NGUYEÃN HIEÀN ÑÖÙC

LÒCH SÖÛ
PHAÄT GIAÙO ÑAØNG TRONG

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Phaät giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam töø thôøi Huøng Vöôøng thöù möôøi taùm, töø theá kyû ñaàu kyû nguyeân
Döông lòch. Suoát treân hai ngaøn naêm nay Phaät Giaùo aûnh höôûng saâu roäng vaø thaâm nhaäp haàu heát
moïi taàng lôùp daân chuùng. Lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam gaàn nhö quyeän laãn vôùi lòch söû cuûa Daân toäc
Vieät Nam.
Daân Vieät tieán tôùi ñaâu thì Phaät giaùo xuaát hieän theo ñoù, nôi ñaâu coù daân Vieät thì coù chuøa ñình, ñeàn
mieáu, coù taêng só theo hoaèng döông Phaät phaùp, giuùp ñôõ tinh thaàn cho lôùp ngöôøi di daân gaëp nhieàu
khoán khoå, khoù khaên. Caùc thieàn sö ngaøy xöa thöïc hieän theo ñuùng haïnh nguyeân cuûa chö Boà Taùt,
soáng hoøa laãn trong theá tuïc ñeå ñoä chuùng sanh.
Phaät giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam ñaõ gaàn troïn 2.000 naêm, bieát bao thieàn sö höõu danh hay voâ danh
ñaõ ñoùng goùp bieát bao coâng ñöùc trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Vieät , trong söï lôùn maïnh cuûa ñaát nöôùc
gioáng nhö Phaät giaùo ôû Nhaät Baûn, nhö nhaø thieàn hoïc DAISETZ TEITARO SUZUKI ñaõ vieát:
“Phaät giaùo chính thöùc ñöôïc truyeàn vaøo Nhaät Baûn naêm 552, keå töø ñoù, noù ñaõ gaây moái lieân heä sinh
töû vaø voâ cuøng maät thieát vôùi lòch söû vaên hoùa cuûa Quoác gia naøy. Treân thöïc teá, moãi trang söû ñeàu nhö
kyø taûi coâng trình coáng hieán cuûa Phaät giaùo cho söï taêng tröôûng veà trí thöùc, ngheä thuaät vaø ñôøi soáng
taâm linh cuûa Nhaät Baûn. Ñoù laø leõ ñöông nhieân, vì raèng ngay luùc truyeàn vaøo Nhaät Baûn, Phaät giaùo
ñaõ giôùi thieäu moät neàn vaên minh cao ñaúng hôn. Noù ñöôïc haäu thuaãn bôûi nhöõng vaên hoùa tieán boä raát
cao nhö Aán Ñoä, Trung Hoa vaø Cao Ly treân caùc phöông dieän ngheä thuaät, hoïc vaán vaø sinh hoaït
nhaân gian, roài chuùng tieán trieån maïnh taïi Nhaät Baûn.” (1)
Sau ñoù, Nhaø thieàn hoïc D. T. SUZUKI coøn keát luaän: “Khoâng coù Phaät giaùo, Nhaät Baûn coá nhieân
khoâng theå ñaït tôùi trình ñoä vaên hoùa vaø khai phaùt hieän taïi”.
“Neáu Ñoâng phöông laø moät vaø coù söï kieän naøo ñoù khu bieät noù vôùi Taây phöông, söï khu bieät naøy
phaûi ñöôïc tìm thaáy nôi neàn tö töôûng ñöôïc hoùa thaân trong Phaät giaùo. Bôûi vì, chính trong tö töôûng
Phaät giaùo vaø duy chæ ôû trong ñoù, maø caùc nöôùc Aán Ñoä, Trung Hoa, Nhaät Baûn, töôïng tröng cho
Ñoâng phöông, coù theå ñöôïc hôïp thaønh moät khoái”. (1)

(1) Trích trong baøi baùo “Vaên hoùa Nhaät Baûn vaø nhöõng coáng hieán cuûa Phaät giaùo ñaëc bieät Thieàn
Toâng” cuûa D. T. SUZUKI, ñöôïc ñaêng laïi trong saùch “Thieàn Luaän” quyeån haï, An Tieâm
xuaát baûn ôû Saøi goøn naêm 1973 (trang 505 vaø 588).

Qua nhöõng ñoaïn vaên treân, chuùng ta thaáy raèng: Phaät giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam tröôùc Nhaät Baûn
hôn 5 theá kyû, Phaät giaùo Nhaät Baûn chæ ñöôïc truyeàn vaøo Nhaät Baûn töø Trieàu Tieân vaø sau ñoù laø töø
Trung Hoa, trong khi ñoù Phaät giaùo Vieät Nam ñöôïc truyeàn thaúng töø Aán Ñoä sang Vieät Nam vaø Phaät
giaùo truyeàn vaøo Vieät Nam cuøng thôøi vôùi Trung Hoa, sau ñoù coù söï giao löu giöõa Phaät giaùo Vieät
Nam vaø Phaät giaùo Trung Hoa, chöù khoâng phaûi Phaät giaùo chæ töø Trung Hoa truyeân sang Vieät Nam
nhö coù ngöôøi laàm laãn tröôùc ñaây.

1
Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ traûi qua hôn 2.000 naêm lòch söû, coù tröôùc Nhaät Baûn hôn 5 theá kyû, theá maø
cho ñeán nay, treân theá giôùi khoâng ai bieát gì veà Phaät giaùo Vieät Nam. Moïi ngöôøi treân theá giôùi, keå caû
moät soá ñoâng Phaät töû Vieät Nam ñeàu cho raèng Phaät giaùo Vieät Nam khoâng coù gì ñaùng keå caû. Thöïc
ra coù ñuùng nhö theá khoâng ? Treân maët vaên töï, ñieàu nhaän xeùt ñoù ñuùng. Nhöng trong thöïc teá, chuùng
ta coøn phaûi xem xeùt laïi. Nhö tröôùc ñaây, chuùng ta chæ bieát Tì-ni-ña-löu-chi vaø Voâ Ngoân Thoâng laø
hai vò Toå laäp ra hai phaùi Thieàn ñaâu tieân ôû Vieät Nam. Nhöng qua moät soá tö lieäu môùi ñöôïc dòch töø
Ñaïi Taïng Kinh, chuùng ta coøn bieát ñöôïc laø ngay töø thôøi Só Nhieáp cai trò Giao Chaâu (187 – 226)
Cao taêng Ma-ha-kyø-vöïc (Mahajivaka) vaø Khaâu-ñaø-la (Kaudra) ñaõ ñeán hoaèng hoùa ôû chuøa nhö
Phaät Tích vaø chuøa Daâu (Phaùp Vaân) sau ñoù môùi qua Trung Quoác. Vaøo theá kyû thöù 3, Thieàm sö
Khöông Taêng Hoäi (? – 280) ñaõ laäp phaùi Thieàn Lieân Hoa ôû Giao Chaâu vaø sao ñoù Khöông Taêng
Hoäi qua Giang Nam (Trung Hoa) hoaèng hoùa vaø vieân tòch ôû ñoù. Phaùp sö Chi-cöông-löông-
laâu(Calaruci) töø Aán Ñoä ñeán Giao Chaâu dòch kinh vôùi Sö phuï giuùp moät ngöôøi Vieät laø Ñaïo Thanh.
Ñaøm Hoaèng tö Trung Hoa sang Giao Chæ hoaèng hoaù ôû chuøa treân nuùi Tieân Sôn (Baéc Ninh) vaø taï
hoùa ôû ñaây vaøo naêm 455. Vaøo theá kyû 5 – 6, Vieät Nam ñaõ coù hai cao taêng laø Hueä Thaéng vaø Thích
Ñaïo Thieàn. Trong thôøi nhaø Ñöôøng ñoâ hoä Vieät Nam (618 – 906), coù moät soá phaùp sö Vieät Nam
ñöôïc môøi sang trieàu ñình Trung Quoác thuyeát phaùp vaø noåi tieáng nhö Phaùp sö Phuïng Ñình, Phaùp sö
Duy Giaùn, Thieàn sö Voâ Ngaïi …. Moät soá taêng só Vieät Nam ñaõ vaân du ra ngoaïi quoác tham hoïc vaø
hoaèng hoùa (Aán Ñoä, Trung Hoa, Tích Lan) nhö Vaïn Kyø, Khuy Xung, Hueä Dieäm, Trí Haønh, Ñaïi
Thöøa Ñaêng …
Ngay caû tieåu söû cuûa Luïc Toå Hueä Naêng, Thieàn sö Thaàn Hoäi … cuõng caàn phaûi xeùt laïi.
Vaøo thôøi nhaø Lyù, nhaø Traàn, nhieàu thieàn sö Vieät Nam noåi tieáng bieän soaïn nhieàu saùch, nhöng hieän
nay khoâng coøn. Chuùng ta caàn nhôù laø: Sô toå Truùc Laâm laø Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng (Traàn Nhaân Toân)
giao cho Toân giaû Phaùp Loa lo vieäc in boä Ñaïi Taïng Kinh cuûa Vieät Nam, vôùi hôn 5.000 quyeån
trong ñoù coù caû moät soá saùch cuûa taêng só Vieät Nam. Nhöng taát caû caùc kinh saùch taøi lieäu veà Phaät
giaùo Vieät Nam ñoù töø ñaàu ñeán naêm 1407, ñeàu bò nhaø Minh thieâu huûy hoaëc tòch thaâu ñem veà Trung
Quoác (1).

(1) Xem haønh trang caùc Cao Taêng treân trong boä saùch Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam cuûa
Nguyeãn Hieàn Ñöùc.

Vieäc tòch thu vaø thieâu huûy kinh saùch cuûa nhaø Minh ôû Vieät Nam vaø caùc cuoäc noäi chieán ñaõ laøm thaát
laïc vaø huûy hoaïi haàu heát kinh söû Vieät Nam. Ñieàu naøy giaûi thích cho vieäc “maát tích” cuûa phaùi thieàn
Truùc Laâm. Phaùi thieàn Truùc Laâm noåi tieáng vôùi Thöôïng Só Tueä Trung, Ñieàu Ngöï Giaùc Hoaøng,
Phaùp Loa, Huyeàn Quang vaø chaám döùt ôû ñoù. Ñeán maõi theá kyû 17 môùi xuaát hieän moät thieàn sö noãi
tieáng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm laø Minh Chaâu – Höông Haûi. Nhö vaäy trong thôøi gian ñoù (theá kyû 15
– 16 – 17) phaùi thieàn Truùc Laâm laø coøn truyeàn thöøa, nhöng caùc thieàn sö ñoù phaùp danh laø gì, haønh
traïng vaø truyeàn thöøa nhö theá naøo ? Töø sau ñoù, nhieàu ngöôøi töôûng laø Phaät Giaùo Vieät Nam ñaõ suy
thoaùi, vì chæ tìm thaáy moät soá ít thieàn sö noåi tieáng nhö Chaân Nguyeân, Toaøn Nhöït … Nhöng thöïc ra
vaøo thôøi Trònh Nguyeãn phaân tranh, Phaät giaùo raát höng thònh ôû caû ñaøng trong vaø ñaøng ngoaøi vôùi
nhieàu thieàn noåi tieáng nhö:
· Ñaøng trong: Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, Phaùp Haøm – Giaùc Phong, Minh Hoaèng – Töû
Dung, Minh Giaùc – Kyø Phöông, Minh Vaät – Nhöùt Tri, Thieät Vinh – Böûu Haïnh, Thieät Dieäu
– Lieãu Quaùn, Teá Aân – Löu Quang, Teá Hieàn – Böûu Döông, Teá Nhaân – Höõu Buøi, Thieät Ñòa
– Phaùp Aán, Phaät Aán, Thieät Kieán – Lieãu Trieät, Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn, Toaøn Nhöït,
Hoaø thöôïng Sôn Nhaân (Giaùc Ngoä), Oâng nuùi (Taùnh Ban – Thieän Trì) … vaø caùc Toå sö naøy
coøn truyeàn thöøa lieân tuïc cho ñeán ngaøy nay. Ngoaøi ra coøn coù moät soá cö só noåi danh nhö:
Ñaøo Duy Töø, Nguyeãn Höõu Haøo, Ngoâ Theá Laân, Höng Long, Hieäp Ñöùc …
2
 · Ñaøng ngoaøi: Nhö Nguyeät, Nhö Ñöùc, Nhö Trí, Nhö Chuùc, Nhö Sôn, Taùnh Tuyeàn, Thoâng
Giaùc, Thoâng Dieãn, Thanh Ñaøm, Thanh Nguyeân, Haûi Thanh, Hoaø thöôïng Phöôùc Ñieàn …
Caùc cö só Nguyeãn Ñaêng Caûo, Nguyeãn Ñaêng Ñaïo, Chuyeát Sôn (Ninh Toán), Nguyeãn Gia
Thieàu, Ngoâ Thôøi Nhieäm, Phan Huy Ích … vaø nhaát laø Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát, Minh
Haønh – Taïi Taïi, Minh Chaâu – Höông Haûi, Minh Löông – Nguyeät An, Chaân Nguyeân –
Chaùnh Giaùc, Nhö Tröøng – Laân Giaùc (Thöôïng só Cöûu Sinh).
Phaät giaùo truyeàb vaøo Vieät Nam gaàn 2.000 naêm nhö theá, nhöõng saùch vieát veà “Lòch söû Phaät giaùo
Vieät Nam” vieát baèng chöõ Quoác ngöõ chæ coù maáy quyeån: Thöôïng toïa Maät Theå döïa vaøo taøi lieäu cuûa
Thuùc Ngoïc – Traàn Vaên Giaùp vaø vieát tieáp theâm thaønh saùch “Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc” (khoâng
ñaày 250 trang); naêm 1973, Nguyeãn Lang xuaát baûn quyeån “Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän” taäp 1
(khoaûng 500 trang); naêm 1974 Nguyeãn Lang coâng boá taäp 2 (gaàn 400 trang); naêm 1974 Vaân Thanh
xuaát baûn saùch “Löôïc khaûo Phaät giaùo söû Vieät Nam” (560 trang); naêm 1988, Nguyeãn Taøi Thö vaø
moät nhoùm taùc giaû cuûa Vieän Trieát hoïc ñaõ vieát quyeån “Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam”. Trong saùch
naøy, Nguyeãn Taøi Thö vieát lôøi töïa coù ñoaïn nhö sau: “Keá thöøa thaønh töïu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc,
vaän duïng keát quaû cuûa caùc khoa hoïc hieän ñaïi, chuùng toâi coá gaéng vieát cuoán Lòch söû Phaät giaùo Vieät
Nam vôùi taøi lieäu phong phuù hôn, coù söùc thuyeát phuïc hôn vaø thôøi gian ñeà caäp cuõng daøi hôn (töø du
nhaäp ñeán giöõa theá kyû 20) so vôùi baát cöù cuoán Phaät giaùo söû naøo cuûa Vieät Nam tröôùc ñaây”. Nhöng
quyeånn saùch naøy chæ coù 478 trang vaø coù nhieàu yù kieán khaùc nhau xeùt veà cuoán saùch. Vieän nghieân
cöùu Phaät giaùo coù Ban Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam cuõng ñang bieân soaïn saùch “Lòch söû Phaät giaùo
Vieät Nam””. Coù leõ vì chöa coù quyeån: Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam naøo hoaøn chænh neân nhieàu
ngöôøi nghó raèng: Phaät giaùo Vieät Nam chaúng coù gì ñaùng keã.
Thöïc ra sau hôn 10 naêm nghieân cöùu, chuùng toâi thaáy raèng: Phaät giaùo Vieät Nam (nhöùt laø Phaät giaùo
Vieät Nam tröôùc khi Phaùp ñoâ hoä) raát höng thònh vôùi nhieàu thieàn sö taøi ñöùc vaø nhieàu kinh saùch giaù
trò, nhöng raát tieác cho ñeán nay, ngoaïi tröø Traàn Vaên Giaùp, Maät Theå, Hoaøng Xuaân Haõn, Nguyeãn
Lang, Leâ Maïnh Thieät, chöa coù ai ra coâng söu taàm vaø phieân dòch kinh saùch Phaät giaùo coå cuûa Vieät
Nam, hieän coù raát nhieàu raûi raùc ôû caùc chuøa vaø trong nhaø moät soá nhaân só. Neáu chuùng ta cuøng goùp
coâng söùc söu taàm, phieân dòch vaø bieân soaïn laïi caùc taøi lieäu coå cuûa Phaät giaùo Vieät Nam thì chaéc
chaén laø chuùng ta seõ khoâi phuïc laïi giaù trò thöïc söï cuûa Phaät giaùo Vieät Nam vaø chuùng ta seõ thaáy
raèng Phaät giaùo Vieät Nam cuõng coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng trong neàn vaên hoaù Vieät Nam vaø
vaên hoùa Phaät giaùo theá giôùi. Ngoaøi ra, khi nghieân cöùu veà Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, seõ tìm ñöôïc
nhieàu phaùt hieän môùi trong Lòch söû Vieät Nam vaø cuõng coù theå tìm thaáy nhöõng sai laàm vaø thieáu soùt
trong Lòch söû Vieät Nam.
Trong thôøi gian daøi nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ bieân soaïn ñöôïc “Boä saùch lòch söû Phaät giaùo Vieät
Nam” goàm 5.000 trang vôùi caùc quyeån saùch sau:
1. Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam (töø khi du nhaäp ñeán ñôøi Lyù)
2. Lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Traàn (1225 – 1400)
3. Lòch söû Phaät giaùo thôøi Leâ – Maïc (1400 – 1592)
4. Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng Ngoaøi (1592 – 1801)
5. Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng trong (1558 – 1802)
6. Lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn (1802 - 1945)
7. Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam hieän ñaïi (1945 – 1992)
Ñeán nay ñöôïc nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh nhaän in boä saùch naøy, tröôùc tieân chuùng toâi
cho in taäp “Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng trong” vì trong saùch naøy coù nhieàu taøi lieäu môùi coù giaù trò. Tieáp
theo ñoù seõ in caùc taäp: Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng ngoaøi, Lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn …
Saùch Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng Trong naøy chaéc haún laø khoâng traùnh ñöôïc nhöõng thieáu soùt hay laàm
laãn do khaû naêng haïn cheá nhieàu maët cuûa taùc giaû, cuõng nhö vì quaù thieáu taøi lieäu. Vì vaäy, kính mong

3
caùc vò tieàn boái, caùc thieän trí thöùc trong Phaät giaùo vaø caùc hoïc giaû nieäm thöù, chæ daãn vaø giuùp theâm
taøi lieäu ñeå bieân soaïn laïi hoaøn haûo hôn trong kyø taùi baûn.
Trong vieäc bieân soaïn Boä saùch naøy, chuùng toâi ñöôïc raát nhieàu taêng ni, thieän trí thuùc giuùp ñôõ nhöùt laø
veà vieäc phieân dòch caùc taøi lieäu chöõ Nho vaø cung caáp theâm taøi lieäu, chuùng toâi xin chaân thaønh caûm
taï vaø tri aân taát caû caùc chö vò.
Nhaân ñaây, chuùng toâi cuõng xin keâu goïi söï giuùp ñôõ cuûa chö thieän trí thöùc trong vaø ngoaøi nöôùc, caùc
hieäp hoäi tö nhaân, caùc cô quan vaên hoùa Quoác teá trôï giuùp veà taøi lieäu, chuyeân vieân dòch thuaät vaø vaät
chaát ñeå chuùng toâi coù theå xuaát baûn heát boä saùch Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam ôû treân ñöôïc hoaøn haûo.
Hy voïng qua boä saùch Lòch söû Phaät giaùo Ñaøng trong naøy, ñoäc giaû coù ñöôïc nhaän ñònh môùi toát ñeïp
hôn veà Phaät giaùo Vieät Nam vaø cuøng goùp söùc khoâi phuïc laïi giaù trò chaân thöïc cuûa Phaät giaùo Vieät
Nam voán ñaõ bò mai moät vaø môø nhaït trong thôøi caän ñaïi vaø hieän ñaïi.
Raát haân haïnh ñöôïc tieáp xuùc, ñoùn nhaän nhöõng chæ daãn, cung caáp theâm taøi lieäu vaø caùc söï giuùp ñôõ
cuûa caùc baäc tieàn boái vaø thieän trí thöùc.
Bieân Hoaø, ngaøy 11 thaùng 3 naêm 1993.
NGUYEÃN HIEÀN ÑÖÙC.

LÒCH SÖÛ PHAÄT GIAÙO ÑAØNG TRONG.

2 TAÄP.

NOÄI DUNG CHÍNH.

TAÄP 1:
Chöông 1: Caùc Chuùa Nguyeãn vôùi Phaät giaùo ôû Ñaøng Trong
Chöông 2: Söï phuïc höng cuûa Phaät giaùo ôû Ñaøng Trong
Chöông 3: Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch vaø phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong.
Chöông 4: Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø phaùi thieàn Taøo Ñoäng ôû Ñaøng Trong.
Chöông 5: Caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân.
Chöông 6: Toå sö Thieät Dieâu – Lieãu Quaùn vaø chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn.

TAÄP 2:
Chöông 7: Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo vaø chi phaùi thieàn Chuùc Thaùnh.
Chöông 8: Caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû phuû Quy Nhôn.
Chöông 9: Caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa vaø caùc ñòa phöông khaùc thuoäc mieàn Trung.
Chöông 10: Daáu chaân hoaèng hoùa cuûa caùc thieàn sö ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh.
Chöông 11: Phaät giaùo phaùt trieån ôû phuû Gia Ñònh.
Chöông 12: Phaät giaùo phaùt trieån ôû ñoàng baèng Cöûu Long.
Chöông 13: Aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo trong neàn vaên hoïc Ñaøng Trong.

Chöông 1:

CAÙC CHUÙA NGUYEÃN VÔÙI PHAÄT GIAÙO ÔÛ ÑAØNG TRONG.

(1558 – 1802)

Naêm Maäu Ngoï (1558) döôùi trieàu vua Leâ Anh Toân (1537 – 1573), Ñoan Quaân Coâng Nguyeãn
Hoaøng nghe theo lôøi khuyeân “Hoaønh sôn nhaát daûi, vaïn ñaïi dung thaân” (Moät daõy hoaønh sôn coù theå
4
dung thaân ñöôïc muoân ñôøi) cuûa Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm, xin vôùi anh reå laø Thaùi sö Trònh
Kieåm ñeå ñöôïc vaøo traán thuû xöù Thuaän Hoùa.
Naêm Canh Ngoï (1570), Ñoan Quaän Coâng Nguyeãn Hoaøng laïi ñöôïc vua Leâ Anh Toâng cöû traán thuû
caû hai xöù Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam vaø ñöôïc cho toaøn quyeàn quyeát ñònh moïi vieäc ôû hai xöù ñoù,
moãi naêm chæ phaûi noäp cho trieàu ñình vua Leâ 500 löôïng baïc vaø 400 taán luïa.
Vôùi taøi naêng xuaát chuùng, Ñoan Quaän Coâng Nguyeãn Hoaøng nhanh choùng môû mang phaùt trieån
vuøng ñaát Thuaän Quaûng, daân chuùng ñòa phöông ñöôïc soáng caûnh thaùi bình vaø thònh vöôïng.
Naêm Quùy Tò (1593) Tieát cheá Trònh Tuøng ñaùnh baïi nhaø Maïc, khoâi phuïc laïi Ñoâng ñoâ (kinh ñoâ
Thaêng Long), röôùc vua Leâ Theá Toâng trôû veà coá ñoâ cuûa vua Leâ. Thaùi phoù Nguyeãn Hoaøng ñem caû
gia quyeán vaø töôùng só baûn boä ra Ñoâng ñoâ laïy möøng vua Leâ khoâi phuïc ñöôïc cô ñoà. Nguyeãn Hoaøng
laïi ñöôïc thaêng chöùc Thaùi uùy vôùi töôùc Ñoan Quoác coâng. Sau ñoù Thaùi uùy Nguyeãn Hoaøng phuïng
meänh vua Leâ, ñem quaân ñaùnh deïp taøn quaân nhaø Maïc, laäp nhieàu chieán coâng ôû mieàn Baéc.
Naêm Canh Tyù (1600) vua Leâ Theá Toâng baêng haø, khoâng ñoàng yù vôùi vieäc Bình An vöông Trònh
Tuøng ñöa con thöù cuûa vua Leâ Duy Taân môùi 12 tuoåi leân noái ngoâi (töùc vua Leâ Kính Toâng), Thaùi uùy
Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng duøng thuyeàn ñöa caû gia ñình vaø töôùng só baûn boä trôû vaøo traán
ñoùng ôû Thuaän – Quaûng vaø caùt cöù vuøng ñaát thaønh moät laõnh thoå rieâng, khoâng chòu phuïc tuøng quyeàn
thoáng trò cuûa Bình An vöông Trònh Tuøng, ñöa ñeán thôøi “TRÒNH - NGUYEÃN PHAÂN TRANH”;
soâng Linh Giang (soâng Gianh) laø ranh giôùi, vua Leâ – chuùa Trònh ôû phía Baéc, chuùa Nguyeãn ôû phía
Nam.
Laõnh thoå cuûa chuùa Nguyeãn cai trò ñöôïc goïi laø “Xöù Ñaøng Trong” hay Nam Haø, ñeå phaân bieät Xöù
Ñaøng Ngoaøi hay Baéc Haø cuûa vua Leâ vaø chuùa Trònh. Vì vaäy Nguyeãn Hoaøng ñöôïc goïi laø “CHUÙA
TIEÂN”.
Laõnh thoå Ñaøng Trong cuûa Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng goàm hai traán Thuaän Hoùa vaø Quaûng
Nam, traûi daøi töø soâng Gianh (phía nam cuûa daõy Hoaønh Sôn) vaøo ñeán ñeøo Cuø Moâng (Bình Ñònh,
giaùp ranh vôùi Phuù Yeân).
Chuùa Tieân chaêm lo xaây döïng vaø phaùt trieån Ñaøng Trong sôùm trôû neân thònh vöôïng vaø thaùi bình.
Keá thöøa söï nghieäp cuûa chuùa Tieân, caùc chuùa Nguyeãn saunaøy vöøa lo choáng laïi caùc cuoäc taán coâng
cuûa chuùa Trònh ñeå baûo toàn laõnh thoå Ñaøng Trong (1) vöøa lo môû roäng laõnh thoå.

(1) Trong thôøi Trònh Nguyeãn phaân tranh (1600 – 1801) chieán tranh giöõa chuùa Trònh vaø chuùa
Nguyeãn xaûy ra trong thôøi gian 1627 – 1672, trong ñoù coù 7 traän lôùn.

Ñoàng thôøi vôùi vieäc môû roäng laõnh thoå vaø chaêm lo phaùt trieån kinh teá ñeå môû mang Ñaøng Trong, caùc
chuùa Nguyeãn coøn laø nhöõng Phaät töû moä ñaïo, chaêm lo xaây döïng, truøng tu chuøa chieàn, cho ngöôøi
sang Trung Hoa thænh caùc danh taêng sang Ñaøng Trong hoaèng döông Phaät phaùp vaø thænh phaùp khí,
phaùp töôïng … Nhôø ñoù, Phaät giaùo phuïc höng ôû Ñaøng Trong vaø phaùt trieån maïnh meõ, toàn taïi cho
ñeán ngaøy nay.

A. CAÙC CHUÙA NGUYEÃN VÔÙI LAÕNH THOÅ ÑAØNG TRONG (1558 – 1802).
Naêm 1558, Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû Thuaän Hoùa.
Naêm 1600, Chuùa Tieân – Nguyeãn Hoaøng caùt cöù xöù Thuaän – Quaûng, khoâng chòu thaàn phuïc Bình
An vöông Trònh Tuøng ôû Ñaøng Ngoaøi.
Sau ñoù caùc chuùa Nguyeãn tieáp noái coâng trình Nam tieán, môû roäng laõnh thoå Ñaøng Trong.
I. CHUÙA TIEÂN - NGUYEÃN HOAØNG CAÙT CÖÙ XÖÙ THUAÄN – QUAÛNG.
1. TÖØ NGUYEÃN KIM ÑEÁN NGUYEÃN HOAØNG.
Naêm Ñinh Hôïi (1527), An Höng vöông Maïc Ñaêng Dung cöôùp ngoâi cuûa vua Leâ Cung Hoaøng,
chaám döùt trieàu ñaïi nhaø Haäu Leâ (1428 – 1527), laäp neân nhaø Maïc (1527 – 1593).
5
Nhieàu trieàu thaàn nhaø Leâ khoâng chòu phuïc tuøng nhaø maïc, boû leân röøng nuùi thay teân ñoåi hoï ôû aån, coù
ngöôøi boû troán ra nöôùc ngoaøi (Trung Hoa, Laøo) coù ngöôøi noài leân choáng laïi nhaø Maïc.
Luùc ñoù, An Thaønh haàu Nguyeãn Kim ñang giöõ chöùc Höõu veä ñieän tieàn Töôùng quaân cuûa vua Leâ,
ñem binh só baûn boä troán sang ñaát Saàm Chaâu (Saàm Nöùa ngaøy nay) cuûa nöôùc Ai Lao, giaùp ranh vôùi
xöù Thanh Hoùa, lo möu ñoà khoâi phuïc nhaø Leâ; chieâu moä caùc cöïu thaàn nhaø Leâ vaø caùc anh huøng haøo
kieät, lo tích tröõ quaân löông, vuõ khí vaø cho tìm kieám con chaùu vua Leâ ñeå toân laøm vua.Thaùng chaïp
naêm Nhaâm Thìn (1533), Nguyeãn Kim tìm ñöôïc con cuûa vua Leâ Chieâu Toâng laø Leâ Duy Ninh, toân
laøm vua, laáy hieäu laø Trang Toâng (1533 – 1548). Vua Leâ Trang Toâng phong cho Nguyeãn Kim laøm
Thaùi sö, töôùc Höng Quoác coâng, giao cho toaøn quyeàn veà quaân vaø daân.
Naêm 1543, vua Leâ Trang Toâng mang quaân veà nöôùc, ñaùnh chieám laïi ñöôïc Taây Ñoâ (Thanh Hoùa)
cuûa quaân nhaø Maïc. Naêm 1545, Thaùi sö Nguyeãn Kim bò moät haøng töôùng cuûa nhaø Maïc laø Trung
Haäu haàu Döông Chaáp Nhöùt (traù haøng) ñaàu ñoäc cheát, vua Leâ phong con reå cuûa Thaùi sö Nguyeãn
Kim laø Döïc Quaän coâng Trònh Kieåm laøm Thaùi sö töôùc Löôïng Quoác coâng vaø giao heát quyeàn haønh
quaân vaø daân (thay Nguyeãn Kim). Vua cuõng phong cho con tröôûng cuûa Nguyeãn Kim laø Nguyeãn
Uoâng töôùc Laõng Quaän coâng vaø con thöù laø Nguyeãn Hoaøng töôùc Haï Kheâ haàu vaø duøng laøm töôùng
ñaùnh giaëc.
Döôùi trieàu vua Leâ Trung Toâng (1549 – 1556), nhôø laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng trong vieäc ñaùnh laïi
nhaø Maïc neân Laõng Quaän coâng Nguyeãn Uoâng ñöôïc thaêng chöùc Taû töôùng, Haï Kheâ haàu Nguyeãn
Hoaøng ñöôïc thaêng chöùc Ñoan Quaän coâng.
Naêm Giaùp Daàn (1554), Thaùi sö Trònh Kieåm phaùi quaân vaøo ñaùnh nhaø Maïc chieám laïi hai xöù Thuaän
Hoùa vaø Quaûng Nam.
Naêm Bính Thìn (1556), vua Leâ Trung Toâng baêng haø, khoâng coù con noái ngoâi, Thaùi sö Trònh Kieåm
muoán leân ngoâi vua, nhöng sôï trieàu thaàn vaø daân chuùng khoâng phuïc, neân cöû Phuøng Khaéc Khoan bí
maät ra taän Haûi Döông hoûi möu chöôùc cuûa Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm. Traïng Trình khoâng
traû lôøi thaúng vaøo caâu hoûi, maø chæ quay vaøo nhaø trong baûo vôùi tieåu ñoàng laø “naêm nay maát muøa vì
luùa gioáng khoâng toát, mang thoùc gioáng cuõ maø gieo”. Sôï söù gæa chöa hieåu yù, Traïng Trình laïi baûi
tieåu ñoàng queùt doïn baøn thôø Phaät ñeå leã Phaät vaø baûo “Giöõ chuøa thôø Phaät, thì ñöôïc aên oaûn”. Söù giaû
veà trình töï söï, Thaùi sö Trònh Kieåm hieåu yù cuûa Traïng Trình neân cho ngöôøi ñi tìm con chaùu cuûa vua
Leâ xöa ñeå toân laøm vua. Sau ñoù tìm ñöôïc Leâ Duy Bang, laø chaùu boán ñôøi cuûa Lam Quoác coâng Leâ
Tröø (anh cuûa vua Leâ Thaùi Toå) ôû huyeän Ñoâng Sôn, xöù Thanh Hoùa, cho röôùc veà Taây Ñoâ vaø toân leân
ngoâi vua, töùc hieäu laø Anh Toâng (1557 – 1573).Taû töôùng Nguyeãn Uoâng coù taøi ñaùnh giaëc, laïi ñöôïc
caùc töôùng meán phuïc; Thaùi sö Trònh Kieåm sôï em vôï tranh giaønh quyeàn haønh neân bí maät aùm haïi
Nguyeãn Uoâng. Caäu cuûa Nguyeãn Uoâng vaø Nguyeãn Hoaøng laø Nguyeãn UÛ Dæ sôï Thaùi sö Trònh Kieåm
aùm saùt luoân Nguyeãn Hoaøng ñeå tröø taän goác gioøng hoï Nguyeãn Kim, neân baûo Nguyeãn Hoaøng daáu
bôùt taøi naêng cuûa mình vaø giaû nhö bò taâm thaàn, ñeå cho Trònh Kieåm khoâng coøn sôï tranh quyeàn.
Ñoan Quaän coâng Nguyeãn Hoaøng lo sôï cho tính maïng mình neân cho ngöôøi leùn ra Haûi Döông vaán
keá Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm. Traïng Trình cuõng traû lôøi thaúng caâu hoûi, laïi ñuûng ñænh ñi ra
tröôùc saân, nhìn hoøn non boä, thaáy moät ñaøn kieán ñang boø treân hoøn non boä. Traïng Trình môùi ngaâm
caâu thô: “Hoaønh Sôn nhöùt daûi, vaïn ñaïi dung thaân”. Ngöôøi nhaø veà trình söï vieäc, Ñoan Quaän coâng
Nguyeãn Hoaøng hieåu yù, neân nhôø chò laø Ngoïc Baûo, xin vôùi anh reå laø Thaùi sö Trònh Kieåm cho vaøo
traán giöõ xöù Thuaän Hoùa.
Xöù Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam laø vuøng ñaát môùi chieám laïi ñöôïc cuûa nhaø Maïc naêm 1554, loøng daân
ôû ñaây chöa toân phuïc vua Leâ chuùa Trònh. Ñoàng thôøi, nhaø Maïc cuõng cho ngöôøi khuaáy ñoäng cho daân
chuùng noåi loaïn vaø aâm möu ñaùnh chieám laõi. Ngoaøi ra, ñaát Thuaän – Quaûng laø vuøng ñaát môùi, röøng
nuùi hieåm trôû, söông lam chöôùng khí vaø khí haäu ñoäc ñòa. Thaùi sö Trònh Kieåm thaáy raèng; neáu
Nguyeãn Hoaøng vaøo Thuaän Hoùa thì khoâng coøn sôï bò tranh quyeàn, laïi coù ngöôøi taøi giöõ ñaát, khoâng
cho nhaø Maïc chieám laïi, baûo veä ñöôïc maët Nam cuûa Taây Ñoâ, chæ coøn lo ñoái phoù vôùi nhaø Maïc ôû
6
phía Baéc maø thoâi. Vì vaäy, Thaùi sö Trònh Kieåm daâng bieåu xin vua Leâ Anh Toâng cöû Ñoan Quaän
coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû xöù Thuaän Hoùa vaø ñöôïc toaøn quyeàn quyeát ñònh moïi vieäc ôû ñòa
phöông.
2. NGUYEÃN HOAØNG VAØO TRAÁN THUÛ THUAÄN – QUAÛNG (1558 – 1593).
Naêm Maäu Ngoï (1558) Ñoan Quaän coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû Thuaän Hoùa. Ñoan Quaän
coâng chaêm lo cho daân chuùng, traán Thuaän Hoùa trôû neân thònh vöôïng, traät töï an ninh vöõng chaéc (nhaø
Maïc khoâng gaây roái ñöôïc nöõa). Vì vaäy naêm Canh Ngoï (1570), vua laïi cho Nguyeãn Hoaøng traán thuû
luoân traán Quaûng Nam vaø cuõng ñöôïc toaøn quyeàn quyeát ñònh moïi vieäc ôû hai traán Thuaän Hoùa vaø
Quaûng Nam, moãi naêm chæ phaûi noäp 400 caân baïc vaø 500 taán luïa.
Ñoan Quaän coâng Nguyeãn hoaøng cai trò nhaân haäu vaø taøi gioûi neân xöù Thuaän – Quaûng ñöôïc thaùi
bình vaø thònh vöôïng; trong khi ñoù, caùc vuøng ñaát khaùc cuûa Ñaïi Vieät ñeàu bò ngheûo naøn vaø loaïn laïc
vì cuoäc chieán tranh giöõa nhaø Maïc vaø BaécTrieàu (Ñoâng Ñoâ) vaø vua Leâ chuùa Trònh ôû Nam Trieàu
(Taây Ñoâ). Saùch Ñaïi Vieät Söû kyù toaøn thö ñaõ phaûi ca ngôïi taøi ñöùc cuûa Ñoan Quaän coâng nhö sau:
“Nguyeãn Hoaøng trò nhaäm xöù Thuaän – Quaûng maáy chuïc naêm, chính leänh khoan hoøa, thöôûng ban
aân hueä, duøng phaùp luaät coâng bình, bieát khuyeân raên baûn boä, caám traáp nhöõng keû hung aùc. Daân hai
traán Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam ñeàu caûm loøng, meán ñöùc, thay ñoåi phong tuïc, chôï khoâng noùi
thaùch, daân khoâng troäm caép, coång ngoaøi khoâng phaûi ñoùng, thuyeàn buoân nöôùc ngoaøi ñeàu ñeán buoân
baùn, trao ñoåi phaûi giaù (khoâng cheøn eùp khaùch buoân ngoaïi quoác). Quaân lònh nghieâm caån, moïi ngöôøi
ñeàu ra söùc. Töø ñoù,nhaø Maïc khoâng daùm doøm ngoù, trong coõi ñöôïc yeân oån laøm aên”. Saùch Phuû bieân
Taïp luïc cuûa Leâ Quùi Ñoân vieát theâm: “Haèng naêm noäp thueá maù ñeå giuùp vieäc daân vieäc nöôùc, trieàu
ñình (vua Leâ chuùa Trònh) cuõng ñöôïc nhôø”.
Naêm Quùi Daäu (1573), Vua Leâ Theá Toâng môùi leân noái ngoâi (1573 – 1600) phong thöôûng cho caùc
quan, Nguyeãn Hoaøng ñöôïc phong Thaùi phoù.
3. ÑOAN QUOÁC COÂNG NGUYEÃN HOAØNG CAÙT CÖÙ THUAÄN QUAÛNG (1600).
Naêm Quùi tò (1593) Tieát cheá Trònh Tuøng ñaùnh baïi nhaø Maïc, chieám laïi Ñoâng Ñoâ (Thaêng Long),
röôùc vua Leâ Theá Toân veà ngöï, Thaùi phoù Nguyeãn Hoaøng ñem gia quyeán vaø töôùng só baûn boä ra laïy
möøng nhaø Leâ trung höng. Vua thaêng cho Nguyeãn Hoaøng chöùc Thaùi uùy, töôùc Ñoan Quoác coâng.
Phuïng meänh vua Leâ, Thaùi uùy Nguyeãn Hoaøng ñem quaân ñi ñaùnh deïp taøn quaân nhaø Maïc ôû mieàn
Haûi Döông , Kinh Baéc vaø mieàn thöôïng du (Cao baèng – Laïng Sôn).
Naêm Canh Tyù (1600) vua Leâ Theá Toâng baêng, Bình An vöông Trònh Tuøng muoán naém quyeàn trieàu
chính, neân khoâng ñöa Thaùi töû leân ngoâi, maø laäp con thöù laø Leâ Duy Taân môùi 12 tuoåi leân ngoâi, laáy
hieäu laø Kính Toâng (1600 – 1619). Moät soá töôùng laõnh khoâng ñoàng yù; Myõ Quaän coâng Buøi Vaên
Khueâ, Keá Quaän coâng Phan Ngaïn … Ñem quaân ñaàu haøng vôùi vua Maïc Kính Cung, choáng laïi trieàu
ñình vua Leâ – chuùa Trònh.
Thaùi uùy Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng ñöa gia ñình vaø töôùng só baûn boä ruùt veà Thuaän Quaûng,
ñoùng dinh phuû ôû goø Phuø Sa, treân bôø soâng Aùi Töû, laøng Traø Baùt (quaûng Trò), (ôû phía ñoâng dinh Aùi
Töû cuõ), sau ñöôïc goïi laø Dinh Caùt (Quaûng Trò).
Hai traán Thuaän Hoùa – Quaûng Nam luùc ñoù goàm: 5 phuû, 9 huyeän, 3 chaâu:
· Traán Thuaän Hoùa goàm: 2 phuû, 9 huyeän, 3 chaâu.
- Phuû Tieân Bình: 3 huyeän (Khang loäc, Leä Thuûy, Minh Linh) vaø 1 chaâu (Boá Chaùnh) (Tieân
Bình sau ñoåi laø Quaûng Bình).
- Phuû Trieäu Phong: 6 huyeän (Voõ xöông, Haûi Laêng, Quaûng Ñieån, Höông Traø, Phuù Vang,
Ñieän Baøn), 2 chaâu (Thuaän Bình, Sa Boàn).
· Traán Quaûng Nam goàm: 3 phuû, 9 huyeän:
- Phuû Thaêng Hoa: 3 huyeän (Leä Giang, Haø Ñoâng, Hy Giang).
- Phuû Tö Nghóa: 3 huyeän (Bình Sôn, Moä Hoùa, Nghóa Giang).
- Phuû Hoaøi Nhaân:3 huyeän (Boàng Sôn, Phuø ly, Tuy Vieãn).
7
Nhôø taøi ñöùc Thaùi uùy Nguyeãn Hoaøng neân xöù Thuaän Quaûng ñöôïc thònh vöôïng, daân chuùng aám no
haïnh phuùc, kinh teá phoàn thònh vaø phaùt trieån, thuyeàn buoân ngoaïi quoác ñeán buoân baùn phaùt ñaït. Do
ñoù, daân chuùng toân goïi Thaùi uùy Nguyeãn Hoaøng laø CHUÙA TIEÂN.
Laõnh thoå Ñaøng Trong luùc ñoù traûi daøi töø nam Ñeøo Ngang (soâng Gianh) vaøo ñeán ñeøo Cuø Moâng
(Bình Ñònh).
II. CAÙC CHUÙA NGUYEÃN MÔÛ ROÄNG LAÕNH THOÅ ÑAØNG TRONG (CUOÄC NAM TIEÁN CUÛA
CAÙC CHUÙA NGUYEÃN)
Laõnh thoå Ñaøng Trong (hay Nam Haø) luùc ñaàu chæ goàm hai traán Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam nhoû
heïp, phía Baéc laø laõnh thoå Ñaøng Ngoaøi (hay Baéc Haø) cuûa vua Leâ chuùa Trònh. Vôùi xu theá phaùt
trieån ñaát nöôùc, caùc chuùa Nguyeãn tieán veà phía Nam. Cuoäc Nam tieán ñöôïc khôûi ñaàu töø chuùa Tieân –
Nguyeãn Hoaøng vaø chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt hoaøn thaønh cuoäc Nam tieán khi tieán ñeán
muõi Caø Mau – Haø Tieân.
Cuoäc Nam tieán (1611 – 1693) khoâng gaëp söï choáng cöï ñaùng keå naøo. Caùc chuùa Nguyeãn baét ñaàu töø
naêm 1611, ñaõ tieán ñeán ñaát Ñoàng Nai, Saøi Goøn … Haø Tieân vaø laõnh thoå Nam Boä ngaøy nay vaøo
naêm Ñinh Söûu (1757), môû roäng laõnh thoå Ñaøng Trong töø soâng Linh Giang (soâng Gianh) vaøo ñeán
muõi Caø Maøu vaø môû roäng nöôùc Ñaïi Vieät töø aûi Nam Quan ñeán muõi Caø Mau.
Khi Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo caùt cöù xöù Thuaän Quaûng, laõnh thoå chæ tôùi ñeøo Cuø Moâng,
caûnh lính löu ñoàn bieân giôùi ñöôïc ca dao nhaéc tôùi nhö sau:
Tieáng ai than khoùc næ non.
Laø vôï chuù lính treøo hoøn Cuø Moâng.
Hay:
Chieàu chieàu maây phuû Haûi Vaân
Chim keâu gaønh ñaù, gaãm thaân laïi buoàn.
CAÙC CHUÙA NGUYEÃN NAM TIEÁN (1611 – 1693).
Cuoäc Nam tieán cuûa caùc chuùa Nguyeãn aùp duïng moät phöông caùch khoâng maáy thay ñoåi so vôùi caùc
thôøi ñaïi tröôùc.
Chuùa Nguyeãn phaùi quaân ñeán, ñoàng thôøi laäp caùc ñoàn ñieàn ñeå khai phaù ñaát ñai, laäp laøng aáp, vöøa
phoøng thuû vuøng ñaát. Caùc ñoàn ñieàn naøy goàm coù quaân lính, caùc tuø nhaân bò ñaøy, cuøng vôùi caùc noâng
daân ngheøo khoâng coù ñaát ñai hoaëc nhöõng ngöôøi coù oùc giang hoà, phieâu löu maïo hieåm ôû vuøng ñaát
môùi.
1. CHUÙA TIEÂN NGUYEÃN HOAØNG CHIEÁM PHUÙ YEÂN (1611).
Naêm 1558 Ñoan Quaän coâng vaøo traán thuû Thuaän Hoùa, naêm 1570 ñöôïc cöû traán thuû hai traán Thuaän
Hoùa Vaø Quaûng Nam. Naêm 1578, traán thuû Nguyeãn Hoaøng cöû Tröông Vaên Chaùnh laøm Traán Bieân
Quan, chieâu taäp löu daân ñeán khaån hoang ñaát ñai ôû vuøng Ba Ñaøi (Ba Ñaøi ôû phía nam ñeøo Cuø
Moâng 8 km).
Naêm Taân Hôïi (1611) tieán ñeán nuùi Thaïch Bi, Chuùa cho laáy vuøng ñaát ñoù laäp thaønh phuû Phuù Yeân,
ñaët tröïc thuoäc vaøo Dinh Quaûng Nam. Phuû Phuù Yeân goàm hai huyeän Ñoàng Xuaân vaø Tuy Hoøa (Tuy
Hoøa caùch ñeøo Cuø Moâng 50 km). Chuõ söï Vaên Phong ñöôïc cöû laøm Löu Thuû phuû Phuù Yeân. Traán
Bieân quan Tröông Vaên Chính laïi moä daân ñeán khai khaån vuøng ñaát thuoäc phuû Phuù Yeân. Naêm 1629,
phuû Phuù Yeân ñöôïc ñoåi thaønh Dinh Traán Bieân.
Naêm 1648, trong cuoäc chieán tranh Trònh – Nguyeãn laàn thöù tö, quaân Chuùa Nguyeãn baét ñöôïc ba
vaïn quaân cuûa Chuùa Trònh, chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) chia soá tuø binh ñoù vaøo
khai khaån ñaát ñai töø phuû Thaêng Hoa – Ñieän Baøn vaøo ñeán Phuù Yeân, cöù 50 ngöôøi cho vaøo laäp moät
aáp, coù theå moät soá quaân ñoù cuõng ñöôïc ñöa vaøo khai khaån vuøng ñaát Khaùnh Hoøa.
2. LAÄP DINH THAÙI KHANG (1653) VAØ TRAÁN THUAÄN THAØNH (1693).
Naêm Quùi Tî (1653), Chuùa Hieàn tieán ñeán soâng Phan Rang, cho laáy ñaát Phuù Yeân ñeán soâng Phan
Rang laäp thaønh Dinh Thaùi Khang (Khaùnh Hoøa ngaøy nay) goàm hai phuû Thaùi Khang (Ninh Hoøa
8
ngaøy nay vaø Dieân Ninh (Dieân Khaùnh ngaøy nay). Thaùng 7 naêm Quí Daäu, Quoác chuùa tieán ñeán Tam
Phan (Töùc Phan Rang – Phan Rí – Phan Thieát) laäp thaønh traán Thuaän Thaønh, thaùng sau ñoåi phuûù
Bình Thuaän (thaùng 8 naêm Quí Daäu).
3. TRAÁN THÖÔÏNG XUYEÂN VAØ DÖÔNG NGAÏN ÑÒCH MÔÛ MANG ÑAÁT ÑOÀNG NAI VAØ
MYÕ THO (1679).
Thaùng 5 naêm Kyû Muøi (1679), moät soá töôùng só nhaø Minh cuøng vôùi gia ñình, khoâng chòu thaàn phuïc
nhaø Thanh, boû Trung Quoác sang Ñaøng Trong xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn: Toång binh Long Moân
laø Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù töôùng Hoaøng Tieán cuøng vôùi Toång binh Cao Loâi Lieâm laø Traàn
Thöôïng Xuyeân (hay Traàn Thaéng Taøi) vaø Phoù töôùng Traàn An Bình ñem theo thaân thuoäc vaø binh só
goàm ñoä 3.000 ngöôøi, ñi treân 50 chieác thuyeàn lôùn keùo ñeán ñaäu ôû cöûa bieån Tö Dung (Cöûa Eo) vaøo
ñeán cöûa bieån Ñaø Naüng.
Chuùa Hieàn cho ngöôøi ñöa nhoùm töôùng só naøy vaøo sanh soáng ôû löu vöïc soâng Ñoàng Nai vaø Cöûu
Long:
- Nhoùm quaân só cuûa Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaøo ñònh cö töø Beán Goã leân ñeán cuø lao
Cuø Chaâu vaø Baøn Laân (thaønh phoá Bieân Hoøa ngaøy nay).
- Nhoùm quaân só cuûa Döông Ngaïn Ñòch vaø Hoaøng Tieán vaøo cöûa Tieåu vaø cöûa Ñaïi cuûa soâng
Tieàn Giang (Cöûu Long), ñeán ñònh cö ôû Myõ Tho.
Caùc töôùng só naøy khai phaù röøng, vôõ ñaát khai hoang, laäp laøng aáp, môû chôï laäp phoá xaù buoân baùn.
Caùc töôùng naøy cuõng giao haûo thaân thieän vôùi chính quyeàn Chaân Laïp vaø haøng naêm daâng leå trieàu
coáng cho chuùa Nguyeãn.
Traàn Thöôïng Xuyeân ñaõ phaùt trieån cuø lao Cuø Chaâu trôû thaønh moät khu phoá buoân baùn vôùi thuyeàn
Buoân Quoác teá (Nhaät, Trung Hoa, Maõ Lai vaø caû moät soá taøu buoân Chaâu Aâu …), cuø lao naøy trôû
thaønh Ñaïi phoá Ñoàng Nai hay Cuø Lao Phoá, laø moät giang caûng qup61c teá thònh vöôïng phaùt ñaït, maõi
cho ñeán khi Taây Sôn ñaùnh chieám nôi naøy (1778).
Döông Ngaïn Ñòch cuõng phaùt trieån Myõ Tho thaønh moät giang caûng buoân baùn vôùi ngoaïi quoác vaø
khai khaån ñoàng ruoäng ôû ven Tieàn Giang.
Tieáp theo caùc nhoùm töôùng só naøy cuõng coù moät soá ngöôøi Trung Hoa ñeán sanh soáng ôû caùc nôi ñoù vaø
caùc taêng só Trung Hoa cuõng hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai vôùi nhoùm daân Vieät vaø Trung hoa ôû ñaây.
4. CHUÙA NGUYEÃN LAÄP DINH TRAÁN BIEÂN (BIEÂN HOØA) VAØ PHIEÂN TRAÁN (GIA
ÑÒNH) NAÊM 1698.
Naêm Quùi Daäu (1693), Quoác chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu sai Cai cô Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu
Caûnh laøm Thoáng binh, Vaên chöùc Nguyeãn Ñình Quang laøm tham möu, ñem quaân vaøo vuøng Tam
Phan: Phan Rang - Phan Rí - Phan thieát laäp thaønh traán Thuaän Thaønh, sau ñoåi laïi laø Phuù Bình
Thuaän.
Naêm Maäu Daàn (1698), Quoác chuùa laïi sai Thoáng suaát Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh
löôïc ñaát Ñoàng Nai – Saøi Goøn, laáy ñaát Ñoàng Nai laäp thaønh huyeän Phöôùc Long, ñaët Dinh Traán
Bieân (tænh Ñoàng Nai ngaøy nay) vaø laáy Saøi Goøn laäp thaønh huyeän Taân Bình, ñaët Dinh Phieân Traán
(Thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay). Moãi Dinh ñaët caùc chöùc quan cai trò (Löu thuû, Cai baï, Kyù luïc)
vaø quaân lính traán ñoùng. Hai Dinh naøy thuoäc phuû Gia Ñònh, luùc ñoù phuû Gia Ñònh goàm 4 vaïn hoä
daân, ñaát roäng haøng ngaøn daëm. Chuùa cuõng cho chieâu moä daân chuùng ôû Ñaøng Trong vaøo laøm aên ôû
Gia Ñònh; ñoàng thôøi Chuùa cuõng baét ñaàu ñoàng hoùa soá ngöôøi Trung Hoa soáng ôû Gia Ñònh baèng
caùch laäp xaõ Thanh Haø cho ngöôøi Trung Hoa soáng ôû Dinh Traán Bieân nhaäp tòch vaø xaõ Minh Höông
cho ngöôøi Trung Hoa ôû Dinh Phieân Traán nhaäp tòch.
Laõnh thoå Ñaøng Trong luùc ñoù traûi daøi lieân tuïc töø soâng Linh Giang (soâng Gianh) vaøo ñeán taän Saøi
Goøn – Myõ Tho, sau ñoù ñeán Haø Tieân vaø Chaâu Ñoác vaø ñeán naêm 1757 thì caùc chuùa Nguyeãn ñaõ laøm
chuû heát vuøng ñoàng baèng Nam Boä ngaøy nay.

9
B. CAÙC CHUÙA NGUYEÃN VÔÙI PHAÄT GIAÙO ÔÛ ÑAØNG TRONG.
Töø naêm 1558, Chuùa Nguyeãn Hoaøng vaøo caùt cöù ôû xöù Thuaän Hoùa – Quaûng Nam, chaêm lo phaùt
trieån kinh teá – xaõ hoäo, môû roäng ñaát ñai giuùp cho vuøng ñaát naøy trôû neân truø phuù. Caùc Chuùa Nguyeãn
keá tieáp, vöøa tieáp noái coâng trình treân, vöøa phaûi lo choáng chuùa Trònh.
Ngoaøi vieäc baûo veä vaø môû mang Ñaøng Trong, caùc chuùa Nguyeãn haàu heát ñeàu laø nhöõng Phaät töû moä
ñaïo, hoä trì cho Phaät giaùo phaùt trieån ôû Ñaøng Trong: chaêm lo xaây döïng truøng tu chuøa chieàn, troïng
ñaõi caùc böïc chö taêng, nhôø ñoù phaùi thieàn Truùc Laâm phuïc höng vôùi caùc cao taêng Vieân Caûnh – Luïc
Hoà, Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm, Minh Chaâu – Höông Haûi … Ngoaøi ra, caùc chuùa Nguyeãn coøn cho
ngöôøi sang Trung Hoa thænh caùc danh taêng, kinh ñieån, phaùp töôïng, phaùp khí … Trong khi ñoù, vaøo
giöõa theá kyû 17, nhaø Thanh ñaùnh baïi nhaø Minh ôû Trung Quoác, moät soá quaân daân nhaø Minh, trong
ñoù coù caû caùc taêng só, khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh neân boû xöù sang Ñaøng Trong, caùc danh taêng
Trung Hoa cuûa phaùi thieàn Laâm Teá nhö: Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch, Minh Hoaèng – Töû Dung,
Minh Haûi – Phaùp Baûo … vaø phaùi thieàn Taøo Ñoäng nhö Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, thieàn sö Höng
Lieân – Quaû Hoaèng … ñaõ goùp phaàn phuïc höng Phaät giaùo ôû Ñaøng Trong, giuùp cho Phaät giaùo phaùt
trieån maïnh vaø toàn taïi ñeán ngaøy nay.

