‫زندگاني حضرت فاطمه معصومه‬

‫(سالم اهلل عليها)‬

‫ليکڪ‬

‫نجف علي لغاري‬

‫جامعة المصطفى العالميه‬

‫جملي حق محفوظ آهن‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڪتاب جو نالو زندگاني حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‬
‫‪:‬‬
‫نجف علي لغاري‬ ‫ليکڪ ‪:‬‬
‫موالنا معشوق علي مهدوي (جالالڻي)‬ ‫تصحيح ‪:‬‬
‫واليت اڪيڊمي پاڪستان (شيخ ڪاظم معصومي)‬ ‫ڪمپوزنگ ‪:‬‬
‫جامعة المصطفى’ العالميه‬ ‫ڇپائيندڙ ‪:‬‬
‫‪1000‬‬ ‫تعداد‪:‬‬
‫پهريون سال ‪ 2017‬ميالدي‬ ‫ڇاپو‪:‬‬
‫قيمت‪:‬‬

‫ملڻ جا هنڌ‪:‬‬
‫شاهپور جهانيان‪ ،‬حسين آباد‪ ،‬تعلقو مورو‪ ،‬ضلع نوشهروفيروز‬
‫‪ 0092،3013217960‬نجف علي لغاري‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
Presented by Ziaraat.Com
Presented by Ziaraat.Com
 ‫زندگاني حضرت فاطمه معصومه‬
‫(سالم اهلل عليها)‬
‫مقدمو ‪15 .................................................................................................................................................‬‬
‫ڀاڱو پهريون‪ :‬سوانح عمري ‪15 ...........................................................................................................‬‬
‫والد گرامي ‪16 ....................................................................................................................................‬‬
‫والده ماجده‪16 .....................................................................................................................................‬‬
‫والدت جي خوشخبري ‪16 .................................................................................................................‬‬
‫سندس والدت با سعادت ‪18 ..............................................................................................................‬‬
‫سندس نالو مبارڪ ‪19 ......................................................................................................................‬‬
‫ذيقعد جو مهينو ۽ امام رضا عليه السالم سان گڏجڻ ‪20 .......................................................‬‬
‫سائڻ جا لقب ‪22 .................................................................................................................................‬‬
‫معصومه ‪22 ......................................................................................................................................‬‬
‫ڪريمه اهل بيت عليهم السالم ‪23 ..........................................................................................‬‬
‫محدثه ‪24 ..........................................................................................................................................‬‬
‫سندس عمر مبارڪ ‪24 .....................................................................................................................‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي زماني ۾ خليفا ‪24 ............................................‬‬
‫ڀاڱو ٻيو‪ :‬سائڻ فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جا فضائل ‪27 ....................................................‬‬
‫‪ :1‬خانداني شرافت‪27 ........................................................................................................................‬‬
‫‪ :2‬عبادت ‪27 ........................................................................................................................................‬‬
‫‪ :3‬علمي مقام ‪28 ...............................................................................................................................‬‬
‫الف‪ :‬ٻين جي سوالن جا علمي جواب ‪28 ..................................................................................‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫ب‪ :‬حديث جو نقل ڪرڻ ‪29 .........................................................................................................‬‬
‫‪ :4‬شفاعت جي مقام جو حامل هجڻ ‪33 ........................................................................................‬‬
‫‪ :5‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مطهر جي زيارت جو ثواب ‪34 ..........................‬‬
‫زيارت جا آداب ‪37 .............................................................................................................................‬‬
‫ماثوره زيارت نامو ‪39 .....................................................................................................................‬‬
‫زيارت نامي تي هڪ نظر ‪46 ..........................................................................................................‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها سان‬
‫شباهت ‪48 ............................................................................................................................................‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه ۽ حضرت زينب سالم اهلل عليها جي وچ ۾ شباهت ‪49 ................‬‬
‫ڀاڱو ٽيون‪ :‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جون ڪرامتون ‪51 ...................................‬‬
‫الف‪ :‬معجزي ۽ ڪرامت ۾ هڪجهڙائي ‪51 .................................................................................‬‬
‫ب‪ :‬ٻنهي ۾ فرق ‪51 ..........................................................................................................................‬‬
‫ڀاڱو چوٿون‪ :‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي هجرت جو واقعو ‪56 ....................................‬‬
‫پنهنجي ڀيڻ جي هجرت ۾ امام علي رضا عليه السالم جي اجازت‪57 ..............................‬‬
‫ايران ڏانهن هجرت جا دليل‪58 .......................................................................................................‬‬
‫‪ :1‬امام جي محبت ‪59 ...................................................................................................................‬‬
‫‪ :2‬ڀاُء جي زيارت ‪59 ......................................................................................................................‬‬
‫‪ :3‬پنهنجي امام جي حڪم جي پيروي ‪59 ...............................................................................‬‬
‫‪ :4‬ڌمڪين کان نجات ‪60 ..............................................................................................................‬‬
‫‪ :5‬مديني جي حاڪمن جي رفتار تي اعتراض ‪60 ...................................................................‬‬
‫‪ :6‬مسلمانن جي بيداري ۽ انهن کي حاالت کان آگاھ ڪرڻ ‪60 ............................................‬‬
‫هجرت جا آثار ‪61 ...............................................................................................................................‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :1‬ماڻهن جي بيداري ‪61 ...............................................................................................................‬‬
‫‪ :2‬بني عباس جو اصلي چهرو وائکو ڪرڻ ‪61 .......................................................................‬‬
‫‪ :3‬قم شهر جو تقدس ۽ شهرت ‪62 .............................................................................................‬‬
‫هجرت دوران حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليهاسان گڏ موجود شخصيتون ‪65 .......‬‬
‫ڀاڱو پنجون‪ :‬ڪاروان جون منزلون ‪68 ..............................................................................................‬‬
‫مدينه منوره کان بغداد ‪69 .................................................................................................................‬‬
‫بغداد کان ري ‪71 ................................................................................................................................‬‬
‫ڀاڱو ڇهون‪ :‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها شادي ڇو نه ڪئي؟ ‪73 ..........................‬‬
‫ڀاڱو ستون‪ :‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي وفات يا شهادت‪76 .........................................‬‬
‫ڀاڱو اٺون‪ :‬حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي روضي مبارڪ تي هڪ نظر ‪79 ...........‬‬
‫حرم مطهر جو گنبذ ‪79 .................................................................................................................‬‬
‫ضريح مطهر‪80 ...............................................................................................................................‬‬
‫ايوان طالئي ‪81 ..............................................................................................................................‬‬
‫ايوان آئينه ‪81 ..................................................................................................................................‬‬
‫صحن بزرگ (صحن امام رضا عليه السالم ) ‪81 ...................................................................‬‬
‫صحن عتيق (صحن امام هادي عليه السالم ) ‪82 ...................................................................‬‬
‫مسجد باالي سر ‪82 ........................................................................................................................‬‬
‫مسجد طباطبائي‪83 .......................................................................................................................‬‬
‫مسجد مطهري‪83 ...........................................................................................................................‬‬
‫شبستان امام خميني رحمة اهلل عليه ‪83 ...................................................................................‬‬
‫صحن صاحب الزمان عليه السالم ‪83 ........................................................................................‬‬
‫شبستان نجمه خاتون سالم اهلل عليها ‪84 .................................................................................‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫مسجد اعظم جي باري ۾ مختصر معلومات ‪84 .........................................................................‬‬
‫مسجد جمڪران جو مختصر تعارف ‪85 .......................................................................................‬‬
‫مددي ڪتاب ‪90 ......................................................................................................................................‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫مقدمو‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬

‫الحمد هلل الذي خلقنا و هدانا الي الصراط المستقيم وصفنا في کتابه‪ :‬لقد کرمنا بني آدم و هو على کل شي قدير‬
‫والصالة والسالم على خير خلقه محمد و آله الطيبين الطاهرين المنتجبين ال سيما بقية اهلل في االرضين‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه بنت امام موسى ڪاظم‘ ان محفوظ عن الخطاء‪ ،‬عالمه‪ ،‬فاضله ۽‬
‫مجاهده تاريخ جي نهايت ئي اهم ۽ عظيم شخصيت آهي‪ ،‬سندس روضو مبارڪ قم‬
‫المقدس ايران ۾ آهي جيڪو محمد و آل محمد عليهم السالم جي علم جو مرڪز آهي‪.‬‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي زندگانيَء تي عربي ۽ فارسي ۾ تمام گهڻا ڪتاب‬
‫لکيل آهن‪ ،‬پر سنڌي زبان ۾ سائڻ پاڪسالم اهلل عليها جي زندگيَء تي فقط ڪجھ‬
‫مختصر مقاال موجود آهن‪ ،‬انهيَء ڪري سوچيم ته سائڻ پاڪ جي زندگيَء تي سنڌي ۾‬
‫هڪ ڪتاب لکان‪ ،‬بس انهيَء ارادي سان بنده حقير سنڌي زبان ۾ سائڻ معصومه سالم‬
‫اهلل عليها جي زندگيَء تي مختصر‪ ،‬پر جامع ڪتاب لکيو اٿم‪ ،‬انهيَء اميد سان ته سر‬
‫زمين سنڌ ۽ سنڌ ڌرتي کان ٻاهر وسندڙ سنڌي برادر هن ڪتاب کي پڙهي ڪري فيض‬
‫حاصل ڪن‪ .‬ڌڻي در دعاگو آهيان ته منهنجي هي ننڍڙي ڪاوش پنهنجي بارگاھ ۾ مقبول‬
‫۽ منظور فرمائي ۽ آخرت ۾ بخشش جو ذريعو بڻاِء!‪ .‬آٌء محترم ڀاُء معشوق علي مهدوي‬
‫۽ شيخ ڪاظم حسين معصومي جو به نهايت ئي ٿورائتو آهيان جن هن ڪتاب کي ڪتابي‬
‫صورت ڏيڻ ۾ منهنجي تمام گهڻي مدد ۽ حوصال افزائي ڪئي‪ ،‬انهيَء سان گڏوگڏ آٌء‬
‫جامعة المصطفى(ص) العالمية ۽ مدرسي حجتيہ (قم المقدس) جي تحقيقي بورڊ جو به‬
‫ٿوارئتو آهيان جنهن هن ڪتاب کي ڇپرائڻ جي حامي ڀري ۽ منهنجو َ‬
‫مان مٿانهون ڪيو‪.‬‬
‫ّ‬
‫والسالم‬

‫نجف علي لغاري‪.‬‬

‫ڀاڱو پهريون‪ :‬سوانح عمري‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي باري ۾ ڪنهن شيِء کي بيان ڪرڻ کان‬
‫پهرين سندس سوانح عمري (زندگيَء جا حاالت) بيان ڪرڻ وڌيڪ مناسب آهي‪.‬‬

‫والد گرامي‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جا والد گرامي حضرت امام موسى ڪاظم عليه‬
‫السالم جن آهن‪.‬‬

‫والده ماجده‬
‫حضرت امام رضا عليه السالم ۽ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي والده‬
‫ماجده هڪ ئي هئي‪ ،‬سندس نالو ”تڪتم“ هيو‪ ،‬پاڻ تمام عقلمند ۽ پاڪيزه عورت ۽ آفريقا‬
‫جي اولھ (مراڪش) ملڪ جي ”نوبه“ نالي عالئقي جي رهاڪو هئي‪ .‬۽ کيس حضرت امام‬
‫موسى ڪاظم عليه السالم جي زوجه بڻجڻ جو شرف حاصل ٿيو‪ ،‬پاڻ امام عليه السالم‬
‫جن جي گهر ۾ پير پاتائين ۽ سندس چهري مبارڪ جي نورانيت ۽ خوبصورتي جي ڪري‬
‫کيس ”نجمه“ جهڙو لقب عطا ڪيو ويو‪ ،‬امام رضا عليه السالم جن جي والدت کانپوِء‬
‫سندس پاڪيزگي ۽ فرزند جي طهارت ۽ پاڻ هر طرح جي پليدي کان پاڪ هجڻ جي ڪري‬
‫‪1‬‬
‫”طاهره“ جي نالي سان مشهور ٿي‪.‬‬

‫والدت جي خوشخبري‬
‫ڇا اهو ئي بهتر آهي ته مسلمانن جي درميان خاص طور اهلبيت عليهم السالم جي‬
‫چاهڻ وارن شيعن جي درميان حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي والدت واري‬
‫مبارڪ ڏينهن کي عالمي پيماني تي (ڇوڪرين جي ڏينهن) جو نالو ڏنو وڃي؟ ته جيئن‬
‫سندس شخصيت سڀني جي الِء ۽ خاص ڪري ڇوڪرين جي الِء واضح ۽ روشن ٿي سگھي‬
‫۽ انهيَء سان گڏو گڏ مسلمان عورتون سندس معنوي مقام ۽ منزلت ۽ فضيلتن کان‬
‫واقف ٿيڻ کانپوِء کيس پنهنجي الِء نمونه عمل قرار ڏين‪.‬‬
‫ليڪن ان ڳالھ جي ڪهڙي ضرورت آهي ته اهڙن قسمن جي ڏينهن کي ڇوڪرين‬
‫سان مخصوص ڪيو وڃي‪ ،‬۽ وري هي ته انهن تمام عورتن منجھان فقط حضرت امام‬
‫موسى ڪاظم عليه السالم جن جي ڌيَء جي والدت جي ڏينهن کي انتخاب ڪيو وڃي؟‬

‫‪ .1‬السيد محسن االمين العاملي‪ ،‬اعيان الشيعه‪ ،‬جلد‪ ،3‬صفحو‪.636‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫انهيَء جي جواب ۾ چونداسين ته هن ڏينهن کي عورتن سان خاص ڪرڻ الِء هيٺ ذڪر‬
‫ڪيل سبب ٿي سگھن ٿا‪:‬‬
‫‪ :1‬عورتن جي تهذيب ۽ معاشري ۾ مناسب سهولتن کي قوي ۽ مضبوط بڻائڻ‪.‬‬
‫‪ :2‬اهل بيت عليهم السالم جي سيرت ۽ ثقافت کي نظر ۾ رکندي اسالمي ثقافت کي‬
‫قيمتي انداز ۾ متعارف ڪرائڻ‪.‬‬
‫‪ :3‬معاشري ۾ عورتن جي مقام ۽ حيثيت جي سڌاري الِء ڪارائتا قدم کڻڻ وغيره‪.‬‬
‫ليڪن ڇو حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي ڌيَء حضرت فاطمه معصومه‬
‫سالم اهلل عليها جي والدت جي ڏينهن کي ئي ڇوڪرين جو عالمي ڏينهن قرار ڏنو‬
‫وڃي‪.‬؟ انهيَء جي جواب ۾ اهو چيو وڃي ته‪ :‬انهيَء ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته رسول خدا‬
‫(ص) جي اهلبيت عليهم السالم دنيا ۾ انمول شخصيتون پيش ڪيون آهن‪ ،‬جن جا‬
‫ناال فضيلتن جي آسمان تي ستارن وانگر چمڪي رهيا آهن‪ .‬اهل بيت عليهم السالم‬
‫منجھ حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي سڀ کان وڌيڪ چمڪندڙ‬
‫ستارو آهي‪ ،‬هيَء اها خاتون آهي‪ ،‬جيڪا عفت‪ ،‬پاڪدامني‪ ،‬علم ۽ عقلمندي ۾ بي مثال‬
‫نمونو آهي‪.‬‬
‫هيَء ڳالھ يقين سان چئي سگھجي ٿي ته سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي شخصيت‬
‫کي هر طرف کان سمجهڻ ۽ پروڙڻ ۽ سندس معنوي مقام تائين پهچڻ‪ ،‬اسالمي‬
‫معاشري ۾ معاشري جي ضرورتن کي عملي طرح انجام ڏيڻ جي رستي کي واضح‬
‫ڪري ٿو ته جيئن دنيا جون سڀ ڇوڪريون خاص ڪري اسان جون شيعه ڇوڪريون‬
‫ڪريمه اهل بيت عليهم السالم جي پاڪ دامن‪ ،‬عفت‪ ،‬تقوا ۽ حياء کي پنهنجي الِء‬
‫نمونه عمل قرار ڏئي سگھن‪.‬‬
‫انهيَء جي ڪري بيبي معصومه سالم اهلل عليها جي والدت جي ڏينهن کي ڇوڪرين‬
‫جو عالمي ڏينهن قرار ڏيڻ ۾ سندس شخصيت جي ترويج الِء هڪ نئون قدم ۽ تمام‬
‫مسلمانن جي عورتن جي درميان سندس وجود جي هر پهلو جي تبليغ ۽ ترويج ڪري‬
‫هن قوم ۽ ملت جي هر ڇوڪري جي الِء خود سازي جا ڪارائتا قدم کڻي سگھجن ٿا‪.‬‬

‫۽ هي بابرڪت اتفاق شيعت جي مرڪز ايران ۾ ۽ ان ملڪ جي ڇوڪرين جي تربيت الِء‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫شروع ٿي چڪو آهي‪ .‬انهيَء الِء ڪيترن ئي سالن کان ايران ۾ اسالمي انقالب جي‬
‫ثقافتي ڪونسل پهرين ذيقعد يعني حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي والدت‬
‫جي ڏينهن کي ڇوڪرين جو قومي ڏينهن طور ملهائي رهي آهي‪ .‬۽ انهيَء کي ”ڇوڪرين‬
‫جو قومي ڏينهن“ جو نالو ڏنو اٿن‪ .‬هي ڪم انهيَء ڳالھ جو سبب بڻيو جو هر سال سندس‬
‫والدت واري ڏهاڙي هڪ عظيم جشن منعقد ڪيو ويندو آهي ۽ انهي ڏينهن کي هڪ با‬
‫برڪت ڏينهن طور مڃيو ويندو آهي‪.‬‬

‫سندس والدت با سعادت‬

‫حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم پنهنجي پياري فرزند امام رضا عليه السالم‬
‫جن جي والدت کانپوِء پنهنجي زوجه بي بي نجمه خاتون کان هڪ ٻئي اوالد جا منتظر هئا‪،‬‬
‫تقريباً پنجويهن سالن جي عرصي کانپوِء ذيقعد مهيني جي پهرين تاريخ سن‪ 173‬هجريَء‬
‫۾ جناب نجمه خاتون جي جھوليَء ۾ هڪ خوبصورت ستارو لٿو‪ ،‬جيڪو سندس فرزند‬
‫امام رضا عليه السالم سان محبت ڪندڙ ۽ هر دم ۾ سندس ساٿي بڻجي ويو‪.1‬‬
‫اهلل پاڪ هن مبارڪ ڏينهن ۾ پنهنجي نيڪ ۽ صالح ٻانهي حضرت امام موسى ڪاظم‬
‫عليه السالم کي هڪ نوراني صورت ۽ پاڪ سيرت واري نياڻي عطا ڪئي‪ ،‬حضرت‬
‫امام موسى ڪاظم عليه السالم کانپوِء شايد ڪو بي بي نجمه خاتون کان وڌيڪ خوش‬
‫هجي! ڇاڪاڻ ته پنجويھ سالن جي ڊگھي عرصي کانپوِء اهلل پاڪ جي ذات کين ٻيو اوالد‬
‫عطا ڪيو‪ ،‬جڏهن ته پنجويھ سال پهرين ساڳئي مهيني جي يارهين(‪ )11‬تاريخ سن‬
‫‪148‬هجريَء ۾ بي بي نجمه خاتون جي ُ‬
‫گود هڪ فرزند جي والدت سان آباد ٿي هئي جنهن‬
‫جو نالو علي عليه السالم رکيو ويو هو‪.‬‬
‫حضرت امام رضا عليه السالم جيڪي پنهنجي ڀيڻ جي والدت جي ڪري تمام گھڻا‬
‫خوش هئا ۽ ساڻس تمام گھڻي محبت ڪندا هئا‪ ،.‬هڪ دفعي جو واقعو آهي ته‪ :‬حضرت‬
‫معصومه سالم اهلل عليها پنهنجي بابا امام موسى ڪاظم عليه السالم وٽ ويٺي هئي ته‬
‫هڪ نصراني شخص بي بي پاڪسالم اهلل عليها کان سوال ڪيو ته توهان ڪير آهيو؟‬
‫پاڻ جواب ۾ فرمايائون ته آٌء معصومه آهيان ۽ حضرت امام علي رضا عليه السالم جي‬

‫‪ .1‬علي نمازي شاهرودي‪ ،‬مستدرڪ سفينة البحار‪ ،‬جلد‪ ،8‬صفحو‪.257‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫ڀيڻ آهيان‪ 1.‬اهڙي طرح پنهنجي سڃاڻپ ڪرائڻ ۽ پنهنجي ڀاُء تي افتخار ڪرڻ اهو تمام‬
‫گھڻي محبت جي نشاني آهي‪.‬‬

‫سندس نالو مبارڪ‬

‫اسالمي شريعت ۾ ٻار جو مناسب نالو رکڻ هڪ خاص اهميت رکي ٿو‪ ،‬ائمه معصومين‬
‫عليهم السالم فقط ٻين کي اها تلقين ۽ نصيحت ناهي ڪئي ته ُاهي پنهنجن ٻارن جا‬
‫سٺا ۽ خوبصورت ناال رکن بلڪه پاڻ پڻ اهڙن قسمن جا ناال رکندا هئا ۽ خاص طور امام‬
‫موسى ڪاظم عليه السالم انهيِء ڳالھ ۾ تمام گھڻا مشهور هئا ۽ پاڻ پنهنجي اوالد ۽‬
‫پنهنجي محبن جي ٻارن جي الِء به بهترين ناال انتخاب ڪندا هئا‪.‬‬
‫امام موسى ڪاظم عليه السالم جن جو يعقوب سراج کان سندس نياڻيَء جي نالي‬
‫تبديل ڪرائڻ وارو واقعو‪ ،‬انهيَء موضوع جو اهم ثبوت آهي‪ .‬يعقوب سراج چوي ٿو‪:‬‬
‫هڪ ڏينهن آٌء امام جعفر صادق عليه السالم جن جي خدمت ۾ حاضر ٿيس‪ ،‬ڏٺم ته امام‬
‫عليه السالم پنهنجي فرزند امام موسى ڪاظم عليه السالم جي هندوري جي سيراندي‬
‫واري پاسي کان بيٺا آهن‪ ،‬آٌء جيئن ئي داخل ٿيس‪ ،‬ته امام صادق عليه السالم جن مون‬
‫کي فرمايو‪ :‬هيڏانهن اچ ۽ هن ٻار کي سالم ڪر ڇاڪاڻ ته هيُء ٻار مون کان پوِء توهان‬
‫جو امام آهي‪ ،‬آٌء انهيَء ٻار جي ويجھو ٿيس ۽ سالم ڪيم‪ ،‬انهيَء ٻار نه فقط مون کي‬
‫سالم جو جواب ڏنو‪ ،‬بلڪه مون کي فرمايائين‪ :‬ته يعقوب سراج! تون پنهنجي نياڻي جيڪا‬
‫ڪلھ تنهنجي گهر ۾ پيدا ٿي آهي‪ ،‬انهيَء جو نالو ”حميره“ رکيو آهي اهو نالو تبديل ڪر‪،‬‬
‫ڇاڪاڻ ته اهلل پاڪ کي اهو نالو پسند نه آهي‪ ،‬يعقوب سراج چوي ٿو‪ :‬مون به پنهنجي‬
‫‪2‬‬
‫نياڻيَء جو نالو امام عليه السالم جي دستور مطابق مٽائي ڇڏيو‪.‬‬
‫حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم فقط ٻين کي انهيَء سلسلي ۾ تلقين ۽‬
‫نصيحت نه ڪندا هئا ته ُاهي پنهنجن ٻارن جا اسالمي‪ ،‬سٺا ۽ سهڻا ناال رکن بلڪه پاڻ به‬
‫اهڙي قسم جا ناال رکندا هئا جهڙي طرح سندن ڌيئرن جا ناال ”فاطمه“ هجڻ انهي ڳالھ جي‬

‫‪ .1‬محدث نوري‪ ،‬دارالسالم‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو ‪.169‬‬

‫‪ .2‬ڏسو‪ :‬ابو جعفر محمد بن يعقوب ڪليني‪ ،‬االصول الڪافي‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪ 247‬بيروت‪ ،‬دارالتعارف‪1401 ،‬ھ؛ سيد‬
‫هاشم بحريني‪ ،‬مدينة المعاجز‪ ،‬جلد‪ ،6‬صفحو‪ ،225‬قم‪،‬‬
‫موسسه معارف اسالمي‪1425 ،‬ھ؛ ابن جرير طبري‪ ،‬محمد‪،‬‬
‫دالئل االمامة‪ ،‬صفحو‪ ،327‬نجف اشرف‪ ،‬مڪتبة الحيدريه‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫دليل آهن‪.‬‬
‫عالمه سبط ابن جوزي ستين صدي جو اهل سنت جو مشهور عالم دين امام موسى‬
‫ڪاظم عليه السالم جي چئن نياڻين جا ناال هن ريت لکي ٿو‪” :‬فاطمه ڪبرى“ ”فاطمه‬
‫‪1‬‬
‫وسطى“ ”فاطمه صغرى“ ۽ فاطمه ُاخرى“ يعني آخري فاطمه‪.‬‬
‫عالمه مجلسي رح پڻ ابن جوزي جي پيروي ڪندي امام عليه السالم جي چئن نياڻين‬
‫جا ناال فاطمه لکيا آهن‪ 2.‬انهن چئني ڀينرن ۾ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‬
‫جيڪا ”قم“ شهر ۾ دفن آهي‪ُ ،‬اها ئي فاطمه ڪبرى آهي‪ ،‬فاطمه صغرى آذربائيجان ملڪ‬
‫جي شهر ”باڪو“ ۾ ۽ فاطمه وسطى ايران جي شهر اصفهان ۾ ۽ فاطمه ُاخرى جيڪا فاطمه‬
‫طاهره جي نالي سان مشهور آهي ُاها ايران جي شهر ”رشت“ ۾ دفن آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي ”فاطمه“ نالي جي باري ۾ هڪ روايت ۾ سندن‬
‫عظمت ۽ منزلت جي طرف اشارو آهي‪ ،‬جيئن رسول خدا (ص) جن ارشاد فرمائين ٿا ته‪:‬‬
‫” انما سميت فاطمة فاطمة النها فطمت هي و شيعتها و ذريتها من النار“ حضرت فاطمه‬
‫زهراسالم اهلل عليها جن جو نالو ”فاطمه“ انهيَء ڪري رکيو ويو آهي جو کين ۽ سندن‬
‫‪3‬‬
‫شيعن ۽ ذريت کي جهنم کان جدا رکيو ويو آهي‪.‬‬
‫حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي جو نالو به ”فاطمه“ رکڻ جو شايد‬
‫اهو سبب هجي جيڪو پاڻ سڳورن (ص) جي نياڻي حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها‬
‫جي نالي رکڻ جو آهي‪.‬‬

‫ذيقعد جو مهينو ۽ امام رضا عليه السالم سان گڏجڻ‬

‫اهو واضح رهي ته ذيقعد جو مهينو اهو مبارڪ مهينو آهي‪ ،‬جيڪو امام رضا عليه‬
‫السالم جن جي مناسبت ۽ پنجويھ سالن جي ڊگھي انتظار کانپوِء‪ :‬ڪجھ هن ريت آهي‪:‬‬
‫پهرين ته‪ :‬انهيَء مهيني ۾ سندن ڀيڻ حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي والدت با‬
‫سعادت ٿي‪ ،‬اهڙي ڀيڻ جنهن جي والدت جي باري ۾ ڪيترائي سال اڳ امام جعفر صادق‬
‫عليه السالم جن خوشخبري ڏني هئي‪ ،‬آخر ڪار اها خوشخبري پهرين ذيقعد تي نصيب‬

‫‪ .1‬سبط ابن جوزي‪ ،‬تذڪرة الخواص‪ ،‬صفحو‪.315‬‬

‫‪ .2‬مجلسي‪ ،‬محمد باقر‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬بيروت‪ ،‬داراالحياء التراث العربي‪ ،‬جلد‪ ،48‬صفحو‪317‬‬
‫‪ .3‬ابن جرير طبري‪ ،‬محمد‪ ،‬دالئل االمامة‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه بعثت‪ ،‬صفحو‪.148‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ٿي‪.‬‬
‫ُاها تاريخ سندس ڀاُء امام رضا عليه السالم ۽ والده بي بي نجمه خاتون الِء تمام خوشين‬
‫سان ڀريل هئي‪ ،‬انهيَء الِء ته سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي والدت امام موسى ڪاظم‬
‫عليه السالم جي گھر کي اڃا وڌيڪ نوراني بڻائي ڇڏيو هو ۽ محبن جي دلين کي باغ‬
‫بهار ڪري ڇڏيو‪.‬‬
‫ٻيو هيُء ته‪ :‬انهيَء مهيني جي ڇهين تاريخ سندن ڀاُء جناب س ّيد احمد بن موسى بن‬
‫جعفر عليه السالم جي والدت به ٿي جيڪو س ّيد السادات ۽ شاهچراغ جي نالي سان‬
‫مشهور آهي‪ .‬انهي جي الِء مشهور آهي ته سندس قبر مبارڪ ايران جي شهر شيراز ۾‬
‫آهي‪.‬‬
‫ٽيون هيُء ته‪ :‬انهيَء مهيني جي يارهين تاريخ آسمان واليت ۽ امامت جو اٺون ستارو‬
‫حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جن جي گھر جي اڱڻ تي اڀريو ۽ سڄي ڪائنات‬
‫کي پنهنجي جوت سان منور بڻائي ڇڏيائين‪.‬‬
‫چوٿون هيُء ته‪ :‬انهيَء مهيني جي ٽيويهين تاريخ حضرت امام رضا عليه السالم جن‬
‫جي زيارت سان مخصوص آهي جيڪا سڄي سال ۾ فقط انهيَء ڏينهن سان مخصوص‬
‫آهي‪ .‬زيارت جو انهي تاريخ تي مخصوص هجڻ جو مطلب اهو ناهي ته ٻين تاريخن تي‬
‫زيارت نه پڙهجي بلڪه يارنهن ذيقعد تي به زيارت پڙهڻ جي تاڪيد ٿيل آهي‪ ،‬ٽيويهين‬
‫تاريخ سان مخصوص ٿيڻ جا ڪجھ سبب هئا جن ڪري انهي تاريخ سان زيارت کي‬
‫مخصوص ڪيو ويو آهي‪ ،‬هڪ ته فرقه واقفيه جيڪو ست امامي آهي ۽ امام موسى‬
‫ڪاظم عليه السالم جي امامت تي يقين رکي ٿو ۽ امام علي رضا عليه السالم کي‬
‫امام تسليم نٿا ڪن‪ ،‬اهو فرقو امام موسى ڪاظم عليه السالم کي آخري امام‬
‫س مجهي ٿو ۽ سندن عقيدو آهي ته امام غيبت ۾ آهن ۽ وقت اچڻ تي ظهور ڪندا‪،‬‬
‫انهي ڪري ائمه معصومين عليهم السالم زيارت امام رضا عليه السالم جي گهڻي‬
‫تاڪيد ڪندا آيا آهن ۽ ٽيويهين تاريخ زيارت جو پڙهڻ به روايتن مان ثابت آهي ۽ ٻيو‬
‫هي ته ڪجھ ڪتابن ۾‬

