७.

ओळख सू जीवशा ाची

१. िदले ा पयायांपैकी यो पयाय िनवडून वा े पु ा िलहा व ांचे ीकरण िलहा.

( ुकॉिनक आ , थन, अिमनो आ , 4% अ◌ॅ सेिटक आ (CH3COOH).

, ॉ ीडीअम, लॅ ोबॅिसलाय)

अ. लॅ क आ ामुळे दु धातील िथनां चे ............हो ाची ि या घडते.

आ. ोबायोटी खा ामुळे आत ातील......... सार ा उप वी जीवाणूंचा नाश होतो.
इ. रासायिनक ा नेगर णजे.......... होय.
ई. कॅ शअम व लोहाची कमतरता भ न काढणारे ार ........ आ ापासून बनवतात.
उ रे :
(अ) थन.
ीकरण: लॅ ोबॅिसलाय जीवाणू दु धाचे िक न करतात.या िक न ि येत दु धाम े लॅ ोज शकरे चे
पां तर लॅ क आ होते. लॅ क आ ामुळे दु धातील िथनां चे थन होते.

(आ) ॉ डीअम.
ीकरण : ोबायोिट खादयां त लॅ ोबॅिसलस या जीवाणूं ा जाती असतात. हे जीवाणू मानवी आत ातील
सू जीवां चा समतोल राखतात. पचन ि येला मदत करणा या सू जीवां ची वाढ क न ॉ डीअमसार ा
उप वी सू जीवां ना हे जीवाणू न करतात.

(इ) 4% अ◌ॅ सेिटक आ (CH3COOH).

ीकरण : रासायिनक ा नेगर हे 4% अ◌ॅ सेिटक आ (CH3COOH) असते. पदाथाचे प रर क
णून याचा वापर करताना ाला नेगर असे टले जाते.

(ई) ुकॉिनक आ .
ीकरण : ुकोज व कॉन ीप िलकर हे ोत वाप न अँ रिजलस नायगर या जीवाणूं ा साहा ाने
ुकॉिनक आ या अिमनो आ ा ा मदतीने कॅ शअम व लोह कमतरता भ न काढणा या ारां चे
ावसाियक उ ादन करता येते.

२. यो जो ा जुळवा
उ रे :
'अ' गट. 'उ र' गट
(1) झायलीटॉल - गोडी दे णे
(2) सायिटक आ - आ ता दे णे
(3) लायकोिपन - रं ग
(4) नायिसन - सू जीव ितबंधक.

३. खालील ांची उ रे िलहा

ैि ि ं ी ो ो ी ं ेि े े े े
(अ) सू जैिवक ि यांनी कोणकोणती इं धने िमळवता येतात? या इं धनांचा वापर वाढवणे का गरजेचे
आहे ?
उ र : (1) सू जैिवक िवनॉ -अपघटन ि या वाप न नागरी, शेती आिण औदयोिगक कच यापासून िमथेन
वायू िमळतो. सू जैिवक ि येने हे इं धन बनवले जाते.
(2) इथेनॉल हे अ ोहोल एक (धूररिहत इं धन) आहे . हे इं धन उसा ा मळीचे िक न क न
सॅकरोमायिसस ा मदतीने िमळवले जाते.
(3) पा ाचे जैिवक काश-अपघटन या ि येतून जीवाणू काशीय पण करतात. ा वेळी मु झालेला
हायडोजन वायू इं धन णून वापरला जातो.
(4) सू जैिवक ि यां नी तयार केलेली इं धने वापरणे गरजेचे आहे . कारण पारं प रक इं धने काही कालावधीनंतर
संपतील. तसेच या जीवा इं धनाचा हवा- दू षण होते. भिव काळात पयावरणपूरक इं धने वापर ाला पयाय
नाही.

(आ) समु िकंवा नदी ा तेलाचे तवंग कसे न केले जातात?

उ र : (1) पेटोिलअम णजेच ू ड तेलाची गळती िनरिनरा ा कारणां नी समु ात होत असते.
(2) हे तेल जलचरां साठी घातक व िवषारी ठ शकते.
(3) पा ावर आलेला तेलाचा तवंग यां ि क प तीने दू र करता येतो. पण हे कठीण असते.
(4) ामुळे जैिवक प तीने या तेलतवंगाला दू र कर ासाठी अ ॅ िन ोरॅ बॉर ुमे स व ुडोमोनास हे
जीवाणू वापरले जातात.
(5) या जीवाणूम े िप रिड व इतर रसायने न कर ाची मता आहे . ामुळे तेलाचे तवंग न होतात.
(6) हे जीवाणू हायडोकाबन ा क बॅ े रया (HCB) असतात.
(7) HCB हे हायडो काबनचे अपघटन क न ातील काबनचा ऑ जनशी संयोग घडवून आणतात. या
अिभि येत co2 व पाणी तयार होते. अशा रतीने समु िकंवा नदीम े सां डले ा तेलाचे तवंग न केले जातात.