I. CHUÙA TIEÂN – NGUYEÃN HOAØNG TRONG THÔØI GIAN CAÙT CÖÙ XÖÙ THUAÄN –
QUAÛNG (1600 – 1613).
Naêm 1600, Thaùi uùy Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo ñoùng dinh (doanh) ôû goø Phuø Sa, treân bôø
soâng Aùi Töû, thuoäc laøng Traø Baùt (Quaûng Trò), goïi laø dinh Caùt.
Chuùa Tieân vöøa coù taøi vöøa coù ñöùc, chaêm lo phaùt trieån kinh teá, lo cho daân chuùng ñöôïc aám no, haïnh
phuùc, phaùp luaät nghieâm minh, nhöng cai trò raát khoan hoøa … neân ñaát nöôùc yeân oån, daân chuùng
soáng thaùi bình vaø thònh vöôïng. Ngoaøi ra, Chuùa Tieân coøn laø moät Phaät töû moä ñaïo, chaêm lo phaùt
trieån Phaät giaùo: xaây döïng vaø truøng tu nhieàu chuøa, hoä trì cho Phaät giaùo.
Naêm Taân Söûu (1601), Chuùa Tieân ñi du ngoaïn ñeán vuøng ñoàng baèng xaõ Haø Kheâ, huyeän Höông
Traø, thaáy giöõa ñaát baúng ñoät khôûi leân moät ñoài cao nhö nuùi, coù hình theå nhö ñaàu roàng ngoaûnh laïi,
phía tröôùc troâng ra doøng soâng daøi (soâng Höông), sau ñoù hoà lôùn, caûnh trí thanh tònh vaø töôi ñeïp.
Chuùa Tieân hoûi thaêm daân ñòa phöông, coù ngöôøi noùi raèng: goø aáy raát linh dò, ngöôøi xöa truyeàn raèng,
coù ngöôøi ban ñeâm troâng thaáy moät baø laõo maëc aùo ñoû, quaàn xanh luïc, ngoài treân ñænh ñoài naøy maø
noùi raèng: “Roài ñaây seõ coù chaân chuùa ñeán laäp chuøa ôû nôi naøy ñeå tuï linh khí maø laøm vöõng beàn long
maïch”. Noùi xong baø laõo bieán maät, nhaân ñoù, daân chuùng môùi goïi ñoài aáy laø nuùi Thieân Muï (Baø laõo
linh thieâng ôû treân trôøi).
Chuùa Tieân thaáy nuùi Thieân Muï laø ñaát linh thieâng neân cho döïng chuøa vaø ñaët teân laø chuøa Thieân Muï.
Naêm Nhaâm Daàn (1602), nhaân leã Vu Lan, chuùa Tieân ñi thuyeàn ñeán chuøa Thieân Muï ñeå laäp ñaøn
chay boá thí, thuyeàn ñi qua Trieâm Aân, thuoäc huyeän Phuù Vang, thaáy ñaát ñai coù caûnh trí ñeïp vaø ñòa
theá toát neân cho döøng thuyeàn ñeå thöôûng ngoaïn, nhaân ñoù gaëp moät chuøa xöa ñaõ suïp ñoå neân cho
truøng tu laïi, goïi laø chuøa Suøng Hoùa.
Khoaûng naêm 1603 – 1606, chuùa Tieân ñi daïo xem ñeán nuùi Haûi Vaân, thaáy daõy nuùi cao traûi daøi maáy
traêm daëm theo höôùng Baéc Nam, beà ngang keùo daøi ra ñeán bôø bieån, Chuùa noùi raèng: ñaây chính laø coå
hoïng cuûa ñaát Thuaän Quaûng roài leo leân nuùi, xem ñòa theá vaø cho thaønh laäp Traán Dinh ôû xaõ Caàn
Huùc, huyeän Duy Xuyeân, laäp nhieàu nhaø kho chöùa nhieàu thöù, sai Hoaøng töû thöù saùu laø Nguyeãn
Phöôùc Nguyeân traán giöõ ôû ñoù, vaø roài döïng chuøa Long Höng ôû caïnh traán.
Naêm Ñinh Muøi (1607), chuùa Tieân laïi cho laäp chuøa Böûu Chaâu ôû Traø Kieäu (Quaûng Nam). Naêm Kyû
Daäu (1609), chuùa Tieân cho döïng chuøa Kính Thieân ôû xaõ Thuaän Traïch, huyeän Leä Thuûy (Quaûng
Bình) (chuøa Kính Thieân sau ñöôïc truøng tu nhieàu laàn, naêm 1826, vua Minh Maïng cho ñoåi teân chuøa
laïi laø Hoaèng Phöôùc).

10
Naêm Quí Söûu (1613), chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng ñaõ giaø, 89 tuoåi, bò bònh naëng, cho goïi con thöù saùu
laø Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñang traán thuû Dinh Quaûng Nam veà Chaùnh Dinh, daën laïi raèng: “Ñaát
Thuaän Quaûng phía Baéc coù nuùi Hoaønh Sôn vaø soâng Linh Giang (soâng Gianh) hieåm trôû, phía Nam
coù nuùi Haûi Vaân vaø nuùi Thaïch Bi vöõng chaéc. Nuùi sanh vaøng, saét, bieån coù muoái, caùt … thaät laø ñaát
cuûa trôøi ñeå cho anh huøng duïng voõ. Neáu bieát thöông yeâu daïy doã daân, lo luyeän taäp binh só ñeå choáng
laïi hoï Trònh thì ñuû ñeå xaây cô nghieäp muoân ñôøi. Neáu theá löïc khoâng choáng ñöôïc thì coá giöõ ñaát ñai
ñeå chôø thôøi cô, chôù ñöøng boû hoûng lôøi daën cuûa ta”.
Thaùng 6 naêm Quí Söûu (1613), chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng maát, an taùng ôû nuùi Thaïch Haõn, huyeän
Haûi Laêng (quaûng Trò), sau caûi taùng ôû nuùi thuoäc xaõ La Kheâ, huyeän Höông Traø (Thöøa thieân).
Ñoái vôùi Phaät giaùo chuùa Tieân coù thaâm yù muoán laáy Phaät giaùo ñeå laøm nôi nöông töïa tinh thaàn cho
coâng trình laäp quoác cho caùc chuùa Nguyeãn, ñoàng thôøi laáy Phaät giaùo ñeå laøm phöông tieän chieán
tranh chính trò choáng laïi chuû tröông toân suøng Nho giaùo cuûa nhaø Haäu Leâ ôû Ñaøng Ngoaøi. Vì theá caùc
chaùnh quyeàn ñeàu laø nhöõng ngöôøi suøng moä ñaïo Phaät vaø heát loøng hoä trì Phaät phaùp.

II. CHUÙA SAÕI – NGUYEÃN PHÖÔÙC NGUYEÂN (1613 – 1635).

Chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân sanh naêm Quùi Hôïi (1563), ñöôïc phong töôùc Thuïy Quaän coâng.
Naêm Nhaâm Daàn (1602), chuùa Tieân laäp Dinh Quaûng Nam, cöû Thuïy Quaän coâng Nguyeãn Phöôùc
Nguyeân laøm Traán thuû. Thuïy Quaän coâng traán thuû Dinh Quaûng Nam töø naêm ñoù cho ñeán naêm leân
noái ngoâi chuùa Tieân (1602 – 1613). Trong thôøi gian naøy, chuùa Tieân xaây döïng caùc chuøa thuoäc ñòa
phaän Quaûng Nam nhö chuøa Long Höng, Böûu Chaâu, coù leõ laø coù söï ñoùng goùp coâng cuûa Nguyeãn
Phöôùc Nguyeân.
Hieän chuùng ta chöa bieát roõ veà caùc coâng ñöùc cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñoái vôùi Phaät giaùo
nhö theá naøo maø ñeán noãi daân chuùng thôøi ñoù toân goïi chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân laø Chuùa Saõi hay
Chuùa Buït (töùc Chuùa Phaät) ? Chuùng ta chæ bieát ñöôïc laø chuùa Nguyeãn Phöôùc Nguyeân ñaõ goùp nhieàu
coâng ñöùc ñoái vôùi Phaät giaùo thôøi ñoù, nhöng tieác laø chuùng ta hieän khoâng coù taøi lieäu ñeå bieát theâm veà
caùc coâng trình ñoù cuûa chuùa Saõi.
Döôùi thôøi chuùa Saõi (1613 – 1635), ôû Ñaøng Trong coù raát nhieàu nhaân taøi noåi danh nhö Ñaøo Duy Töø,
Nguyeãn Höõu Daät, Nguyeãn Höõu Tieán …

III. CHUÙA THÖÔÏNG – NGUYEÃN PHÖÔÙC LAN.

IV. CHUÙA HIEÀN – NGUYEÃN PHÖÔÙC TAÀN (1648 – 1687).

Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn, töôùc Duõng Leãâ haàu, sanh naêm Canh Thaân (1620), laø ngöôøi thoâng
minh duõng löôïc, taùnh tình cöông quyeát, ñoâi khi ñeán taøn nhaãn, am hieåu binh phaùp, chaêm lo vieäc
trieàu chính, chænh ñoán vieäc cai trò. Chuùa Hieàn vöøa caàm quaân vöôït soâng Linh Giang, tieán ra Ñaøng
Ngoaøi, chieám 7 huyeän cuûa chuùa Trònh (töø soâng Linh Giang ra ñeán soâng Lam), vöøa môû roäng laõnh
thoå Ñaøng Trong veà phöông Nam.
Naêm Maäu Tyù (1648), chuùa Thöôïng cheát baát ngôø, Theá töû Duõng Leã haàu Nguyeãn Phöôùc Taàn leân noái
ngoâi ôû Ñaøng Trong.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Taàn coù laáy moät ngöôøi con haùt xöù Ngheä An vaø raát yeâu meán, nhaân ñoïc saùch,
thaáy Ngoâ Vöông say meâ Taây Thi maø maát nöôùc, laäp töùc tænh ngoä, chuùa sai Ñaøo Thöøa ñöa cho
töôùng Nghóa Sôn moät caùi aùo, vieát maät chæ daáu trong daûi aùo, baûo Nghóa Sôn duøng thuoác ñoäc gieát
cheát Ñaøo Thöøa ñi. Töø ñoù chuùa Hieàn chaêm lo nghieân cöùu binh phaùp, chieâu taäp quaân duõng caûm,
luyeän taäp binh lính, huaán luyeän töôïng binh vaø thuûy binh, chuaån bò ñaùnh Ñaøng Ngoaøi vaø thöïc hieän
cuoäc Nam tieán.
Sau cuoäc chieán Trònh – Nguyeãn naêm 1648, baét ñöôïc ba vaïn binh quaân Ñaøng Ngoaøi, chuùa Hieàn
cho chia quaân soá ñoù vaø cho soáng raûi raùc ôû caùc vuøng ñaát môùi khai khaån.
11
Năm 1679, một nhóm tướng sĩ nhà Minh gồm: 3.000 người, đi trên 50 chiếc thuyền vào xin thần
phục chúa Hiền. Chúa Hiền cho nhóm Tổng binh Trần Thượng Xuyên và Phó tướng Tr62n An Bình
vào sanh sống ở vùng Đồng Nai, Tổng binh Dương Ngạn Địch và Phó tướng Hoàng Tiến vào sống
ở vùng Mỹ Tho.
Với việc nhóm người Trung Hoa vào sanh sống ở vùng Đồng Nai – Sài Gòn ngày càng đông, trong
số đó, một số tăng sĩ Phật giáo Trung Hoa cũng đi theo để hỗ trợ tinh thần cho nhóm di dân này.
Vào khoảng năm Đinh Tị (1677), thiền sư Nguyễn Thiều – Siêu Bạch (phái thiền Lâm Tế, đời 33)
và một số đệ tử đến Phủ Qui Ninh (Qui Nhơn sau nay), lập chùa Thập Tháp – Di Đà, năm 1683 ra
Thuận Hóa lập chùa Hà Trung và đến Phú Xuân lập chùa Quốc Ân, dựng tháp Phổ Đồng (năm
1684).
Trong thời gian 1660 – 1680, phái thiền Trúc Lâm phục hưng ở vùng Quảng trị - Thuận Hoá với sự
xuất hiện của các thiền sư Viên Cảnh, Viên Khoan và quan trọng nhất là thiền sư Minh Châu –
Hương Hải. Nhiều người trong Hoàng gia Chúa Nguyễn, một số triều thần đã qui y với thiền sư
Minh Châu – Hương Hải.
Năm Đinh Mùi (1667), chúa Hiền đi du ngoạn, đến cửa biển Tư Dung, thấy núi Qui Cảnh (núi Linh
Thái) có chùa cổ linh thiêng đã sập đổ, nên choi xây dựng lại chùa Vĩnh Hòa, lể khánh thành, mở
đại hội Du già 7 ngày đêm.
Hoà thượng Thạch Liêm tả cảnh chùa Vĩnh Hòa (vào năm 1695) như sau:
Chùa Vĩnh Hoà cất trên núi Qui (Qui Sơn hay Linh Thái), trong rừng cây cảnh trí rất đẹp, nghe
tiếng chuống rất ngăn, nhưng đi quanh co hằng giờ mới đến, chùa Vĩnh Hoà không tráng lệ lắm,
nhưng rất trang nghiêm và vững chắc. Xung quanh chùa là vườn cây cối xanh tươi, Rộng chừng vài
mươi mẫu. Từ chùa nhìn ra phía ngoài xa, trời nước mênh mông, muôn làn sóng bạc, như núi bạc
non vàng.
Võng xe mười dặm đến đỉnh cao
Hang núi vang vọng tiếng chuông ngân
Xa thấy người đi ngoài dặm khói,
Chợt nghe trái rụng giữa rừng tùng,
Chim Hồng tíu tít, mưa chùa cổ,
Rồng bạc chờn vờn sóng biển đông,
Buông mắt càn khôn kêu một tiếng
Đầu non chống gậy ngó mênh mông.

Đỉnh xưa khắc chữ Vĩnh Hòa niên,

Bên bờ biển xanh, mở cửa thiền.
Mặt đất phù sa non dợn sóng,
Lưng Trời mây phủ nóc như thuyền,
Tre xanh ngàn khóm màu thu sáng,
Khe đá một bầu bóng nhựt xuyên.
Mải ngắm dáng chiều bên đỉnh núi,
Phiên tăng lễ bái tỉnh khô thiền (1).

Non xanh muôn lớp dạo chơi rong

Rừng suối liên miên, nẻo chẳng cùng
Nhaø coù nöûa reøm, möa laùch taùch,
Thuùy vi boán maët khoùi moâng lung.
Bieån khôi man maùc vöøng maây phuû,
Gioù nuùi lao xao ngoïn coû rung.
Thaéng caûnh ngaøy nay ghi maáy neùt,
Ñaêng laâm bieát coù dòp naøo khoâng ? (2).

(1) Khoâ thieàn: tham thieàn queân heát moïi söï.

12
 (2) Trích haûi ngoaïi kyù söï, baûn dòch cuûa vieän ñaïi hoïc Hueá.

Chuùa Hieàn coøn cho xaây döïng chuøa Thieân Toân ôû xaõ Ñaâu Kinh, Dinh Quaûng Trò (chöa roõ naêm) ñeán
sau naøy, naêm 1821, vua Minh Maïng ngöï giaù ra Baéc Thaønh, ñi ngang Quaûng Trò, thaáy chuøa bò
hoang pheá, neân cho truøng tu laïi.
Ngaøy 12 thaùng 4 naêm Kyû Muøi (1679) ôû nuùi Haûi Vaân bò nöùt lôû daøi hôn 20 tröôïng (khoaûng 80 meùt)
saâu ñoä 4 thöôùc ta. Chuùa Hieàn sai quan ñeán teá leã.
Muøng 8 thaùng 10 naêm Kyû Muøi, nuùi La Chöõ ôû huyeän Höông Traø (Thuaän Hoùa), bò nöùt lôû daøi hôn 10
tröôïng, saâu hôn 2 thöôùc. Raèm thaùng 10 coù nguyeät thöïc.
Naêm Canh Thaân (1680) phöôøng Thieát Tröôøng, huyeän Ñaêng Xöông thuoäc Thuaän Hoùa, ñaát bò suït
saâu xuoáng hôn moät tröôïng, chu vi roäng hôn 20 tröôïng. Thaùng 7 naaêm ñoù, ôû caùc xöù Vuõ Vöông vaø
Ba Lang thuoäc Thuaän Hoùa, trôøi möa nöôùc maën traøn ngaäp caû caùnh ñoàng ruoäng, laøm cho ruoäng raãy,
luùa maù toån haïi. Ngaøy 20 thaùng 8, mieàn Thuaän Hoùa laïi coù baõo lôùn, möa ñaù rôi xuoáng nhö truùt
nöôùc, hoàng thuûy daâng leân traøn ngaäp.
Ngaøy muøng 6 thaùng 10 naêm Canh Thaân, sao Choåi xuaát hieän ôû phöông Taây, vua Leâ Hy Toâng cho
ñoåi nieân hieäu Vónh Trò thöù 5 laøm naêm Chính Hoøa thöù nhöùt.
Ngaøy muøng 1 thaùng 3 naêm Taân Daäu (1681), sao Choåi laïi xuaát hieän ôû phaän sao Chaån. Naêm naøy,
töø muøa xuaân ñeán muøa haï trôøi haïn, luùa maù khoâ chaùy, daân chuùng bò ñoùi to.
Thaùng 2 naêm Nhaâm Tuaát (1682) ôû xaõ An Ngaïn, thöôïng nguoàn Cam Loä, huyeän Ñaêng Xöông,
thuoäc Thuaän Hoùa, ñaát bò suït xuoáng, beà daøi beà ngang ñeàu hôn 60 tröôïng, saâu khoâng bieát bao nhieâu
tröôïng, trong ñoù coù khí ñen boác leân trôøi, saéc hôi nöôùc maøu lam bieác.
Naêm 1682, Toå Caàu (thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi) daãn 50 ñeä töû thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm
duøng thuyeàn boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi. Vuøng Thuaän Hoùa thieáu taêng só, Toå sö Nguyeãn
Thieàu, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá rôøi chuøa Thaäp Thaùp - Di Ñaø ôû Qui Nhôn (Bình Ñònh), ra Thuaän
Hoùa ñeå hoaèng truyeàn ñaïo Phaät.
Naêm Quí Hôïi (1683) Toå sö Nguyeãn Thieàu töø chuøa Thaäp Thaùp - Di Ñaø (Qui Nhôn) ra laøng Haø
Trung xöù Thuaän Hoùa laäp chuøa Phoå Thaønh (hay chuøa Haø Trung). Sau vaøo Phuù Xuaân laäp chuøa
Vónh Aân (sau ñoåi thaønh chuøa Quoác Aân).

V. CHUÙA NGHÓA – NGUYEÃN PHÖÔÙC TRAÊN (1687 – 1691).

Nguyeãn Phöôùc Traên laø con trai thöù cuûa chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn, töôùc Hoaèng Aân haàu,
ñöôïc toân laøm Thaùi phoù Quoác coâng, sanh naêm Kyû Söûu (1649) leân ngoâi Chuùa naêm Ñinh Maõo
(1687), luùc 39 tuoåi ñöôïc goïi laø Chuùa Nghóa.
Thaùng 7 naêm Ñinh Maõo (1687), Chuùa Nghóa dôøi Phuû Thaønh töø xaõ Kim Long ñeán xaõ Phuù Xuaân,
huyeän Höông Traø, cho xaây cung ñieän nguy nga traùng leä, laäp vöôøn hoa, troàng caây caûnh, söûa ñöôøng
… laáy nuùi Hoøn Moâ (töùc nuùi Ngöï Bình) laøm aùn ngöõ maët tieàn, thaáy nöôùc soâng Höông xoi vaøo phía
maët Phuû Thaønh neân xay thaùp ñeå traán.
Chuùa Nghóa laø ngöôøi nhaân haäu, khoan hoøa, troïng keû só, nheï hình phaït, giaûm söu thueá …
Thaùng hai naêm Maäu Thìn (1688), Chuùa Nghóa cho truøng tu chuøa Vónh Hoøa ôû cöûa bieån Tö Dung.
Vaøo thôøi Chuùa Nghóa, Chuùa nhôø thieàn sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch trôû veà Trung Hoa thænh caùc
cao taêng, phaùp töôïng, phaùp khí … sang hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong.
Sau khi hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp, Toå sö Nguyeãn Thieàu môû moät Ñaïi Giôùi ñaøn ñeå truyeàn giôùi
cho caùc thieàn sö thuoäc phaùi Laâm Teá ôû Trung Hoa môùi sang Ñaøng Trong vaø caùc thieàn sö thuoäc
phaùi Truùc Laâm tröôùc ñaây, cuøng moät soá taêng só ôû Ñaøng Trong theo thoï phaùp vôùi phaùi Laâm Teá.
Toå sö Nguyeãn Thieàu thænh ñöôïc moät soá cao taêng vaø ñöa sang moät soá ñeä töû qui y trong Ñaïi Giôùpi
ñaøn baét ñaàu hoaèng hoùa ôû Phuù Xuaân vaø nhieàu nôi ôû Ñaøng Trong, giuùp cho Phaät giaùo ñöôïc phuïc
höng vaø phaùt trieån maïnh ôû Ñaøng Trong.
13
 VI. MINH VÖÔNG NGUYEÃN PHÖÔÙC CHAÂU (1691 – 1725)
CÖ SÓ HÖNG LONG – THIEÂN TUNG ÑAÏO NHAÂN.
Chuùa Minh (Minh Vöông) – Nguyeãn Phöôùc Chaâu hieäu Thieân Tung Ñaïo nhaân hay cö só Höng
Long (ñôøi 30 phaùi thieàn Taøo Ñoäng) sanh giôø Muøi, ngaøy 18 thaùng 5 naêm Aát Maõo (1675), laø con
tröôûng cuûa Chuùa Nghóa – Nguyeãn Phöôùc Traên, meï hoï Toáng.
Luùc nhoû, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu raát chaêm chæ hoïc haønh, chöõ vieát raát ñeïp, vaên voõ toaøn taøi,
ñöôïc phong Toä Tröôøng Haàu.
Naêm Taân Muøi (1691) Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân ngoâi Chuùa, môùi 17 tuoåi, ñöôïc trieàu thaàn toân laøm
Thaùi Baûo Toä Quaän coâng, sau ñöôïc toân laøm Thaùi phoù Quoác coâng vôùi hieäu laø Chuùa Minh (Minh
Vöông), thöôøng ñöôïc goïi laø Quoác Chuùa.
Chuùa chaêm lo cho cuoäc soáng daân chuùng, troïng hieàn ñaõi só, giaûm thueá maù söu dòch, giaûm vieäc hình
nguïc; Chuùa coøn lo môû mang laõnh thoå (tieáp tuïc cuoäc Nam tieán); ngoaøi ra Chuùa coøn laø moät ngöôøi
raát haâm moä ñaïo Phaät vaø nhieät tình hoä trì Phaät phaùp.
Chuùa Minh laø ngöôøi nhaân haäu, coù saün ñaïo taâm, suøng Nho moä Phaät, hoïc roäng, ñoïc nhieàu kinh
saùch, vaø saùng taùc nhieàu baøi thô, vieát caùc baøi minh giaù trò.
Naêm Kyû Maõo (1699) Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ra leänh caám ñaïo Thieân Chuùa (thôøi ñoù goïi laø ñaïo
Hoa Lan); ngöôøi Vieät theo ñaïo Thieân Chuùa thì nhaø bò phaù, saùch bò ñoát, ngöôøi Taây phöông ñeàu bò
truïc xuaát khoûi Ñaøng Trong.
1. CHUÙA NGUYEÃN PHÖÔÙC CHAÂU CHAÊM LO VIEÄC NÖÔÙC.
Chuùa Minh muoán phaùt trieån ñaát nöôùc huøng maïnh neân chaêm lo vieäc voõ bò, thöôøng thao dieãn, luyeän
taäp quaân ñoäi; taäp baén suùng, baén cung, thao dieãn voi traän, dieãn taäp thuûy binh, boä binh, thöôøng phaùt
giaûi thöôûng trong caùc cuoäc thao dieãn quaân ñoäi; Chuùa cuõng cho toå chöùc vaø cuûng coá heä thoáng
phoøng thuû ôû caùc thaønh luõy vaø cöûa bieån, söûa sang ñöôøng saù, caàu coáng.
Chuùa cuõng môû nhieàu khoa thi ñeå thi choïn nhaân taøi ra giuùp nöôùc. Vöøa leân ngoâi naêm 1692, Chuùa
ñaõ cho söûa Vaên Mieáu ôû Trieàu Sôn cho roäng theâm.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu coù yù môû roäng laõnh thoå veà phía Nam, phía Baéc doøm ngoù ñeán laõnh thoå
Ñaøng Ngoaøi cuûa Chuùa Trònh.
2. CÖ SÓ HÖNG LONG (THIEÂN TUNG ÑAÏO NHAÂN) HOÄ TRÌ PHAÄT GIAÙO.
Thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên (1687 – 1691), Chuùa nhôø Toå sö Nguyeãn Thieàu veà Trung Hoa
thænh caùc dang taêng vaø phaùp töôïng, phaùp khí qua Ñaøng Trong. Toå sö Nguyeãn Thieàu môøi ñöôïc
moät danh taêng vaø moät soá ñeä töû cuûa Toå qua Ñaøng Trong, Toå sö cuõng coù môøi Hoaø thöôïng Thaïch
Lieâm, nhöng Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm chöa qua.
Naêm 1961, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân ngoâi. Chuùa raát moä ñaïo Phaät, heát loøng hoä trì Phaät phaùp
vaø cuõng sieâng naêng tham vaán hoïc hoûi Phaät phaùp.
Ngay khi môùi leân ngoâi, Chuùa ñaõ cho xaây döïng chuøa Myõ An ôû nuùi Myõ An (nay laø Tuùy Vaân). Chuùa
raát troïng ñaõi thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng (phaùi thieàn Taøo Ñoäng, ñôøi 30), thieàn sö Quaû
Hoaèng truï trì Chuøa Tam Thai ôû Quaûng Nam. Trong saùch Haûi ngoaïi kyù söï, Hoaø thöôïng cho raèng
thieàn sö Quaû Hoaèng laø Quoác sö cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu.
Naêm 1692 coù moät cuoäc noåi loaïn do moät soá ngöôøi Hoa laõnh ñaïo, khieán cho Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu xuoáng saéc ñöa Toå sö Nguyeãn Thieàu truï trì Chuøa Haø Trung.
Naêm 1694, Nguyeãn Phöôùc Thoâng vaø nguyeãn Phöôùc Hueä laïi aâm möu choáng Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu. Aâm möu choáng laïi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu bò baïi loä, caû hai bò gieát. Naêm 1695, moät
ngöôøi Hoa ôû Qui Nhôn teân laø Quang Phuù hôïp cuøng moät ngöôøi teân Linh noåi loaïn ôû Quaûng Ngaõi –
Quy Nhôn. Vì vaäy Toå sö Nguyeãn Thieàu vaø moät soá ñeä töû phaûi boû troán. Toå sö vaøo Ñoàng Nai aån
tích vaø hoaèng hoùa ôû vuøng ñaát Ñoàng Nai naøy (ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Trung Hoa ñeán laøm aên sinh
soáng khaù ñoâng). Vì vaäy, caùc saùch söû Vieät Nam khoâng bieát vieäc hoaèng hoùa naøy cuûa Toå sö Nguyeãn
14
Thieàu. Toå sö Nguyeãn Thieàu laäp chuøa Kim Cang ôû aáp Bình Thaûo, hoaèng hoùa vaø vieân tòch ôû ñaây
ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1728), ñeä töû laäp thaùp taïi chuøa Kim Cang (xem chöông Toå sö
Nguyeãn Thieàu).
Naêm 1694, sau khi Toå sö Nguyeãn Thieàu vaø moät soá ñeä töû thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá sôï bò lieân luïy
trong caùc cuoäc noåi loaïn choáng chuùa Nguyeãn neân boû troán, Nguyeãn Phöôùc Chaâu cöû hai vò sö sang
Trung Hoa ñem thô môøi, coù thô giôùi thieäu cuûa thieàn sö Quaû Hoaèng, ñeå thænh Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng sang Ñaøng Trong hoaèng döông Phaät phaùp thay theá cho caùc
thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá (nhö naêm 1683), duøng phaùi thieàn Laâm Teá thay thay cho phaùi
thieàn Truùc Laâm sau khi Toå Caàu ra ñaøng ngoaøi).
Ñaàu naêm Aát Hôïi (1695), Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm töø Trung Hoa sang Ñaøng Trong. Chuùa Nguyeãn
raát khaâm phuïc kieán thöùc ña vaên cuûa Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm neân xin thoï giôùi Boà Taùt, ñöôïc ban
phaùp danh laø Höng Long, ñaïo hieäu laø “Tung Thieân Ñaïo nhaân”, thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng ñôøi
30. Trong giôùi ñaøn taïi chuøa Giaùc Hoaøng trong phuû, Quoác maãu vaø caùc vöông phi vaø caùc coâng chuùa
thoï giôùi Boà Taùt.
Trong dòp leã Phaät ñaûn naêm Aát Hôïi (1695), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu hoã trôï cho Hoøa Thöôïng
Thaïch Lieâm môû Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm, coù ñeán 1400 taêng só thoï giôùi Tyø Kheo vaø Sa Di,
moät soá Hoaøng thaân, moät soá Ñaïi thaàn cuõng thoï giôùi Boà Taùt. Giôùi ñaøn naøy toå chöùc ñeå cho caùc thieàn
sö thuoäc phaùi Taøo Ñoäng töø Trung Hoa sang vaø caùc taêng só Ñaøng Trong tröôùc ñoù thoï giôùi vôùi phaùi
thieàn Taøo Ñoäng.
Trong thôøi gian Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Thieàn Laâm hay chuøa Thieân Muï (naêm 1695 –
1696), cö só Höng Long thöôøng vôøi ñeán phuû ñeå tham vaán Phaät phaùp vaø tham khaûo yù kieán veà vieäc
cai trò ñaát nöôùc.
a) Cö só Höng Long tham hoïc vôùi Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm.
Moät hoâm trôøi ñang möa, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trì chuù, trôøi taïnh, Höng Long xin Hoøa thöôïng
truyeàn daïy cho baøi chuù ñoù. Hoøa thöôïng noùi: trì chuù coù öùng ngieäm hay khoâng, khoâng phaûi laø do
baøi chuù maø do ngöôøi trì chuù, ngöôøi trì chuù coù ñöùc ñoä vaø giöõ ñöôïc taâm Phaät thanh tònh thì trì chuù
môùi linh nghieäm. Roài sau ñoù, thay vì truyeàn baøi chuù, Hoøa thöôïng laïi ñöa cho Höng Long moät baûn
ñieàu traàn goàm 18 ñieåm veà vieäc trò nöôùc hôïp theo tinh thaàn Phaät giaùo, yù noùi raèng: Chuùa laøm ñuùng
theo caùc ñieàu ñoù, töùc laø laøm lôïi cho ñaát nöôùc, daân chuùng ñöôïc aám no haïnh phuùc, thì möa hoøa gioù
thuaän, cuõng linh nghieäm nhö trì chuù.
Moät laàn khaùc, Höng Long thænh Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø chö taêng ôû chuøa Thieân Muï khai ñaøn
tuïng chuù ñaïi bi vaø muoán töï mình trai giôùi thanh tònh ñeå ñöôïc tham döï Baèng caùch khoâng aên thòt caù
vaø khoâng gaàn nöõ nhaân. Höng Long hoûi yù kieán, Hoøa thöôïng noùi: Söï trai giôùi cuûa böïc vua chuùa
khoâng gioáng nhö ngöôøi thöôøng, trai giôùi khoâng chæ giöõ trong saïch thaân, khaåu, yù maø coøn phaûi laøm
sao cho nöôùc ñöôïc thaùi bình, daân chuùng ñöôïc aám no haïnh phuùc, caùc quan ñöôïc giao cho ñuùng
theo phaåm töôùc, chöùc vò ñuùng theo taøi ñöùc. Ñoàng thôøi Hoøa thöôïng ñeà nghò vôùi cö só Höng Long
trai giôùi baèng caùch: traû töï do cho nhöõng ngöôøi bò giam caàm oan öùc, phoùng thích bôùt tuø ñang bò
giam, boá thí cho ngöôøi ngheøo ñoùi, thaùo gôõ cho nhöõng ngöôøi bò haø hieáp, eùp uoång, boû bôùt nhöõng
luaät leä quùa nghieâm khaéc, deã daõi cho nhöõng ngöôøi buoân gaùnh baùn böng vaø caùc thôï thuyeàn.
Moät laàn khaùc, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñeà nghò vôùi Höng Long cho baõi boû hình phaït “Töôïng
hình” (Voi haønh hình): cho voi duøng voøi quaán tuø nhaân vung leân cao rôi xuoáng, roài voi laáy ngaø
höùng laáy tuø nhaân ñang rôi xuoáng, ngaø voi xuyeân thuûng tuø nhaân, laøm cho gan ruoät loøi ra. Maùu muû
tuoân chaûy … Höng Long ñaõ nghe lôøi.
Theo ñeà nghò cuûa Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm, cö só Höng Long ñeå yù naâng ñôõ, trôï duyeân cho caùc cao
taêng ôû ñòa phöông, ban bieán ngaïch saéc töù vaø ban caùc caâu ñoái cho caùc chuøa noåi tieáng (kyù teân vôùi
danh hieäu Thieân Tung Ñaïo nhaân).

15
Naêm Bính tyù (1696), Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm veà Trung Hoa, chuùa ban taëng nhieàu vaøng baïc ñeå
truøng tu chuøa Tröôøng Thoï vaø Chuùa vieát töïa baøi saùch Haûi ngoaïi kyù söï.
Naêm Vónh Thònh thöù hai (1706), chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu sai ngöôøi sang Trung Hoa thænh kinh.
Kinh thænh veà ñöôïc taøng tröõ ôû chuøa Thieân Muï.
Naêm Canh Daàn (1710), cö só Höng Long cho ñuùc Ñaïi hoàng chung chuøa Thieân Muï, treân coù khaéc:
“Quoác Chuùa Ñaïi Vieät Nguyeãn Phöôùc Chaâu, noái doøng phaùi thieàn Taøo Ñoäng chaùnh toâng, ñôøi thöù
30, phaùp danh Höng Long, ñuùc Ñaïi hoàng chung caân naèng85 caân, an trí ôû chuøa Thieân Muï, ñeå vónh
vieãn cung phuïng Tam baûo, chuù nguyeän möa hoøa gioù thuaän, quoác thaùi daân an, chuùng sanh trong
phaùp giôùi ñeàu thaønh ñaïi vieân chuùng trí. Naêm Vónh Thònh thöù saùu, ngaøy Phaät ñaûn thaùng tö naêm
Canh Daàn”.
b) Truøng tu chuøa Thieân Muï.
Naêm giaùp Ngoï (1714) Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho ñaïi truøng tu chuøa Thieân Muï, giao cho
Chöôûng cô Toáng Ñöùc Ñaïi troâng nom coâng vieäc naøy, sau moät naêm môùi hoaøn thaønh, Chuøa Thieân
Muï trôû neân roäng raõi vaø cöïc kyø traùng leä.
Chuùa môû Ñaïi hoäi ôû vöôøn Tyø Da trong khuoân vieân chuøa Thieân Muï, aên chay moät thaùng, phaùt chaån,
boá thí cho ngöôøi ngheøo vaø thaân laøm baøi vaên bia ghi söï tích vieäc truøng tu naøy. Vua Chieâm Thaønh
laø Keá Baø Töû, Hoaøng gia cuøng trieàu thaàn Chieâm Thaønh ñöôïc môøi tham döï Ñaïi hoäi.
Boä Ñaïi Taïng kinh goàm hôn moät ngaøn quyeån kinh – luaät ñöôïc thænh töø Trung Hoa veà, ñöôïc taøng
tröõ ôû taøng kinh gaùc.
Cö só Höng Long (Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu) vieát baøi bia truøng tu chuøa Thieân Muï nhö sau:
“Quoác Vöông Nguyeãn Phöôùc Chaâu, noái doøng Taøo Ñoäng chaùnh toâng, ñôøi thöù 30, phaùp danh Höng
Long, hieäu Thieân Tung Ñaïo nhaân, taïo baøi Minh cuûa bia (bi minh) chuøa Thieân Muï, Thuaän Hoùa.
Töøng nghe,
Roàng laëng khoâng hình, ñaïo cao khoù taû.
Phaät taùnh voán khoâng, goác thöôøng thanh tònh,
Caùc töôùng ñeàu ñuû maø giaùc chieáu traøn ñaày,
Phaùp chaúng hai ñöôøng, lyù veà moät nghóa.
Trôøi cuõng xoay vaàn, ñaát khoâng noäi ngoaïi,
Ñaát nöôùc gioù löûa, noái tieáp boán voøng.
Phaät taùnh laëng soi, theå thöôøng trong suoát,
Bieán theå taùnh Phaät laøm coõi kim saéc,
Trong coõi kim saéc coù bieán höông thuûy,
Trong bieán höông thuûy coù quang minh taïng, laïi coù röøng baùu höông hoa man maùc cuøng khaép coõi
Phaät, soá nhieàu nhö caùt soâng Haèng toû roõ moät quang minh taïng. ÔÛ ñöôïc coõi quang minh tang naøy
phaûi coù nhaân laønh y nôi chaùnh baùo. Bieát ñöôïc nhaân naøy thì ba thaân khoâng sai bieät, trôøi ñaát baèng
nhau, boán höôùng chaúng coù gaàn xa, taùnh Phaät tanh chuùng sanh ñeàu chaûy vaøo bieán trí Tyø-loâ-giaø-na
caû.
Ngöôøi coù huyeát maïch, ñaát coù ñoài cao. Phía Nam bieån lôùn laø khu vöïc nöôùc vieät ta. Nuùi röøng truøng
ñieäp laø Taây Nam, bieån caû meânh moâng laø Ñoâng Baéc, ñaàm vaây caùt vaøng vaïn daëm. Nöôùc maõi an
ninh bieån im chaäp chuøng caây moïc trôøi luoân xanh bieác, löông thöïc doài daøo, ruoäng ñaát maøu môõ.
Nguõ taøi phieân thöù, Tam theá cao tö, coïp gioáng taây ngu, chim nhö phöôïng ñeïp. Phong tuïc xöa nay
ñeïp ñeõ, vui thaáy daân hieàn, goùp taùnh laønh laøm goác, thay loøng thieän cö xöû vôùi ñôøi.
Soáng theo ñaïo Nho, chuoäng ñaïo Phaät vì chaùnh trò khoâng theå chaúng laøm nhôn, tin ñaïo kính thaày,
laáy nhaân quaû maø nghó ñieàu gieo phöôùc. Nhôø vaäy, bieân giôùi ñöôïc thanh bình, thaân taâm an oån.
Theá môùi bieát ôû nhaø sang khoâng baèng phöông tröôïng, côõi ngöïa ñaâu baèng choáng tích tröôïng, aùo
gaám choùi ñôøi khoâng gioáng caø sa, vaøng ngoïc ñaày nhaø cuõng thaønh troáng roãng. Aên ñoà aên haù saùnh

16
muøi thôm höông tích. Nghe nhaïc ñaâu baèng tieáng keä caâu kinh ñoä theá. Ñaây laø luùc tìm veà vöôøn cuõ
möøng vui. Ñôøi ñaïo song haønh, ñeàu khoâng traùi leõ.
Kính nhôù naêm xöa, töøng môøi ñöôïc Hoaø thöôïng Ñöôøng ñaàu huùy laø Ñaïi Saùn, töï Thaïch Lieâm,
nguyeän löïc saâu ñaày, loøng thöông khaép coõi, y baùo khoâng cuøng, ñaïo khôûi ba thöøa, tu haønh coù toân
chæ, nhö caây coù coäi, nöôùc coù nguoàn; Ngaøi truyeàn taâm giôùi, goác ôû Chieát Taây. Ta nhôù ôn “ñaùnh”,
“heùt” moãi moãi nhö nöôùc hoøa söõa, phoù taâm aán nhö roùt maät.
Nhöõng mong noái goùt Linh Sôn, nghó theïn cho mình khoâng saùng, canh caùnh beân loøng, chæ mong gìn
giöõ ñaïo cao voøi voïi. Muoán ñem heát taøi ba chöa heïn ñöôïc ngaøy sau gaùnh vaùc. Ñaéc phaùp nhieàu
naêm, nguyeän xaây laàu ngoïc caønh vaøng, beøn cho ñaát thöôïng du Thuaän Hoùa, nuùi loan ñænh phöôïng
phaân chia, xoùm Taây Kim Long, baêng ruoäng qua ñöôøng. Keát reøm bao boïc, ñaát nhoâ cao raùo, phía
traùi doøng soâng uoán löôïn, ñaát heïp trong laønh. Theo neàn cuõ ngoâi thieàn quan Thieân Muï, xaây caûnh
Phaät môùi ôû coõi trôøi Nam, quyeân goùp ngoïc ngaø, chaúng tieác baïc vaøng, heã luaät nöôùc ñaõ truyeàn, ñaát
goã coâng quaân chaúng sôï lao nhoïc, ñeán cuøng löïc coù toaøn daân giuùp söùc, chaúng sôï ngaøy thaùng keùo
daøi. Coâng trình lôùn lao, nhôø coù caùc quan Caàn chaùnh, Chöôûng cô, Chöôûng dinh, Giaùm nieân, Phoù
Giaùm nieân, cuøng nhau tuyeån quaân, choïn soá ít trong soá ñoâng, choïn ngöôøi gioûi trong soá ít. Tuøy theo
söùc thöôûng coâng, tin vaøo loøng thaønh, aân oai ñeàu gioáng nhau. Thôï gioûi thi coâng, tính moät naêm troøn.
Töø cöûa nuùi vaøo coù ñieän Thieân Vöông, ñieän Ngoïc Hoaøng, Ñaïi huøng Baûo ñieän, nhaø thuyeát phaùp,
laàu taøng kinh. Hai beân laø laàu chuoâng troáng, ñieän Thaäp Dieâm Vöông, nhaø vaân thuûy, nhaø aên (nhaø
trai), nhaø thieàn, Ñieän Ñaïi Bi, ñieän Döôïc Sö, taêng lieâu, thieàn xaù khoâng döôùi vaøi chuïc sôû.
Sau vöôøn Tì-da, beân trong laø phöông tröôïng vaø caùc choã, khoâng döôùi vaøi chuïc sôû ñeàu saùng choùi
huy hoaøng, khieán ngöôøi xem phaûi baøng hoaøng kinh haõi. Thaät laø theá giôùi saéc vaøng, moät toøa quang
minh vaäy.
Toâi vui möøng khoâng xieát, roäng laøm Phaät söï, ôû nôi vöôøn Tì-da moät thaùng, ngaøy thöôøng ngaém caûnh,
leân ñeán laàu kinh, taâm boãng nhieân thö thaùi. Töïa lan can, phoùng taàm maét veà phöông ñoâng, maët trôøi
treo treân khoâng, chieáu khaép muoân loaøi vaïn vaät, ôû phöông Nam, nuùi buûa chaäp chuøng, laëng treo
treân ñaàu thaûm maây traéng khoâng cuøng taän, Nhieàu maøu saéc khoâng taû xieát, bao veû ñeïp khôûi leân cuûa
thôøi vaên minh thònh trò. Phöông Taây tuøng xanh lieãu bieác nhö chieác bình phong baûo hoä cöûa thieàn.
Phöông Baéc voïng veà chính phuû (phuû Chuùa Nguyeãn).
Lôùp lôùp tre xanh aån hieän nhieàu khu vöôøn danh tieáng. Thoang thoaûng gioù nheï phaát muoân ngaøn cöûa
ngoõ. Tröôùc maét, caûnh ñeïp hoïa só khoù töôûng. Chuøa vieän trang nghieâm, nhieàu ngöôøi chieâm ngöôõng.
Duøng saùu thöù thaønh töïu, ñeå mong ñöôïc löu truyeàn muoân thuôû. Boãng kyù öùc noåi leân phaùp soá, töø
moät saùt na ñeán moät laïc saùt, töø moät laïc saùt ñeán caâu kyø, töø moät caâu kyø ñeán moät taêng kyø, töø moät
taêng kyø ñeán moät cao kyø, töø moät cao kyø ñeán baát khaû chuyeån, khoâng ngaên khoâng ngaïi khoâng thieáu
khoâng cuøng. Thaønh truï hoaïi khoâng chaúng choáng ñoái, tuyeät dieäu voâ cuøng haù chaúng saâu xa laém.
Toùm laïi caùi saâu xa ñoù qui veà thaùnh ñeá, chuùng ñöôïc quang minh roäng lôùn, giuùp ñaát nöôùc thanh
bình, an vui beàn vöõng, vua quan ñöôïc thoï maïng laâu daøi nhö tuøng baùch. Caûnh boán phöông thanh
bình, vaïn daân laïc nghieäp loä ñöôïc nuoâi döôõng, voã buïng an vui. Phuû vöõng nhö saét, vang tieáng ñaøn
caàm, höõu vò laïi nhaäp vaøo phaùp hoùa voâ vi vaäy. Töø nay veà sau keá tuïc tieáp noái, laáy phaùp phaùp ñöôïc
truyeàn thöøa, noái ñeøn ñeøn ñöôïc saùng maõi.
Thaày ta ñaõ maát, mong nhôø cao taêng, töøng choáng tích tröôïng vöôït qua nuùi aûi, duøng chieác thuyeàn töø
baêng qua bieån Vieät, cuøng tuyeân dieäu keä, ca tuïng toâng phong. Nghó ngöôøi thôøi aáy, moäng saâu chöa
tænh, ñöa chieác buùa leân maø khai phaù nuùi ñeïp, ngaên doøng nöôùc xieát, lau buïi traàn nôi göông baùu,
cuøng nhau lôïi ích, tham hoïc trôøi ngöôøi.
Nguyeän hoï Nguyeãn, noäi ngoaïi xa gaàn, ñeàu leân phaùp hoäi, luoân laøm chöùa phöôùc, thöôøng hoä chuøa
chieàn, noäi ngoaïi thaân thích ñeàu chöùng boà ñeà. Toâi ñöôïc baøi ca (tuïng) an laïc, thöôøng gaëp naêm ñöôïc
muøa, noâng thöông nhieàu cuûa, quaân maïnh nöôùc giaøu, an cö laïc nghieäp. Nay ñeïp bieát bao !

17
Quaân thaàn thöa thænh, xin baøy toû maáy lôøi cho chí ñaïo ñöôïc toû roõ maø taâm nguyeän khoâng moûi meät,
neân phoùng buùt ghi baøi minh sau ñaây:
Minh raèng:
Ñaát Vieät phöông Nam chöø nuùi soâng xinh ñeïp,
Ngoâi chuøa traùng leä chöø trôøi chieáu cuûa thieàn.
Töï taùnh thanh tinh, chöø suoái tuoân maät ngoït, ñaát nöôùc an oån chöø boán caûnh thanh nhaøn.
Phaùp hoùa voâ vi chöø Nho – Phaät ñoàng haøng,
Vieát lôøi caûm khaùi chöø nhaân quaû xoay vaàn,
Döïng bia löu daáu chöø loøng thaønh coøn maõi (1)
Laäp ngaøy toát, tieát ñaàu ñoâng (thaùng 10) naêm Aát Muøi, nieân hieäu Vónh Thònh thöù 11 (1715).
Thaùng 8 naêm Bính Thaân (1716) Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho truøng tu chuøa Kính Thieân ôû
Thuaän Traïch.
Thaùng 2 naêm Taân Söûu (1721), Chuùa cho laäp chuøa giaùc Hoaøng ôû xaõ Thieàn Só, huyeän Phong Ñieàn.
Nguyeân ôû ñaây, tröôùc coù chuøa xöa noåi tieáng linh öùng, Chuùa cho xaây caát môùi, ñaët teân laø Giaùc
Hoaøng vaø cho cheá baûng vaøng teân Chuùa ban cho.
Ngaøy 24 thaùng 4 naêm Aát Tî (1725), cö só Höng Long, hieäu Thieân Tung Ñaïo nhaân, töùc Chuùa
Nguyeãn Phöôùc Chaâu maát, 51 tuoåi, ôû ngoâi 35 naêm, an taùng ôû xaõ An Ngoïc, huyeän Höông Traø
(Thuaän Hoùa).
Töø Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu veà sau, caùc chuøa ñeàu coù ñaïo hieäu theo phaùi thieàn Taøo Ñoäng.
c) Baøi töïa cuûa Quoác vöông Ñaïi Vieät Nguyeãn Phöôùc Chaâu trong saùch Haûi ngoaïi kyù söï.
(BOÁN SÖ HAÛI NGOAÏI KYÙ SÖÏ TÖÏ).
Nöôùc Ñaïi Vieät nhoû nhoi, töïa nuùi day maët ra bieån, phaù röøng nuùi, ñuoåi huøm voi ñeå ñònh choã ôû, traûi
nay ñaõ 13 ñôøi. Quaû nhôn ngu toái; tuoåi treû noái ngoâi, chæ hai gieàng nghieâng ñoå, ñeå theïn cho ngöôøi
tröôùc, haèng ngaøy cuõng vaøi ba thaàn haï, baøn luaän ñaïo trò nöôùc an daân, ñaõ bao naêm lo saép ñaët noäi
trò, ngoaïi an, nhöng chính leänh vaãn chöa söûa sang, nhaân daân vaãn chöa no aám, aáy laø toäi lôùn cuûa
quaû nhaân vaäy.
Gaàn ñaây, xeùt ñoïc saùch xöa, bieát raèng ñaïo trò nöôùc laáy “ñöôïc ngöôøi” laøm coát yeáu. Nhaø Taàn ñöôïc
Baù Lyù Heà ôû nöôùc Ngu. Nhaø Taàn ñöôïc Do Dö ôû nöôùc Nhung, ñöôïc Phi Baùu, Coâng Toân Chi ôû nöôùc
Sôû ñeàu laäp neân nghieäp baù.
Duøng ñöôïc keû hieàn thì nöôùc trò, leõ dó nhieân töø xöa, nhöng quaû hôn ngaøy nay caûnh ngoä raát khoù.
Quaû nhôn khoâng tieác töôùc loäc khoâng haø tieän aùo maõo caân ñai, haàu heát hieàn taøi daï thaûo ñaõ vui loøng
ra giuùp. Ngaët vì nhôn taøi nôi xöù naøy, sinh nôi bieân giôùi xa, nghe thaáy heïp hoøi, duøng laøm chöùc noï
quan kia, nay cuõng troøn nhieäm vuï, coøn nhö caàu ngöôøi ñaïo cao ñöùc troïng, ñuû taøi kinh luaân, lôøi noùi
vieäc laøm, coù theå neâu sö phaùp muoân thuôû, nhöõng baäc “Ñaïi höõu vi” nhö theá, tröø phi Trung Hoa, queâ
höông cuûa thaùnh hieàn Phaät toå, aét chaúng nôi naøo coù vaäy, vôùi keû hieàn khoâng vöôït ra ngoaøi quoác
caûnh, maø Trung Hoa vaø Ñaïi Vieät; nôi ôû caùch xa nhau, neáu khoâng phaûi laø keû coù kieán thöùc sieâu
phaøm, chaúng bò löôùi ñôøi raøng buoäc thì laøm sao môøi ñöôïc. Than oâi ! caàu ñöôïc keû hieàn ñaõ khoù, caàu
ñöôïc baäc thaày caøng khoù. Boån sö laø Laõo Hoøa thöôïng Tröôøng Thoï. Ta, töø ngaøy ñöông ôû ngoâi vò
Theá töû ñaõ nhieàu naêm ngöôõng moä, Tieân vöông (Nguyeãn Phöôùc Truù) ñöa thô röôùc môøi hai laàn
khoâng qua.
Muøa thu naêm Giaùp Tuaát, ta muoán thoï giôùi Boà Taùt, noái chí Tieân vöông, sai ngöôøi qua röôùc, may
ñöôïc Hoaø thöôïng nhaän lôøi. Töø muøa xuaân naêm Aát Hôïi (1695), Hoaø thöôïng qua ñeán nôi, löu laïi
ñeán muøa haï naêm Bính Tyù (1696), ñöôïc gaàn guõi sôùm hoâm, chuyeän troø cuùng döôõng, sau nhöõng luùc
giaûng luaän thieàn kinh, coøn chæ veà luaân thöôøng cöông kyû, töø vieäc lôùn ñeán vieäc nhoû, vaïch ñöôøng chæ
neûo, lôøi leõ roõ raøng, khaùc naøo daét ngöôøi töø choã toái taêm ra nôi thanh thieân baïch nhöït, giuùp ích cho
quaû nhaân trong vieäc chaùnh trò nhieàu bieát chöøng naøo. Hoaø thöôïng trích luïc moät hai vieäc, cheùp ra
thaønh saùch nhan ñeà Haûi ngoaïi kyù söï luùc trôû thuyeàn veà nöôùc ñöa cho ta xem vaø khieán cho ta vieát
18
baøi töïa. Töï xeùt hoïc haønh ít oûi, daùm ñaâu caàm buùt vieát vaên, hoaëc giaû vì saùch cheùp vieäc nöôùc ngoaøi,
laï luøng tai maét, sôï ñoäc giaû nghi laø hoang ñöôøng, neân muoán ta chöùng thöïc, moät ñoâi lôøi haàu ñöôïc
phuï cheùp sau kieät taùc cuûa ñaïi hieàn vaäy. Coøn veà Phaät phaùp vaên chöông, taøi tình ñaïo ñöùc, thaày ta
khai hoùa hôn 30 naêm, vieát saùch hôn 20 loaïi, löu haønh ñaõ laâu, ñaõ coù ñònh giaù, lôøi taùn döông cuûa ta,
naøo coù theâm ích lôïi gì ñaâu. Tuy nhieân, ñaïi thieân theá giôùi, buïi tro haït caùt ñeàu do bieån höông thuûy
keát ñaïi thaønh, trong nhöõng ngaøy quaû nhôn cuøng vôùi laõo Hoaø thöôïng ngao du trong höông thuûy
Hoa nghieâm, thì chaúng coù gì phaân bieät noäi ngoaïi.
Nay ñaõ caùch xa nhau bieån lôùn, ôû Quaûng Ñoâng maø cheùp vieäc Ñaïi Vieät, thì goïi laø Haûi ngoaïi kyù söï
cuõng ñuùng laém roài.
Bính Tyù, Khöông Hy thöù 35 (1696), boà nguyeät (thaùng 5), Ñaïi Vieät Quoác vöông Nguyeãn Phöôùc
Chaâu, ñeä töû thoï Boà Taùt giôùi, phaùp danh Höng Long.
Leã kính, vieát taïi phöông tröôïng Tònh Danh, ôû Taây cung Giaùc Vöông noäi vieän (1).

