Hakikat ve Uzlama Komisyonu'nun Apartheid Sonras Gney Afrikasnda Adaletin Tesisine Katks: Tamamlanmam Bir

Paul van Zyl* Hangi lkede olursa olsun, bir hakikat komisyonunun adaletin yeniden tesisine ilikin katklar deerlendirmeye balamadan evvel, nemli bir metodolojik ekincenin ifade edilmesi gerekir: Hakikat komisyonlar, yaanm hak ihlallerinin miras ile uramay ve haklara saygl bir kltrn ina edilmesini amalayan olduka karmak ve tartmal srelere ancak ksmi bir katkda bulunabilirler. Bu nedenle bir hakikat komisyonunun bu konudaki almalarna ve hkmlerine baar ya da baarszlk atfederken ok dikkatli olmak gerekir. Hakikat komisyonlarnn etkisi ve etkinlii elbette meru bir aratrma konusudur, fakat byle bir aratrmada deerlendirme kstaslarnn da gereki bir ekilde belirlenmesi gerekir. Bu balamda nemli olan hakikat komisyonlar ile birlikte hkmetlere de sorumluluk atfetmektir. Adalet politikasnn birok ynnn uygulanmas iin gerekli gce sahip olan, dolaysyla da son tahlilde sorumluluk sahibi olanlar, hkmetlerdir. Hakikat komisyonlar hkmetlere harekete gemeleri ynnde bask yapabilirler; ya da, tam aksine, onlara harekete gememek iin aradklar bahaneyi salayabilirler, ancak adaletin yerine getirilmesi konusunda hesap vermek zorunda olan, yine de hkmetlerdir. Bir dier metodolojik glk ise adaletin tarifi ile ilgilidir. Adalet fazlasyla kaygan bir kavramdr, bu nedenle de, bir hakikat komisyonunun adaletin yerine getirilmesine yapt katky deerlendirmeden evvel, bu kavramn hi deilse kabaca tarif edilmesi nemlidir. Bu makalede kullanlan adalet tarifi, Amerikalar Aras nsan Haklar Mahkemesinin (Inter American Court For Human Rights) Velasquez Rodriguez[1] davasnda verdii bir dnm noktas niteliindeki kararnda ifade bulan kavramsallatrmaya dayanmaktadr. Mahkeme bu kararnda, devletin, gemite ar ve ak hak ihlalleri ilemi olmas durumunda, u ykmllkleri yerine getirmesi gerektiine hkmetmitir: 1) Madurlarn maruz kaldklar ihlallere ilikin hakikatin belirlenmesi amacyla bir soruturma yrtmek ki ben buna, madurlar iin hakikat diyeceim. 2) hlalleri gerekletiren failleri tespit etmeye ynelik bir soruturma yrtmek ki ben buna, failler hakkndaki hakikat diyeceim.

[Paul van Zyl, Unfinished Business: The Truth and Reconciliation Commissions Contribution to Justice in Post-Apartheid South Africa, in M. Cherif Bassiouni, ed., Post Conflict Justice (New York: Transnational Publishers, 2002), pp 745-760], makalesinin evirisidir.

Paul van Zyl, Gney Afrikada Hakikat ve Uzlama Komisyonunun genel sekreteri ve Goldstone Komisyonununda aratrmac, New Yorkta ise Davis Polk & Wardwell hukuk firmasnda da avukat olarak grev yapt. Bu makalede dile getirilen grler yazara aittir. Yazar Uluslararas Gei Dnemi Adaleti Merkezinden program asistan Bn. Kelli Muddelle, aratrma konusunda verdii son derece deerli ve titiz destekten tr teekkr eder.
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 1/16

3)

hlallerden sorumlu olanlar yarglamak ki ben buna yarglama diyeceim.

4) nsan haklar ihlalinden madur olanlara tazminat vermek ya da uradklar zarar telafi etmek ki ben buna tazminat diyeceim. 5) Hak ihlallerinin tekrarlanmamas iin gerekli admlar atmak ki ben buna kurumsal reform diyeceim. Amerikalar aras Mahkemenin ar ve ak hak ihlalleri karsnda devletin ykmllklerinin ne olduuna ilikin bu aklamas adaleti oluturan unsurlar, btnsel bir ekilde tarif etmektedir. Bu tarif btnseldir, zira adaletin kovuturmadan ibaret olmadn net bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu tarifte, sadece faillerin davranlarna odaklanan dar adalet anlaynn tesine geilmekte ve madurlarn ihtiyalar ile insan haklar ihlallerinin tekrarlanmamas iin devlet kurumlarnda yaplmas gerekli reformlar da kapsayan, daha geni bir adalet anlay benimsenmektedir. Bu makale, Hakikat ve Adalet Komisyonunun (HUK) Apartheid sonras Gney Afrikasnda bu adalet anlaynn yerine getirilmesine yapt katky inceleyecektir. Madurlar iin Hakikat
Hem yazl, hem de elektronik medya HUKa youn bir ilgi gsterdi ve daha nce rnei grlmemi lde geni bir yer verdi. zellikle de deneyimlerini anlatan madurlarn ve sa kalanlarn grntleri ve sesleri, birok Gney Afrikalnn evlerinde grld ve duyuldu. Hi kukusuz bunun, iki yl boyunca, Gney Afrikallarn toplumsal ruh hali zerinde arpc bir etkisi oldu. Sadece bu bile HUKun temel hedeflerinden birine ulalmasnda nemli bir mesafe kat edilmesine yardmc oldu. Bu hedef, Gney Afrikada yaanan ihtilafta, hangi taraftan olursa olsun, tm madurlarn yaad travmann toplum nnde alenen tannmas ve kabul edilmesiydi.[2]

HUK grev sresi boyunca aa yukar 24.000 nsan Haklar ihlali madurunun ahitliine bavurdu. Madurlar hikyelerini, nemli bilgileri, kltrel deerlere ve psikolojik hassasiyetlere uygun bir ekilde almak iin zel olarak eitilmi hakikat komisyonunu grevlilerine anlattlar. Bu ifade alma srecine ilaveten, HUK lkenin eitli yerlerinde bir dizi ak grme de dzenledi. Bu ak grmelerde aa yukar 2000 kadar madura da hikyelerini toplum nnde anlatma frsat verildi. Bu grmeler ulusal radyonun naklen yaynlar, blgesel ve ulusal gazetelerin gnlk haberleri ve ulusal televizyonun gnlk ve haftalk zetleri aracl ile medyada geni bir yer buldu. HUKun almalarna byk bir nem de atfedildi. Bu almalar, Televizyonun gece bltenlerinde ilk haber olmann yan sra, sk sk gazetelerin ilk sayfalarnda da yer ald. HUKun almalarn srdrd sre boyunca, medyaya eriimi olan bir kiinin, HUKun almalarndan habersiz olmas mmkn deildi. Gney Afrikadaki nispeten yksek medya nfuzu oranlar dnldnde, Gney Afrika vatandalarnn ezici bir ounluunun HUKun almalar konusunda ok iyi bilgi sahibi olduklarn veya en azndan, HUKun almalarndan byk lde haberdar olduklarn rahatlkla syleyebiliriz. HUKun almalarna ilikin bu yaygn farkndalk, maduriyetin doasna ve insan haklar ihlallerinin bireyleri ve ailelerini nasl etkilediine ilikin toplumsal bir hakikatin yerlemesine katk yapt.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