‫‪ .1‬ڏسو‪ :‬محمد باقر مجلسي‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،8‬صفحو‪.216‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫امام علي رضا عليه ا لسالم جي شهادت ٽيويهين ذيقعد بيان ٿيل آهي ٿي سگهي ٿو‬
‫‪1‬‬
‫اهو به سبب هجي‪.‬‬
‫پنجون هيُء ته‪ :‬حضرت امام رضا عليه السالم جن ايران جي طرف هجرت به انهي ئي‬
‫مهيني جي پنجويهين تاريخ سن‪ 200‬هجري ۾ ڪئي هئي‪.‬‬
‫۽ ڇهون هيُء ته‪ :‬امام رضا عليه السالم جن جي فرزند امام محمد تقي عليه السالم‬
‫جي شهادت به انهيَء مهيني جي آخر ۾ ٿي آهي‪.‬‬

‫سائڻ جا لقب‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جا تمام گھڻا لقب آهن‪ .‬جن منجھان ڪجھ کي‬
‫هتي بيان ڪجي ٿو‪ :‬معصومه‪ ،‬طاهره‪ ،‬حميده‪ ،‬محدثه‪ ،‬عابده‪ ،‬رشيده‪ ،‬راضيه‪ ،‬مرضيه‪ ،‬سيده‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫نقيه‪ ،‬اخت الرضا يعني امام رضا عليه السالم جن جي ڀيڻ ۽ ڪريمه اهل بيت وغيره‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جا ُاهي لقب زيارت غير معروفه ۾ ذڪر ٿيا‬
‫آهن‪.‬‬
‫نت موسى ب ِن جعفر و ُحجته و امينه“‬ ‫ِ‬
‫فاطمةَّ بِ ِ‬ ‫ِ‬
‫السالم ُ َّعلَّيک يا َّ‬
‫” َّ‬
‫الر ِض َّيه ُ ال َّْم ْر ِض َّيهُ؛ “‬ ‫ک اَّيتها ِ‬
‫الطاهر ُه الْح ِمي َّد ُه الْبر ُه الر ِِشي َّد ُه‪ ،‬الت ِقيه ِ‬
‫لسالم ُ َّعل َّْي ِ َّ ُ َّ‬
‫‪3‬‬
‫النق َّيه ُ َّ‬
‫َّ َّ ُ َّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫”اَّ َّ‬
‫جيئن طاهره (پاڪيزه)‪ ،‬حميده (جنهن جي تعريف ڪئي وڃي)‪ ،‬بره (نيڪ سيرت) رشيده‬
‫(عقلمند ۽ هوشيار)‪ ،‬تقيه (پرهيزگار)‪ .‬راضيه (خدا کان راضي) مرضيه (خدا جي پسنديده)‬
‫صديقه (هميشه سچ چوڻ واري) س ّيدة نساِء العالمين (عالمين جي عورتن جي سردار)‪.‬‬

‫معصومه‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي سڀني لقبن منجھان سڀ کان وڌيڪ مشهور‬
‫۽ معروف لقب ”معصومه“ آهي ۽ ُاهو لقب امام موسى ڪاظم عليه السالم جي انهيَء‬
‫نياڻي سان ئي مخصوص آهي‪ .‬پاڻ جيتوڻيڪ معصومين جي فهرست ۾ شامل نه آهي‪ ،‬پر‬
‫ُانهن مخصوص عورتن منجھان آهي جن عصمت ۽ طهارت جي وادي کي پار ڪيو‪ .‬بي‬

‫‪ .1‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،99‬صفحو ‪ 43‬۽ ‪44‬‬

‫‪.2‬عظيمي‪ ،‬جعفر‪ ،‬بارگاه معصومه تجليگاه فاطمه زهرا سالم اهلل عليها ‪ ،‬صفحو‪.148‬‬
‫‪.3‬محمد علي بن حسين ڪاتوزيان‪ ،‬انوارالمشعشعين‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪.211‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫بي معصومه سالم اهلل عليها پنهنجي ضمير جي پاڪيزگي‪ ،‬پنهنجي امڙ بيبي نجمه خاتون‬
‫جي عفت ۽ پاڪدامني ۽ پنهنجي والد بزگوار ۽ پنهنجي پياري ڀاُء امام رضا عليه السالم‬
‫ڇانو هيٺ مقدس دين ۽ قرآن پاڪ جي تعليم ۽ تربيت حاصل ڪرڻ ۽ اهلل پاڪ جي‬ ‫َ‬ ‫جي‬
‫خالص عبادت ۽ بند گي جي ڪري هن بلند ۽ مٿاهين مقام ۽ معنوي ڪمال تائين پهتي‪،‬‬
‫جنهن جي نتيجي ۾ هر طرح جي گناھ‪ ،‬پليدي ۽ نجاست کان پاڪ آهي‪ .‬اها ئي پاڪدامني‬
‫۽ پاڪيزگي سبب بڻي جو امام رضا عليه السالم کيس انهيَء لقب سان نوازيو‪ ،‬امام‬
‫عليه السالم جن پنهنجي ڀيڻ جي انهيَء بلند ۽ مٿاهين مقام کان واقف هئا‪ ،‬تنهنڪري‬
‫فرمايائون ته‪” :‬من زار المعصومه بقم کمن زارني“ جيڪو شخص به قم ۾ حضرت معصومه‬
‫‪1‬‬
‫جي زيارت ڪندو ان ڄڻ منهنجي زيارت ڪئي‪.‬‬
‫امام معصوم عليه السالم جي ذريعي انهيَء لقب جو انتخاب ان ڳالھ جي دليل آهي ته‬
‫بي بي معصومه سالم اهلل عليها هر قسم جي برائي ۽ گناھ کان پاڪ ۽ معصوم جي حد‬
‫تائين معنوي مقام ۽ مرتبي تي پهتل هئي‪ ،‬بس هن ريت چئي سگھجي ٿو ته پاڻ پنهنجي‬
‫ڏاڏي حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي عصمت ۽ طهارت جي مظهر هئي‪.‬‬

‫ڪريمه اهل بيت عليهم السالم‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي لقبن منجھان هڪ ٻيو لقب جيڪو عالمن‪،‬‬
‫فقيهن ۽ بزرگن جي زبانن تي جاري ٿيو اهو ”ڪريمه اهل بيت“ آهي‪ ،‬هيُء لقب اهل بيت‬
‫عليهم السالم جي عورتن منجھان ڪنهن ڏانهن به منسوب نه آهي‪.‬‬
‫حضرت آيت اهلل سيد شهاب الدين مرعشي نجفي رح جي والد بزرگ عالمه س ّيد محمود‬
‫مرعشي رح جي سچي خواب مطابق هيُء لقب بي بي پاڪسالم اهلل عليها کي امام‬
‫جعفر صادق عليه السالم عطا ڪيو آهي‪ .‬حضرت آيت اهلل مرعشي نجفي رح فرمايو ته‪:‬‬
‫منهنجو والد صاحب جڏهن نجف اشرف ۾ رهندو هو ته سندس تمام گھڻي دلي آرزو ۽‬
‫تمنا هوندي هئي ته پاڻ پنهنجي ڏاڏي حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي قبر مبارڪ‬
‫کان باخبر ٿين‪ ،‬انهي تمنا کي پوري ڪرڻ الِء پاڻ خاص وظيفا دعائون ۽ چال ڪاٽيا‪ ،‬جنهن‬
‫جي نتيجي ۾ آخري ڏينهن يعني چاليهين ڏينهن جڏهن رات جو دعائون پڙهڻ کانپوِء‬

‫‪ .1‬شيخ ذبيح اهلل محالتي‪ ،‬رياحين الشريعه‪ ،‬جلد‪ ،5‬صفحو‪35‬؛‬

‫محمد تقي خان سپهر‪ ،‬ناسخ التواريخ‪ ،‬جلد‪ ،3‬صفحو‪.68‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫پنهنجي بستر تي آرام ڪرڻ الِء ويو ته خواب ۾ حضرت امام جعفر صادق عليه السالم‬
‫جي زيارت نصيب ٿي امام عليه السالم جن فرمايو‪ :‬ته خداوند تعالى ڪجھ مصلحتن جي‬
‫خاطر حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جن جي قبر مبارڪ کي دنيا وارن کان لڪل ۽‬
‫ڳجھو رکيو آهي ۽ هن وقت قم شهر ۾ فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مطهر‬
‫کي اسان جي ڏاڏي جي قبر اطهر جي بدلي ۾ ظاهر ڪيو اٿس‪ ،‬تنهنڪري ”عليک‬
‫بکريمة اهل البيت“‪.‬‬
‫پاڻ چون ٿا هيُء خواب بهانو بڻيو جو منهنجو والد محترم نجف اشرف کان ايران جي‬
‫شهر قم اچي ڪري حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مطهر جو مجاور‬
‫‪1‬‬
‫بڻجي ويو ۽ پنهنجي زندگي جا آخري ڏينهن به ُاتي ئي گذاريائين‪.‬‬

‫محدثه‬
‫اسالمي تاريخ ۾ جيڪي عورتون ان افتخار کي حاصل ڪري سگھيون آهن جو انهن‬
‫کي محدثه جي لقب سان نوازيو وڃي‪ ،‬انهن منجھان هڪ حضرت فاطمه معصومه سالم‬
‫اهلل عليها به آهي‪ .‬هي ُاهي عورتون آهن جن آل محمد (ص) جي سيرت ۽ حديثن کي نقل‬
‫ڪيو‪ ،‬پاڻ ننڍپڻ ۾ ئي سياسي حالتون خراب هجڻ جي باوجود به پنهنجي والد گرامي ۽‬
‫پنهنجي ڀاُء حضرت امام رضا عليه السالم جي سيرت مطابق قدم کنيا ۽ معصومين‬
‫عليهم السالم جون حديثون نقل ڪيون‪ ،‬انشاء اهلل ڪنهن مقام تي سندس نقل ڪيل‬
‫حديثن جو ذڪر ڪنداسين‪ .‬بهرحال اهو ئي سبب بڻيو جو بي بي پاڪسالم اهلل عليها‬
‫کي محدثه جي لقب سان ياد ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬

‫سندس عمر مبارڪ‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي پهرين ذيقعد سن ‪ 173‬هجري تي والدت ٿي‬
‫ً‬
‫تقريبا‬ ‫۽ ربيع الثاني سن ‪ 201‬هجريَء تي سندس وفات ٿي‪ ،‬تنهنڪري سندس عمر مبارڪ‬
‫‪ 28‬سال ٿئي ٿي‪.‬‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي زماني ۾ خليفا‬

‫‪ .1‬علي اڪبر مهدي پور‪ ،‬ڪريمه اهل بيت‪ ،‬صفحو‪.68‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل‬
‫عليها سن ‪ 173‬هجري قمري ۾ هن دنيا ۾ پنهنجيون اکيون کوليون ۽ عباسي خليفن جي‬
‫حڪومت سن ‪ 132‬هجري قمري کان شروع ٿي‪ ،‬ان حڪومت جو پهريون خليفو ابوالعباس‬
‫سفاح هو ۽ عباسي خليفن جي حڪومت سن ‪ 656‬هجري قمري تائين جاري رهي‪ .‬انهيَء‬
‫بنياد تي حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي پوري حياتي عباسي خليفن جي دور ۾‬
‫گذري آهي‪ ،‬جڏهن ته امام موسى ڪاظم عليه السالم بني اميه جي حڪومت جو زوال‬
‫پنهنجي اکين سان ڏٺو آهي‪ ،‬حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي زماني ۾ عباسي‬
‫خليفن جا ناال هن ريت هئا‪:‬‬
‫‪ :1‬هارون رشيد‬
‫‪ :2‬امين‬
‫‪ :3‬مامون‬
‫عالمه سيد جعفر مرتضى عاملي لکي ٿو ته‪ :‬عباسي مجبور هئا ته پنهنجي انقالب ۽‬
‫اهل بيت عليهم السالم جي درميان هڪ رابطو قائم ڪن‪ ،‬جنهن جا دليل هن ريت آهن‪.‬‬
‫‪ : 1‬انهيَء جي ذريعي بني اميه جي حڪمرانن جي توجه کي پاڻ کان هٽائي ٻئي طرف‬
‫موڙڻ هو‪.‬‬
‫‪ :2‬اڪثرماڻهن جو اهل بيت عليهم السالم تي اعتماد هو‪ ،‬ته جيئن ماڻهو انهيَء ذريعي‬
‫عباسين جي حمايت ڪن‪.‬‬
‫‪ :3‬ته جيئن ماڻهن جي سامهون پاڻ کي عزت وارو ثابت ڪري ذلت ۽ رسوائي کان‬
‫محفوظ رهي سگهن‪.‬‬
‫عباسي خاندان ان وقت اسالمي سرزمين تي ايترا مشهور نه هئا ۽ ماڻهو به اهل بيت‬
‫عليهم السالم کي وسيلو بڻائڻ کانسواِء انهن جي حڪومت کي قبول ڪرڻ الِء تيار نه‬
‫هئا‪.‬‬
‫‪ :4‬عباسي اهو پيا چاهين ته ڪنهن به نموني علوين کي اعتماد ۾ وٺجي ۽ اها ڳالھ‬

‫عباسين الِء سڀني کان وڌيڪ اهميت پئي رکي ته جيئن سڀاڻي اسان جي مقابلي ۾‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ميدان صاف هجي‪.‬‬
‫امام جعفر صادق عليه السالم پنهنجي امامت واري زماني ۾ عباسين جي کلم کال‬
‫مخالفت شروع ڪري ڏني ۽ اهڙي طرح ماڻهن جي مٿان اهو به ظاهر ڪيائون ته عباسين‬
‫جي سياست ۾ اسان جو ڪوبه عمل دخل ناهي‪ ،‬جڏهن منصور دوانقي خليفو بڻيو ته هن‬
‫امام صادق عليه السالم کان هڪ سوال پڇيو ته‪:‬‬
‫”اوهان ڇا جي ڪري عباسين جي دربار ۾ اچ وڃ بند ڪري ڇڏي اٿئو؟“‬
‫امام عليه السالم جواب ۾ فرمايو ته‪:‬‬
‫”اسان ڪوبه اهڙو ڪم ناهي ڪيو جنهن ڪري توکان خوف کائون ۽ آخرت يعني روز‬
‫محشر ۾ تنهنجي هٿ ۾ ڪابه اهڙي شيَء ناهي جنهن جي اسان تو مان اميد رکون‪ ،‬تنهنجو‬
‫اهو مقام(ظاهري خالفت) حقيقت ۾ اهڙي ڪا نعمت به ناهي جنهن جي توکي مبارڪ باد‬
‫پيش ڪريون ۽ انهيَء مق ام (ظاهري خالفت) کي تون پاڻ الِء مصيبت به نٿو سمجهين‬
‫‪2‬‬
‫جنهن جي ڪري اسان توکي دلداري ڏيون‪ ،‬بس اسان جو توسان ڪهڙو واسطو آهي؟“‬

‫‪ .1‬جعفر مرتضى عاملي‪ ،‬الحياة السياسية لالمام الرضا عليه السالم ‪ ،‬صفحو‪.35‬‬
‫‪ .2‬علي بن عيسى االربلي‪ ،‬ڪشف الغمة‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪ 208 ،‬۽ ‪.209‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو ٻيو‪ :‬سائڻ فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جا فضائل‬
‫حضرت فاطمهسالم اهلل عليها جنهن معصوم والد ۽ پاڪدامن امڙ جي جهوليَء ۾‬
‫تربيت پاتي ۽ پنهنجي عظيم ڀاُء امام رضا عليه السالم کان تعليم حاصل ڪئي‪ ،‬اها‬
‫تمام گھڻن فضيلتن ۽ ڪماالت جي مالڪ آهي‪ ،‬هتي سندس مختصر فضائلن ڏانهن اشارو‬
‫ڪجي ٿو‪.‬‬

‫‪ :1‬خانداني شرافت‬
‫بيبي معصومه سالم اهلل عليها جي سڀ کان وڏي فضليت هيَء آهي ته پاڻ وحي‪،‬‬
‫رسالت ۽ امامت ڏانهن منسوب آهي‪ ،‬پاڻ ”بنت رسول اهلل“ رسول خدا (ص) جي نياڻي‪،‬‬
‫”بنت ولي اهلل“ اهلل جي وليَء جي نياڻي‪” ،‬اخت ولي اهلل“ اهلل جي وليَء جي ڀيڻ‪ ” ،‬عمة‬
‫ولي اهلل“ اهلل جي وليَء جي ُپڦي آهي ۽ اهو رشتو سندس تمام فضائل ۽ ڪماالت جو‬
‫سبب آهي‪ .‬بيبي پاڪسالم اهلل عليها جي سموري زندگي امام موسى ڪاظم ۽ امام‬
‫علي رضا‘ جي تربيت هيٺ گذري ۽ بيبيَء پاڪ انهن ئي بزرگوارن کان علم به حاصل‬
‫ڪيو‪.‬‬
‫سندس ابتدائي زندگي ئي اهڙي ماحول ۾ گذري جيڪو اخالق ۽ تربيت جي لحاظ‬
‫سان هڪ بي مثال ماحول هو جنهن جا ماُء‪ ،‬پيُء‪ ،‬ڀيڻ ۽ ڀاُء سڀ اخالقي فضائل سان‬
‫سنواريل هئا‪ ،‬عبادت ۽ زهد‪ ،‬تقوا ۽ پرهيزگاري‪ ،‬سچائي‪ ،‬بردباري ۽ خواهشن جي مقابلي‬
‫۾ صبر ۽ استقامت‪ ،‬سخاوت ۽ پاڪدامني ۽ هميشه اهلل پاڪ جي ياد‪ ،‬هن پاڪ سيرت‬
‫بيبيَء جي خاص صفتن منجھان آهن‪.‬‬
‫پرانهن سڀني شين جي باوجود به بيبي معصومه سالم اهلل عليها پنهنجي ذاتي‬
‫خصوصيتن ۽ روحاني ڪماالت جي ڪري پنهنجي ڀاُء امام علي رضا عليه السالم کان‬
‫پوِء پنهنجي سڀني ڀائرن ۽ ڀينرن کان وڌيڪ اعلى مرتبي تي فائز هئي‪.‬‬

‫‪ :2‬عبادت‬
‫جيئن ئي امام موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي قم شهر ۾ داخل ٿي‪ .‬موسى بن‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫خزرج کي اهو افتخار حاصل ٿيو ته سائڻ معصومه سالم اهلل عليها ۽ سندس قافلي‬
‫جي ميزباني ڪري سگھي‪ ،‬هو هڪ شاهوڪار انسان هو ۽ سندس گھر تمام وڏو هو‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها قم فقط هڪ مسافر جي حيثيت سان هئي ۽‬
‫سندس اتي قيام جو ڪوبه ارادو نه هو ۽ ٻئي طرف پاڻ تمام گھڻي مريض ۽ ٿڪل به‬
‫هئي‪ ،‬پر پوِء به بيبي پاڪسالم اهلل عليها موسى بن خزرج جي گھر پنهنجي عبادت الِء‬
‫هڪ جڳھ کي مخصوص ڪيو ته جيئن پنهنجي پروردگار سان اڪيالئيَء ۾ راز و نياز‬
‫ڪري سگھي‪ ،‬سندس اها عبادتگاھ اڄ به موجود آهي جنهن کي قم جي شهر ۾ ”بيت‬
‫النور“ جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬

‫‪ :3‬علمي مقام‬
‫سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي والدت هڪ اهڙي خاندان ۾ ٿي جيڪو علم‪ ،‬تقوا‬
‫۽ اخالقي فضائل ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو‪ .‬پاڻ پنهنجي والد امام موسى ڪاظم عليه السالم‬
‫جي شهادت کان پوِء امام رضا عليه السالم جي تربيت هيٺ رهڻ لڳي‪ ،‬يعني ‪ 10‬سال‬
‫والد جي خدمت ۽ سترهن سال پنهنجي ڀاُء حضرت امام علي رضا عليه السالم جي خدمت‬
‫۾ گذاريا‪.‬‬
‫ابن صباغ مالڪي انهي سلسلي ۾ چوي ٿو ته‪ :‬ابوالحسن موسى عليه السالم جيڪو‬
‫ڪاظم جي لقب سان مشهور آهي انهيَء جي تمام اوالد ڪا نه ڪا فضيلت حاصل ڪئي‪،‬‬
‫ليڪن انهن سڀني ۾ حضرت ا مام رضا عليه السالم کان پوِء سندن ڌيَء حضرت فاطمه‬
‫‪1‬‬
‫معصومه سالم اهلل عليها علمي ۽ اخالقي اعتبار سان ٻين سڀني کان عظيم ۽ اعلى آهي‪.‬‬
‫هيَء حقيقت هن طرح به روشن ٿئي ٿي ته بي بي پاڪسالم اهلل عليها جي شان ۾ اڪثر‬
‫ائمه معصومين عليهم السالم جا فرمان موجود آهن‪.‬‬

‫الف‪ :‬ٻين جي سوالن جا علمي جواب‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي تمام اهم فضيلتن منجهان هڪ هيَء آهي‬
‫ته پاڻ تمام گھڻو علم رکندي هئي يعني هڪ صاحب علم خاتون هئي‪ ،‬جيڪو هن پنهنجي‬
‫بابا امام موسى ڪاظم عليه السالم کان ميراث ۾ حاصل ڪيو هو‪ ،‬پاڻ پنهنجي والد ۽‬

‫‪ .1‬ابن صباغ‪ ،‬علي بن محمد‪ ،‬مالڪي الفصول المهمة في معرفة االئمة‪ ،‬صفحو‪.240‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫پنه نجي ڀاُء امام علي رضا عليه السالم کان تربيت پرائڻ جي ڪري تمام بلند مرتبي‬
‫فائز هئي ۽ ٻين جي سوالن جا جواب ايتري قدر علمي ڏيڻ لڳي جو سندس بابا جي زبان‬
‫‪1‬‬
‫تي ”فداها ابوها“ جهڙا لفظ جاري ٿيڻ لڳا‪.‬‬
‫انهيَء ڳالھ جي وضاحت هيئن آهي ته هڪ ڏينهن ڪجھ شيعا امام موسى ڪاظم عليه‬
‫السالم جي زيارت ۽ ڪجھ مسئال معلوم ڪرڻ الِء مديني آيا‪ ،‬ليڪن جڏهن امام عليه‬
‫السالم جي بيت الشرف تي پهتا ۽ مالقات جي درخواست ڪيائون‪ ،‬خبر پئي ته پاڻ‬
‫مسافرت تي ويل آهن ۽ خبر ناهي ته ڪڏهن واپس اچن‪ ،‬تڏهن انهن ماڻهن پنهنجا پنهنجا‬
‫سوال لکيا ۽ اهي امام عليه السالم جي گهر موڪليائون‪ ،‬۽ اهو چيائون ته‪ :‬وري جڏهن‬
‫مديني اچڻ ٿيو ته انهن سوالن جا جواب معلوم ڪنداسين‪ ،‬ليڪن اڃا ٿوري ئي دير گذري‬
‫ته انهن کي سندن سوالن جا جواب ملي ويا‪ ،‬کين خبر پئي ته هي جواب امام عليه السالم‬
‫جي نياڻي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها موڪليا آهن‪ ،‬جڏهن ُاهي ماڻهو واپس‬
‫وڃي رهيا هئا ته رستي ۾ انهن جي امام موسى ڪاظم عليه السالم سان مالقات ٿي‪،‬‬
‫انهن پنهنجي اچڻ ۽ سوالن جي باري ۾ سڀ ڪجھ بيان ڪيو‪ ،‬پاڻ اهي جواب وٺي ڏٺائون‬
‫ته بلڪل صحيح هئا‪ ،‬ان وقت امام عليه السالم پنهنجي ڌيَء جي عظمت ۾ پنهنجي زبان‬
‫تي ٽي ڀيرا ”فداها ابوها“ يعني ”سندس پيُء مٿس قربان وڃي“ جا لفظ جاري ڪيا‪.‬‬
‫هي ُاهي ساڳيا جمال آهن جيڪي رسول خدا (ص) پنهنجي نياڻي بي بي فاطمه‬
‫زهراسالم اهلل عليها جي الِء فرمايا هئا‪.‬‬

‫ب‪ :‬حديث جو نقل ڪرڻ‬

‫حضرت رسول خدا (ص) ۽ ائمه طاهرين عليهم السالم جا اقوال اسالم جي ٻن اصلي‬
‫منابع منجھان هڪ آهن جيڪي انسان جي هدايت الِء موجود آهن‪ ،‬انهيَء جي ڪري‬
‫امت اسالم منجھان عظيم شخصيتن قرآن ڪريم جي ڪتابت سان گڏوگڏ حديث جي‬
‫تعليم ۽ ان کي نقل ڪرڻ کي به پنهنجو وظيفو سمجھيو آهي‪ .‬انهي الِء ته ائمه‬
‫معصومين عليهم السالم جي انهن حديثن کي نقل ڪرڻ جيڪي اسالمي معاشري‬
‫جي مضبوط بڻجڻ جو سبب بڻجن انهيَء ڪم کي بهترين عبادت سان تعبير ڪيو‬

‫‪ .1‬سيد جعفر مير عظيمي‪ ،‬بارگاه فاطمه معصومه‪،‬‬

‫تجلي گاھ فاطمه زهرا سالم اهلل عليها ‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪27‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ويو آهي‪.‬‬

‫‪ :1‬حديث غدير‬
‫اهي حديثون جن کي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها نقل ڪيو آهي انهن‬
‫منجھان مشهور حديث غدير آهي‪:‬‬
‫‪” :1‬حدثنا فاطمة بنت علي بن موسى الرضا‪ :‬حدثني فاطمة و زينب و ّ‬
‫ام كلثوم بنات‬
‫موسى بن جعفر قلن‪ :‬حدثنا فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق‪ :‬حدثتني فاطمة و سكينة‬
‫ابنتا الحسين‪ ،‬عن ّ‬
‫ام كلثوم بنت فاطمة بنت محمد (ص) عن فاطمةسالم اهلل عليها‬

‫قالت‪ :‬أنسيتم قول رسول اهلل يوم غدير خم ”من كنت مواله فعلي مواله“‬
‫حضرت فاطمه عليه السالم معصومه‪ ،‬زينب ۽ ام ڪلثوم عليه السالم حضرت امام‬
‫موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻين بيان ڪيو آهي ته اسان کي حضرت امام جعفر‬
‫صادق عليه السالم جي ڌيَء فاطمه ٻڌايو ۽ ان امام محمد باقر عليه السالم جي ڌيَء‬
‫فاطمه کان نقل ڪيو آهي ۽ ان حضرت امام زين العابدين عليه السالم جي ڌيَء فاطمه‬
‫کان نقل ڪيو آهي ۽ ان حضرت امام حسين عليه السالم جي ڌيَء فاطمه کان نقل ڪيو‬
‫آهي ۽ انهن حضرت علي عليه السالم جي ڌيَء حضرت ام ڪلثومسالم اهلل عليها کان‬
‫نقل ڪيو آهي ۽ ان پنهنجي امڙ حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها کان نقل ڪيو آهي‬
‫ته سندن ارشاد گرامي آهي ته‪:‬‬
‫ڇا حضرت رسول خدا (ص) جي انهيَء ڳالھ کي وساري ڇڏيو َ‬
‫اٿو جيڪا پاڻ سڳورن‬
‫(ص) غدير خم جي ڏينهن فرمائي هئي ته ”جنهن جنهن جو آٌء موال آهيان تنهن تنهن جو‬
‫‪2‬‬
‫علي عليه السالم موال آهي“‪.‬‬

‫‪ :2‬حديث منزلت‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها مٿي ذڪر ڪيل َس َند سان حديث منزلت کي پڻ‬
‫نقل ڪيو آهي‪.‬‬

‫‪ .1‬محمد باقر مجلسي‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪145‬‬

‫‪ .2‬عالمه اميني‪ ،‬الغدير‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪ ،197‬بيروت‪ ،‬دارالڪتاب العربي‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪” :2‬حدثنا فاطمة بنت علي بن موسى الرضا‘‪ :‬حدثني فاطمة و زينب و ام كلثوم بنات موسى بن جعفر قلن‪ :‬حدثنا‬
‫فاطمة بنت جعفر بن محمد الصادق‪ :‬حدثتني فاطمة و سكينة ابنتا الحسين‪ ،‬عن ام كلثوم بنت فاطمة بنت محمد‬

‫(ص) عن فاطمة‪ ،‬قالت‪ :‬أنسيتم قول رسول اهلل ”أنت مني بمنزلة هارون من موسى“‬
‫امام موسى ڪاظم عليه السالم جي ٽن ڌيئرن حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‪،‬‬
‫زينب ۽ ّ‬
‫ام ڪلثومسالم اهلل عليها ڪجه واسطن سان حضرت رسول خدا (ص) جي نياڻي‬
‫حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها کان نقل ڪيو آهي ته‪ :‬پاڻ فرمايائون ته ڇا توهان‬
‫رسول خدا (ص) جي فرمان کي وساري ڇڏيو آهي جيڪو پاڻ حضرت علي عليه السالم‬
‫جي باري ۾ ارشاد فرمايو هيائون اي علي! مون سان تنهنجي نسبت ائين آهي جيئن‬
‫‪1‬‬
‫هارون جي موسى سان هئي‪.‬‬

‫‪ :3‬حديث حب آل محمد عليهم السالم‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها امام جعفر صادق عليه السالم جي نياڻي‬
‫فاطمه کان ۽ ان حضرت علي عليه السالم جي نياڻي حضرت زينبسالم اهلل عليها کان ۽‬
‫ان پنهنجي والده فاطمه زهراسالم اهلل عليها کان نقل ڪيو آهي ته رسول خدا (ص) جن‬
‫فرمايو ته‪” :‬اال من مات على حب آل محمد مات شهيدا“ آگاھ ٿيو ته جيڪو به آل محمد (ص)‬
‫‪2‬‬
‫جي محبت ۾ مرندو آهي ُاهو شهيد (جو موت مرندو) آهي‪.‬‬

‫‪ :4‬حضرت امام حسين عليهم السالم جي طهارت ۽ پاڪائي‬

‫” حدثني الحسن بن زيد عن فاطمة بنت موسى‪ ،‬عن اسماء بنت ابي بکر عن صفية بنت عبد ﺍﳌطلب قالت‪ :‬ﳌا‬

‫سقﻂ ﺍﳊسن عليه السالم من بطن ﺃمه ﻭكنت قد ﻭليتها‪ ،‬قاﻝ ﺍلنﱯ (ص) يا عمة هلمي ﺃﱄ ﺃبﲏ‪ ،‬فقلت‪ :‬يا ﺭسوﻝ ﺍهلل ﺍنَّا‬

‫ﱂ ننﻈفه بعد‪ ،‬فقاﻝ‪ :‬يا عمة ﺃنت ﺗنﻈفيه! ﺍﻥ ﺍهلل ﺗباﺭﻙ ﻭﺗعاﱃ قد نﻈفه ﻭ طهرﻩ‪“.‬‬
‫حسن بن زيد حضرت فاطمه بنت امام موسى ڪاظم عليه السالم کان ۽ ان اسماء بنت‬
‫ابي بڪر کان ۽ ان صفيه بنت عبدالمطلب کان نقل ڪيو آهي ته جنهن وقت امام حسين‬