(1) Baûn dòch cuûa vieän ñaïi hoïc Hueá. (Saùch Haûi Ngoaïi kyù söï)

VII. NINH VÖÔNG - NGUYEÃN PHÖÔÙC TRUÙ (1725 – 1738) “VAÂN TUYEÀN ÑAÏO NHAÂN”
Nguyeãn Phöôùc Truù laø con tröôûng cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, meï hoï Toáng, sanh naêm Bính Tyù
(1696), coù taøi vaên voõ, ñöôïc phong chöùc Cai cô Ñænh Thònh haàu, sau thaêng chöùc Chöôûng cô. Naêm
Aát tî (1725), Nguyeãn Phöôùc Truù leân keá vò ngoâi Chuùa, toân laø Thaùi phoù, Ñònh Quoác coâng hay Ninh
Vöông, ñaïo hieäu laø: “Vaân Tuyeàn Ñaïo nhaân”.
Naêm Baûo Thaùi thöù 10 (1729), Chuùa ban thuïy hieäu cho Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch laø:
“Haïnh Ñoan Thieàn sö” vaø ban baøi minh treân thaùp cuøa Toà sö. (2)

(2) Xem chöông Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieäu Baïch.

Naêm 1732, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù cuõng cho laäp dinh ñieàu khieån ôû thaønh phoá Saøi goøn ñeå ñieàu
khieån caùc ñôn vò quaân ñoäi ôû mieàn Nam (Nam kyø sau naøy)
Naêm 1711, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho quan quaân ñi theo ñöôøng caùi quan, töø Phuù Xuaân ñeán
Boá Chaùnh duøng ñoàng hoà cheá taïo theo kieåu cuûa Taây Phöông (Tö Minh Chung töùc ñoàng hoà coù
chuoâng reo) ñeå ño chieàu daøi cuûa ñöôøng naøy, (3)

(3) Chieâu Taûi Nam Nguyeãn Tuù baét chöôùc theo ñoàng hoà cuûa Taây Phöông cheá taïo ñoàng hoà
duøng cho trieàu ñình Chuùa Nguyeãn (naêm 1716).

Naêm 1731, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù cuõng cho d8em ñoàng hoà ñeå ño chieàu daøi caùc ñöôøng ñi ñeán
caùc ñòa phöông vaø caùc ñöôøng thöôïng ñaïo. Naêm 1733, Chuùa cho ño chieàu daøi doïc theo bôø bieån
cuûa Ñaøng Trong
Thaùng 8 naêm Giaùp Daàn (1734), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban bieån ngaïch cho Chuøa Hoä Quoác, sau
goïi laø chuøa Saéc Töù Hoä Quoác: “Chuøa hoä Quoác ôû phía nam soâng Phöôùc Giang (soâng Ñoàng Nai)
ñöôïc xaây döïng trong khi Thoáng suaát Nguyeãn Cöûu Vaân ñaùnh Chaân Laïp. Chuùa nghó ñeán coâng cuûa
Nguyeãn Cöûu Vaân neân ñaët cho teân Chuøa laø Hoä Quoác vaø Chuùa vieát bieån ngaïch bao cho”. (Ngaøy
nay chuøa Hoä Quoác ñöôïc goïi laø chuøa Saéc Töù Hoä Quoác quan, ôû xaõ Taân Vaïn, thaønh phoá Bieân Hoøa).
Naêm 1735, Toång binh Maïc Cöûu maát, Chuùa phong cho con Maïc Cöûu laø Maïc Thieân Töù chöùc Ñoâ
ñoác traán Haø Tieân, töôùc Toâng Ñöùc haàu.
Naêm Maäu Ngoï (1738), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù, Vaân Tuyeàn Ñaïo nhaân maát thoï 43 tuoåi, ôû ngoâi
13 naêm.

19
Chuùa Ninh Vöông Nguyeãn Phöôùc Truù coù chính saùch roäng raõi veà toân giaùo: Chuùa vaãn hoä trì Phaät
Giaùo, nhöng Chuùa vaãn cho ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc truyeàn baù, caùc Linh muïc ngoaïi quoác vaø giaùo
daân ñaõ xaây döïng moät soá nhaø thôø ôû nhieàu nôi ôû Ñaøng Trong. Ngay kinh ñoâ Phuù Xuaân cuõng coù moät
soá nhaø thôø ñöôïc xaây caát.

VIII. VOÕ VÖÔNG – NGUYEÃN PHÖÔÙC KHOAÙT (1738 – 1765) “TÖØ TEÁ ÑAÏO NHAÂN” CÖ
SÓ PHAÄT TAÂM.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt laø con tröôûng cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù, meï hoï Tröông, sanh naêm
Giaùp Ngoï (1714), thoï giôùi Boà Taùt, phaùp danh Phaät Taâm, ñaïo hieäu: “Töø Teá Ñaïo nhaân”.
Naêm 1738, Nguyeãn Phöôùc Khoaùt ñöôïc toân laø Thaùi Baûo Hieán Quoác coâng, sau xöng Voõ Vöông.
1. CHUÙA VOÕ VÖÔNG CAÛI CAÙCH VIEÄC NOÄI TRÒ ÔÛ ÑAØNG TRONG.
Naêm 1739, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt cho dôøi phuû môùi ôû Phuù Xuaân, cho ñònh laïi trieàu phuïc caùc
quan ôû Ñaøng Trong, cho daân chuùng Ñaøng Trong thay ñoåi kieåu cuûa y phuïc cho khaùc vôùi Ñaøng
Ngoaøi.
Ngaøy 12 thaùng 4 naêm Giaùp Tyù (1744), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt chaùnh thöùc xöng Vöông hieäu
laø “Voõ Vöông”, cho ñuùc aán Quoác vöông, laäp con trai thöù 9 laø Nguyeãn Phöôùc Hieäu laøm Theá töû.
Chuùa Voõ Vöông cho thay ñoåi danh xöng: chaùnh dinh ôû Phuù Xuaân nay goïi laø Ño thaønh Phuù Xuaân.
Choã ôû cuûa Chuùa tröôùc ñaây goïi laø Phuû, nay goïi laø Ñieän. Tröôùc duøng aán Toång traán Töôùng quaân nay
duøng aán Quoác Vöông.
Chuùa Voõ Vöông cho laäp Luïc Boä, Vieän Haøn Laâm … chia laõnh thoå Ñaøng Trong thaønh 12 Dinh (1)
(1) Ñaøng trong chia laøm 12 dinh: 1. Chaùnh dinh (Phuù Xuaân – Thuaän Hoùa) 2. Cöïu dinh (Aùi Töû)
3. Dinh Quaûng Bình 4. Dinh Voõ Xaù 5. Dinh Boá Chaùnh 6. Dinh Quaûng Nam (goàm caû Phuû
Quaûng Ngaõi vaø Phuû Bình Ñònh) 7. Dinh Phuù Yeân 8. Dinh Bình Khang 9. Dinh Bình Thuaän
10. Dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa) 11. Dinh Phieân Traán (Gia Ñònh) 12. Dinh Long Hoà (Vónh
Long)

ÔÛ Chaùnh dinh, chöùc Kyù luïc ñoåi laïi laøm Boä laïi, Nha uùy laøm Boä Leã, Ñoâ Tri laøm Boä Hình, Cai Baï
laøm Boä Hoä, ñaët theâm Boä Binh vaø Boä Coâng. Thaân Quaân ñoåi goïi laø Vuõ Laâm Quaân. Vaên Chöùc ñoåi
laø Haøn Laâm Vieän.
Voõ Vöông cho xaây caát cung ñieän, dinh thöï … Phuù Xuaân trôû thaønh phoàn hoa ñoâ hoäi, nguy nga
traùng leä.
2. CHUÙA VOÕ VÖÔNG ÑOÁI VÔÙI THIEÂN CHUÙA GIAÙO.
Chuùa Voõ vöông laø ngöôøi coù oùc canh taân ñaát nöôùc vaø coù tö töôûng tieán boä, khoâng quaù baûo thuû nhö
caùc Chuùa khaùc. Chuùa Voõ Vöông vôùi phaùp hieäu laø Töø Teá Ñaïo nhaân, raát suøng moä ñaïo Phaät, tuy
nhieân Chuùa cuõng cho pheùp ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc truyeàn ñaïo. Coù moät soá quan chöùc theo ñaïo
Thieân Chuùa Giaùo cuõng ñöôïc Chuùa thaêng chöùc nhaân dòp Chuùa môùi leân ngoâi, moät soá nhaø thôø ñöôïc
caùc linh muïc ngoaïi quoác vaø giaùo daân ñöùng ra xaây caát ôû nhieàu nôi thuoäc laõnh thoå Ñaøng Trong.
Döôùi thôøi Chuùa Voõ Vöông (vaøo naêm 1750) ôû ngay ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñaõ coù 5 nhaø thôø Thieân
Chuùa:
- Hoäi truyeàn giaùo doøng Teân coù hai nhaø thôø: moät nhaø thôø cuûa giaùo só ngöôøi Ñöùc laø Koffler
döïng beân caïnh ñieän cuûa Chuùa Voõ Vöông (Koffler laø ngöï y cuûa Chuùa töø naêm 1745 –
1752), moät nhaø thôø khaùc ôû trong ñoâ thaønh Phuù Xuaân.
- Hoäi ngoaïi quoác truyeàn giaùo do giaùm muïc ngöôøi Phaùp laø Lefeøvre coù moät nhaø thôø ôû phöôøng
Ñuùc.
- Doøng franciscain coù moät nhaø thôø (?)
- Moät nhaø thôø cuûa giaùo só khaùc coi veà vieäc truyeàn ñaïo (?0
Chuùa Voõ Vöông tin duøng moät soá ngöôøi chaâu Aâu:
20
 - OÂng Jean siebert laø ngöï y cuûa Chuùa, cheát taïi Hueá naêm 1745. OÂng Clarles Slamenski thay
theá, nhöng cuõng chæ maáy thaùng thì cheát, neân giaùo só ngöôøi Ñöùc laø Jean Koffles ñöôïc Chuùa
cöû giöõ chöùc ngöï y töø naêm 1745 ñeán naêm 1752.
- Oâng Joseph Neugebauer coi veà thieân vaên vaø toaùn hoïc.
- Naêm 1752 vì khoâng cöùu ñöôïc baø phi suûng aùi cuûa Chuùa, ngöï y Koffler bò truïc xuaát. Chuùa
duøng giaùo só Jean De Loureiro laøm ngöï y.
- Giaùo só Xavier De Monteiro lo veà toaùn hoïc, traéc ñòa.
Ngaøy 16 thaùng 11 naêm 1744 Ñöùc Giaùo Hoaøng Benoit XIV kyù saéc lònh “caám vieäc thôø cuùng toå
tieân”, laøm va chaïm ñeán ñaïo ñöùc coå truyeàn cuûa ngöôøi AÙ Ñoâng. Ngoaøi ra, vaøo cuoái naêm 1749 coù
xích mích giöõa giaùo só ngöôøi Phaùp laø Pierre Poivre (1719 – 1786) vôùi Taû ngoaïi Tröông Phöôùc
Loan veà vaán ñeà tieàn baïc vaø mua baùn, ngaøy 26 thaùng 2 naêm 1750, P. Poivre rôøi Ñaøng Trong ñaõ
baét coùc theo moät thoâng ngoân ngöôøi Vieät laø Michel Cöôøng cuûa Taû ngoaïi Tröông Phöôùc Loan,
ngoaøi ra coøn coù moät soá taøu buoân Aâu Chaâu ñeán giuùp ñôõ cho Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi, vì vaäy
trieàu ñình Chuùa Voõ Vöông quyeát ñònh caám ñaïo Thieân Chuùa.
Ngaøy 24 thaùng 4 naêm 1750, Chuùa Voõ Vöông ra leänh ñuoåi caùc giaùo só Thieân Chuùa khoûi Ñaøng
Trong vaø phaù huûy taát caû nhaø thôø Thieân Chuùa ôû Ñaøng Trong (tröø giaùo só Koffler vaø nhaø thôø cuûa
Koffler caát ôû caïnh ñieän cuûa Chuùa Voõ Vöông vì Koffler laø ngöï y cuûa Chuùa).
3. CHUÙA VOÕ VÖÔNG ÑO^1I VÔÙI PHAÄT GIAÙO.
Chuùa Voõ Vöông raát suøng ñaïo Phaät, vaãn noái tieáp truyeàn thoáng cuûa toå tieân, Chuùa coù phaùp danh laø
Töø Teá Ñaïo nhaân, vaø Chuùa vaãn nhieät thaønh hoä trì Phaät giaùo.
Vaøo khoaûng naêm 1738 – 1744 Chuùa Voõ Vöông ñaõ cho truøng tu laïi chuøa Thieân Muï cho theâm traùng
leä vaø sai ngöôøi sang Trung Hoa ñeå thænh Ñaïi Taïng kinh goàm moät ngaøn boä kinh ñöa veà ñeå taïi
chuøa Thieân Muï.
Naêm Quí Hôïi (1743), sau khi thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn vieân tòch ôû chuøa Thieân Thai
Thuyeàn Toân, taïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, Chuùa Voõ Vöông ban hieäu laø “Ñaïo Haïnh”, thuïy Chaùnh Giaùc
Vieân Ngoä Hoaø thöôïng.
Naêm Taân Tî (1761), Chuùa Voõ Vöông ban saéc töù cho chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình Ñònh vaø
ngöï ñeà hai caâu ñoái cho chuøa naøy (xem chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø).
Chuùa Voõ Vöông coaøn saéc töù cho nhieàu chuøa khaùc nöõa ôû Ñaøng Trong (hieän chuùng ta chöa bieát
heát).
Ngaøy Giaùp Ngoï, thaùng 5 naêm Aát Daäu (1765), nieân hieäu Caûnh Höng 26, Chuùa Voõ Vöông Nguyeãn
Phöôùc Khoaùt baêng ôû ngoâi 27 naêm, thoï 52 tuoåi.

IX. TÖØ ÑÒNH VÖÔNG – NGUYEÃN PHÖÔÙC THUAÀN (1765 – 1777) VAØ TAÂN CHÍNH
VÖÔNG – NGUYEÃN PHÖÔÙC DÖÔNG ÑEÁN NGUYEÃN VÖÔNG – NGUYEÃN
PHÖÔÙC AÙNH (1778 – 1802).
Naêm 1765, Ñònh Vöông Nguyeãn Phöôùc Thuaàn leân ngoâi, hieäu “Khaùnh Phuû Ñaïo nhaân”. Naêm 1771,
nhaø Taây Sôn khôûi nghóa.
Cuoái naêm Giaùp Ngoï (1774), nhaân cô hoäi Chuùa Nguyeãn baän choáng quaân Taây Sôn ôû Quaûng Nam,
Chuùa Trònh Saâm sai Dieäp Quaän coâng Hoaøng Ngöõ Phuùc ñem quaân ñaùnh chieám Ñaøng Trong. Ñònh
Vöông boû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân chaïy vaøo Gia Ñònh. Naêm 1777, Thaùi Thöôïng Vöông Nguyeãn
Phöôùc Thuaàn vaø Taân Chính Vöông Nguyeãn Phöôùc Döông bò quaân Taây Sôn baét gieát. Nguyeãn
Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh keá ngoâi vaø naêm 1802, ñaùnh baïi nhaø Taây Sôn, laäp leân Trieàu ñaïi nhaø
Nguyeãn (1802 – 1945) (xem lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn).

21
22
 Chöông II

SÖÏ PHUÏC HÖNG CUÛA PHAÄT GIAÙO

VAØ CUÛA PHAÙI THIEÀN TRUÙC LAÂM ÔÛ ÑAØNG TRONG
Phaät giaùo Ñaïi Vieät phaùt trieån vaø höng thònh döôùi ñôøi nhaø Lyù (1010 – 1224) vaø nhaø Traàn (1224 –
1400). Khi nhaø Minh xaâm laêng Ñaïi Vieät (1407 – 1427), vua nhaø Minh ñaõ phaù huûy neàn vaên hoùa
cuûa Ñaïi Vieät, tòch thu vaø tieâu huûy heát taát caû kinh saùch cuûa Ñaïi Vieät, ñaäp phaù caùc di tích vaên hoùa
(bia ñaù, ñeàn mieáu) …
Rieâng veà Phaät giaùo, ñôøi nhaø Traàn ñaõ coù in laïi boä Ñaïi Taïng Kinh hôn 5.000 quyeån, trong ñoù in laïi
haàu heát kinh saùch cuûa boä Ñaïi Taïng Kinh ñôøi nhaø Nguyeân cuûa Trung Hoa (5.480 quyeån) vaø in
theâm vaøo ñoù moät soá kinh saùch cuûa Phaät giaùo Vieät Nam (do caùc taêng só Vieät Nam bieân soaïn: töø
khi Phaät giaùo môùi du nhaäp vaøo Ñaïi Vieät cho ñeán ñôøi traàn, coù nhieàu taêng só taøi ñöùc bieân soaïn caùc
saùch raát giaù trò).
Nhaø Minh ñaõ cho tòch thu ñem veà Trung Quoác hoaëc thieâu huûy heát caùc kinh saùch Phaät giaùo cuûa
Ñaïi Vieät, sau ñoù, nhaø Minh laïi cho ñöa sang Ñaïi Vieät caùc kinh saùch trong boä Ñaïi Taïng Kinh cuûa
Trung Hoa; nhö vaäy, taát caû caùc kinh saùch do caùc taêng só Vieät Nam bieân soaïn ñeàu bò tòch thu ñöa
veà Trung Hoa hoaëc bò thieâu huûy.
Vaøo ñôøi nhaø Traân, Phaät giaùo Ñaïi Vieät thoáng nhöùt laø döôùi danh nghóa phaùi Thieàn Truùc Laâm,
Hoaøng gia nhaø Traàn saùng laäp phaùi Thieàn Truùc Laâm, vì vaäy, Phaùi Thieàn Truùc Laâm cuõng nhö Phaät
giaùo ñôøi Traàn lieân heä chaët cheõ vôùi Hoaøng toäc nhaø Traân. Moät soá ñoâng Hoaøng toäc vaø caùc Ñaïi thaàn
ñeàu qui y trong phaùi Thieàn Truùc Laâm.
Dop ñoøi hoûi cuûa nhaø Minh, vua Leâ Thaùi Toå muoán cuûng coá quyeàn haønh nhaø Leâ, baét buoäc laø phaûi
tieâu dieät nhaø Traàn. Muoán tieâu dieät heát nhaø Traàn thì caùc vua Leâ cuõng phaûi tieâu dieät Phaät giaùo ñeå
tröø taän goác nhaø Traàn. Do aùp löïc chính trò thôøi ñoù, nhaø Haäu Leâ phaûi ngaàm aùp duïng chính saùch dieät
Phaät giaùo, do ñoù, phaûi naâng ñôõ Nho giaùo ñeå thay theá cho Phaät giaùo. Ch1nh vì lyù do ñaëc bieät naøy
maø döôøi ñôøi Haäu Leâ (1427 – 1527) Nho giaùo höng thònh, Phaät giaùo haàu nhö khoâng coøn hoaït ñoäng,
sinh hoaït Phaät giaùo khoâng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong caùc saùch söû cuûa trieàu ñình nhaø Haäu Leâ.
Cuõng vì lyù do chính trò ñoù, moät soá hoaøng toäc nhaø Traàn vaø caùc thieàn sö phaùi Truùc Laâm ñaõ phaûi boû
xöù, qua Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp ñeå aån troán (coù theå ñaõ vaøo taän vuøng löu vöïc soâng Ñoàng Nai
ñeå aån tích).
Ñeán ñôøi nhaø Maïc (1527 – 1593) Phaät giaùo ñöôïc phaùt trieån trôû laïi chuùt ít, nhöng vì tình traïng
chieán tranh (thôøi Nam – Baéc trieàu: nhaø Maïc ôû mieàn Baéc phaûi ñaùnh deïp nhaø Leâ Trung Höng ôû
mieàn Thanh Hoùa – Ngheä An) neân cuõng bò haïn cheá. Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng: trong suoát hai
theá kyû 15 vaø 16, nhöùt laø döôùi thôøi nhaø Haäu Leâ (1427 – 1593), Phaät giaùo Ñaïi Vieät bò suy thoaùi
traàm troïng, gaàn nhö bò tieâu dieät. Trong luùc ñoù, Nho giaùo ñöôïc naâng ñôõ neân phaùt trieån maïnh vaø
Nho giaùo baét ñaàu höng thònh trong thôøi Haäu Leâ.
Ñeán thôøi Trònh – Nguyeãn phaân tranh (1600 – 1778) Phaät giaùo môùi ñöôïc phuïc höng vaø phaùt trieån
trôû laïi ôû caû hai mieàn: Ñaøng Ngoaøi (Baéc Haø ) vaø Ñaøng Trong (Nam Haø).
Sau khi vaøo traán thuû Thuaän Hoùa (1558), nhöùt laø töø naêm 1600. Chuùa Nguyeãn Hoaøng quyeát ñònh
chaêm lo xaây döïng vaø phaùt trieån laõnh thoå Ñaøng Trong (xöù Thuaän – Quaûng) ñeå choáng laïi Chuùa
Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi. Caùc Chuùa Nguyeãn ñeàu chaêm lo cuûng coá vaø phaùt trieån Ñaøng Trong ngaøy
caøng höng thònh. Caùc Chuùa Nguyeãn haàu heát ñeàu suøng moä ñaïo Phaät, heát loøng hoä trì Phaät giaùo, nhôø
ñoù Phaät giaùo ñaõ phuïc höng ôû Ñaøng Trong vaø ngaøy caøng phaùt trieån maïnh.

24
Ngoaøi ra, sau maáy theá kyû noäi chieán töông taøn: chieán tranh Nam – Baéc trieàu giöõa nhaø Maïc vaø nhaø
Leâ Trung Höng (1543 – 1593), ñeán chieán tranh Trònh – Nguyeãn (1600 – 1672) … ngöôøi daân Vieät
thaáy roõ nhöõng ñau khoå cuûa cuoäc ñôøi … thaáy roõ söï voâ thöôøng, giaû taïo cuûa cuoäc ñôøi … muoán tìm
laïi nôi nöông töïa, an uûi veà tinh thaàn neân höôùng veà Toân giaùo. Nhôø ñoù, Phaät giaùo ngaøy caøng phaùt
trieån ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi.
Phaùi thieàn Truùc Laâm ñaõ bò mai moät sau khi nhaø Traàn suy vong, baét ñaàu phuïc höng vaø phaùt trieån
vôùi söï xuaát hieän, cuûa caùc thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà, Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm vaø nhöùt laø
thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi.
Ngoaøi ra, vaøo cuoái theá kyû 17, khi nhaø Thanh ñaùnh baïi nhaø Minh ñeå chieám Trung Quoác, moät soá
quaân nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Maõn Thanh neân boû xöù qua Ñaøng Trong sinh soáng,
trong ñoù coù caû moät soá thieàn sö. Vì vaäy, caùc thieàn sö Trung Hoa, haàu heát thuoäc phaùi thieàn Laâm
Teá, vaø moät soá ít thuoäc phaùi Taøo Ñoäng cuõng sang hoaèng hoùa Ñaøng Trong.
· Phaùi thieàn Laâm Teá: Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch vaø ñeä töû hoaëc thuoäc haøng ñeä töû,
nhö thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Trí, Minh Hoaèng – Töû Dung, Minh Haûi – Phaùp Baûo, Minh
löôïng – Thaønh Ñaèng …
· Phaùi Taøo Ñoäng: Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm (Thích Ñaïi Saùn), thieàn sö Höng Lieân – Quaû
Hoaèng. Thieàn sö Giaùc phong (huùy Phaùp Haøm) khai sôn chuøa Thieân Thoï (chuøa Baûo Quoác
ngaøy nay) ôû nuùi Haøm Long, Phuù Xuaân (Hueá).
· Moät soá thieàn sö khaùc nhö:
- Thieàn sö Töø Laâm khai sôn chuøa Töø Laâm ôû laøng Döông Xuaân, Phuù Xuaân.
- Thieàn sö Teá Vieân khai sôn chuøa Hoäi Toâng (Phuù Yeân)
- Ñaïi laõo thieàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì hay Oâng Nuùi (Sôn Oâng) khai sôn chuøa Linh Phong
(Bình Ñònh)
- Hoøa thöôïng Hoaøng Long ôû nuùi Baïch Thaùp (Haø Tieân)
Vaøo theá kyû 17, ngöôøi Vieät ôû Trung Hoa thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong ñaõ baét ñaàu vaøo
laøm aên sanh soáng ôû Ñoàng Nai, sau tieán xuoáng Saùi Goøn, Myõ Tho vaø xuoáng ñeán taän Haø Tieân, moät
soá thieàn sö cuõng ñaõ vaøo ñaây hoaèng hoùa cuøng vôùi lôùp di daân naøy. Ñaëc bieät, chính Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch vaø moät soá ñeä töû vaøo hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai vaøo thôøi ñoù:
- Toå sö Nguyeãn Thieàu khai sôn chuøa Kim Cang ôû Bình thaûo, beán Caù, sau ñoù thieàn sö Minh
Vaät - Nhöùt Trí keá theá ôû ñoù.
- Thieàn sö Thaønh Ñaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc.
- Thieàn sö Thaønh Nhaïc – Aån Sôn ôû chuøa Chaâu Thôùi vaø chuøa Long Thieàn.
- Thieàn sö Thaønh Chí – Phaùp Thoâng ôû chuøa Hoaøng Long, chuøa Höng Long, Böûu Phong treân
nuùi Böûu Long.
Toå sö Nguyeân Thieàu vaø caùc ñeä töû ñaõ giuùp Phaät giaùo phuïc höng vaø phaùt trieån ôû Ñaøng Trong vaø ôû
vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai; tieáp theo ñoù, caùc phaùp toân thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá naøy tieáp noái ngoïn
ñeøn phaùp, giuùp cho Phaät giaùo höng thònh vaø phaùt trieån cho ñeán ngaøy nay.
Veà phaùi thieàn Truùc Laâm, caùc thieàn sö Vieân Caûnh, vieân Khoan vaø nhöùt laø Minh Chaâu – Höông
Haûi ñaõ goùp phaàn phuïc höng Phaät giaùo vaøo khoaûng thôøi gian 1600 – 1682, vì lyù do chính trò, thieàn
sö Minh Chaâu – Höông Haûi vaø khoaûng 50 ñeä töû ñaõ boû Ñaøng Trong, troán ra Ñaøng Ngoaøi, giuùp cho
phaùi thieàn Truùc Laâm phaùt trieån ôû Ñaøng Ngoaøi, nhöng ngöôïc laïi phaùi thieàn naøy bò mai moät ôû Ñaøng
Trong, caùc thieàn sö phaùi Truùc Laâm ôû Ñaøng Trong coøn laïi ñeàu phaûi mai danh aån tích hoaëc saùt
nhaäp qua phaùi thieàn Laâm Teá hoaëc Taøo Ñoäng.

25
 A. SÖÏ PHUÏC HÖNG CUÛA PHAÙI THIEÀN TRUÙC LAÂM ÔÛ ÑAØNG TRONG
Phaùi thieàn Truùc Laâm ñöôïc thaønh laäp vaøo ñôøi nhaø Traàn (1225 – 1400) ñöôïc caùc vua nhaø Traàn hoä
phaùp neân phaùt trieån maïnh döôùi thôøi nhaø Traàn (1)

(1) Xem “Lòch söû Phaät giaùo ñôøi Traàn” cuûa Nguyeãn Hieàn Ñöùc.

Naêm 1400, Hoà Quùi Ly cöôùp ngoâi nhaø Traàn, nhaø Hoà ñaõ tìm caùch tieâu dieät hoaøng toäc nhaø Traàn.
Naêm 1407, nhaø Minh xaâm laêng Ñaïi Vieät, möôïn danh nghóa”phuø Traàn dieät Hoà” (phoø nhaø Traàn,
dieät nhaø Hoà), nhöng thöïc teá laø thoân tính nöôùc Vieät, aùp duïng chính saùch “ñoàng hoùa” ñeå bieán nöôùc
Vieät thaønh moät laõnh thoå cuûa Trung Quoác, bieán ngöôøi Vieät thaønh ngöôøi Trung Hoa. Trong thôøi
gian xaâm laêng vaø ñoâ hoä Ñaïi Vieät (1406 – 1427), nhaø Minh cai trò khaéc nghieät, aùp duïng chính saùch
ñoàng hoùa, phaù huûy vaø tòch thaâu taát caû nhöõng di tích vaên hoùa vaø lòch söû Ñaïi Vieät: tòch thaâu ñem veà
Trung Quoác hoaëc phaù huûy heát caùc kinh saùch, bia ñaù … Naêm 1406, vua Minh Thaønh Toå ra lònh
cho ñoaøn quaân vieãn chinh cuûa Tröông Phuï: “Phaù huûy taát caû caùc saùch vôû, baûn in, cho ñeán caû caùc
saùch cheùp caâu ca lyù trong daân gian, caùc saùch daïy treû … ñeàu phaûi phaù huûy, khoâng ñeå moät caâu,
moät chöõ. Phaù huûy taát caû caùc bia ñaù do ngöôøi Vieät döïng leân, chæ tröø caùc bia do ngöôøi Trung Hoa
laäp töø tröôùc”.
Naêm sau (1407), vua Minhcoøn ra saéc leänh khaéc nghieät hôn: “Ta thöôøng baûo caùc ngöôi, nhöùt thieát
An Nam coùp thö baûn vaên töï gì, cho ñeán caùc caâu ca lyù daân gian, caùc saùch daïy treû vaø caùc bia maø xöù
naøy laäp ra, heã thaáy laø phaûi phaù huûy ngay laäp töùc, moät maûnh, moät chöõ cuõng khoâng ñeå coøn. Nay
nghe noùi nhöõng saùch vôû, quaân lính baét ñöôïc khoâng ra lònh ñoát ngay, ñeå xem xeùt môùi ñoát. Quaân
lính phaàn ñoâng khoâng bieát chöõ, neáu ñaâu ñaâu cuõng laøm nhö theá caû, thì khi ñaøi taøi seõ bò maát nhieàu.
Töø nay, caùc ngöôi phaûi laøm ñuùng lôøi saéc truyeàn cho quaân lính, heã baát cöù ôû nôi naøo, neáu thaáy saùch
vôû, vaên töï laø phaûi ñoát ngay laäp töùc, khoâng ñöôïc löu laïi …”
Ngoaøi ra, nhö chuùng ta bieát: Ñoái vôùi quaân lính trong ñoäi quaân vieãn chinh, baûn chaát cuûa haàu heát
quaân lính laø hung haêng, thöôøng hay taøn phaù; do ñoù, khi coù lònh phaù huûy thì hoï coøn laøm thaúng tay
hôn nöõa. Vì vaäy,taát caû saùch vôû, bia ñaù, keå caû kinh saùch ñaïo Phaät, ñaïo Nho, ñaïo Laõo, caùc bia ñaù ôû
caùc ñeàn mieáu, chuøa chieàn … ñeàu bò quaân Minh phaù huûy tieâu tan heát. Caùc coâng trình kieán truùc
naøo coù khaéc chöõ cuõng bò phaù huûy; caùc chuøa chieàn, ñeàn mieáu, cung ñieän, chuoâng ñænh, vaên bia …
ñeàu coù khaéc chöõ, hay ít ra cuõng coù vaøi caâu ñoái; quaân lính nhaø Minh haàu heát ñeàu khoâng bieát chöõ,
neân hoï gaëp coâng trình coù chöõ thì ñeàu phaù tan heát caû, khoâng caàn bieát coâng trình ñoù laø gì vaø chöõ
vieát treân ñoù coù yù nghóa gì.
Do leänh ñoù, haàu heát taát caû di saûn veà lòch söû, vaên hoùa cuûa nhaân daân Ñaïi Vieät coù töø ñôøi Traàn – Hoà
veà tröôùc (tröôùc naêm 1406), ñeàu bò quaân Minh tòch thaâu ñem veà Trung Quoác hay phaù huûy heát
saïch. Töø caùc saùch vôû ñuû loaïi, ñeán caùc coâng trình kieán truùc lôùn nhoû, cho ñeán caùc caâu ñoái, hoaønh
phi, ñoà ñoàng, ñoà söù, ñoà ñaù … ñeáu bò tòch thaâu hay bò phaù huûy. Chaúng nhöõng phaù huûy nhöõng di saûn
veà lòch söû vaên hoùa Ñaïi Vieät maø nhaø Minh coøn baét luoân nhöõng ngöôøi laøm vaên hoùa. Naêm 1406, vua
Minh Thaønh Toå coøn ra leänh: baét giaûi veà Trung Quoác nhöõng ngöôøi gioûi veà kinh söû, caùc nho só,
thaày thuoác, thaày boùi toaùn, nhaïc coâng, ca kyû … cho ñeán thôï gioûi veà ñoùng thuyeàn, thôï laøm ngoùi,
thôï xaây cung ñieän, ngöôøi bieát cheá taïo vuõ khí, thuoác suùng, ngöôøi bieát ñieàu khieån thuyeàn ñi treân
soâng bieån.
Chuùng ta thaáy roõ ñöôïc aâm möu thaâm ñoäc cuûa nhaø Minh khi ñoïc caùc vaên baûn, saéc chæ cuûa caùc vua
nhaø Minh ñöôïc in laïi trong saùch Vieät Kieän Thö do Lyù Vaên Phöôïng, ngöôøi ñôøi nhaø Minh bieân
soaïn.
Sau khi tòch thaâu vaø phaù huûy di tích vaên hoaù Ñaïi Vieät, nhaø Minh cho ñem kinh saùch cuûa Trung
Hoa sang truyeàn baù ôû Ñaïi Vieät, keå caû caùc kinh saùch cuûa ñaïo Phaät, ñaïo Laõo, ñaïo Nho. Nhaø Minh
26
cho môû caùc tröôøng ôû Phuû, Chaâu, Huyeän ñeå daïy kinh saùch cuûa Trung Hoa cho daân Vieät, nhaø Minh
ñònh bieán Ñaïi Vieät thaønh moät laõnh thoå cuûa Trung Quoác vaø bieán ngöôøi Vieät thaønh ngöôøi Trung
Hoa.
Naêm 1415, Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi noåi leân khôûi nghóa choáng laïi quaân Minh, naêm 1427, quaân
Minh bò ñaùnh baïi phaûi ruùt quaân veà nöôùc.
Phaùi thieàn Truùc Laâm do vua vaø hoaøng gia nhaø Traàn saùng laäp vaø truyeàn baù, nhieàu ngöôøi trong
hoaøng toäc nhaø Traàn vaø nhieàu ñaïi thaàn nhaø Traàn ñeàu laø thieàn sö cuûa phaùi Thieàn Truùc Laâm hoaëc
qui y thoï giaùo vôùi phaùi thieàn Truùc Laâm. Ñoàng thôøi, khi nhaø Traàn maát ngoâi, moät soá hoaøng toäc nhaø
Traàn ñaõ vaøo aån naùu trong phaùi Thieàn Truùc Laâm. Vì vaäy, neáu muoán tieâu dieät heát hoaøng toäc nhaø
Traàn, vua Leâ Thaùi Toå phaûi truy luøng doøng hoï nhaø Traàn trong soá caùc thieàn sö Truùc Laâm hoaëc aån
naùu trong caùc chuøa chieàn ñeå tieâu dieät. Cuõng chính vì theá, caùc thieàn sö trong phaùi Thieàn Truùc Laâm
bò gaây khoù khaên vaø bò lieân luïy, ñ ñoù, moät soá thieàn sö Truùc Laâm phaûi laån troán: ruùt vaøo röøng nuùi
thaâm saâu hoaëc phaûi troán ra ngoaïi quoác ñeå aån tu. Trong tình theá ñoù, coù theå moät soá thieàn sö Truùc
Laâm vaø moät soá hoaøng gia nhaø Traàn ñaõ phaûi laån troán trong röøng nuùi, hoaëc boû ra nöôùc ngoaøi.
Coù theå coù moät soá thieàn sö phaùi Truùc Laâm vaøo laån troán ôû vuøng röøng nuùi hoaëc vaøo taän vuøng ñaát
Ñoàng Nai ñeå aån tu vaø daáu toâng tích baèng caùch daáu phaùi thieàn Truùc Laâm laáy danh Laâm Teá ñeå
traùnh nhöõng raéc roái veà chaùnh trò ñoù. Vì vaäy, phaùi thieàn Truùc Laâm ñaõ khoâng coù taøi lieäu truyeàn
thöøa roõ raøng töø sau Tam Toå Huyeàn Quang, phaùi thieàn Truùc Laâm chæ ñöôïc ghi cheùp vaø taøi lieäu coøn
laïi chæ coù keå töông ñoái roõ raøng veà Tam Toå cuûa Truùc Laâm (Truùc laâm Ñaàu Ñaø, Phaùp Loa, Huyeàn
Quang) coøn sau ñoù, khoâng coøn ghi cheùp gì nöõa caû. Tuy nhieân cho ñeán theá kyû 16 – 17 chuùng ta laïi
thaáy xuaát hieän moät soá thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm nhö: Vieân Caûnh – Luïc Hoà, Vieân
Khoan – Ñaïi Thaâm, Minh Chaâu – Höông Haûi … ôû vuøng Quaûng Trò – Thuaän Hoùa. Tröôøng hôïp cuûa
Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát (töùc Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng), Minh Thaønh – Taïi Taïi töø Trung Hoa
sang hoaèng hoùa ôû vuøng ñaát Chaân Laïp, qua Chieâm Thaønh – Ñaøng Trong, cuoái cuøng ra hoaèng hoùa
ôû Ñaøng Ngoaøi, cuõng ñaõ chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm.
Ñieàu ñoù cho chuùng ta thaáy raèng: phaùi thieàn Truùc Laâm khoâng phaûi khoâng coøn sau khi nhaø Traàn
maát ngoâi maø phaùi thieàn Truùc Laâm, vaãn coøn tieáp tuïc truyeàn thöøa, nhöng trong tình traïng laån troán
chính quyeàn nhaø Haäu Leâ, neân taøi lieäu vaø söï truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn naøy raát thieáu soùt.
Vì lyù do chính trò ñoù, phaùi thieàn Truùc Laâm bò maát daáu, mai moät trong moät thôøi gian, suoát töø naêm
nhaø Traàn maát ngoâi (1400) cho ñeán ñôøi nhaø Maïc (1527 – 1593).
Maõi ñeán thôøi Trònh – Nguyeãn phaân tranh (1600 – 1788), chuùng ta môùi thaáy phaùi thieàn Truùc Laâm
xuaát hieän vôùi caùc thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà, Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm vaø coù caûVieân Vaên –
Chuyeát Chuyeát cuøng Minh Haønh – Taïi Taïi vaøo tieàn baùn theá kyû 17. Phaùi thieàn Truùc Laâm phuïc
höng ôû Ñaøng Trong vôùi thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1628 – 1725). Haàu heát hoaøng toäc Chuùa
Nguyeãn vaø ñaïi thaàn cuûa trieàu ñình Chuùa Nguyeãn ôû Phuù Xuaân ñeàu qui y thoï giaùo vôùi thieàn sö
höông haûi. Nhöng khoaûng naêm 1680 – 1682 thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi bò Chuùa Hieàn –
Nguyeãn Phöôùc Taàn baét giam vì nghi ngôø laø coù lieân laïc vôùi Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi; nhöng vì
khoâng coù baèng côù keát toäi neân thieàn sö Höông Haûi ñöôïc thaû ra, nhöng khoâng cho tieáp tuïc hoaèng
hoùa ôû nuùi Qui Sôn maø phaûi vaøo Quaûng Nam haønh ñaïo.
Baát ngôø, naêm 1682, thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi vôùi khoaûng 50 ñeä töû, duøng thuyeàn troán ra
Ñaøng Ngoaøi. Vì vaäy, Chuùa Nguyeãn cho raèng phaùi thieàn Truùc Laâm dính líu vôùi Chuùa Trònh ôû
Ñaøng Ngoaøi, neân caùc thieàn sö phaùi Truùc Laâm hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong sôï bò lieân luïy vaø coù leõ vì
theá neân caùc thieàn sö phaùi Truùc Laâm ñaõ phaûi boû phaùi Thieàn Truùc Laâm nhaäp vaøo phaùi thieàn Laâm
Teá, ñang hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch.
Vì khoâng tin duøng phaùi thieàn Truùc Laâm vaø Ñaøng Trong maát ñi moät soá thieàn sö phaùi Truùc Laâm (boû
ra Ñaøng Ngoaøi hoaëc aån traùnh), chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên (1687 – 1691) ñaõ phaûi nhôø Hoaø thöôïng

27
Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch veà Trung Hoa thænh caùc taêng só ôû Trung Hoa sang hoaèng hoaù ôû Ñaøng
trong vaø thænh caùc kinh saùch, phaùp töôïng, phaùp khí ... cuûa Trung Hoa.
Sau khi Hoaø thöôïng Nguyeân Thieàu qua Trung Hoa trôû veà Ñaøng Trong, coù moät soá thieàn sö phaùi
thieàn Laâm Teá khaù ñoâng sang Hoaèng hoaù ôû Ñaøng Trong. Moät soá Thieàn sö phaùi thieàn Truùc Laâm ñaõ
phaûi qua thoï phaùp vôùi phaùi thieàn Laâm Teá do hoaø thöôïng Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø caùc ñeä töû
laõnh ñaïo. Vì vaäy, coù theå trong soá caùc thieàn sö Laâm Teá ôû Ñaøng Trong vaøo thôøi ñoù bieát ñöôïc caùc
thieàn sö Truùc Laâm, neân hieän chuùng ta khoù bieát ñöôïc caùc thieàn sö phaùi Laâm teá vaøo thôøi cuoái theá
kyû 17, ñaàu theá kyû 18, vò naøo chaùnh goác laø phaùi Laâm Teá, vò naøo laø phaùi Truùc Laâm qua caàu phaùp
vôùi phaùi Laâm Teá?
Ngoaøi ra, sau moät thôøi gian hoaèng döông Phaät phaùp ôû Ñaøng Trong, caùc thieàu sö Laâm Teá ôû Ñaøng
Trong coù pha laãn giöõa phaùi thieàn Laâm Teá vaø phaùi thieàn Truùc Laâm, phaùp moân tu haønh khoâng coøn
thuaàn tuyù cuûa Laâm Teá maø bò aûnh höôûng cuûa Truùc Laâm. Chuùng ta thaáy raèng: caùc thieàn sö Laâm Teá
ôû Ñaøng Trong, töø thôøihoaø thöôïng Nguyeân Thieàu (theá heä 33) trôû veà sau naøy, khoâng coøn thuaàn tuyù
tu haønh theo phaùp moân “Tham coâng aùn” vaø duøng phöông phaùp “yeát – boång” (ñaùnh vaø heùt) ñeå
khai môû cho ñeä töû, nhö phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Hoa; phaùi thieàn Laâm teá ôû Ñaøng Trong ñaõ pha
“Thieàn Toâng – Tònh ñoä – Maät Toâng” (gioáng nhö caùc phaùi thieàn ôû Ñaïi Vieät vaøo ñôøi Lyù vaø ñôøi
Traàn); cuõng nhö ñöôøng loái hoaèng hoaù cuõng khaùc: phaùi Laâm Teá ôû Trung Hoa thöôøng phaûi tu hoïc
theo phaùp moân “Tu coâng aùn” cho ñeán khi chöùng ngoä môùi baét ñaàu hoaèng hoaù vaø thaâu nhaän ñeä töû –
Nhöng phaùi Laâm Teá ôû Ñaøng Trong khoâng coøn “tham coâng aùn” thuaàn tuyù nöõa, maø trong khi tu
thieàn, coøn coù haønh trì caû Maät Toâng, vöøa tu hoïc, vöøa hoaèng hoaù, vaø do aûnh höôûng cuûa Maät Toâng,
moät soá ñoâng caùc thieàn sö phaùi Laâm Teá thôøi ñoù ôû Ñaøng Trong ñaõ coù thaàn thoâng. Caùc thieàn sö naøy
khoâng tu haønh bieät laäp ôû caùc thieàn vieän maø thöôøng tu haønh ôû caùc chuøa röøng nuùi, sau khi où ñöôïc
moät soá thaàn thoâng, ñaõ xuoáng nuùi, nhaäp vaøo xaõ hoäi ñeå hoaèng döông Phaät phaùp; soáng chung vaø gaàn
giuõ vôùi baù taùnh ñeå hoaù ñoä gioáng nhö caùc thieàn sö phaùi Truùc Laâm ñôøi nhaø Traàn, hoaëc caùc thieàn sö
nhaø Lyù.
Ñaëc bieät, caùc thieàn sö Laâm Teá ôû Ñaøng Trong thôøi ñoù cho ñeán theá kyû 20, vaãn thöôøng duøng Maät
Toâng ñeå trò bònh vaø coù moät soá thaàn thoâng nhö: ñi boä nhöng ñi raát nhanh (nhanh hôn ngöôøi côõi
ngöïa), ñöùng treân “noùn laù” ñeå qua soâng, duøng Maät Toâng ñeå cheá ngöï thuù döõ trong röøng nuùi, coù
pheùp aån thaân... cho ñeán thôøi Phaùp thuoäc vaø thôøi gian gaàn ñaây, cuõng coù ngöôøi ñoàn laø moät soá thieàn
sö Laâm Teá ôû mieàn Trung vaø mieàn nam vaãn coøn söû duïng nhöõng thaàn thoâng ñoù.
Moät lyù do khaùc, khieán chuùng toâi coù yù kieán: Phaùi Thieàn Laâm Teá hoaèng hoaù ôû Ñaøng Trong vaø
Ñaøng Ngoaøi trong theá kyû 17 -18 coù lieân heä maät thieát vôùi phaùi thieàn Truùc Laâm laø vì phaùi thieàn
Laâm Teá do hoaø thöôïng Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát (hay Hoaø thöôïng Chuyeát Coâng) truyeàn thöøa
theo doøng keä truyeàn phaùp gioáng vôùi phaùi thieàn Truùc Laâm do hoaø thöôïng Vieân Caûnh - Luïc Hoà: töø
chöõ VIEÂN truyeàn xuoáng chöõ MINH, roài ñeán chöõ CHAÂN vaø NHÖ. (Truyeàn theo baøi keä cuûa Toå
TRÍ BAÛNG - ÑOÄT KHOÂNG):
(1) Thieàn sö Trí Baûng - Ñoät Khoâng, ñôøi 25 Phaùi Thieàn Laâm teá ñaõ phaùt ra Baøi Keä thuyeàn phaùp:
Trí Hueä Thanh Tònh
Ñaïo Ñöùc Vieân Minh
Chaân Nhö Taùnh Haûi
Tòch Chieáu Phoå Thoâng.
Thieàn sö Minh Haønh - Taïi Taïi ôû chuøa Buùt Thaùp (Ñaøng Ngoaøi), bieät xuaát Baøi keä truyeàn phaùp:
Minh Chaân Nhö Baûo Haûi
Kim Töôøng Phoå Chieáu Thoâng
Chí Ñaïo Thaønh Chaùnh Quaû
Giaùc Ngoä Chöùng Chaân Khoâng.

28
 VIEÂN CAÛNH – LUÏC HOÀ

MINH CHAÂU – HÖÔNG HAÛI

(1628 – 1715)

CHAÂN LYÙ CHAÂN QUÍ

ÑEÀ MAÄT (?)

NHÖ NGUYEÄT NHÖ ÑÖÙC

... ....

VIEÂN VAÊN – CHUYEÁT CHUYEÁT

(1590 - 1644)

MINH HAØNH – TAÏI TAÏI MINH LÖÔNG – NGUYEÄT AN

(1596 – 1659)

CHAÂN TRUÙ CHAÂN NGUYEÂN CHAØNH GIAÙC (1647 – 1726)

TUEÄ NGUYEÄT

NHÖ TUYØ ....

THIEÀN SÖ VIEÂN CAÛNH - LUÏC HOÀ VAØ VIEÂN KHOAN - ÑAÏI THAÂM.
Vaøo naêm 1625, luùc thieàn sö Höông Haûi chöa xuaát gia coøn laøm Tri huyeän Trieäu Phong (Quaûng
Trò), oâng ñaõ tham hoïc Phaät phaùp vôùi hai thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà vaø Vieân Khoan – Ñaïi
Thaâm.
Tuy nhieân, hieän chuùng ta chöù coù taøi lieäu ñeå bieát roõ theâm veà haønh traïng cuûa hai vò naøy; cuõng nhö
hieän chuùng ta cuõng chöa bieát hai vò tu chuøa naøo, ôû ñaâu vaø truyeàn thöøa nhö theá naøo ?
Chuùng ta hieän chæ bieát ñöôïc laø Quaûng Trò coù caùc chuøa xöa laø:
- Chuøa Thieân Toân do Chuùa Nguyeãn Phöôùc Taàn thaønh laäp (1648 – 1687).
- Chuøa Tònh Quang, do thieàn sö Chí Khaû khai sôn.
Ngoaøi ra, ôû Quaûng bình coù chuøa Kính Thieân do Chuùa Nguyeãn Hoaøng laäp naêm 1609 (vua Minh
Maïng ñoåi laïi laø chuøa Hoaèng Phöôùc). Nhöng khoâng bieát caùc ta7ng só naøy, theo toâng phaùi naøo vaø
truyeàn thöøa ra sao ? Coù leõ, caùc taêng só hoaèng hoùa ôø caùc chuøa naøy laø caùc thieàn sö phaùi thieàn Truùc
Laâm hay Laâm Teá.
Thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà laø thaày cuûa thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi, thieàn sö Minh Chaâu
– Höông Haûi thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm, nhöng hieän chöa bieát truyeàn thöøa cuûa Thieàn sö Vieân
Caûnh, Vieân Khoan nhö theá naøo ? Chæ töø thieàn sö Höông Haûi trôû veà sau chuùng ta môùi coù taøi lieäu.
Nhö vaäy, phaùi Thieàn Truùc Laâm ñaõ mai moät töø sau khi nhaø Traàn maát ngoâi (naêm (1400); töø sau
Tam Toå Truùc Laâm Huyeàn Quang chuùng ta khoâng coù taøi lieäu veà söï truyeàn thöøa cuûa phaùi naøy, ñeán

29
giöõa theá kyû 17, phaùi Truùc Laâm môùi xuaát hieän caùc thieàn sö Vieân Caûnh, Vieân Khoan, Minh Chaâu –
Höông Haûi môùi coù truyeàn thöøa roõ raøng.
Ngoaøi ra, söï truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm cuûa thieàn sö Vieân Caûnh gioáng nhö söï truyeàn
thöøa cuûa thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát, tröôùc ñoù laø phaùi thieàn Laâm Teá. Nhö vaäy, coù phaûi
chaêng thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát ñaõ tieáp thu aûnh höôûng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm ?
Truyeàn thöøa cuûa thieàn sö Vieân Vaên sau naøy, döôøi thôøi thieàn sö Chaân Nguyeân Chaùnh Giaùc ñaõ xaùc
nhaän roõ raøng laø thuoäc truyeàn thöøa cuûa phaùi Thieàn Truùc Laâm – Yeân Töû.
Ñieàu naøy cho chuùng ta thaáy ñöôïc coù söï lieân heä giöõa phaùi Thieàn Truùc Laâm cuûa Vieân Caûnh – Luïc
Hoà, Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm vaø phaùi Thieàn Laâm Teá cuûa Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát ôû Ñaøng
Ngoaøi.
Ngoaøi ra, Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát cuøng ñeä töû laø Minh Haønh – Taïi Taïi vaø Minh
Löôïng – Nguyeät An cuõng ñaõ phoái hôïp giöõa tinh hoa cuûa phaùi Thieàn Laâm Teá vaø phaùi Thieàn Truùc
Laâm ôû Ñaøng Ngoaøi vaøo cuoái theá kyû thöù 17 ñeå roài ñöa ñeán söï thaønh laäp cuûa phaùi Thieàn Lieân Hoa
(hay Lieân Toâng hay Lieân Phaùi) vaãn coøn tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán ñôøi nhaø Nguyeãn vaø truyeàn
thöøa cho ñeán nay ôû mieàn Baéc.
Trong khi ñoù, ôû Ñaøng trong (töø soâng Gianh trôû vaøo) phaùi Thieàn Truùc Laâm phuïc höng vôùi söï xuaát
hieän cuûa thieàn sö Vieân Khoan – Ñaâi Thaâm vaø Vieân Caûnh - Luïc Hoà cuøng Minh Chaâu – Höông Haûi
vaø caùc Phaùp toân. Nhöng naêm 1682, sau khi Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi vaø 50 ñeä töû boû
Ñaøng Trong Ra hoaèng hoùa ôû Ñaøng Ngoaøi, phaùi Thieàn Truùc laâm bò maát daáu; sau ñoù, vôùi söï phaùt
trieån cuûa phaùi Thieàn Laâm Teá cuûa Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch ôû Ñaøng Trong vôùi haøng loaït
caùc ñeä töû vaø haøng thuoäc ñeä töû noåi danh cuûa Toå sö Nguyeãn Thieàu nhö: Minh Vaät – Nhöùt Trí, Minh
Hoaèng – Töû Dung, Minh Haûi – Phaùp Baûo, Minh Löôïng – Thaønh Ñaèng, Thaønh Nhaïc – Aån Sôn,
Thaønh Chí – Phaùp Thoâng ... chuùng ta coù theå nghi ngôø laø trong caùc vò ñoù, coù theå coù vaøi vò thuoäc
phaùi Thieàn Truùc Laâm; vaø coù theå, phaùi thieàn Truùc Laâm thuoäc truyeàn thöøa cuûa Vieân Caûnh, Vieân
Khoan vaø Minh Chaâu ôû Ñaøng Trong ñaõ saùt nhaäp vaøo phaùi Thieàn Laâm Teá thuoäc truyeàn thöøa cuûa
Toå sö Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch vaø caùc vò Toå khaùc cuûa phaùi naøy ñeå roài tieáp tuïc truyeàn thöøa tieáp
theo cho ñeán hieän nay.
Nhö vaäy, gioáng nhö Ñaøng Ngoaøi, ôû Ñaøng Trong, töø cuoái theá kyû 17, phaùi thieàn Truùc Laâm coù theå
ñaõ saùt nhaäp vôùi phaùi Thieán Laâm Teá vaø tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán theá kyû 20.

B. THIEÀN SÖ MINH CHAÂU – HÖÔNG HAØI (1628 – 1715).

I. HAØNH TRAÏNG.
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi coøn ñöôïc goïi laø Toå Caàu, thuoäc doøng theá phieät, toå tieân queâ laøng
Aùng Ñoä, huyeän Chaân Phuùc.
Oâng toå naêm ñôøi cuûa Thieàn sö Höông Haûi laøm Quaûn Chu töôïng, coi thôï ñoùng thuyeàn cho trieàu
ñình nhaø Leâ. Oâng sanh ñöôïc hai ngöôøi con trai:
- Con tröôûng laø Huøng Quaän coâng, coi laêng doanh, quaûn ñoác 300 lính thôï.
- Con thöù laø Trung Loäc haàu, laøm chöùc Phoù Cai quan, laø oâng toå boán ñôøi cuûa Thieàn sö Höông
Haûi.
Khoaûng nieân hieäu Chaùnh Trò (1558 – 1571), ñôøi vua Leâ Anh Toâng, Trung Loäc haàu (khoâng roõ teân
Hoï) theo Ñoan Quaän Coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû Thuaän Hoùa.
Trung Loäc haàu ñöôïc Chuùa Nguyeãn Hoaøng tin duøng, neân cho thaêng leân: chöùc Chaùnh Cai quan,
quaûn laõnh thôï ñoùng thuyeàn, Chuùa Nguyeãn Hoaøng laïi daâng sôù veà trieàu ñình via Leâ ôû Taây Ñoâ
(Thanh Hoaù) keå roõ coâng traïng vaø vua Leâ phong cho Trung Loäc haàu hieäu Khôûi Nghóa Kieät Tieát
Coâng thaàn, caáp cho 30 maãu ruoäng vaø cho con chaùu ñöôïc höôûng theá taäp.