2/16

HUKun almalar ve hkmleri, Apartheid altnda ekilen aclara ve ihlallere ilikin hakikatin inkar edilmesi olanan da arpc bir ekilde zayflatt. rnein yzlerce ikence madurunun ahit olarak toplum nnde verdikleri ifadeleri dinledikten sonra HUK u hkme varabildi: Komisyon, incelemekle grevli olduu zaman dilimi boyunca, ar fiziki ve/veya psikolojik ac verme ve eziyet ektirme eklindeki ikencenin, cezalandrma, korkutma ve bilgi ve/veya itiraf alma amacyla, zellikle [Gney Afrika Polisinin] Gvenlik Birimi tarafndan, ama mnhasran onunla snrl kalmamak kaydyla, sistematik bir ekilde kullanld hkmne vard.[3] Bu hkmn, lkenin bir ok farkl yerinden, ok sayda madurun, uzun bir sreye yaylm olan ihlallere ilikin olarak, ahit sfatyla verdikleri ifadelerin nesnel bir analizine dayanmas, onu inkr etmeyi neredeyse imknsz hale getiriyordu. Bu, yllar boyu sylenen resmi yalan ve arptmalarn altn oyup, Gney Afrikadaki madurlarn deneyimleri hakkndaki nemli toplumsal hakikatleri glendirdi. HUK, nndeki tm delilleri gzden geirdikten sonra, nihai raporunda Apartheidin insanla kar bir su olduu sonucuna vard.[4] Bu hkm zellikle nemliydi, zira mnhasran beyazlardan oluan tm hkmetler ve genel olarak beyaz topluluu, Apartheidin, rklar birbirinden ayrarak, her birinin kendi bildii ekilde, kendi hznda gelimesine olanak tanyan ve bu sayede herkes iin en iyi olan maksimize etmeye alan, zararsz bir sosyal politika olduu tezini savunmaya almaktayd.[5] ddia, Apartheidin, sistemin ikin olarak adaletsiz, ahlak d ve baskc olduunun farkedilmesinden dolay deil, ilevsiz ve kullansz olmas nedeniyle terk edildiiydi.[6] Bu, bariz bir ekilde, Apartheidi formle edip uygulayanlar, iyi niyetli ve pragmatik kiiler olarak resmederek, onlar ahlaken aklamaya ynelik bir abayd. Her gn st ste, devleti savunan ve destekleyen kiiler tarafndan maruz brakldklar korkun hak ihlallerini ve katlanmak zorunda kaldklar insanlk d eziyetleri anlatan madurlarn ahitlikleri karsnda, Apartheidin meziyetlerini savunanlarn, onun aslnda zararsz bir politika olduunu iddia etmeleri had safhada zorlat. Hatta denebilir ki, HUKun Apartheidin insanla kar bir su olduuna ilikin hkm, siyah Gney Afrikallar iin uzun zamandr aikr olan bir hakikati, hukuki bir dille ifade etmenin tesinde bir anlam tamyordu. HUK, Apartheid altndaki insan haklar ihlalleri ile ilgili bir toplumsal bir hakikati yerletirmenin yan sra, birok madura da, uzun zamandr mahrum brakldklar trden bir kabul edilme, tannma ve onaylanma hissi verdi. HUK nnde ahitlik yapan, ya da ifade veren madurlar, sempati ile karlandlar, itibar ve sayg grdler. nsan haklar ihlallerine ilikin deneyimlerini HUKa anlattklarnda, yklerinin, tersi kantlanana kadar, doru ve samimi olduuna inanld ki madurlarn Apartheid altndaki deneyimleri bunun tam tersiydi. Madurlarn hepsi, bilgi verme srecini bir i dkme eklinde deneyimlememi, ya da baka bir ekilde psikolojik olarak rahatlac bulmam olsa da, nemli bir ounluu ahitliklerinin samimiyetinin ve doruluunun kabul edilmesini nemsedi. HUK, ldrlen veya kaybolan madurlarn akrabalar ve sevenlerine de, sevdikleriyle ilgili zgl hakikatin ortaya kmas konusunda yardmc oldu. HUKun soruturma birimi tarafndan ortaya kartlan deliller, af karlnda bilgi veren faillerin aklamalar ile birleince, daha nce mehul kalm bir ok vakann HUK tarafndan zlmesi mmkn oldu. Bu aklamalar bir yandan byk ac verip ve

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

3/16

fke uyandrsalar da, aileler iin zlmemi olmalarndan tr srekli bir travma ve endie kayna olan olaylarn kapanmasna da olanak saladlar. Elbette HUK tm vakalar zmeyi baaramad ki bu da, baz madurlarn bo yere umutlanmalarna, sonra da d krklna uramalarna neden olmu ve onlarn ektii acy daha da artrm olabilir. HUKun almalarnn ve hkmlerinin, Gney Afrikadaki insan haklar ihlallerine ilikin nemli hakikatlerin ortaya kartlmas ve onaylanmasnda byk bir rol oynadklar kukusuzdur. Ancak, HUKun almalarnn dier ynlerine eilip onlar deerlendirmeden evvel, baz gzlemcilerin, HUKun sadece, cinayet ve ikence gibi baz insan haklar ihlallerine odaklanarak, toprakszlatrma, eitsiz eitim olanaklar ya da insan emeini istismar eden alma koullar gibi, Apartheid altnda yaanm olan daha yapsal ihlalleri ihmal ettii yolundaki eletirilerini de dikkate almakta fayda var. Bu tr eletirileri dile getirenler ierisinde, belki de en tutarl olan, HUKun grmelerinde ve kamusal alandaki syleminde, vcut btnlne ynelik en ar ihlallerden madur olan kiileri n plana kartarak Apartheid altndaki insan haklar ihlallerinin doasna ilikin arptlm bir tablo sunduunu iddia eden Mahmood Mamdanidir.[7] Mamdani Apartheid sonras ynetimlerin, Apartheidin en kalc miras olan devasa servet ve frsat uurumlarn gidermekte yetersiz kalan toplumsal ve ekonomik politikalar retmelerine olanak salayann, HUKun izdii bu arpk tablo olduunu ima etmektedir. Mamdaninin iddias ilk bakta makul gelse de, son tahlilde birok nedenden dolay ikna edici olmaktan uzaktr. lk olarak Mamdani baz olgular konusunda yanlmaktadr. HUK almalarnda dar bir madur grubu zerine odaklanmay tercih etmi[8] olsa da, hem grmelerinde, hem de nihai raporunda ikence ve suikast gibi ihlallerin Apartheidin merkezindeki rk ve ekonomi temelli ayrmclk balamnda anlalmas ve incelenmesi gerektiini vurgulad.[9] HUK, ikence ve suikast gibi ihlaller ile rk ve ekonomik temelli ayrmclk arasndaki bu karlkl ilikinin kabulnden hareketle, ynetime Nihai Raporunda u tavsiyede bulundu: Komisyon, ynetime, eitimin dntrlmesi, barnma ihtiyacnn giderilmesi, temiz suya ve salk hizmetlerine ulam olanaklarnn artrlmas ve i olanaklarnn yaratlmas gibi hususlara daha da acil bir nem atfetmesini ve bylece toplumumuzdaki ayrcalkl ve dezavantajl gruplar arasndaki ho grlemez uurumun kapatlmas abalarn hzlandrmasn tavsiye eder. Sosyo-ekonomik haklarn tannmas ve korunmas, insan haklarna sayg kltrnn gelimesi ve srdrlmesi iin, yaamsal nemdedir... Kamu ve zel sektrlerin ekonomik adalete en st dzeyde nem vermemeleri durumunda, anlaml bir insan haklar kltrn oluturmak mmkn olmayacaktr. ktisadi adalet hedefini gerekletirmek iin gerekli kaynaklar, kamu sektrnn tek bana bulmasnn mmkn olmadn kabul eden komisyon, zellikle zel sektr, Gney Afrikadaki dezevantajl ve mlkszletirilmi kiilerin eitimi, glendirilmesi ve onlar iin yeni frsatlar yaratlmas amalarna ynelik bir fon oluturmak iin zel bir insiyatif balatmaya srarla davet eder.[10] Dahas, HUK, Apartheidin medya, hukuk meslei, salk sektr, eitim sistemi ve i dnyas zerindeki yozlatrc ve arptc etkisi zerine odakland zel bir dizi kurumsal grme de yapt. HUKun nihai raporunun ciltlerinden biri[11] tmyle, bireysel madurlara ilikin vakalarn teker teker incelenmesi yerine,