(इ) आ पज ामुळे दू िषत झालेली माती पु ा सुपीक कशी केली जाते?

उ र : (1) आ पज ामुळे दू िषत झालेली माती पु ा सुपीक कर ासाठी जीवाणूं ा िविश जाती वापर ा
जातात.
(2) तं ान या प तीत अ◌ॅ िसडबॅिसलस फेरोऑ ड व अ◌ॅ िसडोिफलीयम या जीवाणू जाती यासाठी
वापर ा जातात.
(3) आ पज ाम े स ु रक आ असते. या िजवाणू साठी हे स ु रक आ ऊजासरोत आहे .
(4) अशा जीवाणूंचा समूह वाप न आ पज ामुळे होणारे भू- दू षण आटो ात आणले जाते. अशा रीतीने
आ पज ामुळे दू िषत झालेली माती पु ा सुपीक केली जाते.

(ई) सि य शेतीम े जैव कीटकनाशकांचे मह करा.

उ र : (1) जैव कीटकनाशके वापर ास भू- दू षण होत नाही. अ था रासायिनक खतां मुळे मो ा माणावर
भू- दू षण होत असते.
(2) रासायिनक कीडनाशके व कीटकनाशके यातून ुरािसटामाइडसारखी रासायिनक े मातीत िमसळत
असतात.ही वन ती व गुरां साठी घातक असणारी रसायने सू जीवां ा साहा ाने न कर ात येतात.
(3) कवके व िवषाणूं ा काही जाती जैव कीटकनाशके णून वापरता येतात.
(4) जीवाणू व कवक यां ात िपकां वरील कीड, कीटक, रोगजंतूंचा नाश करणारी े असतात.
(5) ही टॉ झ े जीवाणूंपासून आिण कवकां पासून िमळवली जातात आिण जैवतं ानाने थेट वन तींम ेच
अंतभूत केली जातात. कीटकां साठी ही िवषारी अस ाने कीटक ा वन तींना खात
नाहीत. यामुळे िपकां चे आपोआपच संर ण होते. उदा., िक न ि येत िमळणारे उप-उ ादन, ायनोसॅड.

(उ) ोबायोिट उ ादने लोकि य हो ाची कारणे कोणती आहे त?

उ र : (1) ोबायोिट ि याशील जीवाणू असणारे दु ज पदाथ आहे त. ां चे आरो ासाठी अनेक फायदे
आहे त.

ो ोि े ी ं ी ो
(2) उदा., ोबायोिट मुळे आप ा अ मागात उपयु सू जीवां ा वसाहती होतात.
(3) ॉ डीअमसार ा इतर घातक सू जीवां वर हे चां गले जीवाणू िनयं ण ठे वतात. तसेच अशा जीवाणूंची
चयापचय ि यां वर दे खील िनयं ण ठे वतात.
(4) ोबायोिट मुळे शरीराची ितकार मता वाढते.
(5) चयापचयि येत िनमाण झाले ा घातक पदाथाचे दु रणाम कमी करतात.
(6) एखा ाने जर ितजैिवकां चे उपचार घेतले असतील तर ामुळे अ मागातील उपयु सू जीव हे
अकाय म होतात, अशा उपयु जीवाणूंना पु ा सि य कर ाचे काम ोबायोिट करतात.
(7) अितसारा ा उपचारासाठी ोबायोिट वापरतात.
(8) तसेच इतर पाळीव ा ां ा जसे कोंब ां वरील उपचारां साठी ह ी ोबायोिट वापरतात.
(9) या यां ा फाय ां मुळे अलीकड ा काळात ोबायोिट उ ादने लोकि य झाली आहे त.

(ऊ) बेकस यी वाप न बनवलेली पाव व इतर उ ादने पौि क कशी ठरतात?
उ र : (1) पाव बनवताना िक न ि या हो ासाठी पीठात बेकस यी णजेच सॅकरोमायिसस सेरे सी
घातला जातो.
(2) ावसाियक बेकरी उ ोगात संकुिचत यी चा वापर होतो. कोर ा, दाणेदार पातील यी घरगुती
बेिकंग साठी वापरतात.
(3) ावसाियक उपयोगासाठी यी वाप न बनवले ा पीठाम े कब दके, मेद, िथने, िविवध जीवनस े व
खिनजे असे उपयु घटक असतात. ात ऊजाही जा असते. ात िक नामुळे पौि कता दे खील िनमाण
होते.
(4) ामुळे अशा िपठापासून बनवलेले पदाथ, पाव व इतर उ ादने पौि क ठरतात.