30
Thieàn sö Höông Haûi soáng ôû laøng Bình An Thöôïng, phuû Thaêng Hoa, luùc nhoû raát thoâng minh vaø taøi
gioûi, ñaäu Höông Tieán (cöû nhaân) naêm 18 tuoåi (1645), ñöôïc boå laøm Vaên chöùc ôû phuû Chuùa Nguyeãn,
ñôøi Chuùa Thöôïng – Nguyeãn Phöôùc Lan (1635 – 1648).
Naêm 1652, Höông Haûi ñöôïc Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) boå laøm Tri phuû Trieäu
Phong (Quaûng Trò), luùc môùi 25 tuoåi.
Höông Haûi raát ham moä ñaïo Phaät, neân thôøi gian laøm quan ôû Quaûng Trò, Höông Haûi theo caàu hoïc
Phaät phaùp vôùi Thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà, sau ñoù, Höông Haûi cuõng theo tham hoïc vôùi Thieàn
sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm. Nhöng hieän chuùng ta chöa bieát roõ caùc Thieàn sö Vieân Caûnh, Vieân
Khoan haønh ñaïo ôû chuøa naøo vaø truyeàn thöøa nhö theá naøo ?
Sau ba naêm theo hoïc tu thieàn, vaøo khoaûng naêm 1655 – 1656, Höông Haûi xin töø quan, xuaát gia thoï
giôùi vôùi Thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà, ñöôïc ban phaùp danh laø Minh Chaâu – Höông Haûi hieäu laø
Huyeàn Cô – Thieän Giaùc.
Thieàn sö Höông Haøi cuøng moät soá ñoà ñeä ñi thuyeàn ra nuùi Buùt Tieâm La (1), treân cuø lao Ñaïi Laõnh,
thuoäc vuøng Ngoïa Long trong bieån Nam Haûi (Ñoâng Haûi), nôi raát ít ngöôøi lui tôùi, laäp am tranh tu
haønh. Sö chí taâm tu taäp thieàn ñònh, gìn giöõ giôùi luaät tinh nghieâm. Vieäc tu thieàn cuûa Thieàn sö
Höông Haûi treân ñaûo Buùt Tieâm La ñöôïc Leâ Quùy Ñoân keå laïi trong saùch, Kieán Vaên Tieåu Luïc, muïc
Thieàn Daät, nhö sau:

(1) Buùt Tieâm La sôn: ñuùng laø nuùi Buùt Tieâm La, nhöng nhieàu saùch quen duøng laø nuùi Tieâm Buùt
La.

Khi Thieàn sö ñeán ñaây, ma quûy muoán caûn trôø vieäc tu thieàn vaø thaønh ñaïo cuûa sö neân chuùng thöôøng
ñeán quaáy phaù, nhöng sö khoâng chuùt lo sôï, khoâng heà bò ñoäng taâm, vaãn giöõ ñöôïc thanh tònh.
Moät ñeâm vaøo luùc canh hai, trong luùc Thieàn sö Höông Haûi ñaùng ngoài thieàn ñònh, caùc ñoà ñeä cuûa
ngaøi troâng thaáy moät con quûi ñen xì, cao hai tröôïng (khoaûng 8 meùt) soàng soäc chaïi vaøo am, moät luùc
roài bieán ñaâu maát, Thieàn sö Höông Haûi vaãn an nhieàn thieàn ñònh. Ñeán cuoái canh ba, boãng moät con
raén lôùn boø ñeán quaán chaët mình sö, sö ngoài yeân, nieäm chuù “Thaàn ñao”, moät luùc sau, con raén bieán
maát.
Moät hoâm khaùc, vaøo giöõa luùc ban ngaøy, maây ñen boãng keùo ñeán tröôùc saân am tranh, laøm toái muø
mòt, gioâng gioù thoåi aàm aàm, caây gaãy, caùt bay, maùi nhaø tung noùc, thình lình coù tieáng vang nhö
muoân ngaøn con meøo keâu leân moät löôït, tieáng keâu raát gheâ rôïn vaø kinh khuûng, nhöng Thieàn sö
Höông Haûi khoâng chuùt sôï haõi, vaãn ngoài thieàn ñònh töï nhieân.
Moät ñeâm khaùc giöõa ñeâm khuya, Thieàn sö Höông Haûi ñang ngoài thieàn ñònh tröôùc ban thôø Phaät,
höông ñeøn saùng choang, boãng thaáy moät ñaùm ma quaùi, vöøa nam vöøa nöõ, ñöùa caàm daùo, ñöùa caàm
maùc, ñöùa ñaàu traâu, ñöùa maët ngöïa, ñöùa ñaàu voi ... ñöùng vaây quanh sö. Sö caûm thaáy ñau buïng, maét
môø, khoâng coøn thaáy aùnh saùng cuûa ñeøn, sö Höông Haûi lieàn kieát aán tam muoäi, thieàn ñònh theo phaùp
Kim cöông tam muoäi, quaùn töôûng löûa tam muoäi ñoát chaùy caû thaân mình vaø chaùi tieâu caû theá giôùi,
moät luùc sau, chuùng ma quûi bieán ñaâu maát, caûnh saéc laïi quang minh nhö cuõ.
Thieàn sö Höông Haûi cho raèng ñaát ñoù coù aùc ñòa, khoù giaùo hoùa ñöôïc, neân rôøi ñaûo, trôû veà queâ cuõ laø
laøng Bình An Thöôïng ñeå tu haønh.
Moät ñeâm coù ngöôøi Maùn (coù leõ laø ngöôøi Chieâm Thaønh) laïi goõ cöûa, tha thieát thænh môøi Thieàn sö
Höông Haûi ra ñaûo Buùt Tieâm La ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. Sö Höông Haûi hoûi nguyeân do taïi sao
laïi quyeát môøi sö ra ñoù, ngöôøi Maùn thöa: Sö cuï boû ñaûo veà ñaát lieàn ñöôïc boán ngaøy, thì caû ba ñeàn ôû
treân ñaûo Buùt Tieâm La laø: ñeàn Cao Caùc Ñaïi Vöông, ñeàn Phuïc Ba Ñaïi Vöông vaø ñeàn Boâ Boâ Ñaïi
Vöông ñeàu nhaäp ñoàng leân noùi raèng: “Hoâm noï boïn yeâu tinh ma quaùi taùc quaùi maáy laàn ñeå laøm naõo
haïi phaùp sö chuùng ta (caùc thaàn) ngoài yeân xem thöû coi ai thaéng ai thua. Chuùng ta thaáy phaùp sö
bieán hình, bieán töôùng, khoâng bieát sö ôû ñaâu, khieán cho boïn yeâu tinh phaûi lui heát. Chuùng ta thaáy
31
Phaùp sö thieät laø böïc ñaïo haïnh kieâm toaøn, vì vaäy baùo cho daân laøng bieát ñeå thænh sö veà truï trì ôû
ñaây”.
Vì vaäy, thieàn sö Minh Chaâu - Höông Haûi laïi cuøng ñeä töû leân thuyeàn trôû ra ñaûo Buùt Tieâm La ñeå
hoaèng hoùa. Thieàn sö Höông Haûi hoaèng döông Phaät phaùp ôû ñoù suoát taùm naêm maø khoâng gaëp
chöôùng ngaïi naøo, ñaïo haïnh ngaøy caøng cao, daân chuùng raát toân kính dang tieán sö ñoàn xa, quan daân
gaàn xa ñeàu ngöôõng moä.
Thuaàn Quaän coâng (khoâng roõ teân), traán thuû Dinh Quaûng Nam coù vôï ñau ñaõ laâu maø khoâng thaày
thuoác naøo trò heát bònh. Nghe tieáng Thieàn sö Höông Haûi neân Thuaàn Quaän coâng cho ngöôøi ra ñaûo
röôùc sö veà dinh ñeå trò bònh. Thieàn sö ñieàu trò cho baø heát bònh. Caû gia ñình Thuaàn Quaän coâng ñeàu
heát söùc kính phuïc vaø ñoàng xin qui y thoï giôùi vôùi thieàn sö Höông Haûi. Xong vieäc, thieàn sö Höông
Haûi laïi trôû ra ñaûo Tieâm Buùt La.
Hôn nöûa naêm sau, quan Chöôûng Thaùi giaùm laø Hoa Leã haàu ôû dinh Quaûng Nam bò bònh lao ñaõ ba
naêm, nghe danh thieàn sö Höông Haûi cho thuyeàn ra ñaûo röôùc sö veà nhaø trò bònh. Hoa Leã haàu ñöôïc
trò heát bònh.
Hoa Leã haàu veà Phuù Xuaân (Thuaän Hoùa) ñem vieäc ñoù keå laïi cho Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn
(1648 – 1687), chuùa Hieàn raát ngöôõng moä neân cho Söù ra ñaûo Tieâm Buùt La thænh Thieàn sö Höông
Haûi veà Dinh phuû ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân.
Chuùa Hieàn ra taän cöûa Phuû ñoùn Thieàn sö Höông Haûi, thaêm hoûi vaø tham vaán Phaät phaùp. Sau ñoù,
chuùa Hieàn cho laäp Thieàn Tònh vieän ôû nuùi Qui Caûnh (nuùi Linh Thaùi ôû cöûa bieån Tö Dung) ñeå thieàn
sö Höông Haûi hoaèng hoùa (khoaûng naêm 1667). Quoác thaùi phu nhaân vaø ba coâng töû (con cuûa chuùa
Hieàn) laø Phuùc Myõ haàu, Hieäp Ñöùc haàu, hoaèng Aân haàu cuøng moät soá quan töôùng trong trieàu ñình
cuûa chuùa Nguyeãn thoï giôùi, quy vôùi Thieàn sö Höông Haûi, coù ñeán 1.300 ngöôøi.
Thieàn sö Höông Haûi hoaèng döông Phaät phaùp ôû Thieàn Tònh vieän treân nuùi Qui Caûnh ñöôïc moät thôøi
gian, nhieàu Phaät töû ñeán thoï giôùi qui y. Luùc baáy giôø, coù quan Thò Noäi giaùm laø Gia Quaän coâng
(khoâng roõ teân) ngöôøi laøng Thuïy Baùi, huyeän Gia Ñònh laøm quan ôû Ñaøng Ngoaøi, khi chuùa Hieàn cöû
quaân ra ñaùnh Ñaøng Ngoaøi, chieám ñöôïc baûy huyeän cuûa traán Ngheä An (töø phía Nam soâng Lam vaøo
ñeán soâng Gianh), baét ñöôïc Gia Ñònh coâng, nhöng chuùa Hieàn tha toäi vaø cho daïy hoïc ôû Noäi cung
cuûa Chuùa. Gia Quaän coâng cuõng thöôøng ñeán Thieàn Tònh vieän nghe Thieàn sö Höông Haûi thuyeát
phaùp vaø tham vaán Phaät phaùp. Nhöng coù ngöôøi trong trieàu ñình chuùa Hieàn ganh gheùt, taâu laø Gia
Quaän coâng vaø Thieàn sö Höông Haûi aâm möu troán ra Ñaøng Ngoaøi theo chuùa Trònh. Chuùa Hieàn cho
baét hai ngöôøi ñeå ñieàu tra, nhöng khoâng coù baèng chöùng keát toäi, chuùa Hieàn cho thaû Thieàn sö Höông
Haûi, nhöng khoâng cho veà Thieån Tònh Vieän nöõa maø phaûi vaøo tu haønh ôû Quaûng Nam.
Thaùng 3 naêm Nhaâm Tuaát (1682), Thieàn sö Höông Haûi cuøng khoaûng 50 ñeä töû duøng thuyeàn vöôït
bieån troán ra Ñaøng Ngoaøi, thuyeàn gheù vaøo traán Ngheä An, vaøo yeát kieán quan Traán thuû laø Trònh Na
Haàu. Quan Traán thuû taâu veà trieàu ñình, chuùa Trònh Taïc sai Ñöôøng Quaän coâng ñem thuyeàn vaøo
Ngheä An röôùc Thieàn sö Höông Haûi vaø caùc ñeä töû ra Ñoâng ñoâ (thaêng Long), cho taïm nguï taïi coâng
quaùn. Chuùa Trònh sai Noäi giaùm laø Nhöôïng Quaän coâng vaø Boài tuïng Leâ Hy ñeán ñieàu tra lyù lòch, cho
goïi ngöôøi laøng Aùng Ñoä ñeán ñeå xaùc nhaän.
Sau khi ñieàu tra xong, chuùa Trònh Taïc (1657 – 1686) cho môøi Thieàn sö Höông Haûi vaøo trieàu thaêm
hoûi vaø phong cho chöùc Vuï söû, thöôûng 300 quan tieàn, moãi naêm caáp 24 laâu thoùc, 36 quan tieàn, moät
taám vaûi traéng. Ñeä töû cuûa Thieàn sö Höông Haûi, moãi ngöôøi moät naêm ñöôïc caáp 12 laâu thoïc vaø 12
quan tieàn. Chuùa Trònh coøn baûo Thieàn sö Höông Haûi veõ baûn ñoà laõnh thoå Ñaøng Trong. Sö veõ raát roõ
raøng, chuùa Trònh khen ngôïi vaø thöôûng cho 2.000 quan tieàn.
Thaùng taùm naêm ñoù, chuùa Trònh laïi cho ngöôøi ñöa Thieàn sö Höông Haûi ñeán nhaø coâng quaùn ôû traán
Sôn Taây. Ôû ñoù ñöôïc taùm thaùng, chuùa Trònh laïi cho ñöa Thieàn sö Höông Haûi veà nguï ôû traán Sôn
Nam. Chuùa Trònh Taïc ra lònh cho Traán thuû Sôn Nam laø Leâ Ñình Kieân xaây caát am vaø cho ba maãu

32
ñaát coâng ñeå cho Thieàn sö Höông Haûi truù nguï vaø tu haønh, luùc ñoù sö Höông Haûi ñöôïc 56 tuoåi
(1683).
ÔÛ Sôn Nam Thieàn sö Höông Haûi tu haønh tinh taán, giöõ giôùi luaät tinh nghieâm, ñaëc bieät , sö chuyeân
taâm vaøo vieäc dòch kinh ra chöõ Noâm, ñöôïc 30 quyeån, cho khaéc baûn in vaø aán haønh.
Naêm Canh Thìn (1700), Thieàn sö Höông Haûi sang haønh ñaïo ôû chuøa Nguyeät Ñöôøng, xaû Ñoâng
Kheâ, huyeän Kim Ñoäng, phuû Khoaùi Chaâu, traán Höng Yeân. Luùc ñoù sö coù 70 ñeä töû theo hoïc, taát caû
ñeàu tinh thoâng kinh luaät. Thieàn sö Höông Haûi cho truøng tu laïi chuøa Nguyeät Ñöôøng roäng lôùn vaø
traùng leä hôn. Chính ôû chuøa Nguyeät ñöôøng, Thieàn sö Höông Haûi môû roäng söï giaùo hoùa, phuïc höng
laø phaùi thieàn Truùc Laâm, giuùp cho phaùi naøy phaùt trieån maïnh trôû laïi vaø tieáp tuïc truyeàn thöøa cho ñeán
ñôøi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945) sau naøy.
Döôùi trieàu vua Leâ Duï Toâng (1705 – 1729), vua raát kính troïng Thieàn sö Höông Haøi, thænh thoaûng
môøi vaøo cung tham vaán Phaät phaùp. Vua hieám con, neân naêm 1705, vua môøi Thieàn sö Höông Haûi
vaøo Noâi ñieän ñeå laäp ñaøn “caàu Töï” (caàu cho coù con noái ngoâi).
Moät hoâm, vua Leâ Duï toâng hoûi Thieàn sö Höông Haûi (luùc ñoù 78 tuoåi): Traåm nghe laûo sö hoïc roäng,
hieåu nhieàu, vaäi xin Laõo sö thuyeát phaùp cho traåm nghe ñeå hieåu roõ ñaïo phaùp, Thieàn sö Höông Haûi
taâu raèng:
Baàn taêng coù boán caâu keä naøy, xin Beä haï chí taâm nghe ñeå hieåu roõ:
Phaûn vaên töï kyù moãi thöôøng quan,
Thaåm saùt tö duy töû teá khan,
Maïc giaùo moäng trung taàm tri thöùc,
Töông lai dieän thöôïng ñoå sö nhan (1)

(1) Sö nhan: Göông maët thaày, coù nghóa laø “baûn lai dieän muïc” (göông maët xöa nay) hay chaân
taâm – Dieän thöôïng: treân maët (mình), yù noùi: ngay chaân taâm mình.

(Haèng ngaøy thöôøng quaùn xeùt laïi chính mình,

Thaåm xeùt, suy nghó thaät tinh teá caøng hay,
Chôù tìm tri thöùc trong giaùo nghóa, ñoù chæ laø côn moäng,
Nhö theá, trong töông lai, môùi coù theå tìm ñöôïc “Baûn lai dieän muïc” cuûa mình ôû ngai chính taâm cuûa
mình).
Taïm dòch:
Ngaøy ngaøy thöôøng quaùn laïi chính mình,
Thaån saùt, suy tö thaät tinh töôøng,
Taàm tri kinh ñieån laø trong moäng,
Baûn lai dieän muïc chính maët naày !
Vua laïi hoûi: Theá naøo laø yù chí cuûa Phaät ?
Thieàn sö Höông Haûi ñaùp:
“Nhaïn qua tröôøng khoâng.
Aùnh traàm haøn thuûy,
Nhaïn voâ di tích chi yù
Thuûy voâ löu aûnh chi taâm”.
Taïm dòch:
Nhaïn bay treân khoâng,
Boùng chìm döôùi nöôùc,
Nhaïn khoâng ñeå yù ñeán daáu,
Nöôùc khoâng coù taâm löu hình.

33
Thaùng saùu naêm Giaùp ngoï, nieân hieäu Vónh Thònh thöù 10 (naêm 1714), Thieàn sö Höông Haûi ñaõ 87
tuoåi, chuùa Trònh Cöông (1709 – 1729), nhaân ñi kinh lyù gheù thaêm vieáng chuøa, phaùt taâm cuùng
döôøng cho chuøa moät ngaøn quan.
Saùng ngaøy 12 thaùng 5 naêm Aát Muøi (1715), nieân hieäu Vónh thònh thöù 11, ñôøi vua Leâ Duï Toâng,
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi, sau khi taém röûa xong, maëc aùo caø sa, ñoäi maõo, ñeo traøng haït,
ngoài kieát giaø, an nhieân thò tòch, thoï 88 tuoåi, taïi chuøa Nguyeät Ñöôøng.
Thieàn sö Höông Haûi coù nhieàu ñeä töû, nhöng chæ choïn ñöôïc baûy chuïc phaùp töû, trong ñoù coù nhieàu vò
thuoäc haøng ñeä nhöùt thöôïng toïa, tröôûng töû laø thìen sö Chaân Lyù – Ñeà Maät, phaùp toân nhieàu khoâng
keå heát, ñeàu coù phaùp töï mang chöõ “Nhö”, nhö: Nhö Nguyeät, Nhö Ñöùc ...
Caùc ñeä töû xaây thaùp ba töøng vaø laäp am ñeå thôø.
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi coù coâng ñöùc lôùn trong vieäc phuïc höng vaø phaùt trieån phaùi Thieàn
Truùc Laâm ñaõ bò mai moät sau khi nhaø Traàn maát ngoâi (naêm 1400), phaùi Thieàn Truùc Laâm ñöôïc thònh
ñaït trôû laïi vaø coøn phaùt trieån ôû Ñaøng Ngoaøi cho ñeán ñôøi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945) laø do coâng cuûa
Thieàn sö Höông Haûi vaø caùc ñeä töû.
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi bieán chuøa Nguyeät Ñöôøng thaønh moät trong nhöõng thieàn laâm lôùn
nhöùt ôû Ñaøng Ngoaøi thôøi ñoù vaø laø moät trong nhöõng trung taâm Phaät giaùo quan troïng ôû Ñaøng Ngoaøi
vaø cuûa caû nöôùc thôøi ñoù.
Chuøa Nguyeät Ñöôøng trôû thaønh Toå ñình cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm, beân caïnh caùc Toå ñình xöa cuûa
phaùi naøy ñöôïc phuïc höng trôû laïi nhö chuøa Laân Ñoäng (nuùi Yeân Töû), chuøa Vónh nghieâm (Baéc
Giang), chuøa Höông Haûi (Chí Linh – Haûi Döông) ...
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi ñeå laïi raát nhieàu kinh saùch, haàu heát laø chuù giaûi caùc boä luaän kinh
vaø luaät.
1. Kinh Phaùp Hoa giaûng giaûi.
2. Kinh Kim Cöông lyù nghóa.
3. Kinh A Di Ñaø giaûng giaûi.
4. Kinh Voâ Löôïng Thoï kinh quoác ngöõ.
5. Kinh Ñòa Taïng giaûng giaûi
6. Quaùn Voâ Löôïng Thoï kinh quoác ngöõ.
7. Phaät Toå Tam kinh giaûng giaûi (3 quyeån)
8. Sa Di giôùi luaät giaûng giaûi
9. Taâm Kinh Ñaïi Dieân giaûng giaûi.
10. Taâm Kinh Nguõ Chi giaûng giaûi.
11. Taâm Chaâu Nhaát Quaùn giaûng giaûi.
12. Cuùng Phaät tam khoa caùt.
13. Cuùng Döôïc sö nhaát khoa.
14. Cuùng Cöûu phaåm nhaát khoa.
15. “Chaân Taâm Tröïc thuyeát” Giaûng giaûi.
16. Phaùp baûo daøn kinh giaûng giaûi.
17. Phoå khuyeán tu haønh.
18. Cô duyeân vaán ñaùp tinh giaûi.
19. Lyù söï dung thoâng.
20. Baûng ñieàu nhaát thieân.

II. NGÖÕ LUÏC (THIEÀN NGÖÕ) CUÛA THIEÀN SÖ MINH CHAÂU – HÖÔNG HAÛI (1).

(1) Moät soá Ngöõ luïc cuûa Thieàn sö Höông Haûi sau ñaây ñöôïc trích laïi töø saùch Kieán vaên Tieåu luïc
cuûa Leâ Quyù Ñoân, muïc “thieàn daät”.
34
Thieàn sö Minh Chaâu - Höông Haûi thuoäc phaùi Thieàn Truùc Laâm, phaùp moân tu haønh toång hôïp Thieàn
– Tònh – Maät. Qua haønh traïng cuûa “Sö” chuùng ta thaáy roõ ñieàu naøy:
Sau thôøi gian tu hoïc thieàn vôùi Thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà, tu haønh ôû ñaûo Buùt Tieâm La vaø ñaûo
Ngoïa Long, Thieàn sö Höông Haûi ñaõ thieàn ñònh, haønh trì maät toâng, duøng phaùp thuaät tröø yeâu quaùi,
laäp ñaøn saùm hoái, trò bònh ... Sau khi ñöôïc chuùa Hieàn môøi veà hoaèng hoùa ôû Thieàn Tònh vieän treân nuùi
Qui Caûnh. Khi ra Ñaøng Ngoaøi, ôû traán Sôn Nam, laäp ñaøn Chuaån Ñeà ñeå tu trì. Naêm 1700 laäp chuøa
Nguyeät Ñöôøng xieån döông phaùi Thieàn Truùc Laâm, ngoaøi vieäc thuyeát giaûng Kinh – Luaät – Luaän,
thieàn hoïc, tònh ñoä, Thieàn sö Höông Haûi coøn dòch Kinh, chuù giaûi vaø bieân soaïn kinh saùch chöõ Noâm,
cho khaéc in phoå bieán, kinh saùch thuoäc Thieàn toâng (Kim Cang, Baùt Nhaõ, Phaùp baûo ñaøn, chaân taâm
tröïc thuyeát), Tònh ñoä (A-Di-Ñaø, Voâ Löôïng Thoï, Ñòa Taïng ...), coøn chuù giaûi kinh Phaùp Hoa, caùc
khoa nghi khaùc.
Tö töôûng thieàn cuûa Thieàn sö Höông Haûi chòu aûnh höôûng cuûa Luïc Toå Hueä Naêng. Ngoaøi ra ñeå hoøa
hôïp vôùi xaõ hoäi Ñaøng Ngoaøi ñang coøn chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Nho giaùo vaø Laõo giaùo, Thieàn sö
Höông Haûi cuõng coù moät soá baøi thô mang tö töôûng “Tam giaùo ñoàng nguyeân” (Phaät - Nho - Laõo
cuøng coù moät nguoàn goác).
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi thöôøng duøng nhöõng baøi giaûng, nhöõng baøi keä ñeå giaûng daïy cho
ñeä töû, ñoàng thôøi ngaøi cuõng thöôøng ñoïc laïi nhöõng baøi keä hoaëc nhaéc laïi nhöõng dieäu ngöõ cuûa caùc
baäc cao taêng xöa ñeå giaùo hoùa ñoà chuùng. (2).

(2) Xem chöõ Nho ôû phaàn haønh traïng cuûa Thieàn sö Höông Haûi.

Thieàn ngöõ cuûa Thieàn sö Höông Haûi thöôøng ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà sau: Thieàn ñònh, Phaùp Baát
nhò, Voâ taâm hay Voâ nieäm, Chaân taâm hay tuøy tuïc.
1. THIEÀN ÑÒNH.
Giaûng veà thieàn ñònh, Thieàn sö Höông Haûi coù nhieàu baøi keä, ñaëc bieät nhöùt laø baøi keä maø Thieàn sö
Höông Haûi ñoïc cho vua Leâ Duï Toâng nghe:
1) Ngaøy ngaøy thöôøng quaùn laïi chính mình
Thaåm saùt suy tö thaät tinh töôøng,
Taàm tri kinh ñieån laø trong moäng,
Baûn lai dieän muïc chính maët naày ! (1)

(1) Vì Thieàn sö Höông Haûi nhaéc laïi moät soá dieäu ngöõ cuûa caùc böïc cao taêng xöa (Vieät vaø Hoa)
ñeå giaùo hoùa ñoà chuùng, neân trong caùc baøi thô, keä giaû trong phaàn ngöõ luïc cuûa Höông Haûi coù
moät soá baøi laø cuûa caùc Thieàn sö Trung Hoa. Caùc baøi thô döôùi ñaâu chuùng toâi chæ dòch nghóa.

Thieàn sö Höông haûi cuõng coù caùc baøi keä khaùc ñeå daïy veà Thieàn ñònh nhö sau:
2) Ngöôøi ngu tröø caûnh, chaúng tröø taâm,
Ngöôøi trí tröø taâm, khoâng tröø caûnh,
Chaúng bieát taâm – caûnh voán nhö nhö,
Ngoä duyeân maét nhìn, nhöng vaãn ñònh.

(Ngu nhaân tröø caûnh baát tröø taâm,

Trí nhaân töø taâm baát tröø caûnh,
Baát tri taâm – caûnh baûn nhö nhö,
Xuùc muïc ngoä duyeân thöôøng traán ñònh).

35
3) Vieäc haèng ngaøy khoâng gì laø khoâng ñaïo,
Taâm an töùc laø Thieàn,
Laâu daøi nôi hang nuùi hieám, mòt muø maây che,
Nguû mô nôi choán bôø lau, baõi tuyeát.

(Nhöït duïng phi voâ ñaïo

Taâm an töùc thò thieàn,
Laâu daøi vaân haùc ñeå,
Moäng mò tuyeát boàng bieân).

Ngaøy ngaøy khoâng gì laø khoâng ñaïo,

Taâm an töùc laø thieàn,
Laâu ñaøi muø maây che,
Mô nôi bôø lau, baõi tuyeát.

4) Caûnh laäp taâm lieàn coù.

Taâm khoâng caûnh khoâng sinh,
Caûnh khoâng taâm vaéng laëng,
Taâm chieáu caûnh meânh mang.

(Caûnh laäp taâm tieän höõu,

Taâm voâ caûnh baát sinh,
Caûnh khoâng taâm tòch tònh,
Taâm chieáu caûnh linh linh)

5) Thaáy ñaïo môùi tu ñaïo,

Khoâng thaáy coøn tu chi ?
Taùnh ñaïo nhö hö khoâng,
Hö khoâng coù nhöõng gì ?
Coi khaép ngöôøi tu ñaïo,
Bôùi löûa tìm boït nöôùc
Chæ thaáy troø muùa roái,
Heát duyeân thaûy ñeàu ngöng

(Kieán ñaïo phöông tu ñaïo,

Baát kieán phuïc haø tu,
Ñaïo taùnh nhö khoâng hö,
Khoâng hö haø sôû höõu ?
Bieán quan tu ñaïo giaû,
Baùt hoûa mòch phuø aâm (1)
Ñaûn kieán loäng quûi loãi (2)
Duyeân ñoaïn nhöùt teà höu).

(1) Baùt hoûa: bôùi ñoáng löûa. Mòch: tìm.

(2) Loäng: troø chôi. Quûi loãi: troø muùa roái.

6) Ngoä taâm deã, ñònh taâm khoù,

36
 Ñònh ñöôïc nguoàn taâm, ñeán xöù nhaøn,
Sao chuyeån, ñaàu xoay, trôøi muoán saùng (1)
Maây traéng nhö xöa phuû nuùi xanh.

(Ngoä taâm dung dò, töùc taâm nan,

Töùc ñaéc taâm nguyeân, ñaùo xöù nhaøn,
Ñaåu chuyeån tinh di, thieàn duïc hieån (2)
Baïch vaân y cöïu phuù thanh sôn.

(2) Ñaåu; sao Baéc Ñaåu.

(3) Hieån: hieån loä, saùng ra.

7) Khoâng thaáy moät phaùp laø khoâng thaáy.

Roõ thaät maây bay che maët trôøi.
Khoâng bieát moät phaùp laø khoâng bieátKhaùc gì tía chôùp loeù thaùi hö.
Bieát thaáy nhö theá, thoaét thaønh khoâng.
Nhaän laém sai tim phöông giaûi thoaùt ?
Chính ta moät nieäm, töï bieát traùi,
Töï xeùt linh quang thöôøng hieån hieän.

(Baát kieán nhöùt phaùp, toàn voâ kieán,

Ñaïi töï phuø vaân giaø nhaät dieän.
Baát tri nhöùt phaùp, thuû khoâng tri,
Hoaøøn töï thaùi hö truøng thieåm ñieân
Thöû chí tri kieán phaùch nhieân voâ,
Thaùc nhaän haø taèng giaûi phöông tieän.
Nhöø döông nhöùt nieäm töï tri phi,
Töï kyû linh quang thöôøng hieån hieän).

8) Treân trôøi, caùc sao chaàu Baéc Ñaåu,

Traàn gian, moïi soâng chaûy veà ñoâng.
Caïo loâng ruøa, treân löng vôøi traâu saét,
Chaët söøng thoû, beân eo gaùi ñaù.
Daï xoa, La Saùt ñeàu kính phuïc,
Luõ quûy ñaàu traâu ñeàu leã baùi.

(Thieân thöôïng höõu tinh dai cuøng Baéc

Nhaân gian voâ thuûy baát trieàu Ñoâng.
Quaùt qui mao, ö thieát ngöu boäi thöôïng,
Trieät thoá giaùc, ö thaïch nöõ yeây trung
Daï Xoa, La Saùt taøi kheá thuû,
Nguïc toát ngöu ñaàu tieän kính quyeàn).
Sau thôøi gian chí taâm tu taäp thieàn ñònh, thieàn giaû coù theå ñaït ñeán caûnh giôùi cuûa ngöôøi ngoä ñaïo:
9) Caây khoâ tröôùc nuùi deã laïc ñaøng
Ngöôøi ñi ñeán ñoù thaûy mô maøng.
Tuyeát trong, coø traéng ñaâu ñoàng saéc,
Traêng saùng hoa lau chaúng gioáng maøu.
37
 Lieãu, lieãu, lieãu roài khoâng choã lieãu,
Huyeàn, huyeàn, huyeàn ñoù cuõng theânh thang.
Aùnh saùng trong khoâng baøy ñöôïc sao !

(Khoâ moäc nham tieàn sai loä ña,

Haønh nhaân ñaùo thöû, taän tha ñaø.
Loä tö laäp tuyeát phi ñoàng saéc,
Minh Nguyeät loâ hoa baát tôï tha.
Lieãu, lieãu, lieãu thôøi voâ sôû lieãu,
Huyeàn, huyeàn, huyeàn xöù dieäc tu da.
Aân caàn vò xöôùng huyeàn trung khuùc,
Khoâng lyù thieàn quang yeát ñaéc ma !)

10) Boû voïng veà chôn, muoân luïy khoâng,

Phaøm thaùnh nhö caùt, xöa nay ñoàng.
Meâ ñeán, nhö theá ngaøi vaøo löûa,
Ngoä roài môùi hay haïc soå loàng.
Moät maûnh boùng traèng soi ngaøn suoái,
Thoâng coâi reo maõi gioù boán muøa,
Caàn phaûi thaàm thoâng taâm taâm ñòa,
Môùi hay cuoäc soáng giaác moäng noàng !

(Phaûn voïng qui chôn vaïn luïi khoâng,

Haø sa phaøm thaùnh baøn lai ñoàng.
Meâ lai taân thò nga ñaàu dieäm (1)
Ngoä khöù phöông tri haïc xuaát lung.
Phieán nguyeät aûnh phaân thieân giaûn thuûy,
Coâ tuøng thinh nhaäm töù thôøi phong.
Tröïc tu maät kheá taâm taâm ñòa,
Thuøy ngoä bình sanh thuøy moäng trung).

(1) Nga: laø con ngaøi, saâu saép thaønh böôùm.

11) Taâm phaùp ñeàu queân coøn caùch voïng,

Saéc khoâng nhö moät vaãn thöøa traàn.
Traêm chim chaúng ñeán, xuaân vaãn qua
Khoâng bieát ai laø ngöôøi truï am !

( Taâm phaùp song vong du caùch voïng,

Saéc khoâng baát dò thöôïng dö traàn,
Baùch ñieåu baát lai, xuaân höïu quaù,
Baát tri thuøy thò truï am nhôn !).

12) Moät nhaûy, nhaûy khoûi boán bieån lôùn,

Moät Ñaám, ñaám ngaû nuùi Tu Di,
Trong ngoâi Phaät toå môùi chaúng ôû.
Laïi thoåi saùo chaøi, thaúng La Loan (2)
38
 (Nhöùt döôïc döôïc phieân töù ñaïi haûi,
Nhöùt quyeát, quyeàn ñaûo Tu Di,
Phaät toå vò trung löu baát truï,
Höu suy ngö dòch baïc La Loan)

(3) La Loan: laø choã bieån cuûa quûy La Saùt ôû, La Saùt laø quûy döõ nhaát treân traàn gian, ai cuõng phaûi
sôï. Nhöng ôû ñaây, ngöôøi ngoä ñaïo roâi khoâng coøn bieát sôï laø gì caû, vaãn ung dung vöøa cheøo
thuyeàn vöøa thoåi saùo thaúng tieán ñeán bieån La Loan.

13) Ñaøo hoàng möa saïch, loä ñaøo non,

Gioù ñöa caønh lieãu xanh tha thöôùt,
Trong vaàng maây traéng nhieàu hình laï,
Treân maët nöôùc trong, caây coû xanh.

(Vuõ taåy ñaïm hoàng ñaøo ngoïc noän

Phong xuy thieån bích lieãu ti khinh,
Baïch vaân aûnh lyù quaùi thaïch loä
Luïc thuøy quang trung, coå moäc thanh)

14) Aån mình khoâng veát, laïi khoâng giaáu,

Naøo khaùc khoâng y nhö ñang taém,
Kieáng xöa khoâng boùng nhöng soi ñöôïc,
Khoùi söông hoøa dòu aùnh saùng thu.

(Taøng thaân voâ tích, caùnh voâ taøng,

Thoaùt theå voây tieän si ñang,
Coå kinh baát ma hoaøn töï chieáu,
Ñaïm yeân hoøa vuï thaáp thu quang).

15) Vieäc toát uøn uøn ñeán, ñeán maõi,

Khoâng caàn taïo hoùa vaãn an baøy.
Laø röøng vaøng ruïng, nöôùc cuoán troâi,
Maát traéng ngang hang, gioù cuoán loâi.
Moät tieáng nhaïn xa, nieäm tình döùt,
Hôi söông vöøa ñoäng, thöùc tan roài,
Baïch döông coù choã vöôït hôn ngöôøi,
Ngaøy ñeâm bôùi tro (taøn), loø vaãn laïnh.

(Haûo söï ñoâi ñoâi dieäp dieäp lai,

Baát tu taïo hoùa döõ an baøy,
Laïc laâm hoaøng dieäp thuûy thoâi khöù,
Hoaønh coác baïch vaân phong quyeån hoài.
Taùi nhaïn nhöùt thanh, tình nieäm ñoaïn,
Söông trung taøi ñoäng thöùc sôn toài.
Baïch döông caùnh höõu qua nhaân xöù,
Truù daï haøn loâ baùt töû hoài.)
39
 16) Gioù loäng taâm lung lay,
Maây sanh taùnh nhieãm traàn,
Neáy saùng thaáy vieäc naày (1)
Heát môø “boån lai nhaân”.

Phong ñoäng taâm dao thuï,

Vaân sinh taùnh khôûi traàn,
Nhöôïc minh kim nhöït söï,
Khöôùc muoäi “Boån lai nhaân”.)

(1) Neáu saùng thaáy vieäc hieän taïi.

17) Phaät do taâm maø ngoä

Taâm do Phaät hoùa meâ,
Taâm Phaät nôi thanh tònh,
Vöôïn röøng huù ngoaøi maây (2)

(Phaät vò döông taâm ngoä,

Taâm nhaân höõu Phaät meâ,
Phaät taâm thanh tònh xöù,
Vaân ngoaïi daõ vieân ñeà.)

(2) Ngoaøi maây: Nôi choán hö khoâng.

2. PHAÙP BAÁT NHÒ.

Thieàn sö Höông Haûi coù nhieàu baøi keä noùi veà phaùp “Baát nhò”:
18) Thieän ñaõ töø taâm sanh,
Aùc cuõng khoâng lìa taâm,
Thieän aùc chính do ta,
Nôi taâm khoâng thieän aùc.
Boû aùc ñöa ñi ñaâu ?
Giöõ thieän ai ngöôøi giöõ ?
Thöông cho ngöôøi nhò kieán,
Theo duyeân chaïy hai ñaàu.
Neáu ngoä voán “taâm khoâng”,
Lo gì loãi laàm xöa.

(Thieän kyù toøng taâm sanh,

Aùc khôûi ly taâm höõu,
Thieän aùv thò ngaõ duyeân,
Ö taâm thöïc baát höõu.
Xaû aùc toáng haø xöù ?
Thöû thieän kim thuøy thuû ?
Thöông ta nhò kieán nhaân,
Phan duyeân löôõng ñaàu taåu,
Nhöôïc ngoä baûn voâ taâm,
40
 Thuøy hoái toøng tieàn cöûu.)

19) Ngoïc ñeïp aán ñaù cuoäi,

Hoa sen moïc töø buøn,
Neân bieát: Nôi phieàn naõo,
Ngoä ñöôïc töùc boà ñeà.

(Myõ ngoïc taøng ngoan thaïch,

Lieân hoa xuaát öù meâ,
Tu tri: phieàn naõo xöù,
Ngoä thò töùc boà ñeà !)

20) Trôû ngaïi khoâng do töôøng vaùch

Choã thoâng khoâng nôi hö khoâng,
Neáu ai cuõng hieåu nhö theá,
Taâm vaø töôùng xöa nay ñoàng.

(Ngaïi xöù phi töôøng bích,

Thoâng xöù moät hö khoâng,
Nhöôïc nhaân nhö thò giaûi,
Taâm saéc boåi lai ñoàng.)

21) Huyeàn quang laëng chieáu khaépTa baø

Phaøm thaùnh haøm linh gioáng moät nhaø.
Moät nieäm, khoâng sanh toaøn theå hieän,
Saùu caên vöøa ñoäng, aùng maây loøa.
Dieät tröø phieàn naõo caøng theâm haïi,
Muoán vöôït chaân nhö thaûy cuõng taø.
Tuøy thuaän moïi duyeân khoâng trôû ngaïi,
Nieát baøn, sanh töû, töùc “hoa khoâng” (1)

(Huyeàn quang tòch chieáu bieán haø sa,

Phaøm thaùnh haøm linh coäng nhöùt gia.
Nhaát nieäm baát sinh toaøn theå hieän,
Luïc caên taøi ñoäng bò vaân giaø.
Ñoaïn tröø phieàn naõo truøng taêng bònh,
Sieâu khôûi chaân nhö toång thò taø.
Tuøy thuaän chuùng duyeân voâ trôû ngaïi,
Nieát baøn, sanh töû thò “khoâng hoa”.)

(1) hoa khoâng: hoa ñoám trong hö khoâng, töùc caûnh giaû.

22) Voïng thaân ñeán, göông soi boùng,

Boùng cuøng voïng, thaân khoâng khaùc,
Neáu muoán boû boùng laáy voïng,
Naøo bieát thaân voán hö aûo.
Thaân voán khoâng khaùc chi boùng,
41
 Khoâng theå moät “coø”, moät “khoâng”,
Neáu muoán giöõ moät boû moät,
Vónh vieãn chaân lyù lìa (xa).
Neáu öa thaùnh gheùt phaøm,
Noåi chìm trong bieån sanh töû,
Phieàn naõo do taâm maø coù,
Taâm “khoâng” phieàn naõo ôû ñaâu ?
Khoâng coøn phaân bieät chaáp töôùng,
Töï nhieân mau choùng ñaéc ñaïo.

(voïng thaân laâm kính chieáu aûnh,

Aûnh döõ voïng, thaân baát thuû,
Ñaûn duïc khöû aûnh löu voïng,
Baát tri thaân töï baûn hö.
Thaân baûn döõ aûnh baát dò,
Baát ñaéc nhöùt höõu nhöùt voâ,
Nhöôïc duïc toàn nhöùt xaû nhöùt,
Vinh döõ chaân lyù töông sô.
Caùnh nhöôïc aùi thaùnh taèng phaøm,
Sinh töû haûi lyù traàm phuø,
Phieàn naõo nhaân taâm coá höõu,
Voâ taâm phieàn naõo haø cö ?
Baát lao phaân bieät thuû töôùng,
Töï nhieân ñaéc ñaïo tu du.)

3. VOÂ TAÂM (VOÂ NIEÄM.

Toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma nhaán maïnh veà “Voâ taâm”, Luïc Toå Hueä Naêng goïi laø “Voâ nieäm”, Thieàn sö
Minh Chaâu – Höông Haûi cuõng giaûng daïy cho ñeä töû “Voâ Taâm”, “Voâ söï” nhö sau:
23) Tìm traâu phaûi theo daáu,
Hoïc ñaïo quùi “Voâ taâm”,
Daáu coøn traâu naøo maát,
Voâ taâm ñaïo deã taàm.

(Taàm ngöu tu phoùng tích,

Hoïc ñaïo quí “voâ taâm”
Tích laïi ngöu hoaøn laïi,
Voâ taâm ñaïo dò taàm).

24) Laàu nam tónh toïa moät loø höông,

Laëng leõ suoát ngaøy, buoâng nieäm löï,
Khoâng theå ngay taâm, tröø voïng töôûng,
Chæ do “voâ söï” khaù lo löôøng.

(Nam ñaøi tónh toïa nhöùt loâ höông,

Chung nhöït ngang nhieân nieäm löï vong,
Baát thò töùc taâm, tröø voïng töôûng,
Chi duyeân “voâ söï” khöû tö löông).
42
25) Taát caû “voâ taâm”, töï taùnh giôùi,
Taát caû “voâ ngaïi”, töï taùnh hueä,
Khoâng theâm khoâng bôùt aáy kim cöông,
Thaân ñeán thaân ñi, voán chaùnh ñònh.

(Nhöùt thieát voâ taâm töï taùnh giôùi,

Nhöùt thieát voâ ngaïi töï taùnh hueä,
Baát taêng baát giaûm töï kim cöông,
Thaân khöù thaân lai baûn tam muoäi.)

26) Khoång töû khoâng bieát chöõ,

Ñaït Ma chaúng hieåu thieàn,
Hyyeàn dieäu khoâng lôøi noùi,
Coát ñöøng voïng löu truyeàn.

(Phu töû baát thöùc töï,

Ñaït Ma baát hoäi thieàn,
Huyeàn dieäu voâ ngoân ngöõ,
Thieát muïc voïng löu truyeàn.)

27) Vöôïn leû huù rôi traêng ngaøn nuùi,

Khaùch queâ ngaâm suoát maáy canh taøn,
Caûnh aáy giôø ñaây ai bieát ñöôïc,
Thieàn taêng ngoài choán maây traéng cao !

(Coâ vieân khieáu laïc thieân nham nguyeät,

Daõ daân ngaâm taøn nguõ daï ñaêng,
Thöû caûnh thöû thôøi thuøy hoäi ñaéc,
Baïch vaân thaâm xöù toïa thieàn taêng).
28) Thaáy vaät lieàn thaáy taâm,
Khoâng vaät taâm khoâng hieän.
Möôøi phaàn thoâng heát caû,
Chaân taâm khoâng gì khoâng thaáy.
Neáu sanh lyù giaûi baèng tri thöùc,
Nhö theá vaãn thaáy ñaûo ñieân.
Thaáy caûnh baèng voâ taâm,
Môùi thaáy maët boà ñeà.

(Kieán vaät tieän kieán taâm,

Voâ vaät taâm baát hieân.
Thaäp phaàn taâm ñaéc trung,
Chaân taâm voâ baát kieán.
Nhöôïc sanh trí thöùc giaûi,
Khöôùc thaønh ñaûo ñieân kieán.
Ñoà caûnh naêng voâ taâm,
Thuøy kieán boà ñeà dieän.)
43
 29) Caûnh voán khoâng ñeïp xaáu,
Ñeïp xaáu bôûi do taâm,
Neáu taâm khoâng göôïng ñaët,
Voïng tình khôûi nôi naøo ?

(Caûnh duyeân voâ haûo xuù.

Haûo xuù khôûi ö taâm,
Taâm nhöôïc baát cöôõng danh.
Voïng tình haø xöù khôûi ?).

4. CHAÂN TAÂM.
Khi thieàn ñònh ñaït ñeán caûng voâ taâm, töùc thaáy chaân taâm, Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi giaûng
giaûi veà chaân taâm baèng caùc baøi keä sau:
30) Nhaõn töùc taét theo maøu saéc noï
Nhó thöùc tan ñi khi tieáng döùt,
Hoaøn nguyeân ñöông giöõ yù rieâng bieät,
Hoâm qua, ngaøy nay, caûnh vaãn theá !

(Nhôõn quang tuøy saéc taän,

Nhó thöùc truïc thanh tieâu,
Hoaøn nguyeân ñöông bieät chæ,
Taïc nhöït kim trieâu.)

31) Maûnh traêng ngaâm döôùi ñaàm nöôùc laïnh,

Ñaùm maây coøn aùnh giöõa trôøi xanh,
Neáu nhö ngöôøi ñaõ ñaït ñaïo,
Thaät laø tin toát cuûa chaân taâm !

(Phieán nguyeät taàm haøn ñaøm,

Vi vaân aùnh bích khoâng
Nhöôïc ö ñaït ñaïo nhaân,
Haûo caù chaân tieâu töùc).

32) Xeùt chaân taâm, chaân taâm khoâng töôùng,

Xeùt cuøng voïng, voïng töôûng khoâng hình,
Quaùn chieáu laïi thaät kyõ taâm mình,
Môùi bieát taâm, cuõng chæ möôïn danh.

(Suy chaân chaân voâ töôùng,

Cuøng voïng voïng voâ hình,
Phaøn quan duy cuøng taâm,
Tri taâm dieäc giaû danh.)

5. TUØY TUÏC (THOÛNG TAY VAÛO CHÔÏ).

Trong thieàn toâng, theo aûnh höôûngvPhaät giaùo Ñaïi thöøa, thieàn giaû sau khi ñaéc phaùp, thöôøng “nhaäp
theâ”, töùc trôû laïi soáng trong cuoäc ñôøi ñeå hoaèng hoùa, phoå ñoä chuùng sanh, haønh theo haïnh Boà Taùt.
44
Caùc böïc ñaït ñaïo soáng chung trong xaõ hoäi vôùi ngöôøi ñôøi maø khoâng bò nhieãm oâ, töùc “Cö traàn baát
nhieãm”, chö vò soáng laãn loän trong xaõ hoä, tuøy phöông tieän, tuøy hoaøn caûnh maø phoå ñoä chuùng sanh,
khoâng maøng thieän aùc, phaûi traùi, soáng töï taïi trong theá gian, soáng giöõa cuoäc ñôøi phieàn naõo vaø khoå
cöïc nhöng vaãn thanh nhaøn, töï taïi, vöôït caû khoâng gian vaø thôøi gian.
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi coøn ñeå laïi caùc baøi keä giaûng giaûi veà vaán ñeà naøy nhö sau:
33) Moät chieác thuyeàn con giöõa nöôùc trôøi,
Muùa maùi cheøo phaân dieäu cung thöông,
Nuùi maây, traêng nöôùc troâi luøi maûi,
Giaác moäng Trang Chu vaãn keùo daøi,

(Nhöùt ñieäp thieân chu phieám dieãu mang,

Chi nhieâu vuõ trieäu bieät cung thöông,
Vaân sôn thuûy nguyeät khöôùc ñaø khöôùc,
Doanh ñaéc Trang Chu nhöùt moäng tröôøng.)

34) Truùc gaày thoâng cao, nöôùc höông rôi,

Gioù thoaûng, traêng môø hôi maùt ñeán,
Naøo ai bieát truï Hö Thanh töï ?
Ngaøy ngaøy chuoâng tieãn boùng chieàu taø.

(Saáy truùc tröông tuøng trích thuûy höông,

Löu phong sô nguyeät ñoä vi löông,
Baát tri thuøy truï Hö Thanh töï,
Moãi nhöït chung thanh toáng tòch döông.) (1)

(1) Baøi keä naøy trích theo saùch Kieán vaên Tieåu luïuc cuûa Leâ Quùy ñoân, muïc “thieàn daät”, nhöng
trong tieåu söû cuûa Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát chuyeát cuõng coù baøi keä tòch gaàn gioáng baøi
naøy, chæ khaùc caâu thöù laø “Hö Thanh Tö” vaø “Nguyeân Taây Tö” (?) phaûi chaêng Leâ Quùy Ñoân
nhôù laàm.

35)Vieáng qua thaønh tò nghæ chuøa chieàn,

Tuøy cô öùng bieán leõ töï nhieân
Traêng xuyeân cöûa soå chieáu giöôøng thieàn
Gioù thoåi thoâng reo khaùch nguû yeân.
Laâu daøi röïc rôõ maøu saùng dieäu,
Chuoâng coå truyeàn xa tieáng dieäu huyeàn.
Ba ñaïo nguyeân lai cuøng moät theá,
Tuøy duyeân ñaâu coù leäch beân naøo.

(Thaønh thò du lai nguï töï chieàn,

Tuøy cô öùng bieán moãi thôøi nhieân.
Song trieàu nguyeät ñaùo thieàn saùng maät,
Tuøng tieáu phong xuy tónh khaùch mieân.
Saéc aûnh laâu daøi minh saéc dieäu,
Thanh truyeàn chung coå dieãn thanh huyeàn.
Nguyeân lai tam giaùo ñoàng nhaát theá,
Nhaäm vaän haø taèng lyù höõu thieân).
45
 36) Thöôïng só thöôøng ñeán baùt nhaõ röøng,
Cö traàn khoâng nhieãm ñaït taâm thieàn.
Lieâm Kheâ, Trình Haïo thoâng hieåu roõ.
Toâ Töû Haøn vaên hieåu dieäu aâm
Muoân ngaøn caûnh vaät, baøy deã thaáy,
Taïo hoùa moät baàu khoù truy taàm.
Nguoàn nho thaâm thaåm leân caøng roäng,
Bieán phaùp truøng truøng xuoáng laïi saâu.

(Thöôïng só thöôøng du baùt nhaõ laâm,

Traàn cö baát nhieãm lieãu thieàn taâm.
Lieâm Kheâ, Trình thò minh cao thöùc
Toâ Töû Haøn vaên kheá dieäu taâm,
Vaïn töôïng sum la cao dò hieàn,
Nhöùt bieåu taïo hoùa maät nan taàm.
Nho nguyeân ñaõng ñaõng ñaêng di khoaùc,
Phaùp haûi truøng truøng nhaäp chuyeån thaâm.)

Ngoaøi ra, Thieàn sö Höông Haûi cuõng thöôøng ñoïc laïi caùc baøi keä xöa cuûa Chö Toå ñeå daïy ñoà chuùng.
37) Sö töû trong hang sö töû,
Chieân ñaøn trong röøng chieân ñaøn
Thaân ngöôøi nhôø coù trôøi ñaát roäng,
Muoân söï khoâng lo ngaøy thaùng daøi.

(Sö töû quaät trung sö töû,

Chieàn ñaøn laâm lyù chieân ñaøn,
Nhaân thaân höõu laïi caøng khoân khoaùt,
Vaïn söï voâ öu nhöït nguyeät tröôøng.)

38) Ñöôïc nöôùc roàng thôøi theâm yù chí,

Gaëp non, coïp môùi troá oai huøng,
Ngöôøi veà nöôùc lôùn thaønh cao quí,
Nöôùc ñeán tieâu töông moät saéc trong.

(Long ñaéc thuûy thôøi thieâm yù chí,

Hoå Phuøng sôn xöù tröôûng uy naêng,
Nhôn qui ñaïi quoác phöông tri quí,
Thuûy d8aùo Tieâu Töông nhöùt daïng thanh,)

6. CAÙC BAØI GIAÛNG VEÀ THIEÀN.

Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi giaûng giaûi veà thieàn ñònh, voâ taâm, chaân taâm ... baèng nhöõng baøi
vaên nhö sau:
Phaùp thaân khoâng töôùng neân khoâng theå tìm thaáy baèng thanh aâm saéc töôùng, dieäu ñaïo ñaùng baøn
khoâng theå laáy chöõ nghóa maø hieåu ñöôïc. Ví nhö sieâu ñöôïc Phaät, vöôït ñöôïc Toå vaãn coùn rôi xuoáng
caùi thang khuoâng pheùp (khaûi theá). Duø cho maõi giaûng phaùp, maõi baøn “huyeàn”, chung qui cuõng chæ
moûi mieäng, phoûng löôõi. Caàn phaûi: khoâng maøng ñeán coâng ñöùc, khoâng ñeå yù ñeán thaân xaùc, tu haønh
46
khaéc khoå nhö “caây khoâ”, “nuùi ñaù laïnh”. Caàn phaûi gioáng nhö “ngöïa go”ã, nhö “ngöôøi naèm Moäng”,
khoâng chuùt tình thöùc, roài môùi coù theå buoâng thoûng tay böôùc vaøo chuøa, “thoûng tay vaøo chôï”,
Chuyeån thaân sang loaøi khaùc vaø khoâng coøn phaøn naøn:
“Voâ laäu quoác trung, löu baát truï,
Khöôùc lai yeân oå ngoïa haøn sa”.
(Taïi coõi khoâng phieàn naõo, thì khoâng chòu ôû; laïi ñeán vuøng ñaát khoùi söông muø mòt maø naèm nôi baõi
caùt laïnh.)

Thieàn sö Höông Haûi giaûng:

Quaõng tröôùc khoâng coù phieàn naõo, ñaâu caàn phaûi tröø boû, quaõng giöõa khoâng coù töï taùnh naøo caàn phaûi
giöõ, quaõng sau khoâng coù Phaät, caàn gì phaûi tu thaønh Phaät, nhö theá goïi laø TAM ÑEÁ ÑOAÏN TUYEÄT
(Ba quaõng ñoaïn tuyeät) hay goïi laø “Tam nghieäp thanh löông” (ba nghieäp thaân khaåu yù ñöôïc trong
saïch maùt meû).

Thieàn sö Höông Haûi cuõng noùi:

“Taâm ta thoaùng ngó ñeán moät tí thì ñaõ thuoäc veà quaù khöù, taâm ta chöa nghó ñeán thì goïi laø vò lai,
khoâng laø taâm vò lai thì laø taâm quaù khöù, nhö vaäy thì choã naøo laø taâm hieän taïi ?
Ngöôøi hoïc Phaät neân bieát: neáu moät nieäm vöøa khôûi ra laø khoâng bao giôø laáy laïi ñöôïc, nhö theá ñaõ laø
quaù khöù. Hieän taïi vöøa nghó ñeán ñaõ laø quaù khöù. Vò lai cuõng vaäy, vöøa nghó ñeán ñaõ laø quaù khöù roài.
Vì vaäy, mieäng nieäm Phaät khoâng ngöøng, nieäm nieäm öùng lieàn vôùi nhau, (töùc laø nieäm ñeán caûnh giôùi
voâ bieät nieäm, ñaït caûnh giôùi Phaät), khoâng coøn phaân bieät quaù khöù, hieän taïi, vò lai, ñoù laø caùi cöûa caàn
thieát.”