‫‪ .1‬اميني‪ ،‬الغدير‪ ،‬جلد‪ ،3‬صفحو‪ 199‬۽ ‪.201‬‬

‫‪ .2‬محمد رازي‪ ،‬گنجينه دانشمندان‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪.16‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫عليه السالم جي والدت باسعادت ٿي آئون دائيَء جي طور ُاتي موجود هيس انهيَء وقت‬
‫رسول خدا (ص) جن مونکي فرمايو ته اي ُپڦي! منهنجو پٽ مون وٽ کڻي اچ‪ ،‬مون‬
‫عرض ڪيو‪ :‬يا رسول اهلل (ص) ! اسان اڃا ٻار کي غسل ناهي ڏنو ۽ پاڪ ناهي ڪيو‪ ،‬ان‬
‫تي پاڻ سڳورن (ص) جن تعجب ۾ فرمايو‪ :‬اي ُپڦي! ڇا تون انهيَء ٻار کي پاڪ ڪندينَء؟‬
‫‪1‬‬
‫انهي کي ته اهلل سائينَء پاڪ ۽ پاڪيزه خلق ڪيو آهي‪.‬‬

‫‪ :5‬حديث معراج‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جيڪي حديثون نقل ڪيون آهن انهن منجھان‬
‫هڪ معروف ۽ مشهور حديث‪ ،‬حديث معراج به آهي جيڪا هن ريت نقل ٿي آهي‪.‬‬

‫”حدثتني فاطمة بنت علي بن موسى الرضا عليه السالم ‪ ،‬قالت حدثتني فاطمة وزينب و اُم كلثوم بنات موسى بن‬

‫جعفر‘‪ ،‬قلن‪ :‬حدثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمد‘‪ ،‬قالت‪ :‬حدثتني فاطمة بنت محمد بن علي‘‪ ،‬قالت‪ :‬حدثتني فاطمة‬

‫بنت علي بن الحسين‘‪ ،‬قالت‪ :‬حدثتني فاطمة و سكينة ابنتا الحسين بن علي‘‪ ،‬عن اُم كلثوم بنت علي‘‪ ،‬عن فاطمة‬
‫دخلت الجنة‪ ،‬فإذا أنا بقصر مندرة‬
‫ُ‬ ‫رسول (ص) يقول‪ :‬لما اُسري بي إلى السماء‬
‫َّ‬ ‫سمعت‬
‫ُ‬ ‫بنت رسول اهلل (ص) قالت ‪:‬‬

‫فرفعت رأسي فإذا مكتوب على الباب ‪ :‬ال إله إال‬

‫ُ‬ ‫بيضاء مجوفة‪ ،‬وعليها باب مكلل بالدر والياقوت‪ ،‬و على الباب ستر‪،‬‬

‫اهلل‪ ،‬محمد رسول اهلل‪ ،‬علي ولي القوم“‪.‬‬

‫حضرت امام موسى ڪاظم ابن جعفر صادق عليه السالم جي نياڻي حضرت فاطمه‬
‫معصومه سالم اهلل عليها جن روايت نقل ڪئي آهي‪ ...‬حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها‬
‫کان ته پاڻ فرمايائون ته مون رسول خدا (ص) کان ٻڌو آهي ته پاڻ سڳورن (ص) جن فرمايو‬
‫ته‪ :‬جنهن وقت مونکي آسمان جو معراج الِء ڪرايو ويو ۽ آٌء جنت ۾ پهتس ته مون پاڻ‬
‫کي هڪ سفيد موتين جي محل ۾ پاتو‪ ،‬جنهن جو دروازو ُدر ۽ ياقوت سان ٺهيل هو ۽‬
‫انهيَء جي مٿان هڪ پردو لٽڪيل هو‪ ،‬مون پنهنجي سر کي بلند ڪيو ڏٺم ته دروازي تي‬
‫‪2‬‬
‫هي اکر ”الاله اال اهلل محمد رسول اهلل علي ولي القوم“ ُاڪريل هئا‪.‬‬

‫‪ .1‬حسين شاڪري‪ ،‬العقيلة والفواطم‪ ،‬صفحو‪ ،197‬قم نشر حڪمت‪.‬‬

‫‪ .2‬سيد مرتضى ابطحي‪ ،‬الشيعه في احاديث الفريقين‪ ،‬صفحو‪،119‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪ :4‬شفاعت جي مقام جو حامل هجڻ‬
‫شيعه مذهب جي عقيدن منجھان سڀ کان اهم عقيدو شفاعت به آهي ته قيامت جي‬
‫هولناڪ ماحول ۾ رسول خدا (ص) ‪ ،‬سندن اهل بيت عليهم السالم ۽ ٻيا شفاعت ڪندا‪.‬‬
‫شفاعت ۾ سڀ کان وڏو مقام رسول خدا (ص) جن جو آهي‪ ،‬جنهن کي قرآن پاڪ مقام‬
‫محمود سان تعبير ڪيو آهي‪ .‬جهڙي نموني خدا پاڪ جو ارشاد ٿئي ٿو ته‪:‬‬
‫ح ُم ً‬
‫ودا(‪ 1‬تنھنجو پالڻھار توکي سگھوئي ساراھيل جاِء‬ ‫َ َم َق ً‬
‫اما َّم ْ‬ ‫َ َرب َ‬
‫ك‬ ‫ََن َي ْب َع َ‬
‫ث َ‬
‫ك‬ ‫) َع َسى أ‬
‫۾ ُاٿاريندو‪.‬‬
‫اهل بيت عليهم السالم جي پاڪ خاندان منجھان ڪجھ عورتن کي به شفاعت جو حق‬
‫حاصل آهي‪ ،‬جن مان حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها به هڪ آهي‪ .‬سندس شفاعت‬
‫جي باري ۾ حضرت امام جعفر صادق عليه السالم جن جو فرمان آهي ته‪” :‬تدخل بشفاعتها‬
‫شيعتي الجنة باجمعهم“ يعني حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي شفاعت جي‬
‫‪2‬‬
‫ڪري منهنجا سڀ شيعا جنت ۾ ويندا‪.‬‬
‫۽ هڪ ٻي روايت ۾ جيڪا امام علي رضا عليه السالم جن کان نقل ٿي آهي جنهن‬
‫۾ جڏهن پاڻ سعد بن قمي کي پنهنجي ڀيڻ جي زيارت جي تعليم ڏني ته فرمايائون‪” :‬يا‬
‫ً‬
‫شانا من الشان“ اي فاطمهسالم اهلل عليها!‬ ‫فاطمة اشفعي لي في الجنة فان لک عنداهلل‬
‫منهنجي جنت ۾ شفاعت ڪجانَء ان الِء ته اهلل پاڪ وٽ تنهنجو تمام وڏو شان ۽ عظمت‬
‫آهي‪ .‬هي لفظ جيڪي امام علي رضا عليه السالم جي زبان مبارڪ تي جاري ٿيا آهن‬
‫ُاهي حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي شفاعت جي حق ۽ سندس عظيم ۽ بلند مقام‬
‫‪3‬‬
‫تي تمام وڏو دليل آهن‪.‬‬
‫محمد بن مسلم جو بيان آهي ته مون امام محمد باقر عليه السالم کان ٻڌو ته پاڻ‬
‫فرمايائون ته‪ :‬حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جو هڪ مقام اهڙي جڳھ تي هوندو‬
‫جتان سڄي محشر جي ميدان تائين نگاھ ويندي ۽ جڏهن قيامت جو ڏينهن ايندو ته هر‬

‫طبع اول‪1416 ،‬ھ نشر مؤلف؛ علي نمازي‪،‬‬

‫مستدرڪ سفينة البحار‪ ،‬جلد‪ ،6‬صفحو‪ ،14‬قم جامعه مدرسين‪1419 ،‬ھ‪.‬‬
‫‪ .1‬سورت اسراء‪ ،‬آيت‪79‬‬
‫‪ .2‬مستدرڪ سفينة البحار‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪376‬؛ بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،57‬صفحو‪228‬‬
‫‪ .3‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،99‬صفحو‪267‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫شخص جي ٻنهي اکين جي درميان سندس اعمال ۽ عقيدي جي مناسبت سان مومن يا‬
‫ڪافر لکيو ويندو‪ ،‬بس انهيَء وقت جيڪو به اهلبيت عليهم السالم جو محب هوندو پر‬
‫گنهگار هوندو انهي الِء حڪم ايندو ته هن کي جهنم حوالي ڪيو وڃي ان وقت حضرت‬
‫فاطمه زهراسالم اهلل عليها جڏهن ان شخص کي ڏسنديون ته فرمائينديون‪ :‬اي منهنجا پاڪ‬
‫پروردگار! منهنجو نالو فاطمه رکيو ويو ته جيئن منهنجي ذريعي شيعن ۽ محبن کي نجات‬
‫‪1‬‬
‫ملي‪ ،‬تنهنجو واعدو حق آهي ۽ تون ڪڏهن به پنهنجي واعدي جي مخالفت ناهين ڪندو‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها به پنهنجي ڏاڏي فاطمه زهراسالم اهلل عليها‬
‫وانگر شفاعت جو حق رکي ٿي‪ .‬شايد سندس فاطمه نالو رکڻ ۾ انهي مناسبت جو خيال‬
‫رکيو ويو هجي‪.‬‬

‫‪ :5‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مطهر جي زيارت جو ثواب‬

‫دنيا جي تمام مذهبن ۾ پنهنجن بزرگن ۽ مذهبي شخصيتن جي قبرن جي زيارت ڪرڻ‬
‫هڪ رواج ۽ رسم شمار ٿيندو رهيو آهي‪ .‬اسالم جي شروعات ۾ به مسلمان انهيَء سيرت‬
‫جي پيروي ڪندا رهيا آهن‪ ،‬رسول خدا (ص) به احد جي مقام ۾ جناب امير حمزه جي قبر‬
‫مطهر جي زيارت ڪئي ۽ ”ابواء“‪ 2‬ڏانهن پنهنجي امڙ جي قبر مطهر جي زيارت الِء ويندا‬
‫هئا ۽ سڀني کي فرمائيندا هئا ته” زوروا القبور فانها تذکر الموت“ قبرن جي زيارت ڪيو‬
‫‪3‬‬
‫ڇاڪاڻ ته اهي موت جي ياد ڏيارينديون آهن‪.‬‬
‫اهل سنت جي معتبر ڪتابن ۾ قبرن جي زيارت جي باري ۾ تمام گھڻيون حديثون‬
‫موجود آهن‪ ،‬خاص طور تي رسول خدا (ص) ۽ بقيع جي هڪ قبر جي باري ۾ گھڻيون‬
‫روايتون موجود آهن جن مان سئو‪ 100‬روايتون عالمه اميني پنهنجي ڪتاب الغدير ۾ ذڪر‬
‫‪4‬‬
‫ڪيون آهن‪.‬‬
‫سمهودي‪ ،‬رسول خدا (ص) ‪ ،‬اهل بيت عليهم السالم ۽ احد جي شهيدن جي قبرن‬
‫جي زيارت کي مستحب تسليم ڪندي قاضي عياض کان هن طرح نقل ڪيو آهي ته‪:‬‬

‫‪ .1‬شيخ صدوق‪ ،‬علل الشرائع‪ ،‬باب‪ ،142‬صفحو‪ ،179‬طبع نجف؛ بحاراالنوار‪ ،‬جلد ‪ ،8‬صفحو‪.50‬‬
‫‪ .2‬ابواء‪ ،‬مڪي ۽ مديني جي وچ ۾ هڪ شهر آهي‪ ،‬جتي ابوسفيان مڪي جي فتح دوران ظاهري اسالم قبول ڪيو‬
‫هو‪ .‬۽ انهي مقام تي حضرت رسول خدا (ص) جي والده ماجده جناب بيبي آمنه بنت وهب جي قبر اطهر به آهي‪.‬‬
‫‪ .3‬محمد بن جمال الدين المڪي العاملي معروف شهيد اول‪ ،‬ذڪرالشيعه في احڪام الشريعه‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪62‬‬
‫‪ . 4‬ڏسو‪ :‬اميني‪ ،‬الغدير‪،‬جلد‪ ،5‬صفحو‪129 ،84‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫حضرت رسول خدا (ص) سان جيڪي به پاڪ ۽ مقدس مقام ۽ زيارتن جي نسبت ڏنل‬
‫‪1‬‬
‫آهي اهي پاڻ سڳورن (ص) جي تعظيم ۽ تجليل جو سبب بڻجن ٿيون‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها به انهن مذهبي شخصيتن منجھان هڪ عظيم‬
‫شخصيت آهي‪ ،‬چوڏهن معصومن عليهم السالم جي زيارتن کان پوِء سندس زيارت جي‬
‫تمام گھڻي تاڪيد ڪئي وئي آهي‪ ،‬انهيَء الِء ته روضي پاڪ جي زيارت انسان جي مايوس‬
‫زندگي ۾ هڪ اميد جو نور روشن ڪري ٿي‪ ،‬انسان کي روحاني اعتماد عطا ڪري ٿي‬
‫۽ سندس ٻڏندڙ ٻيڙي کي نجات ڏئي ٿي‪ .‬بي بي پاڪسالم اهلل عليها جي مزار جي زيارت‬
‫انسان جو غرور ۽ تڪبر جي دنيا مان ٻاهر نڪرڻ جو سبب بڻجي ٿي ۽ انسان بي بي‬
‫پاڪسالم اهلل عليها کي اهلل پاڪ جي بارگاھ ۾ واسطو قرار ڏيندو آهي‪ ،‬اهو ئي سبب‬
‫آهي ته اسان جي بزرگن سائڻ پاڪ جي روضي جي زيارت جي تمام گھڻي تاڪيد ڪئي‬
‫آهي ۽ انهي زيارت جو تمام گھڻو اجر ۽ ثواب بيان ڪيو آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي روضي مبارڪ جي زيارت جو ثواب ۽‬
‫برڪت هيَء آهي ته مشهور شخصيت‪ ،‬عظيم فلسفي‪ ،‬۽ عارف جناب عالمه طباطبائي رح‬
‫رمضان جي مهيني ۾ افطار کان پهريان سندس حرم پاڪ ۾ ايندا هئا ۽ سندس حرم جي‬
‫‪2‬‬
‫در ۽ ديوارن کي بوسا ڏئي پنهنجو روزو افطار ڪندا هئا‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي قبر جي زيارت جي ثواب ۽ ان جي ڪيفيت‬
‫۽ ثواب جي مقدار جي باري ۾ تمام گھڻيون روايتون نقل ٿيون آهن جن مان هتي فقط‬
‫ڪجھ روايتن ڏانهن اشارو ڪيو وڃي ٿو‪.‬‬

‫‪” :1‬روي عن عدة من اهل الري انهم دخلوا علي ابيعبداهلل عليه السالم و قالوا‪ :‬نحن من اهل الري فقال‪ :‬مرحبا‬

‫باخواننا من اهل قم! فقالوا‪ :‬نحن من اهل الري فاعاد الکالم‪ ،‬قالوا‪ :‬ذلک مرارا و اجابهم به اوال‪.‬ان هلل حرما و هو مکة و‬

‫للرسول حرما و هو المدينة و ان الميرالمؤمنين حرما و هو الکوفة و ان لنا حرما و هو قم و ستدفن فيها امراة من اوالدي‬

‫ﺗسمي فاطمة فمن زارها‪ ،‬وجبت له الجنة“‬

‫َري شهر جي ڪجھ ماڻهن روايت ڪئي آهي ته اهي امام جعفر صادق عليه السالم‬

‫‪ .1‬سمهودي‪ ،‬علي بن عبداهلل‪ ،‬وفاء الوفاء‪ ،‬جلد‪ ،4‬صفحو‪.141‬‬

‫‪ .2‬بيژن سعادت‪ ،‬بارگاھ معصومه‪ ،‬صفحو‪119‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جن جي خدمت ۾ آيا ۽ چيائون ته اسان َري شهر جا رهواسي آهيون‪ ،‬توهان جي خدمت‬
‫۾ حاضر ٿيا آهيون‪ ،‬امام عليه السالم فرمايو‪ :‬قم جي شهر مان اسان جي دوستن کي‬
‫خوش آمديد‪ ،‬انهن چيو‪ :‬اسان ري شهر مان آيا آهيون‪ ،‬امام عليه السالم وري به اهو جواب‬
‫ڏنو‪ ،‬انهن ماڻهن وري ساڳي ڳالھ دهرائي پر امام عليه السالم جي زبان مبارڪ تي‬
‫ساڳيا ئي لفظ جاري رهيا‪ ،‬ڪافي ڀيرا دهرائڻ کان پوِء امام عليه السالم فرمايو‪ :‬بيشڪ‬
‫خداوند متعال جو حرم مڪي ۾ آهي‪ ،‬رسول خدا (ص) جو حرم مديني ۾ آهي‪،‬‬
‫اميرالمؤمنين علي عليه السالم جو حرم ڪوفي ۾ آهي ۽ اسان اهل بيت عليهم السالم‬
‫جو حرم قم ۾ آهي ۽ سگهومنهنجي اوالد منجھان فاطمهسالم اهلل عليها نالي هڪ بي‬
‫بي انهيَء شهر ۾ دفن ٿيندي جيڪو به شخص ان شهر ۾ وڃي سندس زيارت ڪندو مٿس‬
‫‪1‬‬
‫جنت واجب ٿي ويندي‪.‬‬
‫‪ :2‬عالمه مجلسي (ره) بحاراالنوار ۾ ۽ آيت اهلل بروجردي (ره) ڪتاب جامع احاديث شيعه‬
‫۾ هڪ حديث انهيَء مضمون سان نقل ڪئي آهي ته حضرت امام جعفر صادق عليه السالم‬
‫ارشاد فرمايو ته‪” :‬ان زيارتها تعادل الجنة“ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي قبر‬
‫‪2‬‬
‫جي زيارت جنت جي برابر آهي‪.‬‬
‫‪ :3‬شيخ صدوق پنهنجي والد ۽ محمد بن موسى بن متوڪل کان نقل ڪيو آهي ان چيو‬
‫ته‪” :‬حدثنا علي بن ابراهيم هاشم عن ابيه عن سعد قال‪ :‬سالت ابا الحسن الرضا عن زيارة فاطمة بنت موسي بن جعفر‘‬
‫فقال‪ :‬من زارها فله الجنة“‬
‫علي بن ابراهيم پنهنجي والد کان ۽ اهو سعد کان روايت نقل ڪري ٿو ان چيو ته اسان‬
‫حضرت امام رضا عليه السالم کان حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي زيارت‬
‫جي باري ۾ سوال ڪيو ته پاڻ فرمايائون ته‪ :‬جيڪو به سندس زيارت ڪندو ان جو اجر‬
‫‪3‬‬
‫جنت آهي‪.‬‬
‫‪ :4‬حضرت امام علي رضا عليه السالم پنهنجي ڀيڻ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل‬
‫عليها جي زيارت جي ثواب جي مقدار جي باري ۾ هن طرح فرمايو ته ”من زارالمعصومه‬

‫‪ .1‬محمد مهدي حائري‪ .‬شجر طوبى‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪23‬‬

‫‪ .2‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،57‬صفحو‪ ،210‬حسين طباطبائي بروجردي‪ ،‬جامع احاديث الشيعه‪ ،‬جلد‪ ،12‬صفحو‪617‬‬
‫‪ .3‬شيخ صدوق‪ ،‬عيون اخبار الرضا عليه السالم ‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪300‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫بقم کمن زارني“ جيڪو به شخص قم شهر ۾ منهنجي ڀيڻ معصومه جي زيارت ڪندو ته‬
‫‪1‬‬
‫اهو انهيَء شخص وانگر آهي جنهن منهنجي زيارت ڪئي‪.‬‬
‫‪ :5‬شيخ صدوق پنهنجي والد محترم کان روايت نقل ڪئي آهي ته حضرت امام محمد‬
‫تقي عليه السالم به پنهنجي ُپڦي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي زيارت جي‬
‫باري ۾ فرمايو ته‪” :‬من زار قبر عمتي بقم فله الجنة“ جيڪو قم شهر ۾ منهنجي ُپڦيَء جي زيارت‬
‫‪2‬‬
‫ڪندو ان الِء جنت آهي‪.‬‬

‫زيارت جا آداب‬
‫”زيارت“ لفظ جون مختلف معنائون آهن‪ ،‬مثال طور‪ ،‬امام جو ديدار‪ ،‬سفر الِء تياري‪،‬‬
‫موٽڻ‪ ،‬تکي سواري‪ ،‬پنهنجو مقصد حاصل ڪرڻ جي طرف پنڌ ڪرڻ‪ ،‬پنهنجي نفس جي‬
‫‪3‬‬
‫اصالح ڪرڻ ۽ مهمان جي عزت ڪرڻ وغيره‪.‬‬
‫دلچسپ ڳالھ هيُء آهي ته اهي سڀ جون سڀ معنائون زوارن جي الِء استعمال ڪري‬
‫سگهجن ٿيون‪ ،‬ڇاڪاڻ ته هر زوار مقدس جڳهين جي ديدار جو مشتاق هوندو آهي ۽ هر‬
‫زوار اهلل پاڪ جي حرم ۾ وڃڻ جو آرزومند هوندو آهي‪.‬‬
‫پنهنجي نوڪري‪ ،‬تجارت ۽ ڪاروباو کان منهن موڙي سفر جي مشڪالتن جي پرواھ‬
‫نه ڪندي تياري ڪندو آهي‪.‬‬
‫ڏورانهين ۽ مشڪل رستن تي وڃڻ جي الِء سفر جو سامان تيار ڪندو آهي‪ ،‬تيز‬
‫سواري جو انتخاب ڪندو آهي‪ ،‬پنهنجي محبوب سان ان اميد سان ملڻ جي َ‬
‫آس رکندو‬
‫آهي ته جيڪر هو گهڙي کن الِء هن کي ڏسي ۽ سندس اچڻ کي قبول ڪري وٺي‪.‬‬
‫سڀ کان اهم قدم جيڪو زوار زيارت الِء کڻندو آهي‪ ،‬اهو سندس اندر ۾ معنويت جو‬
‫هجڻ آهي‪ ،‬سندس پوري ڪوشش اها هوندي اٿس ته هو هن سفر ۾ ڪهڙي به طرح پنهنجي‬
‫محبوب وٽ حاضري ڀري‪.‬‬
‫پنهنجي گهر وارن کي خدا حافظ چئي جهنگ ۽ رڻپٽ مان گذرندو پنهنجو پاڻ کي‬
‫سڀني کان پري ڪندو پنهنجي آقا سان ملڻ الِء بي چين هوندو آهي‪.‬‬

‫‪ .1‬محمد علي معلم‪ ،‬الفاطمه المعصومه‪ ،‬صفحو‪64‬‬

‫‪ .2‬جعفر ابن محمد قولويه‪ ،‬ڪامل الزيارات‪ ،‬صفحو‪536‬‬
‫‪ .3‬ابن منظور‪ ،‬ڪتاب لسان العرب‪ ،‬جلد‪ ،4‬صفحو‪.110‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫پنهنجي گناهن جي وزن کي توبھ ۽ زيارت جي غسل سان صاف ڪري اها ڪوشش‬
‫ڪندو آهي ته وري ڪڏهن مٿس گناهن جو غبار نه پوي‪.‬‬
‫سندس اکين مان ُل ُ‬
‫ڙڪ جاري هوندا آهن‪ ،‬سندس اکيون حرم معصوم عليه السالم کي‬
‫ڏسي روشن ٿي وينديون آهن‪ ،‬دل جي ڌڙڪڻ تيز ٿي ويندي آهي ۽ هو چاهيندو آهي ته‬
‫جلدي ۾ ضريح مقدس جي ويجهو پهچي وڃي‪ .‬جڏهن ضريح مبارڪ جي نزديڪ پهچي‬
‫ويندو آهي ته هڪ ام يد سان پشيماني ۽ ندامت جا لڙڪ وهائيندو آهي ۽ انهيَء سان گڏ‬
‫‪1‬‬
‫پڪو ارادو ڪندو آهي ته هو وري گناھ جا ڪم انجام نه ڏيندو‪.‬‬
‫زيارت جي ذڪر ڪرڻ کان پهريان اسان ڪجھ زيارت جا آداب ذڪر ڪنداسين جن‬
‫کي زوار زيارت کان پهريان انجام ڏئي‪.‬‬
‫‪ :1‬زيارت جي پوري سفر ۾ گناهن ۽ بيهوده ڪمن کان سختي سان پرهيز ڪن‪ ،‬اگر‬
‫ائين نه ڪيو ويو ته ٿي سگهي ٿو ته اهي گناھ زيارت ۽ ٻين اعمالن جي قبول نه پوڻ جو‬
‫سبب بڻجن‪.‬‬
‫‪ :2‬زيارت تي وڃڻ کان پهريان غسل ڪرڻ مستحب آهي‪.‬‬
‫‪ :3‬زيارت تي وڃڻ کان پهريان وضو ضرور ڪري‪.‬‬
‫‪ :4‬نوان يا پاڪيزه ڪپڙا پائي‪.‬‬
‫‪ :5‬پنهنجو پاڻ کي عطر(خوشبو) لڳائي‪.‬‬
‫‪ : 6‬حرم جي دروازي تي پهچي ”اذن دخول“ پڙهي ۽ جڏهن اکين مان لڙڪ جاري ٿين‬
‫ته سمجهي وڃي ته اجازت ملي وئي پوِء حرم ۾ داخل ٿئي‪.‬‬
‫‪ :7‬حرم انبياء ۽ فرشتن جي اچ وڃ جي جڳھ آهي‪ ،‬ضروري آهي ته حرم ۾ نياز ۽ نوڙت (خشوع‬
‫۽ خضوع) سان داخل ٿئي‪.‬‬
‫‪ :8‬حرم ۾ وڏي آواز سان گفتگو نه ڪئي وڃي‪.‬‬
‫‪ :9‬ٻين زوارن الِء ڪنهن قسم جي ڪا مشڪل پيدا نه ڪري‪.‬‬
‫‪ : 10‬جيڪڏهن ڪنهن زوار کي ڪا ڳالھ سمجهائڻي آهي ته نهايت ئي با ادب طريقي‬
‫سان سمجهائي‪.‬‬
‫‪ :11‬ڪوشش ڪجي ته زيارت کي توجھ ۽ ترجمي سان پڙهجي‪.‬‬

‫‪ .1‬ڪريمه اهل البيت عليهم السالم ‪ ،‬صفحو‪.153‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :12‬زيارت کان پوِء ٻه رڪعت نماز ضريح جي سيراندي واري پاسي يا حرم سان لڳو‬
‫لڳ مسجد ۾ ادا ڪري‪.‬‬
‫‪ :13‬نماز جي قنوت ۾ پنهنجي ۽ مؤمنن جي پريشاني جي دوري الِء دعا ڪئي وڃي‪.‬‬
‫‪ :14‬تمام حاجتن سان گڏ امام زمانه‪ #‬جي ظهور الِء دعا ڪئي وڃي‪.‬‬
‫‪ : 15‬حرم پاڪ جي زيارت کان پوِء پاڻ کي دعائن ۽ قرآن پاڪ جي تالوت ۾ مشغول‬
‫ڪري ڇڏي‪.‬‬
‫‪ : 16‬زيارت وارثه‪ ،‬زيارت عاشوره‪ ،‬زيارت امين اهلل ۽ زيارت جامعه ڪبيره پڙهڻ جو‬
‫تمام وڏو ثواب آهي‪.‬‬
‫‪ :17‬حرم مطهر کان آخري دفعو واپسي تي زيارت الوداع پڙهڻ گهرجي ۽ اهلل پاڪ کان‬
‫ٻيهر زيارت الِء اچڻ جي توفيق طلب ڪئي وڃي‪.‬‬
‫‪ :18‬زيارت کان واپسي تي پوري ڪوشش ڪري ته زيارت جو نور سندس پيشاني تي‬
‫‪1‬‬
‫باقي هجيس ۽ گناھ جي ذريعي انهي نور کي هٿن مان نه وڃڻ ڏجي‪.‬‬

‫ماثوره زيارت نامو‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها ائمه طاهرين عليهم السالم جي اوالد منجھان‬
‫‪2‬‬
‫ان خاص اوالد مان آهي‪ ،‬جنهن جو زيارت نامو ماثوره آهي‪.‬‬
‫هڪ روايت جيڪا سعد قمي کان نقل ٿي آهي ته‪:‬‬
‫َّال‪ :‬يَّا َّس ْع ُد ِع ْن َّد ُک ْم ل ََّّنا ق َّْب ٌر قُ ْل ُت ُج ِع ْل ُت‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ح َّد َّ ِ‬
‫َّال‪ :‬ق َّ‬ ‫يم َّع ْن أَّبِيه َّع ْن َّس ْعد َّع ْن َّعلىِ ْب ِن ُم َّ‬
‫وسى ال ِر َّضا‘ ق َّ‬ ‫ث َّعل ُى ْب ُن إ ْب َّراه َّ‬ ‫َّ‬
‫‪3‬‬
‫َّال َّن َّع ْم َّم ْن َّز َّار َّها َّعا ِرفا ً بِ َّح ِق َّها فَّلَّه ُ ال َّْج َّن ُة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اک ق َّْب ُر فَّاط َّمةَّ بِ ْنت ُم َّ‬
‫وسى‘ ق َّ‬ ‫ِ‬
‫ف َّد َّ‬
‫هڪ ڏينهن آٌء امام رضا عليه السالم جي خدمت ۾ حاضر ٿيس‪ ،‬امام عليه السالم‬
‫مون کان معلوم ڪيو ته‪ :‬ڇا توکي معلوم آهي توهان جي شهر ۾ هڪ منهنجي قبر به‬
‫آهي‪ ،‬مون عرض ڪيو ته آٌء اوهان تان قربان ٿي وڃان‪ ،‬ڇا اوهان جي مراد حضرت فاطمه‬

‫‪ .1‬زيارت جا آداب مختلف ڪتابن ۾ ذڪر ٿيا آهن‪ ،‬وسائل الشيعه‪ ،‬جلد‪ ،10‬صفحو‪ 305 ،304‬۽ ‪ .385‬محجة البيضاء جلد‪،4‬‬
‫صفحو‪ .91‬مفاتيح الجنان آداب زيارت امام حسين عليه السالم ‪.‬‬
‫‪ .2‬ماثوره زيارت نامو ان کي چئبو آهي جيڪو ڪنهن معصوم امام ڪنهن صاحب قبر جي الِء تعليم ڏنو هجي‪ ،‬يا‬
‫پاڻ قبر تي وڃي پڙهيو هجي‪.‬‬
‫‪ .3‬عالمه مجلسي‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،102‬صفحو‪ ،265‬حديث‪.4‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫معصومه بنت موسى ڪاظم عليه السالم جي قبر آهي؟ پاڻ فرمايائون جي ها! پوِء‬
‫ً‬
‫عارفا بحقها فله الجنة“ جيڪو شخص به ان جي زيارت ڪري ان‬ ‫فرمايائون ته‪” :‬من زارها‬
‫‪1‬‬
‫صورت ۾ ته اهو سندس حق ۽ مقام کان واقف هجي ته ان جي الِء جنت آهي‪.‬‬
‫حضرت امام علي رضا عليه السالم هن نوراني حديث ۾ نه رڳو پنهنجي ڀيڻ جي‬
‫زيارت جو ثواب بيان فرمايو آهي بلڪه زيارت جا آداب ۽ ان جي طريقي کي پڻ بيان‬
‫فرمايو آهي‪ ،‬پاڻ فرمائن ٿا ته‪:‬‬
‫”فاذا أﺗيت القبر فقم عند رأسها مستقبل القبلة‪ ،‬وكبر اربعا ً وثالثين ﺗكبيرةً‪ ،‬وسبح ثالثا ً وثالثين ﺗسبيح ًة‪ ،‬والحمد‬