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

4/16

Apartheidin bir sistem olarak nasl ilediine odakland. HUKun dar bir madur grubuna odaklanmas ama onlarn maduriyetlerini daha geni bir ayrmclk ve eitsizlik balamna atfla aklama karar, hem analitik hem de pragmatik gerekelerle hakl grlebilir. Zaten ok ar sorumluluklarna ilaveten, HUKtan bir de Apartheid altndaki rk ve ekonomi temelli ayrmcln milyonlarca madurunun ahitliine bavurmasn istemek, HUKu tayabilmesi imknsz bir idari ve lojistik ykn altna sokard. kinci olarak, Mamdani bazlar Gney Afrika Anayasas bazlar da ynetim tarafndan kurulmu ve amac Apartheidin yapsal adaletsizlii ile uramak olan birok kurum ve insiyatifin stlendii rol de dikkate almyor. Geici anayasa[12], Toplumsal Cinsiyet Komisyonu, Toprak Mahkemesi ve Komisyonu, nsan Haklar Komisyonu ve Ombudsmanlk kurumu olmak zere drt kurumun kurulmasn ngryordu ve bu anayasa (pozitif ayrmcl, esasl eitlii ve sosyo-ekonomik haklar da gl bir ekilde kapsayan) salam bir nsan Haklar Bildirgesi ieriyordu. Ayrca ynetim Apartheid altnda marjinalize edilmi topluluklar dorudan hedefleyen bir ekonomik politikay da uygulamaya sokmutu.[13] Mamdani HUKun toplumun hayal gcn yakaladn (hatta ona tmyle hkim olduunu) sylemekte hakldr. Ama ondan bu konuda baarl olduu iin dier kurumlarn grev alanna girmesini istemek hakszlktr. nc olarak, Mamdani HUKa ok fazla g ve etki atfetmekte, bu nedenle de politika oluturulmas sreleri ve toplumun bu srelere muhalefetine ilikin olduka mphem bir teori gelitirmektedir. Mamdaninin iddias, HUK Apartheidin sosyo-ekonomik boyutlarn ihmal etmeseydi (ki bizzat bu iddiann kendisinin doru olmadn yukarda belirttim), hkmetler blm adaletini salamaya ynelik daha etkin politikalar uygulayabilirdi eklinde zetlenebilecek gizli bir varsayma dayanmaktadr. Bu varsaym, hem HUKun hkmetler zerinde aslnda sahip olduundan daha fazla etkisi olduunu ki HUKun nispeten daha az maliyetli bir tazminat programn hkmete hala kabul ettirmemi olmas bunun gzel bir rneidir hem de, milyonlarca evsiz ve isiz Gney Afrikalnn, HUKun Apartheid altndaki maduriyeti dar bir ekilde tanmlamas nedeniyle uyutulduu ve pasifize edildii nkablne dayanmaktadr. HUKun almalar ve hkmleri ne olursa olsun, isiz ve evsiz Gney Afrikallar, iinde bulunduklar g durumun ve bu durumun nedenlerinin fazlasyla farkndadr ve ynetimden, eer uygulad politikalar bir gelime umudu veremezse, bunun hesabn soracaktr. HUKun, insan haklar ihlalleri ile ilgili hakikatin ortaya kmasna yapt belki de en byk katk, nemli sayda madurun deneyimlerini tanmak, kabul etmek ve onaylamak oldu. Bu katk, madurlarn ve ailelerinin zerinde ok byk bir etki yapt ve bir btn olarak Gney Afrika toplumunda yeni bir insan haklar kltrnn gelimesine ve korunmasna, bundan sonra da hizmet edecektir. Failler Hakknda Hakikat Karl Jaspers The Question of German Guilt (Almanlarn Sululuk Sorunu)[14] isimli nl denemesinde, byk ve sistematik insan haklar ihlalleri karsndaki farkl sululuk trleri arasnda bir ayrm yapar. Jaspers, dierlerinin yan sra, adli sululuk, siyasal sululuk ve metafizik sululuk olmak zere farkl sululuk eidine atf yapar. Jaspers adli sululuu veri bir sutan tr hukuken hesap

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

5/16

vermek durumunda olanlara yklenen sorumluluk olarak tanmlarlar. Siyasal sululuk, sistematik insan haklar ihlallerinin yaand bir devlette siyasal makam sahibi olan kiilerle vatandalarn yklendii sorumlulua iaret eder. Metafizik sululuk ise, bir kiinin, insan haklar ihlallelerini nlemesi ya da azaltabilmesi mmknken harekete gememesi durumunda sz konusu olur. HUK tm bu sululuk kavramsallatrmalarnn zerine gitmekte, nemli fakat yetersiz bir rol oynad. HUK, mmkn olduu durumlarda, snrl sayda bireye, insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak dorudan adli sorumluluk ykledi. HUK, muadili olan ili Hakikat ve Uzlama komisyonundan farkl olarak, insan haklar ihlallerine kartklar gl delillerle sabit bulunan kiileri saptamaya ve bu kiilerin adlarn aklamaya karar verdi. Pratikte, HUKun faillerin adn aklama yetkisi, adil yarglanma hakkndan kaynaklanan ykmllkler nedeniyle, nemli lde snrlandrlmt ki bu ykmllkler hem yasa koyucu tarafndan art koulmu, hem de, zaten, bizzat HUK tarafndan, temel usul adaletinin bir gerei olarak benimsenmiti. Bir kii, adnn fail olarak ilan edilmesinden evvel, bu muhtemel hkmn dayand delilleri inceleyebilme ve bu delilleri rtebilecek kar deliller sunma hakkna sahipti.[15] Bu, muhtemel birok fail hkmnn, bu hkme konu olan kiiler ve onlarn yasal temsilcileri tarafndan, itiraz amacyla, ok sk ve titiz bir ekilde sorgulanmas anlamna geliyordu ki, bu da HUKun soruturma ve hukuk ekibinin ok fazla zamann alyordu. HUK fail hkmlerine varmasna yetecek kadar delili ancak grev sresinin sonuna doru toplayabildii iin, bu hkmlerin nemli bir ksmndan vazgemek zorunda kald, zira nihai raporunu yazmak ve sunmak iin kalan sre ierisinde adil yarglama hakkndan kaynaklanan ykmllkleri yerine getirebilmesi mmkn deildi. HUKun fail bulma srecinin bu boyutunu nceden grebilmesi ve bu i iin daha fazla zaman ve kaynak ayrmas gerekirdi. Ancak unu da kabul etmek gerekir ki, kstl kaynaklara sahip yar-adli kurumlarn, faillerin net bir ekilde saptand ok sayda hkme varmas pek de mmkn deildir, zira usul adaletini gzetmek hem zaman alc hem de kaynaklar tketen bir etkinliktir. Buna karn HUK ak ve ar insan haklar ihlalleri ile ilgili 100 akn sayda failin adn aklamay baarmtr ve birok durumda bu ad aklamalarnn getirdii utan ve dlanma, nemli (ama yetersiz) bir hesap verme ekli olmutur. HUK insan haklar ihlalleri ilgili olarak sadece bireylere sorumluluk atfetmedi. Mmkn olduunda ynetim ya da kabine gibi kurumlara ve yaplara da sorumluluk atfetti. rnein gzaltndaki kiilere yaygn ve sistematik olarak ikence uygulandna ilikin deliller bulduunda, HUK u hkme vard:
Komisyon ikencenin Gney Afrika hkmeti tarafndan resmi bir uygulama olarak onayland sonucuna vard... Komisyon Gney Afrika Polis Tekilat elemanlar tarafndan yaplan ikencelerin, [Gney Afrika Polisinin] st dzey grevlileri tarafndan planlanan sistematik bir eziyet biimini ald ve ak ve ar bir insan haklar ihlali olduu hkmne vard... Komisyon, bu nedenle, aadakilerin gzaltndaki kiilere yaplan ikencelerden ve gzaltndaki doal olmayan tm lmlerden dorudan sorumlu olduklar hkmne vard: Polis ve Kanun ve Dzen Bakanlar, Polis tekilat yneticileri, Gvenlik Biriminin ulusal blgesel ve yerel dzeyde grev yapan subaylar. Kabinenin ise, dolayl sorumluluu olduu hkmne varld. [16] Bu hkmler sadece ahlaki ve siyasi neme sahip deillerdi. Sz konusu hkmler, ayn zamanda, gelecekte, hem Gney Afrikada hem de baka lkelerde alabilecek davalarn hukuki zeminini hazrlamt.[17]