Thieàn sö Höông Haûi noùi:

“Luùc maët trôøi moïc, saùng khaép thieân haï, nhöng khoaûng khoâng gian ôû hö khoâng vaãn chöa heà saùng,
luùc maët trôøi laën, toái khaép thieân haï, nhöng quaõng hö khoâng vaãn chöa heà toái. Caûnh saùng, toái ôû theá
gian cöôùp laãn nhau, nhöng taùnh cuûa quaõng hö khoâng vaãn töï nhieân meânh moâng nhö vaäy.”
Taâm Phaâ5 vaø taâm chuùng sanh cuõng nhö theá, neáu coi Phaät, cho laø trong saïch saùng suûa, coi chuùng
sanh laø dô baån, ñuïc toái thì traûi nhieàu kieáp nhö soá caùt soâng Haèng nöõa, chung qui cuõng khoâng theå
thaønh boà ñeà ñöôïc.
Ba ñôøi chö Phaät (quaù khöù, hieän taïi, vò lai) ñeàu ôû trong thaân chuùng ta, chæ vì con ngöôøi bò taäp
nhieãm thoùi ñôøi laøm cho môø toái ñi, nhöõng ngoaïi caûnh laém ngaên trôû, khieán ta thaønh meâ muoäi. Neáu
trong taâm ta ñöôïc “voâ taâm” (voâ nieäm) laø Phaät quaù khöù, trong laëng leõ maø khôûi taùc duïng laø Phaät vò
lai, tuøy cô öùng vaät laø Phaät hieän taïi. Neáu ta thanh tònh khoâng oâ nhieãm traàn tuïc, ñoù laø Phaät ly caáu.
Neáu ta ra vaøo khoâng gì laøm trôû ngaïi laø Phaät Thaàn Thoâng, ñeán ñaâu cuõng an vui laø Phaät Töï Taïi,
Moät taâm trong saùng laø Phaát Quang Minh, taâm ñaïo beàn chaët laø Phaät Baát Hoaïi, söï bieán hoùa khoâng
cuøng aáy chæ do moät leõ “Chaân Nhö” maø thoâi (Chaân Taâm). Chí ñaïo goác ôû taâm phaùp, taâm phaùp goác
ôû voâ truï. Baûn theå cuûa taâm vaø chaân töôùng cuûa taùnh voán laëng leõ, khoâng phaûi coù maø cuõng chaúng
phaûi khoâng, khoâng coù sanh thì khoâng coù dieät, ta tìm noù khoâng thaáy maø boû noù, noù cuõng khoâng lìa
mình ra. Neáu ta meâ theo caûnh saéc cuûa noù (hieän töôïng) thì taâm ta phaûi khoå sôû, meâ laàm, boái roái,
nhöng neáu ta bieát ñöôïc chaân taùnh thì taâm tinh thoâng, saùng suoát, theânh thang. Tuy laø taâm töùc Phaät,
Phaät töùc taâm nhöng chæ coù taâm naøo trong laëng (thanh tònh) thì môùi bieát (chæ coù ngöôøi chöùng ngoä
môùi bieát).
Nhöng neáu taâm coù “chöùng”, coù “bieát” thì maët trôøi trí hueä kia seõ bò chìm laën ôû nôi coõi ñaát “coù”.
Coøn nhö taâm môø mòt, khoâng chieáu, khoâng saùng thì ñaùm maây hoân traàm che lôùp cöûa “KHOÂNG”.
Chæ coù taâm khoâng sanh moät nieäm naøo thì môùi khoâng coøn ngaên caùch tröôùc sau, chaân taùnh ñöùng
rieâng theå chieáu ñoù thì ta vaø ngöôøi naøo coù khaùc.
47
Nhöng “Meâ” ñoái vôùi “Ngoä”, “Ngoä” troâng vaøo “Meâ”; “voïng ñoái vôùi “Chaân”, “Chaân” nöông nôi
“Voïng”. Neáu ta tìm “Chaân” maø boû “Voïng” thì nhö ngöôøi chaïy troán boùng, maø laøm khoå nhoïc cho
thaân. Nhöng neáu ta nhaän “Voïng” chính nôi “Chaân”, nhö ngöôøi vaøo choã maùt thì boùng töï maát. Neáu
taâm khoâng voïng chieáu thì voïng nieäm töï heát.
Töø caùi “bieát laëng leõ” (Tòch tri) maø khôûi duïng thì caùc haïnh thieän phaùt khôûi. Vì vaäy, caùi ngoä tòch
tónh thaät ra laø khoâng tòch, caùi “chaân tri” döôøng nhö voâ tri. Neáu laáy taâm nhöùt tri, khoâng phaân chia
“tòch” vaø “tri” thì hôïp vôùi leõ huyeàn dieäu, dung thoâng nhau.
Coù vaø khoâng ñeàu khoâng chaáp, khoâng maéc, phaûi vaø quaáy ñeàu queân thì hoa baùt nhaõ lieàn nôû, taâm
naøo cuõng ñeàu thaønh Phaät, khoâng taâm naøo chaúng phaûi laø taâm Phaät, Choã naøo cuõng coù Ñaïo, khoâng
choã naøo khoâng phaûi laø coõi Phaät.
Theá neân: “Chaân” vôùi “Voïng”, “Vaät” vôùi “Ngaõ” ñeàu do moät taâm ta, Phaät vaø chuùng sanh ñeàu cuøng
chung nhau moät taâm aáy. Neáu “meâ” thì ngöôøi chaïy theo “söï vaät” (Phaùp), nhöng söï vaät thì muoân
ngaøn sai khaùc neân ngöôøi khoâng gioáng nhau. Neáu “Ngoä” thì söï vaät (Phaùp) theo ngöôøi, ngöôøi ñem
moät trí maø dung hoøa muoân caûnh. Ñeán ñoù thì heát choã noùi naêng, baët ñöôøng tö töôûng, coøn gì ñeå noùi
“Nhaân” tröôùc “Quaû” sau ! (khoâng coøn nhaân quaû giaûi thoaùt).
Neáu taâm theå roãng laëng thì coøn gì laø ngöôøi naøy gioáng keû kia khaùc, chæ coøn moät taâm trong saùng,
taêng giaûm dung hoøa. Nhö taám göông saùng, tuy khoâng coù hoa maø boùng hoa hieän, nhö göông voán
voâ taâm, tuy thaáy hình boùng chieáu trong göông maø göông vaãn thöôøng khoâng vaäy.

Thieàn sö Höông Haûi cuõng noùi:

Trí coù theå chieáu saùng ñöôïc laø do nôi laøm hoùa khoâng taát caû ngoaïi caûnh ñaõ qua, caûnh vaø trí ñeàu tòch
dieät thì taâm vaø löï (suy tö) ñeàu yeân laëng. Ñoù laø con ñöôøng coát yeáu ñeå trôû veà nguoàn goác thanh tònh
cuûa chaân taâm xöa. Tuy nhieân, laëng laëng coù theå sanh ra “Khoâng voâ kyù”, tænh tænh coù theå sanh ra
loaïn töôûng.

Thieàn sö Höông Haûi cuõng noùi:

Ngöôøi ta phaàn nhieàu ñeáu cho laø “söï” laøm ngaên trôû “lyù”,”caûnh” laøm ngaên trôû “taâm”, neân thöôøng
muoán troán traùnh “caûnh” ñeå cho yeân “taâm”, boû “söï” ñeå laáy “lyù”, nhöng hoï khoâng bieát raèng: chính
“taâm” laøm ngaên trôû “caûnh”, “lyù” laøm ngaên trôû “söï”, ta chæ caàn laøm taâm hoùa khoâng thì caûnh töï
nhieân hoùa khoâng, neáu laøm cho lyù yeân laëng ñi thì söï cuõng töï nhieân hoùa yeân laëng. Chôù ñeå taâm nghó
traùi ngöôïc laïi.

Thieàn sö Minh Chaâu - Höông Haûi cuõng thöôøng nhaéc laïi nhöõng dieäu ngöõ cuûa nhöõng baäc cao taêng
xöa ñeå daïy ñoà chuùng:
Muoán caàn thaáy Phaät cöù nhaän bieát nôi chuùng sanh chæ vì chuùng sanh meâ khoâng töï bieát coù Phaät,
chöù Phaät ñaâu coù laøm meâ chuùng sanh. Ngoä ñöôïc töï taùnh cuûa mình thì chuùng sanh laø Phaät, neáu meâ
môø töï taùnh cuûa mình thì thì Phaät laø chuùng sanh. Giöõ ñöôïc töï taùnh bình ñaúng thì chuùng sanh laø
Phaät, ñeå töï taùnh mình gian hieåm thì Phaät laø chuùng sanh. Taâm ta voán saün coù Phaät, coøn phaûi ñi tìm
Phaät ôû nôi naøo nöõa ?
Kinh coù vieát: “Taâm sanh thì caùc phaùp sanh, taâm dieät thì caùc phaùp dieät. Phaøm phu töùc Phaät, phieàn
naõo töùc laø boà ñeà, nieäm tröôùc meâ laø phaøm phu, nieäm sau giaùc laø Phaät. Nieäm tröôùc chaáp caûnh laø
phieàn naõo, nieäm sau ly caûnh laø Boà ñeà.
Chaân taâm töï noù coù hình theå, khoâng do ta bòa ñaët ra, noù trong suoát nhö hö khoâng trong saïch troøn
saùng, khoâng theå laáy caùi “coù” caùi “khoâng” hay nôi naày, choán noï maø coù xeùt toät ñöôïc choã u huyeàn
cuûa noù, cuõng khoâng laáy trí khoân vaø ngoân ngöõ maø baøn ñeán choã dieäu huyeàn cuûa noù. Chæ coù ai ngoä
ñöôïc “Chaân taâm” thì hieåu ngay ôû töï nôi mình, ví nhö muoán thöû höông thôm, chæ ñoát moät loø höông

48
laø hieåu heát muøi thôm cuûa noù, nhö vaøo bieån lôùn taém, chæ caàn hôùp moät nguïm nöôùc laø bieát heát toaøn
vò cuûa bieån lôùn ñoù.
Chaân taâm thaät thaâm saâu laëng leõ, giaùc ngoä thì buïi traàn laéng saïch, taâm theå trong ngaàn, döùt heát
manh moái, danh töôùng cuûa ngoaïi caûnh, saïch heát nhöõng naêng sôû ôû trong taâm. Bôûi ban ñaàu khoâng
giaùc (baát giaùc) neân taâm khôûi ra voïng ñoäng, chieáu soi laïi töï taâm, theo caùi chieáu soi aáy maø sanh ra
taâm traàn. Nhö taám kieáng hieän ra hình töôïng, thoaùt coù taâm caên. Töø ñoù, chaân taâmbò dôøi ñoåi, caên
taùnh bò sai laïc, chaáp theo saéc töôùng, ñuoåi theo danh lôïi, chöùa maõi nhöõng voïng traàn öù ñoïng, keát
maõi nhöõng soùng thöùc lieân mieân, ñem buoäc goùi chaân giaùc vaøo choán meâ ñeâm, ñaém chìm trong ba
coõi (duïc giôùi, saéc giôùi, voâ saéc giôùi), laøm muø loøa con maét trí hueä ôû trong ngoõ toái, khuùm nuùn cuùi loøn
trong chín loaøi. ÔÛ treân coõi khoâng sanh dieät boãng döng luoáng chòu kieáp luaân hoài. Trong phaùp giaûi
thoaùt laø töï chuoác söï troùi buoäc nôi thaân, nhö con taèm, xuaân töï laøm keùn giam mình, nhö con thieâu
thaân, thu töï nhaøo voâ ñeøn thieâu xaùc, ñem nhöõng sôïi daây meâ môø buoäc laáy nghieäp caên khoå sôû, duøng
ñoâi caùnh cuûa loøng tham muø quaùng, toang daäp taét voøng löûa sanh töû.
Laïi coù nhöõng keû taø caên ngoaïi nhaäp, cuøng nhöõng keû tieåu khí möu moâ, chuùng khoâng hieåu roõ nguoàn
bònh cuûa sanh töû, khoâng bieát goác chung cuûa nhôn vaø ngaõ (ta vaø ngöôøi), chæ muoán traùnh choã huyeân
naùo, boû nôi hoaït ñoäng, coá phaù töø caùi töôùng, taùch töøng maûnh buïi cuûa moïi vaät ñeå tìm hieåu bieát.
Laøm nhö theá, tuy choã tónh laëng coát ngoä lyù khoâng, nhöng khoâng bieát ñoù cuõng chæ laø caùi loái laøm
choân vuøi chaân taùnh, laáp maát chaân giaùc. Nhö theá chaúng khaùc naøo keû thaáy ngoïn ñeøn, keû troâng thaáy
boùng theo doõi thaân mình döôùi boùng maët trôøi, beøn chaïy ngoaøi trôøi ñeå traùnh khoûi boùng, nhö theá chæ
lao nhoïc tinh thaàn, toán hao söùc löïc, chaúng khaùc gì gaùnh nöôùc ñoå vaøo ñoáng baêng, vaùc cuûi ñem boû
vaøo ñaùm löûa ñang chaùy. Coù bieát ñaâu nhöõng tia saùng trong ngoïn ñeøn kia laø do maéc bònh, boùng
ñuoåi theo mình voán ôû thaân mình. Neáu chöõa khoûi beänh loøa ôû maét thì nhöõng tia saùng töï maát, dieät
thaân huyeãn naøy thì boùng noï khoâng coøn.
Neáu bieät quay aùnh saùng soi trôû laïi nôi mình, boû ngoaïi caûnh maø xem ôû töï taâm, thì Phaät nhaõn saùng
suoát, boùng nghieäp töï tan, phaùp thaân hieän ra, nhöõng veát traàn töï dieät. Ta phaûi laáy löôõi göôm trí hueä
cuûa taâm töï giaùc caét döùt caùc moái daây trieàn phöôïc trong loøng ñeå bieán noù thaønh chaân taâm. Phaûi duøng
muõi giaùo trí hueä cuûa chaân nhö chaët tan nhöõng lôùp buïi traàn keát thaønh löôùi voõng che môø maét chuùng
ta. Ñoù laø caùi toâng chæ “CUØNG TAÂM”, caùi chaân truyeàn “ÑAÏT LYÙ” ñoù vaäy.

C. TRUYEÀN THÖØA CUÛA TOÅ SÖ MINH CHAÂU – HÖÔNG HAÛI.

Theo tieåu söû cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi, naêm 1682, Toå sö rôøi Ñaøng Trong ra Ñaøng
Ngoaøi daãn theo hôn 50 ñeä töû, nhö vaäy Toå sö Höông Haûi coù raát nhieàu ñeä töû, moät soá theo ra Ñaøng
Ngoaøi, coù theå coøn moät soá khaùc vaãn coøn laïi hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong. Nhöng hieän taïi, chuùng ta
chæ bieát moät ñeä töû duy nhaát cuûa Toå sö Höông Haûi laø Chaân Lyù – Ñeà Maät maø thoâi. Taïi sao theá ?
Toå sö Höông Haûi bò chuùa Nguyeãn Phöôùc Taán baét vaø nghi coù lieân laïc vôùi chuùa Trònh ÔÛ Ñaøng
Ngoaøi, Sau ñoù Toå sö boû Ñaøng Trong ra ñaøng ngoaøi. Toå l;aïi veõ baûn ñoà Ñaøng Trong cho chuùa
Trònh ... vieäc naøy khieán cho caû chuùa Nguyeãn vaø chuùa Trònh ñeàu nghi ngôø Toå Höông Haûi coù hoaït
ñoäng chính trò, hôn nöõa, phaùi thieàn Truùc Laâm chuû tröông “nhaäp theá haønh ñaïo”, caøng khieán cho
caùc chuùa Nguyeãn vaø Trònh nghi ngôø toå Höông Haûi vaø caùc thieàn sö cuûa phaùi Thieàn Truùc laâm ñaõ coù
xen vaøo chính trò trong khi hoaèng hoùa. Vì lyù do ñoù maø caû chuùa Nguyeãn vaø chuùa Trònh khoâng tin ôû
phaùi thieàn Truùc Laâm nöõa maø baét ñaàu hoã trôï cho phaùi thieàn khaùc hoaèng döông Phaát phaùp:
- Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn vaø chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên ñaõ giuùp cho toå sö Nguyeãn
Thieàu – Sieâu Baïch phaùt trieån phaùi Thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong, ngoaøi ra, coù leõ vì thieáu
taêng só neân chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên (1687 – 1691) ñaõ phaûi nhôø Toå sö Nguyeãn Thieàu trôû
veà Trung Quoác thænh caùc danh taêng qua Ñaøng Trong Hoaèng hoùa. Toå sö Nguyeãn Thieàu ñaõ
hoaøn thaønh söù maïng naøy moät caùch toát ñeïp, giuùp cho phaùi thieàn Laâm Teá phaùt trieån maïnh ôû
Ñaøng Trong töø ñoù vaø tieáp tuïc truyeàn maõi cho ñeán hieän nay.
49
 - Chuùa Trònh Taïc, Trònh Caên, Trònh Cöông ñaõ hoã trôïcho Toå sö Vieân Caên - Chuyeát Chuyeát
vaø caùc ñeä töû laø Minh Haønh - Taïi taïi, Minh Löông - Nguyeät An phaùt trieån phaùi thieàn Laâm
Teá ôû Ñaøng Ngoaøi. Caùc vò naøy vaø thieàn sö Chaân Nguyeân – Chaùnh Giaùc (1647 – 1726) ñaõ
keát hôïp tinh hoa cuûa phaùi thieàn Laâm teá ôû ñaøng ngoaøi vaø phaùi thieàn Truùc Laâm Yeân Töû taïo
neân moät söï khôûi saéc môùi cho Phaät giaùo Ñaøng Ngoaøi, ñöa söï phuïc höng vaø phaùt trieån maïnh
cuûa Phaät giaùo ôû Ñaøng Ngoaøi vaø söï xuaát hieän cuûa cuûa truyeàn thoáng Truùc Laâm – Laâm Teá
hay Truùc – Laâm sonh haønh.
Coù leõ vì nhöõng lyù do treân maø söï truyeàn thöøa cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi khoâng ñöôïc ghi
cheùp ñaày ñuû vaø taøi lieäu thaát laïc. Vì vaäty Toå sö Höông Haûi coù ñeán hôn 50 ñeä töû maø ngaøy nay
chuùng ta chæ bieát duy nhaát moät ñeä töû laø thieàn sö Chaân Lyù – Ñeà Maät. Vôùi hôn naêm möôi ñeä töû,
chaéc haún raèng Toå sö Höông Haûi coù raát nhieàu phaùp toân, nhöng hieän taïi, chuùng ta chæ bieát ñöôïc coù
hai thieàn sö Nhö Nguyeät vaø Nhö Ñöùc. Hy voïng raèng trong töông lai, chuùng ta seõ tìm ñöôïc theâm
veà truyeàn thöøa cuûa toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi cuõng nhö truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm
ôû Ñaøng Ngoaøi.
Ngoaøi caùc ñeät töû xuaát gia, toå sö Höông Haûi coøn coù nhieàu ñeä töû taïi gia, trong soá ñoù coù 1300 ñeä töû
thuoäc hoaøng toäc vaø trieàu thaàn chuùa Nguyeãn, hieän chuùng ta bieát roõ laø vöông phi cuûa chuùa Nguyeãn
Phöôùc Taàn vaø hai ngöôøi con cuûa chuùa laø coâng töû Hieäp Ñöùc vaø coâng töû Myõ Ñöùc, ñaëc bieät nhaát laø
tröôøng hôïp cuûa coâng töû Hieäp Ñöùc hay Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu.

I. THIEÀN SÖ CHAÂN LYÙ – ÑEÀ MAÄT (VIEÂN THOÂNG ?).

Thieàn sö Chaân Lyù – Ñeà Maät, coøn coù hieäu laø Vieân Thoâng (?) ñeä töû cuûa thieàn sö Minh Chaâu –
Höông hoùa, hoaèng hoùa chuøa Nguyeät Ñöôøng.
Thieàn sö Chaân Lyù tieáp noái truyeàn thöøa cuûa thaày, coù coâng trong vieäc bieán chuøa Nguyeät Ñöôøng
thaønh moät Toå ñình cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm vaø laø moät trong nhöõng trung taâm cuûa Phaät giaùo ôû
Ñaøng Ngoaøi. Hieän khoâng coù taøi lieäu neân chöa roõ veà haønh traïng vaø tö töôûng thieàn hoïc cuûa thieàn sö
Chaân Lyù. Tuy nhieân, chuùng ta coù theå bieát raèng thieàn sö Chaân Lyù phaûi laø böïc cao taêng taøi ñöùc, vì
ngaøi laø tröông töû cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi vaø laø thaày cuûa thieàn sö Nhö Ñöùc, Nhö
Nguyeät ... ñeàu laø caùc böïc long töôïng cuûa thieàn toâng.
Hy voïng trong töông lai, chuùng ta coù theå tìm ñöôïc taøi lieäu ñeå hieåu bieát roõ hôn veà Thieàn sö Chaân
Lyù – Ñeà Maät.

II. THIEÀN SÖ NHÖ ÑÖÙC.

Thieàn sö Nhö Ñöùc truï trì chuøa Laân Ñoäng thuoäc huyeän Ñoâng Trieàu soáng vaøo khoaûng nieân hieäu
Chaùnh Hoøa (1680 - 1705) - Vónh Thònh (1705 -1719) giöõ giôùi luaát tinh nghieâm, tu haønh khoå haïnh
theo haïnh “Ñaàu ñaø”, hình dung gaày goø, maëc aùo moûng chaép vaù nhöng coù nhieàu taøi ñöùc vaø thöôøng
vaân du hoaèng hoùa khaép nôi, ñöôïc nhieàu ngöôi kính moä.
Trong saùch “Kieán Vaên Tieåu Luïc”, muïc “Thieàn daät”, hoïc giaû Leâ Quùy Ñoân vieát veà Thieàn sö Nhö
Ñöùc nhö sau:
Moãi khi thieàn sö Nhö Ñöùc trôû veà kinh ñoâ Thaêng Long, ñi ñeán nhaø naøo giaø treû ñeàu möøng noùi:
“Thaày ta ñaõ veà ñaây !”.
Trong daân ñoàn raèng: Thieàn sö Nhö Ñöùc duøng phuø chuù vaø nöôùc laïnh trò bònh raát hieäu nghieäm, ñeán
noãi ngöôøi thôøi ñoù xin ñeán caû maûnh vaûi xeù töø chieác aùo raùch maø ngaøi ñang maëc (aùo raùch khoâng vaù
maø coät tuùm töøng cuïc luûng laúng)ñeå ñoát laáy tro hoøa vôùi nöôùc cho treû em uoáng vaø röûa maët mong tröø
ñöôïc nhieàu beänh.
Thieàn sö Nhö Ñöùc tu ôû chuøa trong röøng nuùi, moãi khi ñ61n ngaøy gioã Toå, khæ vöôïn keùo caû ñaøn veà
chuøa.

50
Sau khi laøm leã ñaøn chay ôû chuøa xong, thieàn sö Nhö Ñöùc laáy maâm ñöïng maáy chuïc phaàn oaûn, böng
ra ñaët döôùi ñaát tröôùc chuøa, chaép tay noùi: “Ña taï caùc chuùng sanh, nhôù ngaøy gioã Toå maø ñeán ñaây,
baàn taêng khoâng coù gì ñeå taï, chæ coù chuùt dö hueä laøm ñaøn chay ñem ra boá thí, môøi chuùng sanh ñeán
ñaây laáy veà aên.” Sau khi thieàn sö Nhö Ñöùc noùi xong, khæ vöôïn daét nhau ñeán maâm, moãi con caàm
moät phaàn oaûn maø ñi, khoâng tranh giaønh vôùi nhau. Haèng naêm vaãn thöôøng xaûy ra nhö theá.
Qua caâu truyeän do hoïc giaû Leâ Quyù Ñoân, moät nhaø nho uyeân thaâm, hoïc roäng hieåu nhieàu, coù theå coi
nhö moät nhaø baùc hoïc thôøi ñoù keå laïi nhö treân, ñoàng thôøi, neáu nghieân cöùu kyõ nhöõng söï huyeàn bí
maàu nhieäm sieâu hình trong Phaät giaùo, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc laø:
Thieàn sö Nhö Ñöùc laø moät chaân tu ñaéc ñaïo, caûm hoùa ñöôïc ngöôøi vaø vaät, ñöôïc söï kính moä töø con
ngöôøi ñeán caû loaøi thuù vaät. Thieàn sö Nhö Ñöùc ñaõ thoâng hieåu vaø hoøa ñoàng vôùi ngöôøi vaø vaät.

III. THIEÀN SÖ NHÖ NGUYEÄT (1)

Thieàn sö Nhö Nguyeät laø ñeä töû cuûa Thieàn sö Chaân Lyù – Ñeà Maät, phaùp toân cuûa Toå Minh Chaâu –
Höông Haûi, truï trì chuøa Nguyeät Ñöôøng, soáng vaøo thôøi Chuùa Trònh Cöông (1709 – 1729).
Trong saùch Kieán Vaên Tieåu Luïc, muïc “Thieàn daät”, hoïc giaû Leâ Quùy Ñoân vieát veà thieàn sö Nhö
Nguyeät nhö sau:
Naêm giaùp Thìn (1724), chuùa Trònh Cöông cho truøng tu laïi chuøa Nguyeät Ñöôøng vaø ban cho chuøa
moät vuøng ñaát xung quanh chuøa roäng ñeán 50 maãu.
Thaùng 6 naêm Aát tî (1725), coù ba tieáng seùt ñaùnh vaø ôû ngaõ ba soâng Caùi tröôùc chuøa Nguyeät ñöôøng
nöôùc daâng leân raát cao, roài coù nhieàu beø goã töø treân thöôïng nguoàn troâi xuoáng, laøm cho caùc thuyeàn
treân soâng ñoù khoâng daùm laïi gaàn, hoï baûo nhau: Caùi beø goã naøy chaéc laø goã cuûa caùc thuûy thaàn laáy ñeå
laøm cung ñieän ôû Long Cung. Thieàn sö Nhö Nguyeät laøm sôù vaên khuyeân giaùo, xin Long Vöông soá
goã ñoù ñeå laøm coâng ñöùc söûa chuøa Nguyeät Ñöôøng, roài thieàn sö Nhö Nguyeät saép söûa 300 tôø giaáy
vaøng baïc, 3 chieác maõo, 3 boä aùo veõ roàng vaø 3 theû höông quùi, sai moät laõo oâng chôû thuyeàn ra giöõa
soâng cuùng. Khaán nguyeän xong, sö thaû ñoà leã ñoù xuoáng soâng, khoâng thaáy caùc ñoà leã noåi leân nöôùc
nöõa.
Ñeán haï tuaàn thaùng 7, thaáy moät beø goã lôùn giaït vaøo treân baõi soâng ôû ngay tröôùc chuøa Nguyeät
Ñöôøng, thieàn sö Nhö Nguyeät noùi: Ñoù laø goã cuûa thuûy thaàn cho ñaáy ! Ñi ra xem, thaáy trong beø goã
ñoù coù: moät caây goã to, daøi 17 thöôùc, ñöôøng kính 2 thöôùc 3 taác, coù theå laøm coät phöôùn ñöôùc; ngoaøi ra
coøn coù ñeán 142 caây, moãi caây daøi 10 thöôùc (khoaûng 4 thöôùc), ñöôøng kính 1 thöôùc (khoaûng 40 cm),
thieàn sö Nhö Nguyeät vôùt soá goã ñoù veà söûa chuøa Nguyeät Ñöôøng.
Daân chuùng nghe bieát vieäc naøy ñeàu laáy laøm kyø dò.

(1) Saùch Kieán Vaên Tieåu Luïc cuûa Leâ Quùy Ñoân, baûn dòch cuûa Ñaøm Duy Taïo (Boä vaên hoùa giaùo
duïc xuaát baûn naêm 1965) dòch laø Nhö Maïo (taäp nhì, trang 322), thöïc ra laø Nhö Nguyeät.

D. HIEÄP ÑÖÙC HAÀU NGUYEÃN PHÖÔÙC CHIEÅU (1653 – 1675).

Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Thuaàn hay Chieåu, con cuûa chuùa Hieàn.
Nguyeãn Phöôùc Taàn, sanh naêm Quùi tî (1653), thöôøng goïi laø coâng töû Hieäp Ñöùc.
Khi thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi ñöôïc chuùa Hieàn môøi veà Thieàn Tònh vieän treân nuùi Qui Caûnh
(ôû cöûa bieån Tö Hieàn hay cöûa Tö Dung) hoaèng döông Phaät phaùp. Khoaûng naêm 1667, coâng töû Hieäp
Ñöùc cuøng meï vaø hai em ñeán qui y thoï giaùo vôøi thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (phaùi thieàn Truùc
Laâm). Moät soá quan töôùng cuøa trieàu ñình Chuùa Nguyeãn cuõng qui y vôùi Thieàn sö Höông Haûi, coù
ñeán 1300 ngöôøi.
Naêm Canh Tuaát (1670) chuùa Trònh Taïc sai söù vaøo Ñaøng Trong ñoøi chuùa Nguyeãn noäp thueá, chuùa
Hieàn khoâng chòu noäp, neân naêm Nhaâm Tyù (1672), chuùa Trònh Taïc cöû Nghi Quoác coâng Trònh Caên

51
laøm nguyeân soaøi thuûy quaân vaø Leâ Thôøi Hieán laøm Thoáng suaát boä binh, ñem 10 vaïn quaân (phao tin
18 vaïn quaân) vaøo ñaùnh Ñaøng Trong, chuùa Trònh Taïc hoä giaù vua Leâ Gia Toâng theo sau tieáp öùng.
Chuùa Hieàn hoïp trieàu thaàn ñeå choïn Nguyeân soaùi chæ huy choáng quaân Trònh. Caùc töôùng ñeà nghò
coâng töû thöù tö laø Chöôûng cô Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laøm Nguyeân soaùi vì coâng töû laø
ngöôøi coù taøi thao löôïc, laïi laø ngöôøi huøng duõng.
Coâng töû Hieäp Ñöùc voán laø ngöôøi coù taâm ñaïo, neân trong khi laõnh chöùc Nguyeân Soaùi ñem quaân
choáng laïi cuoäc taán coâng cuûa quaân Trònh, döôùi tröôùng laø caùc giaùp só haàu haï, coù ngöôøi ôû Quaûng
Bình coù con gaùi nhan saéc tuyeät ñeïp ñeán daâng, Nguyeân soaùi Nguyeãn Phöôùc Hieäp caû giaän, nhöng
thöông caûnh ngheøo khoå neân cho tieàn roài baûo lui. Nghe chuyeän aáy ai cuõng khaâm phuïc.
Trong saùch Lòch trieàu taïp kyû, Ngoâ Cao Laõng vieát veà coâng töû Hieäp Ñöùc, töùc Hieäp Quaän coâng
Nguyeãn Phöôùc Hieäp hay Nguyeãn Phöôùc Chieåu nhö sau: “Quaän Hieäp Nguyeãn Phöôùc Chieåu, töø
sau cuoäc chieán tranh naêm Nhaâm Tyù (1672) keùo quaân veà Nam (Ñoâthaønh Phuù Xuaân), trong loøng
moä ñaïo Phaät, ñi du laõm khoâng xoùt moät danh lam thaéng caûnh naøo. Quaän Hieäp döïng moät toøa am
nhoû taïi xaõ Khaùch Quaùn, ôû moät mình aên chay, thöôøng ñoát höông, tuïng kinh nieäm Phaät.
Quaän Hieäp noùi vôùi ngöôøi ta raèng: “Ngöôøi sanh ra ñôøi quí hoà ñöôïc “töï taïi” maø thoâi, chöù phuù quí coù
caàn gì ! Töø ñoù, ñoùng cöûa khoâng tieáp khaùch”.
Qua ñoaïn vaên treân, chuùng ta ñöôïc bieát laø: sau cuoäc chieán tranh naêm Nhaâm Tyù (1672), Hieäp Ñöùc
haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu töø boû quan töôùc xuaát gia tu haønh, vaân du thaêm vieáng caùc danh lam
thaéng caûnh. Nhöng theo taøi lieäu cuûa chuøa Minh Thieän ôû nuùi Buùt Sôn, laøng Thanh Tuyeàn, phía
Taây Dinh Thaùi Khang (sau dôøi veà vò trí hieän nay ôû xaõ Dieân Laïc, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh
Hoøa) chuùng ta ñöôïc bieát laø chính Hieäp Ñöùc haàu laø vò Toå khai sôn chuøa Minh Thieän vaø chuùng ta
ñöôïc bieát theâm nhieàu chi tieát veà haønh traïng cuûa Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu nhö sau:
Trong khi ñöôïc cöû laøm Nguyeân soaùi chæ huy choáng cuoäc taán coâng cuûa quaân Trònh, Hieäp Ñöùc haàu
Nguyeãn Phöôùc Chieåu coù duyeân gaëp Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm vaø Vieân Caûnh – Luïc Hoà
(thaày cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi) ñang hoaèng hoùa ôû Quaûng Trò, coù leõ Hieäp Ñöùc haàu
Nguyeãn Phöôùc Chieåu ñaõ thoï giaùo vôùi Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm vaø ñöôïc ban phaùp danh laø
Minh Thieän ?
Sau khi ñaùnh baïi quaân Trònh, trong cuoäc ñaáu tranh Trònh – Nguyeãn laàn thöù baûy vaøo naêm Nhaâm
Tyù (1672) ñoù Hieäp Ñöùc haàu ngoä ñöôïc lyù ñaïo Phaät, neân laäp ñaøn caàu sieâu cho chieán só cuûa chuùa
Nguyeãn vaø chuùa Trònh vaø quyeát chí tu haønh neân töø boû quan töôùc, xuaát gia tu haønh.
Töø cuoái naêm Nhaâm Tyù (ñaàu naêm 1673), Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu vaân du khaép nôi ñeå
tham hoïc Phaät phaùp vôùi caùc baäc thaïc ñöùc cao taêng vaø thaêm vieáng caùc danh lam thaéng caûnh ôû
Ñaøng Trong.
Hieäp ñöùc (Minh Thieän) vaân du mieàn Nam, gheù vaøo phuû Qui Nhôn (tænh Bình Ñònh ngaøy nay),
ñöôïc tham kieán Toå sö GIAÙC PHONG. Coù leõ Toå sö Giaùc Phong ôû ñaây chính laø Thieàn sö Giaùc
Phong - Phaùp Haøm laø vò khai sôn chuøa Haøm Long, töùc chuøa Baûo Quoác, ôû Phuù Xuaân (Hueá ngaøy
nay).
Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu ñaûnh leã cuùng döôøng vaø thaønh kính caàu ñaïo, Toå sö Giaùc
Phong thaáy coâng töû Hieäp Ñöùc coù taâm thaønh vôùi ñaïo phaùp vaø coù loøng hoùa ñoä chuùng sanh neân khen
ngôïi baèng baûy chöõ:
“TOÂN NHÔN TÖÏ GIAÙC, GIAÙC HAØM SANH”.
Vaø Toå sö truyeàn baøi keä:
PHÖÔÙC CHIEÅU LIEÂN HOA DIEÄU
THIEÀN GIA NGOÏC BAÙT HÖÔNG
VÓNH TRUYEÀN NGOÂ TOÂNG AÁN
CHAÙNH PHAÙP THAÏNH NAM PHÖÔNG.

52
Töø ñoù, Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu coøn coù hieäu GIAÙC SANH THIEÀN HOØA TÖÛ, tu haønh
khoå haïnh, aên maëc naâu soøng, haåm huùt töông rau, ñi laàn veà phöông Nam, vöøa tu hoïc, vöøa hoùa ñoä
chuùng sanh (1).

(1) Tham chieáu baûn löôïc thaûo Löôïc söû chuøa saéc töù Minh Thieän cuûa Giaùo thoï Hueä Ñaêng, bieân
soaïn, naêm Maäu Thìn (1988).

Vaøo ñeán Khaùnh Hoøa, Minh Thieän (Minh Hieàn) thaáy nuùi Buùt Sôn ôû laøng Thanh Tuyeàn (nay thuoäc
xaõ Dieân Sôn, huyeän Dieân Khaùnh) caûnh trí thanh tònh, hôïp vôùi nôi tu haønh, neân döïng tích tröôïng
nôi ñaây, laäp am tranh tu thieàn vaø hoaèng döông Phaät phaùp.
Taøi ñöùc cuûa thieàn sö Minh Thieän ñöôïc Phaät töû kính moä, danh tieáng ngaøy caøng lan roäng, caùc quan
laïi, tín ñoà ñeán tham hoïc ngaøy caøng ñoâng, neân thieàn sö Minh Thieän xaây döïng töø am tranh thaønh
moät ngoâi chuøa lôùn laáy hieäu laø Minh Thieân.
Theo saùch Bình Khang thaéng tích cuûa quan Cai baï Nguyeãn Ñình Xuaân vieát naêm Taân daäu (1740),
yù nghóa hai chöõ Minh Thieän ñöôïc trích töø saùch Ñaïi Hoïc nhö sau: “Ñaïi hoïc chæ Ñaïo taïi Minh,
Minh Ñöùc tai taân daân, taïi chí ö chí thieän”, nghóa laø ngöôøi hoïc theo ñaïo lôùn cuûa Thaùnh hieàn laø
phaûi söûa mình cho ñöôïc saùng suoát, ñöùc saùng ôû vieäc giaùo duïc nhaân daân tieán tôùi toát ñeïp, tieán tôùi
choã roát raùo laø chí thieän. Teân chuøa Minh Thieän coù nguï yù laø haäu theá neân coá gaéng khai saùng daân
chuùng ôû vuøng ñaát môùi môû naày trôû neân ñaïo ñöùc hieàn laønh, saùng suoát vaø toát ñeïp.
Chuøa Minh Thieän ñöôïc hoaøn thaønh vaøo ngaøy 17 thaùng 11 naêm giaùp Daàn (1674).
Sau thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Minh Thieän vieân tòc ôû chuøa, ñoà chuùng vaø quan chöùc ñòa phöông
laøm leã traø tyø, thaàu xaù lôïi, xaây thaùp thôø ôû tröôùc chuøa treân nuùi Buùt Sôn, vì vaäy, sau naøy, daân chuùng
ñòa phöông goïi nuùi Buùt Sôn laø “Hoøn Thaùp” (Hoaøn nuùi coù thaùp), chuùa Hieàn Nguyeãn Phöôùc Taàn
ban thuïy hieäu cho thieàn sö Nguyeãn Phöôùc Chieåu laø TÒNH ÑÖÙC PHOÅ CHIEÁU HOØA THÖÔÏNG.
Hieäp ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu vaân du hoaèng hoùa, khoâng muoán löu laïi veát tích theo ñuùng
nhö toâng chæ cuûa thieàn toâng “chim bay treân khoâng, khoâng coù yù löu laïi veát tích”, neân nhieàu ngöôøi
khoâng bieát ñöôïc roõ haønh traïng. Vì vaäy, veà vieäc vieân tòch cuûa Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu
(töùc Hoaø thöôïng Tònh Ñöùc Phoå Chieáu khai sôn chuøa Minh thieän ôû Khaùnh Hoøa), Baøng Trung haàu,
Nguyeãn Khoa Chieâm keå laïi trong saùch “Vieät Nam khai quoác chí truyeän (bieân soaïn naêm 1719)
nhö sau:
Naêm Aát Maõo, nieân hieäu Ñöùc Nguyeân thöù hai (1675).
Naêm aáy coâng töû thöù ba laø Hoaèng Aân sinh con trai vaøo giôø Muøi ngaøy 18 thaùng 5. Baáy giôø maây
laønh raïng toû, khí ñeïp bao truøm, ñaày nhaø haøo quang böøng saùng, khaép nôi trong cung phuû thôm nöùc
höông trôøi. Vöông toân (Nguyeãn Phöôùc Chaâu) sanh ra maøy Nghieâu, maét Thuaán, löng Vuõ, vai
Thang, trang maïo nhö Ñöôøng Toâng, phong tö töïa Toáng toå. Ñeán khi lôùn leân, vöông toân aân uy goàm
ñuû vaên voõ kieän toaøn, ñuùng laø böïc chaân chuùa do trôøi sinh ra ñeå ñònh nöôùc yeân daân. Baây giôø, nhöõng
böïc taøi trí trong thieân haï môùi nghieäm bieát Vöông toân öùng vaøo ñieàm laønh naêm tröôùc.
Laïi noùi chuyeän, thaùng aáy coâng töû thöù hai laø Hieäp Ñöùc haàu sau khi baõi chaàu ra veà, vaøo trong am
giaûng kinh, thuyeát phaùp chaân lyù cuûa ñaïo töø bi, chôït nghieâng löng chôïp maét trong phoøng thieàn,
chieâm bao thaáy mình ñi ra ngoaøi daïo chôi. Hieäp Ñöùc ñöùng beân bôø soâng ngaém nhìn non ngaøn nöôùc
trí, coû laï hoa kyø, thöù gì cuõng töôi thaém myõ leä, trong loøng raát laøm öa thích. Boãng thaáy xa xa veà
phía Taây Baéc coù moät con thuyeàn khoâng buoàm khoâng cheøo, ñang löôùt gioù troâi nhanh veà phía Ñoâng
Nam.
Hieäp Ñöùc leân tieáng goïi to thì con thuyeàn coù ñeán hôn hai chuïc thieàn taêng, coøn thuyeàn thì nheï
boång, tònh khoâng coù moät thöù ñoà vaät haøng hoùa naøo caû. Hieäp Ñöùc hoûi: “Thuyeàn naøy ñi veà ñaâu”.
Vò sö giaø ñaùp: Ta ñi chôi nuùi Boà Ñaø ôû Nam Haûi, tieân sinh coù vieäc gì maø goïi thuyeàn ?

53
Hieäp Ñöùc nghe noùi nhö vaäy, möøng thaàm nghó raèng: “Baûn taâm ta muoán ñöôïc thanh tònh, nay laïi
gaëp thuyeàn ra nuùi Boà Ñaø, laø coõi baùu cuûa Boà Taùt Quan Theá Aâm, ta cuõng muoán moät laàn troâng thaáy
coõi aáy cuõng thoûa nguyeän ba sinh”. Nghó vaäy Hieäp Ñöùc thöa: Ñeä töû muoán ñöôïc ñi theo, xin sö phuï
roäng loøng cöu mang.
Vò sö treû cöôøi ñaùp: Tieân sinh muoán ñi thì mau leân thuyeàn, baàn ñaïo khoâng coù gì e ngaïi.
Hieäp Ñöùc nghe noùi caû möøng, lieàn böôùc leân thuyeàn. Con thuyeàn rôøi beán ra giöõa loøng soâng, roài
khoâng soùng doàn gioù thoåi maø lao ñi vun vuùt nhö aùnh sao sa, trong chôùp maét ñaõ ñi hôn traêm daëm.
Boãng thaát treân bôø hieän leân moät ngoïn nuùi cao, hình theå raát ñeïp, coù nhieàu chim muoâng caây coû quí
laï. Treân nuùi coù moät ngoâi chuøa nguy nga traùng leä, ñeøn neán saùng tröng, chuoâng troáng vang löøng.
Moät thieàn sö cao nieân tay caàm gaäy truùc, chaân ñaïp treân ñaùm maây, ñöùng tröôùc cuûa tam quan: Thieàn
sö giô tay vaãy, con thuyeàn lieàn döøng laïi beân chuøa. Caùc nhaø sö treân thuyeàn ñeàu vaøo chuøa leã Phaät,
tham thieàn. Sau ñoù, moïi ngöôøi ñeàu saép haøng ñöùng hai beân vò thieàn sö, thieàn sö hoûi Hieäp Ñöùc:
Nhaø ngöôi queâ quaùn ôû ñaâu ? Theo thuyeàn ñeán ñaây coù vieäc gì ?
Hieäp Ñöùc cuùi ñaàu thöa: Baïch sö phuï, ñeä töû laø con vua nöôùc Nam. Nay ñeä töû muoán ñeán nuùi Boà
Ñaø mong ñöôïc troâng thaáy baûo töôùng cuûa Phaät Quan Aâm ñeå xin sö toå cöùu ñoä ra khoûi beán meâ.
Vò thieàn sö giaø cöôøi ñaùp: tieân sinh muoán ñi ñeán ñoù thì ta seõ ban cho moät baøi keä Tieân sinh haõy suy
ngaãm cho kyõ vaø ghi nhôù nôi taâm. Baøi Keä nhö sau:
... cuûa caûi thaønh tro hoùa buïi traàn,
Moät traän gioù tung ai löôøng ñöôïc ?
Thieàn sö ñoïc baøi keï xong laïi cöôøi baûo raèng: Tieân sinh haõy ghi nhôù baøi keä aáy, ñöøng queân soùt chöõ
naøo roài mau veà nöôùc phuïng thôø cha meï cho troøn ñaïo hieáu. Ngaøy sau, neáu coøn muoán ñi thì ta seõ
daãn ñöôøng cho.
Hieäp Ñöùc vaùi laïy hai ba laàn khaån thieát xin ñi theo ñeå ñöôïc moät laàn tham yeát Phaät Quan Aâm.
Boãng moät traän gioù maïnh noåi leân, caùt bay ñaù chaïy muø trôøi, caây gaõy nuùi lôû khaép nôi. Hieäp Ñöùc
nhìn laïi, chaúng thaáy vò sö giaø vaø con thuyeàn ñaâu nöõa. Hieäp Ñöùc giaät mình tænh daäy môùi hay laø
giaác chieâm bao ... (1)

(1) Saùch Vieät Nam Khai quoác chí truyeän cuûa Baûng Trung haàu Nguyeãn Khoa Chieâm, baûn dòch
cuûa Ngoâ Ñöùc Thoï – Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø giaùo duïc chuyeân nghieäp. Haø Noäi 1990 trang
290 – 296.

Ngaøy raèm thaùng 6 naêm Aát Maõo (1675), Coângtöû Hieäp Ñöùc haàu maát, thoï 23 tuoåi. Chuùa Hieàn truy
phong: Minh Nghóa Tuyeân Löïc, coâng thaàn khai phuû phuïc quoác thöôïng töôùng quaân, Chöôûng caåm y
veä, Taû ñoâ ñoác chöôûng phuø söï, Thaùi uùy Hieäp quaän coâng, ñaët teân thuïy laø Toaøn Tieát. Chuùa cho an
taùng ôû ñaàu nguoàn nuùi xaõ Hieàn Só, huyeän Quaûng Ñieàn, laäp ñeàn thôø ôû xaõ Vaân Theâ.
Ngöôøi ñöông thôøi coù thô thöông tieác Coâng töû Hieäp Ñöùc sau:
Nöôùc trôøi hoa ruïng töïa thoi ñöa,
Than tieác nhaân sinh ñöôïc maáu möôi,
Nhaït boùng beân maây döøng ngöïa chieán,
Tay naâng ngoaøi coõi nhôù ñaïo xöa.
Môùi hay phuù quyù theo hoa ruïng,
Laïi baûo coâng danh töïa chôùp möa,
Haït gioáng boà ñeà gieo ñaõ moïc,
Nhaân xem theá söï nöïc cöôøi chöa !
Vaøo ñôøi Gia Long (1802 – 1819), vua cho raèng Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laø choã hoï
gaàn trong toâng thaát, laïi coù coâng lao, neân cho thôø vaøo Taû vu nhaø Thaùi Mieáu, laïi caáp cho 15 maãu

54
ruoäng ôû xaõ Traø Kieäu, huyeän Duy Xuyeân (Quaûng Nam) laøm ruoäng thôø cho ngöôøi chaùu thuoäc
chaùnh phaùi laø ñoäi tröôûng Loäc giöõ ñeå thôø cuùng.

E. DAÁU CHAÂN HOAÈNG HOÙA CUØA THIEÀN SÖ VIEÂN VAÊN – CHUYEÁT CHUYEÁT (1590 –
1644) ÔÛ ÑOÀNG NAI ÑAØNG TRONG.
Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát thöôøng ñöôïc goïi laø Hoaø thöôïng Chuyeát coâng, teân tuïc laø Lyù
Thieân Toä, sanh naêm 1590 taïi Tieäm Sôn, quaän Thanh Chöông, tænh Phuùc Kieán, nöôùc Trung Hoa.
Thieàn sö Vieân Vaên coøn coù phaùp hieäu laø Haûi Tröøng, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ñôøi 31.
Thaân Maãu thieàn sö Chuyeát Chuyeát naèm chieâm bao thaáy moät hoa sen moïc leân töø ruùn, roài coù thai,
ñeán ba naêm môùi sinh ra sö.
Thuôû nhoû Thieàn sö Vieân Vaên raát thoâng minh vaø ñónh ngoä, theo hoïc Nho giaùo, thoâng hieåu caû Töù
Thö vaø Nguõ Kinh.
Lôùn leân theo tu hoïc vôùi tröôûng laõo Tieäm Sôn. Khi sö Chuyeát Chuyeát môùi ñeán tham vaán, Tröôûng
laõo hoûi:
“Ngöôi taïo nghieäp gì ?” Sö thöa: “Giuùp vua cöùu daân, Tröôûng laõo baûo: “Laønh thay ! Ñaây laø chí
xung thieân, nhöng haõy coøn ham danh lôïi, laõo seõ coá gaéng xem.”
Sau moät thôøi gian chuyeân caàn tu hoïc, Thieàn sö Chuyeát Chuyeát quaùn xeùt roõ cuoäc ñôøi laø voâ thöôøng
vaø khoå naõo. Töø khi ngoä ñöôïc ñaïo lyù ñoù, sö Chuyeát chuyeát khoâng coøn maøng ñeán danh lôïi, tieàn taøi
vaø chí taâm tu haønh.
Sau ñoù, thieàn sö Chuyeát Chuyeát ñeán tham yeát Hoaø thöôïng Ñaø Ñaø ôû Nam Sôn. Hoaø thöôïng Ñaø Ñaø
laø moät danh taêng, thöôøng ñöôïc vua Minh Theá Toâng dôøi vaøo cung ñòeân ñeå tham vaán Phaät phaùp vaø
baøn luaän veà vieäc trieàu chaùnh vaø quaân quoác troïng yeáu. Vua raát kính phuïc neân phong cho Haøo
thöôïng Ñaø Ñaø danh hieäu laø Ñaïi sö Khuoâng Quoác (Ñaïi sö giuùp nöôùc).
Hoøa nhaän thaáy Thieàn sö Chuyeát Chuyeát thoâng minh vaø ñaïo ñöùc phaåm haïnh cao neân raát thöông
meán vaø thöôøng baûo vôùi ñoà chuùng raèng “Ngaøy sau, ta seõ nhöôøng choã cho keû naøy. Y seõ böôùc khoûi
ñaàu saøo traêm tröôïng”, Hoaø thöôïng mang heát yeáu chæ thieàn hoïc cuûa mình chæ daïy vaø giuùp cho
Thieàn sö Chuyeát Chuyeát ñaït ñöôïc taâm toâng cuûa thieàn.
Sau khi ñöôïc truyeàn taâm aán, thieàn sö Chuyeát Chuyeát vaân du trong nöôùc (Trung Hoa) ñeå hoaèng
döông Phaät phaùp, Phaät töû vaø Hoïc giaû ñöông thôøi ñeàu kính troïng vaø quùi meán, danh tieáng thieàn sö
Chuyeát Chuyeát khaép choán thieàn laâm Trung Quoác.
Naêm 1630, khi nöôùc Trung Hoa xaûy ra cuoäc noåi loaïn cuûa Lyù Töï Thaønh vaø sau ñoù nhaø Thanh
ñaùnh baïi nhaø Minh xaâm chieám Trung Quoác, thieàn sö Chuyeát Chuyeát – Vieân Vaên vaø moät soá ñeä töû
(trong ñoù coù Tröôøng Töû taøi ñöùc laø Minh Haønh – Taïi Taïi) leân thuyeàn boû nöôùc, ñeán hoaèng hoùa ôû
vuøng Ñoàng Nai vì thôøi ñoù coù moät soá ñoâng daân Trung Hoa cuõng ñaõ ñeán ñoù khai khaån ñaát ñai laøm
aên chung vôùi ngöôøi Vieät. Ngöôøi Vieät ñaõ ñeán vuøng ñaát Ñoàng Nai töø laâu.
Ngöôøi Trung Hoa ñaõ rôøi boû nöôùc vì cuoäc xaâm laêng cuûa nhaø Thanh, qua ñaát Ñoàng Nai laøm aên sinh
soáng. Coù theå thieàn sö Chuyeát chuyeát vaø caùc ñeä töû ñaõ ñeán Ñoàng Nai hoaèng hoùa nhöng hieän chuùng
ta chöa bieát thieàn sö Chuyeát Chuyeát hoaèng hoùa ôû chuøa naøo ôû Ñoàng Nai vaø trong thôøi gian bao laâu
? Coù theå noùi thieàn sö Chuyeát Chuyeát laø moät vò sö hoaèng hoùa sôùm nhöùt ôû Ñoàng Nai.
Tieáp theo ñoù, thieàn sö Chuyeát Chuyeát vaø ñeä töû ñeán Bình Ñònhvaø Thuaän Hoùa, nhöng hieän chöa
bieát nguï ôû chuøa naøo ? ÔÛ ñaâu ? Coù theå trong thôøi gian hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong, thieàn sö Chuyeát
Chuyeát chòu aûnh höôûng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm.
Sau ñoù, thieàn sö Chuyeát Chuyeát vaø ñeä töû laïi ra Ñaøng Ngoaøi. Khi hoaèng hoùa ôû Ñaøng Ngoaøi ñöôïc
bieát roõ raøng hôn:
Tröôùc tieân, thieàn sö Chuyeát Chuyeát döøng chaân ôû chuøa Thieân Tröôïng thuoäc traán Ngheä An vaø chuøa
Traïch Laâm thuoäc traán Thanh Hoùa hoaèng hoùa moät thôøi gian (hieän ôû chuøa Thaïch Laâm coøn töôïng
chaân dung thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi baèng ñoàng raát myõ thuaät).
55
Naêm 1633, thieàn sö Chuyeát Chuyeát vaø ñeä töû ra ñeán Ñoâng Ñoâ (kinh thaønh Thaêng Long), coù mang
theo nhieàu kinh saùch, phaùp töôïng vaø phaùp khí. Thieàn sö Chuyeát Chuyeát nguï taïi chuøa Khaøn Sôn
ñeå hoaèng döông phaät phaùp, Phaät töû ñeán tham hoïc vaø quy y thoï giôùi raát ñoâng, goàm caû ngöôøi Vieät
vaø ngöôøi Trung Hoa. Hoaøng toäc vua Leâ, chuùa Trònh, caùc quan töôùng trieàu ñình ... cuøng theo thoï
giaùo raát ñoâng.
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Khaùn Sôn, Thieàn sö Chuyeát Chuyeát vaø ñeä töû rôøi Ñoâng Ñoâ,
ñeán hoaèng hoùa ôû chuøa Phaät Tích hay chuøa Vaïn Phuùc, treân nuùi Phaät Tích thuoäc traán Kinh Baéc
caùch Ñoâng ñoâ 26 km veà höôùng Ñoâng Baéc. Trong thôøi gian Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng hoaèng hoùa ôû
chuøa Phaät Tích (Vaïn Phuùc), chuùa Trònh Traùng, vua Leâ Thaàn Toâng, Hoaøng haäu Trònh Thò Ngoïc
Truùc (vôï vua Leâ Thaàn Toâng) vaø moät soá Vöông phi, cung taàn cuûa vua Leâ chuùa Trònh xin thoï giaùo
qui y, Thanh Ñoâ vöông Trònh Traùng (1623 – 1657) kính troïng Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng nhö baäc
thaày. Chuùa Trònh Traùng nhôø Hoøa thöôïng cho ngöôøi veà Trung Hoa thænh kinh saùch, phaùp töôïng vaø
phaùp khí qua Ñaøng Ngoaøi. Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng phaùi ñeä töû laø thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi
qua Trung Hoa thænh kinh veà ñöôïc taøng tröõ ôû chuøa Phaät Tích, moät soá kinh saùch ñöôïc khaéc baèng
goã vaø in laïi ñeå phoå bieán ôû Ñaøng Ngoaøi. Vieäc khaéc baûn in vaø baûng goã ñöôïc thöïc hieän vaø taøng tröõ
ôû chuøa Phaät Tích.
Vaøo thôøi ñoù, caùc vua chuùa ôû Ñaøng Trong vaø caû Ñaøng Ngoaøi raát thöôøng laäp caùc trai ñaøn ñeå cuùng
caùc chieán só traän vong vaø cuùng vong hoàn nghóa só cheát treân boä hay döôùi nöôùc. Caùc trai ñaøn naøy aùp
duïng nghi thöùc haønh leã trong saùch Thuûy Luïc Chö Khoa.
Hoaøng haäu Trònh Thò Ngoïc Truùc (vôï vua Leâ Thaàn Toâng) laø con cuûa chuùa Trònh Traùng, cuøng con
laø Coâng chuùa Leâ Thò Ngoïc Duyeân (chaùu ngoaïi cuûa chuùa Trònh Traùng), ñeàu xuaát gia taïi chuøa Phaät
Tích. Hoaøng haäu Trònh Thò Ngoïc Truùc ñöôïc ban phaùp danh laø Phaùp Taùnh, coâng chuùa phaùp danh
laø Dieäu Tueä. Naêm 1643, Ni sö Phaùp Taùnh xin vôùi cha cho truøng tu laïi chuøa Ninh Phuùc (sau goïi laø
chuøa Buùt Thaùp hay Nhaïn Thaùp).
Sau khi chuøa Ninh Phuùc truøng tu xong, Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng ñöôïc thænh qua truï trì chuøa naøy,
thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi truï trì chuøa Phaät Tích.
Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng truï trì chuøa Ninh Phuùc cho ñeán ngaøy vieân tòch.
Ngaøy raèm thaùng 7 naêm Giaùp Thaân (1644). Hoøa thöôïng Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát cho goïi ñoà
chuùng laïi, truyeàn baøi keä:
“Saáu truùc tröôøng tuøng trích thuûy höông,
Löu phong sôû nguyeät ñoâ vi löông,
Baát tri thuøy truï Nguyeân Taây töï,
Moãi nhöït chung thanh toáng tòch döông”

(Truùc gaày thoâng vuùt, nöôùc thôm rôi,

Gioù thoaûng tra7ng non laønh laïnh maùt,
Chaúng bieát ai truï Nguyeân Taây töï,
Moãi ngaøy chuoâng noåi tieãn hoaøng hoân).
Ngaâm baøi keä xong, Hoaø thöôïng baûo ñoà chuùng: “Neáu ai ñoäng taâm khoùc loùc thì khoâng phaûi laø ñeä töû
cuûa ta”
Roàu Hoøa thöôïng Chuyeát Chuyeát ngoài yeân thò tòch, thoï 55 tuoåi, muøi höông laï lan ñaày chuøa trong
caû thaùng môùi tan.
Sau khi Hoøa thöôïng Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát vieân tòch, vua Leâ Chaân Toâng ban thuïy hieäu laø:
“Minh Vieät Phoå Giaùc Quaûng Teá Ñaïi Ñöùc thieàn sö”.
Thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi vaø ñoà chuùng laäp thaùp Baùo Nghieâm ôû chuøa Vaïn Phuùc (hay chuøa
Phaät Tích) ñeå an trí nhuïc thaân Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng vaø thaùp voïng ôû chuøa Buùt Thaùp.