‫السالم ُ َّعلى‪ ...‬الي آخر الزيارة“‪.‬‬

‫هلل ثالثا ً وثالثين ﺗحميدةً ثم قل‪َّ :‬‬
‫تون جڏهن به بي بي پاڪسالم اهلل عليها جي قبر مبارڪ جي ويجھو وڃين ته سندس‬
‫سيرانديَء واري پاسي کان قبلي جي طرف منهن ڪري بيهي ۽ پوِء ‪ 34‬ڀيرا اهلل اڪبر‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 33‬ڀيرا سبحان اهلل‪ 33 ،‬ڀيرا الحمدهلل پڙهو ۽ پوِء هي زيارت پڙهو‪.‬‬

‫‪ .1‬حسين نوري‪ ،‬مستدرڪ الوسائل‪ ،‬جلد‪ ،10‬صفحو‪368‬‬

‫‪ .2‬عالمه مجلسي‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،99‬صفحو‪.266‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫زيارت نامو‬
‫السالم على آ َّدم ص ْفو ِة ِ‬
‫اهلل‬ ‫َّ َّ َّ‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫اهلل جي چونڊيل نبي آدم تي سالم هجي‬
‫السالم على نُوح َّن ِب ِي ِ‬
‫اهلل‬ ‫َّ ُ َّ‬
‫اهلل جي نبي نوح تي سالم هجي‬
‫السالم على إبراهيم َّخلي ِل ِ‬
‫اهلل‬ ‫َّ ُ َّ ْ َّ‬
‫اهلل جي دوست ابراهيم تي سالم هجي‬
‫السالم على موسى َّكلي ِم ِ‬
‫اهلل‬ ‫َّ ُ َّ ُ‬
‫اهلل سان ڳالهائيندڙ موسى تي سالم هجي‬

‫وح اهلل‬
‫السالم ُ َّعلى عيسى ُر ِ‬
‫َّ‬
‫اهلل جي (پاڪ) روح عيسى تي سالم هجي‬
‫ك يا َّخير َّخ ْل ِق ِ‬
‫اهلل‬ ‫ِ‬
‫السالم ُ َّع َّل ْي َّ ْ َّ‬ ‫ك يا َّر ُس َّ‬
‫ول اهلل َّ‬ ‫السالم ُ َّع َّل ْي َّ‬
‫َّ‬
‫توهان تي سالم هجي اي اهلل جا رسول (ص) ! توهان تي‬
‫سالم هجي اي اهلل جي بهترين مخلوق!‬
‫ك يا صفِي ِ‬
‫اهلل‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ َّ َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي توهان تي اي اهلل جا چونڊيل پيغمبر!‬
‫ك يا مح َّم َّد بن عب ِد ِ‬
‫الن ِبي َّ‬
‫ين‪.‬‬ ‫اهلل خاﺗَّ ِم َّ‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ ُ َّ ْ َّ َّ ْ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي توهان تي اي محمد بن عبداهلل (ص) نبين جي‬
‫سلسلي جي آخري ڪڙي!‬
‫ول ِ‬
‫اهلل‪.‬‬ ‫نين َّع ِل َّي ْب َّن أبيطالِب َّو ِص َّي َّر ُس ِ‬ ‫ِ‬
‫أميرال ُْم ْؤم َّ‬
‫ك يا َّ‬
‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي توهان تي اي اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب‘!‬
‫رسول خدا (ص) جا وصي!‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫السالم ُ َّعلَّ ْيك يا فاط َّمةُ َّس ِي َّدةَّ نساء الْعال َّ‬
‫َّمين‬ ‫َّ‬
‫سالم هجي توهان تي اي فاطمه عالمين جي عورتن جي سردار‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫الر ْحم ِة َّو َّس َّي َّدي َّش ِ‬ ‫ِ‬
‫باب ْأه ِل ال َّْج َّنة‬ ‫ْ‬ ‫السالم ُ َّع َّل ْي ُكما يا س ْبطَّ ِي نَّ ِب ِي َّ َّ‬
‫َّ‬
‫توهان ٻنهي تي سالم هجي اي رحمت واري پيغمبر (ص) جا‬
‫ڏوهٽؤ! ۽ جنت جي جوانن جا سردارؤ!‬
‫ِ‬ ‫السالم َّعلَّي َّ ِ‬
‫رين‬ ‫ك يا َّعل َّي ْب َّن ال ُْح َّس ْينِ‪َّ ،‬س ِي َّد الْعابِ َّ‬
‫دين َّو قُ َّرةَّ َّع ْي ِن الناظ َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي علي بن حسين‪ !،‬عابدن جا سردار ۽‬
‫ڏسندڙن جي اکين جا ٺار!‬

‫ك يا ُم َّح َّم َّد ْب َّن َّع ِل ٍي باقِ َّر الْ ِع ْل ِم بَّ ْع َّد َّ‬
‫الن ِب ِي‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي توهان تي اي محمد بن علي‪ ،‬نبي کان پوِء علم‬
‫کي نشر ڪرڻ وارا!‬

‫األمين‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ك يا َّج ْع َّف َّر ْب َّن ُم َّح َّمد الص ِاد َّق ال َّ‬
‫ْبار‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي جعفر بن محمد! سچار‪ ،‬نيڪ ۽‬
‫امانتدار‬
‫ك يا موسى بن َّجع َّفر الط ِ‬
‫اه َّر الْط ُ ْه َّر‪.‬‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ ُ َّ ْ َّ ْ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي موسى بن جعفر!‪ ،‬پاڪ ۽ پاڪيزه‪،‬‬

‫وسى الر َِّضا ال ُْم ْرﺗَّضى‪.‬‬ ‫السالم َّعلَّي َّ ِ‬

‫ك يا َّعل َّي ْب َّن ُم َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي علي بن موسى‪ !،‬اهلل پاڪ جي رضا‬
‫تي راضي رهڻ وارا ۽ اهلل جا محبوب‬

‫ك يا ُم َّح َّم َّد ْب َّن َّع ِل ٍي َّ‬

‫الت ِق َّي‪.‬‬ ‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي محمد بن علي! متقي ۽ پرهيزگار‪،‬‬

‫األمين‪.‬‬ ‫الن ِقي الن ِ‬

‫اص َّح‬ ‫ِ‬ ‫السالم َّعلَّي َّ ِ‬
‫َّ‬ ‫ك يا َّعل َّي ْب َّن ُم َّح َّمد َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي علي بن محمد! امانتدار ۽ پاڪ نصيحت ڪرڻ‬
‫وارا‪،‬‬

‫ك يا َّح َّس َّن ْب َّن َّع ِليٍ‪.‬‬

‫السالم ُ َّعلَّ ْي َّ‬
‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي حسن بن علي!‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ك‪َّ ،‬و َّولِ ِي‬ ‫السالم ُ َّعلَّى الْو ِص ِي ِمن بَّ ْع ِد ِه‪ ،‬الله َّم َّص ِل َّعلى نُو ِر َّك َّو ِس ِ‬
‫راج َّ‬ ‫َّ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ك َّعلى َّخ ْل ِق َّ‬
‫ك‬ ‫ك َّو َّو ِص ِي َّو ِص ِي َّ‬
‫ك‪َّ ،‬و ُح َّج ِت َّ‬ ‫َّولِ ِي َّ‬
‫سالم هجي حسن عسڪري کان بعد اچڻ واري وصيَء تي!‬
‫پالڻهار! درود ۽ رحمت نازل فرماِء پنهنجي نور ۽ نوراني‬
‫چراغ تي‪ ،‬پنهنجي ولي جي ولي ۽ وصي جي وصي تي ۽‬
‫پنهنجي مخلوق مٿان تنهنجي حجت تي‪.‬‬
‫ول ِ‬
‫اهلل‬ ‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫ك يا بِ ْن َّت َّر ُس ِ‬
‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي رسول خدا (ص) جي نياڻي‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫السالم ُ َّعلَّ ْيك يا بِ ْن َّت فاط َّم َّة َّو َّخ َّ‬
‫ديج َّة‬ ‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي فاطمه ۽ خديجه‘ جي نياڻي‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫السالم ُ َّعلَّ ْيك يا بِ ْن َّت أميرِال ُْمؤم َّ‬
‫نين‬ ‫َّ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي اميرالمؤمنين جي نياڻي‬
‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫ك يا بِ ْن َّت ال َّْح َّس ِن َّوال ُْح َّس ْينِ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي حسن ۽ حسين جي نياڻي‬
‫ك يا بِنت ولِ ِي ِ‬
‫اهلل‬ ‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫ْ َّ َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي خدا جي وليَء جي نياڻي‬
‫ك يا أ ُْخت ولِ ِي ِ‬
‫اهلل‬ ‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫َّ َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي خدا جي وليَء جي ڀيڻ‬
‫ك يا ع َّم َّة ولِ ِي ِ‬
‫اهلل‬ ‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫َّ َّ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي خدا جي وليَء جي ُپڦي‬
‫ِ‬ ‫السالم َّعلَّي ِ‬
‫ك يا بِ ْن َّت موسى ْب ِن جعفر َّو َّر ْح َّمةُ اهلل َّو بَّ َّركاﺗُه ُ‬ ‫َّ ُ ْ‬
‫سالم هجي اوهان تي اي موسى بن جعفر جي نياڻي ۽ اوهان‬
‫تي اهلل جي رحمت ۽ برڪتون هجن‬

‫ف اهلل ُبَّ ْي َّننا َّوبَّ ْي َّن ُك ْم في ال َّْج َّن ِة‬ ‫ِ‬

‫السالم ُ َّعلَّ ْيك َّع َّر َّ‬
‫َّ‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫سالم هجي اوهان تي‪ ،‬اهلل سائين جنت ۾ اسان ۽ توهان جي‬
‫درميان سڃاڻپ ڪرائي‬

‫ض نَّ ِب ِي ُك ْم‬ ‫ِ‬

‫َّو َّح َّش َّرنا في ُز ْم َّرﺗ ُك ْم‪َّ ،‬و ْأو َّر َّدنا َّح ْو َّ‬
‫۽ اسان کي توهان جي ٽولي سان محشور ڪري‬

‫س َّج ِد ُك ْم‪ِ ،‬م ْن يَّ ِد َّعلِ ِي ْب ِن أبيطالِب صل ُ‬

‫وات اهلل َّعلَّي ُك ْم‬ ‫َّو َّسقانا بِ َّكاْ ِ‬
‫۽ اوهان جي جد امجد نبي اڪرم (ص) جي حوض ڪوثر‬
‫تائين پهچائي ۽ اوهان جي ڏاڏي اميرالمؤمنين عليه السالم‬
‫جي هٿان ڪوثر جو جام پياري توهان سڀني تي خدا جا درود ۽‬
‫سالم هجن‬

‫ور َّوالْ َّف َّر َّج‬

‫الس ُر َّ‬
‫أسأَّلُ اهلل َّ أ ْن يُرِيَّنا في ُك ُم ُ‬
‫ْ‬
‫اهلل کان سوال ٿو ڪريان ته اسان کي توهان جي خوشي ۽ ڪاميابي‬
‫ڏيکاري‬

‫َّوأ ْن يَّ ْج َّم َّعنا َّو إيا ُك ْم في ُز ْم َّر ِة َّج ِد ُك ْم ُم َّح َّمد َّصلَّى اهلل ُ َّع َّل ْي ِه َّوآلِ ِه‬
‫۽ اسان ۽ توهان کي توهان جي ناني محمد (ص) جي ٽولي ۾‬
‫گڏائي‬
‫ِ‬
‫َّوأ ْن ال يَّ ْسلُ َّبنا َّم ْع ِرفَّ َّت ُك ْم إنَّهُ‪َّ ،‬ول ٌي قَّ ٌ‬
‫دير‬
‫۽ اسان کان توهان جي معرفت نه کسي بيشڪ هو هر شيِء تي‬
‫قادر آهي‬
‫التسلي ِم إلَّى ِ‬
‫اهلل‬ ‫أًﺗَّ َّقرب إلَّى ِ‬
‫اهلل بِح ِب ُكم‪َّ ،‬والْبراء ِة ِمن ْ ِ‬
‫أعدائ ُك ْم‪َّ ،‬و َّ ْ‬ ‫ُ ْ َّ َّ ْ‬ ‫َّ ُ‬
‫راضيا ً بِ ِه َّغ ْي َّر ُم ْن ِكر َّوال ُم ْس َّت ْك ِبر‬
‫ِ‬
‫آئون توهان جي محبت ۽ توهان جي دشمنن کان بيزاري ذريعي‬
‫اهلل اڳيان سر تسليم خم ڪندي راضي رهندي نه انڪار ۽ نه‬
‫ئي وڏائي ڪندي‬
‫ك يا ِ‬
‫سيدي‬ ‫َّو َّعلى يَّقي ِن ما أﺗى بِ ِه ُم َّح َّم ٌد َّوبِ ِه راض َّنطْلُ ُب بِذلِ َّ‬
‫ك َّو ْج َّه َّ‬
‫ايمان رکندي ان تي جيڪو ڪجھ محمد (ص) آندو ۽ ان تي‬
‫راضي رهندي اهلل جو قرب حاصل ڪريان ٿو اي منهنجا موال!‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ان وسيلي تنهنجي ديدار جو طالب آهيان‬
‫الله َّم و ِرضا َّك والدار ِ‬
‫اآلخ َّرةَّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ َّ‬
‫اي منهنجا اهلل تنهنجي رضا ۽ آخرت واري جهان جي ڀالئي‬
‫چاهيان ٿو‬

‫يا فاطمةُ ْاش َّفعي لي فِي ال َّْج َّن ِة‬

‫اي فاطمه جنت ۾ منهنجي شفاعت فرمائجانِء‬

‫الشاْ ِن‬ ‫َّك ِعن َّد ِ‬

‫اهلل َّشاْنا ً ِم َّن َّ‬ ‫فَّ َّ ِ‬
‫إن ل ْ‬
‫بيشڪ اهلل وٽ تنهنجو خاص مقام ۽ منزلت آهي‬

‫السعا َّد ِة‬

‫ك أ ْن ﺗَّ ْخ ِت َّم لي بِ َّ‬
‫أسأل ُ َّ‬
‫الل ُه َّم إني ْ‬
‫اي منهنجا پالڻهار! آئون توکان سوال ڪريان ٿو ته منهنجي‬
‫پڄاڻي خير ۽ سعادت تي ڪجان‬
‫فَّال ﺗَّسلُب ِمني ما أنَّا ِ‬
‫فيه‬ ‫ْ ْ‬
‫۽ جيڪو ڪجھ ڏنو اٿئي سو مون کان نه کس‬
‫وال حول وال قُوةَّ إال بِ ِ‬
‫اهلل ال َّْع ِل ِي ال َّْعﻈي ِم‬ ‫َّ َّ ْ َّ َّ َّ‬
‫بلند مقام ۽ عظمت واري اهلل جي مدد کانسواِء ڪابه تبديلي ۽‬
‫سگھ ناهي‬

‫ك َّو عافِ َّي ِت َّ‬

‫ك‬ ‫ك َّو ِع َّزﺗِ َّ‬
‫ك‪َّ ،‬وبِ َّر ْح َّم ِت َّ‬ ‫الل ُه َّم ْاس َّت ِج ْب لَّنا َّوﺗَّ َّق َّب ْله ُ بِ َّك َّر ِم َّ‬
‫اي اسان جا پالڻهار! اسان جي دعائن کي پنهنجي ڪرم‪ ،‬عزت‪،‬‬
‫رحمت ۽ عافيت سان قبول ڪر‬
‫ِ‬
‫عين‪َّ ،‬و َّسلَّ َّم ﺗَّ ْسليما ً يا ْأر َّح َّم الراح َّ‬
‫مين‬ ‫َّو َّصلَّى اهلل ُ َّعلى ُم َّح َّمد َّوآلِ ِه ْ‬
‫أج َّم َّ‬
‫اهلل جي رحمت ۽ سالمتي هجي محمد ۽ سندن پوري آل تي‪،‬‬
‫اي سڀني ٻاجهارن کان وڌيڪ ٻاجهارا‪(.‬آمين)‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫زيارت نامي تي هڪ نظر‬
‫جيئن ته پهريان به چيو ويو آهي ته هيُء زيارت نامو هڪ معصوم امام عليه السالم‬
‫کان نقل ٿيل آهي‪ .‬يعني‪ :‬امام رضا عليه السالم پنهنجي ڀيڻ جي الِء تعليم فرمايو ۽‬
‫هديو ڪيو‪ ،‬هي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي عظمت جو دليل آهي ته پاڻ‬
‫پنهنجي ڏاڏي بي بي فاطمه زهراسالم اهلل عليها کان پوِء اڪيلي اها بي بي آهي‪ ،‬جنهن‬
‫جو زيارت نامو ڪنهن معصوم عليه السالم کان نقل ٿيل هجي‪ ،‬هي زيارت نامو ٻين‬
‫زيارتن جي ڀيٽ ۾ ڪجھ خاص نڪتن تي مشتمل آهي‪ ،‬جن کي هتي ذڪر ڪجي ٿو‪.‬‬
‫‪ :1‬زيارت نامي جي انبياء عليهم السالم جيئن حضرت آدم‪ ،‬حضرت نوح‪ ،‬حضرت‬
‫ابراهيم‪ ،‬حضرت موسى ۽ حضرت عيسى بن مريم عليهم السالم ۽ چوڏهن معصومن‬
‫عليهم السالم تي سالم سان شروعات ٿي آهي‪ .‬هي سالم جيڪي نهايت ئي ادب ۽‬
‫خضوع سان ڀريل آهن‪ ،‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها تي سالم موڪلڻ الِء‬
‫بهترين مقدمو آهن‪.‬‬
‫‪ : 2‬هن زيارت نامي ۾ ٻين نبين تي هڪ هڪ سالم ذڪر ٿيو آهي جڏهن ته اسان جي‬
‫پيغمبر اڪرم (ص) تي چار سالم ذڪر ٿيا آهن‪ ،‬جن مان هر هڪ خاص صفت سان ذڪر‬
‫ٿيو آهي‪ ،‬جيئن‪ :‬رسول اهلل‪ ،‬خير خلق اهلل‪ ،‬صفي اهلل ۽ خاتم النبيين‪ ،‬جيڪي رسول خدا‬
‫(ص) جو ٻين کان افضل هجڻ کي بيان ڪن ٿا‪.‬‬
‫‪ :3‬هڪ ٻيو نڪتو جيڪو تمام گھڻو ڌيان طلب آهي‪ ،‬اهو هيُء آهي ته ٻين زيارت نامن‬
‫۾ زيارت جي مخاطب کان عالوه باقي ٻين سڀني کي سالم غائبانه انداز ۾ ٿيو آهي‪،‬‬
‫جڏهن ته هن زيارت نامي ۾ رسول خدا (ص) کان وٺي امام حسن عسڪري عليه السالم‬
‫تائين مخاطب جي حيثيت سان سالم ذڪر ٿيو آهي‪ ،‬يعني هن زيارت نامي ۾ ان شيِء‬
‫ڏانهن اشارو آهي ته حضرت معصومه سالم اهلل عليها جو حرم مبارڪ چوڏهن معصومن‬
‫عليهم السالم جو آستانو آهي‪ ،‬يعني هيُء حرم رسول خدا (ص) ‪ ،‬حضرت اميرالمؤمنين‬
‫عليه السالم ‪ ،‬فاطمه زهراسالم اهلل عليها ۽ ٻين معصومن عليهم السالم جو حرم به‬
‫آهي‪ ،‬يعني‪ :‬جنهن به بي بي فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي حرم جي زيارت ڪئي‬
‫ان ڄڻ ٻين معصومن عليهم السالم جي حرم جي پڻ زيارت ڪئي‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :4‬انهن سڀني ڳالهين کان اهم هيَء ڳالھ آهي ته جنهن مقام تي سڀني معصومن عليهم‬
‫السالم سان مخاطب جي حيثيت سان سالم ذڪر ٿيو آهي‪ ،‬اتي حضرت حجت بن الحسن‬
‫عليه السالم تي غائبانه انداز ۾ سالم ذڪر ٿيو آهي‪ ،‬انهيَء ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته‬
‫سالم جي ڪيفيت هڪ راز جي طرف اشارو آهي‪ ،‬شايد راز هيُء هجي ته امام عليه‬
‫السالم جي گهڻي عمر مبارڪ غيبت ۾ گذرندي‪ ،‬جيتوڻيڪ پاڻ زندھ ۽ حاضر آهن پر‬
‫ماڻهن جي نظر کان غائب رهندا‪.‬‬
‫‪ :5‬حضرت امام رضا عليه السالم هن زيارت نامي ۾ نبين ۽ معصومين عليهم السالم‬
‫تي درود ۽ سالم موڪلڻ کانپوِء پنهنجي ڀيڻ جي خدمت ۾ سالم موڪليا آهن ۽ سندس‬
‫هن ريت تعارف ڪرايو آهي ته بيبي پاڪسالم اهلل عليها کي حضرت امام موسى ڪاظم‬
‫عليه السالم جي نياڻي سان گڏ رسول خدا (ص) ۽ جناب خديجه سالم اهلل عليها‪ ،‬حضرت‬
‫اميرالمؤمنين عليه السالم ‪ ،‬حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها‪ ،‬حضرت امام حسن ۽‬
‫حضرت امام حسين عليه السالم جي به نياڻي قرار ڏنو آهي‪ ،‬انهيَء جو مطلب هيُء آهي‬
‫ته حضرت معصومه سالم اهلل عليها انهن تمام بزرگن جي خوبين ۽ چڱاين جي وارث‬
‫آهي ۽ انهن تمام نيڪين تي عمل ڪري پنهنجي تقدس ۽ احترام ۾ واڌارو ڪيو آهي‪.‬‬
‫‪ :6‬هن سلسلي جو آخري نڪتو هيُء آهي ته حضرت امام رضا عليه السالم هن زيارت‬
‫نامي ۾ پنهنجي ڀيڻ جي ”بنت ولي اهلل“‪” ،‬اخت ولي اهلل“ ۽ ”عمة ولي اهلل“ طور سڃاڻپ‬
‫ڪرائي آهي‪ ،‬انهيَء تعارف ۾ اهي نڪتا هڪ اتفاقي ڳالھ نه آهن بلڪه انهيَء ۾ هن‬
‫عقيدي جي طرف اشارو آهي ته حضرت معصومه سالم اهلل عليها اهڙي نياڻي آهي جنهن‬
‫الِء اهلل جو ولي حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم سندس عظمت ۽ عظيم مقام‬
‫تي فخر ڪندي ارشاد فرمائين ٿا ته‪” :‬فداها ابوها“‪ .‬۽ اهڙي ڀيڻ آهي جنهن اهلل جي ولي‬
‫حضرت امام علي رضا عليه السالم سان ڀيڻ جو حقيقي رشتو نڀايو آهي ۽ امام عليه‬
‫السالم به پنهنجي انهيَء ڀيڻ جي عظيم وجود کان خوشحال ۽ راضي آهن؛ پاڻ انهيَء‬
‫زيارت نامي ۾ پنهنجي ڀيڻ سان پنهنجي شفاعت الِء متوسل ٿيندي فرمائن ٿا ته‪” :‬يا فاطمة‬
‫اشفعي لي في الجنة“ اي فاطمه قيامت جي ڏينهن منهنجي الِء جنت جي شفاعت ڪجانِء‪.‬‬
‫۽ اهڙي ُپڦي آهي جنهن تي امام محمد تقي عليه السالم کي پڻ فخر آهي‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي حضرت فاطمه زهراسالم اهلل‬
‫عليها سان شباهت‬
‫‪ :1‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي‬
‫َهمنام آهي يعني ٻنهي جو نالو فاطمه آهي‪.‬‬
‫‪ :2‬جهڙي طرح حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي عصمت ۽ طهارت تي نص (آيه‬
‫تطهير) موجود آهي‪ ،‬تيئن ئي بيبي فاطمه معصومه سالم اهلل عليها کي امام معصوم‬
‫عليه السالم جي طرف کان ”معصومه“ جو لقب ڏيڻ انهي ڳالھ جي شاهدي آهي ته هيَء‬
‫پاڪ بيبي سالم اهلل عليها به هر قسم جي گناھ ۽ عيب کان پري هئي‪ .‬جيتوڻيڪ ٻنهي‬
‫جي عصمت ۾ فرق آهي ڇاڪاڻ ته عصمت نسبي امورن منجهان آهي يعني عصمت جا‬
‫درجات ۽ مرتبه آهن‪ ،‬تنهنڪري ٻنهي جي درجات ۾ فرق آهي‪.‬‬
‫‪ :3‬حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها وانگر حضرت معصومه سالم اهلل عليها به پاڻ‬
‫۽ پنهنجي شيعن کي دوزخ ۾ داخل ٿيڻ نه ڏيندي‪.‬‬
‫‪ : 4‬حضرت رسول خدا (ص) جن جناب فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي شان ۾ فرمايو‬
‫ته‪” :‬فداها ابوها“ يعني تنهنجو پيَء توتان قربان ٿئي‪ !،‬اهڙي طرح امام موسى ڪاظم‬
‫عليه السالم به حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي شان ۾ ُاهي ساڳيا جمال‬
‫”فداها ابوها“ ارشاد فرمايا آهن‪.‬‬
‫‪:5‬انهن ٻنهي پاڪ هستين جي وچ ۾ هڪ اهم هڪجهڙائي هيَء به آهي ته حضرت فاطمه‬
‫زهراسالم اهلل عليها اميرالمؤمنين حضرت علي عليه السالم جي واليت کي ثابت ڪرڻ‬
‫۽ واليت جي دفاع ۾ پنهنجي جان قربان ڪري جواني ۾ ئي شهادت جي درجي تي فائز‬
‫ٿي ويون‪ !،‬اهڙي طرح حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها به پنهنجي ڀاُء جي واليت‬
‫کي ثابت ڪرڻ ۽ ان جي دفاع الِء مديني کان خراسان (مشهد) جي طرف حرڪت ڪري ٿي‬
‫‪1‬‬
‫۽ رستي ۾ يعني قم المقدس ۾ رحلت ڪري وڃي ٿي‪...‬‬

‫‪ .1‬محمد محمدي اشتهاردي‪ ،‬حضرت معصومه سالم اهلل عليها اختر تابان آل محمد عليهم السالم صفحو ‪.34‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه ۽ حضرت زينب سالم اهلل عليها جي وچ ۾ شباهت‬
‫اهل بيت عليهم السالم جي گهراڻي جي بيبين حضرت زينب ڪبرى عقيله بني هاشم‬
‫۽ حضرت فاطمه معصومه عليه السالم جي درميان ڪجھ خوبيون هڪجهڙيون آهن ۽‬
‫اهي ٻئي هستيون ڪجھ خاصيتن جي لحاظ کان هڪ ٻئي سان شباهت رکن ٿيون‪ .‬مثال‬
‫جي طور‪:‬‬
‫‪ :1‬هي ٻئي هستيون معصوم امامن جون ڌيئرون آهن‪ ،‬حضرت زينب ڪبرى سالم اهلل‬
‫عليها‪ ،‬حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السالم جي نياڻي آهي ۽ حضرت فاطمه معصومه‬
‫سالم اهلل عليها حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جن جي نياڻي آهي‪.‬‬
‫‪ :2‬هي ٻئي معصوم امامن جون ڀينرون آهن‪ ،‬هڪ بيبي ٻن حجت خدا ۽ جنت جي جوانن‬
‫جي سرادرن امام حسن ۽ امام حسين‘ جي ڀيڻ آهي ۽ ٻي حضرت امام رضا عليه السالم‬
‫جن جي ڀيڻ آهي‪.‬‬
‫‪ :3‬معصوم امام جون ُپڦيون آهن‪ ،‬هڪ امام زين العابدين عليه السالم جي ۽ ٻي امام‬
‫محمد تقي جواد عليه السالم جي ُپڦي آهي‪.‬‬
‫‪ :4‬انهن ٻنهي جو پنهنجي پنهنجي وقت جي امامن احترام ۽ تعظيم ڪئي آهي ۽ انهن‬
‫جي تمام گھڻي تعريف ۽ مدح ڪئي آهي‪.‬‬
‫‪ :5‬حضرت زينبسالم اهلل عليها جي پنهنجي نانا رسول خدا (ص) ‪ ،‬پنهنجي والد‬
‫اميرالمؤمنين عليه السالم ‪ ،‬پنهنجي ڀاُء امام حسين عليه السالم ۽ پنهنجي ڀائٽئي امام‬
‫زين العابدين عليه السالم جي زباني تعريف ڪئي آهي‪ ،‬اهڙي طرح حضرت فاطمه‬
‫معصومه سالم اهلل عليها جي پنهنجي ڏاڏا امام جعفر صادق عليه السالم ‪ ،‬پنهنجي والد‬
‫گرامي امام موسى ڪاظم عليه السالم پنهنجي ڀاُء امام علي رضا عليه السالم ۽‬
‫پنهنجي ڀائٽي امام محمد تقي عليه السالم جي زباني تعريف ڪئي وئي آهي‪.‬‬
‫‪ :6‬انهن ٻنهي هستين جي وچ ۾ ٻي هڪجهڙائي هيَء به آهي ته ٻئي پنهنجي ڀائرن‬
‫سان خاص محبت رکنديون هيون‪ ،‬جنهن جي ڪري دنيا ۾ هڪ خاص مثال بڻجي ويون‪.‬‬
‫حضرت زينبسالم اهلل عليها جو پنهنجي ڀاُء حضرت امام حسين عليه السالم سان ۽‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جو پنهنجي ڀاُء امام علي رضا عليه السالم‬
‫سان چاھ ۽ پيار هو‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :7‬۽ هنن ٻنهي هستين جي پنهنجي ڀائرن سان ايتري ته محبت ۽ چاهت هئي‪ ،‬جو ٻنهي‬
‫هستين پنهنجي پنهنجي ڀائرن جي ڪري ۽ دين اسالم جي تبليغ ۽ ترويج جي ڪري‬
‫پنهنجو گهر ۽ وطن ڇڏيو ۽ سفر جون مصيبتون ۽ تڪليفون َسٺيون‪ ،‬حضرت زينب‬
‫ڪبرىسالم اهلل عليها مديني کان عراق ۽ شام؛ ۽ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل‬
‫عليها مديني کان ايران جو سفر ڪيو‪.‬‬
‫‪ :8‬ٻنهي جي پيدائش جي جڳھ مدينه منوره آهي‪ ،‬پر ٻنهي جي دفن جي جاِء عالم غربت‬
‫‪1‬‬
‫۾ آهي هڪ جو روضو شام ۾ ۽ ٻيَء جو روضو ايران ملڪ جي قم شهر ۾ آهي‪.‬‬

