Bu amaçla, çocukların öğrenci o l a r a k rollerinin ne olduğu konusuna

açıklık getirmek amacıyla mülakatlar yapılmış ve yapılan analizler
sonucunda "ileri" "orta" ve "düşük" "Okul için Pratik Zeka" profilleri
gösteren gruplar oluşturulmuştur. Mülakatlar y o l u y l a her bir "Okul için
Pratik Z e k a " p r o g r a m üniteleri t e s p i t edilmiştir. B u n l a r : a ) Ö ğ r e n c i o l a r a k
aktif g ö r e v a l m a isteği v e y e t e n e ğ i ; b) farklı a k a d e m i k aktivitelerdeki
ö ğ r e n m e süreçlerini anlama; ve c) okul çalışmalarını ve rollerini çok
yönlü e l e a l m a yeteneği'dir.

G e n e l o l a r a k e l e alındığında ise, hazırlanan p r o g r a m ı n özelliği, ö ğ r e n c i n i n

dikkatini farklı alanlardaki problemlerin nasıl birbiriyle ilişkili olduğunu
k a v r a m a y a yöneltmektir. Bu yöntem de yine Çoklu Z e k a kuramının iki
temel varsayımından hareketle oluşturulmuştur. Bunlar: a) bir insan; bir
ş e y i , e n z e n g i n b i r b i ç i m d e s u n u l a n o r t a m d a e n iyi ö ğ r e n i r ; v e b ) okulda,
yaşamda b e k l e n m e d i k bir şekilde karşımıza çıkan birbirinden apayrı
p r o b l e m l e r karşısında, farklı konulardaki bilgilerimizi ve birbirinden kopuk
tanımları güvenli bir şekilde yaşanılan p r o b l e m l e r e a k t a r a m a y a c a ğ ı m ı z d ı r .

H e r bir " O k u l için Pratik Z e k a " ünitesi a ş a ğ ı d a v e r i l e c e k bazı p r e n s i p l e r i

yansıtır. Bunlar: a) pratik zeka becerileri en verimli olarak alana özel
içeriklerde öğrenilir. B u b a k ı m d a n m a t e m a t i k için ö n e m l i o l a n k a y n a k l a r ,
s o s y a l b i l g i l e r i ç i n ö n e m l i o l a n k a y n a k l a r d a n ayrı o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l i r ; b )
öğrenciler için zorluk çıkaran kavramlar, özenle seçilmiş aktiviteler
yardımıyla a n a l i z edilir ve anlaşılır h a l e getirilir; c) "Okul için Pratik Z e k a "
ünitelerinin etkinliği, özel bir a m a c a yönelik kullanıldığında o r t a y a çıkar;
d ) ö ğ r e n c i l e r b i r b i l g i y i e n iyi, o b i l g i n i n k e n d i y e t e n e k l e r i v e i l g i l e r i y l e ilişkisi
oranında kavrar; e) p r a t i k z e k a b e c e r i l e r i , e n iyi h e m o k u l h a y a t ı n a h e m
de gerçek hayata ait içeriklerle sunulduğunda birbiriyle kaynaşır; f)
öğrenciler o r t a y a çıkan ürün k a d a r , t a k i p e d i l e n süreçten d e yararlanırlar;
ve g) kendi kendini izleme, öğrencilerin kendi öğrenmeleri ile ilgili aktif
sorumluluk almalarına yardım e d e r .
 n.züMf altan

Bu projenin en çekici hedeflerinden biri, belki de öğrencilerin okul

bittikten s o n r a d a h i k e n d i eğitimlerinin sorumluluğunu üstlenebileceklerini
v e b ö y l e c e o k u l için o l a n p r a t i k zekanın, y a ş a m b o y u bir ö ğ r e n m e v e
b i l g i l e n m e y e yardımcı olacağıdır.