56
Thaùp Baùo Nghieâm ôû chuøa Buùt Thaùp hình baùt giaùc coù 5 töøng, cao 13 meùt xaây baèng 15 taûng ñaù
xanh lôùn nhoû khaùc nhau, choàng leân nhau maø khoâng heà coù maïch voâi vöõa (hay hoùa chaát gioáng xi
maêng). Caùc taûng ñaù ñöôïc maøi boùng vaø chaïm troå gioáng ngoïn buùt, neân daân ñòa phöông goïi laø
“Thaùp Buùt” hay “Buùt Thaùp”, chuøa Ninh Phuùc cuõng ñöôïc daân goïi laø “Chuøa Buùt Thaùp”. Töông
truyeàn raèng: Sau khi thaùp Baùo Nghieâm xaây xong, coù moät ñaøn chim nhaïn khoâng bieát töø ñaâu bay
ñeán, ñaäu ôû thaùp neân chuøa Buùt thaùp coøn ñöôïc goïi laø “chuøa Nhaïn Thaùp”. Chaân thaùp roäng 3,68 meùt
(phía trong thaùp troáng roãng töø döôùi leân ñænh). Töøng döôùi coù caùnh cöûa baèng ñaù, ñoùng môû deõ daøng,
Thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi nhôø cö só Thanh Nguyeân (ngöôøi Trung Hoa) vieát baøi vaên khaéc vaøo
bia, goïi laø: “Hieån thoaïi am Baùo Nghieâm thaùp bi minh” ñeå keå veà haønh traïng cuûa Hoaø thöôïng
Chuyeát Coâng, bia ñöôïc döïng vaøo naêm 1643.
Baøi vaên bia naøy cho bieát: Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng coù khí töôïng laï luøng vaø coù taøi caûm hoùa
ngöôøi, ñöôïc vua Leâ toân laø thaày, caùc böïc ñaïi thaàn trong trieàu vua Leâ chuùa Trònh ñeàu kính phuïc.
Trong bia coù ñoaïn vieát: “Toâi hoïc Phaät, laùnh sang nöôùc Nam, coù dòp ñöôïc hoäi ñaøm vôùi Hoøa thöôïng
chuyeát Coâng ôû chuøa Khaùn Sôn ôû Kinh ñoâ Thaêng Long, luùc môùi gaëp, ta coù theå nghó raèng Hoaø
thöôïng laø ngöôøi khuøng, nhöng laâu ngaøy, toâi môùi thaáy ngaøi laø moät ngöôøi thoâng minh vaø phoùng
khoaùng, trong taâm khoâng coøn vöôùng maéc ñieàu gì caû. Ngaøi laïi coù taøi bieän luaän, bôõn côït caû vôùi caùc
böïc coâng khanh, ñöùc ñoä trung haäu, kính giaø yeâu treû, coi caùc böïc thieàn gæa nhö baïn thaân, khinh
tieàn nhö coû raùc ...”
Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng coù raát nhieàu ñeä töû ñaéc phaùp, nhöng xuaát saéc nhöùt laø hai thieàn sö Minh
Haønh – Taïi Taïi vaø Minh Löông – Nguyeät An (ngöôøi Vieät). Caùc vò naøy coù vai troø quan troïng trong
vieäc phuïc höng vaø phaùt trieån Phaät giaùo ôû Ñaøng Ngoaøi.

57
 Chöông III.

TOÅ SÖ NGUYEÃN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH

VAØ PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ ÔÛ ÑAØNG TRONG
Vaøo thôøi Trònh Nguyeãn phaân tranh, Phaät giaùo ñöôïc phuïc höng ôû caû hai mieàn, Ñaøng Trong vaø
Ñaøng Ngoaøi.
Phaät giaùo Ñaøng Trong Baét ñaàu phuïc höng vôùi caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm (Vieân
Caûnh – Luïc Hoà, Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm, Minh Chaâu – Höông Haûi...) ôû vuøng Quaûng Trò – Thuaän
Hoùa vaø caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá (Nguyeãn Thieàu – Sieâu Baïch, Minh Haûi - Phaùp Baûo,
Thaønh Ñaèng – Minh Löôïng...) ôû vuøng Quaûng Nam – Bình Ñònh.
Naêm 1682, Toå sö Höông Haûi daãn khoaûng 50 ñeä töû boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi, khieán chuùa
Hieàn (Nguyeãn Phöôùc Taàn) nghi ngôø thaùi ñoä chính trò cuûa caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm;
ngoaøi ra, Ñaøng Trong laø vuøng ñaát môùi, Phaät giaùo môùi phuïc höng neân soá taêng só voán ñaõ hieám hoi,
giôø ñaây laøi caøng thieáu thoán hôn. Vì vaäy, chuùa Hieàn phaûi troïng duïng Toå sö Nguyeãn thieàu cuûa phaùi
thieàn Laâm Teá vaø nhôø Toå sö Nguyeãn Thieàu ra Thuaän Hoùa thay theá Toå sö Höông Haûi hoaèng
döôngPhaät phaùp ôû ñaây. Nhaân ñoù, Toå sö Nguyeãn Thieàu môùi rôøi chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình
Ñònh ra Thuaän Hoùa laäp chuøa Phoå Thaønh ôû Haø Trung (sau ñöôïc saéc töø thaønh chuøa Haø Trung) vaø
laäp chuøa Vónh Aân (sau ñöôïc ñoåi laïi laø chuøa Quoác Aân) ôû Phuù Xuaân. Naêm 1687, chuùa Hieàn maát,
con laø Nguyeãn Phöôùc Traên leân noái ngoâi, ñöôïc goïi laø chuùa Nghóa (1687 – 1691). Chuùa Nghóa
muoán phaùt trieån Phaät giaùo maïnh hôn neân nhôø Toå sö Nguyeãn Thieàu trôû veà Trung Hoa thænh theâm
danh taêng, cuøng kinh saùch, töôïng Phaät, phaùp khí... sang Ñaøng Trong. Toå sö Nguyeãn Thieàu ñaõ
hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp.
Toå sö Nguyeãn Thieàu ñöa sang Ñaøng Trong nhieàu thieàn sö, chuùa Nghóa cho môû Ñaïi giôùi ñaøn ôû
chuøa Thieân Muï vaø cöû Toå sö Nguyeãn Thieàu laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng ñaàu. Vôùi Ñaïi giôùi ñaøn naøy,
keå nhö phaùi thieàn Laâm Teá ñöôïc trieàu ñình chuùa Nguyeãn troïng duïng, moät soá thieàn sö thuoäc phaùi
Truùc Laâm muoán tieáp tuïc hoaèng hoùa chaùnh thöùc cuõng phaûi thoï giôùi ñaøn naøy. Vì caùc lyù do treân maø
keå töø ñoù cho ñeán sau naøy, khoâng coøn thaáy thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm ñöôïc nhaéc ñeán ôû
Ñaøng Trong, maø haàu heát laø caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá vaø moät soá ít thieàn sö phaùi thieàn
Taøo Ñoäng.
Vaø cuõng vì nhöõng lyù do treân maø chuùng ta thaáy raèng: phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong (cuõng nhö
Ñaøng Ngoaøi khoâng coøn giöõ ñuùng moùn phong cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Hoa maø ñaõ mang
nhieàu ñaëc ñieåm cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm cuûa Ñaïi Vieät.
Phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Hoa söû duïng “Yeát Boång” (Heùt vaø Ñaùnh) hoaëc “Tham Thoaïi Ñaàu”
(Tham Coâng Aùn), thuaàn tuùy thieàn toâng. Trong khi ñoù, phaùi thieàn Laâm Teá ôû Vieät Nam hoaøn toaøn
gioáng phaùi thieàn Truùc Laâm, phaùp moân tu haønh khoâng coøn thuaàn tuùy thieàn toâng maø ñaõ phoái hôïp
giöõa Thieàn Toâng – Tònh Ñoä vaø Maät Toâng; trong ñoù phöông phaùp tu thieàn cuõng khoâng coøn theo
thieàn Laâm Teá maø chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa Luïc Toå Hueä Naêng.
Toå sö Nguyeãn Thieàu - Sieâu Baïch vôùi caùc ñeä töû nhö: Minh Giaùc - Kyø Phöông (hay Thaønh Ñaïo),
Thaønh Ñaèng - Minh Löôïng, Minh Vaät - Nhöùt Trí, Minh Haûi - Phaùp Baûo, Minh Hoaèng - Töû Dung...
cuøng caùc phaùp toân nhö: Thieät Dieäu - Lieãu Quaùn, Thieät Kieán - Lieãu Trieät, Phaät YÙ – Linh Nhaïc,
Thieät Ñòa – Phaùp Aán, Lieãu Quaùn, Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng, Phaät Tænh – Töø Nghieâm, Thieät
Dinh – Chaùnh Hieàn, Thieät Hoäi – Vieân Quang, Thieät Uùy – Khaùnh Vaân... môû roäng phaïm vi hoaèng
hoùa khaép laõnh thoå Ñaøng Trong giuùp cho Phaät giaùo phaùt trieån maïnh, aûnh höôûng saâu roäng trong caùc
taàng lôùp daân chuùng ôû moïi nôi, töø thaønh thò ñeán thoân queâ, nuùi röøng... vaø coøn truyeàn cho ñeán nay.

60
 A. NGUYEÂN DO BIEÂN SOAÏN LAÏI TIEÅU SÖÛ CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÃN THIEÀU.
Toå sö Nguyeån Thieàu – Sieâu Baïch, hieäu Hoaùn Bích hay Hoøa thöôïng Thoï Toâng, thuoäc phaùi thieàn
Laâm Teá, ñôøi thöù 33 goùp nhieàu coâng ñöùc troïng yeáu trong vieäc phuïc höng vaø phaùt trieån Phaät giao
Ñaøng Trong (hay Nam Haø), giuùp Phaät giaùo höng thònh vaø ngoïn ñeøn phaùp cuûa thieàn toâng coøn tieáp
noái cho ñeán thôøi hieän ñaïi. Haàu heát caùc vò giaùo phaåm trong Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam ñeàu
thuoäc thöøa truyeàn cuûa Toå sö. Nhöng cho ñeán nay, chæ coù vaøi saùch vieát veà tieåu söû Toå, laïi quaù sô
löôïc vaø coù vaøi ñieàu chöa ñöôïc chính xaùc.
Trong coâng trình nghieân cöùu veà Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam nhieàu naêm qua, chuùng toâi ñaõ tìm
hieåu theâm ñöôïc daáu tích vaø tieåu söû cuûa raát nhieàu thieàn sö taøi ñöùc trong nöôùc, nhieàu nhöùt laø caùc
thieàn sö hoaèng hoùa ôû caùc ñòa phöông thuoäc laõnh thoå Ñaøng Trong ngaøy xöa (töø soâng Gianh vaøo Haø
Tieân), nhöùt laø vuøng Ñoàng Nai - Gia Ñònh, trong ñoù coù moät soá ñeä töû vaø phaùp toân cuûa Toå sö
Nguyeãn Thieàu vaø moät soá thieàn sö thuoäc caùc chi phaùi khaùc nhö: hoøa thöôïng Minh Vaät - Nhöùt Trí
(coù saùch cheùp laø Nhöùt Trí laø sai), Hoaø thöôïng Thaønh Ñaèng, hoaø thöôïng Sôn Nhaân, hoaø thöôïng
Lieân Hoa, caùc thieàn sö Phaät YÙ - Linh Nhaïc, Phaät Chieáu - Linh Quang, Phaät Aán - Thieät Ñòa, Phaät
Tónh - Töø Nghieâm, Toá toâng - Vieân Quang, Toå Aán - Maät Hoaèng, Toå Trí - Khaùnh Höng, Teá Chaùnh -
Boån Giaùc, Teá Boån - Vieân Thöôøng, Teá Giaùc- Quaûng chaâu (hay Tieân Giaùc - Haûi Tònh), Tieân Hieän -
Töø Laâm, Tieân Hueä - Tònh Nhaân, Tieân Caàn - Chaùnh Trì, v.v...
Nhöõng phaùt hieän quan troïng vaø lyù thuù nhöùt laø vieäc tìm thaáy thaùp cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeãn
Thieàu vaø thaùp Phoå Ñoàng (thôø coâng chuùa Ngoïc Vaïn vaø töôùng só coù coâng trong vieäc hoä trì Phaät
phaùp ôû Chaân Laïp vaø Ñoàng Nai ngaøy xöa) ôû chuøq Kim Cang (tænh Ñoàng Nai), vaøo ngaøy 26 thaùng
12 naêm 1988( ñaõ ñaêng sô löôïc trong baùo Giaùc Ngoä soá 316 vaø 317 naêm 1989).
Nhaân phaùt hieän ñoù, chuùng toâi bieân soaïn laïi tieåu söø cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeãn Thieàu cho ñaày
ñuû hôn. Vaø môùi ñaây, vaøo thaùng 8 naêm 1991, nhaân xem trieån laõm “di saûn Haùn – Noâm Vieät Nam”
ôû nhaø Baûo taøng Lòch söø thaønh phoá Hoà Chí Minh, chuùng toâi laïi gaëp moät baûnh raäp cuûa taám bia raát
quan troïng veà tieåu söû cuûa Toå sö Nghuyeãn Thieàu maø chuùng toâi coá tìm töø laâu. “Saéc töù Haø Trung
Töï, Hoaùn Bích, thieàn sö thaùp kyù minh” (baøi minh vieát treân thaùp cuûa thieàn sö Hoaùn Bích ôû chuøa
Saéc Töù Haø Trung). Baøi minh naøy do chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho vaøo ngaøy leã Phaát Ñaûn naêm
Kyû Daäu (1729), nieân hieäu Baûo Thaùi thöù möôøi (chöù khoâng do chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ban nhö
nhieàu saùch khaùc ñaõ vieát)
Qua caùc phaùt hieän môùi naøy vaø qua caùc taøi lieäu chuùng toâi ñaõ tìm ñöôïc ôû nhieàu chuøa, thaùp khaép
nöôùc, chuùng toâi maïo muoäi bieân soaïn laïi veà tieåu söû cuûa Toå sö Sieâu Baïch - Nguyeãn Thieàu ñaày ñuû
hôn vaø ñeå boå khuyeát cho caùc saùch ñaõ in, cuõng nhö ñeå ñeàn ñaùp coâng ôn Chö Toå ñaõ aâm thaàm
Hoaèng döông chaùnh phaùp cuûa ñöùc Phaät. Tuy nhieân, phaàn tieåu söû naøy cuûa Toå sö Nguyeãn Thieàu
khoù traùnh ñöôïc nhöõng thieáu soùt vì thieáu thoán taøi lieäu vaø nhöùt laø ví quan nieäm “Nhaïn quùa tröôøng
khoâng... voâ di tích chi yù” (chim bay treân khoâng... khoâng coù yù löu laïi daáu veát) cuûa chö Thaïc ñöùc
Thieàn sö thôøi xöa.
Kính mong caùc böïc toân tuùc vaø Thieän tri thöùc boå khuyeát vaø giuùp theâm taøi lieäu, chuùng toâi heát söùc
bieát ôn.

I. TIEÅU SÖÛ CUÛA TOÅ SÖ SIEÂU BAÏCH - NGUYEÃN THIEÀU TRONG MOÄT SOÁ SAÙCH ÑAÕ
XUAÁT BAÛN.
Coù moät soá ít saùch vieát veà tieåu söû cuûa Toå sö Sieâu Baïch - Nguyeån Thieàu, nhöng quan troïng nhaát laø
caùc saùch sau:
1. SAÙCH ÑAÏI NAM NHAÁT THOÁNG CHÍ.

61
Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, Thöøa Thieân Phuû, Taäp Trung, baûn dòch cuûa nhaø Vaên hoùa boä Quoác
gia giaùo duïc, Saøi Goøn xuaát aûn naêm 1961, trang 80 vieát veà Toå sö Nguyeãn Thieàu nhö sau:
TAÏ NGUYEÂN THIEÀU.
Töï laø HOAÙN BÍCH, nguyeân ngöôøi Trieàu Chaâu, Quaûng Ñoâng, 19 tuoåi xuaát gia ñaàu Phaät chuøa Baùo
Tö. Ñôøi vua Thaùi Toân Hoaøng Ñeá, naêm Aát Tî, thöù möôøi baûy (1665) Thieàu qua Vieät Nam ôû phuû
Qui Ninh, döïng chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø, laáy töôïng giaùo daïy khaép nôi. Sau vaøo nuùi Phuù Xuaân ôû
Thuaän Hoùa, laøm chuøa Quoác Aân, xaây thaùp Phoå Ñoàng. Laïi vaâng leänh vua Anh Toân Hoaøng Ñeá qua
phöông Ñoâng tìm môøi cao taêng. Thieàu môøi ñöôïc Thaïch Lieâm Hoaø tthöôïng sau veà truï trì chuøa Haø
Trung.
Luùc laâm beänh, nhoùm chuùng taêng chuùc thaùc boå ngöõ, laøm baøi keä:
Tòch tòch caûnh theá traàn,
Minh minh chaâu baát dung,
Ñöôøng ñöôøng vaät phi vaät,
Lieâu lieâu khoâng vaät khoâng.
Dòch nghóa:
Laúng laëng göông khoâng buïi,
Saùng raïng chaúng bôïn chi,
Roõ raøng maø chaúng phaûi vaät,
Vaéng nhö khoâng maø chôù laø khoâng.
Ñoïc baøi keä xong, ngoài ngay thaúng maø tòch, thoï 81 tuoåi. Taêng chuùng laøm thaùp Hoùa Moân ñeå taøng
xaù lôïi. Vua Hieán Toân cho thuïy hieäu laø “HAÏNH ÑOAN THIEÀN SÖ”.
2. SAÙCH VIEÄT NAM PHAÄT GIAÙO SÖÛ LÖÔÏC.
Saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc cuûa Thöôïng toïa Maät Theå vieát veà Toå sö Nguyeãn Thieàu - Sieâu
Baïch, nhö sau: (trang 184 - 188)
Naêm Aát tò (1665), Duõng Quaän coâng Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 - 1687) (sau suy toân laø Thaùi Toân
Hoaøng Ñeá) laïi coù moät vò thieàn ngöôøi Taøu qua An Nam, ban ñaàu traùc tích ôû phuû Qui Ninh (Bình
Ñònh) laäp chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø, sau ra Thuaän Hoùa laäp chuøa Quoác Aân truyeàn chaùnh phaùi
LAÂM TEÁ ôû nöôùc ta: aáy laø ngaøi Thoï Toân Hoaø thöôïng, huyù Nguyeãn Thieàu.
PHAÙI NGUYEÂN THIEÀU.
Ngaøi hoï Taï, queâ Trình Höông, Trieàu Chaâu, Quaûng Ñoâng, xuaát gia naêm 19 tuoåi, tu ôû chuøa Baùo tö,
thoï giaùo vôùi ngaøi Boån Khao Khoaùn Vieân Hoøa thöôïng. Nieân hieäu Caûnh Trò naêm thöù ba, ñôøi Leâ
Huyeàn Toân (naêm Aát tò, ñôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Taàn: 1665, Ngaøi ñi theo thuyeàn buoân qua An
Nam, truù ôû phuû Qui Ninh (Bình Ñònh), laäp chuøa Thaäp thaùp – Di Ñaø, môû tröôøng truyeàn daïy: sau ra
Thuaän Hoùa laäp chuøa Haø Trung (thuoäc huyeän Phuù Loäc nay haõy coøn), roài leân Xuaân Kinh (Hueá) laäp
chuøa Quoác Aân vaø döïng thaùp Phoå Ñoàng (?)
Sau ngaøi laïi phuïng meänh ñöùc Anh Toân (Nguyeãn Phuùc Traên (1) (1687 – 1691) trôû veà Trung Quoác,
tìm môøi caùc danh taêng vaø cung thænh phaùp töôïng, phaùp khí.

(1) Ñuùng ra laø nguyeãn Phuùc Traên.

Ngaøi veà Quaûng Ñoâng môøi ñöôïc Thaïch Lieâm Hoaø thöôïng vaø caùc danh taêng khaùc, cuøng thænh ñöôïc
nhieàu kinh ñieån töôïng khí ñem veà, chuùa Nguyeãn lieàn môû saéc ñaøn truyeàn giôùi raát long troïng taïi
chuøa Thieân muï. Sau ñoù, Chuùa Nguyeãn ban saéc ban ngaøi chöùc truï trì chuøa Haø Trung.
Moät hoâm ngaøi laâm beänh, hoïp moân ñoà laïi daën doø moïi vieäc vaø ngaøi truyeàn cho baøi keä raúng:
Tòch tòch kinh voâ aûmh
Minh minh chaâu baát dung
Ñöôøng ñöôøng phi vaät
62
Lieâu lieâu khoâng vaät khoâng.
(...)
Ngaøi vieát xong baøi keä vöøa ngoài yeân laëng roài tòch.
Ngaøi maát ngaøy 15 thaùng 10 nieân hieäu Baûo Thaùi thöù 10, nhaø Leâ, ñoà chuùng cuøng caùc taû quan thoï
giôùi ñeä töû laøm thaùp Hoùa Moân ñeå choân caát haøi coát (thaùp naøy ôû beân ñoài nhoû xoùm Thuaän Hoùa, laøng
Döông Xuaân Thöôïng).
Hieán Toân Hoaøng Ñeá ban thuïy hieäu laø “Haïnh Ñoan Thieàn sö” vaø coù laøm baøi minh khaéc vaøo bia
ñeå taùn thaùn ñaïo ñöùc cuûa ngaøi.
Öu öu baát nhaõ
(...)
Thaùi sôn ngaët ngaët
(...)
Theo saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc cuûa thöôïng toïa Maät Theå treân, Toå sö Nguyeãn Thieàu vieân
tòch ôû chuøa Haø Trung vaøo ngaøy 19 thaùng 10 naêm Baûo Thaùi thöù 10 (1729), Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu ban cho Toå thuïy hieäu laø “Haïnh Ñoan Thieàn sö” vaø ban cho baøi minh taùn thaùn ñaïo ñöùc cuûa
Toå.
Nhöng vaøo ngaøy 26 – 12 – 1988, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän “Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu
Baïch, thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang” taïi tænh Ñoàng Nai, cho thaáy laø Toå sö nguyeân Thieàu coù
theå ñaõ vieân tòch taïi chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai, chöù khoâng phaûi ôû chuøa Haø Trung nhö caùc saùch
treân ñaõ vieát.
Ngoaøi ra, trong bia “saéc töù Haø Trung töï – HOAÙN BÍCH thieàn sö thaùp kyù minh” cho bieát laø:
- Toå sö Nguyeân Thieàu vieân tòch vaøo ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1728) chuù khoâng
phaûi laø naêm Baûo Thaùi thöù 10 (1729) nhö Thöôïng toïa Maät Theå ñaõ vieátvaø vò chuùa ban baøi
minh taùn thaùn coâng ñöùc Toå sö Nguyeân Thieàu laø chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù chöù khoâng phaûi
laø chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu nhö caùc saùch treân ñaõ vieát.
Ngoaøi ra, bia naøy cuõng cung caáp cho chuùng ta nhieàu tö lieäu ñeå boå khuyeát cho nhöõng sai laàm vaø
thieáu soùt trong caùc saùch treân.
Do ñoù ñeå hieåu roõ hôn veà haønh traïng cuûa Toå sö Nguyeàn Thieàu – Sieâu Baïch, Chuùng ta laàn löôït xeùt
qua:
- Taám bia “Saéc töù Haø Trung töï – HOAÙN BÍCH thieàn sö thaùp kyù minh”
- Phaùt hieän môùi veà thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa
Kim Cang (Ñoàng Nai)

II. BIA “ÑAÏI VIEÄT QUOÁC VÖÔNG SAÉC TÖÙ HAØ TRUNG TÖÏ – HOAÙN BÍCH THIEÀN SÖ
THAÙP KYÙ MINH” ÔÛ THAÙP CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU VAØ CHUØA QUOÁC AÂN
(HUEÁ).

BIA “ÑAÏI VIEÄT QUOÁC VÖÔNG SAÉC TÖÙ HAØ TRUNG TÖÏ – HOAÙN BÍCH THIEÀN SÖ THAÙP
KYÙ MINH”
Cao 1,60m – ngang 0,80m

Traùn bia hình cung, coù voøng cung cao 0,20m, treân coù chaïm “Löôõng long tranh chaâu” (Hai con
roàng ñang tranh traùi chaâu boác löûa)
Xung quanh bia chaïm troå hoa vaên:
- Phí treân bia: ÔÛ giöõa khaéc aán “Quoác Vöông”, Hai beân coù chöõ Saéc Töù, cao 15 cm. Phía döôøi
coù hoa vaên hình chöõ T bao quanh baøi minh.

63
 - Hai beân chaïm roàng (ngang 10cm, cao 1,04m)
- Phía döôùi chaïm ba hoa sen caùch ñieäu.
ÔÛ giöõa bia laø baøi Minh chöõ Nho phieân aâm nhö sau:
1. PHIEÂN AÂM:
ÑAÏI VIEÄT QUOÁC VÖÔNG.
SAÉC TÖÛ HAØ TRUNG TÖÏ, HOAÙN BÍCH THIEÀN SÖ THAÙP KYÙ MINH.
Dö thieâm öùng thieân maïng laâm vu trieäu taùnh keâ minh nhi khôûi, tö tö baát vong “vi thieän chi Ñaïo”
daõ – Vieät quaùn töï khai quoác dó laïi laäp töï kieán am, dieân taêng cuùng Phaät, quaõng haønh phöông tieän
ñoà söû kyø noäi thieân haï thaïnh khôûi. Ñoà töï ñoán phao baèng nieäm, thöù cô sanh töû an tieäm caän Hoùa
thaønh caûnh giôùi.
Thöû höõu HOAÙN BÍCH thieàn sö ö Aát Tò nieân lai sô tích Qui Ninh Phuû, saùng kieán Thaäp Thaùp – Di
Ñaø töï, quaûng khai töôïng giaùo, taùi hoài Thuaän Hoùa, Phuù Xuaân sôn suøng taïo Quoác Aâm töï, tònh Phoå
Ñoàng thaùp.
Thaùnh khaûi tieàn trieàu, höïu maïng thieàn sö hoài Quaûng Ñoâng dieân thænh Tröôøng Thoï Thaïch Laõo
Hoøa thöôïng, tònh thænh Phaät töôïng, caäp phaùp khí cöï hoài lai vaõng, hoaøn thaønh phaû ña coâng tích. Töï
thöû phuïng chæ truï trì Haø Trung Töï, hoài quang töï chieáu, phaân ñieàu tích lyù, ñaøm caäp huyeàn vi, taûi bò
tieàn vaên, tieät nguïy tuïc chaân, khai tö haäu hoïc thoï cuï giôùi töù chuùng nhôn ñaúng.
Thieàn sö nguyeân tòch Quaûng Ñoâng, Trieàu Chaâu Phuû, Trình Höông huyeän, Taï thò töû, sanh ö Maäu
Tyù nieân, nguõ ngoaït, thaäp baùt nhöït, tuaát thôøi, thaäp cöûu töø thaân xuaát gia, ñaàu nhaäp Baùo Tö töï,
Khoaùn Vieân Hoaø thöôïng, phaùp danh Nguyeân Thieàu, töï Hoaùn Bích, lòch töï haøng lai dö caûnh nguõ
thaäp nieân kyû. Maäu Thaân Nieân ñaéc bònh ö thaäp ngoaët, thaäp cöûu nhöït, trieäu taäp töù chuùng nhôn
ñaúng, ñaøm caäp huyeàn cô, chuùc löu maät ngöõ. Laâm kyø vieän buùt thuyeát keä, keä vieát:
Tòch tòch caûnh voâ aûnh
Minh minh chaâu baát dung
Ñöôøng vaät phi vaät
Lieâu lieâu khoâng vaät khoâng.
Thô baõi ñoan nhieân chaùnh tòch, phaùp laïp baùt thaäp nhöùt tueá. Thoï giôùi teå quan moân ñoà chuùng ñaúng
taïo thaùp, cöø hoùa xöù kyø moân ñoà chuùng ñaúng quøi thænh kyù minh.
Dö thuïy vieát “Haïnh Ñoan Thieàn sö”. Dö dieäc duïc vaïn nhôn nhôn ngöôõng moä thieân ñaïo, chöùng
Nhö lai voâ thöôïng chi quaû, coäng höôûng thaùi bình chi thieàn voâ cuøng. Nhaân chi vi kyù nhi minh yeân,
minh vieát:
Öu öu baát nhaõ.
Ñöôøng ñöôøng phaïm thaát,
Thuûy nguyeät öu du
Giôùi trì chieán laät,
Traïm tòch coâ lieân,
Traùc laäp khaû taát,
Quaùn thaân boán khoâng
Hoaèng phaùp lôïi vaät,
Bieán phuù töø vaân,
Phoå chieáu hueä nhöït,
Chieâm chi chieâm chi
Thaùi sôn ngaät ngaät.
Baûo Thaùi thaäp nieân, töù nguyeät, Sô baùt Nhöït “BAN” – Phuïng laäp.
(Phieân aâm cuûa Ñaïi ñöùc Phöôùc Caån).
2. DÒCH NGHÓA.

64
(ÑAÏI ÑÖÙC NHAÄT TÖØ VAØ HIEÀN ÑÖÙC DÒCH)
Quoác Vöông ÑAÏI VIEÄT VIEÁT BAØI KYÙ VAØ BAØI MINH TREÂN THAÙP CUÛA THIEÀN SÖ HOAÙN
BÍCH ÔÛ CHUØA SAÉC TÖÙ HAØ TRUNG.
Traãm nay maén nhaän thieân meänh trò vì muoân hoï. Cuù moãi saùng sôùm thöùc daäy, loøng dau ñaùu khoâng
queân ñaïo laøm thieän. Xeùt thaáy, töø khi nöôùc Ñaïi Vieät ñöôïc laäp Quoác ñeán nay, phaøm taát vieäc xaây
chuøa döïng am, thænh taêng, cuùng Phaät, roäng thöïc thi caùc phöông tieän... muïc ñích laø nhaèm laøm cho
baøn daân thieân haï trong nöôùc ñöôïc aám no, höng thònh. Bôûi theá, Traãm haèng töï döùt tröø nieäm löï, ngoõ
haàu yeân oån ñöôïc vieäc sanh töû, daàn daàn tieáp gaàn ñeán caûnh giôùi Hoùa thaønh.
Nay, coù thieàn sö HOAÙN BÍCH, chaán tích taïi phuû Qui Ninh (Qui Nhôn) vaøo naêm Aát Tò, saùng laäp
chuùa Thaäp Thaùp – Di Ñaø, roäng môû töôïng giaùo, trôû laïi nuùi Phuù Xuaân, thuoäc xöù Thuaän Hoùa, xaây
döïng chuøa Quoác Aân vaø thaùp Phoå Ñoàng.
Tham khaûo vieäc laøm cuûa caùc trieàu tröôùc, Ta ñöôïc bieát Tieân Thaùnh thôøi ñoù ñaõ thænh thieàn sö trôû
veà Quaûng Ñoâng môøi Laõo Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Tröôøng Thoï, cuøng cung nghinh töôïng
Phaät vaø caùc phaùp khí mang veà nöôùc, hoaøn thaønh nhieàu coâng ñöùc lôùn lao. Töø ñoù, thieàn sö vaâng
Thaùnh chæ truï trì chuøa Haø Trung, hoài quang töï chieáu, giaûng giaûi dieäu lyù, baøn luaän huyeàn vi, tham
khaûo nhöõng ñieån tích coù töø tröôùc, dieät boû nhöõng sai laàm vaø tieáp noái nhöõng ñieàu chôn chaùnh (dieät
nguïy tuïc chôn), môû baøy cho haøng haäu hoïc vaø töù chöùng thoï laõnh ñaày ñuû phaùp giôùi.
Thieàn sö HOAÙN BÍCH, goác ngöôøi huyeän Trình Höông, phuû Trieàu Chaâu, Quaûng Ñoâng (Trung
Quoác), con nhaø hoï Taï, sanh vaøo giôø Tuaát ngaøi 18 thaùng 5 naêm Maäu Tyù (1648). Naêm möôøi chín
tuoåi, thieàn sö caét aùi töø thaân, xuaát gia hoïc ñaïo vôùi thieàn sö Khoaùng Vieân ôû chuøa Baùo Tö, ñöôïc ban
phaùp danh laø Nguyeân Thieàu. Thieàn sö vöôït bieån sang nöôùc ta ñeán nay ñaõ hôn naêm möôi naêm roài.
Ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1728), thieàn sö laâm beänh, cho trieäu taäp moân ñoà töù chuùng,
giaûng daïy huyeàn cô, di chuùc maät ngöõ. Tröôùc phuùt laâm chung. Thieàn sö chaáp buùt vieát keä raèng:
Laúng laëng göông khoâng aûnh,
Saùng saùng noïc khoâng hình
Roõ raøng vaät khoâng vaät,
Vaéng laëng khoâng vaät khoâng.
Vieát xong, thieàn sö ngoài ngay thaúng vaø tòch, thoï 81 tuoåi.
Moân ñoà vaø caùc quan chöùc ñeä töû cuûa Thieàn sö ôû “CÖÛA HOÙA” (?) xaây döïng thaùp vaø quøi thænh
(Traãm) vieát baøi kyù vaø baøi minh.
Traãm ban thuïy hieäu laø “THIEÀN SÖ HAÏNH ÑOAN”. Öôùc muoán cuûa Traãm coát cho moïi ngöôøi ñeàu
ngöôõng moä ñieàu thieän, thaønh töïu quaû vò Nhö Lai voâ thöôïng vaø cuøng höôûng nguoàn soáng thieàn
thanh bình khoâng cuøng taän. Chính vì vaäy, Traãm ghi baøi kyù vaø vieát baøi minh.
Baøi minh nhö sau:
Trí huïeâ sieâu vieät,
Phaïn haïnh söøng söõng,
Traêng nöôùc thung dung,
Giôùi luaät nghieâm maät.
Thaân rieâng laëng leõ,
Trong laëng kieân cöôøng,
Quaùn thaân voán khoâng,
Hoaèng phaùp lôïi vaät, maây töø che laáp
Trôøi hueä phoå chieáu,
Nhìn ngaøi kính ngöôõng,
Thaùi sôn cao ngaát !
Ngaøy muøng 8 thaùng 4 – Nieân hieäu Baûo Thaùi thöù 10 ban (SAÉC TÖÙ) (PHUÏNG LAÄP)
Qua baøi kyù minh naøy, chuùng ta bieát ñöôïc raèng:
65
a) Vò chuùa “ban” baøi kyù minh treân thaùp cuûa Toå sö NGUYEÂN THIEÀU laø chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù
vaø baøi kyù minh naøy ñöôïc ban (SAÉC TÖÙ) nhaân ngaøy muøng 8 thaùng 4, töùc ngaøy leã Phaät Ñaûn
sanh – naêm nieân hieäu BAÛO THAÙI thöù 10, töùc naêm Kyû Daäu (1729).
b) Toå sö Nguyeân Thieàu sanh vaøo giôø Tuaát, ngaøy 18 thaùng 5 naêm Maäu Tyù, töùc vaøo khoaûng 7 ñeán
9 giôø ñeâm (19 – 21 giôø) ngaøy 8 thaùng 7 naêm 1648. Toå sö vieân tòch vaøo ngaøy 19 thaùng 10 naêm
Maäu Thaân, töùc ngaøy 20 thaùng 11 naêm 1728.
Caùc ñieàu naøy ñính chính cho nhöõng sai laàm cuûa caùc saùch xöa vaø moät soá baøi baùo (Giaùc Ngoä,
Taäp vaên...)
c) Tuy nhieân trong bia naøy chæ coù moät ñieàu chöa ñöôïc chính xaùc laø: phaàn treân cuûa bia cho bieát laø
Toå sö Nguyeân Thieàu sinh naêm Maäu Tyù (1648), 19 tuoåi môùi xuaát gia ôû chuøa Baùo Tö, nhöng ôû
ñoaïn sau laïi ghi: “naêm Aát tò (1665) laïi ñeán laäp chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø o83 phuû Qui Ninh”.
Vaøo naêm Aát Tò naøy, Toå sö môùi coù 18 tuoåi, nhö vaäy laø chöa xuaát gia, laøm sao maø laäp chuøa ?
Chính vì bia vieát: Toå sö Nguyeân Thieàu ñeán phuû Qui Nhôn laäp chuøa Thaäp Thaùp vaøo naêm Aát
Tî (1665) maø haàu heát caùc taøi lieäu xöa ñeàu baøn luaän suy ñoaùn theâm veà naêm sanh vaø naêm maát
cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu. Cuõng vì ñieåm naøy vaø vieäc Thöôïng toïa Maät Theå vieát trong saùch
“Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc” laø vò chuùa ban baøi minh treân thaùp Nguyeân Thieàu laø chuùa
Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725): vì vaäy, nhieàu taùc giaû ñeàu cho raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu
phaûi vieân tòch tröôùc khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu maát, töùc tröôùc naêm 1725 vaø ñieàu naøy môùi
thích hôïp vôùi vieäc Toå ñeán Qui Nhôn vaøo naêm Aát Tò (1665).
Nhöng qua baøi kyù minh naøy chuùng ta ñöôïc bieát roõ ngaøy sanh vaø ngaøy tòch cuûa Toå sö, chæ coù
ñieàu maâu thuaãn laø: Toå sö ñeán laäp chuøa Thaäp Thaùp ôû Qui Nhôn vaøo naêm Aát Tò (1665), nguyeân
do naøo coù söï sai laàm naøy ?
Trong baøi: “La Pagode Quoác Aân: Le fondateur” (vò khai sôn chuøa Quoác Aân), ñaêng trong taïp
chí “BULLETIN DES AMIS DU VIEUX HUEÁ” (BAVH) naêm 1914 (trang 147 – 161), Linh
muïc CADÌERE vieát nhö sau: “... Vò khai sôn chuøa Quoác Aân laø moät ngöôøi Trung Hoa, Ngaøi hoï
Taï, ñaïo hieäu laø Hoaùn Bích hay Nguyeân Thieàu.”
Ngöôøi ta bieát ñöôïc chính xaùc ngaøy sinh cuûa Nguyeân Thieàu laø giôø Tuaát ngaøy 18 thaùnh 5 naêm
Maäu Tyù, töùc khoaûng töø 7 ñeán 9 giôø toái ngaøy 8 thaùng 7 naêm 1648. Ñoù laø ngaøy thaùng coù theå coi
laø chaéc chaén ñuùng. Bôûi vì ngöôøi Vieãn Ñoâng, nhöùt laø ñoái vôùi caùc nhaø sö, vì lyù do toân giaùo hoï ít
khi laàm laãn ngaøy giôø, thaùng naêm sanh cuûa hoï. Hôn nöõa, trong vaên bia coù hai laàn ñeà caäp veà
ngaøy thaùng: tröôùc tieân laø nhö nhöõng lyù do ñaõ noùi ôû treân, sau ñoù noùi Nguyeân Thieàu maát naêm
Maäu Thaân 1728 tröø 81 tuoåi theo caùch tính cuûa ngöôøi Vieãn Ñoâng (80 tuoåi taây) thì chuùng ta seõ
coù naêm sanh laø 1648 (Maäu Tyù)... Naêm Maäu tyù 19 tuoåi, Nguyeân Thieàu töø giaõ song thaân xuaát
gia ôû chuøa Baùo Tö, boån sö laø hoaø thöôïng Khoaùng Vieân.
Nguyeân Thieàu sanh naêm Maäu Tyù (1648) khi ñöôïc 19 tuoåi, theo caùch tính cuûa ngöôùi Vieät Nam
vaø Trung Hoa thì ñoù laø naêm Bính Ngoï (1666)...Vaäy ngaøi khoâng theå ñeán Vieät Nam vaøo naêm
1665.
Taám bia coøn cho chuùng ta bieát, töø khi vaøo Vieät Nam (Ñaøng Trong) ñeán khi maát naêm Maäu
Thaân (1728) laø 51 naêm. Neáu laáy 1728 tröø cho 51 thì ra naêm 1677, chöù khoâng phaûi naêm 1665.
Chính vì vaäy maø naêm 1677 ñöôïc coi laø chính xaùc laø naêm Nguyeân Thieàu ñeán Vieät Nam...Cho
neân Nguyeân Thieàu ñeán Vieät Nam chaéc chaén laø naêm 1677 chöù khoâng phaûi laø naêm 1665.
Naêm 1677 töùc laø naêm Ñinh Tò. Chuùng toâi cuøng ñoàng quan ñieåm vôùi Cadìere: Toå sö ñeán Qui
Nhôn vaøo naêm Ñinh Tò (1677). Bia ghi naêm Aát Tò coù theå laø do taùc giaû nhôù laàm. Ngoaøi ra trong
saùch: “Phaät Toå taâm ñaêng” (chöõ Nho) thieàn sö Nhö Trí (töùc Hoaø thöôïng Khaùnh hoøa) vieát ôû
chuøa Tieân Linh vaøo muøa thu naêm Aát Söûu (1925) cuõng cho bieát laø Toå sö Nguyeân Thieàu ñeán
Qui Nhôn döïng chuøa Thaäp Thaùp vaøo naêm Ñinh Tò (1677). Hoøa thöôïng vieát:

66
 “...Thoï toâng duøng thuyeán ñeå truyeàb giaùo ôû ñaát Nam ta. Thieàn sö Thoï Toâng laø ngöôøi huyeän
Trình Höông, phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, sanh giôø Tuaát, ngaøy 18 thaùng 5 naêm Maäu
Tyù (1648), naêm 19 tuoåi xuaát gia, taïi chuøa Baùo Tö vôùi Hoøa Thöôïng Khoaùng Vieân, ñöôïc ban
phaùp danh Nguyeân Thieàu töï Hoaùn Bích...”
Ñôøi Khang Hy nhaø Thanh (1662 – 1722), sö ñeán nöôùc Nam ta vaøo nieân hieäu Chaùnh Hoøa ñôøi
nhaø Leâ (?)
Naêm Ñinh Tò (1677), ban ñaàu choáng tích tröôïng veà phuû Qui Ninh, döïng chuøa Thaäp Thaùp – Di
Ñaø, roäng môû töôïng giaùo. Laïi trôû veà nuùi Phuù Xuaân, xöù Thuaän Hoùa, suøng taïo chuøa Quoác Aân vaø
thaùp Phoå Ñoàng.
Roài phuïng chæ trôû veà tænh Quaûng Ñoâng thænh môøi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñeán Nam Haø, laäp
Ñaïi giôùi ñaøn. Sau laïi phuïng chæ truï trì chuøa Haø Trung.
Keå töø luùc ñi thuyeàn ñeán nöôùc Nam tính ñöôïc hôn 50 naêm. Ñeán ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu
Thaân thì tòch, thoï 81 tuoåi. Taïo thaùp ôû Thuaän Hoùa, thuïy laø “Thieàn sö Haïnh Ñoan”.
Toùm laïi qua taám bia treân, chuùng ta bieát roõ ngaøy sanh vaø ngaøy vieân tòch cuûa Toå sö Nguyeân
Thieàu. Tuy nhieân bioa coù ghi cheùp vieäc Toå sö Nguyeân Thieàu sang Ñaøng trong, laäp chuøa Thaäp
Thaùp – Di Ñaø ôû phuû Qui Nhôn (tænh Bình Ñònh ngaøy nay) vaøo naêm Aát Tò (1665), nhöng nhôø
caùc taøi lieäu khaùc, chuùng ta coù theå taïm keát luaän laø: Toå sö Nguyeân Thieàu laäp chuøa Thaäp Thaùp –
Di Ñaø ôû Qui Nhôn vaøo naêm Ñinh Tò (1677), sai laàm treân bia coù theå laø do vieäc nhôù laàm hoaëc
bieán cheùp laàm giöõa Ñinh Tò Vaø Aát Tò ! Ngoaøi ra, theo taøi lieäu cuûa chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø
(Bình Ñònh) cho bieát: chuøa Thaäp Thaùp ñöôïc laøm leã khaùnh thaønh vaøo naêm Quyù Hôïi (1683), coù
theå tích hôïp vôùi vieäc Toå sö laäp chuøa vaøo naêm Ñinh Tò (1677), vì chuøa ñöôïc xaây döïng vaø trang
trí hoaøn chænh trong voøng 6 naêm môùi hoaøn maõn.
3. HOØA THÖÔÏNG DIEÄU NGHIEÂM (1726 – 1798) XAÙC MINH TOÅ SÖ NGUYEÂN
THIEÀU TÖØ TRUNG QUOÁC SANG QUI NHÔN VAÛO NAÊM “ÑINH TÒ” (1677).
Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm hay Thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn (1726 – 1798) ôû chuøa Töø
Quang treân nuùi Ñaù Traéng, tænh Phuù Yeân vieát saùch “Chính Truyeàn Nhöùt Chi: töø Trung Thieân ñeán
Trung Hoa vaø Trung Vieät” coù keå veà tieåu söû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, trong ñoù xaùc minh Toå sö
Nguyeân Thieàu ñeán Qui Nhôn laäp chuøa Thaäp Thaùp vaøo naêm Ñinh Tî (1677) nhö sau: Toå sö Hoaùn
Bích – Thoï Toâng.
Nguyeân quaùn taïi huyeän Trình Höông, phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, hoï Taï, xuaát gia tham
hoïc vôùi Toå Haïnh Vieân – Boån Quaû maø ñöôïcñaéc ñaïo, chaân truyeàn chaùnh phaùp...sau qua Vieät Nam
hoùa ñaïo taïi Trung Vieät.
Toå sanh giôø Tuaát, ngaøy 18 thaùng 5 naêm Maäu Tyù (1648), nieân hieäu Thuaän Trò, trieàu vua Theá Toå
nhaø Thanh, 19 tuoåi xuaát gia, ôû nôi chuøa Baùo Tö, laïy ñöùc Khoaùng Vieân Hoøa thöôïng, ngaøi ñaët phaùp
danh Nguyeân Thieàu (Ngöôn Thieàu), phaùp töï hoaùn Bích, phaùp hieäu Thoï Toâng (Thuï Toâng).
Trieàu nhaø Thanh, nieân hieäu Khang Hy, naêm Ñinh tî (1677). Toå ñaùp taøu qua ñeán Vieät Nam, nhaèm
vaøo khoaûng nieân hieäu Vónh Trò (1676 – 1680) - Chaùnh hoøa (1680 – 1705) vua Hy Toâng nhaø haäu
Leâ.
Ban sô Toå döïng gaäy tích ôû taïi phuû Qui Ninh, tænh Bình Ñònh, kieán thieát ngoâi chuøa Thaäp Thaùp – Di
Ñaø. Roài ra Trieäu Phong, nuùi Phuù Xuaân, xöù Thuaän Hoùa taïo laäp ngoâi Quoác Aân töï vaø thaùp Phoå
Ñoàng...
Toå tòch vaøo ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1728), nieân hieäu Baûo Thaùi, trieàu vua Leâ Duï Toâng
(nhaèm Ung Chaùnh thöù saùu, vua Theá Toân nhaø Thanh). Döïng thaùp, ñöôïc haøm aân laø Haïnh Ñoan
Thieàn sö, soáng ñöôïc 81 tuoài, töø qua Nam ñeán thò tòch laø 50 naêm (“Khaùnh Anh Vaên Sao” quyeån 2
“phaàn trích dòch” cuûa hoøa thöôïng Khaùnh Anh, naêm 1953).

67
Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm soáng gaàn thôøi gian vôùi Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa, ñaõ xaùc minh
roõ ngaøy sanh, ngaøy tòch vaø naêm Toå Nguyeân Thieàu qua Qui Nhôn nhö treân (Ñieàu naøy ñính chaùnh
caùc sai laàm cuûa caùc saùch baùo trong thôøi gian qua).

III. PHAÙT HIEÄN MÔÙI VEÀ THAÙP CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU VAØ CHUØA KIM CANG
ÔÛ ÑOÀNG NAI.
Trong thôøi gian nghieán cöùu veà “Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam”. Chuùng toâi ñaõ tìm thaáy nhieàu söï
kieän vaø taøi lieäu môùi veà vieäc hoaèng hoùa cuûa caùc thieàn sö ôû vuøng ñaát Ñoàng Nai döôùi thôøi chuùa
Nguyeãn, ngay caû tröôùc khi chuùa Nguyeãn chaùnh thöùc vaøo ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh.
Nhöng phaùt hieän môùi veà ngoâi thaùp coå cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, thaùp Phoå Ñoàng vaø
Long Vò cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri (ñeä töû cuûa Toå Nguyeân Thieàu) ôû chuøa Kim Cang
(Ñoàng Nai) coù theå laøm ñaûo loän caùc quan ñieåm xöù cuûa caùc saùch lòch söû Vieät Nam vaø Lòch söû Phaät
giaùo Vieät Nam ñaõ xuaát baûn tröôùc ñaây.
1. CHUØA KIM CANG (HAY CHUØA THAÙP) ÔÛ ÑOÀNG NAI.
Chuøa Kim Cang ôû aáp Bình thaûo, xaõ Bình Phöôùc, huyeän Phöôùc Long, dinh Traán Bieân (aáp Bình
Thaûo, xaõ Taân Phöôùc, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai ngaøy nay).
Chuøa Kim Cang ñaõ bò ñoát chaùy vaøo naêm 1946, trong thôøi khaùng chieán choáng Phaùp, nhöng daân ñòa
phöông vaãn thöôøng nhaéc ñeán teân “chuøa Thaùp” laø vì chuøa naøy coù moät ngoâi thaùp coå, maø daân ñòa
phöông chæ bieát ñoù laø thaùp cuûa vò Toå khai sôn chuøa Kim Cang, maø khoâng bieát phaùp danh hay hoï
teân cuûa chuû nhaân ngoâi thaùp naøy ?
Töø thaønh phoá Bieân Hoøa, theo ñöôøng lieân tænh leân thaùc Trò An (thò xaõ Vónh An), ñeán ngaõ tö Beán
Caù (caùch Bieân Hoøa 8km), khoâng queïo theo ñöôøng traùng nhöïa leân thaùc Trò An maø thaúng theo
ñöôøng ñaát ñoû leân beán ñoø Bình Luïc. Töø ngaõ tö Beán Caù ñi khoaûng gaàn moät caây soá, ñeán vuøng aáp
Bình Thaûo, reõ vaøo ñöôøng moøn nhoû beân maët, ñi vaøo 500m laø ñeán chuøa Thaùp (töùc chuøa Kim Cang).
Chuøa Kim Cang ñaõ bò thieâu huûy töø naêm 1946, hieän chæ coøn laïi neàn chuøa, hai thaùp coå (thaùp cuûa Toå
sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, thaùp Phoå Ñoàng), Long vò cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri vaø
moät soá töôïng Phaät, phaùp khí...
Theo caùc di tích coøn laïi vaø theo lôøi keå cuûa caùc boâ laõo vaø daân chuùng ôû aáp Bình Thaûo, chuùng ta
ñöôïc bieát laø chuøa Kim Cang caát theo kieåu chöõ “Tam”, gioáng vôùi haàu heát caùc chuøa coå ôû mieàn
Nam vaø caùc chuøa ñôøi Traàn ôû mieàn Baéc.
Tröôùc chuøa laø coång tam quan laøm kieåu töù truï, goàm boán truï bieåu thaúng vaø cao, xaây baèng ñaù xanh,
2 truï trong cao, moät truï ngoaøi thaáp (gioáng chuøa Quoác Aân). Chuøa quay veà höôùng Ñoâng Baéc. Tröôùc
saân chuøa, caùch chuøa khoaûng 50cm veà phía traùi laø thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, ñoái dieän vôùi
thaùp Toå, veà phía tay maët laø thaùp Phoå Ñoàng.
Chuøa goàm ba daõy nhaø ngang, beà ngang daõy nhaø khoaûng 15m chieàu daøi töø tröôùc ra sau khoaûng 40
– 50m.
Chuøa caát treân ngoïn ñoài roäng lôùn nhöng thaáp (cao hôn maët ruoäng phía tröôùc chuøa khaûng 2m), döôùi
chaân ñoài laø vuøng ñoàng ruoäng, coù leõ xöa kia laø vuøng röøng raäm, traûi daøi veà phía Baéc ñeán taän thaùc
Trò An, phía sau chuøa laø soâng Beán Caù (moät nhaùnh cuûa soâng Ñoàng Nai).
Chaùnh ñieän laø daõy nhaø ngang 15m, coät chuøa laøm baèng caây quùi vaø to, chaân coät keâ baèng caùi taûng
ñaù xanh troøn, ñöôøng kính gaàn 1m, neàn loùt gaïch taøu (hình vuoâng caïnh 30cm).
ÔÛ giöõa chaùnh ñieän laø beä thôø Tam theá Phaät: ÔÛ treân cao, trong cuøng laø ba töôïng “Tam Thaùnh Cöïc
Laïc” (Phaät A-Di-Ñaø, Quan Theá Aâm, Ñaïi Theá Chí). Phía tröôùc thaáp hôn moät chuùt laø ba töôïng
“Tam Thaùnh Hoa Nghieâm” (Phaät Thích Ca, Boà Taùt Vaên Thuø, Phoå Hieàn). Töøng thaáp hôn nöõa laø
töôïng Boà Taùt Di Laïc, hai beân laø Oâng Thieän vaø Oâng aùc.