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

6/16

HUKun almalarnn en tartmal boyutu olan hakikat-karlnda-af uygulamas, aslnda, insan haklar ihlallerinden sorumlu olanlarn saptanmasna olanak salayan ok etkili bir mekanizmayd. 7500 kiinin af iin bavurmu olmas, ksmen, herbir bavuru beindeki ifaatlarn, daha sonraki bavurular iin bir tr mahkm ikilemi yaratmasndand. Su ortaklar tarafndan gizlice ele verildiklerinden korkan failler, kimin ne kadar konutuu konusunda tam ve kesin bir bilgiye de sahip olmadklarndan, sessiz kalmalarnn, ne byklkte bir kovuturma riski ierdiine ilikin stratejik hesaplar yapmak zorunda kalyorlard. Dahas, af bavurusunda bulunan her fail, kendi rzasyla, bilerek ve isteyerek kendini ele verdii ve hukuki ilem dokunulmazlndan da yararland iin, HUK, usul adaletinin yukarda tanmlanan kstlarna tbi olmakszn, Gney Afrikadaki insan haklar ihlallerinin doasna ilikin son derece deerli bilgiler edinmi oldu. Buna ilaveten, af sreci, bavuranlar zerinde, onaylanm bir siyasal stratejiye uygun olarak, emirle hareket ettiklerini kantlamak ynnde, byk bir hukuki ve stratejik bask oluturdu. Tmyle kiisel gerekelerle, tek balarna hareket eden lgnlar olmadklarn gstermek isteyen failler, genellikle emir komuta zincirinde kendi stlerinde yer alan kiileri ele verdiler. Birok vakada, her bir ast kendi stn ele verdiinden, st de af iin bavurmak zorunda kald ve bylece sonunda olduka st dzey bir politikacnn ya da gvenlik glerinden nemli bir komutann sulanmasyla sonulanan bir zincirleme reaksiyon balad. HUKun siyasal partiler ve hapishaneler, medya, yarg ve din sektr gibi nemli devlet ya da toplum kurumlarnn rol hakknda yapt grmeler insan haklar ihlallerindeki siyasal ve ahlaki sorumluluun vurgulanmasnda nemli bir rol oynad. rnein siyasal partileri dinlerken, HUK, ynetimin st dzey grevlilerini af srecinden edinilen delillerden hareketle sorgulayabildi. Sz konusu deliller gvenlik glerinin en st dzey yetkililerinin, suikastlar ve kaybolmalarn, Apartheid dneminde grev yapan tm hkmetler tarafndan onaylandna ve desteklendiine samimiyetle inandklarn gsteriyordu. Bu grmeler ve HUKun sonradan edindii bilgiler, st dzey siyasilerin insan haklar ihlallerini onayladklarn ve siyasetilerin bu konuda bilgi sahibi olmadklar yolundaki aklamalarnn ya gerei yanstmadn ya da kasti bir grmezden gelme politikasnn sonucu olduunu aka ortaya koydu. Benzer bir ekilde, kurumsal grmeler, sorumluluk sahibi yetkililerin ve medya ve yarg gibi gl kurumlardaki nfuzlu kiilerin, insan haklar ihlallerine muvazaal bir ekilde gz yumduklar gereine dikkat ekti. Yapt eitli grmeler sayesinde HUK, insan haklar ihlallerinden kimin sorumlu olduuna ynelik soruturmalarnn kapsamn, sadece tetikileri deil, yaptklar (ya da yapmalar gerekirken, yapmadklar) nedeniyle insan haklar ihlallerinde nc bir rol oynamalarna karn, ceza davalarndan genellikle yakay syran gl birey ve kurumlar da ierecek ekilde geniletebildi. Gemiteki davranlara ynelik bu geni kapsaml soruturmann, gelecee dnk de sonular oldu. nk siyasal partiler ve sosyal kurumlar, bu sayede, gemiteki ileyi tarzlarn, gelecekte vuku bulabilecek benzer ihlalleri engelleyebilmek amacyla, eletirel bir gzle deerlendirdiler.

HUKun faillerle ilgili hkmlerine ilikin son bir not daha dmek yerinde olur. HUKun almalarnn nemli bir ksmnn odanda devlet grevlileri tarafndan yaplan insan haklar ihlalleri vard (ki olmas gereken de buydu) fakat, HUKun grev alan zgrlk hareketleri veya onlar adna hareket edenler tarafndan yaplan insan haklar ihlallerini de kapsyordu. HUKun grev tanm, failin kimliine baklmakszn, tm insan haklar ihlallerinin incelenmesini gerektiriyordu. Bu nedenle HUK, hem devlete bal, hem de devlete bal olmayan aktrlerle ilgili hkmler verdi. HUK Apartheid devleti adna hareket eden kiilerle, zgrlk hareketleri adna hareket kiilerin ahlaken ve vicdanen denk olduklarnn dnlmemesi iin son derece dikkatli davrand. Ancak HUK, zgrlk hareketlerinin de uluslararas insancl hukukun ilgili hkmlerine uymakla ykml olduu grn benimseyerek, zgrlk hareketlerinin bu hkmleri ihlal etmi olduklarnn saptand durumlarda, bu hareketlerin aleyhine hkmlere vard.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