(ए) घरातील कच याचे िवघटन व थत हो ासाठी कोणती खबरदारी घेणे आव क आहे ?

उ र : घरातील कचयात जैविवघटनशील आिण अजैविवघटनशील असे दो ी कारचे पदाथ असू शकतात.
यातील जैविवघटनशील कचरा आपसूकच कुजला जाऊन ापासून िवघटनाने असि य घटक पु ा तयार होतात.
परं तु अजैविवघटनशील पदाथ वेगळे काढू न ते पुनवापर िकंवा पुनच ीकरण कर ासाठी पाठवता येतील.
यालाच सुका कचरा आिण ओला कचरा असेही टले जाते.मा हे दो ी िनरिनराळे साठवणे आव क आहे .
ओ ा कच याचे घरात ा घरात दे खील िवघटन करता येते. ासाठी एखा ा कुंडीत िकंवा टाकीत ओला कचरा
कंपो कर ासाठी ठे वावा. ावर एखादा मातीचा पातळ थर टाकावा. हवा खेळती राहील अशा िठकाणी ही
कंपो -कंडी ठे वता येते.
घरातील िवघटनशील कच यात ा क ा व ू, काचा, धातू ा व ू िकंवा औषधे, ई-वे या व ूचा समावेश
कधीही नसावा. िवषारी पदाथ, कीटकनाशक े यां मुळे िवघटन यो री ा होणार नाही. तसेच आ ता
असले ा पदाथानी दे खील िवघटन ि येला बाधा येते. ामुळे घरातील कचरा िवघटन करताना यो ती
खबरदारी घेणे आव क आहे .

(ऐ) ा क िपश ा वापर ावर बंदी घालणे का गरजेचे आहे ?

उ र : ा क हा अिवघटनशील पदाथ आहे . ातील असि य घटक िनसगाकडे पु ा जा ासाठी खूपच वष
लागतात. शेकडो वष ा क तसेच पडून राहते. ामुळे ा कने धन कचरा दू षण होते. ा क
जाळ ास िवषारी वायूने हवा दू षण होते. िवशेषतः ा वेळी ा क कसेही आिण कोठे ही फेकले जाते, ते ा
ाचे गंभीर दु रणाम होतात. जर ा क ा टाकाऊ व ू भूिमभरण े ात टाक ा तर तेथे होणा या
िवघटन- ि यां वर िवपरीत प रणाम होतो. जर या व ू पा ात टाक ा तर तेथील जलचरां ना हानी पोहोचू
शकते. िवशेषतः ा क िपश ां चा वापर अितशय हलगज पणे आिण खूप जा माणात केला जातो.
गाईगुरां ा पोटात ा क जाऊन ती मृ ुमुखी पडतात. पावसा ा काळात गटारे ा क ा िपश ां नी
तुंबून शहरे जलमय होतात. मासेमारी कर ा ा म मारां ा जा ात आता िन ा न जा ा क ा
िपश ाच येतात हे स आहे . जोपयत लोक आपली मानिसकता बदलत नाहीत तोवर हे ा कचे दु रणाम
संपूण पयावरणालाच सोसावे लागतात.

ीि ि ं ं े े े ि ी ं ी
कापडी िपश ा हा ा क ा िपश ां ना चां गला पयाय आहे . हे सव ल ात घेत ास ा क िपशवीवर बंदी
येणे यो च आहे व गरजेचेही आहे .

४. पुढील संक ना िच पूण करा

उ र:

५.शा ीय कारणे िलहा

(अ) औदयोिगक सू जीवशा ात उ रवितत ज वापर वाढला आहे .
उ र : औ ोिगक सू जीवशा या शा ात जैव तं ाना ा
प ती वाप न अनेकिवध फायदे दे ा ा जातींचा उपयोग कर ात येतो. उ रवितत जाती आिण जनक
अिभयां ि की बनवले ा जाती वापर ा की उ ादनात भरीव वाढ होते. ितजैिवके, जीवनस े, अिमनो आ े,
िवकरे अशा िनरिनरा ा उ ादनां त उ रवितत जातींचा वापर करता येतो.
कचरा व थापन व दू षण िनयं ण असे पयावरणाचे काही असे सू जीव वाप न सोडवले जातात.
शेतीम े दे खील बी.टी. कार ा जाती याच द् घतीने तयार के ा जातात. या सव कारणां साठी औ ोिगक
सू जीवशा उ रवितत जातींचा वापर वाढला आहे .

(आ) िडटजट् सम े सू जैिवक ि येने िमळवलेले िवकर िमसळतात.

उ र : िडटजट म े सू जैिवक िवकरे िमसळ ाने ां चे काय अिधक मतेने होते. कप ातील मळ
काढ ाची ि या कमी तापमानालाही घडून येते. णून िडटजट म े सू जैिवक ि येने िमळवलेले िवकर
िमसळतात.