68
Ñoái dieän Tam Baûo laø beä thôø Phaät Chuaån Ñeà (baèng ñoàng maøu ñen), töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm
ngoài treân toøa sen baèng ñaù traéng vaø baøn tay baét aán.
Saùt vaùch töôøng hai beân laø caùc töôïng La Haùn vaø Thaäp Ñieän Dieâm Vöông baèng goã nhö caùc chuøa
xöa khaùc ôû mieàn Nam, cao khoaûng 0,8m. Haàu heát caùc töôïng naøy bò thaát laïc hay bò hö hoaïi heát.
Theo lôøi keå cuûa Thaày Taùm, truï trì chuøa Cöûu Thieân ôû Thuû Ñöùc (oâng laø con cuûa vò sö truï trì ôû chuøa
Kim Cang vaøo khoaûng 1940...
Khi Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh coøn choáng Taây Sôn ôû Gia Ñònh, vaøo khoaûng naêm 1776,
Nguyeãn Vöông coù taïm aån ôû chuøa Kim Cang (trong thôøi gian naøy, Nguyeãn Vöông gaëp giaùm muïc
Baù Ña Loäc ôû nhaø thôø Taân Trieàu). Vì vaäy, sau naøy khi leân ngoâi vua, Vua Gia Long (1802 – 1819)
ñaõ ban cho chuøa ba töôïng Phaät (Tam theá Phaät) taát to vaø myõ thuaät, laøm baèng giaáy boài, khung beân
trong laøm baèng maây. Ba töôïng Phaät naøy vaãn coøn cho ñeán naêm 1952, trong côn luït naêm Nhaâm
Thìn ñoù, ba töôïng Phaät troâi treân soâng Beán Caù, daân ñòa phöông vôùt ñem leân hoûa thieâu vì caùc töôïng
Phaät bò hö raùch (naêm 1946, khi chuøa Kim Cang bò ñoát chaùy, caùc töôïng Phaät ñöôïc ñöa ra ngoaøi
neân khoâng bò ñoát, nhöng sau ñoù, khoâng coù ai baûo quaûn, neân töôïng Phaät bò hö heát).
Quaän chuùa Ngoïc Du, em cuûa Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh vaø laø vôï cuûa Thöôïng töôùng
quaân Hoaøi Quoác coâng Voõ Taùnh (cöôùi naêm 1788) ñaõ taëng cho chuøa taám hoaønh, treân coù teân chuøa
baèng chöõ Haùn “KIM CANG TÖÏ” chaïm troå raát myõ thuaät, coù leõ taâm hoaønh naøy ñaõ bò thieâu huûy vaøo
naêm 1946.
Böùc tranhBoà Taùt Quan Theá Aâm ngoài treân toøa sen veõ treân luïa, raát myõ thuaät vaø soáng ñoäng. Hình
nhö böùc tranh naøy laø coå vaät cuûa Tích Lan (coù theå moät nhaân vaät Tích Lan taëng cho vua Chaân Laïp,
Hoaøng haäu Ngoïc Vaïn thænh veà thôø, sau khi baø maát, ñöa veà chuøa Kim Cang) (?)
Chuøa Kim Cang coù moät Ñaïi hoàng chung bò quaân Phaùp tòch thaâu mang ñi maát, coå troáng laøm
nguyeân moät thaân caây sao, ñöôøng kính khoaûng 1 – 1,2m, daøi hôn 2m, daày khoaûng 7 – 8cm. Khi
troáng hö, oâng Nguyeãn Vaên Boàng ôû gaàn chuøa, laáy troáng ñöïng ñöôïc 23 gòa luùa (1)

(1) Nguyeãn vaên Chæ – chaùu ngoaïi cuûa oâng Nguyeãn vaên Boàng keå laïi.

Daõy nhaø thöù nhì laø nhaø thôø Toå vaø nhaø khaùch.
Daõy nhaø thöù ba laø phoøng cuûa chö taêng (4 phoøng).
Trong vöôøn chuøa coù troàng nhieàu caây giaùng höông vaø caây daàu, ñaëc bieät laø caùc caây giaùng höông
naøy ñöôïc troàng theo chöõ “Nguõ”, moãi nhoùm naêm caây. Naêm 1968, khi xaây laïi chuøa môùi, Höông
chöùc laøng haï heát 21 caây giaùng höông vaø caây daàu to coøn laïi ôû quanh chuøa ñeå baùn laáy tieàn duøng
vaøo vieäc caát chuøa.
Chuøa Kim Cang tröôùc ñaây coøn laïi caùc coå vaät sau:
- Töôïng Phaät Chuaån Ñeà baèng ñoàng (maøu ñen) cao khoaûng 0,8m.
- Long vò cuûa Hoøa thöông Minh Vaät – Nhöùt Tri.
- Tieåu hoàng chung baèng ñoàng, treân coù khaéc chöõ “KIM CANG TÖÏ”, chuoâng cao 0,60m,
ñöôøng kính mieäng chuoâng 0,40m.
- Töôïng Boà Taùt Ñòa Taïng cöôõi Ñeà thinh baèng goã.
- Moät soá töôïng baèng goã vaø baèng ñoàng.
- Töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm ngoài treân toøa sen baèng ñaù quùi maøu traéng cao khoaûng 0,60 –
0,80m.
- Boä kyû traø, 4 chung baèng vaøng (ôû ñaùy chung coù khaéc chöõ Nho).
2. THAÙP CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH.
Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân thieàu hieän coù caùc phaàn sau: Böùc bình phong – Moä bia – Thaùp Toå (thaùp
luïc giaùc, cao 3 töøng)

69
Hình veõ: Toaøn caûnh cuûa thaùp töø treân nhìn xuoáng.
(1) Böùc bình phong
(2) Moä bia.
(3) Thaùp Toå
(4) Neàn thaùp
(5) Voøng raøo bò saäp ñoå.
Hình chuïp: Hình toaøn caûnh cuûa thaùp Toå Nguyeân Thieàu
- Toaøn caûnh cuûa thaùp töø treân nhìn xuoáng
- Taàng treân cuøng cuûa thaùp
- Bia thaùp Toå sö Nguyeân Thieàu sau khi sôn laïi chöõ kaéc treân ñaù – Bia thaùp Toå sö Nguyeân
Thieàu khi môùi phaùt hieän.

a. Böùc bình phong.

Bình phong xaây baèng gaïch theû nung, ngoaøi toâ oâ döôùc troän voâi, beà ngang 1,70m, caùo,45m, daày
0,30m. ÔÛ giöõa bình phong hình vuoâng caïnh 1m, lôùp oâ döôùc ôû ngoaøi coù khaéc hình Phöôïng hoaøng ôû
beân maët tröôùc vaø hình kyø laân ôû maët phía sau. Nhöng lôùp oâ döôùc ñaõ bò troùc heát, loä ra caùc lôùp gaïch
theû. Khung vuoâng bình phong töïa vaøo hai coät vuoâng, caïnh 0,30m.
b. Moä bia.baèng ñaù xanh.
Phía sau bình phong khoaûng moät thöôùc laø neàn thaùp hình chöõ nhaät: cao 1,10m, roäng 0,70mvaø daày
0,20m. Moä bia töïa vaøo hai coät vuoâng xaây baèng gaïch theû, toâ oâ döôùc.
Treân maët bia coù khaéc 7 haøng chöõ Nho, phieân aâm nhö sau:

QUOÁC LONG ÑÖÙC HÖNG

AÁN THAÏNH SÔN LONG
PHOÅ HOÄI SAÉC KIM TÖÏ TÖÏ TÖÏ
QUANG KHAÙNH TÖÙ CANG HOØA HOØA HOØA
TÖÏ TÖÏ TÖØ ÑÖÔØNG THÖÔÏNG THÖÔÏNG THÖÔÏNG
YEÁT GIAÙO AÂN THÖÔÏNG
MA CHUÛ THOÏ TÖÏ TAM CHÖÙNG
HÖÔNG THIEÀN HOØA THAÄP MINH
CHUÙ THÖÔÏNG TAM TÒNH
PHAÙP THEÁ CHÖ
LAÄP SÖ HUÙY SÔN
THAÏCH SIEÂU ÑOÀNG
BAÏCH TAÏO
HOAÙN
BÍCH
HOØA
THÖÔÏNG
TOÅ
THAÙP SÖ CHI
Dòch nghóa taám bia treân:
· Haøng chöõ ôû giöõa: “THAÙP CUÛA HOAØ THÖÔÏNG TOÅ SÖ HOAÙN BÍCH huùy SIEÂU BAÏCH,
THEÁ HEÄ 33, ÑÖÔØNG THÖÔÏNG QUOÁC AÂN VAØ KIM CANG
· Ba haøng chöõ beân traùi:
- Phaùp sö: Hoaø thöôïng chuøa SAÉC TÖÙ TÖØ AÂN

70
 - Thieàn chuû: Giaùo Thoï chuøa HOÄI KHAÙNH ÑOÀNG LAÄP
- Chuû höông: Yeát Ma chuøa PHOÅ KHAÙNH
· Ba haøng chöõ beân maët:
- Hoøa thöôïng chuøa HÖNG LONG
- Hoøa thöôïng chuøa ÑÖÙC SÔN CHÖÙNG MINH
- Hoøa thöôïng chuøa LONG THAÏNH
- CUØNG CHÖ TAÊNG CAÙC CHUØA ÑOÀNG TAÏO THAÙP.

Hình chuïp:
- Taàng treân cuøng cuûa thaùp
- Taàng thöù hai – Hình boà ñeà – Ñaït Ma
- Baøi thô ôû taàng thöù nhaát treân thaùp Toå sö Nguyeân Thieàu

c. Thaùp cuûa Toå.

Thaùp cuûa Toå Nguyeân Thieàu laø khoái hình luïc giaùc, cao ba töøng, chieàu cao töø maët ñaát leân ñeán ñænh
thaùp laø 5,20m, ôû phía döôùi lôùn, treân cao nhoû daàn.
Thaùp ñöôïc döïng treân moät neàn xaây baèng ñaù xanh, hình khoái chöõ nhaät: ngang 3m, daøi 4m, cao
0,60m.
Töø treân ñænh thaùp xuoáng ñeán chaân thaùp goàm coù caùc phaàn sau:
1) ÑÆNH THAÙP
Ñænh thaùp coù moät baàu hoà loâ laøm baèng oâ döôùc, baàu hoà lo khoâng troøn haún maø hôi deïp theo 6
caïnh cuûa thaùp. Baàu hoà loâ cao khoaûng 0,40 – 0,60m, ñöôøng kính ñaùy hoà loâ khoaûng 0,40 –
0,50m
2) TÖØNG TREÂN CUØNG (TÖØNG THÖÙ BA)
Saùu caïnh toâ oâ döôùc, moãi maët hình chöõ nhaät, ngang 0,60, cao 0,80m, coù 6 chöõ Nho: “MAM
MOÂ A DI ÑAØ PHAÄT”, chaïy theo chieàu kim ñoàng hoà, maët tröôùc laø chöõ “NAM” (//)
ÔÛ giöõa baàu hoà loâ vaø töøng naày coù maùi ngoùi hình oáng, goàm 5 oáng troøn laøm baèng oâ döôùc. ÔÛ
ngoaøi cuøng oáng ngoùi coù khaéc hình chöõ “THOÏ”.
3) TÖØNG GIÖÕA (TÖØNG THÖÙ HAI)
Saùu maët hình chöõ nhaät, ngang 0,80m, cao 1m. Saùu maët coù khaéc noåi treân neàn oâ döôùc caùc
hình:
- Maët tröôùc laø hình Boà Taùt ÑÒA TAÏNG côõi Ñeà Thính.
- Maët sau (maët thöù tö) laø hình Boà Ñeà Ñaït Ma ñöùng treân caønh saäy vöôït soâng maët noåi soùng.
- Boán maët kia hình bò môø, chöa roõ hình cuûa vò naøo (coù moät maët hình Ñaáu Chieán Thaéng
Phaät)
Giöõa töøng thöù hai vaø thöù ba coù lôùp maùi ngoùi hình oáng, goàm 6 haøng oâng, phía ñuoâi maùi
khaéc hình, ôû xa nhìn nhö hoa, nhöng nhìn kyõ laø caù cheùp môû mieäng roäng, phía döôùi laø hoa
cuùc ñaép noåi vôùi ba lôùp caùnh.
4) TÖØNG DÖÔÙI ÑAÁT (TÖØNG THÖÙ NHÖÙT)
Töøng döôùi cuøng coù 6 hình chöõ nhaät, ngang 1,20m, cao 1,40m. Saùu maët coù 6 khung hình toâ
oâ döôùc; treân oùc khaéc caùc hình nhö sau:
· Maët tröôùc laø bia thaùp, khaéc treân oâ döôùc, goàm ba haøng chöõ Nho phieân aâm nhö sau:
- Haøng ôû giöõa ghi:
“QUOÁC AÂN – KIM CANG ÑÖÔØNG THÒNH, TAM THAÄP TAM THEÁ, HUÙY SIEÂU BAÏCH
– HOAÙN BÍCH, TOÅ SÖ CHI THAÙP”
- Haøng beân maët ghi: Tueá taïi Kyû Daäu nieân, Maïnh Thu, Caùt Nhöït, hieäp chö sôn thieàn ñöùc
ñoàng taùi taïo.
71
 - Haøng beân traùi ghi: “Thaäp Ngoaït, Thaäp cöûu nhöït vieân tòch” (vieân tòch ngaøy 19 thaùng 10)
· Maët thöù hai laø hình hai traùi Phaät thuû vaø caønh caây laù daâu laân;
· Maët thöù ba khaéc hình hai traùi hoàng, phía ñuoâi cuûa caønh caây laø hình ñaàu roàng.
· Maët thöù tö khaéc 5 haøng chöõ Nho, vôùi 55 chöõ (thieáu 1 chöõ). Ñoù laø hai baøi thô thaát ngoân töù
tuyeät, phieân aâm nhö sau:
Taây phöông phuù quí (thaéng) vöông haàu,
Chuûng chuûng trang nghieâm söï söï chaâu,
Ñaúng bieän khaúng taâm caàu bæ quoác,
Luaân hoài aùc ñaïo nhöùt töï höu.

Taây phöông maõn nhaõn thò lieân hoa,

Baù baûo quang nghieâm phuù khaû hoa,
Chö thöôïng thieän nhôn caâu nhöùt xöù,
Baát tri kyø soá boäi haèng sa.

Hai baøi thô chöõ Nho naøy khaéc coù 55 chöõ, coù moät khoaûng troáng ôû haøng ñaàu (phía beân maët),
nhôø Thöôïng toïa T. Q boå tuùc theâm choã troáng ñoù laø chöõ “THAÉNG” môùi thaønh hai baøi thô thaát
ngoân töù tuyeät.
· Maët thöù naêm: Khaéc hình hai hoa sen treân löng moät con ruøa.
· Maët thöù saùu: Khaéc hình hai traùi löïu, ñuoâi caønh löïu laø hình ñaàu chim Phuïng hoaøng.
Maùi ngoùi ôû giöõa töøng thöù nhöùt vaø töøng thöù hai goàm 7 haøng ngoùi oáng vaø 6 goùc, ñuoâi maùi ngoù laø
hình 6 ñaàu roàng baèng oâ döôùc raát ñeïp. Nhö vaäy, ôû töng thöù nhöùt, hai maët khaéc chöõ, 4 maët khaéc
töù linh vaø baùt böûu (LONG, LAÂN QUI, PHUÏNG) vaø Baùt böûu (8 traùi caây).
5) CHAÂN THAÙP.
Chaân thaùp khaéc hình chaân quøi, cao 0,40m. Thaùp ñöôïc xaây treân moät neàn laøm baèng ñaù xanh
cao 0,60m, dai,40m, roäng 3m, phía döôùi neàn thaùp laø 7 lôùp gaïch theû nung xung quanh,
nhöng hieän thaùp cuõng bò luùn ôû giöõa thaùp neân thaùp hôi nghieâng chuùt ít.
3. THAÙP PHOÅ ÑOÀNG.
Thaùp Phoå Ñoàng ôû tröôùc saân chuøa Kim Cang phía tay maët.
Thaùp Phoå Ñoàng laø moät caùi maõo (vöông mieän) cuûa caùc baø Thaùi haäu hay coâng chuùa ñaép baèng khoái
hoùa chaát (oâ döôùc troän voâi, ró ñöôøng...) cao gaàn 2m, chieác maõu ñöôïc döïng treân moät beä vuoâng caïnh
1,40m, phía tröôùc coù khaéc hoa vaên. Thaùp bò beå saäp moät phaàn, chæ coøn phaàn döôùi cuûa caùi maõo vaø
beä vuoâng, phía tröôùc coù bia nhöng khoâng coøn chöõ.
Ngaøy xöa, Toå sö Nguyeân Thieàu laäp chuøa Quoác Aân ôû Phuù Xuaân (coá ñoâ Hueá) cuõng coù laäp thaùp
Phoå Ñoàng ôû phía tröôùc chuøa (naêm 1683 – 1684), thaùp naøy bò quaân Taây Sôn phaù saäp vaøo naêm
1786 khi nhaø Taây Sôn ñaùnh chieám Phuù Xuaân. Khoâng bieát thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Quoác Aân ngaøy
xöa coù hình daùng nhö theá naøo ? Coù gioáng vôùi thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang naøy hay khoâng ?
Theo truyeàn thuyeát ôû chuøa Kim Cang, Toå sö Nguyeân Thieàu laäp thaùp Phoå Ñoàng ñeå thôø Coâng
chuùa, nhöng daân ñòa phöông khoâng bieát roõ coâng chuùa laø ai ?
Theo coâng trình nghieân cöùu thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang coù theå laø thaùp thôø coâng chuùa Ngoïc
Vaïn vaø caùc töôùng só coù coâng trong vieäc hoä trì Phaät phaùp ôû nöôùc Chaân Laïp vaø coù coâng trong vieäc
baûo hoä cho di daân Vieät vaø Trung Hoa (Ngöôøi nhaø Minh khoâng chòu haøng phuïc nhaø Thanh boû
Trung Quoác qua Ñaøng Trong xin thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn) sanh soáng ôû vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai,
Saøi Goøn, nhöõng ngöôøi ñi ñaàu trong coâng cuoäc “Nam tieán”.

Hình chuïp:
- Trang trí treân thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai)
72
 - Thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai)
- Long vò cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri ôû chuøa Kim Cang.

4. LONG VÒ CUÛA HOØA THÖÔÏNG MINH VAÄT - NHÖÙT TRI

ÔØ chuøa Kim Cang Ngaøy xöù, hieän coøn Long vò cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt tri.
Long vò cuûa Hoøa thöôïng Nhöùt Tri laøm baèng ñaù caåm thaïch xanh lôït, chaïm troå hoa vaên, khaéc chöõ
raát myõ thuaät vaø saéc xaûo:
Long vò laø moät mieáng ñaù caåm thaïch ngang 15cm, cao 26cm, daày 3cm, ôû giöõa khaéc haøng chöõ Nho
raát ñeïp, chöõ sôn maøu vaøng, ñaõ maáy traêm naêm maø maøu vaøng vaãn coøn saùng oùng aùnh: “KIM CANG
ÑÖÔØNG THÖÔÏNG, TAM THAÄP TÖÙ THEÁ, HUÙY MINH VAÄT – NHÖÙT TRI HOØA THÖÔÏNG
GIAÙC LINH CHI VÒ” (Long vò cuûa Giaùc Linh Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri, theá heä thöù 34
cuûa (phaùi thieàn Laâm Teá) Ñöôøng thöôïng chuøa Kim Cang)
Xung quanh laø hoa vaên 9ngang 4cm) môùi nhìn thaáy laø hoa vaên hình laù caây, nhöng quan saùt kyõ
môùi thaáy coù ñaàu roàng. Phía treân ñaàu Long vò laø “Löôõng long tranh chaâu” vôùi hai ñaàu roàng ôø hai
beân moät traùi chaâu röïc löûa.
Ñeá Long vò laø moät khoái ñaù caåm thaïch xanh hình chöõ nhaät, boán maët coù chaïm hoa vaên: phía treân laø
hoa vaên chöõ “S” naèm ngang, chaân ñeá chaïm kieåu chaân quøi ñôn giaûn nhöng myõ thuaät, phía döôïi
cuøng laø hoa vaên chöõ “T”.
Qua Long vò naøy, chuùng ta boå khuyeát theâm veà Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri. Tröôùc ñaây coù
moät soá saùch vieát veà Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt tri giôø ñaây chuùng ta xaùc minh laø Nhöùt Tri chöù
khoâng phaûi Nhöùt Trí. Tröôùc ñaây chuùng ta chöa bieát Hoøa thöôïng Nhöùt Tri keá theá Toå sö Nguyeân
Thieàu hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Cang (chuøa do Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch laäp vaøo khoaûng
cuoái theá kyû 17, ñaàu theá kyû 18).
Phía sau Long vò naøy coù khaéc haøng chöõ:
- “Thaäp ngoaït, sô thaäp nhöït vieân tòch
- Tueá töù Ñinh Muøi nieân, troïng xuaân ngoaït, caùt nhöït, caån taïo”
Qua hai haøng chöõ naøy, chuùng ta bieát ñöôïc:
- Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt tri vieân tòch vaøo ngaøy muøng 10 thaùng 10.
- Long vò ñöôïc taïo vaøo ngaøy toát thaùng hai naêm Ñinh Muøi.
- Coù theå Hoøa thöôïng Minh Vaät vieân tòch vaøo muøng 10 thaùng 10 naêm Bính Ngoï, neân muøa
xuaân naêm sau, töùc naêm Ñinh Muøi, ñeä töû keá theá truï trì cuûa Kim Cang laäp Long vò naøy.
Naêm Ñinh Muøi ôû ñaây laø naêm naøo ? Töø ñoù, chuùng ta coù theå tìm ñöôïc naêm vieân tòch cuûa
Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri. Naêm Ñinh Muøi ôû ñaây coù leõ laø naêm 1787, do ñoù Hoøa
thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri coù theå vieân tòch vaøo naêm Bính Ngoï (1786).

IV. NHAÄN ÑINH VEÀ SÖÏ PHAÙT HIEÄN THAÙP CUÛA TOÅ NGUYEÂN THIEÀU ÔÛ CHUØA KIM
CANG (ÑOÀNG NAI).
Qua phaùt hieän môùi veà thaùp cuûa Toå Nguyeân Thieàu vaø thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng
Nai) naày, chuùng ta coù theå boå tuùc vaø hoaøn chænh theâm cho Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam noùi rieâng
vaø Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam noùi chung, ñaëc bieät laø vai troø cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu
Baïch trong vieäc hoaèng hoùa ôû Ñoàng nai hay Gia Ñònh ngaøy xöa (Nam Boä ngaøy nay), vaø vai troø
cuøa Coâng chuùa Ngoïc Vaïn trong vieäc hoä trì Phaät giaùo ôû nöôùc Chaân Laïp, cuõng nhö vai troø cuûa baø
trong vieäc Kinh dinh vuøng ñaát Ñoàng Nai – Gia ñònh vaø trong cuoäc Nam tieán thôøi caùc chuùa
Nguyeãn.
BOÅ TUÙC VEÀ HAØNH TRAÏNG CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU.
Theo caùc taøi lieäu veà Lòch söû Phaät giaùo tröôùc ñaây, chuùng ta ñöôïc bieát laø:

73
Toå sö Nguyeân Thieàu hieäu Hoaùn Bích, huùy Sieâu Baïch, töø Trung Hoa qua ñaøng trong laäp chuøa
Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui Nhôn. Sau ra Thuaän Hoùa laäp chuøa Haø Trung, chuøa Quoác Aân vaø laäp
thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Quoác Aân (Hueá) vaøo khoaûng 1683 – 1684. Sau ñoù Toå sö phuïng meänh chuùa
Nguyeãn Phöôùc Traên (1687 – 1691) trôû veà Trung Quoác thænh caùc danh taêng, phaùp töôïng vaø phaùp
khí qua Ñaøng Trong. Sau khi hoaøn thaønh söù maïng ñoù toát ñeïp, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 –
1725) laïi cöû Toå sö Nguyeân Thieàu truï trì chuøa Haø Trung vaø Toå sö ôû ñaây cho ñeán ngaøy vieân tòch.
Theo caùc saùch xöa keå nhö treân ñeàu cho raèng Toå sö Nguyeân Thieàu chæ hoaèng hoùa töø Bình Ñònh trôû
ra Thuaän Hoùa vaø truï trì ôû chuøa Haø Trung suoát hôn 30 naêm (khoaûng 1691 – 1694 ñeán 1728) cho
ñeán ngaøy vieân tòch.
Nhöng qua phaùt hieän thaùp cuûa Toå chuøa Kim Cang vaø l75ch söû caùc chuøa ôû Ñoàng Nai:Kim Cang,
Ñaïi Giaùc, Böûu Long, Long Thieàn... chuùng ta phaûi xeùt laïi quan ñieåm treân.
1. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH VIEÂN TÒCH ÔÛ CHUØA HAØ TRUNG
(THUAÄN HOÙA) HAY CHUØA KIM CANG (ÑOÀNG NAI).
Qua taát caû caùc taøi lieäu ñaõ xuaát baûn , ñeàu cho raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vieän tòch ôû
chuøa Haø Trung (Thuaän Hoùa). Nhöng qua söï phaùt hieän thaùp cuûa Toå Nguyeân Thieàu ôû chuøa Kim
Cang (Ñoàng Nai), chuùng ta thöû nhaän ñònh xem Toå sö vieân tòch ôû chuøa Haø Trung hay chuøa Kim
Cang ?
Trong taát caû caùc saùch xuaát baûn ñeàu cho raèng:
Sau khi phuïng meänh chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên trôû veà Trung Quoác thænh caùc thieàn taêng, Phaät
töôïng, kinh saùch vaø phaùp khí trôû qua Ñaøng Trong, Toå sö ñaõ hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp, laäp ñöôïc
nhieàu coâng tích. Neáu nhö theá, taïi sao Toå sö Nguyeân Thieàu khoâng tieáp tuïc truï trì ôû chuøa Quoác Aân
do chính Toå khai saùng hoaëc truï truû ôû chuøa Thieân Muï, chuøa lôùn nhaát cuûa chuùa Nguyeãn ôû caïnh
thaønh Phuù Xuaân maø chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laïi cöû Toå sö ra truï trì chuøa Haø Trung, moät chuøa
nhoû ôû vuøng queâ heûo laùnh, caùch phuû thaønh ñeán nöûa ngaøy ñöôøng nhö theá ? Ngoaøi ra, taïi sao töø khi
Toå sö ra truï trì chuøa Haø Trung (khoaûng naêm 1691 – 1695)
Cho ñeán khi vieân tòch (1728), suoát hôn 30 naêm ñoù, khoâng coù taøi lieäu naøo keå veà haønh traïng cuûa Toå
sö. Khoâng lyù do gì, moät cao taêng heát loøng hoaït ñoäng vì Phaät phaùp, vaân du nhieàu nôi ñeå hoaèng
hoùa: töø Trung Quoác qua Qui Nhôn, töø Qui Nhôn ra Haø Trung... laïi chæ ôû chuøa Haø Trung, moät chuøa
nhoû nôi xa xoâi heûo laùnh, ít daân cö trong suoát hôn 30 naêm nhö theá ?
Vaäy chuùng ta thöû tìm hieåu xem:
- Lyù do naøo, sau khi hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp, töø Trung Quoác trôû qua Ñaøng Trong, Toå sö
Nguyeân Thieàu laïi “bò” chuùa cöû ra truï trì chuøa Haø Trung ?
- Trong suoát thôøi gian töø khi ra truï trì chuøa Haø Trung (1691 – 1695) cho ñeán ngaøy vieân tòch
(naêm 1728), suoát hôn 30 naêm ñoù, Toå sö ôû chuøa Haø Trung hay ôû ñaâu ?
- Toå sö Ngueân Thieàu vieân tòch taïi chuøa Haø Trung (Thuaän Hoùa) hay chuøa Kim Cang (Ñoàng
Nai) ?
a) Lyù do naøo chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu “cöû” Toå sö Nguyeân Thieàu ra truï trì chuøa Haø Trung ?
Trong baøi “La Pagode Quoác Aân – Le fondateur” (Vò khai sôn chuøa Quoác Aân), ñaêng trong taïp chí
Bulletin des amis du Vieux Hueá (BAVH) naêm 1914, Linh muïc CADÌERE vieát:
“... Moät söï kieän laøm chuùng ta ngaïc nhieân vaø khoù giaûi thích: Nguyeân Thieàu, nhö “bia” ñaõ ghi laø
“ñaõ ñi vaø trôû laïi, hoaøn thaønh söù maïng truyeàn phaùp vaø thaønh töïu nhieàu coâng ñöùc lôùn”. Theá nhöng,
töø sau khi töø Quaûng Ñoâng veà, ngaøi ñaõ khoâng ñöôïc ñaët laïi laøm nguyeân thöû (truï trì) chuøa Quoác Aân,
ngoâi chuøa maø ngaøi ñaõ saùng laäp. Ngoaøi ra, Thaïch Lieâm, ngöôøi maø ngaøi ñaõ môøi sang Vieät Nam laïi
ñöôïc ñaët ôû chuøa Thieân Muï moät trong nhöõng ngoâi chuøa quan troïng nhaát ôû Hueá (Phuù Xuaân) coøn
chính ngaøi laïi ñöôïc cöû ra truï trì chuøa Haø Trung, ngaøi laø moät vò cao taêng chaân chính danh tieáng,
vaäy coù phaûi chaêng ñaây laø moät söï thaát suûng ? Thaät vaäy, Haø Trung laø moät laøng roäng, maát huùt ôû

74
vuøng ñaàm laày Hueá, treân moät thöûa ñaát caùt, töø kinh thaønh (Phuù Xuaân) ñi maát nöûa ngaøy ñöôøng veà
phía Nam. Chính ôû chuøa naøy, ngaøi ñaõ ñaët ñöôïc moät töôïng Phaät chaéc chaén laø quùy troïng nhaát maø
ngaøi ñaõ mang töø Trung Hoa...”
Cadìere ñaët nghi vaán nhö theá, nhöng khoâng giaûi ñaùp ñöôïc. Vaäy chuùng ta thöû tìm hieåu xem: Lyù do
naøo chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu “ñaøy” Toå sö Nguyeân Thieàu ra truï trì chuøa Haø Trung ?
Nghieân cöùu caån thaän vaø kyõ löôõng veà hoaøn caûnh Lòch söû vaøo thôøi Toå sö hoaèng hoaù ôû Ñaøng trong
(1677 – 1728), chuùng ta seõ thaáy ñöôïc lyù do ñoù.
Qua saùch söû, chuùng ta bieát raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu ñöôïc chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn vaø
chuùa Nghóa – Nguyeãn Phöôùc Traên heát söùc kính troïng, nhaát laø chuùa Nghóa. Chuùa Nghóa (1687 –
1691) ñaõ nhôø Toå sö Nguyeân Thieàu trôû veà Trung Quoác thænh Thieàn taêng, Phaät Töôïng vaø phaùp khí
qua Ñaøng Trong ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. Toå sö ñaõ hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp, laäp ñöôïc
nhieàu coâng ñöùc. Nhöng naêm 1691, chuùa Nghóa cheát, con laø Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân noái ngoâi.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1728) laø ngöôøi taøi gioûi bieát chieâu hieàn ñaõi só, laïi laø Phaät töû
suøng ñaïo, ñaùng lyù ra chuùa phaûi tieáp tuïc suøng kính Toå sö Nguyeân Thieàu, nhöng chuùa laïi cöû Toå sö
ra truï trì chuøa Haø Trung, sau ñoù, naêm 1695 laïi thænh Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm cuûa phaùi thieàn Taøo
Ñoäng töø Trung Quoác sang Phuù Xuaân, quy y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, ñöôïc ban phaùp
danh laø Höng Long vaø ban ñaïo hieäu laø: “Thieân Tung Ñaïo nhaân” ?
Qua Lòch söû, chuùng ta ñöôïc bieát raèng: Ngay khi môùi leân ngoâi, naêm 1691, Chuùa cuõng coøn troïng
duïng Toå sö Nguyeân Thieàu nhö chuùa Nghóa ñaõ quùi troïng.
Nhöng naêm 1692, moät ngöôøi Trung Hoa teân A-Ban laïi xuùi duïc noåi loaïn ôû vuøng Bình Thuaän, gieát
nhieàu quan chöùc traán giöõ ôû ñoù. Chuùa phaûi cöû ñaïi quaân vaøo ñaùnh deïp. Qua bieán loaïn naøy, coù theå
Chuùa khoâng coøn tin ôû söï trung thaønh cuûa ngöôøi Hoa kieàu nöõa, toå sö Nguyeân Thieàu laïi cuõng laø
ngöôøi Hoa, neân Chuùa cöû ra truï truø chuøa Haø Trung. Qua bieán coá naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc lyù
do naøo chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu khoâng troïng duïng Toå sö Nguyeân Thieàu vaø Toå sö Nguyeân
Thieàu bò “ñaøy” ra truï trì chuøa Haø Trung vaøo naêm 1692 ?
b) Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa Haø Trung trong thôøi gian naøo?
Naêm 1694 – 1695, trieàu ñình chuùa Nguyeãn laïi xaûy ra chaùnh bieán vaø noåi loaïn, Vieät söû: xöù Ñaøng
Trong cuûa Phan Khoang döïa vaøo Quoác söû thôøi nhaø Nguyeãn ñaõ vieát nhö sau (tr. 225 – 226):
“Maêm Giaùp tuaát (1694), Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Hueä vaø Nguyeãn Phöôùc Thoâng (con cuûa Thieàn
sö Nguyeãn Phöôùc Dieãn) möu noåi loaïn. Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Nhuaän toá giaùc. Hueä, Thoâng vaø
7 ngöôøi ñoàng möu bò gieát”.
N8m Aát Hôïi (1695), ôû Quaûng Ngaõi coù moät ngöôøi laùi buoân teân Linh (khoâng roõ hoï), töï xöng laø Lónh
Vöông, taïo chieán thuyeàn, ñuùc binh khí, roàu cuøng ngöôøi ôû Qui Ninh (Qui Nhôn), teân Quaûng Phuù
hôïp nhau ra vaøo röøng nuùi, hôïp nhau hoaønh haønh cöôùp boùc, quan quaân ñòa phöông khoâng deïp
ñöôïc, nhaân daân baùo leân chuùa. Chuùa sai Dinh Quaûng Nam, hôïp vôùi hai phuû Quaûng Ngaõi – Qui
Ninh ñem binh ñi ñaùnh. Khi quan quaân ñeán sôn traïi thì Linh ñaõ cheát, Quaûng Phuù troán vaøo Phuù
Yeân, bò daân moïi baét ñem naïp”.
Qua caùc ñoaïn chaùnh söû treân, chuùng ta thaáy raèng: töø naêm 1692 ñeán 1695 coù ba cuoäc bieán loaïn lôùn
ôû Ñaøng Trong. Cuoäc bieán loaïn do ngöôøi Hoa kieàu laõnh ñaïo (A Ban vaø Quaûng Phuù) Quaûng Phuù laø
ngöôøi noåi tieáng ôû Qui Ninh, laø ngöôøi cuøng queâ vôùi Toå sö Nguyeân Thieàu, laïi noåi leân nôi Toå sö laäp
chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø vaø hoaèng hoùa ôû ñoù moät thôøi gian daøi (1677 – 1683) vaø coøn ñeä töû keá theá
ôû ñoù. Chaéc chaén laø cuoäc noåi loaïn naøy phaûi laøm lieân luïy ñeán Toå sö Nguyeân Thieàu.
Ngoaøi ra, cuoäc noåi loaïn cuûa Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Hueä vaø Nguyeãn Phöôùc Thoâng coù theå lieân
luïy ñeán Toå sö Nguyeân Thieàu vì caùc vò naøy coù theå laø nhöõng ngöôøi ñaõ thoï giôùi Boà Taùt vôùi Toå sö
Nguyeân Thieàu nhö caùc thaân toäc cuûa Hoaøng gia chuùa Nguyeãn vaãn thöôøng laøm.
Qua caùc bieán loaïn naøy, theâm caùc lòch söû ôû chuøa Chuùc Thaønh (Quaûng Nam), chuøa Thieán Aán
(Quaûng Ngaõi) vaø chuøa Ñaïi Giaùc (Ñoàng Nai), chuùng ta bieát ñöôïc raèng:
75
- Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo khai sôn chuøa Chuùc Thaønh ôû Quaûng Nam, laø ñeä töû cuûa Toå sö
Nguyeàn Thieàu vaø theo Toå sö qua Ñaøng Trong, vaøo khoaûng naêm 1692 – 1694 ñaõ phaûi rôøi chuøa
Chuùc Thaønh, troán leân nuùi Thieân Aán ôû Quaûng Ngaõi, ñoåi hoï teân vaø phaùp danh: ôû chuøa Chuùc
Thaønh coù phaùp danh laø “Phaùp Baûo” hoï Löông, vaøo nuùi Thieân Aán ñoåi phaùp danh laø “Phaùp
Hoùa” vaø ñoåi thaønh hoï Leâ.
- Toå sö Nguyeân Thieàu thì khoâng coøn ôû chuøa Haø Trung töø tröôùc naêm 1695 (coù theå laø ñaõ rôøi chuøa
naøy trong khoaûng 1692 – 1694 cuøng luùc vôùi hai ñeä töû), vì ñeán naêm 1695, Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu thænh töø Trung Quoác qua Ñaøng trong ñaõ ñeán vieáng chuøa
Haø Trung, khoâng gaëp Nguyeân Thieàu. Khi coøn ôû Trung Quoác, Thaïch Lieâm vaø Nguyeân Thieàu
ñaõ laø ñoâi baïn thaân cuøng tö töôûng vaø coù thôøi ôû chung moät chuøa, khi gheù thaêm chuøa Haø Trung
laàn naøy, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm khoâng gaëp Nguyeân Thieàu vaø khoâng bieát Nguyeân Thieàu ôû
ñaâu, Thaïch Lieâm ñaõ saùng taùc ba baøi thô vònh chuøa Haø Trung, trong baøi hai taû caûnh chuøa vaø
nhaéc ñeán Nguyeân Thieàu trong hai caâu keát nhö sau:
Saéc nöôùc maøu non lôït veû thu
Xanh Xanh maáy ñænh ñoài Nam Hoà.
Gaïo vaøng ñaát buït laêng taêng nôû,
Maây bieác non boàng lôùp lôùp phoâ.
Truùc muùa ngaøn caây söông naëng tróu,
Tuøng reo boán maët soùng vang uø.
“Tìm ñaâu baïn cuõ chuøa xöa nhæ,
Traêng saùng beân caàu töông hoäi nhau” (1)
Qua hai caâu:
Tìm ñaâu baïn cuõ chuøa xöa nhæ,
Traêng saùng treân caàu töông hoäi nhau ?
Chuùng ta bieát chaéc laø Toå sö Nguyeân Thieàu khoâng coù ôû chuøa Haø Trung vaøo naêm 1695 vaø Hoûa
thöôïng Thaïch Lieâm cuõng khoâng bieát Nguyeân Thieàu luùc ñoù ñang ôû ñaâu ?
Qua caùc phaàn trình baøy treân, cuõng nhö qua phaùt hieän thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa
Kim Cang (Ñoàng Nai), chuùng ta bieát ñöôïc laø: sau bieán coá 1694 – 1695, toå sö Nguyeân Thieàu
ñaõ vaøo Ñoàng Nai laùnh naïn, luùc ñaàu ôû chuøa Ñaïi Giaùc vôùi Thieàn sö Thaønh Ñaèng, sau laäp chuøa
Kim Cang ôû Bình Thaûo (Ñoàng Nai).
Nhö vaäy chuùng ta bieát ñöôïc sau khi veà Trung Hoa trôû qua, Toå sö Nguyeân Thieàu chæ ôû chuøa
Haø Trung vaøo khoaûng naêm 1695 maø thoâi.
Trong khoaûng thôøi gian 1694 – 1695 ñeán ngaøy vieân tòch (naêm 1928) Toå sö Nguyeân Thieàu –
Sieâu Baïch ñaõ vaøo Ñoàng Nai hoaèng hoùa ôø vuøng Ñoàng Nai, truï trì chuøa Kim Cang vaø vieân tòch
ôû chuøa naøy. Tieác laø chuùng ta khoâng coøn taøi lieäu ñeå bieát them veà haønh traïng vaø tö töôûng cuûa
Toå.
2. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH LAÄP CHUØA KIM CANG VAØ HOAÈNG
HOÙA ÔÛ ÑOÀNG NAI (1695 – 1728)
Qua phaùt hieän thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang taïi Ñoàng Nai
naøy, cuøng vôùi caùc taøi lieäu xöa khaùc vaø caùc di tích ôø caùc chuøa xöa khaùc nhö: Ñaïi Giaùc, Böûu
Phong, Long Thieàn, Saéc Töù Hoä Quoác... (tænh Ñoàng Nai), Saéc Töù Vaïn An, Long Baøn, Long Hoøa,
Chaâu Vieân, Ngoïc Tuyeàn... (tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu), Hoäi Khaùnh, Ñöùc Sôn, Höng Long... (tænh
Soâng Beù), Saéc Töù Linh Thöùu, Böûu Laâm, Ñöùc Laâm... (tænh Tieàn Giang), Hoäi Toân, Tieân Linh...(tænh
Beán Tre), Quaûng Phöôùc, Phöôùc Laâm, Böûu Höng... tænh Ñoàng Thaùp)... chuùng ta thaáy raèng: Toå sö
Nguyeân Thieàu ñaõ vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang vaø hoaèng hoùa ôû vuøng naøy moät thôøi gian daøi

76
vaø vieân tòch ôû chuøa naøy, neân ñaõ ñaøo taïo ñöôïc moät soá ñeä töû vaø phaùp toân goùp nhieàu coâng ñöùc trong
vieäc hoaèng döông Phaät phaùp ôû khaép mieàn Nam maø tröôùc ñaây khoâng ai bieát ñeán nhö:
a) Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri keá theá Toå sö Nguyeân Thieàu truï trì chuøa Kim Cang ôû Ñoàng
Nai, coù caùc ñeä töû taøi ñöùc nhö:
Hoøa thöôïng Lieân hoa hay thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït truï trì chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Saéc
Töù Töø Aân vaø ñöôïc vua Gia Long cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá.
- Hoøa thöôïng Lieân Hoa laïi coù caùc ñeä töû noåi danh nhö Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc, Teá
Boån – Vieân Thöôøng.
- Hoøa thöôïng Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng khai sôn chuøa Hueä Nghieâm ôû Thuû Ñöùc, coù caùc ñeä töû
nhö: Teá Lyù – Quaûng Ñöùc, Teá Vónh – Quaûng Chôn, Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (hay Tieân Giaùc –
Haûi Tònh) vaø phaùp toân nhö:Lieãu Cuaân – Minh Chí, Ñaït Lyù – Hueä Löu.
b) Hoøa thöôïng Thaønh Ñaèng – Minh Löôïng (Nguyeät Aân)
Truï trì chuøa Ñaïi Giaùc (Ñoàng Nai) coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh nhö:
- Thieàn sö Phaät yù – Linh Nhaïc khai sôn chöøa Töø Aân, kieâm quaûn chuøa Khaûi Töôøng chuøa Khaûi
Töôøng coù caùc ñeä töû noåi danh nhö:
- Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng ñöôïc vua Gia Long cöû laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï ñaàu
tieân.
- Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang truï trì chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh) coøn truyeàn thöøa Ñeán nay.
c) Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn
Truï trì chuøa Long Thieàn (Ñoàng Nai) coù ñeä töû laø Phaät Chieáu – Linh Quang khai sôn chuøa
Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc) coøn truyeàn thöøa cho ñeán nay.
d) Hoøa Thöôïng Minh Giaùc – Kyø Phöông.
Coøn coù phaùp danh laø Thaønh Ñaïo, coù ñeä töû laø thieàn sö Phaät Tænh – Töø Nghieâm truï trì chuøa
Höng Long. Thieàn sö Töø Nghieâm coù ñeä töû laø thieàn sö Toå Trí – Khaùnh höng hoaèng hoùa ôû chuøa
Hoäi Toân (tænh Beán Tre) vaø chuøa Ñöùc Laâm (tænh tieàn Giang) thieàn sö Toå Trí - Khaùnh Höng coù
caùc ñeä töû hoaèng hoùa ôû caùc tænh mieàn Taây nam boä nhö Tieân Thieän – Töø Laâm, Tieân Tònh – Baûo
Chaát, Tieân Lieãu – Chaùnh Nieäm...
3. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH VIEÂN TÒCH ÔÛ CHUØA KIM CANG.
Caùc saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc cuûa Thöôïng toïa Maät Theå vaø saùch Vieät Nam Nhöùt Thoáng
chí ñeàu cho raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu vieän tòch ôû chuøa Haø Trung, ñoà chuùng laäp thaùp Hoùa Moân ôû
Phuù Xuaân (Hueá) ñeå thôø, nhö vaäy:
Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu baïch ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) naày chæ laø thaùp voïng.
Nhöng trong khi tu söûa neàn thaùp vaø xaây haøng raøo (thöïc hieän töø 18 – 2 – 1989), coâng nhaân bò ñaát
lôû suït ôû phía sau thaùp, luùc ñoù môùi bieát laø phía döôùi thaùp coù hình thöùc “kim Tónh”. Xung quanh laø
phaàn neàn thaùp, ôû phía döôùi ñaát coù caùi hoá hình chöõ nhaät, phía trong coù phuû moät lôùp ñaù voâi daày (voû
soø, voû san hoâ, caùc cuïc ñaù voâi nhoû, traéng vaø xoáp). Neáu ñaây laø thaùp voïng thì ngöôøi xöa khoâng caàn
ñaøo hoá xaây kim tónh nhö theá, chæ caàn ñeå nguyeân maët ñaát, ñaët kyû vaät cuûa Toå sö, roài xaây thaùp leân
cao ôû phía ngoaøi.
Qua hieän traïng nhö theá cho thaáy raèng: Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa Kim Cang coù theå laø
thaùp chaùnh, nhö vaäy, thaùp Hoùa Moân ôû Hueá coù theå laø thaùp voïng, nhöng vaãn coù vai troø quan troïng
vì thaùp naày ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho “baøi kyù vaø minh” ôû thaùp.
Lyù do Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang ñaõ ñöôïc ñoà chuùng trong toâng moân
phaùi thieàn Laâm Teá truøng tu nhieàu laàn, laàn cuoái cuøng vaøo thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20 (1900 –
1910).
Trong moät Tröôøng Höông ñöôïc toå chöùc ôû chuøa Kim Cang, caùc Hoøa thöôïng ñöùng ñaàu caùc chuøa
xöa noåi danh thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ôû caùc tænh mieàn Nam ñeàu veà tham döï, neân trong bia thaùp
baèng ñaù xanh ôû tröôùc thaùp coù ghi roõ:
77
Ba vò ñöùng ñaàu cuûa Tröôøng Höông ñaõ cuøng chö taêng trong toâng phaùi Laâm Teá cuøng ñöùng ra truøng
tu laïi thaùp cuûa Toå goàm:
- Phaùp sö laø Hoøa Thöôïng chuøa Saéc Töù töø Aân ôû Tænh Gia Ñònh
- Thieàn chuû laø Hoøa thöôïng chuøa Hoäi Khaùnh ôû tænh Thuû Daàu Moät.
- Chuû höông laø Yeát Ma chuøa Phoå Quang ôû tænh Bieân Hoøa.
- Ba Hoøa thöôïng chuùng minh cho coâng trình truøng tu thaùp Toå laø:
· Hoøa thöôïng chuøa Höng Long (tænh Thuû Daàu Moät)
· Hoøa thöôïng chuøa Ñöùc Sôn (tænh Thuû Daàu Moät)
· Hoøa thöôïng chuøa Long Thaïnh (tænh Gia Ñònh).
Nhôø coâng trình truøng tu naøy maø thaùp toå coøn ñöôïc nhö hieän traïng maø chuùng ta ñaõ thaáy nhö trong
phaàn treân, chæ coù lôùp voøng raøo ôû phía ngoaøi bò suïp ñoå maø thoâi. Qua taám bia naøy chuùng ta coù theå
bieát ñöôïc thaùp naøy laø thaùp chaùnh neân vieäc truøng tu thaùp coù ñeán 6 vò Hoøa thöôïng ôû tænh Nam Boä
chöng minh vaø xaây döïng.
B. HAØNH TRAÏNG CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH (1648 – 1728).
Toå sö Nguyeân Thieàu, huùy Sieâu Baïch, hieäu Hoaùn Bích hay Hoøa thöôïng Hoøa Toâng, hoï Taï, queâ ôû
huyeän Trình Höông, phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng ñoâng (Trung Quoác). Sanh vaøo giôø Tuaát, ngaøy
18 thaùng 5 naêm Maäu Tyù, töùc khoaûng 19 giôø ñeán 21 giôø ngaøy muøng 8 thaùng 7 naêm 1648 vaø vieän
tòch vaøo ngaøu 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (20 – 10 – 1728), thuoäc phaùi Thieàn Laâm Teá, theá heä thöù
33.
I. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU SANG ÑAØNG TRONG (1677).
Toå sö Nguyeân Thieàu xuaát ra ôû chuøa Baùo Tö (Baùo Tö Taân Töï) vaøo naêm 19 tuoåi (1666), thoï giaùo
Hoøa thöôïng Boån Quaû – Khoaùng Vieân.
Naêm Ñinh Tò (1677) vaøi thôøi Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687), thieàn sö Nguyeân
Thieàu theo thuyeàn töø Trung Quoác ñeán phuû Qui Ninh (Qui Nhôn) laäp chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ñeå
hoaèng döông Phaät phaùp.
Chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ñöôïc xaây döïng treân ñoài Long Bích, ôû phía Baéc thaønh Traø Baøn (hay Ñoà
Baøn) sau löng chuøa co 10 ngoâi thaùp coå, nhaân ñoù maø Toå ñaët teân chuøa laø Thaäp Thaùp, taïi sao Toå sö
laïi ñaët chöõ Di Ñaø theo sau chöõ Thaäp Thaùp ? Di Ñaø laø danh hieäu cuûa ñöùc Phaät A Di Ñaø, coù nghóa
laø quang minh voâ löôïng, thoï maïng voâ bieân. Töø voâ löôïng kieáp ñeán nay, ñöùc Phaät Di Ñaø ñaõ tieáp
daãn, phoå ñoä cho haèng haø sa soá chuùng sanh vaõng sanh veà coõi Cöïc laïc, thoaùt khoûi voøng luaân hoài
nhaân quaû trong coõi traàn theá ñau khoå vaø giaû taïm naøy, Vôùi yù nghóa ñoù vaø vôùi linh ñòa cuûa ñoài Long
Bích. Toå sö Nguyeân Thieàu hy voïng raèng: Ngoâi chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø seõ laø nôi phaùt xuaát caùc
böïc cao taêng theo haïnh ñöùc cuûa Ñöùc Phaät Di Ñaø, phoå ñoä cho chuùng sanh ôû nöôùc Vieät naøy.
Toå sö Nguyeân Thieàu giaùo hoùa ñoà chuùng taïi chuøa Thaäp Thaùp vaøo naêm Quùi Hôïi, nieân hieäu Chaùnh
Hoøa thöù tö, ñôøi vua Leâ Hy Toâng, töùc naêm 1683 vaøo thôøi Chuùa Hieàn (Nguyeãn Phöôùc Taàn), chuøa
Thaäp Thaùp môùi ñöôïc chaùnh thöùc khaùnh thaønh, trong dòp leã naøy coù leõ coù nhieàu quan chöùc trong
trieàu ñình chuùa Nguyeãn ñeán döï. Trong thôøi gian 1677 – 1683, Toå sö Nguyeân Thieàu thænh thoaûng
vaân du hoaèng hoùa, töø Quy Nhôn ra Thuaän Hoùa, gheù vieáng Nguõ Haønh Sôn (Quaûng Nam) vaø vuøng
nuùi ôû cöûa bieån Tö Dung (tröôùc teân laø Tö Hieàn).
Cuõng trong naêm ñoù (1683), Toå sö Nguyeân Thieàu ra hoaèng döông chaùnh phaùp ôû xöù Thuaän Hoùa vaø
giöõ vai troø quan troïng trong vieäc phaùt trieån Phaät giaùo Ñaøng trong, ñöôïc chuùa Hieàn vaø chuùa
Nguyeãn Phöôùc Traên heát söùc kính meán vaø troïng duïng.
Taïi sao Toå sö Nguyeân Thieàu khi töø Trung Quoác môùi sang Ñaøng Trong khoâng hoaèng hoùa ôû Phuù
Xuaân maø laäp chuøa Thaäp Thaùp ôû Qui Nhôn vaøo naêm 1677 maõi cho ñeán naêm 1683, Toå sö môùi ra
Thuaän Hoùa vaø môùi ñöôïc chuùa Nguyeãn troïng duïng ? Ñeán khoaûng naêm 1694 – 1695 chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu laïi khoâng troïng duïng Toå sö Nguyeân Thieàu, khoâng cho Toå truï trì chuøa Quoác Aân do
Toå khai sôn, ôû ngay Ñoâ thaønh Phuù Xuaân maø laïi cöû ra truï trì chuøa Haø Trung ôû taän cöûa bieån Tö
78
Dung, caùch xa Phuù Xuaân caû ngaøy ñöôøng nhö theá ?Vaø taïi sao chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laïi phaûi
môøi cho ñöôïc Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm töø Trung Quoác sang Ñaøng Trong vaø heát söùc troïng ñaõi Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm ?
Ñaïo Phaät baét ñaàu ñöôïc phuïc höng ôû Ñaøng Trong vôùi caùc Thieàn sö Vieân Caûnh – Ñaïi Thaâm vaø
Vieân Khoan – Luïc Hoà cuûa phaùi Thieàn Truùc Laâm. Phaät giaùo phaùt trieån maïnh vôùi söï xuaát hieän cuûa
Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1628 – 1715), phaùi thieàn Truùc Laâm noåi danh trôû laïi sau maáy
traêm naêm bò mai danh aån tích. Hoaøng toäc cuûa Chuùa Hieàn cuøng moät soá trieàu thaàn cuûa Chuùa
Nguyeån ñeàu thoï giaùo vôùi thieàn sö Höông Haûi. Chính chuùa Hieàn cho xaây Thieàn Tònh Vieän treân
nuùi Qui Sôn (hay nuùi Linh Thaùi) ôû cöûa bieån Tö Dung ñeå thieàn sö Höông Haûi hoaèng hoùa vaøo
khoaûng naêm 1667, thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi ñöôïc toân laø Toå Caàu.
Trong thôøi gian 1667 – 1682, sôn moân cuûa thieàn sö Höông Haûi heát söùc höng thònh, phaùi thieàn
Truùc Laâm noåi danh vaø phaùt trieån ôû Ñaøng Trong, nhaát laø Thuaän Hoùa – Quaûng Nam. Coù leõ vì theá
maø Toå sö Nguyeân Thieàu khi môùi sang Ñaøng Trong ñaõ phaûi choáng tích tröôïng ôû Qui Nhôn.
Nhöng sau ñoù vì bò moät soá ngöôøi ganh tò gieøm pha, thieàn sö Höông Haûi bò nghi laø coù lieân heä vôùi
Gia Quaän coâng aâm möu troán ra Ñaøng Ngoaøi theo chuùa Trònh, neân sö bò chuùa Hieàn Baét giam.
Nhöng khoâng coù baèng chöùng keát toäi neân thieàn sö Höông Haûi ñöôïc thaû ra, tuy nhieân chuùa baét phaûi
vaøo Quaûng Nam hoaèng hoùa. Thaùng 3 naêm Nhaâm Tuaát (1682), thieàn sö Höông Haûi daãn 50 ñeä töû
duøng thuyeàn troán ra Ñaøng Ngoaøi, ñem theo nhieàu kinh saùch, töôïng Phaät vaø phaùp khí.
Thieàn sö Höông Haûi daãn theo 50 ñeä töû ra Ñaøng Ngoaøi nhö theá neân ôû Phuù Xuaân vaø Thuaän Hoùa
haàu nhö khoâng coù taêng só. Cuõng vì vieäc naøy maø chuùa Hieàn cho laø phaùi thieàn Truùc Laâm theo chuùa
Trònh choáng laïi chuùa Nguyeãn neân buoäc loøng phaûi nhôø Toå sö Nguyeân Thieàu cuûa phaùi thieàn Laâm
Teá ra Thuaän Hoùa hoaèng hoùa ñeå thay theá cho Thieàn sö Höông Haûi vaø troïng duïng Toå. Neân chuøa
Thaäp Thaùp môùi ñöôïc laøm leã khaùnh thaønh troïng theå vaøo naêm Quí Hôïi ñoù.
Khoaûng naêm 1682 – 1683, Toå sö Nguyeân Thieàu töø Qui Nhôn ra Thuaän Hoùa, duøng tích tröôïng ôû
xaõ Haø Trung, thuoäc vuøng cöûa bieån Tö Dung, huyeän Phuù Loäc, traán Thuaän Hoùa (nay thuoäc tænh
Thöøa Thieân) laäp chuøa Phoå Thaønh, sau ñöôïc goïi laø chuøa Haø Trung.
Chuøa Haø Trung ñöôïc Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm taû laïi trong saùch “Haûi ngoaïi kyù söï” (vaøo naêm
1695) nhö sau:
Gaàn ñöùng boùng. Ñeán chuøa Haø Trung. Man maùc xa troâng, ñaây laø caûnh eo cuûa bieån, ba ñaøo chaúng
gôïn, phaúng laëng nhö tôø (...)
Chuøa caát treân moät ñaùm ñaát baèng, nöôùc bao quanh ba maët, ngoaøi coång chöøng traêm böôùc laø nôi buøn
laày, ñaép ñaát laøm ñeâ, treân bôø ñeâ troàng döông lieãu thaúng taép, gioù hiu hiu thoåi caønh lieãu phaát phô...
Chôït thaáy moät caây tuøng xanh rôïp boùng, moät coå thuï ñaõ maáy traêm naêm. Xuyeân boùng tuøng ñi vaøo,
chuøa khoâng coù voøng töôøng ngoaøi. Moät ao vuoâng tröôùc chuøa, nöôùc ao leân xuoáng theo möïc thuûy
trieàu soâng. Quanh chuøa coù caùc boàn hoa buïi cuùc, luoáng ra giaøn baàu, raûi raùc ôû caùc nôi ñaát troáng
döôùi goác caùc caây tuøng. Sau chuøa coù nhöõng caây tuøng lôùn maáy oâm, ngoï queo caønh coãi, raäm raïp ly
kyø, thöïc laø nhöõng caây coå thuï xöa haøng ngaøn naêm. Treân ñoït tuøng saàn uaát, laù xoaén thaønh töøng naém
troøn, theo lôøi truyeàn kyø baûo: “Ñoït tuøng xoaén thaønh naém troøn, ñaøo döôùi gaác caây seõ coù cuû phuïc linh
vaø hoå phaùch nhöng ta chaúng daùm noùi thuyeát aáy ra, soï laøm haïi ñeán caây quí”.
Sau khi duøng côm chay xong, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm leân thuyeàn vaøo Quaûng Nam, Hoøa thöôïng
laïi taû: “Ñoaùi nhì chuøa son ngoïc ñieän, laáp laùnh trong bôø bieån röøng tuøng, nöôùc maây man maùc, chaäp
chuøng boùng döông, phöôûng phaát choán boàng lai lan uyeån. Nhôn caûnh ñeïp ñoù, Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm coù ba baøi thô vònh chuøa Haø Trung nhö sau:
Che khuaát ngaøn döông neûo cöûa khoâng,
Chuoâng vaøng buoâng tieáng gioù beân soâng.
Giaäu tre loái coû xoâng hôi bieác,
Gaønh ñaù laàu maây ngaõ boùng hoàng.
79
Caù ñoû chôø moài leân maët nöôùc,
Chim xanh huyùt gío xuoáng giaøn boâng.
Mieáu ñeà vua chuùa nôi u tòch
Muoân thuôû linh quang chieáu bieån ñoâng.