7/16

Hakikat Komisyonlarnn veya benzer soruturmalarn, uluslararas insan haklar ve insancl hukuk hkmlerini eit ve adil bir ekilde uygulamalarnn nemi tartma gtrmez, ama ayn zamanda ihtilaflarn tarihe dayanan sebeplerden ve altta yatan adaletsizliklerden kaynaklandn ve altta yatan bu adaletsizliklerin sorumluluunu taraflarn eit lde paylamadn da kabul etmek ve onaylamak gerekir. Yarglama HUKun almalar iinde en ok yanl anlalan, ak ve ar insan haklar ihlallerinden sorumlu olduu tespit edilen kiilerin yarglanmas konusunda oynad rol olmutur. u hususu zellikle vurgulamak nemlidir: ANC ve ynetim arasnda, HUKun kurulmasndan nce yaplan mzakerelerde konu edilen bir ka kii dnda, nemli bir insan haklar suu ilemi olan hi kimse, tam bir ifaatta bulunmadan aftan yararlandrlmamtr. Dahas, tam bir ifaatta bulunarak iledii sular itiraf eden bavuru sahiplerinin ounun affedildiine ilikin yaygn kanaat de yanltr. Aslnda bavuruda bulunan 7500 kiinin sadece %18 [18] kadar affedilmitir. Bu durum, ksmen, bavurularn nemli bir ksmnn, erken tahliye talebinde bulunan adi sulular tarafndan yaplm olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu bavurular hemen red edilmitir. Bu sonuta ksmen de, af komitesine atanan hkim ve hukukularn bu sreci ok ciddiye alarak, af bavurularn otomatik bir ekilde onaylamaktan imtina etmi olmalar da pay sahibidir. Birok bavuru da, bavuranlarn tam bir ifaatta bulunmadklar gerekesiyle (bavuranlar, sk sk, yanl ya da eksik beyanda bulunmulardr) veya suun siyasi boyutu bariz olmad iin (af bavurusu kabul edilmeyenler, genellikle herkese bilinen bir siyasal organizasyon adna ya da meru bir siyasal amaca ynelik olarak hareket ettiklerini kantlayamamtr) reddedilmitir. HUK daha en bata, kendi grev alann tanmlarken, kendisine af bavurusunda bulunanlara, af garantisi verme yetkisinin olmadn, yasann bu konuda af komitesine tam bir zerklik verdiini belirtmitir. Buna ilaveten, af bavurular iin bir sre belirlemi ve bu sre ierisinde bavurmayan veya af bavurusu reddedilen kiilerin yarglanabileceini vurgulamtr. HUKun nihai raporunun konu ile ilgili ksm yledir: Af talep edilmedii, ya da af bavurusunun reddedildii vakalarda, ar ve ak insan haklar ihlali yapldna ilikin deliller bulunmas durumunda, sz konusu kiilerin yarglanmas dnlmelidir. Komisyon, bu erevede, elindeki, bireyler hakkndaki ciddi iddialara ilikin bilgileri (af bavurusunda yer alan bilgiler gibi gizli tutulmas gerekenler dnda) yetkili makamlarla paylaacaktr. Bu tr davalarn almas iin bir sre belirlenmesi de dnlmelidir... Adalet Bakanlar gzetimleri altndaki kiilere saldrdklar, ikence yaptklar ya da ldrdkleri iddia edilen Gney Afrika Polisi (SAPS) grevlilerinin yarglanmas konusunda zellikle hassasiyet gstermelidir. Bir dokunulmazlk kltrnn olumasn engellemek ve hukukun stnl ilkesini salamlatrmak iin, her ne ekilde olursa olsun, bir genel af ilan etmekten kanlmaldr.[19] HUKun nihai raporunu vermesinin ardndan, 1999 ylnn balarnda, Basavc Bulelani Ngcuka, basavclk makamna bal zel bir birim oluturulduunu, bu birimin af bavurusunda bulunmayan veya af bavurusu reddedilen kiileri soruturmakla grevlendirildiini aklad. Bu birimin grevlileri halen, Gney

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

8/16

Afrika Savunma Gcnn eski bir yesi olan Dr. Wouter Basson hakknda, cinayet, uyuturucu ticareti ve dolandrclk gibi bir dizi sulama ile alan davay yrtmekteler. Bunun dnda ise, alm ya da almakta olan baka dava yok. HUK ve daha nce Goldstone Komisyonu tarafndan ortaya kartlan delil ve ipularnn ne kadar ok olduu dnldnde bu olduka artc bir durum. Af bavurusunda bulunanlar, insan haklar sularndan sorumlu olan toplam fail saysnn ancak ok kk bir ksmyd. Yani, teorik olarak, hakknda dava alabilecek daha birok sulu var. Tamam, HUKtan sonraki dnemde yarg srecini balatma yetkisine sahip hukukulara hakszlk etmeyelim: sz konusu olan, birou 10 20 sene nce ilenmi sular olduu iin, gvenilir ahit ve delil bulamamak endiesi, dava amaktan kanmak iin meru bir sebep olarak grlebilir. u da kabul: delil ve iz brakmamak konusunda uzmanlam ajanlarn ve emirlerini mulak ve farkl anlamlara ekilebilecek, kaypak bir dille kaleme almaya zen gsteren entelektellerin kart siyasal sular hakknda kovuturma yapmak, sradan sulara gre ok daha zor. Yine de, eldeki delillerin hacmini, HUKun af srecinde ortaya kartt olas ahitlerin saysn ve alan davalarn azln birlikte dndmzde, iktidardaki hkmetin, dava almas konusunda ya kararsz ya da isteksiz olduu sonucuna varmamak mmkn deil. Bu en azndan drt nedenden tr ok bahtsz bir durum. lk olarak, Gney Afrika ak ve ar insan haklar ihlallerinden sorumlu olan kiileri yarglamak iin daha byk bir istek gstermezse, uluslararas hukuk altndaki ak ve ar insan haklarndan sorumlu olan kiileri yarglama ykmlln yerine getirmemi olacak. Gney Afrikadaki af srecinin, ar ve ak insan haklar ihlallerinden sorumlu olan kiilerin yarglanmasn gerektiren uluslararas ykmlle meru bir istisna tekil edip etmediine ilikin ilgin ve canl bir tartma var.[20] Ama bu tartmada hangi taraf tutarsak tutalm, Gney Afrika ynetiminin, af iin bavuruda bulunmayanlar veya af bavurusu red edilenleri yarglamakla ilgili uluslararas bir ykmllk altnda olduu konusunda bir kuku yok. kinci olarak, af srecinin merkezinde, ok ak bir tehdit vard: af iin bavurun, yoksa yarglanacaksnz. Eer bu yarglama tehdidinin bir blf olduu ortaya kar ve af srecinden kasten kaanlar hi bir bedel demezse, hem ihlal madurlar, hem de af iin bavuran kiiler, hakszla uradklarn dnecekler ve bunda da hakl olacaklar. Af, onu savunanlar tarafndan, Gney Afrikann demokrasi iin dedii bedel olarak tanmlanmt. Bunca tartma yaratm hakikat-karlndaaf pazarlndan kaanlarn yarglanmamasnn hakl bir gerekesi olabilir mi peki? nc olarak, Gney Afrikann gei dnemi adaletine nasl yaklat, sadece bu lke iin nem tamyor. Bu sre, tm dnyadaki madurlar, failler ve aktivistler tarafndan da dikkatle izleniyor. Faillerin yarglanmamas, tm dnyadaki faillerin, kendileriyle yaplacak her trl ceza indirimi pazarln (rnein hakikat karlnda af, veya ceza sresinin ksmen azaltlmas, ya da hapis cezasnn toplum hizmetine evrilmesi gibi), Gney Afrikadaki deneyimin nda grmelerine neden olacaktr. Baz okbilmi failler, nispeten gl ve ilevsel Gney Afrika ynetimi bile failleri yarglayamadysa ya da yarglamak istemediyse, bizde teklif edilen ksmi ceza indirimlerini red ederek, cezadan tmyle kurtulma ansna sahip olabiliriz eklinde bir hesap yapabilirler. Gney Afrika, gei dnemindeki birok