(इ) रसायन उदयोगात रासायिनक उ ेरकांऐवजी सू जैिवक िवकरे वापरली जातात.

उ र : रासायिनक उ ेरकऐवजी सू जीवां ा साहा ाने िमळवलेली िवकरे वापर ात आ ास पुढील फायदे
होतात :
(1) ऊजाबचत होते. तसेच महाग ा रणरोधक उपकरणां ची गरज भासत नाही.
(2) ही िवकरे कमी तापमान, pH व दाब अशा प र थतीत दे खील काम क शकतात.
(3) सू जैिवक िवकरे वाप न केले ा अिभि यां त अनाव क उपउ ािदते बनत नाहीत.
(4) शु ीकरणाचा खच कमी होतो.
(5) सू जैिवक िवकरां ा अिभि या म े टाकाऊ पदाथाचे उ जन, ां चे िवघटन टाळले जाते, तसेच
िवकरां चा पुनवापरही करता येतो. णून सू जैिवक िवकरे पयावरण ेही ठरतात.

६. उपयोगा ा अनुषंगाने पुढील संक ना िच पूण करा.

उ र:
७. पयावरणीय व थापन संदभात पुढील संक ना िच पूण करा
उ र:

८. खालील ांची उ रे िलहा

(अ) कंपो खतिनिमतीत सू जीवांची भूिमका काय आहे ?

उ र : (1) सू जीव सि य पदाथाचे नैसिगकरी ा िवघटन घडवून आणतात.
(2) नैसिगक िवघटन होत असताना अनेक जीवाणू आिण कवक जाती या पदाथापासून मूळ घटक पु ा िनसगात
पाठवतात.
(3) कंपो खत अशा रतीनेच पुन:च ीकरणाने बनते.

(आ) पेटोल व िडझेल म े इथेनॉल िमसळ ाचे फायदे काय आहे त?

उ र : इं धन णून केवळ पेटोल िकंवा डीझेल वापरले की ामुळे हवा दू षण जा होते. तसेच ही जीवा
इं धने अस ामुळे ती कालां तराने संपून जातात. ा वेळी पेटोल व डीझेलम े इथेनॉल िमसळले जाते ते ा
CO2,CO आिण हायडोकाबन यां चे हवेत जाणारे माण ल णीयरी ा कमी होते. पेटोल व डीझेल ा लनातून
जशी कण प घन दू िषत तयार होतात तशी दू िषत इथनॉल ा लनातून तयार होत नाहीत. महाग पेटोल
िकंवा डीझेलम े, इथेनॉल िमसळ ाने इं धनाची िकंमत दे खील कमी होते.
इथेनॉलचे लन दे खील अिधक प रणामकारक होते. ामुळे पेटोल व िडझेल म े इथेनॉल िमसळतात.

(इ) इं धने िमळव ासाठी कोण ा वन ती ंची लागवड करतात?

उ र : इथेनॉल इं धन िमळव ासाठी ग , मका, बीट, ऊस आिण उसाची मळी वापरली जाते. ासाठी वरील
िपके घे ात येतात.
बायोडीझेल इं धनासाठी सोयाबीन, रॅ प सीड, जॅटोपा, म वा, मोहरी, अळशी, सूयफूल, पाम, ताग आिण काही
कारची शैवाल यां ची लागवड केली जाते.

(ई) जैवव ुमानापासून (Biomass) कोणकोणती इं धने िमळवतात?

उ र : जैवव ुमानापासून मु तः बायोगॅस आिण बायोडीझेल ही इं धने िमळवतात. बायोगॅस उ ादनात गाई-
गुरां ा शेणापासून िमथेन वायूची िनिमती केली जाते. िमथेन वायूचे वात पां तर क न िमथेनॉल बनवता येते.
े ॉ े ं ी े े े ीि ं े ी े े े े ं
इथेनॉल हे इं धन उसा ा मळीपासून काढले जाते. तसेच काही िपकां पासून दे खील ते बनवले जाते. गत दे शां त
अशा वन तींची लागवड क न जैवइं धन बनव ाचे य कर ात येतात.

(उ) पाव जाळीदार कसा बनती?

उ र : (1) पावासाठी पीठ िभजवताना ात पाणी, मीठ व बेकस यी णजे सॅकरोमायिसस सेरे सी
घालतात.
(2) यी मुळे िपठातील कब दकाचे िक न होते.
(3) िपठातील शकरे चे पां तर काबन डायऑ ाइड व इथेनॉल म े होते.
(4) िपठात CO2 िनमाण झा ामुळे पीठ फुगते असे पीठ भाज ानंतर हा co2 बाहे र पडून पाव जाळीदार होतो.