‫‪ .1‬آيت اهلل‪ ...‬ڪريمي جهرمي‪ ،‬بانوي ملڪوت‪ ،‬صفحو‪ 118‬۽ ‪.119‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو ٽيون‪ :‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جون ڪرامتون‬
‫معجزو ۽ ڪرامت ٻئي هر ڪنهن جي وس جي ڳالھ نه آهن‪ ،‬بلڪه واليت تڪويني جي‬
‫آڌار تي انهي شيِء کي اهلل جا نبي عليهم السالم ‪ ،‬ائمه معصومين عليهم السالم ۽‬
‫اهلل جا خاص ولي انجام ڏيندا آهن‪ ،‬ڪرامت ۽ معجزو ڪجھ شين ۾ هڪجهڙا ۽ ڪجھ‬
‫۾ مختلف آهن‪.‬‬

‫الف‪ :‬معجزي ۽ ڪرامت ۾ هڪجهڙائي‬

‫‪ : 1‬معجزو ۽ ڪرامت ڪا محال يا وس کان ٻاهر شيون نه آهن‪ ،‬بلڪه ممڪن ۽ معقول‬
‫شيون آهن‪ ،‬ڇاڪاڻ ته قدرت جو تعلق ڪنهن محال شيِء سان ممڪن نه آهي‪.‬‬
‫‪ :2‬معجزو ۽ ڪرامت ٻئي خداوند متعال جي اڻ ُکٽي قدرت سان الڳاپيل آهن‪ ،‬انهيَء‬
‫ڪري انهن ۾ زمان ۽ مڪان جي ڪابه محدوديت موجود نه آهي‪.‬‬
‫‪ : 3‬معجزو ۽ ڪرامت ڪنهن نه ڪنهن هدف طور انجام ڏنو ويندو آهي‪ ،‬تنهنڪري‬
‫ممڪن آهي ته انهن مان مراد تربيت ۽ هدايت هجي‪.‬‬
‫‪ : 4‬معجزو ۽ ڪرامت جادوگرن جي جادو وانگر ناهن‪ ،‬جنهن ۾ سکڻ ۽ سيکارڻ جي‬
‫ضرورت هجي‪.‬‬

‫ب‪ :‬ٻنهي ۾ فرق‬

‫‪ : 1‬معجزو اهلل جي حجت سان مخصوص آهي‪ ،‬چاهي اهو نبي هجي يا امام معصوم‬
‫عليه السالم ؛ پر ڪرامت عام آهي جيڪا نبي‪ ،‬امام يا هر اهلل جي ولي کان ظاهر ٿي‬
‫سگھي ٿي‪.‬‬
‫‪ :2‬معجزو دعوى ۽ چيلنج سان گڏ هوندو آهي‪ ،‬يعني‪ :‬معجزي ڪرڻ وارو پهرين دعوى‬
‫ڪندو آهي ۽ پن هنجي ڳالھ جي طرف دعوت ڏيندو آهي ۽ پوِء پنهنجي دعوى جي تصديق‬
‫الِء معجزو ڏيکاريندو آهي‪ ،‬جڏهن ته ڪرامت انهيَء جي ابتڙ آهي‪ ،‬يعني ممڪن آهي ته‬
‫صاحب ڪرامت بغير ڪنهن دعوى جي ڪرامت ڏيکاري‪.‬‬
‫‪ :3‬معجزو هڪ واضح ۽ روشن شيِء آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته اهو دعوى ۽ دعوت کان پوِء ظاهر‬
‫ٿيندو آهي‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :4‬انبياء ۽ معصومين عليهم السالم جي روضن ۽ ٻين ولين جي مقبرن تي جيڪي‬
‫عام ماڻهو جي وس کان ٻاهر شيون ظاهر ٿينديون آهن‪ُ ،‬اهي معجزو نه آهن بلڪه ُاهي‬
‫ڪرامت آهن‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها اهلل جي انهن ولين منجهان هڪ عظيم‬
‫شخصيت آهي‪ ،‬جنهن جون ڪرامتون ايتريون ته آهن جن جو ڪو شمار نه آهي‪.‬‬
‫انهن مان هتي اسان ڪجھ ڪرامتون ذڪر ڪريون ٿا جن کي علمائن نقل ڪيو آهي‪.‬‬
‫‪ :1‬صدر الدين شيرازي رح جيڪو مال صدرا جي لقب سان مشهور آهي‪ ،‬اسالمي دنيا‬
‫جو عظيم فلسفي ۽ حڪمت متعاليه جو باني؛ اسفار جي حاشيي تي تحرير ڪري ٿو ته‬
‫جنهن وقت مان قم جي هڪ ڳوٺ ”ڪهڪ“ ۾ پنهنجي ڪتاب اسفار اربعه جي تاليف ۾‬
‫مشغول هئس جڏهن ان ڪتاب جي مشڪل بحث ”اتحاد آڪل و ماڪول“ تي پهتس انهيَء‬
‫کي حل ڪرڻ ۾ تمام گھڻو فڪر ڪيم‪ ،‬پر ڪو رستو نه پيو ملي‪ ،‬تڏهن آٌء حضرت‬
‫معصومه سالم اهلل عليها جي روضي ۾ پهتس ۽ انهيَء مسئلي جي حل جي باري ۾ بي‬
‫بي معصومه سالم اهلل عليها سان متوسل ٿيس تڏهن هيُء مسئلو منهنجي الِء حل ٿي‬
‫‪1‬‬
‫ويو‪.‬‬
‫‪ :2‬آيت اهلل فاضل لنڪراني رح حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها سان پنهنجي‬
‫خصوصي ۽ معنوي ارتباط ج ي باري ۾ هن ريت تحرير ڪن ٿا ته‪ :‬هڪ ڏينهن مان‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي روضي ۾ داخل ٿيس ۽ زيارت کان فارغ ٿيڻ‬
‫کانپوِء مون عرض ڪيو ته‪ :‬مون کي نه ڪنهن پئسي جي ضرورت آهي نه مڪان جي‬
‫نه ڪنهن ٻي شيِء جي‪ ،‬بلڪه فقط منهنجي حق ۾ اها عنايت فرمايو ته جيئن مان آيت‬
‫ت طهير جون معنائون صحيح طرح سان سمجھي سگھان ۽ انهي جو صحيح تفسير ۽‬
‫تحليل ڪري سگھان‪ ،‬سندس چوڻ آهي ته انهيَء دعا کانپوِء مون آيت تطهير جو تفسير‬
‫شروع ڪيو ۽ حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي عنايت سان اهي نڪتا مون الِء‬
‫روشن ٿيا جيڪڏهن مان پنجاھ سال اڃا به درس پڙهان ها تڏهن به انهن نڪتن کي‬
‫‪2‬‬
‫حاصل ڪرڻ جي مون ۾ قدرت پيدا نه ٿئي ها‪.‬‬

‫‪ .1‬شيخ عباس قمي‪ ،‬فوائد الرضويه‪ ،‬صفحو‪379‬‬

‫‪ .2‬صادق طالبي مازندراني‪ ،‬بانوي ڪرامت‪ ،‬صفحو‪121‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :3‬حضرت آيت اهلل العظمى حاج شيخ عبدالڪريم حائري رح قم ۾ آيا ۽ حوزه علميه‬
‫جو بنياد وڌو‪ ،‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي خاص عنايت هيَء آهي ته آيت‬
‫اهلل حائري رح انهيَء شهر ۾ رهي پوي ٿو ۽ انهيَء ننڍڙي شهر ۾ هڪ عظيم حوزه‬
‫علميه جو بنياد رکي ٿو‪.‬‬
‫آيت اهلل حاج شيخ عبدالڪريم حائري رح عراق جي شهر ڪربال ۽ سامراء مان واپس‬
‫اچڻ کان پوِء ڪجھ مدت تائين ايران جي شهر اراڪ ۾ قيام ڪيو‪ ،‬اتي جي حوزه علميه‬
‫۽ ماڻهن جي الِء ديني خدمتون انجام ڏيندو رهيو‪ ،‬اٺ سال ايران جي شهر اراڪ ۾ رهڻ‬
‫کان پوِء حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي زيارت الِء قم آيو ۽ اتان جي ماڻهن جي‬
‫درخواست کان پوِء پاڻ اتي ئي رهي پوي ٿو‪ .‬آيت اهلل حاج شيخ عبدالڪريم حائري جي‬
‫قم اچڻ جي خبر آهستي آهستي تمام شهرن ۾ پکڙجي وئي ۽ مرجعيت جا عاشق ماڻهو‬
‫ٽوال ٽوال ڪري سندن خدمت ۾ اچڻ لڳا‪ ،‬جڏهن قم جا ماڻهو سندن علمي حيثيت کان آگاھ‬
‫ٿي ويا ته کين قم ۾ ئي رهڻ جي درخواست ڪيائون‪ ،‬پر پاڻ ماڻهن جي درخواست کي‬
‫استخاره ۽ بي بي معصومه سالم اهلل عليها سان توسل تي ڇڏي ڏنائون ۽ چيائون ته‪:‬‬
‫جيڪڏهن مون کي اتي رهڻو پئجي ويو ته مان پنهنجي گھر وارن ۽ اراڪ جي حوزه‬
‫علميه جي طالب کي خط لکندس ته اهي به هتي اچن‪.‬‬
‫پاڻ ٻئي ڏينهن صبح جي نماز کان فارغ ٿيڻ کانپوِء حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل‬
‫عليها جي حرم ۾ دعائن ۽ توسل ۾ مشغول ٿي ويا ۽ پوِء استخارو ڪيائون ته ڇا قم‬
‫شهر ۾ قيام ڪيان يا نه؟ پاڻ جڏهن قرآن کوليائون ته هي آيت نڪتي )ا ْذ َّهبو ْا بِ َّق ِم ِ‬
‫يصي َّهـ َّذا‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫يرا َّوأْﺗُوني بِأ َّْهل ُك ْم أ َّْج َّمع َّ‬
‫‪1‬‬
‫ين(‬ ‫وه َّعلَّى َّو ْجه أَّبي يَّأْت بَّص ً‬
‫فَّأَّلْ ُق ُ‬
‫ھي منھنجو پھراڻ کڻي وڃو پوِء ُاھو منھنجي پيُء جي ُمنھن (اکين) تي گھمايو ته‬
‫ڏسندڙ ٿيندو ۽ مڙئي پنھنجي گھر جا ماڻهو مون وٽ آڻيو‪.‬‬
‫هيَء آيت جنهن ۾ حضرت يوسف عليه السالم جو پنهنجي والد ۽ پنهنجي خاندان‬
‫کي ڪنعان کان مصر جي طرف اچڻ جو حڪم ٿيل آهي‪ .‬انهيَء آيت سان آيت اهلل‬

‫‪ .1‬سورت يوسف‪ ،‬آيت‪93‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫حائري جي الِء رستو پيدا ٿي ويو‪.‬‬
‫‪ :4‬بيبي معصومه سالم اهلل عليها جي هن ڪرامت کي ذڪر ڪرڻ واري شخص جي‬
‫وڊيو اڃان تائين آستانه قم المقدس ۾ موجود آهي‪.‬‬
‫هڪ شخص جنه ن جو نالو ابوالفضل هو ۽ پاڻ مازندران شهر جو رهاڪو هو ۽ ٽن‬
‫سالن کان مشهد شهر ۾ رهائش پذير هو‪ ،‬هن کي چيلھ ۾ تمام گهڻو ُس ُ‬
‫ور هيو‪ ،‬ٻنهي‬
‫پيرن ۾ به فالج هيس جنهن جي ڪري ويل چيئر استعمال ڪندو هو‪ ،‬انهن ٽن سالن ۾‬
‫هن ڪيترين ئي اسپتالن مان عالج ڪرايو‪ ،‬ليڪن کيس ڪوبه فائدو نه رسيو‪ .‬حضرت‬
‫امام علي رضا عليه السالم جي روضي مبارڪ تي آيو ۽ عرض ڪيائين ته‪ :‬اي مهربان‬
‫امام آٌء هر طرف کان مايوس ۽ نا اميد ٿي اوهان جي خدمت ۾ آيو آهيان‪ ،‬هو چوي ٿو‬
‫حضرت امام حسين عليه السالم جي والدت جي رات هئي سڄي رات مون ان جشن ۾‬
‫شرڪت ڪئي‪ ،‬امام علي رضا عليه السالم سان توسل ڪيم ليڪن ڪو به جواب نه‬
‫مليو‪ ،‬جڏهن حرم مطهر مان ٻاهر آيس ته مون مهربان امام کي فرياد ڪئي ته اي امام!‬
‫اوهان ته غير مسلمانن جون به حاجتون پوريون ڪندا آهيو‪ ،‬مون تي عنايت ڇو نه ٿا ڪيو!‬
‫آٌء ته اوهان جو شيعو آهيان ۽ اوهان جي شهر جو رهاڪو آهيان‪ .‬گهر واپس آيس ۽ ارادو‬
‫ڪيم ته هاڻي وري جڏهن امام علي رضا عليه السالم جي روضي تي زيارت الِء ويندس‬
‫ته سندن ڀيڻ حضرت معصومه سالم اهلل عليها کي واسطو بڻائيندس ۽ کين ڀيڻ جو قسم‬
‫ڏيندس‪ .‬چوٿين شعبان هئي‪ ،‬مون خواب ڏٺو ته بيبي معصومه سالم اهلل عليها منهنجي‬
‫گهر آئي آهي ۽ فرمائي ٿي ته‪ :‬قم اچ ته توکي شفا ڏيان‪.‬‬
‫آٌء ننڊ مان سجاڳ ٿيس ۽ مون خواب پنهنجي گهر وارن کي ٻڌايو‪ ،‬ڪجھ ڏينهن گذريا‬
‫ته وري مون بي بي معصومه سالم اهلل عليها کي انهي مڪمل حجاب سان ڏٺو‪ ،‬فرمائي‬
‫ٿي ته‪ :‬قم ڇو نه آئين؟ مون عرض ڪيو! هن حال ۾ جڏهن ته مون کي ٻنهي پيرن ۾ فالج‬
‫آهي قم ڪيئن اچان؟ مون کي اتي شفا ڏي‪ ،‬ته بيبي جواب ۾ فرمايو‪ ” :‬قم اچ“ مان جيئن‬
‫ئي ننڊ مان سجاڳ ٿيس‪ ،‬قم وڃڻ جو ارادو ڪيم‪ ،‬پنهنجن مائٽن منجهان ٻن ماڻهن کي‬
‫گڏ وٺي مان قم اچي ويس‪.‬‬
‫مونکي بيبي معصومه سالم اهلل عليها جي ضريح مبارڪ سان ٻڌي ڇڏيائون‪ ،‬دعاء‬

‫‪ .1‬سعيد عباس زاده‪ ،‬شيخ عبدالڪريم حائري‪ ،‬سازمان تبليغات اسالمي‪ ،‬صفحو‪50‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫توسل ۽ گريه و زاري کان پوِء مونکي ننڊ اچي وئي خواب ۾ بي بي معصومه سالم اهلل‬
‫عليها ڏٺم پاڻ مڪمل حجاب ۾ هئي‪ ،‬هڪ چانھ جو پيالو منهنجي طرف وڌائي ڪري‬
‫فرمائي ٿي ته‪ :‬هي چانھ پيُء ۽ بيهي رھ توکي ڪابه بيماري ناهي‪.‬‬
‫جڏهن آٌء ننڊ مان سجاڳ ٿيس‪ ،‬مون محسوس ڪيو ته منهنجي پيرن ۾ جان اچي وئي‬
‫آهي ۽ مونکي ڪابه بيماري ناهي‪ .‬مان ضريح مبارڪ سان چنبڙي ويس ۽ فرياد ڪرڻ‬
‫‪1‬‬
‫لڳس ته ”مون کي بيبي پاڪسالم اهلل عليها شفا ڏني آهي مون کي بيبي شفا ڏني آهي“‪.‬‬

‫‪ .1‬علي اڪبر مهدي پور‪ ،‬ڪريمه اهل بيت عليهم السالم ‪ ،‬صفحو‪.210‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو چوٿون‪ :‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي هجرت جو واقعو‬
‫قرآن ڪريم ۽ اسالمي تعليمات ۾ عورتن جي هجرت جي تائيد ٿيل آهي ۽ کين هي‬
‫حق ڏنو ويو آهي ته جڏهن به انهن الِء ضروري ٿي وڃي ته هو پنهنجي دين‪ ،‬ايمان ۽ اعتقاد‬
‫جي حفاظت خاطر هڪ شهر کان ٻئي شهر ڏانهن هجرت ڪري سگھن ٿيون‪ ،‬عورتن جو‬
‫سندن مردن سان حبشه ۽ ڪربال ڏانهن هجرت ڪرڻ انهيَء مطلب تي سڀ کان وڏو دليل‬
‫آهي‪ ،‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي ايران ڏانهن هجرت ڪرڻ به انهن هجرتن‬
‫مان هڪ آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها اڃا ڏهن سالن جي ٿي هئي ته سندس والد‬
‫گرامي شهادت جو جام نوش ڪيو انهيَء عظيم حادثي کان پوِء حضرت فاطمه معصومه‬
‫سالم اهلل عليها جي پيار ۽ شفقت الِء سندس ڀاُء امام علي رضا عليه السالم جو وجود‬
‫هو‪ ،‬پر اچانڪ وقت جي حاڪم مامون عباسي پنهنجي سياسي مقصدن جي ڪري کين‬
‫سن ‪ 200‬هجري ۾ ايران جي طرف گهرايو‪ ،‬امام عليه السالم جي هجرت جي ڪري‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها مديني ۾ اڪيلي رهجي ويئي‪.‬‬
‫ڀاُء جي هجرت کانپوِء حضرت معصومه سالم اهلل عليها جون مديني ۾ ذميداريون وڌي‬
‫ويون‪ ،‬پر اڃا ڀاُء جي هجرت کي هڪ سال گذريو هو ته ڀاُء سان ملڻ جي آس کيس تمام‬
‫گھڻو بيچين ڪيو ۽ سائڻ هڪ خاص پروگرام تحت پنهنجي ڀاُء جي زيارت الِء ايران جي‬
‫طرف هجرت ڪئي‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ ايران ڏانهن سفر ڪرڻ هڪ مشڪل ۽ سخت سفر هو‪ ،‬ڊگھا رستا‪ ،‬بدامني‬
‫رنج ۽ غم اهي سڀ شيون حضرت معصومه سالم اهلل عليها الِء پريشاني جو سبب هيون‪.‬‬
‫پر سندس نگاھ ۾ پنهنجي ڀاُء جي جدائي کانپوِء زيارت ايتري ته اهميت واري ۽ ضروري‬
‫هئي‪ ،‬جو بيبيسالم اهلل عليها هر قسم جي مشڪالت کي برداشت ڪرڻ الِء تيار هئي‪ ،‬ته‬
‫جيئن پنهنجي ڀاُء جي زيارت جو شرف حاصل ڪري سگھي‪.‬‬
‫بيبي پاڪسالم اهلل عليها جو قافلو پنهنجي مشڪل ۽ سخت مرحلن کي نڀائي ڪري‬
‫آخرڪار ايران جي سرزمين ۾ داخل ٿي ويو ۽ ايران ملڪ ۾ به پنهنجي سفر کي جاري‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫رکندو‪ ،‬شهرن ۽ ڳوٺن مان گذرندو ”ساوا“ شهر تائين پهچي ويو‪ ،‬پر ڊگھي سفر جي‬
‫ٿڪاوٽ جي ڪري سائڻسالم اهلل عليها بيمار ٿي پئي ۽ باقي سفر پورو نه ڪري سگھي‪،‬‬
‫ليڪن قم شهر جا ماڻهو جيڪي پهرين کان اهل بيت عليهم السالم سان تمام گھڻي‬
‫محبت ڪندا هئا‪ ،‬انهن کي قم جي شهر ۾ سندس بيمار هجڻ جي خبر پهتي‪ ،‬قم جا ماڻهو‬
‫ساوا جي طرف روانا ٿيا ۽ نهايت احترام سان بيبي پاڪسالم اهلل عليها ۽ سندس قافلي‬
‫وارن کي قم شهر وٺي آيا‪.‬‬
‫آخرڪار حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي جو قافلو ‪ 23‬ربيع االول‬
‫سن ‪ 201‬هجريَء تي قم وارن جي عظيم استقبال سان گڏ هن شهر ۾ داخل ٿيو‪ ،‬وقتي‬
‫طور تي ته جيئن سندس ٿڪاوٽ لهي وڃي‪ ،‬اشعري خاندان جي عظيم شخصيت موسى‬
‫بن خزرج جي گھر ۾ رهي‪ .‬بيبي پاڪسالم اهلل عليها جي قيام دوران قم شهر جون‬
‫معزز عورتون ٽولي ٽولي جي صورت ۾ زيارت الِء اينديون رهيون ۽ سفر جي تڪليف‬
‫۽ پريشانين جي بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها کي تسلي ۽ آٿت ڏينديون رهيون‪.‬‬
‫جيتوڻيڪ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي اها دلي حسرت هئي ته قم ۾‬
‫ڪجھ ڏينهن آرام ڪرڻ کانپوِء سڌو خراسان جو ُرخ ڪري ۽ پنهنجي ڀاُء جي زيارت کان‬
‫مشرف ٿئي‪ ،‬پر افسوس! سندس اها حسرت پوري نه ٿي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته سندس بيماري آهستي‬
‫آهستي وڌندي وئي ۽ آخرڪار قم جي ئي شهر ۾ ‪ 17‬ڏينهن گذرڻ کانپوِء ‪ 10‬ربيع الثاني‬
‫سن ‪ 201‬هجري قمري تي هن دار فاني کي الوداع چئي ڪري دار بقا جي طرف رحلت‬
‫ڪري وئي‪ .‬انهيَء سرزمين تي کيس دفنايو ويو ۽ سندس قبر پاڪ اڄ تائين اهل بيت‬
‫عليهم السالم جي محبن جي زيارت جو مرڪز آهي‪.‬‬

‫پنهنجي ڀيڻ جي هجرت ۾ امام علي رضا عليه السالم جي اجازت‬

‫جنهن وقت امام علي رضا عليه السالم مديني کان خراسان جي طرف هجرت ڪئي‪،‬‬
‫تڏهن پنهنجي سڀني گھر ڀاتين کي پنهنجي ويجهو گڏ ڪري کين سمجھائي ڇڏيائون ته‬
‫سندن هيُء سفر دائمي آهي ۽ واپسي جي ڪابه اميد نه آهي ۽ پاڻ تاڪيد ڪيائون ته‬
‫جڏهن آٌء هتان هليو وڃان ته ڪوبه منهنجي پويان نه اچي‪ .‬هيَء هڪ معصوم امام عليه‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫السالم جن جي فرمائش آهي جنهن جي پيروي هر هڪ تي واجب ۽ الزم آهي‪ .‬پر پوِء‬
‫ڇا ٿيو تقريباً هڪ سال کانپوِء سندن ڀيڻ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها به‬
‫هجرت ڪري خراسان جي طرف راهي ٿئي ٿي‪ ،‬تنهنڪري هن جڳھ تي هيُء سوال پيدا‬
‫ٿئي ٿو ته ڇا حضرت امام علي رضا عليه السالم هن هجرت کان باخبر هئا؟ ۽ پنهنجي‬
‫ڀيڻ جي هن عمل کان راضي هئا؟ هن سوال جي جواب ۾ هن ريت چئي سگھجي ٿو ته‬
‫امام عليه السالم آگاھ هجڻ سان گڏوگڏ راضي به هئا‪ ،‬بلڪه پاڻ به اهو ئي چاهيندا هئا‬
‫ته سندن ڀيڻ جيترو جلدي ٿي سگھي خراسان جي طرف هجرت ڪري‪ ،‬ته جيئن جدائيَء‬
‫جي تلخي زيارت جي مٺاس ۾ تبديل ٿئي‪ ،‬جيئن ته ڪجھ تاريخدانن لکيو آهي ته‬
‫حضرت امام علي رضا عليه السالم پنهنجي ڀيڻ کي هڪ خط لکيو جنهن ۾ پاڻ‬
‫لکيائون ته جيترو جلدي ٿي سگھي خراسان ڏانهن هجرت ڪريو‪ .‬هيُء خط امام عليه‬
‫‪1‬‬
‫السالم جي اجازت ۽ رضايت تي روشن دليل آهي‪.‬‬

‫ايران ڏانهن هجرت جا دليل‬

‫هتي هڪ ڳالھ ڪرڻ ضروري سمجهندس ته اهل بيت عليهم السالم جو ڪردار‬
‫شريعت جو ٻيو نالو آهي‪ ،‬مطلب ته انهن جو هر فعل ۽ عمل شريعت آهي پاڻ ڪوبه عمل‬
‫شريعت جي خالف انجام ناهن ڏيندا‪ ،‬پر اسان اهڙي معاشري ۾ رهون ٿا جنهن الِء دليل‬
‫جو هجڻ ضروري آهي ۽ انهيَء سان گڏ اهو به يقين اٿم ته جيڪي انسان اهلبيت عليهم‬
‫السالم جا دشمن آهن انهن جي سامهون ڪيترا به دليل رکو تڏهن به هو انهي ڳالھ کي‬
‫َ‬
‫دليل فقط حجت تمام ڪرڻ جي الِء پيش ڪجن ٿا‪ ،‬نه ته منهنجو عقيدو‬ ‫تسليم نه ڪندا پر‬
‫آهي ته اهل بيت عليهم السالم جيڪو فعل انجام ڏيندا آهن انهيَء مان ئي شريعت‬
‫پروان چڙهندي آهي‪.‬‬
‫جيڪي ماڻهو اختياري يا اجباري صورت ۾ هڪ سرزمين کان ٻي سرزمين ڏانهن‬
‫هجرت ڪندا آهن‪ُ ،‬اهي پنهنجي انهيَء هجرت الِء ڪجھ سببن کي ضرور نظر ۾ رکندا‬
‫آهن‪ ،‬يعني هجرت جو ڪونه ڪو دليل ضرور هوندو آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي مديني کان ايران جي طرف هجرت جي‬

‫‪ .1‬علي اڪبر مهدي پور‪ ،‬ڪريمه اهل بيت سالم اهلل عليها ‪ ،‬صفحو‪493‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫سببن تي جيڪڏهن غور ڪيو وڃي ته ڪجھ هن ريت سمجھ ۾ اچي ٿو ته سندس ڀاُء‬
‫کان پري رهڻ ۽ بني عباس جي حڪومت جي طرفان سياسي ۽ اجتماعي حالتون ڪجھ‬
‫ان طرح بڻايون ويون‪ ،‬جو بيبي معصومه سالم اهلل عليها جهڙي عظيم شخصيت به هجرت‬
‫تي مجبور ٿي‪ .‬هجرت جا ڪجھ سبب هتي ذڪر ڪجن ٿا‪:‬‬

‫‪ :1‬امام جي محبت‬
‫تاريخ جي مطابق حضرت امام علي رضا عليه السالم ۽ حضرت فاطمه معصومه سالم‬
‫اهلل عليها هڪ ئي ماُء منجهان آهن‪ ،‬انهيَء ڪري ٻنهي جي پاڻ ۾ مثالي محبت هئي ۽‬
‫ٻئي طرف معنوي اعتبار سان وقت جي امام سان گڏوگڏ واليت مداري به پنهنجي اوج‬
‫تي هئي‪ ،‬تنهنڪري پنهنجي ڀاُء سان گڏوگڏ وقت جي امام کان جدائي قابل برداشت نه‬
‫هئي‪ ،‬اِنهيَء شوق ۾ بيبيسالم اهلل عليها هجرت ڪري ايران جي طرف روانو ٿئي ٿي‪.‬‬

‫‪ :2‬ڀاُء جي زيارت‬
‫سائڻ پاڪسالم اهلل عليها جو ايران جي طرف سفر ڪرڻ جو هڪ سبب هيُء به آهي ته‬
‫امام علي رضا عليه السالم جي هجرت جي ڪيفيت مان بيبي پاڪسالم اهلل عليها اهو‬
‫چڱي طرح سمجهي ورتو هو ته جيڪڏهن مديني کان ايران ڏانهن هجرت نه ڪئي ته ٿي‬
‫سگھي ٿو ته ڀاُء جي جدائي اتي مديني ۾ ئي هن دنيا مان رخصت ڪري وڃڻ جو سبب‬
‫‪1‬‬
‫بڻجي وڃي‪ ،‬انهيَء ڪري بيبيَءسالم اهلل عليها هجرت جو پڪو پھ ڪيو‪.‬‬

‫‪ :3‬پنهنجي امام جي حڪم جي پيروي‬

‫ڪجھ تاريخدانن حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي ايران جي طرف هجرت‬
‫جو سبب هن طرح بيان ڪيو آهي ته جڏهن امام رضا عليه السالم کي ولي عهد بڻايو‬
‫ويو تڏهن پاڻ پنهنجي ڀيڻ ڏانهن هڪ خط لکيائون ۽ اعتماد واري شخص جي هٿان هن‬
‫خط کي مديني موڪليائون‪ ،‬خط ۾ لکيائون ته‪ :‬جيترو به جلدي ٿي سگھي توهان ايران‬
‫جي طرف هجرت ڪري اچو‪ ،‬ته جيئن توهان جي بيانات جي ذريعي هن قوم جو فڪر‬

‫‪ .1‬احمد بانپور‪ ،‬زندگي ۽ ڪرامت حضرت معصومه سالم اهلل عليها ‪ ،‬صفحو‪30‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫(سوچ ۽ ويچار) سجاڳ ٿي سگهي‪ ،‬هيَء انهيَء وقت جي ڳالھ آهي جڏهن امام عليه السالم‬
‫بد امني ۽ سياست جي ڪري عام ماڻهن سان ملي ُجلي نه سگھندا هئا ۽ مٿن حڪومت‬
‫جي طرفان پابنديون هيون‪ ،‬تڏهن حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها کي هيُء خط‬
‫‪1‬‬
‫مليو ۽ بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها ايران جي طرف سفر جو ارادو ڪيو‪.‬‬

‫‪ :4‬ڌمڪين کان نجات‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها حڪومت طرفان سياسي حاالت ۽ پنهنجي والد‬
‫گرامي جي شهادت مان حاصل ٿيل تجربي مان چڱي طرح سمجھي رهي هئي ته سندس‬
‫ڀاُء جي شهادت کانپوِء مديني جون حالتون ناگوار ٿي وينديون ۽ بني عباس جي طرفان‬
‫اهلبيت عليهم السالم جي خاندان تي ظلم ڪيا ويندا ۽ سندن گھرن کي ويران ڪيو‬
‫ويندو‪ ،‬انهيَء ڪري سائڻ پاڪسالم اهلل عليها مناسب سمجھيو ته وقت کان پهرين پنهنجي‬
‫ڀائرن سان گڏ ايران جي طرف هجرت ڪري‪.‬‬