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

9/16

devlet iin bir rnek tekil ediyor. Bu nedenle, iyi bir emsal sunmak konusunda zel bir sorumluluk tayor. Drdnc olarak, HUKun sadece varlnn bile, faillerin yarglanmas konusundaki ulusal ve uluslararas basknn azalmasna neden olduunu iddia etmek mmkn olsa da, aktr ki bu iddia, sadece aftan yararlandrlan failler iin geerlidir. Gvenlik gleri de dhil olmak zere Gney Afrikadaki ihtilafn tm taraflar, affa bavuran ya da af bavurular reddedilen kiilerin yarglanmasna olanak tanyan bir usul zerine anlatklar iin, af sreci, ilgin bir ekilde, ok sayda vakada yarglamay mmkn klmtr. Bu balamda ynetimin, nispeten daha risksiz yarglamalardan dahi kanmas zellikle moral bozucudur. Ar ve ak insan haklar ihlallerinden sorumlu kiilerin yarglanp yarglanmayaca konusunda kesin bir sonuca varmak iin henz ok erken. HUK adaletin yerine getirilmesi ve sulularn hesap vermesi iin, olduka ak ve kesin bir tavsiyede bulunmutur. Hkmetin bu gne dek gsterdii ilerleme, bu konuda iyimser olmamz gletirmektedir. Hkmet, bu konuda daha ak, net ve gl bir tavr almazsa, madurlara ihanet etmi, hukuku inemi ve ilkelerinden taviz vermi olacaktr. Tazminat Gney Afrika ynetiminin yarglamalar konusundaki tavr bir kayg kaynaysa, madurlarn tazmin edilmesi konusundaki performans da keder verici lde yetersizdir. HUK, 1998 ylnda verdii nihai raporunda insan haklar ihlalinden madur olduu tespit edilen tm ahslara alt yl boyunca ylda 17.000R (4.000 USD) ila 23.000R (6.000 USD) arasnda bir deme yaplmasn tavsiye etti.[21] Bu demelerin miktar Gney Afrikadaki medyan cretler esas alnarak yaplm, her bir madurun yaad blgedeki yaam giderleri ve ailesinin byklne gre kk ayarlamalar yaplmtr. Bu demelerin ynetime olan alt yllk toplam maliyeti yaklak olarak 3.2milyar R (400 milyon USD) olarak hesaplanmtr. Tazminatn bu mali bileenine ilaveten, HUK antlar ve heykeller gibi sembolik ve yerel ruh sal merkezleri kurulmas gibi, sosyal hizmetlere ynelik tazminat ekillerinin de dnlmesini nermitir. [22] HUKun tazminatlara ilikin bu tavsiyelerinin yaynlanmasndan bir yl akn bir sre sonra ynetim, tazminatlar iin, yllk bir sre ierisinde denmek zere, 600 milyon R. (80 milyon USD) ayrdn aklamtr.[23] demelere daha sonra da devam edilip edilmeyecei konusunda ise bir sz vermemitir. Bu bte tahsisi, HUKun nerdii toplam tazminat tutarn karlamak iin gerekli miktarn %20sinin bile altndadr. Ne yazk ki bu az miktar bile tam olarak denmemitir. HUKun Tazminat ve yiletirme komitesinin yapt, yaynlanmam tahminlere gre, sadece acil yardm ihtiyac iinde olan madurlara, geici tazminat hkmlerine gre, 35 milyon R (3 milyon USD) datlmtr. Ynetim henz hi bir nihai tazminat demesi yapmam, nihai tazminatlar deyip demeyecei konusundaki niyetini de aklamamtr. Ynetimin tazminat politikas konusundaki bu belirsiz tutumu, gzlemcileri tazminatlarn neden denmedii konusunda speklasyonlar yapmaya zorlamtr. Kararn mali bir temeli olmad aktr, zira ynetimin makro-ekonomik politikas olduka sk bte a hedefleri belirlemi olsa da, geen 2 yl ierisinde 32 milyar
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 10/16

R (4 milyar USD) deerinde olduu tahmin edilen nemli bir silah alm anlamasn onaylamtr.[24] Baz analistler ynetimin tazminatlara kaynak ayrmamasnn temelinde, tm siyah Gney Afrikallarn Apartheidden madur olduklarn meru bir ekilde iddia edebilecekleri bir balamda, sadece ar ve ak insan haklar ihlallerinden madur kk bir gruba (25.000 madur olarak tahmin edilmektedir) tazminat demeye ynelik felsefi bir itirazn yatt ynnde tahminlerde bulunmaktadr.[25] Bu iddia kuramsal olarak ikna edici olmaktan uzaktr. Apartheid sonras ynetimlerin benimsedii ve uygulad politikalar da bu iddiay rtecek niteliktedir. nsan haklar ihlallerini tazmin edebilecek tutarl politikalar oluturabilmek iin, Apartheid altnda yaanan farkl insan haklar ihlallerini birbirlerinden ayrmak analitik bir zorunluluktur. rnein, siyah bir Gney Afrikal toprakszlatrlm ve mlkszletirilmi, yetersiz eitim alm, asgari salk hizmetlerinden mahrum kalm ve gvenlik gleri tarafndan uzun sreli ikenceye maruz braklm olabilir. Gney Afrika ynetimi toprakszlatrlan insanlar tazmin etmek amacyla politikalar oluturmu ve siyah Gney Afrikallarn eitim ve salk hizmetlerine eriim olanaklarn gelitirmek iin milyarlarca Rand ayrmtr. Ancak ikence, yargsz infaz ve kaybolma gibi ar ihlallerin madurlarna nispeten nemsiz miktarlar tahsis etmitir. Apartheidin neden olduu birok adaletsizlik ve eitsizlii tazmin etmeye ynelik politikalar benimseyerek, ynetim bir emsal oluturmu ve gemiten kaynaklanan maduriyetlerin dikkate alnmas gerektii ilkesini onaylamtr. Ynetim sistematik rk ayrmcln engellemeye ynelik politikalar da oluturmutur ve sadece bu sisteme direnmeyi tercih ettikleri iin ar ihlallere maruz kalanlara yardmc olmak da, ayn ekilde yerine getirilmesi gereken hukuki bir zorunluluktur. Dahas ak ve ar insan haklar ihlalleri madurlar sz konusu olduunda, ynetimin madurlara tazminat vermesi ya da maduriyetlerini telafi etmesi, uluslararas hukuk altnda da bir ykmllktr.[26] Bu ykmllk, zellikle, madurlarn aftan yararlandrlm faillere kar zel hukuk davas ama hakkndan mahrum edildii durumlarda ortaya kar.[27] Merhum yarg John Didcott, Gney Afrika Anayasa Mahkemesinin af srecinin anayasaya uygun olduunu onaylayan karar[28] ile mutabk olan grnde, tazminatlarn faillerin hukuki mesuliyetlerinin kaldrlmasnn karl olarak grlmesi gerektiini ima etmitir.[29] Tazminat davas amak hakkndan mahrum braklan ve kendisine ektii eziyetin telafi edilmesine ynelik hi bir ey verilmeyen bir madur, muhtemelen ynetimden ya da faillerden tazminat talep etmek iin salam bir hukuki gerekeye sahiptir. Faillerinin aftan yararlandrlmad ya da af iin bavurmad sularn madurlar da, en azndan teorik olarak, tazminat davas amak hakkna sahiptir, fakat delil yetersizlii ve zaman am sorunlar bu konuda pratik bir glk yaratabilir. Ancak, ynetimin youn bir bask altnda kalmadan tazminat demeyecei belli olduuna gre, devletin madur ettii kiiler ve zgrlk hareketlerinin, bu kurumlara kar toplu dava ama seeneini dnmesi gerekir. Amerika Birleik Devletlerinde klelik iin tazminat talep edenler de, Amerikan ynetiminin bu konuya eilmek konusunda bir siyasi iradeye sahip olmadn dndklerinden, yakn bir gemite, benzer bir strateji izlemilerdir.[30] Benzer bir ekilde, Gney Afrika Ynetimi de toplu davalarda talep edilen tazminatlarn bykln grdnde, asl tazminatlarn denmesinin daha az masrafl bir seenek sunduunu dnebilir. Madurlara, uygun bir tazminat denmemesi durumunda, Gney Afrikann gemile yzleme sreci lmcl bir yara alm ve onun liderlii

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

11/16

de, Geici Anayasada yer alan ve demokratik dzene geiin yolunu aan son szde verdii sz tutmam olacaktr. lgili blm yledir:
Ak ve ar insan haklar ihlalleri, iddet ieren ihtilaflarda insancl ilkelerin inenmesi ve nefret, korku, sululuk ve miras... artk intikam yerine anlay, misilleme yerine tazminat ihtiyacn vurgulayan bir temelde ele alnabilir.... (Vurgular bana aittir)[31]