I V . Orta Öğretim Sonrası: 1985 yılında R o c k e f e l l e r V a k f ı n a bağlı S a n a t v e

i n s a n i B i l i m l e r B ö l ü m ü ' n ü n t e ş v i k i i l e H a r v a r d Ü n i v e r s i t e s i n d e k i P r o j e Sıfır
grubu, Ulusal Test Merkezi ve Pittsburg Devlet Okulları ile güç birliği
y a p a r a k "Arts P R O P E L " adlı o r t a ö ğ r e t i m s o n r a s ı n d a s a n a t s a l ö ğ r e n m e y i
dokümanlaştıracak, d e ğ e r l e n d i r m e araçları oluşturmaya yönelik bir p r o j e
başlatır.

Bu proje kapsamında; müzik, görsel sanatlar ve yaratıcı yazma sanat

d a l ı n d a ç a l ı ş m a y a v e ü ç tür yeterliliğin i n c e l e n m e s i n e k a r a r verilmiştir.
Bunlar: a ) düzenleme y a p m a , müzik i c r a e t m e , resim y a p m a v e y a çizme,
y a r a t ı c ı v e y a h a y a l m a h s u l ü y a z m a ' y ı i ç e r e n üretim; b i r s a n a t d a l ı i ç i n d e
e t k i l e y e n a y r ı l ı k l a r v e farklılıklar, y a n i artistik d ü ş ü n m e ' y i i ç e r e n algılama;
insanın k e n d i y a d a diğer sanatçıların algılamasından v e ürettiklerinden
uzaklaşıp, e l d e e d i l e n etkileri, zorlukları, metotları v e h e d e f l e r i anlamayı
içeren yansıtmadır. "PROPEL" kelimesi de bu üç yeterliliğin ingilizce
k a r ş ı l ı k l a r ı n ı n ( p r o d u c t i o n - p e r c e p t i o n - r e f l e c t i o n ) ilk h a r f l e r i n e ö ğ r e n m e n i n
i n g i l i z c e k a r ş ı l ı ğ ı n ı n ( l e a m i n g ) ilk h a r f i n i n e k l e n m e s i n d e n t ü r e t i l m i ş t i r .

Bu amaçla program modülleri oluşturulmuş ve bu modüllerin

değerlendirme araçlarıyla eşgüdümlü olmaları sağlamış, ayrıca
p r o g r a m l a r a ait d e ğ e r l e n d i r m e araçlarını geliştirmek için dikkatli bir süreç
izlenmiştir. H e r bir s a n a t dalı için, d i s i p l i n l e r arası e k i p l e r k u r u l m u ş v e h e r bir
d a l için t e m e l yeterlilikler t e s p i t edilmiştir. H e r bir a d a y , yeterlilik için " a l a n
proje"si adıyla; algılama, üretme v e yansıtma u n s u r l a r ı n ı i ç e r e n b i r t a k ı m
çalışmalar hazırlamıştır. Alan projeleri kendi başlarına birer program
o l m a y ı p , s t a n d a r t bir s a n a t öğretimi p r o g r a m ı n a rahatlıkla e k l e n e b i l e c e k
yapıdadır.

Alan projeleri için prosesföy adı verilen değerlendirme sistemi

oluşturulmuştur. Prosesföyleri, portföylerden ayıran en önemli özellik ise
bunların içinde; sadece bitmiş, gösterime veya bir yarışmaya hazır
ürünlerin değil, aynı z a m a n d a k a r a l a m a , s k e ç v e y a tasarı d u r u m u n d a k i
eserlerin d e y e r almasıdır. B u b a k ı m d a n , sistem h e m s a n a t h e m d e diğer
a l a n l a r d a k i eğitimciler tarafından oldukça d i k k a t çekmiştir.
 Ç O K L U Z E K A KU

m.zülküf altan

Bu proje 1991 yılında Nevvsvveek tarafından A.B.D.'deki model eğitim

programları arasında en seçkin iki modelden biri olarak seçilerek
onurlandırılmıştır. Bu projenin başarılı olup olmayacağını, tıpkı diğer
projelerde olduğu g i b i , z a m a n gösterecektir.