‫‪ :5‬مديني جي حاڪمن جي رفتار تي اعتراض‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‪ ،‬اهلبيت عليهم السالم جي پاڪ خاندان جي‬
‫مظلوميت کي ثابت ڪرڻ ۽ مديني جي حاڪمن جي ظلم ۽ ستم کان نجات حاصل ڪرڻ‬
‫الِء هجرت جو قدم کڻڻ تي مجبور ٿي‪ ،‬سائڻ پاڪسالم اهلل عليها انهيَء هجرت مان اهو‬
‫چاهي پئي ته دنيا وارا ڏسي وٺن ته آل رسول عليهم السالم تي ڪهڙي ڪهڙي قسم جا‬
‫ظلم ٿيا ۽ هو پنهنجي وطن کي ڇڏڻ تي مجبور ٿي ويا‪ ،‬انهيَء مان اهو ثابت پئي ٿيو ته‬
‫مديني جا حاڪم ناالئق آهن ۽ جيڪڏهن بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها اڃا تائين سفر اختيار‬
‫نه ڪيو هو انهيَء جو ڪارڻ اهو هو ته کيس ڪا امن ۽ سڪون جي جڳھ نظر نه پئي آئي‪.‬‬
‫ليڪن هاڻي جڏهن امام علي رضا عليه السالم ايران جي طرف هجرت اختيار ڪري‬
‫چڪا هئا ۽ ايران ۾ ٻين شهرن جي ڀيٽ ۾ امن امان واري صورتحال هئي‪ ،‬تنهنڪري‬
‫پاڻ ايران جي طرف هجرت جو فيصلو ڪيو‪.‬‬

‫‪ :6‬مسلمانن جي بيداري ۽ انهن کي حاالت کان آگاھ ڪرڻ‬

‫‪ .1‬علي اڪبر مهدي پور‪ ،‬ڪريمه اهلبيت سالم اهلل عليها ‪ ،‬صفحو‪493‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جهڙي طرح حضرت امام علي رضا عليه السالم مديني کان ”مرو“ تائين پنهنجي‬
‫خطبن‪ ،‬بيانن ۽ هر جڳھ قيام جي دوران مسلمانن کي بيدار ڪندا رهيا ۽ انهن کي اهل‬
‫بيت عليهم السالم جي معرفت ۽ انهن جي مقام ۽ منزلت کان آگاھ ڪندا رهيا ۽ اهو به‬
‫ته اسالمي معاشري ۾ امامت جو ڪهڙو ڪردار آهي؟ ان کي به واضح ڪندا آيا‪ ،‬سندن ڀيڻ‬
‫به امام عليه السالم جي نقش قدم تي هلندي هر قدم تي مسلمانن جي فڪرکي بيدار‬
‫ڪندي ۽ اسالمي معاشري جي سامهون مقام امامت ۽ ان جي ضرورت کي پيش ڪندي‬
‫وطن کي ڇڏيو‪ ،‬سفر جو رنج ۽ غم برداشت ڪندي پنهنجي ڀائرن سميت ايران جي طرف‬
‫هجرت ڪئي ۽ پنهنجي شيعن ۾ معرفت‪ ،‬آگاهي ۽ شعور پيدا ڪرڻ الِء انهي ُف َ‬
‫رص َ‬
‫ت۽‬
‫نويڪالئي مان تمام گھڻو فائدو حاصل ڪيو‪.‬‬

‫هجرت جا آثار‬
‫جيتوڻيڪ حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جو ايران ۾ قيام تمام مختصر‬
‫رهيو‪ ،‬پر سندس قم شهر ۾ اچڻ ۽ اتي ئي دار فاني کي الوداع ڪرڻ ۽ پوِء انهيَء ئي‬
‫شهر ۾ سندس روضي مبارڪ جو آباد ٿيڻ انهيَء شهر الِء نهايت ئي خير ۽ برڪت جو‬
‫سبب بڻيا‪ ،‬جن مان ڪجھ آثار ۽ برڪتن جي طرف اشارو ڪجي ٿو‪.‬‬

‫‪ :1‬ماڻهن جي بيداري‬
‫جيڪي آثار ۽ برڪتون حضرت زينبسالم اهلل عليها جون ڪربال جي طرف سفر ڪرڻ‬
‫۾ هيون ۽ حضرت امام علي رضا عليه السالم جون ايران جي طرف سفر ڪرڻ ۾ هيون‪،‬‬
‫اهي ساڳيا آثار ۽ برڪتون حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي سفر ۾ پڻ موجود هيون‪.‬‬
‫انهن برڪتن مان هڪ اهم برڪت هيَء آهي ته هن سفر ۾ ماڻهن جي سامهون حقيقتون‬
‫روشن ٿيون ۽ مسلمانن ۾ بيداري پيدا ٿي‪ ،‬خاص ڪري انهن ماڻهن جي الِء جيڪي سائڻ‬
‫معصومه سالم اهلل عليها يا سندس قافلي سان مالقات جو شرف حاصل ڪندا رهيا‪.‬‬

‫‪ :2‬بني عباس جو اصلي چهرو وائکو ڪرڻ‬

‫جيڪڏهن بني عباس‪ ،‬بني هاشم کي واليت جي عهدي ڏيڻ ۾ سچا هجن ها ته ضرور‬
‫انهيَء عهد ۽ پيمان جي وفاداريَء ۾ به سچا ۽ پابند هجن ها‪ .‬۽ انهيَء واليت جي عهدي‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جي وفاداري ۽ پابندي منجهان هڪ شيِء هيَء آهي ته ولي عهد جي رشتيدارن‪ ،‬مائٽن‬
‫۽ مڃڻ وارن جي حفاظت ۽ انهن جي امنيت جو خيال رکيو وڃي‪ .‬پر انهن انهيَء‬
‫وظيفي تي عمل ته پري جي ڳالھ آهي‪ ،‬بلڪه انهيَء جي ابتڙ عمل انجام ڏنو‪ ،‬انهيَء الِء‬
‫ته بني عباس پنهنجي سڀني وزيرن کي اهو حڪم ڏيئي ڇڏيو هو ته بني هاشم جي‬
‫سڀني قافلن تي نظر رکي وڃي‪ ،‬انهن کي پريشان ڪيو وڃي‪ ،‬رات جي وقت حمال ڪيا‬
‫وڃن ۽ اهڙي طرح شيعن ۽ علوين جي قافلي کي ايران ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت نه ڏني‬
‫وڃي‪ ،‬انهن قافلن منجهان هڪ قافلو حضرت معصومه سالم اهلل عليها جو هو‪ ،‬جنهن تي‬
‫حملو ٿيو ۽ ُاهي ماڻهو هڪ ته تمام گھٽ تعداد ۾ هئا ۽ شروع کان جنگ جي الِء آماده‬
‫به نه هئا‪ ،‬انهيَء ڪري هن قافلي جا ‪ 23‬ماڻهو شهيد ٿي ويا‪ ،‬جڏهن ته دنيا جو دستور هو‬
‫بلڪه اڄ به آهي ته جڏهن به ڪنهن ولي عهد جو مائٽ يا رشتيدار سفر ڪندو آهي ته‬
‫حڪومت جي طرفان ان جي حفاظت جو بندوبست ڪيو ويندو آهي ۽ ان جي الِء‬
‫خصوصي سفر جو بندوبست ڪيو ويندو آهي‪ .‬جڏهن ته هتي بلڪل ابتڙ ٿيو جنهن مان‬
‫معلوم ٿئي ٿو ته هو حضرت امام علي رضا عليه السالم جي ولي عهدي سان سچا نه‬
‫هئا‪.‬‬

‫‪ :3‬قم شهر جو تقدس ۽ شهرت‬

‫جيتوڻيڪ قم شهر جو معنوي بنياد اشعري نالي عرب قبيلي منجهان ائمه طاهرين‬
‫عليهم السالم جي ڪجھ صحابين اهل بيت عليهم السالم جي عشق ۽ محبت ۾‬
‫رکيو‪ ،‬جن سن‪ 83‬هجريَء ۾ حضرت امام محمد باقر ۽ امام جعفر صادق‘ جي زماني کان‬
‫هن شهر ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي‪ ،‬ليڪن حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي اچڻ‬
‫کانپوِء هيُء شهر هڪ خاص تقدس ۽ معنويت سان ماال مال ٿي ويو‪ .‬جڏهن پوري دنيا ۾‬
‫ظالم حاڪم حڪومت ڪندا هئا ۽ شيعن تي پوري دنيا ۾ ظلم ٿيندا رهيا تڏهن به هن‬
‫شهر ۾ شيعه بلڪل آزاديَء سان اهلبيت عليهم السالم جي محبت جي ترويج ۽ آثار ۽‬
‫آل محمد عليهم السالم جي حديثن ۽ روايتن جي تدوين ۽ جمع آوري ۾ مشغول رهيا‪،‬‬
‫۽ پنهنجي پوري محنت ۽ قدرت سان آل محمد عليهم السالم جي نالي کي زندھ‬
‫رکيائون‪ .‬هتي قم شهر جو ڪجھ برڪتون ذڪر ڪجن ٿيون‪:‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫الف‪ :‬معنوي برڪتون‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جو قم ۾ اچڻ جي برڪتن منجهان هڪ برڪت‬
‫هيَء پڻ آهي ته قم شهر مقدس ۽ معنوي بڻجي ويو ‪ ،‬انهيَء مطلب جي تائيد پاڻ امام‬
‫علي رضا عليه السالم جن ڪئي آهي‪ ،‬سندن ارشاد آهي ته‪ ” :‬ان للجنة ثمانية ابواب و‬
‫الهل قم واحد منها‪ ،‬فطوبى لهم ثم طوبى لهم‪ ،‬ثم طوبى لهم“ جنت جا ‪( 8‬اٺ) دروازا‬
‫آهن‪ ،‬جن مان هڪ قم وارن جي الِء آهي‪ُ ،‬اهي خوش نصيب آهن‪ُ ،‬اهي خوش نصيب آهن‪،‬‬
‫ُاهي خوش نصيب آهن‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي مقدس ۽ پاڪ وجود سان ٻيو جيڪو‬
‫معنوي اثر ۽ برڪت هن شهر جو نصيب بڻيو اهو هيُء آهي ته قم شهر ۾ تمام گھڻا‬
‫امامزاده ۽ علماء ۽ مراجع دفن ٿيل آهن‪.‬‬
‫جهڙوڪ‪ :‬موسى بن امام محمد تقي‘ جيڪو موسى مبرقع جي نالي سان مشهور آهي‪،‬‬
‫زينب بنت امام محمد تقي عليه السالم ‪ ،‬زيد جيڪو امام زين العابدين عليه السالم جن‬
‫جي اوالد منجهان آهي‪ ،‬احمد جيڪو امام جعفر صادق عليه السالم جن جي اوالد منجهان‬
‫ام محمد‪ ،‬ميمونه‪ّ ،‬‬
‫ام اسحاق‬ ‫آهي ۽ ٻيا امامزاده جيئن سلطان محمد شريف‪ ،‬علي بن جعفر‪ّ ،‬‬
‫۽ ّ‬
‫ام حبيب جيڪي امام محمد تقي عليه السالم جن جي اوالد منجهان آهن‪ ،‬اهي ماڻهو‬
‫گھڻو ئي عرصو حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي مزار جي جوار ۾ زندگي گذاريندا‬
‫رهيا ۽ پوِء اتي ئي هن دنيا مان الڏاڻو ڪري ويا‪ ،‬اتي ئي دفن ٿيا‪ ،‬۽ اڄ انهن سڀني جون‬
‫‪1‬‬
‫مزارون محبان اهلبيت عليهم السالم جي شيعن جي الِء زيارت گاھ بڻيل آهن‪.‬‬
‫هن بيان جي آڌار تي قم شهر قديم زماني کان شيعن جي الِء امن ۽ ساداتن جي مدفن‬
‫جي طور سڃاتو وڃي ٿو ۽ اهڙي طرح علماء ۽ مراجع جون مزارون پڻ موجود آهن جيڪي‬
‫انهيَء شيِء جو روشن دليل آهن ته قم شهر پراڻي زماني کان حقيقي اسالم جي فڪرن‬
‫جو مرڪز رهيو آهي‪.‬‬

‫ب‪ :‬علمي‬
‫مدرسا ۽ تاريخي عمارتون‬

‫‪.1‬محمد محمدي اشتهاردي‪ ،‬حضرت فاطمه معصومه‪ ،‬صفحو‪222 ،213‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها هڪ مختصر مدت شهر ۾ قيام فرمايو‪ ،‬پاڻ‬
‫موسى بن خزرج جي گھر ۾ عبادت جي الِء هڪ جڳھ کي مقرر ڪيو جيڪا جڳھ اڄ‬
‫تائين باقي ۽ يادگار آهي‪ ،‬جيڪا هن وقت ”بيت النور“ جي نالي سان مشهور آهي‪.‬‬

‫حوزه علميه جي مرڪزيت‬

‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي شهادت کانپوِء روايتن مان جيڪا ڳالھ ظاهر ٿئي‬
‫ٿي ته قم شهر کي جيڪي فضليتون حاصل آهن ُاهي بي بي پاڪسالم اهلل عليها جي‬
‫وجود مقدس جي ڪري آهن‪ ،‬هيُء شهر اهل تشيع (شيعن) جو مرڪز بڻجي ويو آهي‪ُ ،‬اهي‬
‫علماء جن کي اهلبيت عليهم السالم جي محبت جي ڪري ڪنهن به شهر ۾ امنيت ۽‬
‫پناھ نصيب نه ٿي ُاهي هن شهر ڏانهن هجرت ڪري آيا‪ .‬تنهنڪري هيُء شهر آهستي‬
‫آهستي شيعه مذهب جو عظيم حوزه علميه بڻجي ويو آهي‪ .‬هتي اڄ به ڪافي ملڪن جا‬
‫طالب علم ديني تعليم حاصل ڪري رهيا آهن‪.‬‬

‫علماء جي دفن جي جڳھه‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي مقدس وجود جي آثار ۽ برڪتن مان هڪ‬
‫هيُء آهي ته هن شهر ۾ هزارين علماء آيا‪ ،‬هتي ئي زندگي گذاريائون ۽ هتي ئي الڏاڻو‬
‫ڪري ويا ۽ هتي دفن ٿيا‪ ،‬جن مان حضرت امام علي رضا عليه السالم جو صحابي زڪريا‬
‫بن آدم ۽ حضرت امام حسن عسڪري عليه السالم جن جو وڪيل احمد بن اسحاق رح‬
‫وغيره کان وٺي مراجع عظام ۽ ٻيون علمي شخصيتون‪ ،‬جيئن آيت اهلل العظمى بروجردي‪،‬‬
‫اراڪي‪ ،‬مرعشي نجفي‪ ،‬گلپايگاني‪ ،‬عالمه طباطبائي‪ ،‬شهيد مطهري (قدس سرهم) وغيره‪.‬‬
‫هي ُاهي شخصيتون آهن جيڪي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي پاڪ وجود‬
‫جي ڪري هن شهر ۾ آيون ۽ هن شهر ۾ ئي رهيون‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫هجرت دوران حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليهاسان گڏ موجود‬
‫شخصيتون‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها سان گڏ موسوي خاندان جا ڪل ‪ 23‬فرد هئا‪ ،‬جن ۾‬
‫سندس ڀائر ۽ ڀائيٽا هئا‪.‬‬
‫ڪتاب رياض االنساب جي مطابق ڪريمه اهل بيتسالم اهلل عليها سان گڏ سندس ڀائر‬
‫هن ريت هئا‪.‬‬
‫‪ : 1‬فضل‬
‫‪ : 2‬علي‬
‫‪ : 3‬جعفر‬
‫‪ : 4‬هادي‬
‫‪ : 5‬قاسم‬
‫‪1‬‬
‫‪ : 6‬زيد‬
‫ظاهري طور ائين لڳي ٿو ته ”هادي“ جو نالو لکت ۾ غلطي جي ڪري سامهون آيو‬
‫آهي يعني لکت ۾ خطا واقعي ٿي آهي انهي کي علم رجال ۾ ”تصحيف“ چوندا آهن‬
‫اصل ۾ اهو نالو ”هارون“ آهي‪ ،‬يعني هارون مان هادي لکجي ويو آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته حسب‬
‫نسب وارن ڪتابن ۾ هادي نالي امام موسى ڪاظم عليه السالم جو ڪوبه فرزند ذڪر‬
‫ناهي ٿيو‪ .‬۽ امام علي رضا عليه السالم کانسواِء ٻئي ڪنهن به علي نالي فرزند جو‬
‫ذڪر نٿو ملي‪.‬‬
‫۽ زيد جيڪو ”زيد النار“ جي نالي سان مشهور آهي انهي بصري ۾ قيام ڪيو هو‪،‬‬
‫کيس امام رضا عليه السالم جي خدمت ۾ وٺي آيا هئا‪ .‬انهي مان ثابت ٿئي ٿو ته زيد به‬
‫‪2‬‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي ڪاروان ۾ موجود نه هو‪.‬‬
‫ان ترتيب مطابق مٿي ذڪر ڪيل امامزادن مان فقط چار شهزاده ڪريمه اهل بيت‪ ‬جي‬
‫ڪاروان ۾ شامل آهن‪:‬‬
‫‪ : 1‬فضل‬

‫‪ .1‬مظاهر حبيب پور‪ ،‬رياض االنساب و مجمع العقاب‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪.160‬‬

‫‪ .2‬شيخ عزيزاهلل عطاردي‪ ،‬مسند االمام الرضا عليه السالم‪ ،‬جلد‪ 1‬صفحو‪.230‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪ : 2‬جعفر‬
‫‪ : 3‬هارون‬
‫‪ : 4‬قاسم‪.‬‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها سان ڪجھ مستورات به گڏ هيون‪ ،‬جن مان ڪجھ‬
‫سندس ڀينرون ۽ ڪجھ ڪنيزون هيون‪.‬‬
‫ميمونه‪ ،‬فاطمه صغرى ۽ خديجه خاتون( امام موسى ڪاظم عليه السالم جون ڌيئر) ۽‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جون ڀينرون هيون‪ ،‬جڏهن ته ”سلطان موصليہ“ سندس‬
‫خادمه هئي‪.‬‬
‫عباس فيض چوي ٿو ته ڪجھ تاريخدان محدث قمي(جيڪو ڪتاب ”حاشية انساب‬
‫المجدي“ جو مؤلف آهي) کان نقل ڪن ٿا ته‪:‬‬
‫”ميمونه حضرت موسى ڪاظم عليه السالم جي نياڻي فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‬
‫سان گڏ هئي‪ ،‬مطلب ته ميمونه پنهنجي ڀيڻ سان هن سفر ۾ گڏ هئي‪ ،‬انهي جو دليل ميمونه‬
‫‪1‬‬
‫جو حضرت معصومه سالم اهلل عليها سان گڏ پاسي ۾ دفن ٿيڻ به آهي‪.‬‬
‫سندس ٻي ڀيڻ فاطمه صغرى آهي مطلب امام موسى ڪاظم عليه السالم جون فاطمه‬
‫نالي ٻه نياڻيون هيون‪.‬‬
‫‪ : 1‬فاطمه ڪبرى (حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها)‬
‫‪2‬‬
‫‪ : 2‬فاطمه صغرى‪.‬‬
‫فاطمه صغرى جو سن تقريباً پنج سال هو ۽ اها رستي ۾ ئي وفات ڪري وئي ۽ کيس‬
‫آشتيان جي هڪ ڳوٺ ۾ دفن ڪيو ويو‪ 3.‬پر سبط ابن جوزي ۽ سندس پيروي ڪندي‬
‫عالمه مجلسي رح امام موسى ڪاظم عليه السالم جون فاطمه نالي چار نياڻين جو ذڪر‬
‫ڪيو آهي ۽ اهو لکيو اٿن ته فاطمه صغرى آذربائيجان جي شهر ”باڪو“ ۾ دفن ٿيل آهي‪.‬‬
‫پر منهنجي نظر ۾ عمدة الطالب في نسب آل ابي طالب عليه السالم واري روايت سڀ‬
‫کان وڌيڪ سگهاري ۽ حقيقت جي ويجهو آهي (واهلل العالم)‪.‬‬
‫خديجه خاتون به رستي ۾ حشمتيه نالي ڳوٺ جيڪو خمين شهر جي ڀرسان آهي ُاتي‬

‫‪ .1‬آقاي فيض‪ ،‬گنجينه آثار قم‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪ 389‬۽ ‪.390‬‬

‫‪ .2‬ابن عنبہ‪ ،‬احمد بن علي بن حسين حسيني‪ ،‬عمدة الطالب صفحو‪.196‬‬
‫‪ .3‬محسن آشتياني‪ ،‬سيماي آشتيان‪ ،‬صفحو‪.98‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫وفات ڪري ويئي ۽ کيس انهي مقام تي دفن ڪيو ويو‪.‬‬
‫سلطان موصليه ”نائين“ شهر ۾ دفن ٿيل آهي‪.‬‬

‫‪ .1‬مدرسي طباطبائي‪ ،‬حسين‪ ،‬تربت پاڪان‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو‪.171‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو پنجون‪ :‬ڪاروان جون منزلون‬
‫اسان هن حصي ۾ ڪوشش ڪنداسين ته هجرت جي متعلق انهن رستن کي ذڪر ڪيون‬
‫جتان ڪريمه اهل بيت‪ ‬جي ڪاروان جو گذر ٿيو آهي‪.‬‬
‫امام رضا عليه السالم جو سفر بصره‪ ،‬اهواز‪ ،‬فارس ۽ مرو جي رستي کان ٿيو‪ 1.‬جڏهن‬
‫ته حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها هڪ سال کان پوِء ٻئي رستي سان سفر ڪيو‬
‫هو‪.‬‬
‫حسن بن محمد بن حسن قمي لکي ٿو ته‪:‬‬
‫” امام موسى ڪاظم عليه السالم جي اوالد مان جيڪي قم جي طرف آيا انهن ۾‬
‫فاطمه معصومه سالم اهلل عليها آهي‪ ،‬جڏهن امام رضا عليه السالم جن کي مديني مان‬
‫نڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو ته جيئن ” مرو“ جي طرف وڃي؛ اهو واقعو سن ‪ 200‬هجري‬
‫قمري ۾ پيش آيو ۽ حضرت معصومه سالم اهلل عليها سن ‪ 201‬هجري قمري تي مديني‬
‫کان ايران جي طرف رواني ٿي ۽ پاڻ ساوه شهر ۾ بيمار ٿي پئي ۽ اتي پڇا ڪيائين ته‬
‫منهنجي ۽ قم شهر جي درميان ڪيترو فاصلو آهي؟ کيس جواب ۾ چيو ويو ته ڏھ فرسنگ‬
‫يا اڄ جي ماپ مطابق تقريباً ستر ڪلوميٽر جو فاصلو آهي‪ ،‬پاڻ چيائين ته مون کي ڪنهن‬
‫‪2‬‬
‫به طريقي قم پهچايو ۽ پوِء کيس قم پهچايو ويو‪“.‬‬
‫حبيب پور مظاهر لکي ٿو ته‪:‬‬
‫”فاطمه جيڪا معصومه جي لقب سان مشهور آهي ۽ حضرت امام موسى ڪاظم عليه‬
‫السالم جن جي نياڻي ۽ هڪ بلند ۽ عظيم مرتبي تي فائز آهي‪ ،‬پاڻ سال ‪ 201‬هجري‬
‫قمري ۾ جڏهن سندس ڀاُء امام رضا عليه السالم واليت جي عهدي تي برقرار هئا‪،‬‬
‫پنهنجي ڀائرن فضل‪ ،‬علي‪ ،‬جعفر‪ ،‬هادي‪ ،‬قاسم‪ ،‬۽ زيد ۽ ڪجھ ڀائٽن ۽ ڪجھ ڪنيزن‬
‫‪3‬‬
‫سان بغداد جي رستي خراسان جي طرف هجرت ڪئي‪“.‬‬
‫انهي سڄي گفتگو مان اهو نتيجو نڪري ٿو ته حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‬
‫جو ڪاروان مديني‪ ،‬بغداد‪ ،‬ساوه ۽ قم شهر کان گذريو آهي‪.‬‬

‫‪ .1‬سيد حجت بالغي‪ ،‬تاريخ نائين‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪.207‬‬

‫‪ .2‬حسن بن محمد بن حسن قمي‪ ،‬تاريخ قم‪ ،‬صفحو‪ 199‬۽ ‪.200‬‬
‫‪ .3‬حبيب پور مظاهر‪ ،‬تاريخ قم‪ ،‬صفحو‪.213‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جيڪڏهن بيبي پاڪسالم اهلل عليها بيمار نه ٿئي ها ته ”ري“ کان ”مرو“ شهر ڏانهن‬
‫وڃي ها‪ ،‬پر سندس بيماري انهي شيَء جو سبب بڻي جو پاڻ قم ۾ رهي پوي ۽ ُاتي ئي‬
‫رضاِء الهي کي لبيڪ چوي‪.‬‬

‫مدينه منوره کان بغداد‬

‫ُاهي ر ستا ۽ منزلون جيڪي پهرين صدين ۾ مسلمانن جي استعمال ۾ هوندا هئا‪،‬‬
‫جاگرافي جي ڪتابن ۾ تفصيل سان موجود آهن‪.‬‬
‫پراڻا اسالمي جاگرافي جي علم ۾ مهارت رکندڙ ” ابن خردادبہ“ ”قدامہ“ ”يعقوبي“ ۽‬
‫”ابن رستہ“ آهن‪ ،‬جن ٽين صدي هجري ۾ جاگرافي جي متعلق ڪتاب لکيا آهن‪.‬‬
‫”ابن رستہ“ پنهنجي ڪتاب ”االعالق النفسيہ“ ۾ بغداد کان مدينہ منوره تائين جون‬
‫منزلون ٻڌايون اٿس‪ ،‬ڇاڪاڻ ته اهو ڪتاب عباسي خليفن جي حڪومت دوران لکيو ويو‬
‫آهي تنهنڪري بغداد کان مديني تائين جون منزلون ۽ رستا واضح ۽ روشن نموني لکيل‬
‫آهن‪ .‬عباسي خليفن سن ‪ 145‬هجري کان وٺي سن ‪ 656‬هجري تائين بغداد کي پنهنجي گادي‬
‫جو هنڌ ۽ خالفت جو مرڪز بڻائي رکيو هو‪ .‬سن ‪ 656‬هجري قمري کانپوِء عباسين جي‬
‫حڪومت هالڪو ۽ ايلخان مغل بادشاھ جي هٿن ۾ هلي وئي ۽ اهڙي طرح عباسين جي‬
‫فاسق حڪومت جو خاتمو ٿيو‪.‬‬
‫انهي ڳالھ جي بنياد تي حضرت معصومه سالم اهلل عليها مدينه منوره کان ڪوفي ۽‬
‫بغداد جو رستو انتخاب ڪيو آهي‪ .‬انهي رستي ۾ جيڪي شهر گذريا آهن ُاهي هن ريت‬
‫آهن‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ :1‬مدينه منوره کان َط َرف تائين‪ 27 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪َ :2‬ط َرف کان سقره تائين‪ 7 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :3‬سقره کان بطن النخل تائين‪ 15 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :4‬بطن النخل کان مڪحولين‪.‬‬
‫‪ :5‬مڪحولين کان حصين‪.‬‬

‫‪ .1‬گاي لسترنج‪ ،‬جغرافياي تاريخي سر زمينهاي خالفت شرقي‪،‬‬

‫صفحو‪ .12‬مترجم محمود عرفان‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪ :6‬حصين کان ُعسيلہ تائين ‪ 13‬ميل‪.‬‬
‫حدث تائين‪ 28 ،‬ميل‪.‬‬‫‪ُ :7‬عسيلہ کان ُم ۡ‬

‫‪ :8‬محدث کان معدن نقره تائين‪ 43 ،‬ميل( معدن نقره ڪوفي ۽ بصري کي مديني جي‬
‫‪1‬‬
‫رستي سان مالئي ٿو)‪.‬‬
‫‪ :9‬معدن نقره کان حاجر تائين‪ 34 ،‬ميل‪(َ .‬ق َروري‪ ،‬انهي رستي ۾ رات جو آرام ڪرڻ‬
‫جي منزل آهي)‪.‬‬
‫‪ :10‬حاجر کان سميراء تائين‪ 34 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :11‬سميراء کان توز تائين‪ 20 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :12‬توز کان فيد تائين‪ 31 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :13‬فيد کان االجفرتائين‪ 36 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :14‬االجفر کان خزيميہ تائين‪ 24 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :15‬خزيميہ کان ثعلبيہ تائين‪ 32 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :16‬ثعلبيہ کان بطانيہ تائين‪ 11 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :17‬بطانيہ کان شقوق تائين‪ 29 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :18‬شقوق کان زبالہ تائين‪ 21 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :19‬زبالہ کان قاع تائين‪ 24 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :20‬قاع کان عقبہ تائين‪ 24 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :21‬عقبہ کان واقصہ تائين‪ 20 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :22‬واقصہ کان قرعاء تائين‪ 24 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :23‬قرعاء کان مغيثہ تائين‪ 32 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :24‬مغيثہ کان قادسيہ تائين‪ 30 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :25‬قادسيہ کان ڪوفي تائين‪ 15 ،‬ميل‪.‬‬
‫‪ :26‬ڪوفي کان ساهي تائين‪ 7 ،‬ميل‪.‬‬

‫‪ .1‬ابو اسحاق ابراهيم اصطخري‪ ،‬مسالڪ و ممالڪ‪،‬‬

‫صفحو‪28‬؛ اعالق النفسيه‪ ،‬صفحو‪.26‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪ :27‬ساهي کان بازار اسد تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :28‬بازار اسد کان قصر ابنهبيره تائين‪ 6 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :29‬قصرابنهبيره کان پل ڪوثي تائين‪ 5 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ :30‬پل ڪوثي کان بغداد تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫هي ڪجھ منزلون هيون جيڪي حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي ڪاروان مدينه‬
‫منوره کان بغداد تائين طي ڪيائين‪ ،‬ڪجھ ڪتابن ۾ اهو ملي ٿو ته حضرت معصومه‬
‫سالم اهلل عليها جڏهن بغداد ۾ پهتي ته ڪجھ ڏينهن آرام ڪيائين ۽ انهن آرام جي‬
‫ڏينهن ۾ پنهنجي بابا امام موسى ڪاظم عليه السالم جن جي قبر مبارڪ جي زيارت به‬
‫‪3‬‬
‫ڪيائين‪.‬‬
‫ڪجھ ڏينهن جي آرام کان پوِء هن ڪاروان وري بغداد کان ايران جي شهر ”ري“ جي‬
‫طرف پنهنجو سفر جاري رکيو اهو سفر هن ريت آهي‪.‬‬