Kurumsal Reform Gemiteki gaddarlklarn hesabn sormay hedefleyen bir srecin ie zgl sularla balamas kanlmazdr. Faillerin yarglanmas ve cezalandrlmas, madurlara yardm edilmesi ve maduriyetlerinin kabul edilerek onaylanmas srecinin ilk adm, zgl sulara ynelik soruturmalardr. Soruturmalar insan haklar ihlallerinin nedenleri ve aldklar eitli biimler ile ilgili olarak nemli igrler edinilmesine de olanak verir. Bu, hem insan haklar ihlallerinden dorudan ya da dolayl olarak sorumlu olan yap ve kurumlarn saptanmas, hem de ihlallerin rklk, kltr ve sylem gibi daha uzak sebeplerinin incelenmesi anlamna gelebilir. Bir ynetim, insan haklar ihlallerine ilikin, daha ayrntl bir zmlemeyi grdkten sonra, benzeri ihlallerin tekrar yaanmamas iin gerekli reformlar formle edip, uygulayabilir. HUK Gney Afrikada kurumsal bir reform srecini desteklemek ve bu srece yardmc olmak asndan nc bir rol oynamtr. Bruce Ackerman, hafzalarda yer etmi bir ifadeyle, yeni demokratik ynetimlerin yksek vicdani sermaye ama dk brokratik kapasite ile greve geldiklerini iddia etmitir.[32] Bundan kastettii, gei dnemi sonras ynetimlerin, (ksmen kendi vicdani kanaatleri, ksmen de vatandalardan gelen demokratik talepler nedeniyle) gemi dnemdeki adaletsizleri telafi edecek reformlara kilitlendikleri, ancak ounlukla da bylesi reformlar yaama geirebilecek uzmanlk dzeyi, personel ve kaynaklardan mahrum olduklar gereidir. Bu durum, ilk demokratik seimlerden sonra, Gney Afrikada da ksmen grlmtr. Adalet, polis hizmetleri, savunma, ceza ve infaz kurumlar ve istihbarat gibi hassas portfylere sahip kabine bakanlar, reform yapma zorunluluunu fark etmi; ve genellikle de ynetim dndaki sivil toplum ve zgrlk hareketlerinde var olan uzmanlk birikiminden yararlanabilmitir. Gelgelelim, yeni istihdam edilen grevlilerin st dzeydeki enerjileri ve yeteneklerine ramen, reform sreci, brokratik atalet ve baz durumlarda eski rejime sempati besleyen devlet memurlar tarafndan engellenmitir. HUKun almalarn son derece aleni bir ekilde yrtm olmas, kamusal alanda insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak balayan yaygn tartma ve bu tartmann neden olduu resmi sululuk duygusu ile birleerek, ynetimin iinde ve dnda gerek bir deiim iin alanlarn elini byk lde glendirmitir. rnein, HUKa polisin yapt insan haklar ihlalleri ile ilgili olarak yaplan ifaatler, Gney Afrika polisinin Apartheid dnemindeki liderlerinin birounun itibar kaybetmesine ve kariyerlerinin son bulmasna neden olmutur.[33] Bu ifaatler Gney Afrika polisi iindeki reformcularn elini glendirmi ve yeni bir liderliin atanmasnn yolunu amtr. Dahas HUKun nne gelen yaygn ve sistematik ikenceye ilikin deliller, Gney Afrika Polisi iinde ikence kart abalara ivme kazandrm ve bu abalar

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

12/16

ikencenin nlenmesine sonulanmtr.[34]

ilikin

resmi

bir

politikann

benimsenmesiyle

HUK, nihai raporunda, hem ynetime hem de barolar ve tbbi meslek kurulular gibi bamsz kurumlara, insan haklar ihlallerinin nlenmesi ile ilgili birok tavsiyede bulunmutur. Bamsz kurumlara yaplan tavsiyelerden birou, HUKun kurumsal grmelerinde, bu kurumlarn temsilcilerinin verdii ifade ve beyanlarn gzden geirilmesi sonucu ortaya kmtr. HUK sreci medya da dhil olmak zere bir dizi sektrn meslek kurulularnda, hukuk ve tp camialarnda, davran kurallar, etik kurallar ve z-ynetim sistemleri zerine nemli tartmalarn balatlmasna neden olmutur. Bu zeletiri sreci, bu kurumlarn insan haklarna olan ballklarn glendirmitir. HUKun yapt tavsiyelerden bazlar unlardr:
Ynetim devlet kurumlarnn insan haklarnn korunmasn tevik edecek ekilde reforme edilmesi ve glendirilmesi hususunu yeniden incelemelidir. Bakanlklarda insan haklar brolarnn kurulmas ve bamsz izleme birimlerine, zellikle de Ombudsmanlk makamna ayrlan kaynaklarn artrlas dnlmelidir. nsan haklar derslerine, rgn eitim mfredatnda ve polis personelinin zel talim ve eitimlerinde yer verilmelidir. Bu dersler, dierlerinin yan sra, rklk, cinsiyet ayrmcl, ihtilaf zme ve ocuk haklar konularn da kapsamaldr. Hapishane grevlilerine, hapishane sisteminin ynetimi ve mahkumlara gsterilen muameleye ilikin temel kurallar retmek amacyla, insan haklar eitimi verilmelidir... Salk grevlileri iin ortak davran kurallar belirlenmeli, uygulanmal ve bu kurallar salk bilimleri fakltelerinde retilmelidir... Salk grevlileri kk gruplar halinde, sk sk ve dzgn olarak toplanmal, bu toplantlarda insan haklarna ilikin etik ikilemleri tartmal ve bylece mesleki davranlar konusunda z-denetim uygulamaldr.[35]

Ynetim HUK tarafndan yaplan bu tavsiyelere resmen bir yant vermemitir ama, onlarn lafzna olmasa da ruhuna bal olduu aktr. nerilen reformlarn nemli bir ksm, daha HUK nihai raporunu aklamadan evvel bile yaplmaya balanmt. Ancak HUK srecinin de, kurumsal reform tezini, hem ynetim iinde, hem de ynetim dndaki evrelerde glendirdiine ilikin bir phe yoktur. Sonu Bu makalede, insan haklar ihlallerinin farkl sonularna, madurlara ve faillere ilikin hakikatin ortaya kartlmas, tazminat verilmesi, faillerin yarglanmas ve ihlallere sebep olan ya da ihlalcilerle i birlii yapan kurumlarn reforme edilmesi yollaryla yant vermeye alan bir adalet anlay dile getirildi. HUKun, madurlarn maruz kald eziyete ve onu mmkn klan hata, ihmal ve sulara k tutan bir hakikat anlatma sreci olarak son derece baarl olduunu iddia ettim. HUKun yapt grmeler halk derinden etkiledi, siyasal sylemin doasn dntrd ve birok Gney Afrikalnn lkelerini ve tarihlerini anlama tarzn deitirdi. HUKun tm grme ve ilemleri kamusal alanda, son derece aleni bir ekilde yrtlm olduu iin, onun almalarn ve tavsiyelerini grmezden gelmek gt ve bu da iddetle ihtiya duyulan kurumsal reform srecine arlk arlk ve aciliyet kazandrd. almalar insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesinin nemini vurgulad ve ihlallerin tekrarlanmasn engellemeye alan kii ve kurumlarn elini glendirdi. Apartheid sonras Gney Afrikann gemile yzleme srecinde en ok gze batan ihmallerden ikisi de, yani tazminatlarn