Yukarıdaki temel projelere ilaveten şu an dünyada pek çok kendi

projesini yürütmekte v e sonuçlarını k a m u o y u y l a paylaşmaktadır. Örnek
vermek gerekirse, Greenhavvk (1997) "Maryland ilkokulunun çoklu zeka
kuramını uygulamaya sokmasıyla bu reformun, öğrencilerin devlet
sınavlarındaki performanslarını arttırdığını ve okul çapında bir başarı
kültürü yaratıldığını söylemektedir ( p . l ) .

Sonuç

Z e k a testlerinin v e b u testlerin ışığında geliştirilen sınav s i s t e m l e r i n i n

ve programlarının, s a d e c e kuramcıları değil, aynı z a m a n d a eğitimcileri
ve öğrencileri de tuzağa düşürdüğü, zekayı ölçmek yerine, bireyleri
sınıflandırdığı ve gelişmelerini sınırlandırdığı bir sistemde, Çoklu Zeka
kuramı, bireylerin yeteneklerini ortaya çıkarmalarına, geliştirmelerine ve
e ğ i t i m c i l e r i n d e b u y ö n d e d e ğ e r l e n d i r m e y ö n t e m l e r i , farklı p r o g r a m l a r
oluşturmalarına yardım edebilir bir potansiyele sahip olduğu
görülmektedir. Bunun başarılabileceğini, kısa da olsa özetlemeye
çalıştığım öncü p r o j e l e r kanıtlamış durumdadır.

Günümüzde A.B.D.'deki pek çok özel eğitim kurumu bu sistemi

benimsemiş ve bu kuram doğrultusunda geliştirilmiş eğitim sistemleri
sayesinde yorgun ve başarısız eğitim sistemlerine yeni bir soluk
getirmişlerdir. Özellikle de A.B.D.'deki devlete ait okulların içinde
b u l u n d u ğ u ç ı k m a z (bkz. A l t a n , 1998) g ö z ö n ü n e a l ı n d ı ğ ı n d a , b u başarı hiç
de küçümsenemez. Bu nedenledir ki, bu kuramın model
uygulamalarından bir adım daha ileriye giden ve bu kuram yardımıyla
y a b a n c ı dil öğretimi v e r i l e n v e b u kuramı u y g u l a y a b i l e c e k ö ğ r e t m e n l e r
yetiştiren p r o g r a m l a r oluşturulmaktadır.

Çoklu Z e k a kuramı mimarlarının v e uzmanlarının inancı o l a n v e geleceğin

eğitim sisteminin bu kuram çerçevesinde şekillenebileceği, benim de
inancımdır. Ayrıca eğitim alanında büyük değişikliklerin yaşandığı, s a ğ l a m
bir k u r a m s a l t e m e l e oturmayan p e k ç o k fikrin ortaya atıldığı, yeterlilikleri
konusunda şüpheler bulunan insanların ülkenin geleceğini etkileyen
konularda söz sahibi olduğu ülkemizde, yöneticilerin ve gerçek
 m.ziiMj altan

eğitimcilerin bu alanla vakit geçirmeden ilgilenmeleri gerektiğine

inanıyorum.

Kaynaklar

A l t a n , M . Z . (1998). Ülkelerin E ğitim Çıkmazı: Amerika Birleşik Devletleri Örneği.

M i l l i Eğitim, 1 4 0 , 2 9 - 3 5 .

Gardner, H . ( 1 9 8 3 ) . Frames o f M i n d : T h e theory o f multiple intelligences. N e w

York: Basic Books.

Gardner, H . (1993). M u l t i p l e Intelligences: T h e Theory i n Practice. N e w York:

Basic Books.

Gardner, H. (Novemberl995). Reflections on Multiple Intelligences: Myths and

Messages. P h i Delta Kappan 77, 3:200-203, 206-209.

Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence (Why it can matter more than IQ). New
York: Basic Books.

Greenhavvk, J. (September, 1997). Multiple Intelligences Meet Standards. Educational

Leadership, 62-64.