‫بغداد کان ري‬

‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها مديني کان ”مرو“ (جيڪو اڄ ترڪمنستان جو‬
‫شهر شمار ٿئي ٿو) تائين پهچڻ الِء ضروري سمجهيو ته بغداد کان ري جي رستي پاڻ کي‬
‫مرو پهچائي ۽ ري کان شمال (اتر) وارو رستو اختيار ڪري‪ ،‬آمل‪ ،‬ساري وغيره کان پاڻ‬
‫کي ” مرو“ پهچائي‪ .‬پهرين مرو‪ ،‬بلخ‪ ،‬هرات ۽ نيشاپور خراسان جا شهر شمار ٿيندا هئا‪ .‬پر‬
‫اسالم جي دشمنن جي حملي جي ڪري ڪجھ مرد شهيد ٿي ويا ۽ پاڻ بيمار ٿي پئي‪،‬‬
‫انهي ڪري ساوه جي رستي قم پهتي ۽ قم ۾ ئي سندس رحلت ٿي‪.‬‬
‫بغداد کان ساوه تائين جن اهم ۽ خاص شهرن مان سندس گذرڻ ٿيو ُاهي هن ريت آهن‪.‬‬
‫‪ :1‬بغداد کان نهروان تائين‪ 4 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :2‬نهروان کان دير ترمہ تائين‪ 4 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :3‬دير ترمہ کان دسڪره تائين‪ 8 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬

‫‪ .1‬فرسخ يا فرسنگ تقريباً ‪ 3‬ميل جي فاصلي کي چئبو آهي‪.‬‬

‫‪ .2‬سيد علي رضا سيد ڪباري‪ ،‬جغرافياي تاريخي هجرت حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها ‪،‬‬
‫صفحو‪ 53‬۽ ‪.54‬‬
‫‪ .3‬ساڳيو ڪتاب‪ ،‬صفحو ‪.59‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪ :4‬دسڪره کان جوال تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :5‬جوال کان خانقين تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :6‬خانقين کان قصر شيرين تائين‪ 6 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :7‬قصر شيرين کان ُحلوان تائين‪ 5 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ُ :8‬حلوان کان ماي ذرواستان تائين‪ 4 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :9‬ماي ذرواستان کان مرج القلعہ تائين‪ 6 ،‬فرسخ‪.‬‬
‫‪ :10‬مرج القلعہ کان زبيديہ تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :11‬زبيديہ کان خوش ڪارش تائين‪ 3 ،‬فرسخ‪.‬‬
‫‪ :12‬خوش ڪارش کان قصر عمر تائين‪ 4 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :13‬قصر عمر کان قرماشين تائين‪ 8 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :14‬قرماشين کان شبديز تائين‪ 3 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :15‬شبديز کان دڪان تائين‪ 6 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :16‬دڪان کان قصراللصوص (ڪنگاور) تائين‪ 7 ،‬فرسخ‪.‬‬
‫‪ :17‬قصراللصوص کان ُخنداد تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ُ :18‬خنداد کان همدان تائين‪ 8 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :19‬همدان کان بوزنجرد تائين‪ 9 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :20‬بوزنجرد کان َط َ‬
‫رزه تائين‪ 8 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :21‬طرزه کان روذه تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :22‬روذه کان سونقين تائين‪ 7 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪ :23‬سونقين کان ساوه تائين‪ 8 ،‬فرسخ يا فرسنگ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ :24‬ساوه کان قم ‪ 12‬فرسخ‪.‬‬

‫‪ .1‬ابو اسحاق ابراهيم اصطخري‪ ،‬مسالڪ و ممالڪ‪ ،‬صفحو‪.164‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو ڇهون‪ :‬حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها شادي ڇو نه‬
‫ڪئي؟‬
‫هن سلسلي ۾ ته حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها شادي ڪئي يا نه ڪئي‪ ،‬تاريخ‬
‫۾ واضح آهي ته بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها شادي نه ڪئي‪ ،‬پر مسئلو هيُء آهي ته اسالم‬
‫۾ شادي هڪ نيڪ ڪم آهي جنهن جي تمام گھڻي تاڪيد ڪئي ويئي آهي‪ ،‬ته پوِء بيبي‬
‫پاڪسالم اهلل عليها ڇو ازدواج کان پرهيز ڪيو ۽ شادي نه ڪئي‪.‬؟‬
‫شادي جي تقدس الِء اهو ئي ڪافي آهي ته رسول خدا (ص) انهيَء کي پنهنجي تمام عظيم‬
‫‪1‬‬
‫سنت منجهان قرار ڏنو آهي‪.‬‬
‫۽ سڀ کان پسنديده ڪمن منجهان قرار ڏنو آهي‪ ،‬جيئن پاڻ فرمائين ٿا ته‪” :‬ما بني في‬
‫االسالم بناء احب الي اهلل عز و جل من التزويج“ اسالم ۾ اهلل جي نزديڪ شادي کان‬
‫وڌيڪ ٻي ڪا پسنديده بنياد نه آهي‪ 2.‬۽ ٻئي طرف جيڪي ماڻهو شادي کان پرهيز ڪن ٿا‪،‬‬
‫انهن کي دين جو بدترين انسان ۽ شيطان جو شريڪ ۽ دوست قرار ڏنو ويو آهي‪ ،‬جيئن‬
‫ارشاد آهي ته‪” :‬شرارکم عزابکم والعزاب اخوان الشياطين“ توهان منجهان بدترين ماڻهو‬
‫‪3‬‬
‫غيرشادي شده آهن ۽ ڪنوارا ماڻهو شيطان جا ڀاُء آهن‪.‬‬
‫شادي ڪرڻ ۽ گهر جوڙڻ جي باري ۾ حضرت امام علي رضا عليه السالم کان روايت‬
‫آهي جيڪا پاڻ حضرت امام محمد باقر عليه السالم جن کان نقل ڪئي اٿن‪ ،‬سندن ارشاد‬
‫أن امرأةً سألت أبا جعف ٍر الباقر عليه السالم فقالت‪ :‬أصلحک اهلل إنى متبتلة فقال لها‪ :‬وما التبتل‬
‫آهي ته‪” :‬ويروى َّ‬

‫عندک؟ قالت‪ :‬ال أريد التزويج أبداً‪ ،‬قالد‪ :‬ولم؟ قالت‪ :‬ألتمس فى ذلک الفضل‪ ،‬فقال‪" :‬انصرفى فلو کان فى ذلک فضل‬
‫لکانت فاطمة أحق به منک‪ ،‬إنه ليس أحد يسبقها إلى الفضل‪“.‬‬
‫هڪ عورت امام محمد باقر عليه السالم کان سوال ڪيو ته خدا تنهنجو ڀلو ڪري‬
‫مان هڪ ”متبتله“ عورت آهيان‪ ،‬امام عليه السالم جن فرمايو ته ”تبتل“ مان تنهنجي ڇا‬
‫مراد آهي؟ ان عورت جواب ڏنو ته‪ :‬مطلب ته مان ڪڏهن به شادي نه ڪنديس‪ ،‬امام عليه‬

‫‪” .1‬النکاح سنتي فمن رغب عن سنتي فليس مني“‬

‫‪ .2‬نوري‪ ،‬ميرزا حسين مستدرڪ الوسائل بيروت‪ ،‬آل البيت‪ ،‬طبع دوم‪ ،‬جلد‪ ،14‬صفحو‪.153‬‬
‫‪ .3‬ساڳيو‪ ،‬جلد‪ ،14‬صفحو‪156‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫السالم سوال ڪيو ڇو؟ هن جواب ڏنو ته چاهيان ٿي ته هن ڪم مان هڪ فضيلت ۽‬
‫منزلت حاصل ڪريان‪ ،‬امام عليه السالم جن فرمايو‪ :‬انهيَء ارادي کي بدلي ڇڏ‪ ،‬ڇاڪاڻ‬
‫ته شادي نه ڪرڻ ڪا فضيلت هجي ها ته حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها ان سلسلي ۾‬
‫‪1‬‬
‫توکان وڌيڪ حقدار ۽ مناسب هيون‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي شادي نه ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڪجھ شين‬
‫کي ذڪر ڪجي ٿو جيڪي سندس شادي نه ڪرڻ جون دليل بڻجي سگھن ٿيون‪.‬‬
‫‪ : 1‬شادي ڪرڻ جي باري ۾ هڪ اهم مسئلو مرد ۽ عورت جو برابر (ڪفو) هجڻ آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي شادي نه ڪرڻ جو سڀ کان وڏو سبب شايد‬
‫اهو ئي هجي ته ڪو الئق ۽ مناسب رشتو موجود نه هجي جيڪو سندس برابر (ڪفو)‬
‫بڻجي سگھي‪.‬‬
‫”حضرت امام جعفر صادق عليه السالم جن جو فرمان آهي ته‪ :‬جيڪڏهن حضرت فاطمه‬
‫زهراسالم اهلل عليها شادي ڪئي آهي ته انهيَء جو سبب اهو آهي ته اميرالمؤمنين علي‬
‫عليه السالم جهڙو برابر (ڪفو) ملي ويو‪ ،‬جيڪڏهن علي عليه السالم نه هجي ها ته هوَء‬
‫‪2‬‬
‫ڪڏهن به شادي نه ڪري ها “‪.‬‬
‫۽ ڇاڪاڻ ته سائڻ فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جو به ڪو برابر(ڪفو) موجود نه هو‬
‫انهيَء ڪري بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها شادي نه ڪئي‪.‬‬
‫‪ : 2‬حضرت امام موسى ڪاظم عليه السالم جي زندگي جن حاالت مان گذري رهي‬
‫هئي‪ ،‬تن ۾ حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي شادي ڪرڻ ممڪن نه هئي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته‬
‫جنهن دور ۾ امام عليه السالم هارون رشيد جي زندان ۾ هئا ايستائين جو سندن شهادت‬
‫کانپوِء به بيبيَء پاڪسالم اهلل عليها پنهنجي ڀينرن ۽ ڀائرن جي ڪفالت ۾ مشغول هئي‬
‫اهو ايترو عظيم ڪم هو جنهن جي اهميت کي نظر ۾ رکندي سائڻ پاڪسالم اهلل عليها‬
‫شادي نه ڪئي‪.‬‬
‫‪ :3‬جيئن ته امام موسى ڪاظم عليه السالم بني عباس جي خليفن جي نظرن هيٺ هئا‪،‬‬
‫جنهن جي ڪري امام عليه السالم کي اڪثر ڪري زندان ۾ رکيو ويو‪ ،‬انهي ڪري‬
‫ڪنهن ۾ اها جرئت پيدا نه ٿي جو سندن در تي رشتي جي الِء اچي‪ ،‬ڇو جو امام عليه‬

‫‪ .1‬مجلسي‪ ،‬محمد باقر‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،100‬صفحو‪219‬‬

‫‪ .2‬بحار االنوار‪ ،‬جلد‪ ،43‬صفحو‪ ،97‬حديث‪6‬؛ جالء العيون‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪.156‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫السالم سان رشتيداري قائم ڪرڻ جرم هو‪ ،‬جنهن مان تمام گھڻا خطرا پيدا ٿي پئي‬
‫سگھيا‪ ،‬تنهنڪري حضرت معصومه سالم اهلل عليها سان شادي ڪرڻ الِء ڪو به تيار نه‬
‫هو‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو ستون‪ :‬سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي وفات يا شهادت‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي والدت ۾ جيتوڻيڪ اختالف آهي‪ ،‬پر‬
‫سندس وفات جي تاريخ ۾ سڀني جو اتفاق آهي ته بيبي معصومه سالم اهلل عليها ‪23‬‬
‫ربيع االول سن ‪ 201‬هجري تي قم شهر ۾ داخل ٿي ۽ فقط ‪ 17‬ڏينهن زندھ رهي ۽ اهي‬
‫ڏينهن بيبيسالم اهلل عليها قم وارن جي مهمان هئي ۽ بيحد ٿڪاوٽ‪ ،‬رستي ۾ جنگ‬
‫جو پيش اچڻ‪ ،‬ڀائرن جي شهادت‪ ،‬والد جي جدائي ۽ ڀاُء کان پري هجڻ انهن سڀني سببن‬
‫جي ڪري ّآخرڪار‪ 10‬ربيع الثاني سن ‪ 201‬هجري قمري تي هن فاني دنيا کي هميشه الِء‬
‫الوداع چئي ڪري دار بقاء جي طرف رحلت ڪري وئي ۽ تمام محبان اهلبيت عليهم‬
‫‪1‬‬
‫السالم کي غمگينيَء جي حالت ۾ ڇڏي وئي‪.‬‬
‫فقط مختصر اختالف انهيَء مسئلي ۾ آهي ته ربيع الثاني مهيني جي ڏهين تاريخ‬
‫هئي يا ٻارهين تاريخ هئي؟ پر معتبر اهو آهي ته سندس وفات ڏهين ربيع الثاني تي ٿي‬
‫آهي‪.‬‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها جي هن افسوسناڪ رحلت کانپوِء قم وارا‬
‫نهايت ئي ادب ۽ احترام سان سندس جنازو کڻي جتي سندس اڄ روضو مبارڪ آهي‬
‫انهيَء مقام تائين تشييع ڪن ٿا‪.‬‬
‫حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي مقام دفن جي باري ۾ امام جعفر صادق عليه‬
‫السالم جي هي روايت تمام گهڻي مشهور آهي‪.‬‬
‫”حضرت امام جعفر صادق عليه السالم جن سندن فرزند حضرت امام موسى ڪاظم‬
‫عليه السالم جي والدت کان پهريان ئي پنهنجي پوٽي حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل‬
‫عليها جي باري ۾اها خبر ڏيئي ڇڏي هئي ته هن پاڪ سيرت بيبيَء جو قم شهر ۾ انتقال‬
‫‪2‬‬
‫ٿيندو ۽ اتي ئي دفن ڪئي ويندي‪“.‬‬
‫هي جڳھ ان وقت شهر کان ٻاهر هئي ۽ باغ بابالن جي نالي سان مشهور هئي‪ .‬جڏهن‬
‫قبر تيار ٿي وئي ته سڀ ماڻهو هن فڪر ۾ هئا ته بيبيَء جي جنازي نماز ڪير پڙهائيندو‬

‫‪ .1‬گنجينه آثار قم‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪468‬؛ علي نمازي شاهرودي‪،‬‬

‫مستدرڪ سفينة البحار‪ ،‬جلد‪ ،8‬صفحو‪257‬‬
‫‪ . 2‬سفينة البحار‪ ،‬جلد‪ ،2‬صفحو ‪.376‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫۽ ڪير قبر ۾ الهيندو‪ ،‬اوچتو منهن تي نقاب لڳل ٻه ماڻهو گھوڙي تي سوار نظر آيا‬
‫اهي جلديَء ۾ ميت جي ويجھو پهچي ويا ۽ انهن مان هڪ جنازي نماز پڙهائي ۽ پوِء‬
‫هڪ قبر ۾ هيٺ لٿو ۽ ٻئي ميت کڻي ان جي حوالي ڪيو ۽ بيبي پاڪسالم اهلل عليها‬
‫کي دفن ڪيائون‪ ،‬قبر کي بند ڪيو ويو‪ ،‬انهيَء کانپوِء تمام رسمون ادا ڪيون ويون‪،‬‬
‫انهيَء کان پهرين جو ڪو انهن ٻن شخصيتن سان ڳالھائي هو پنهنجن گھوڙن تي سوار‬
‫‪1‬‬
‫ٿي هليا ويا ۽ ڏسندي ڏسندي اکين جي اڳيان غائب ٿي ويا‪.‬‬
‫اهي ماڻهو جيڪي اهل بيت عليهم السالم جي معرفت رکن ٿا اهي چڱي ريت سمجهي‬
‫سگهن ٿا ته اهي ٻه بزرگ شخصتيون امام علي رضا ۽ امام محمد تقي عليه السالم هئا‪،‬‬
‫جيڪي حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي دفن ۽ ڪفن جي سلسلي ۾ اعجاز امامت‬
‫ذريعي حاضر ٿيا‪.‬‬
‫هيُء ڳالھ ڪا تعجب جهڙي ناهي ڇاڪاڻ ته اسالمي تاريخ اهڙي قسم جي واقعن سان‬
‫ڀري پئي آهي جن مان ڪجھ طرف اشارو ڪجي ٿو‪.‬‬
‫‪ : 1‬حضرت سلمان فارسي عراق جي شهر مداين ۾ انتقال ڪري ٿو ۽ سندس غسل‪،‬‬
‫ڪفن ۽ جنازي نماز الِء حضرت اميرالمؤمنين علي عليه السالم مديني کان خدا جي اذن‬
‫‪2‬‬
‫ذريعي مداين اچن ٿا ۽ سلمان فارسي جي تدفين کانپوِء مديني واپس هليا وڃن ٿا‪.‬‬
‫‪ : 2‬بي بي شطيطه هڪ ايماندار عورت ايران جي شهر نيشاپور ۾ انتقال ڪري ٿي ۽‬
‫واعدي مطابق امام موسى ڪاظم عليه السالم اهلل جي اذن سان مديني کان سندس جنازي‬
‫‪3‬‬
‫نماز پڙهائڻ الِء نيشاپور پهچن ٿا ۽ وري واپس مديني هليا وڃن ٿا‪.‬‬
‫جڏهن ته حضرت معصومه سالم اهلل عليها ڀاُء جي ديدار ۾ هزارن ميلن جو سفر ڪري هڪ غربت‬
‫جي عالم ۾ پنهنجي تمام رشتيدارن کان پري هن دنيا کي الوداع چوي ٿي‪ ،‬جڏهن ته سندس ڀاُء حجت‬
‫خدا هج ي ۽ جنازي نماز الِء پهچڻ جي طاقت به رکندو هجي‪ ،‬ڇا امام معصوم عليه السالم اهڙي‬
‫هستي الِء نه پهچندو؟‬
‫حضرت فاطمه معصومه سالم اهلل عليها کي دفن ڪرڻ کانپوِء موسى بن خزرج کجين‬

‫‪ .1‬مجلسي‪ ،‬محمد باقر بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،57‬صفحو‪219‬‬

‫‪ .2‬بحاراالنوار‪ ،‬جلد‪ ،22‬صفحو‪.373‬‬
‫‪ .3‬ابن شهر آشوب‪ ،‬مناقب‪ ،‬جلد‪ ،4‬صفحو‪ 291‬۽ ‪.292‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جو هڪ ڇپر سندس قبر مبارڪ تي ٺاهي ڇڏيو‪ ،‬ايستائين جو حضرت زينب بنت حضرت‬
‫امام محمد تقي عليه السالم سن ‪ 256‬هجريَء ۾ پنهنجي ُپڦي جي قبر مبارڪ تي‬
‫پهريون ڀيرو گنبذ ُ(قبو) تعمير ڪرايو‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫ڀاڱو اٺون‪ :‬حضرت معصومه سالم اهلل عليها جي روضي مبارڪ تي هڪ‬
‫نظر‬

‫اّلل َوإي َقامي‬ ‫ال َّل ُتل ْ يهي يه ْم ي َ‬

‫ِت َار ٌة َو َّل َب ْي ٌع َعن ذي ْك ير َ ي‬ ‫ال ‪ .‬ير َج ٌ‬ ‫اّلل أَن ُت ْر فَ َع َو ُي ْذ َك َر ف َييها ْ ُ‬
‫اْس ُه ُي َس يبَ ُح ل َُه ف َييها بي ال ْ ُغ ُد يَو َو ْاْل َص ي‬ ‫وت أَذي َن َ ُ‬
‫) يِف ُب ُي ٍ‬
‫َ‬
‫ون َي ْو ًما َت َت َقلب فيي يه ال ْ ُقلُوب َو ْاْل َ ْب َص ُ‬
‫ار (‬ ‫َيا ُف َ‬
‫الزكَاةي َ َ‬
‫الص ََلةي َوإي َيتاء َ‬
‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫۽اها (قنديل) انهن گهرن ۾ روشن آهي جن الِء خدا حڪم ڏنو آهي ته انهن جي عزت ڪئي‬
‫وڃي ۽ انهن ۾ سندس نالو ورتو وڃي جنهن ۾ صبح ۽ شام سندس تسبيح ڪندا آهن‪.‬‬
‫اهڙا شخص جن کي خدا جو ذڪر ۽ نماز پڙهڻ ۽ زڪوات ادا ڪرڻ کان نه واپار ۽ نه‬
‫سودو غافل ڪري ٿو‪ .‬هي اهڙي ڏينهن کان ڊڄن ٿا جنهن ۾ (خوف کن) دليون ۽ اکيون‬
‫ڦري وينديون‪ .‬اهي ماڻهو انهي ڏينهن کان ڊڄن ٿا جنهن ۾ دليون ابتيون ٿي وينديون ۽‬
‫اکيون انڌيون ٿي وينديون‪.‬‬

‫حرم مطهر جو گنبذ‬

‫سائڻ معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مبارڪ مٿان جناب موسى بن خزرج جيڪو کجين‬
‫جو هڪ ڇپر بڻايو هو‪ ،‬تنهن کانپوِء سڀ کان پهرين جيڪو گنبذ سجايو ويو‪ ،‬سو برجي‬
‫صورت جو هڪ قبو هو‪ ،‬جيڪو حضرت زينب بنت امام جواد عليه السالم جي هٿان‬
‫سرن‪ ،‬پٿرن ۽ چن سان ٽين صدي جي وچ ڌاري بڻايو ويو‪.‬‬
‫زماني جي گذرڻ ۽ ڪجھ علوي خاندان جي بيبين جي سائڻ معصومه سالم اهلل عليها‬
‫جي پاسي ۾ دفن ٿيڻ کان پوِء ان گنبذ جي ڀرسان ٻه ٻيا گنبذ ٺاهيا ويا‪ ،‬جن ۾ ٽيون گنبذ‬
‫حضرت زينب بنت امام محمد تقي جن جي قبر مبارڪ جي مٿان ٺاهيو ويو‪ ،‬اهي ٽئي‬
‫گنبذ سن ‪ 422‬يا ‪ 447‬هجريَء تائين باقي هئا‪ .‬ان ئي سال ۾ طغزل ڪبير جي وزير مير‬
‫ابوالفضل عراقي شيخ طوسي جي فرمائش تي انهن ٽن گنبذن جي بجاِء هڪ وڏو گنبذ‬
‫جوڙايو‪ ،‬جنهن کي چٽسالي ۽ ڪاشي ڪاري سان خوبصورت نقش سان سينگاريو ويو‬
‫‪2‬‬
‫هو‪ ،‬ان وقت حرم ۾ صحن ۽ حجرا(ڪمرا) نه هيا‪.‬‬

‫‪ .1‬سورت نور‪ ،‬آيت‪ 36‬۽ ‪.37‬‬

‫‪ .2‬تربت پاڪان‪ ،‬جلد‪ ،1‬صفحو‪.50‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫سن ‪ 965‬هجري ۾ شاھ اسماعيل صفوي جي گهر واري شاھ بيگي بيگم جي همت سان‬
‫ان گنبذ جي ٻيهر مرمت ڪئي وئي‪ ،‬جنهن ۾ معرق ڪاشي استعمال ٿي‪ ،‬ان ۾ صحن‬
‫طالئي‪ ،‬ٻه مينار ۽ صحن عتيق ٺاهيو ويو‪ ،‬گنبذ جي ٻاهرين حصي کي معرق ڪاشي سان‬
‫‪1‬‬
‫سنواريو ويو‪.‬‬
‫‪ 1218‬هجري ڌاري فتح علي قاچار جي زماني ۾ گنبذ مطهر کي سونين سرن سان سجايو‬
‫ويو‪ ،‬جيڪو ‪ 1379‬هجري شمسي(‪2001‬ع) تائين باقي رهيو‪ 1380 ،‬هجري شمسي (‪2002‬ع)‬
‫۾ گنبذ جي ظاهري حالت نامناسب هجڻ ڪري ۽ ٻين نقصانن کان بچاُء خاطر‪ ،‬ان وقت‬
‫جي حرم جي سنڀاليندڙ گنبذ جي بنيادي تعمير جو فيصلو ڪيو‪ ،‬پهرين کان موجود سونين‬
‫سرن کي نئين سونين سرن سان مالئي جديد ٽيڪناالجي جي ذريعي نصب ڪيو ويو‪ .‬ان‬
‫وسيع منصوبي تي ‪َ 1500‬‬
‫ملين(هڪ ارب پنجاھ ڪروڙ) ايراني ريال خرچ ٿيو ۽ اهو‬
‫منصوبو سن ‪ 1384‬هجري شمسيَء (‪2005‬ع) ۾ مڪمل ڪيو ويو‪.‬‬

‫ضريح مطهر‬
‫‪ 925‬هجري قمري ۾ شاھ طهماسب صفوي پهرين قبر مطهر جي چؤطرف سرن جي هڪ‬
‫ضريح ٺهرائي‪ ،‬جيڪا ستن رنگن جي ڪاشين سان سينگاريل هئي‪ ،‬جنهن ۾ نقش ۽‬
‫رنگريزي سان گڏ و گڏ معرق ڪتبيه به هئا‪ .‬۽ انهن مان ننڍيون دريون به کوليون ويون ته‬
‫جيئن بيبي پاڪ جي مزار جي زيارت به ٿي سگهي ۽ زائرين پنهنجو نذر نياز به اندر‬
‫وجهي سگهن‪ ،‬ان کان بعد شاھ طهماسب صفوي جي حڪم سان اڇي رنگ جي صاف ۽‬
‫شفاف لوھ سان ان سرن واري ضريح جي سامهون هڪ ضريح ٺاهي وئي‪ 1230 ،‬هجري‬
‫قمري ۾ فتح علي شاھ ان ضريح کي چاندي سان سجايو جيڪا زماني جي گذرڻ جي‬
‫ڪري پراڻي ٿي وئي‪ 1380 ،‬هجري قمري ۾ پهريان کان موجود چانديَء کي نيئن چاندي‬
‫سان مالئي ڪري ضريح مبارڪ ٺاهي وئي ۽ نئين ضريح کي پراڻي ضريح جي جڳھ تي‬
‫لڳايو ويو ‪ 1380‬هجري شمسي (سن‪2002‬ع) ۾ هڪ دفعو ٻيهر ضريح مطهر ۾ ڪجھ بنيادي‬
‫ڪم ڪيا ويا‪ .‬ان ضريح مبارڪ کي ڪيترائي دفعا ڊاهي نئين سر جوڙيو ويو آهي‪،‬‬

‫‪ .1‬گنجينه آثار قم‪ ،‬صفحو‪.146‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫ايستائين جو ‪ 1368‬هجري قمري ۾ ان وقت جي سنڀاليندڙن جي حڪم تي ضريح مبارڪ‬
‫جي شڪل کي تبديل ڪيو ويو ۽ ضريح مبارڪ کي خاص هنري ظرافتن سان پهرين‬
‫ضريح جي جڳھ تي نصب ڪيو ويو‪ ،‬جيڪا اڄ تائين سائڻ جي تربت جي مٿان سينگاريل‬
‫آهي‪.‬‬

‫ايوان طالئي‬
‫ايوان طالئي (سونو صحن) ۽ ان جي ڀر ۾ ٻه ننڍا ننڍا ايوان ‪ 925‬هجري قمري ۾ شاھ‬
‫اسماعيل جي گهر واري بيگي بيگم جي همت سان ٺاهيا ويا ۽ ‪ 1387‬هجري شمسي‬
‫(‪2008‬ع) ۾ ٻئي دفعا سوني صحن کي سون چاڙهيو ويو‪.‬‬

‫ايوان آئينه‬
‫شيشي جي ڪم هجڻ ڪري هن حال کي شيشي جو ايوان يا ايوان آئينه سڏيو ويندو‬
‫آهي‪ ،‬هيُء حال شيشي جي هنرنمائي جو حيرت انگيز هنري شاهڪار هجڻ سان گڏ قاچاري‬
‫دور جي هنر جو زندھ مثال ۽ بهترين نمونو آهي‪ ،‬جيڪو استاد حسن قمي رازي جي هٿن‬
‫سان ٺاهيو ويو هو‪ ،‬جيڪو صحن بزرگ سان گڏ ميرزا علي اڪبر خان اتابڪ صدر اعظم‬
‫جي حڪم سان ٺاهيو ويو هو‪ 1389 .‬۽ ‪ 1388‬هجري شمسي ( بمطابق ‪2009‬و ‪2010‬ع) ۾ هن‬
‫ايوان جي اندر ڪجھ ضروري مرمت ڪئي وئي‪.‬‬

‫صحن بزرگ (صحن امام رضا عليه السالم )‬

‫هيُء خوبصورت صحن چئن ايوانن (اوڀرين‪ ،‬اولهين‪ ،‬اترين ۽ ڏکڻين ايوانن) تي مشتمل‬
‫آهي‪.‬‬
‫صحن بزرگ جو اتريون ايوان (ميدان آستانه) حرم ۾ وڏي ميدان واري طرف کان داخل‬
‫ٿيڻ جو رستو آهي جڏهن ته ڏکڻيون ايوان قبلي واري طرف اوڀاريون ايوان ارم روڊ جي‬
‫طرف کان حرم داخل ٿيڻ جو رستو آهي ۽ اوالهين پاسي کان شيشي وارو ايوان آهي‪.‬‬
‫انهن عظمت وارن ايوانن (خاص طور تي شيشي واري ايوان صحن مطهر جي وچ‬
‫۾ هجڻ ڪري خاص سونهن ۽ ڪشش رکي ٿو) هن مقدس حرم جي سونهن ۾ چار چنڊ‬
‫لڳائي ڇڏيا آهن‪ .‬هي صحن (صحن بزرگ) ميرزا اصغر خان صدر اعظم جي آثارن مان‬
‫آهي جنهن جو تعميري ڪم اٺ سالن جي ڊگهي عرصي(‪ 1295‬کان ‪ 1303‬هجري قمري)‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫تائين هليو‪.‬‬

‫صحن عتيق (صحن امام هادي عليه السالم )‬

‫صحن عتيق روضي مبارڪ جي اترئين پاسي تي آهي‪ .‬هي اها پهرين عمارت آهي‪.‬‬
‫جنهن کي بي بي معصومه سالم اهلل عليها جي روضي ۾ ٺاهيو ويو‪ .‬هن صحن جا چار‬
‫خوبصورت ايوان آهن پهريون ايوان ڏکڻ طرف ۽ اهو ساڳيو سوني دروازي وارو ايوان(‬
‫صحن طالئي) آهي جيڪو روضي مبارڪ کان صحن ۾ داخل ٿيڻ جو رستو آهي‪ .‬ٻيو اتر‬
‫طرف وارو ايوان جيڪو مدرسي فيضيه جي طرف کان صحن ۾ داخل ٿيڻ جو رستو آهي‪.‬‬
‫ٽيون اولھ پاسي وارو ايوان جيڪو صحن کان مسجد اعظم ۾ داخل ٿيڻ جو رستو آهي‪.‬‬
‫چوٿون اوڀر طرف ايوان صحن عتيق کان صحن بزرگ ۾ داخل ٿيڻ جو رستو آهي‪ .‬هي‬
‫صحن ۽ ان جي اطراف واري ايوانن کي شاھ بيگي بيگم سن ‪912‬هجري قمري ۾ ٺهرايو‪.‬‬
‫‪ 1377‬هجري شمسي(‪ )1998‬۾ ان وقت جي حرم جي متولين جي حڪم سان هن صحن‬
‫۽ هن جي اطراف ۾ موجود قبرن کي ٻيهر تعمير ڪيو ويو‪.‬‬