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

13/16

denmemesi ve yarglama yaplamamas, HUKun grev ve yetki alannn dnda kalan konulard. HUKun ne dava ama yetkisi vard, ne de tazminatlarn denmesi iin fon tahsis edebilirdi. HUK ayrntl bir tazminat politikas nererek ve kapsaml bir ekilde delil toplayp, faillerin yarglanmas konusunda ak bir ar yaparak, bu konularda kendi yapabilecei her eyi yapt. Ynetimin yarglama yapmaktan kanmas, herhangi bir hakikat komisyonunun adaletin yerine getirilmesine yapabilecei katknn da bir snr olduu gereini ortya kartyor. Adalete katk yapmak konusundaki bu ksmi yetersizlik durumu, sadece hakikat komisyonlar iin sz konusu deil. Ceza davalar da genellikle kitlesel kymlara eksik bir yant veriyorlar, zira onlar da ellerindeki binlerce vakaya ilikin hakikati nadiren bulup zmleyebiliyorlar. Hi bir kurum adaletin tekeline sahip deil, dolaysyla her bir kurum kendi yapabilecekleri ile llmeli ve deerlendirilmeli. Bu ekilde yaklatmzda HUKun Apartheid sonras Gney Afrikasnda adaletin tesis edilmesini hedefleyen, henz bitmemi bir srece, mthi bir katk yaptn iddia etmek hi de zor olmaz.

[1] Velasquez Rodriguez Davas, 4 Inter-Am. Ct. H. R. (Ser. C) (1988) [2] Graeme Simpson. A Brief Evaluation of South Africas Truth and Reconciliation Commission: Some Lessons for Societies in Transition. (Gney Afrikanin Hakikat ve Uzlama Komisyonunun Ksa bir Deerlendirmesi: Gei Dnemindeki Toplumlar iin Baz Dersler). Bu metnin orjinali u web adresinde bulunabilir: http://www.csvr.org.za/papers/paptrce2.htm (en son 28 Mart 2002 tarihinde ziyaret edilmitir.) [3] 2 TRUTH AND RECONCILIATION COMMISSION OF SOUTH AFRICA REPORT 22 (5 Cilt. 1998) Bundan sonra SATRC REPORT olarak atf yaplacaktr. [4] 5 SATRC REPORT, yukarda 3. Dipnottaki kaynak, s.222 [5] Bu konuda bkz. National Partynin (Ulusal Parti) Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonuna 14 Mays 1997 tarihinde arzettii ilk beyan. Bu beyana u web adresinden ulalabilir: http://www.doj.gov.za/trc/special/party2/np2.htm (en son Nisan 2002de ziyaret edilmitir.) [6] Ayn yer. [7] Mahmood Mamdani, Reconciliation Without Justice, 46 SOUTH AFRICAN REVIEW OF BOOKS (1996). Bu makaleye u web adresinden ulalabilir. http://www.uni.ulm.de/~rturrell/antho3html/Mamdani.html (En son 28 Mart 2002 tarihinde ziyaret edilmitir.); Degrees of Reconciliation and Forms of Justice: Making Sense of the African Experience, Justice or Reconciliation? Konferansnda sunulan tebli, Center for International Studies, University of Chicago (April 25-26, 1997). [8] HUKun grev tanm, HUKun kendi grev alann geniletmeyi tercih etmesine olanak salayacak bir esneklik iermekteydi ama yasa koyucunun amacnn HUKun enerjisinin byk blmn, ikence, cinayet ve kaybolma gibi sularn madurlarna odaklamas olduu da barizdi. [9] SATRC REPORT, yukarda 3. notta anlan kaynak, 63-65 aras. [10] SATRC REPORT, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 308. [11] SATRC REPORT, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 4 [12] South Africa Interim Constitution, Act 200 (1993)

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

14/16

[13] The Reconstruction and Development Programme (1994). Bu belgeye u web adresinden ulalabilir: www.polity.org.za/govdocs/rdp/rdp.html (son olarak 28 Mart 2002 tarihinde ziyaret edilmitir.) [14] Karl Jaspers, The Question of German Guilt, TRANSITIONAL JUSTICE: HOW EMERGING DEMOCRACIES RECKON WITH FORMER REGIMES iinde 157-171 (Der. Neil J. Kritz, 1995). [15] Promotion of National Unity and Reconciliation Act. No. 34, Section 30 (2) 1995 (Gney Afrika) [16] SATRC REPORT, yukarda 3. not, s. 220. [17] Aada, nc ksmda tartlan nedenlerle, bugne kadar ok az dava alm olsa da, dava almasnn nnde esasl bir engel yoktur. [18] Gerek rakam bundan bile dk olabilir, ama af komitesi nihai raporunu henz yaynlamad iin tam rakamlar vermek henz mmkn deildir. [19] SATRC REPORT, yukarda 3. notta anlan kaynak, s. 309 [20] Juean E. Mendez, Accountability for Pat Abuses, 19 HUMAN RIGHTS QUARTERLY 255, 270 (1997); Diane Orentlicher, Settling Accounts: The Duty to Prosecute Human Rights Violations of a Prior Regime 100 YALE L. J. 2537 (1991). [21] Hesaplamalar, duruma gre, rakamlarn akland ya da hesapland tarihteki kurlara gre yaplmtr. [22] SATRC REPORT, yukarda 3. Notta anlan kaynak, s. 188-190. [23] Barry Streek, Truth Commission Pays out a Pittance, MAIL AND GUARDIAN (12 Aralk 199). Bu makaleye u web adresinden ulalabilir: http://www.mg.co.za/mg/news/99dec1/14dec-trc.html (En son 1 Nisan 2002 tarihinde ziyaret edilmitir.) [24] Ivor Powell, Massive New Arms Deal Planned, MAIL AND GUARDIAN (24 Haziran 2000). Bu makaleye u web adresinden ulalabilir: http://www.mg.co.za/mg/za/archive/2000jun/24jun-news.html#arms (En son 1 Nisan 2002 tarihinde ziyaret edilmitir.) [25] Gney Afrika statistik Kurumunun 2001 yl ortas tahminlerine gre, 40.027.553 siyah Gney Afrikal vardr. Bkz. http://www.stattsa.gov.za/default/.asp (En son 1 Nisan 2002). [26] Mbenge v. Zaire, U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/38/40) s. 134 (1983); Bkz. Muteba v. Zaire, U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/39 140) s. 182 (1984); Juan E. Mendez, National Reconciliation, Transnational Justice and the ICC, 15 ETHICS AND INTERNATIONAL AFFAIRS 1, 25-44 (1998). [27] Promotion of National (7)(a)(1995)(Gney Afrika). Unity and Reconciliation Act, No. 34, Blm 20

[28] Azanian Peoples Organisation (AZAPO) ve dierleri v. Gney Afrika Cumhuriyeti Bakan ve dierleri, 1996 (8) BCLR 1015 (CC). [29] Ayn kaynak, paragraf 65. [30] Charles Ogletree, Litigating the Legacy of Slavery, N.Y. TMES 31 Mart 2002 [31] Gney Afrika Geici Anayasas, Act 2000, 16. Blm (1993). [32] BRUCE ACKERMAN, THE FUTURE OF LIBERAL REVOLUTION 72 (1992). [33] ki eski emniyet mdr, Johan van der Merwe ve Johan Coetzee, baka baz st rtbeli polis efleri ile birlikte af iin bavurmu ve bylece de ciddi insan haklar ihlallerine katldklarn ifa etmilerdir.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

15/16

[34] Bkz. Policy on the Prevention of Torture and the Treatmetn of Persons in Custody of the South African Police Service. Bu metin u web adresinde bulunabilir: http://www.saps.org.za/17_policy/tort.htm (En son 1 Nisan 2002 tarihinde girilmitir.) [35] SATRC RAPORU, yukarda nc notta anlan kaynak, s. 311, 314, 334.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

16/16