‫مسجد باالي سر‬

‫هيَء مسجد حضرت بي بي معصومه سالم اهلل عليها جي قبر مبارڪ جي سيراندي‬
‫واري پاسي کان آهي هي مسجد زوارن جي الِء بهترين زيارتگاھ آهي جنهن کي صفوي‬
‫حڪومت جي دور ۾ مهمانخانو شمار ڪيو ويندو هو‪ ،‬پر جڏهن قاجارين جي حڪومت ۾‬
‫هن کي ٻيهر تعمير ڪيو ويو ته هن جڳھ جو شمار حرم مطهر جي سڀ کان وڌيڪ اهم‬
‫جڳهين ۾ ٿيڻ لڳو‪.‬‬
‫‪ 1338‬هجري قمري ۾ هن مسجد جي اولهين پاسي واري مسجد کي به هن ۾ شامل‬
‫ڪيو ويو پر جڏهن مسجد اعظم کي ٺاهيو ويو ته ان مسجد(مسجد باالي سر) جي پراڻي‬
‫بلڊنگ مسجد اعظم ۽ حرم مطهر جي وچ ۾ سٺي نه پئي لڳي‪ ،‬ان ڪري ان وقت جي‬
‫حرم جي م تولي جي حڪم تي هن مسجد کي ٻيهر ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو پراڻي‬
‫بلڊنگ کي ڪيرائي ان جي جڳھ تي مخصوص تعميري انداز ۾ هڪ نئي بلڊنگ کي‬
‫ٺاهيو ويو‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫مسجد طباطبائي‬
‫مسجد طباطبائي جا گنبذ ‪ 50‬ٿنبن وارا آهن‪ .‬جيڪا پراڻي زماني ۾ عورتن جي صحن‬
‫واري جڳھ تي روضه مطهر جي ڏکڻين حصي ۾ ٺاهي وئي هئي؛ هن شاهڪار گنبذ جا‬
‫مالڪ حجت االسالم حاج آقاي محمد طباطبائي ابن مرحوم آيت اهلل حاج آقاي قمي رح‬
‫جن آهن هن عمارت کي ٺاهڻ ۾ تقريبا ‪ 10‬سال (‪ 1360‬هجري قمري کان ‪ 1370‬ھ قمري‬
‫تائين) لڳا‪.‬‬

‫مسجد مطهري‬
‫هيَء مسجد پراڻي ميوزيم جي جڳھ تي ٺاهي وئي آهي‪ .‬جديد نموني جي ڪاشي‬
‫ڪاريَء هن مسجد جي سونهن ۾ چار چنڊ لڳائي ڇڏيا آهن‪.‬‬

‫شبستان امام خميني رحمة اهلل عليه‬

‫هن شبستان جي ايراضي ‪ 8‬هزار چورس ميٽر آهي ۽ هن شبستان ۾ چئني طرفن کان‬
‫داخل ٿيڻ جا دروازا آهن‪ .‬اوڀر پاسي ارم روڊ واري طرف کان‪ ،‬ڏکڻ پاسي نئين ٺهندڙ‬
‫روڊ کان‪ ،‬اولھ پاسي صحن صاحب الزمان واري طرف کان‪ ،‬اتر پاسي به هڪ رستو حرم‬
‫جي طرف کان شبستان ۾ داخل ٿيڻ الِء موجود آهي‪ .‬هن شبستان ۾ ڪيترائي ننڍا ٿنڀ‬
‫آهن جڏهن ته هن شبستان ۾ چار وڏا ٿنڀ آهن‪ .‬جن تي چوڪنڊي صورت ۾ هڪ گنبذ‬
‫آهي‪ .‬شبستان ۾ قبلي واري پاسي هڪ بهترين محراب آهي جنهن کي اسالمي نقش ۽‬
‫نگار سان سينگاريو ويو آهي‪ .‬درين جي ڊزائن ۽ شبستان جي روشني ايراني طرز تعمير‬
‫جي حسن کي وڌيڪ خوبصورت بڻائي ڇڏيو آهي‪.‬‬

‫صحن صاحب الزمان عليه السالم‬

‫هن صحن جي ايراضي ‪ 8‬هزار چورس ميٽر آهي هن صحن ۾ به چئن طرفن کان داخل‬
‫ٿيڻ جو رستو آهي‪ .‬اوڀر پاسي شبستان امام خميني رح مان‪ ،‬اولھ پاسي پل آهنچي واري‬
‫طرف کان‪ ،‬اتر پاسي مسجد اعظم جي طرف کان‪ ،‬ڏکڻ کان نئين ٺهندڙ روڊ واري طرف‬
‫کان‪ ،‬هن صحن جي وچ ۾ جديد طريقي جو هڪ خوبصورت حوض ٺهيل آهي‪ .‬جنهن جي‬
‫ڪشش رات جي وقت تيز روشنين ۾ اڃا به وڌي وڃي ٿي‪ .‬هن صحن جي ديوارن تي اڇي‬
‫رنگ جي سيمنٽ ۽ سرن سان قرآني آيتن کي نئين طريقي سان خط ڪوفي ۾ لکيو ويو‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫آهي جيڪو ڏسڻ وارن الِء هڪ خاص توجه جو سبب بڻجي ٿو‪.‬‬

‫شبستان نجمه خاتون سالم اهلل عليها‬

‫هيُء شبستان‪ ،‬شبستان امام خميني رح جي بلڪل هيٺيان آهي‪ .‬هن حال کي هڪ‬
‫خاص طريقي ۽ خوبصورت ڊيزائن سان مذهبي پروگرامن الِء ٺاهيو ويو آهي‪ .‬پر حرم‬
‫مطهر ۾ رش وڌڻ جي صورت ۾ هن حال کي عورتن الِء مخصوص ڪيو ويو آهي‪ .‬دلچسپ‬
‫ڳالھ اها آهي ته هن حال جي سطح ان نديَء جي سطح کان هيٺ آهي جيڪا حرم جي ڀرسان‬
‫آهي ‪ .‬ته جيئن جيڪڏهن ضرورت پوي ته نديَء جي سطح تي به نماز جمعه ۽ نماز جماعت‬
‫ادا ڪئي وڃي‪ .‬اها سوچ انتظاميه وارن ۽ انجينئرز جي بهترين صالحيت ۽ مستقبل جي‬
‫فڪر کي ظاهر ڪري ٿي‪ .‬ڇو جو شرعي مسئلو آهي ته نماز جماعت ۾ امام جماعت جي‬
‫بيهڻ جي جڳھ اقتدا ڪرڻ وارن جي بيهڻ واري جڳھ جي برابر هجي يا ان کان هيٺ‬
‫هجڻ کپي‪.‬‬

‫مسجد اعظم جي باري ۾ مختصر معلومات‬

‫) َ َّل ْس يج ٌد أ ُ َس َيس َع ََل َ‬
‫‪1‬‬
‫الت ْق َوى م ْين أَ َو يل َي ْومٍ أ َ َح َُق أَن َت ُق َ‬
‫وم فيي يه(‬
‫جا مسجد پھرين ڏينھن پرھيزگاريَء تي اڏائي ويئي آھي تنھن ۾ توکي بيھڻ (يعني نماز پڙھڻ ۽‬
‫پڙھائڻ) وڌيڪ الئق آھي‪.‬‬
‫حرم جي عظمت ڀري روحاني جڳھين مان هڪ عظيم جڳھ مسجد اعظم آهي جيڪا‬
‫عالم تشيع جي عظيم مرجع تقليد آيت اهلل العظمى بروجردي رح جي وڏي همت جو‬
‫نتيجو آهي‪ ،‬هيَء مسجد حضرت بيبي معصومه سالم اهلل عليها جي حرم جي ڀرسان‬
‫زوارن جي سهولت الِء ٺاهي وئي آهي ‪ 11‬ذوالقعد‪ ،‬حضرت امام رضا عليه السالم جي‬
‫والدت جي ڏينهن هڪ خاص شان و شوڪت سان هن مقدس مسجد جو بنياد رکيو ويو‪.‬‬
‫هن مسجد ۾ ڪيترائي وڏا مجتهد درس ڏيندا آهن ۽ خاص وقتن ۾ طالبعلم هن مسجد‬
‫۾ علمي بحث ۽ مباحثو ڪندا آهن ۽ ان سان گڏ هن مسجد ۾ مذهبي پروگرام به ڪيا‬

‫‪ . 1‬سورت توبه‪ ،‬آيت‪.108‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫‪1‬‬
‫ويندا آهن‪.‬‬

‫مسجد جمڪران جو مختصر تعارف‬

‫ڪتاب جي موضوع جي مناسبت سان ضروري آهي ته قم المقدس ۾ موجود مسجد‬
‫مقدس جمڪران جو به ذڪر ڪيو وڃي‪ ،‬تنهن ڪري اسان هن ڪتاب ۾ سندس مختصر‬
‫تعارف پيش ڪريون ٿا‪.‬‬
‫اهلل سائين ڪائنات ۾ ڪيتريون ئي ّ‬
‫مقدس ۽ پاڪ جڳهيون خلق ڪيون آهن جن مان هڪ مسجد‬
‫جمڪران به آهي‪ .‬هي مسجد ايران جي شهر قم جي اوڀر طرف تقريبا ٽن ڪلوميٽرن جي فاصلي سان‬
‫قم ۽ ڪاشان روڊ تي واقع آهي‪ ،‬هي مسجد هميشه کان امام زمان عليه السالم جي محبن جي تو ّجھ‬
‫جو مرڪز رهي آهي‪ ،‬ڇاڪاڻ ته هي زمين امام عليه السالم جي واضح فرمان مطابق وجود ۾ آئي‪،‬‬
‫ان ڪري اهلل سائين هن زمين کي ٻين زمينن کان وڌيڪ بهتر قرار ڏنو آهي ۽ شرافت بخشي آهي‬
‫۽ انهي ڳالھ کي چاهي ٿو ته هن مقدس مقام تي عبادت ٿئي‪.‬‬
‫هتي عابد‪ ،‬زاهد ۽ خاص طور تي علماِء ڪرام وڃي ڪري عبادت ۽ خدا سان راز ۽نياز ڪرڻ جو‬
‫شرف حاصل ڪندا آهن‪ ،‬حقيقت اها آهي ته مؤمنين هن مقام تي اچي ڪري خدائي ڪرامتن مان فيض‬
‫حاصل ڪندا آهن ۽ جسماني توڙي روحاني مشڪالتن جو عالج ڪندا آهن‪ .‬حقيقت هيَء آهي ته‬
‫جيڪڏهن دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ڪڙڇ کان ڪوبه موال عليه السالم جو زوار ايران ملڪ ۾ زيارتن‬
‫جي ارادي سان اچي ۽ اهو مسجد جمڪران نه وڃي ته اهو شخص ائين محسوس ڪندو آهي ته ڄڻ هن‬
‫زيارت ئي نه ڪئي آهي‪.‬‬
‫شيخ حسن بن محمد بن حسن قمي نالي هڪ بزرگ شخصيت جنهن جو شمار شيخ‬
‫صدوق رح جي زماني جي بزرگ علماء ۾ ٿئي ٿو پنهنجي ڪتاب ”تاريخ قم“ ۾ مسجد‬
‫ّ‬
‫معرفةالحق واليقين “ مان هن‬ ‫جمڪران جي تاريخ جي باري ۾ ڪتاب ”مونس الحزين في‬
‫ريت نقل ڪري ٿو ته حسن بن مثله جمڪراني هڪ نيڪ انسان هو‪ .‬۽ اهو چئي ٿو ته آٌء‬
‫‪ 17‬رمضان ‪ 393‬ھ ق اڱاري جي رات پنهنجي گهر ۾ جيڪو جمڪران عالئقي ۾ واقع آهي‬
‫ننڊ ُ‬
‫(ستو) پيو هيس‪ .‬اڃا اڌ رات مس گذري هئي ته اچانڪ ڪجهه ماڻهو منهنجي گهر ۾آيا‬
‫۽ مون کي ننڊ مان جاڳايائون ۽ چيائون ته اٿي امام زمان‪ #‬تو کي گهرايو آهي ۽ آٌء تڪڙ‬
‫۾ اٿيس پاڻ کي تيار ڪرڻ لڳس ۽ عرض ڪيم‪ :‬اجازت ڏيو ته پهراڻ پائي وٺان آواز آيو‬

‫‪ .1‬ڪتاب تحفة الزائر‪ ،‬الهدى فائونڊيشن پاڪستان‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫”هو ما کان قميصک“ يعني هي پهراڻ تنهنجو نه آهي ( اهو نه پائي ) پوِء آٌء ٻاهر واري در‬
‫جي چاٻي ڏي وڌڻ لڳس ته جيئن در کولي ٻاهر وڃان ته آواز آيو‪” :‬الباب مفتوح“ يعني‪:‬‬
‫در کليل آهي‪ .‬جيئن ئي گهر جي ٻاهر واري در تي پهتس ۽ ڏٺم ته ماڻهن جي هڪ جماعت‬
‫منهنجي در تي بيٺل آهي مون انهن کي سالم ڪيو ۽ انهن منهنجي سالم جوجواب ڏنو‬
‫۽ منهنجو آڌر ڀاُء ڪرڻ لڳا‪ ،‬اهي مون کي ان جڳهه تي وٺي آيا جتي هينئر مسجد جمڪران‬
‫ٺهيل آهي جيئن ئي نگاھ ڪيم ته مون کي هڪ تخت نظر آيو جنهن جي مٿان نرم وهاڻا‬
‫پيل آهن ۽ هڪ خوبصورت نرم فرش وڇايل آهي ۽ هڪ ‪ 30‬سالن جو نوجوان اتي ويٺل‬
‫آهي ۽ هڪ پوڙهو شخص ان جي ويجهو ويٺل آهي ۽ هڪ ڪتاب سندس هٿن ۾ آهي ۽‬
‫ان کي پڙهي رهيو آهي ۽ ٻيا سٺ ماڻهوان جي چوڌاري نماز پڙهڻ واري حالت ۾ ويٺل‬
‫آهن‪ .‬جنهن م ان ڪجهه کي سفيد رنگ جا عمامه ۽ ڪجهه کي سائي رنگ جا عمامه پاتل‬
‫هئا‪ .‬۽ اهو پوڙهو شخص حضرت خضر عليه السالم هو ۽ مون کي ويهڻ الِء چيائون‪،‬‬
‫امام‪ #‬منهنجو نالو کنيو ۽ چيائين وڃ حسن مسلم کي چئو پنج سال ٿي ويا آهن تون هن‬
‫زمين کي استعمال پيو ڪرين ۽ هتي فصل وغيره پوکين ٿو پر هاڻي اسان زمين ۾ تو‬
‫کي فصل ڪاهڻ جي اجازت نه ٿا ڏيون‪ ،‬ڇاڪاڻ ته هن زمين کي خداوند متعال ٻين زمينن‬
‫تي چونڊيو آهي ۽ هن زمين کي شرف بخشيو آهي‪ .‬بس هاڻي تائين جيڪو هن زمين‬
‫مان فائدو ورتو اٿئي‪ ،‬اهو موٽائي ڏي ته جيئن هن مڪان تي مسجد ٺاهي وڃي‪ ،‬اهو ئي‬
‫سبب آهي جو اهلل پاڪ توکان تنهنجا ٻه پٽ َکسي ورتا آهن جو تون انهي زمين کي‬
‫پنهنجي ملڪيت ۾ استعمال ڪري رهيو آهين‪ .‬پر تون پوِء به انهيَء ڳالھ کي نه سمجهئين‬
‫جيڪڏهن وري ائين ڪيو اٿئي ته پوِء وري خراب نتيجو ڏسندين‪ .‬حسن بن مثله چوي ٿو‬
‫ته مون عرض ڪيو اي آقا! اي موال عليه السالم توهان هن موضوع جي باري ۾ ڪا‬
‫نشاني يا عالمت ڏيو ته جيئن ماڻهو منهنجي ڳالهه تي اعتبار ڪن‪ ،‬بغير نشاني جي ماڻهو‬
‫منهنجي ڳالهه قبول نه ڪندا امام عليه السالم فرمايو”انّا هناک عالمة“ آُء هتي عالمت ۽‬
‫نشاني هڻي ٿو ڇڏيان‪ .‬ته جيئن ماڻهو تنهنجي ڳالهه کي قبول ڪن ۽ اعتبار ڪن ۽ تون‬
‫منهنجي ڳالهه کي قم ۾ سيد ابوالحسن وٽ وڃي پهچائي ۽ چوينس ته تو سان گڏجي‬
‫حسن بن مسلم کي حاضر ڪري ۽ ڪجهه سالن جو منافعو انهي کان واپس وٺو ته جيئن‬
‫مسجد ٺاهڻ جي ڪم اچي‪ ،‬باقي خرچ ”رهق اردهال“ واري عالئقي مان جيڪا منهنجي‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫ملڪيت آهي کڻي اچو ۽ مسجد کي ٺاهي تيارڪيو‪ ،‬رهق جو اڌ عالئقو هن مسجد الِء‬
‫وقف ڪيو اٿم ۽ هر سال اهو فائدو( منافعو) هن مسجد تي خرچ ٿيڻ کپي ۽ ٻڌ ماڻهن‬
‫کي چئو ته هن مڪان ڏانهن ڌيان ڏين هن مڪان سان محبت ڪن ۽ هن مڪان جي عزت‬
‫ڪن ۽ هتي چار رڪعتون نماز پڙهن‪ .‬پهريون ٻه رڪعتون تحيت مسجد يعني‪ :‬مسجد جي‬
‫احترام ۽ سالمتي جي نيت سان پڙهن‪ ،‬اهي ٻه رڪعتون مسجد جي نيت سان پڙهن ۽ هر‬
‫رڪعت ۾ هڪ دفعو سورت حمد ۽ ست دفعا سورت توحيد پڙهن ۽ رڪوع ۽ سجدي جي‬
‫ذڪر کي ست دفعا پڙهن ۽ ٻيون ٻه رڪعتون نماز امام زمان عليه السالم جي نيت سان‬
‫پڙهن‪ .‬هن ترتيب سان ته جيئن ئي سورت حمد کي پڙهڻ شروع ڪن ۽ آيت ) ِإيَّا َّك نَّ ْع ُب ُد و ِإيَّا َّك‬
‫ين( تي پهچن ته ان آيت کي هڪ سو ڀيرا پڙهن ۽ پوِء سورت کي پورو ڪن پوِء‬ ‫ِ‬
‫نَّ ْس َّتع ُ‬
‫سورت توحيد هڪ ڀيرو پڙهن ۽ سجدي ۽ رڪوع جي ذڪر کي ست ست ڀيرا پڙهن ۽‬
‫ٻي رڪعت کي به اهڙي ريت پڙهن نماز کي پورو ڪري هڪ ڀيرو تهليل”الاله اال اهلل“ چون‬
‫۽ پوِء حضرت فاطمه زهراسالم اهلل عليها جي تسبيح پڙهن پوِء سجدي ۾ وڃي هڪ سو‬
‫ڀيرا پيغمبر ۽ سندن آل عليهم السالم تي صلوات پڙهن‪ .‬ان کان پوِء امام عليه السالم‬
‫فرمايو‪ :‬بس جنهن به ان نماز کي پڙهيو انهي ڄڻ ڪعبي ۾ نماز پڙهي‪ .‬حسن بن مثله‬
‫جمڪراني چوي ٿو‪ :‬آٌء ٿورو اڳتي ويس ته موال عليه السالم وري واپس گهرايو ۽‬
‫فرمايائون‪ :‬هڪ ڇيلو جعفر ڪاشاني جي ڌڻ مان خريد ڪري ذبح ڪر ۽ ان جو گوشت‬
‫جيڪو به مريض کائيندو شفاياب ٿي ويندو ۽ وڌيڪ فرمايائون ته‪ :‬ان کي ذبح هن مڪان‬
‫تي ڪجانِء ان ڇيلي جي نشاني هيَء آهي ته هو ٿلهو متارو هوندو ۽ بدن تي وڏا وار‬
‫هوندس ‪ .‬حسن بن مثله چيو ته آٌء پنهنجي گهر موٽي آيس‪ .‬سڄي رات فڪر ۾ هيس‪،‬‬
‫ايسيتائِين جو صبح ٿي‪ ،‬نماز پڙهيم‪ ،‬پوِء علي المنذر جي گهر ويس ۽ گذريل رات‬
‫ِ‬
‫واروسڄو قصو ٻڌايومانس‪ .‬پوِء ٻئي گڏجي انهي مڪان تي آياسين خدا جو قسم اهي ئي‬
‫زنجير ۽ ڪوڪا اتي ڏٺاسين‪ ،‬جيڪي مسجد جمڪران جي حد بندي الِء لڳايا ويا هئا هي‬
‫اهي ئي نشان هيا جيڪي امام زمان عليه السالم لڳايا هيا ان کان پوِء سيد ابوالحسن‬
‫جي گهر ڏانهن وياسين جيڪو قم ۾ هو‪ .‬جيئن ئي سيد ابوالحسن جي گهر پهتاسين ته‬
‫سندس در تي خادم بيٺل ڏٺوسين جيڪو اسان جي انتظار ۾ بيٺو هو سوال ڪيائين تون‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫جمڪراني آهي؟ مون چيو جيُء ها‪ ،‬هن چيو سيد سحري کان وٺي توهان جو انتظار ڪري‬
‫رهيو آهي‪ ،‬آٌء گهر ۾ اندر ويس ۽ سيد ابوالحسن کي سالم ڪيم بهترين جواب ڏنائين‬
‫۽ احترام ڪيائين ان کان اڳم جو آٌء ڪجهه عرض ڪيان مون کي چيائين اي حسن بن‬
‫مثله ڪالهه رات ننڊ ۾ هيس ته هڪ شخص خواب ۾ آيو ۽ مون کي چيائين ته هڪ هاري‬
‫جنهن جو نالو حسن بن مثله آهي جمڪران کان توهان ڏي ايندو‪ ،‬جيڪو به توکي چوي ان‬
‫جي تصديق ڪجانِء ۽ هن جي ڳالهه تي يقين ڪجانِء ڇاڪاڻ ته هن جو قول اسان جو قول‬
‫آهي ۽ هن جي ڳالهه کي نه ٺڪرائجان بس ننڊ مان جاڳيس ۽ هيسيتائين اوهان جي انتظار‬
‫۾ هيس حسن بن مثله چوي ٿو مون گذريل رات واري پوري ڳالهه تفصيل سان سيد‬
‫ابوالحسن کي ٻڌائي سيد بغير فاصلي جي دستور ڏنو هڪ گهوڙو آندو وڃي گهوڙو آندو‬
‫ويو‪ .‬ان تي سوار ٿياسين جيئن ئي ڳوٺ جي ويجهو پهتاسين جعفر ڪاشاني ٻڪريون‬
‫چاري رهيو هو‪ ،‬مان ڌڻ جي ويجهو ويس هڪ ڇيلو ڏٺم جيڪو ڌڻ جي پويان پويان هو‬
‫انهي ۾ ُاهي سڀ نشانيون موجود هيون جيڪي امام عليه السالم مون کي ٻڌايون هيون‪،‬‬
‫بس آٌء جيئن ئي ان جي پويان ويس ته اهو ڇيلو مون ڏانهن ڊوڙي آيو ۽ آٌء ان ڇيلي کي‬
‫ساڻ ڪري جعفر ڪاشاني وٽ آيس ۽ چيومانس هن جي قيمت ڪيتري آهي ته جعفر قسم‬
‫کڻي چيو ته هي ڇيلومون ڏٺو ئي نه آهي‪ ،‬هي منهنجي ڌڻ جو نه آهي آٌء ڪيئن انهي جا‬
‫توهان کان پئسا وٺان بس ڇيلو ڪاهي اتي آيس جتي امام عليه السالم فرمايو هو ۽ ان‬
‫کي ذبح ڪيم ۽ گوشت کي بيمارن ۾ تقسيم ڪيم ۽ سڀئي مريض صحتمند ٿي ويا سيد‬
‫ابوالحسن‪ ،‬حسن مسلم کي گهرايو ۽ پنجن سالن جو منافعو جيڪو زمين جو هو واپس‬
‫ورتائينس ۽ ڪجهه پئسا ڳوٺ رهق مان به گهرايا ويا ۽ مسجد ٺهڻ شروع ٿي مسجد جي‬
‫ڇت کي ڪاٺين سان ڍڪيو ويو‪ .‬سيد ابوالحسن الرضا ان زنجيرن ۽ ڪوڪن کي کڻي‬
‫قم واپس آيو ۽ پنهنجي گهر ۾ هڪ صندوق ۾ بند ڪري رکيائين ۽ ُاتي مريض اچي ان‬
‫سان پنهنجي بدن کي مس ڪري شفاياب ٿيندا هئا‪ .‬ڪجهه مدت کانپوِء سيد ابوالحسن جي‬
‫وفات کان پوِء سندس پٽ بيمار ٿيو ته ان انهي صندوق کي کولي زنجير ۽ ڪوڪا ڪڍڻ‬
‫جي ڪوشش ڪئي پر ان ۾ ان جو نشان ئي نه پاتائين‪.1‬‬

‫‪ .1‬مير عظيمي‪ ،‬سيد جعفر‪ ،‬ڪتاب مسجد مقدس جمڪران تجلي گاھ صاحب الزمان‪ ،#‬مان اقتباس‪ ،‬صفحو ‪ 18‬کان ‪23‬‬
‫تائين‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫هي مختصر احوال مسجد مقدس جمڪران جو هو‪ .‬خداوند متعال اسان سڀني موال جي محبن ۽‬
‫موالين کي توفيق عنايت فرمائي ته جيئن اسان به مسجد جمڪران کان هر روز مشرف ٿيون ۽ اهلل‬
‫جوفيض حاصل ڪيون‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫مددي ڪتاب‬
‫‪ :1‬قرآن ڪريم‬
‫‪ :2‬ابطحي سيد مرتضى‪ ،‬الشيعه في احاديث الفريقين‪ ،‬ڇاپو پهريون‪1416 ،‬ھ‪.‬‬
‫‪ :3‬ابن جرير طبري‪ ،‬محمد‪ ،‬دالئل االمامة‪ ،‬تهران‪ ،‬مؤسسه بعثت‪ ،‬ڇاپو پهريون‪،1413 ،‬ھ‪.‬‬
‫‪ :4‬ابن جوزي‪ ،‬تذڪرة الخواص‪ ،‬نجف‪1383،‬ھ‪.‬‬
‫انتشارات جهان‪،‬‬
‫ِ‬ ‫‪ :5‬ابن علي بن بابويہ قمي‪( ،‬شيخ صدوق) عيون اخبارالرضا‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪1378‬ھ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ڪامل الزيارات‪ ،‬نجف ‪1356‬ھ‪.‬‬ ‫‪ :6‬ابن قولويه‪ ،‬جعفر بن محمد‪،‬‬
‫‪ :7‬اميني‪ ،‬الغدير‪ ،‬بيروت‪ ،‬دارالڪتب العربي‪ ،‬ڇاپو چوٿون‪1397 ،‬ھ‪.‬‬
‫ڪرامات حضرت معصومه سالم اهلل عليها‪.‬‬
‫ِ‬ ‫‪ :8‬بانپور‪ ،‬احمد‪ ،‬زندگي و‬
‫‪ :9‬بحريني‪ ،‬سيد هاشم‪ ،‬مدينة المعاجز‪ ،‬قم مؤسسه معارف اسالمي‪ ،‬ڇاپو پهريون‪1415 ،‬ھ‪.‬‬
‫‪ :10‬حائري‪ ،‬محمد مهدي‪ ،‬شجره طوبى‪.‬‬
‫‪ :11‬شريف رازي‪ ،‬محمد‪ ،‬گنجينه دانشمندان‪.‬‬
‫‪ :12‬شاڪري‪ ،‬حسين‪ ،‬العقيله والفواطم‪ ،‬قم نشر حڪمت‪.‬‬
‫‪ :13‬طباطبائي‪ ،‬بروجردي‪ ،‬حسين‪ ،‬جامع احاديث الشيعه‪.‬‬
‫‪ : 14‬عباس زاده‪ ،‬سعيد‪ ،‬شيخ عبدالڪريم حائري نگهبان بيدار‪ ،‬سازمان تبليغات‬
‫اسالمي‪.‬‬
‫‪ :15‬علي‪ ،‬نمازي‪ ،‬مستدرڪ سفينة البحار‪ ،‬قم‪ ،‬جامعه مدرسين‪1419،‬ھ‪.‬‬
‫‪ :16‬قمي‪ ،‬عباس‪ ،‬فوائد الرضويه‪.‬‬
‫‪ :17‬قيومي‪ ،‬جواد‪ ،‬صحيفة الرضا‪ ،‬قم‪ ،‬جامعه مدرسين‪ ،‬ڇاپو پهريون‪.‬‬
‫‪ :18‬ڪليني‪ ،‬ابو جعفر محمد بن يعقوب‪ ،‬اصول ڪافي‪ ،‬بيروت‪ ،‬دارالتعارف‪ ،‬ڇاپو ٽيون‬
‫‪ 1401‬ھ‪.‬‬
‫‪ :19‬مجلسي‪ ،‬محمد باقر‪ ،‬بحاراالنوار‪ ،‬بيروت‪ ،‬داراحياء التراث العربي‪ ،‬ڇاپو‬
‫ٽيون‪1403،‬ھ‪.‬‬
‫‪ :20‬سپهر‪ ،‬محمد تقي خان‪ ،‬ناسخ التواريخ‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
‫‪ :21‬محمدي اشتهاردي‪ ،‬محمد‪ ،‬حضرت معصومه سالم اهلل عليها‪ ،‬فاطمه دوم‪ ،‬انتشارات‬
‫عالمه‪.‬‬
‫‪ :22‬معلم‪ ،‬محمد علي‪ ،‬الفاطمة المعصومة‪.‬‬
‫‪ :23‬مڪي العاملي‪ ،‬محمد بن جمال الدين(شهيداول) ذڪرى الشيعه في احڪام الشريعه‪.‬‬
‫‪ : 24‬مهدي پور‪ .‬علي اڪبر‪ ،‬ڪريمه اهل بيتسالم اهلل عليها‪ ،‬قم نشر حاذق‪ .‬چاپ سال‬
‫‪ .1380‬ش‪.‬‬
‫‪ :25‬مير عظيمي‪ ،‬سيد جعفر بارگاھ فاطمه معصومه سالم اهلل عليها‪ ،‬تجلي گاھ فاطمه‬
‫زهراسالم اهلل عليها‪.‬‬
‫‪ :26‬نوري‪ ،‬ميرزا حسين‪ ،‬مستدرڪ الوسائل‪ ،‬بيروت‪ ،‬آل البيت‪ ،‬ڇاپو ٻيون‪ 1408 ،‬ھ‪.‬‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬
 ‫پياري ٻولي سنڌي ۾ اسالمي معلومات جو خزانو‬

‫بنا ڪنھن دير جي ھيٺين تصوير تي ڪلڪ ڪري ايپڊائونلوڊ ڪريو ۽ قرآن‪ ،‬حديث‬
‫تاريخ‪ ،‬احڪام وغيره تي مشتمل‪ 150‬کان وڌيڪ ڪتابن جو مطالعو ڪريو‪.‬‬

‫پھرئين سنڌي اسالمي ڊجيٽل الئبريري‬

‫‪Presented by Ziaraat.Com‬‬