Saéc nöôùc maøu non lôït veû thu

Xanh Xanh maáy ñænh ñoài Nam Hoà.
Gaïo vaøng ñaát buït laêng taêng nôû,
Maây bieác non boàng lôùp lôùp phoâ.
Truùc muùa ngaøn caây söông naëng tróu,
Tuøng reo boán maët soùng vang uø.
Tìm ñaâu baïn cuõ chuøa xöa nhæ,
Traêng saùng beân caàu töông hoäi nhau ?

Gaø ai xao xaùc gaùy beân thoân,

Moät noùc chuøa maây döïng giöõa coàn.
Coû xanh buoàn loøng ngöôøi löõ khaùch,
Maây traéng em giaác saõi thieàn moân.
Xa doøng nöôùc bieác, doøng nöôùc chaûy,
Laëng tieáng chim keân tieáng moõ doàn.
Döôùi goác tuøng xanh loøng thanh thaûn,
Buoân thuyeàn ngaân vònh buoåi hoaøng hoân. (1)

(1) Trích saùch Haûi ngoaïi kyù söï, baûn dòch cuûa Ñaïi hoïc Hueá.

Hình chuïp: chuøa Haø Trung.

- Di tích chuøa Haø Trung hieän nay (1992).
- Töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm ôû chuøa Haø Trung.
- Ñaïi hoàng chung ôû chuøa Haø Trung (ñuùc naêm 1726)
- Töôïng Phaät ôû chuøa Haø Trung

Chuøa Haø trung coù moät töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm ngoài treân toøa sen baèng ñaù quí cao khoaûng 2m,
raát myõ thuaät, töông truyeàn laø Toå sö Nguyeân Thieàu thænh töø Trung Quoác sang (?). Ñaây laø moät
töôïng coå ñeïp nhaát trong soá caùc töôïng Boà Taùt Quan Aâm ôû Vieät Nam.
Khoaûng naêm 1683 – 1684, Toå sö Nguyeân Thieàu laïi vaøo vuøng röøng nuùi ôû phía cöïc Nam cuûa laøng
Phuù Xuaân, laäp chuøa Vónh Aân.
Chuøa Vónh Aân naèm ôû chaân ñoài Haøo Thieân, höôùng veà nuùi kim Phuïng, ôû höôùng Taây, phía traùi nuùi
Ngöï Bình, phía maët giaùp baõi ñaát Ba Ñoàn, phía tröôùc coù ñöôøng thoâng ñeán nuùi Ngöï Bình, phía sau
chuøa ra ñöôøng veà An Cöïu.
Khi laäp chuøa, ôû saân tröôùc, Toå sö laäp thaùp Phoå Ñoàng. Thaùp naøy bò phaù huûy khi Taây Sôn ñaùnh
chieám Phuù Xuaân (naêm 1786), neân hieän khoâng bieát thaùp Phoå Ñoàng naøy coù hình daùng nhö theá naøo
vaø thôø ai ? Coù theå thaùp naøy gioáng vôùi thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) ?
Chuøa Vónh Aân ñöôïc khaùnh thaønh vaøo naêm Giaùp Tyù, nieân hieäu Chaùnh Hoaø thöù naêm (naêm 1684),
ñôøi chuùa Hieàn.
Naêm Ñinh Maõo, nieân hieäu Chaùnh Hoøa thöù 8 (naêm 1687) chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn maát, ôû
ngoâi 39 naêm, thoï 69 tuoåi, con laø Nguyeãn Phöôùc Traên leân noái ngoâi (1687 – 1691).

80
Chuùa laø ngöôøi khoan hoøa, yeâu keû só, nheï hình phaït vaø xaâu thueá, ñöôïc goïi laø chuùa Nghóa (Nghóa
Vöông).
Thaùng 7 naêm Ñinh Maõo 91687), chuùa Nghóa cho dôøi phuû töø laøng Kim Long ñeán laøng Phuù Xuaân,
huyeän Höông Traø, laáy nuùi Ngöï Bình laøm aùn phía tröôùc, ñaép töôøng thaønh, xaây cung ñieän, tröôùc
Phuû Chuùa cho ñaøo hoà lôùn, troàng vöôøn hoa raát traùng leä, laïi thaáy nöôùc soâng thöôïng löu chaûy xoùi veà
phía maët neân xay thaùp ôû bôø soâng ñeå traán aùp. Phuû cuõng duøng laøm mieáu thôø chuùa Thaùi Toâng (chuùa
Hieàn).
Chuùa Nghóa suøng ñaïo Phaät, cho söûa chuøa Thaän An (naêm 1688). Thaáy tình traïng thieáu taêng só ôû
Phuù Xuaân vaø Ñaøng Trong (sau khi Thieàn sö Höôøng Haûi daãn 50 ñeä töû ra Ñaøng Ngoaøi) neân chuùa
phaûi nhôø Toå sö Nguyeân Thieàu veà Trung Quoác thænh danh taêng, kinh saùch, töôïng Phaät, phaùp khí
qua Ñaøng Trong.
Toå sö Nguyeân Thieàu trôû veà Trung Quoác vaøo khoaûng naêm 1687 – 1691, thôøi chuùa Nghóa cai trò
Ñaøng Trong, Toå sö ñaõ môøi ñöôïc moät soá cao taêng qua Ñaøng Trong, Toå sö cuõng ñaõ gaëp Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm, moät danh taêng phaùi thieàn Taøo Ñoäng, hai vò ñaõ töøng laø baïn ñaïo vaø coù thôøi ôû chung
vôùi nhau trong moät chuøa khi Toå sö Nguyeân Thieàu coøn ôû Trung Quoác (1666 – 1677).
Trong laàn naøy Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm chöa qua Ñaøng Trong, nhöng coù leõ cho moät soá ñeä töû ñi,
trong ñoù coù thieàn sö Höng Lieân – Quaû hoaèng.
Toå sö Nguyeân Thieàu ñaõ hoaøn thaønh söù maïng toát ñeïp, “Laäp ñöôïc nhieàu coâng tích” (coâng ñöùc) nhö
bia “Saéc Töù Haø Trung töï Hoaùn Bích thieàn sö thaùp kyù minh” ñaõ vieát. Hieän khoâng coù taøi lieäu neân
khoâng bieát roõ Toå sö Nguyeân Thieàu ñaõ röôùc caùc vò taêng naøo vaø ñaõ thænh ñöôïc bao nhieâu töôïng
Phaät vaø phaùp khí sang Ñaøng Trong.
Coù theå Toå sö Nguyeân Thieàu veà Trung Quoác thænh ñöôïc moät soá danh taêng qua Ñaøng trong luùc ñoù
nhö:
- Thieàn sö Giaùc Phong khai sôn chuøa Haøm Long (töùc chuøa Baûo Quoác ngaøy nay) ôû Phuù Xuaân.
- Thieàn sö Töø Laâm khai sôn chuøa Töø Laâm ôû Phuù Xuaân.
- Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû dung khai sôn chuøa Aán Toâng (nay laø chuøa Töø Ñaøm) ôû Phuù Xuaân.
- Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo khai sôn chuøa Chuùc Thaønh ôû Quaûng Nam.
- Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng truï trì chuøa Tam Thai treân nuùi Nguõ Haønh Sôn (Quaûng
Nam) vaø moät soá thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng.
- ...
Sau khi töø trung Quoác trôû laïi Phuù Xuaân, Toå sö Nguyeân Thieàu ñöôïc chuùa Nguyeãn hoã trôï, môû Ñaïi
giôùi ñaøn truyeàn giôùi ñeå caùc taêng só môùi ñeán vaø moät soá taêng só phaùi thieàn Truùc Laâm coøn laïi ôû
Ñaøng Trong vaø moät soá taêng só môùi thoï giôùi; theo phaùi thieàn Laâm Teá cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu
thay theá cho phaùi thieàn Truùc Laâm ôû Ñaøng Trong, vì lyù do chaùnh trò naøy neân ôû Ñaøng Trong (töø
Quaûng Trò trôû vaøo Haø Tieân), khoâng coøn thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm, maø haàu heát ñeàu
thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá.
Toå sö Nguyeân Thieàu ñöôïc chuùa Nghóa heát söùc quùi meân vaø troïng ñaõi. Nhôø ñoù, phaùi thieàn Laâm Teá
cuõng phaùt trieån maïnh ôû Ñaøng trong. Chuùa cho ñoåi teân chuøa Vónh Aân thaønh chuøa Quoác Aân.
Ñaàu naêm Taân Muøi (1691), nieân hieäu Chaùnh Hoøa thöù 12, chuùa Nghóa – Nguyeãn Phöôùc Traên maát,
ôû ngoâi 4 naêm, thoï 43 tuoåi, con laø Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân noái ngoâi (1691 – 1725).
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu coøn treû chaêm hoïc, taøi kieâm vaên laãn voõ, chieâu hieàn ñaõi só ñöôïc goïi laø
Minh Vöông, sau ñöôïc toân laø Quoác Chuùa. Quoác chuùa raát suøng moä ñaïo Phaät neânchuùa raát quùi troïng
Toå sö Nguyeân Thieàu truï trì chuøa Quoác Aân kieâm quaûn chuøa Thieân Muï nhö vaøo thôøi chuùa Nghóa.
Nhöng nhö treân ñaõ noùi, ngay töø naêm 1692, vôùi cuoäc noåi loaïn cuûa A Ban ôû Bình Thuaän, Quoác
chuùa ñaõ khoâng tin Toå sö Nguyeân thieàu, neân phaûi cöû ra truï trì chuøa Haø Trung, töùc ñöa ra xa khoûi
Phuû thaønh Phuù Xuaân vaø baét ñaàu troïng duïng thieàn sö Höng Lieân cuûa phaùi theàn Taøo Ñoäng. N8m
1694 laïi coù aâm möu noåi loaïn cuûa Thoâng vaø Hueä. Tieáp theo ñoù Quaûng Phuù keát hôïp vôùi Linh
81
Vöông noåi daäy ôû Quaûng Ngaõi – Qui Ninh, cuoäc noåi loaïn cuûa ngöôøi Hoa laàn naøy coù qui moâ roäng
lôùn, chaéc chaén raèng Quoác Chuùa khoâng coøn tin ngöôøi Hoa kieàu ôû Ñaøng Trong nöõa.Quaûng Phuù laïi
laø ngöôøi soáng ôû phuû Qui Ninh, nôi Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa töø nhieàu naêm. Trong cuoäc noåi
loaïn naøy chaéc chaén laø phaûi coù moät soá ngöôøi Hoa tham döï vì vaäy Toå sö Nguyeân thieàu cuøng moät soá
thieàn sö thuoäc phaùi Laâm Teá töø Trung Hoa sang phaûi boû chuøa troán traùnh vaøo röøng nuùi hoaëc troán
vaøo taän vuøng Ñoàng Nai, laøm cho chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu khoâng tin duøng caùc thieàn sö thuoäc
phaùi Laâm Teá ôû Ñaøng Trong nöõa. Chuùa troïng duïng thieàn sö höng Lieân vaø caùc thieàn sö phaùi Taøo
Ñoäng vaø chuùa phaûi gaáp ruùt cöû ngöôøi sang Trung Hoa thænh Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa
Tröôøng thoï ñem moät soá ñeä töû thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng sang Ñaøng Trong hoaèng hoùa thay theá
cho caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá.
Cuõng vì Toå sö Nguyeân Thieàu rôøi chuøa Haø Trung töø naêm 1694, vaøo Ñoàng Nai aån troán, sau laäp
chuøa Kim Cang hoaèng hoùa neân caùc Söû quan cuûa trieàu ñình chuùa Nguyeãn khoâng coøn bieát veà haønh
traïng cuûa Toå. Caùc Söû gia cuûa trieàu ñình chuùa Nguyeãn khoâng vieát veà haønh traïng cuûa Toå trong thôøi
gian töø ñoù cho ñeán ngaøy Toå vieân tòch (1694 – 1728). Vì vaäy hieän nay chuùng ta khoâng coù taøi lieäu
ñeå xaùc minh cho vieäc Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai ñeå tò naïn vaø hoaèng hoùa. Caùc bieán coá
naøy khoâng may cho Phaät giaùo ôû mieàn Trung, nhöng laïi coù lôïi cho Phaät giaùo ôû vuøng Ñoàng Nai –
Gia Ñònh vaø lan roäng khaép Nam Boä.
Sau nhöõng bieán coá 1692 – 1695 chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu raát troïng duïng thieàn sö Höng Lieân –
Quaû Hoaèng, neân trong saùch “Haûi ngoaïi kyù söï”, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm goïi thieàn sö Höng Lieân
laø “Quoác Sö”. Chuùa cöû hai vò sö (coù theå laø hai huynh ñeäcuûa sö Höng Lieân) caáp toác qua Trung
Hoa ñeå thænh Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm sang Ñaøng Trong vaø nhôø Hoøa thöôïng thænh theâm taêng
só,kinh saùch, Phaät töôïng, phaùp khí.
Ngaøy raèm thaùng gieâng naêm Aát Hôïi (1695) Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cuøng maáy chuïc taêng só mang
theo moät soá kinh saùch, Phaät Töôïng, phaùp kyù leân thuyeàn ôû thaønh phoá Hoaøng Phoá (tænh Quaûng
Ñoâng) vöôït bieån Ñoâng qua Hoäi An (Ñaøng Trong). Soá taêng só ñi theo Hoøa thöôïng ñoâng quù, thuyeàn
ñaõ chaät neân phaûi ôû laïi moät phaân nöûa chôø chuyeán thuyeàn sau môùi ñi ñöôïc.
Saùng ngaøy 28 thaùng gieâng, thuyeàn ñeán ñaûo Tieâm Buùt La (cuø lao Chaøm) ôû ngoaøi khôi haûi caûng
Hoäi An (caùch 20 – 30km). Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho thuyeàn ñeán röôùc Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm vaø phaùi ñoaøn ra thaønh Phuù Xuaân. Ñeâm 29, phaùi ñoaøn ñeán Phuû Chuùa, chuùa ñaõi tieäc chay
xong, cho ñöa Hoøa thöôïng vaø phaùi ñoaøn veà nguï ôû chuøa Thieàn Laâm. Ngay sau ñoù, Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm vieát “Lôøi caùo baïch” cho nieân yeát ôû caùc chuøa, trong ñoù Hoøa thöôïng cheâ traùch taêng só
ôû Ñaøng Trong ñeàu thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá thoï giôùi ñaøn cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu tröôùc ñoù.
Thaïch Lieâm coù theå ñaõ hoäi yù vôùi Quoác chuùa khi ra “Lôøi caùo baïch” naày, cheâ traùch caùc thieàn sö thôøi
ñoù cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ñeå chuaån bò cho giôùi ñaøn do Hoøa thöôïng laøm Ñöôøng ñaàu thoï kyù cho
caùc taêng só quy theo phaùi thieàn Taøo Ñoäng thay cho phaùi thieàn Laâm Teá (nhö tröôùc ñoù, taêng só thoï
giôùi ñaøn cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu theo phaùi thieàn Laâm Teá ñeå thay cho phaùi thieàn Truùc Laâm cuûa
Toå Höông Haûi).
Chaéc chaén ñaây laø vieäc laøm lieân heä ñeán chính trò ôû Ñaøng Trong thôøi ñoù. Neáu khoâng vì lyù do chính
trò, chaéc haún laø Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm khoâng bao giôø laøm vieäc naøy vì hai vò Thaïch Lieâm vaø
Nguyeân Thieàu ñeàu laø nhöõng baäc cao taêng, hôn nöõa hai vò laø baïn töông ñaéc.
Trong “Lôøi caùo baïch” naøy coù ñoaïn nhö sau:
“... Nay do Quoác Vöông trieäu thænh, Laõo taêng töø phöông xa ñeán,ñöôïc Quoác vöông kính thaân thieän
nhö coát nhuïc. Vaû laïi thaàn daân trong nöôùc thaûy ñeàu quy y tam baûo thaät laø quoác gia ñeàu öa muoán
laøm vieäc laønh hieám coù. Ta nôõ naøo maëc aùo caø sa, laøm traùi pheùp Phaät, vôùi Phaät keát oan, vôùi Phaät
keát thuøvaø vôùi taêng keát oaùn cho ñaønh (...).
Gaàn ñaây thaáy coù moät boïn ngöôøi giaû doái, giaû danh laøm thaày maø giaùo ñieàu, giôùi luaät muø mòt khoâng
bieát, ngu doát maø töï cho mình laø cao, khinh khi keû haäu hoïc, khi thì noùi: “Boïn chuùng khoâng theå daïy
82
ñöôïc”, khi thì noùi: “Duø coù daïy chuùng noù chaúng bieát chi”. Ngaên ngöôøi laø töï ngaên mình, doái ngöôøi
chính laø töï doái mình vaäy (...).
Nay xem, ngöôøi baûn Quoác coù loøng tin raát kieân coá, chuøa chieàn khaép xöù, taêng sö ñaày ñoaøn, haù phaûi
thieáu keû tu haønh coù caên taùnh lanh lôïi, côù sao ba moân hoïc “Toâng, luaät, luaän” khoâng coù ngöôøi naøo
chæ veõ, khieán ñaïi chuùng mòt môø, ñaém ñuoái trong taø tòch, tình si (...).
Ñeán ngaøy nay, thieân ñaïo suy vi, thuaàn phong tieâu taùn, coù keû giaøy coû chöa mang heát moät ñoâi, cöûa
thieàn chöa böôùc qua hai böïc, moät mai ra laøm thaày ngöôøi, sôï ngöôøi ta bieát roõ chaân töôùng, laøm boä
lim dim nhaém maét, söûa gioïng thanh cao, laøm cho böïc giaûi thoaùt, ghen geùt tham lam, giaû doái beà
ngoaøi, ñeå ñöôïc tieáng khen laø “Laõo thöïc tu haønh”, laáy theá laøm ñaéc saùch (...)”.
Theo ñeà nghò cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm Quoác chuùa ra leänh cho caùc taêng só ôû Ñaøng Trong phaûi
vaân taäp veà Phuù Xuaân ñeå cho Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm döôùi söï chöùng minh cuûa Hoøa
thöôïng Thaïch Lieân vaøo leã Phaät Ñaûn naêm Aát Hôïi, nhö theá môùi ñöôïc chuùa caáp ñoä ñieäp vaø cho
mieãn söu thueá. Chuùa cuõng cho Hoaøng gia vaø trieàu thaàn, ai coù tín taâm thì xin thoï giôùi Boà Taùt trong
Ñaïi giôùi ñaøn naøy. Ñaïi giôùi ñaøn ñöôïc môû töø muøng moät ñeán muøng taùm thaùng tö naêm Aát Hôïi (1695).
Trong giôùi ñaøn naøy coù ñeán 1400 taêng só vaø nhieàu ngöôøi trong Hoaøng toäc vaø trieàu thaàn chuùa
Nguyeãn thoï giôùi.
Thaùng 7 naêm ñoù, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laïi cho môû moät giôùi ñaøn ôû chuøa Di Ñaø taïi Hoäi An, coù
hôn 300 ngöôøi thoï giôùi.
Ngaøy raèm thaùng 7 Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø phaùi ñoaøn leân thuyeàn rôøi Hoäi An ñeå veà Trung
Quoác, nhöng gaëp baõo, thuyeàn phaûi quay trôû laïi Hoäi An, chôø “gioù muøa” naêm sau môùi trôû veà Trung
Quoác ñöôïc. Quoác chuùa laïi röôùc Hoøa thöôïng trôû ra Phuù Xuaân.
Trong thôøi gian ôû Phuù Xuaân, an truù chuøa Thieân Muï, nhöng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm nguï ôû trong
vöôøn phía sau chuøa, sau naøy trôû thaønh chuøa Khaùnh Vaân (1)

(1) Xem chöông “Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø phaùi thieàn Taøo Ñoäng ôû Ñaøng Trong”

24 thaùng 6 naêm Bính Tyù (22 – 7 – 1696) Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø tuøy tuøng leân thuyeàn rôøi Hoäi
An veà Trung Quoác. Chuùa ñaõ taëng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm nhieàu baûo vaät: tích tröôïng, bình baùt,
giôùi ñao baèng vaøng vaø taëng 5.000 quan tieàn ñeå Hoøa thöôïng truøng tu chuøa Tröôøng Thoï (Quaûng
Ñoâng).
Naêm Giaùp Thaân, nieân hieäu Khöông Hi 43 (1704), Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm tòch ôû Tröôøng Sôn
thuoäc tænh Giang Taây Trung Quoác.
Trong khi ñoù Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) trong moät thôøi gian
daøi, cho ñeán ngaøy vieân tòch nhöng hieän chöa coù taøi lieäu neân chöa bieát roõ haønh traïng cuûa Toå nhö
theá naøo vaø chuùng ta coù theå bieát ñaïi löôïc nhö sau:

II. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU VAØO ÑO^2NG NAI LAÄP CHUØA KIM CANG AÅN TU VAØ
HOAÈNG HOÙA (1694 – 1728).
Sau cuoäc bieán loaïn naêm 1694 – 1695, Toå sö Nguyeân Thieàu vaø moät soá ñeä töû phaûi boû chuøa troán
vaøo aån truù ôû vuøng röøng nuùi thuoäc Ñaøng Trong hoaëc vaøo taän vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai.
Toå sö Nguyeân Thieàu laäp chuøa Kim Cang ôû Bình thaûo (Ñoàng Nai), ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû noåi
tieáng ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh Nhö:
- Thaønh Ñaèng – Minh Löôïng (Nguyeät Aân) ôû chuøa Ñaïi Giaùc.
- Thaønh Nhaïc - Aån Sôn ôû chuøa nuùi Chaâu Thôùi vaø chuøa Long Thieàn.
- Minh Giaùc – Kyø Phöông (Thaønh Ñaïo) keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp
- Minh Vaät – Nhöùt tri keá theá ôû chuøa Kim Cang.

83
 - Thieàn sö Thaønh Chí – Phaùp Thoâng (1691 – 1749) sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Kim Cang,
ñaõ ñeán nuùi Böûu Long truøng tu chuøa Böûu Phong (?) vaø Hoaèng hoùa ôû chuøa Hoaøng Long,
Höng Long.
Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu quaû thöïc laø ñaõ ñeán Ñoàng Nai hoaèng hoùa trong
moät thôøi gian daøi neân môùi coù theâm nhieàu ñeä töû noåi danh nhö theá. Chæ coù moät khuùc soâng Ñoàng Nai
hôn 10km töø Cuø lao Phoá (Ñaïi phoá Ñoàng Nai) leân ñeán Bình Thaûo, ôû hai beân bôø soâng coù ñeán 4
ngoâi chuøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu vaø Ñeä töû. Chuøa naøo cuõng ñöôïc caát to lôùn, trang nghieâm vaø coù
nhöõng vò truï trì taøi ñöùc, coøn truyeàn thöøa töø ñoù cho ñeán thôøi hieän ñaïi.
- Chuøa Ñaïi Giaùc taïi Ñaïi phoá Ñoàng Nai treân Cuø lao Phoá ôø giöõa hai nhaùnh lôùn cuûa soâng
Ñoàng Nai.
- Chuøa Long thieàn treân bôø höõu ngaïn soâng Ñoàng Nai thuoäc xaõ Böûu Hoøa.
- Chuøa Böûu Phong treân nuùi Böûu Long, beân bôø taû ngaïn soâng Ñoàng Nai.
- Chuøa Kim Cang treân bôø taû ngaïn soâng Ñoàng Nai, naèm ven chôï Beán Caù (Ngö Taân), moät thò
traán truø phuù. Vuøng Beán Caù vaøo thôøi ñoù, coù theå laø trung taâm haønh chính vaø thöông maïi cuûa
thuû phuû Ñoàng Nai, sau naøy laø truï sôû cuûa huyeän Phöôùc Long vaø Dinh Traán Bieân.
Trong saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, Hieäp Bieân Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc vieát veà chôï Bình
Thaûo hay chôï Beán Caù nhö sau: “Chôï Beán Caù hay chôï Bình Thaûo ôû (xaõ Bình Phöôùc) toång Phöôùc
Chaùnh, traán Bieân Hoøa, thöông khaùch tuï hoäi, tieän caû ñöôøng thuûy, ñöôøng boä, ngoaïi hoùa, thoå saûn
cuøng gia haøo myõ vò ôû soâng raïch vaø nuùi non khoâng thieáu vaät gì, laø moät chôï mieàn nuùi raát ñoâng ñaûo
!”
Qua ñoaïn vaên treân, chuùng ta thaáy raèng: Chôï Bình Thaûo laø moät giang caûng lôùn vaø thònh vöôïng; coù
ñaày ñuû caùc loaïi haøng hoùa trong nöôùc vaø con coù caû haøng ngoaïi quoác nöõa. Aáp Bình Thaûo khoâng chæ
laø moät Giang caûng lôùn vaø truø phuù, maø coøn laø moät trung taâm chính trò, quaân söï raát quan troïng.
Vuøng naøy hieän coøn raát nhieàu moä coå lôùn, loái kieán truùc cuûa caùc quan ñaïi thaàn thuoäc trieàu ñình nhaø
Nguyeãn.
Trònh Hoaøi Ñöùc coøn ca ngôïi caûnh chôï Bình Thaûo trong baøi “Ngöï Taân Sôn Thò” (Chôï nuùi ôû Beán
Caù) nhö sau:
Thuùy aùi sôn bình chöôùng thuûy höông.
Dung aâm teá pheá thò trieàn löông.
Ñieàn caàm lieäp thuù sung tuøng töù.
Tì hieän, taêng ngö maõn truùc phöôøng.
Maõi töûu tieàu qui coâ ñieám tòch.
Chieâm nieân noâng phaûn boác ñình hoang.
Chu xa haïnh mieãn öu cöôøng ñaïo
Laâm taåu anh huøng nhaäm chöùc phöông.
Taïm dòch nghóa:
Soâng xanh nuùi bieác chaên queâ höôngBoùng maùt caây da buoåi chôï ñoâng,
Saên baén chôï Tuøng nhieàu gioáng thuù,
Löôùi chaøi phoá Truùc laém caù soâng.
Röôïu xong tieàu veà haøng theâm vaéng,
Noâng saûn phu mang ñình troáng khoâng
Xe thuyeàn lui tôùi khoâng lo cöôùp,
Röøng nuùi anh huøng ñaõ traán an.
Naêm 1725, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu maát, chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù leân keá ngoâi khoâng coøn haø
khaéc vôùi caùc thieàn sö phaùi Laâm Teá vaø nhaát laø töø naêm 1744 khi chuùa Voõ Vöông môû roäng Ñaøng
Trong, phaùp toân cuûa Toå sö Nguyeân thieàu ñaõ môû roäng phaïm vi hoaèng döông Phaät phaùp ôû mieàn

84
Nam. Töø Ñoàng Nai, caùc phaùp toân cuûa toå thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ñaõ toûa roäng hoaèng hoùa khaép
mieàn Nam (Luïc tænh Nam Kyø sau naøy).
- Phaät YÙ – Linh Nhaïc khai sôn chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh coù caùc ñeä töû truï trì
caùc chuøa Giaùc Laâm, Long Thaïnh (Gia Ñònh).
- Phaät chieáu – Linh Quang khai sôn chuøa Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc)
- Phaät Chí – Ñöùc Haïnh khai sôn chuøa Long Nhieãu (Thuû Ñöùc).
- Thieät Thoaïi – Taùnh töôøng khai sôn chuøa Hoa Nghieâm hay Hueä Nghieâm (Thuû Ñöùc).
- Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït truï trì chuøa Khaûi Töôøng vaø Töø Aân (Gia Ñònh), Taêng cang chuøa
Thieân Muï.
- Phaät Tænh – Töø Nghieâm truï trì chuøa Höng Long. Hoøa thöôïng Töø Nghieâm coùø ñeä töû laø Toå
Trí – Khaùnh Höng truï trì chuøa Hoäi Toân (Beán Tre) vaø chuøa Ñöùc Laâm (Ñònh Töôøng) vaø ñeä
töû cuûa thieàn sö Khaùnh Höng môû roäng phaïm vi hoaèng hoùa khaép mieàn Taây Nam Kyø (Ñònh
Töôøng – Vónh Long).
III. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH HOAÈNG HOÙA VAØ VIEÂN TÒCH ÔÛ CHUØA KIM
CANG (ÑOÀNG NAI).
Töø sau naêm 1695, Toå sö Nguyeân Thieàu aån tu ôû chuøa Kim Cang vaø aâm thaàm hoaèng döông phaät
phaùp ôû mieàn ñaát môùi Ñoàng Nai.
Vuøng ñaát Ñoàng Nai hay Loäc Ñoäng, chöõ nho goïi laø Loäc Daõ. Goâi laø Ñoàng Nai vì vuøng naøy ngaøy
xöa laø vuøng röøng raäm vaø nhieàu nai.
Khi ngöôøi Vieät môùi ñeán cö truù, vuøng ñaát Ñoàng Nai laø vuøng röøng raäm hoang vu, caây coái raäm raïp,
coù ñuû cac loaïi thuù röøng, töø thuù nhoû vaø hieàn nhö Höôu nai, thoû, khæ... Caùc loaøi chim ñeïp nhö coâng,
tró, haïc... ñeán caû caùc loaïi thuù döõ nhö coïp, beo, voi, gaáu... ñeán caùc loaøi boø saùt nhö traên, raén, rít... vaø
caû thuù hieám nhö teâ giaùc. Döôùi nöôùc, trong röøng hay treân soâng raïch coù ñuû caùc loaïi caù, töø caù treâ, caù
loùc, caù saëc, caù boâng lau, ñeán caù cheù`p laïi coøn caû ruøa, raén, ñæa vaø caù saâu nöõa. Vì vaäy ca dao Ñoàng
Nai xöa coù caâu:
Döôùi soâng caù loäi.
Treân röøng coïp um.
Moät baøi thô xöa (chöa roõ taùc giaû) taû caûnh chuøa Long Aån ôû vuøng nuùi Böûu Long – Long Aån nhö
sau:
Treân chuøa Long aån, döôùi truoâng voi,
Nöôùc bích xem coi raát maën moøi.
Soùng buûa gaønh ngheâ hình quaùi coå.
Nöôùc xao haøng raén tieáng reo coøi.
Caûnh röøng nuùi Böûu long ñöôïc moät thieàn sö ôû chuøa Böûu Long vieát thaønh caâu ñoái taïi chuøa nhö sau:
Böûu thaïch long ñaàu, coå caûnh linh qui taïi
Phong sôn hoå cöù, vaïn ñaïi chieáu phuïng toàn
Taïm dòch:
Ñaù quí roàng chaàu, caûnh xöa ruøa linh hieän.
Nuùi cao coïp nguï, muoân ñôøi phuïng coøn muùa.
Ngaøy xöa, ngöôøi daân di cö môùi vaøo vuøng ñaát Ñoàng Nai, cheøo ghe thì sôï caù saáu döôùi soâng, böôùc
xuoáng nöôùc trong ñaàm thì sôï raén ñæa, leân röøng chaúng nhöõng chæ sôï thuù döõ nhö coïp beo... maø coøn
sôï caû ma quûi nöõa:
Cheøo ghe sôï saáu caén chön
Xuoáng soâng sôï ñæa, leân röøng sôï ma.
Ñi trong röøng gaëp thuù döõ, ma quûi, vuøng ñaàm laày, ao buøn laï gaëp caûnh:
Muoãi keâu nhö haùt boäi
Ñæa loäi nhö maém neâm.
85
Hoaëc:
Muoãi keâu nhö saùo thoåi
Ñæa loäi tôï baùnh canh.
Caûnh röøng nuùi Ñoàng nai raäm raïp hoang vaéng, aâm u, caây coái to lôùn chaèng chòt, ñi trong röøng caû
ngaøy bò caây che khuaát, khoâng thaáy ñöôïc maët trôøi, thuù döõ khaép nôi: treân ñaát gaëp coïp, beo, voi...
Döôùi nöôùc thì ñæa nhö baùnh canh vaø caù saáu keâu nhö traâu roáng... Ngöôøi daân di cö vaøo vuøng ñaát
môùi Ñoàng Nai naøy, ñi laïi hay khai phaù trong röøng raäm hoang vu ñoù, luùc naøo cuõng phaäp phoàng lo
sôï: sôï thuù döõ, thuù ñoäc, maø coøn sôï caû caûnh ma quaùi, yeâu tinh. Vì vaäy, moät tieáng chim voã caùnh, moät
tieáng hoùt cuûa chim, moät tieáng caù ñôùp moài... cuõng laøm kinh hoaøng khieáp vía neân ca dao coù caâu:
Tôùi ñaây xöù sôû laï luøng,
Chim keâu cuõng sôï, caù vuøng cuõng kinh.
Hoaëc:
Coû moïc thaønh tinh
Raén ñoàng bieát gaùy.
Ngöôøi daân di cö luùc ñoù phaûi soáng trong caûnh nguy hieåm, khuûng khieáp nhö theá, laïi coøn nhöõng tai
naïn trong khi khai phaù röøng... Phaûi soáng trong nhieàu tai naïn baát traéc nguy hieåm. Ñeâm ñeán caûnh
hoang vaéng cuûa röøng thieâng, ngöôøi daân di cö coøn mang naëng noãi buoàn cuûa löõ khaùch xa queâ
höông... Nhöõng lôùp di daân vaøo Ñoàng Nai luùc ñaàu goàm moät soá daân phieâu löu, hoà haûi töø caùc tænh
mieàn Trung ñaát heïp khoâ caèn. Sau ñoù, töø nöûa sau theá kyû 17, moät soá daân quaân nhaø Minh khoâng
chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, boû Trung Quoác sang Ñaøng Trong xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn, moät soá
ñoâng ñaõ vaøo khai phaù vuøng ñaát Ñoàng Nai – Ñònh Töôøng.
Ñoàng Nai luùc ñoù ñöôïc coi laø thuû phuû cuûa Gia Ñònh vaø laø caùi noâi cuûa mieàn Nam. Töø Baø ròa –
Ñoàng Nai, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa kieàu khai hoang phuïc hoùa ñaát ñai, laøm aên buoân baùn, sau tieán
daàn Beán Ngheù – Saøi Goøn, Myõ Tho...
Lôùp daân di cö naøy soáng xa queâ höông, nhôù nhung thaân quyeán, laøm aên cöïc khoå, buoàn phieàn caûnh
cheát choùc vì thuù döõ, tai naïn lao ñoäng... raát caàn ñeán söï an uûi tinh thaàn. Caùc taêng só raát caàn cho daân
chuùng trong hoaøn caûnh naøy. Töø nhöõng tình thöông ñoù, caùc taêng só môùi daàn daàn höôùng daãn ngöôøi
daân hieåu Phaät phaùp, tu haønh chaân chính, trôû thaønh Phaät töû thuaàn thaønh.
Toå sö Nguyeân Thieàu vaø caùc ñeä töû hoaènghoùa ôû chuøa Kim Cang vaø chuøa Ñaïi Giaùc... ôû Ñoàng Nai
ñaõ hoaøn thaønh toát ñeïp coâng ñöùc ñoù, vuøng ñaát Ñoàng Nai ngaøy caøng truø phuù, thònh vöôïng, caùc chuøa
Böûu Phong, Long Thieàn ñöôïc môû roäng, soá di daân ñeán Ñoàng Nai ngaøy caøng taêng.
Hieän khoâng coù taøi lieäu neân khoâng bieát ñöôïc veà caùc Ngöõ Luïc, caùc lôøi daïy cuûa Toå sö vôùi caùc ñeä töû
vaø thieàn giaû; chaéc haún raèng trong hôn 50 naêm hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong (1677 – 1728) suoát töø
Bình Ñònh ra Haø Trung, Phuù Xuaân trôû vaøo Ñoàng Nai vaø ñi qua giöõa Ñaïi Vieät – Trung Quoác, ñaøo
taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh, coøn noái tieáp ngoïn ñeøn phaùp ñeán hieän nay, Toå sö
Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch ñaõ coù bieát bao thieàn ngöõ vaø nhöõng baøi thuyeát phaùp thaâm saâu... Nhöng
hieän nay chuùng ta chöa gaëp ñöôïc caùc taøi lieäu ñoù, hy voïng ñöôïc moät thieän duyeân naøo ñoù, trong
töông lai, chuùng ta seõ tìm ñöôïc nhöõng “Ngöõ Luïc” ñoù !
Ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân, nieân hieäu Baûo Thaùi thöù 9 (20 – 11 – 1728). Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch laâm bònh nheï, cho trieäu taäp moân ñoà töù chöùng, giaûng daïy huyeàn cô, di chuùc
maät ngöõ. Toå sö baûo laáy buùt, vieát baøi keä:
Tòch tòch caûnh voâ aûmh
Minh minh chaâu baát dung
Ñöôøng ñöôøng phi vaät
Lieâu lieâu khoâng vaät khoâng.

Laúng laëng göông khoâng aûnh.

86
Saùng saùng ngoïc khoâng hình,
Roõ raøng vaät khoâng vaät,
Vaéng laëng khoâng chaúng khoâng.
Vieát xong Toå sö ngoài thieàn ñònh maø vieân tòch, thoï 81 tuoài. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû saân tröôùc,
phía traùi chuøa Kim Cang ñeå taøng kim thaân vaø leã nhaäp thaùp ñöôïc toå chöùc vaøo naêm Kyû Daäu (1729).
IV. THAÙP CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH ÔÛ CHUØA KIM CANG (ÑOÀNG
NAI).
(Xem Laïi ôû phaàn tröôùc: Phaàn A – Muïc III).

Hình chuïp: Baûo thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu.

V. CHUÙA NGUYEÃN PHÖÔÙC TRUÙ BAN THUÏY HIEÄU VAÛ BAÛI KYÙ MINH CHO THAÙP
CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU (1729).
Sau khi Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn Bích vieân tòch ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai), ñoà chuùng ôû phuû
thaønh Phuù Xuaân vaø xöù Thuaän Hoùa laäp “thaùp voïng” ñeå thôø Toå sö ôû chuøa Haø Trung vaø xin vôùi
chuùa Nguyeån Phöôùc Truù (1725 – 1738) ban cho baøi minh.
Nhaân leã Phaät Ñaûn naêm Kyû Daäu, nieân hieäu Baûo Thaùi thöù 10 (Muøng 8 thaùng 4 naêm Kyû Daäu –
1729), chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban thuïy hieäu cho Toå sö Sieâu Baïch laø “THIEÀN SÖ HAÏNH
ÑOAN” vaø ban cho baøi kyù minh treân thaùp: “Saéc töù Haø Trung töï Hoaùn Bích thieàn sö thaùp kyù
minh”.
Trong baøi kyù minh naøy, chuùa ñaõ nhaéc laïi veà tieåu söû cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn Bích vaø ca ngôïi
haïnh ñöùc cuûa Toå sö trong baøi minh. Baøi minh mang yù nghóa thaâm saâu cuûa Phaät phaùp. (xem
nguyeân baøi kyù minh ôø muïc II, phaàn A).

Hình Chuïp:
- Bia “Saéc Töù Haø Trung töï Hoaùn Bích thieàn sö thaùp kyù minh” Ñöôïc khaéc laïi tröôùc chuøa
Quoác Aân (Hueá).
- Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû Hueá.
- Bia “Kyù minh” cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho Toå sö Nguyeân Thieàu (1729)

VI. ÑOÀ CHUÙNG LAÄP THAÙP THÔØ TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU ÔÛ PHUÙ XUAÂN (1732).
Sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa Saéc Töù – Haø
Trung baøi “kyù minh”, ñoà chuùng ôû Phuù Xuaân laäp thaùp thôø Toå sö Nguyeân Thieàu ôû laøng Döông
Xuaân, goïi laø thaùp “Hoùa Moân”. Naêm Kyû Tò, coù theå laø naêm 1732, ñoà chuùng xaây thaùp Hoaù Moân thôø
Toå sö Nguyeân Thieàu ôû giöõa vuøng röøng thoâng tòch mòch thuoäc laøng Döông Xuaân Thöôïng, caùch ñaøn
Nam Giao ôû Phuù Xuaân (Hueá) ñoä 1,5km veà phía Ñoâng Nam, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá
khoaûng 7km theo ñöôøng boä, nay ôû gaàn chuøa Truùc Laâm thuoäc laøng thuûy Xuaân, thaønh phoá Hueá.
Töø trung taâm thaønh phoá Hueá, ñi ñöôøng Ñieän Bieân Phuû ñeán Ñaøn Nam Giao, theo ñöôøng leân laêng
Khaûi Ñònh, qua khoûi caàu Lim, reõ vaøo ñöôøng nhoû phía traùi, theo ñöôøng vaøo chuøa Truùc Laâm. Thaùp
Hoùa Moân naèm caùch chuøa Truùc Laâm khoaûng maáy traêm thöôùc.
Thaùp ñöôïc xaây baèng hoãn hôïp hoaù chaát (voâi troän oâ döôïc vaø ræ ñöôøng) xung quanh coù töôøng thaønh
thaâp bao boïc, phía tröôùc coù ba lôùp coång vaøo:
- Coång tröôùc tieân:ôû giöõa aùn ngöõ baèng moät böùc bình phong ngang 2m, cao 1m, daày 0,40m hai
beân bình phong coù 2 loái vaøo, roäng khoaûng 1m.
- Phía sau bình phong laø moät saân hình chöõ nhaät, ngang 10m, saâu vaøo 2m. Qua khoûi saân heïp naøy
laø coång thöù hai, coång vaøo roäng 1m, hai beân coù töôøng thaønh: töông thaønh naøy bao boïc xung

87
 quanh thaùp theo hình chöõ nhaät, ngang 7m, daøi 9m, cao 1,50m, daày 0,80m. Boán goùc quanh thaùp
coù boán buùp sen
Qua coång thö hai laø saân roäng, ôû giöõa coù bia thaùp. Bia ngang 1m, cao 1,60m, daày 0,50m toâ
xung quanh baèng hoãn hôïp hoùa chaát.
Bia tröôùc thaùp khaéc baøi kyù minh “Saéc Töù Haø Trung Töï – Hoaùn Bích thieàn sö thaùp Kyù – Minh”
nhö ôû phaàn tröôùc ñaõ keå, nhöng quaù laâu ngaøy, neùt chöõ trong bia ñaõ môø.
- Phía sau bia khoaûng 1m, laø moät voøng thaønh thöù hai bao boïc quanh thaùp, theo hình baùt giaùc (8
caïnh) chöøa loái vaøo phía tröôùc.
- Thaùp hình truï coù 8 caïnh, 7 töøng, ôû döôùi lôùn, beân treân nhoû daàn, treân ñænh laø quaû caàu troøn.
Maët tröôùc cuûa thaùp coù taám bia nhoû baèng ñaù caåm thaïch, ngang 0,40m, cao 0,30m, khaéc haøng
chöõ Nho:
“Saéc Töù Quoác Aân Ñöôøng thöôïng, Laâm Teá Phoå, huùy NGUYEÂN THIEÀU – THOÏ TOÂNG, thuïy
HAÏNH ÑOAN LAÕOHOØA THÖÔÏNG chi thaùp (thaùp cuûa Hoaø thöôïng huùy Nguyeân Thieàu – Thoï
Toâng, thuïy laø Haïnh Ñoan thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, Ñöôøng thöôïng chuøa Saéc Töù Quoác Aân).
C. TRUYEÀN THÖØA CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH VAØ TRUYEÀN
THÖØA CUÛA PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ Ô ÛÑAÏI VIEÄT (ÑAØNG TRONG VAØ ÑAØNG
NGOAØI).
Vaøo cuoái theá kyû 17, sau khi Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch trôû veà Trung Quoác thænh caùc thieàn
taêng, kinh saùch, Phaät Töôïng vaø phaùp khí trôû qua Ñaøng Trong; phaùi thieàn Laâm Teá phaùt trieån maïnh
vaø taïo neân söï phaùt trieån cuûa Phaät giaùo Ñaøng Trong. ÔÛ Ñaøng Trong, phaùi thieàn Laâm Teá cxoù ñeán 3
danh hieäu:
· Laâm Teá chaùnh toâng
· Laâm Teá Gia Phoå
· Teá Thöôïng chaùnh toâng.
Noái tieáp ngoïn ñeøn phaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, caùc ñeä töû vaø caùc thieàn sö thuoäc haøng ñeä töû cuûa
Toå sö ñeàu laø nhöõng böïc long töôïng cuûa thieàn toâng, tieáp noái truyeàn thöøa toâng phong cuûa phaùi
thieàn Laâm teá giuùp cho phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong röïc saùng, höng thònh vaø coøn löu truyeàn
maõi cho ñeán ngaøy hoâm nay.
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch coù caùc ñeä töû vaø haøng ñeä töû noåi danh nhö sau:
1. Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông hay Thaønh Ñaïo (Hoaèng hoùa ôû chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø
(Qui Nhôn).
2. Thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Tri hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai)
3. Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo hay Phaùp Hoùa hoaèng hoùa ôû chuøa Chuùc Thaønh (Quaûng
Nam) vaø chuøa Thieân Aán (Quaûng Ngaõi).
4. Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung hoaèng hoùa ôû chuøa Aán Toâng hay chuøa Töø Ñaøm (Phuù
Xuaân)
5. Thieàn sö Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng hoaèng hoùa chuøa Vaïn Ñöùc (Quaûng Nam) vaø chuøa Ñaïi
Giaùc (Ñoàng Nai).
6. Thieàn sö Thaønh Nhaïc – Aån Sôn hoaèng hoùa chuøa Long Thieàn (Ñoàng Nai)
7. Thieàn sö Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hay Minh Dung hoaèng hoùa ôû chuøa Hoaøng Long (?),
chuøa Höng Long, Böûu Phong (?)
8. Thieàn sö Minh Haèng – Ñònh Nhieân hoaèng hoùa ôû chuøa Quoác Aân (Phuù Xuaân)
9. Thieàn sö Thaønh Ngoä – Nghieâm Am hoaèng hoùa chuøa Linh Thöùu (?)
10. Thieàn sö Minh Phuïng hoaèng hoùa chuøa Nuùi Hoøn Saám (tænh Khaùnh Hoøa)
(Thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi vaø Minh Löôïng - Nguyeät An hoaèng hoùa ôû Ñaøng Ngoaøi laø ñeä töû
cuûa Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng hay Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát chuyeát theo baøi keä khaùc cuûa phaùi

88
thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Ngoaøi thuoäc theá heä 30 cuûa Phaùi Thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Ngoaøi chöù khoâng
phaûi thuoäc theá heä 34 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong nhö caùc vò treân ñaây (xem phaùi thieàn
Laâm Teá Ñaøng Ngoaøi).
Caùc vò thieàn sö treân ñaõ keá tuïc Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch truyeàn thöøa noái tieáp theo nhieàu
baøi keä truyeàn phaùp khaùc nhau ôû khaép laõnh thoå Ñaøng Trong vaø coøn lieân tuïc cho ñeán hieän nay.
Phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Hoa coù raát nhieàu baøi keä truyeàn phaùp. Khi truyeàn sang Ñaøng Trong vaø
Ñaøng ngoaøi cuûa nöôùc Ñaïi Vieät, chæ duøng tieáp moät vaøi baøi keä nhö ôû Trung Hoa, moät soá thieàn sö
thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi xuaát phaùt theâm vaøi baøi keä môùi vaø vaãn
coøn truyeàn tieáp maõi cho ñeán nay nhö tröôøng hôïp cuûa thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo, thieàn sö
Thieät Dieäu – Lieâu Quaùn ôû Ñaøng Trong vaø thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi ôû Ñaøng Ngoaøi.
Nhieàu khi moät thieàn sö truyeàn cho ñeä töû theo nhieàu baøi keä khaùc nhau:
Nhö tröôøng hôïp Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø Minh Giaùc – Thaønh Ñaïo truyeàn cho ñeä töû
theo hai baøi keä “Toå Ñaïo Giôùi...” vaø “Ñaïo Boån Nguyeân...”, Thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Tri coù ñeä
töû truyeàn theo hai baøi keä “Toå Ñaïo Giôùi...” vaø “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo...”
Vì vaäy, vieäc truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong raát phöùc taïp. Chaúng nhöõng theá, ôû
Ñaøng Trong laïi coøn thöôøng xaûy ra tröôøng hôïp “Caàu phaùp”.
Moät thieàn sö qui y thoï giôùi vôùi vò thaày ñaàu tieân, ñöôïc ban cho moät phaùp danh truyeàn theo moät baøi
keä truyeàn phaùp. Sau ñoù, vò sö naøy laïi caàu phaùp vôùi moät vò thaày khaùc, laïi ñöôïc ban cho moät phaùp
danh khaùc theo moät baøi keä truyeàn phaùp khaùc, caùc theá heä ôû hai baøi keä naøy cuõng khaùc nhau.
Ví duï: Thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh qui y thoï giaùo thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang, töùc thuoäc
theá heä 37 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, truyeàn theo baøi keä “Ñaïo Boån Nguyeân...”. Sau ñoù thieàn sö Haûi
Tònh, laïi caàu phaùp vôùi thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng, ñöôïc ban phaùp danh laø Teá Giaùc –
Quaûng Chaâu, truyeàn theo baøi keä “Toå Ñaïo Giôùi...” theo baøi keä naøy, thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng
Chaâu thuoäc theá heä 36 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá.
Trong soá caùc vò thieàn sö treân: haàu heát laø ñeä töû tröïc tieáp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch laø
Minh Giaùc – Kyø Phöông (hay Thaønh Ñaïo), Minh Vaät – Nhöùt Tri, Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng,
Thaønh Nhaïc – Aån Sôn, Thaønh Chí – Phaùp Thoâng, coøn thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung chæ laø
thuoäc haøng ñeä töû.
Tröôùc khi xeùt qua veà truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, chuùng ta phaûi xem qua
caùc baøi keä truyeàn phaùp cuûa phaùi thieàn Laâm Teá Ñaïi Vieät.
I. CAÙC BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙP CUÛA PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ ÔÛ ÑAÏI VIEÄT.
ÔÛ Trung Hoa, thieàn toâng baét ñaàu töø Sô Toå Boà Ñeà Ñaït Ma, truyeàn qua Nhò Toå Nhò Khaû, Tam Toå
Taêng Xaùm, Töù Toå Ñaïo tín, Nguõ Toå Hoaèng Nhaãn vaø Luïc Toå Hueä Naêng.
Luùc Toå Hueä Naêng coù ñeán 43 ñeä töû ñaéc phaùp, sau ñoù caùc ñeä töû naøy truyeàn tieáp xuoáng, sau chia
thaønh naêm phaùi thieàn chaùnh, goïi laø “Nguõ gia toâng phaùi” goàm coù:
- Phaùi thieàn Laâm Teá.
- Phaùi thieàn Qui Ngöôõng
- Phaùi thieàn Taøo Ñoäng
- Phaùi thieàn Vaân Moân
- Phaùi thieàn Phaùp Nhaõn
Phaùi thieàn Laâm Teá truyeàn xuoáng ñeán Toå sö Töø Minh – Sôû vieân (987 – 1040) laïi chia thaønh hai
chi phaùi: Döông Kyø (thieàn sö Phöông Hoäi – Döông Kyø) vaø Hoaøng Long (thieàn sö Hueä Nam –
Hoaøng Long), taïo thaønh “Thaátchi” (baûy chi phaùi)
Trong naêm toâng phaùi naøy, truyeàn sang Ñaïi Vieät coù 3 toâng phaùi laø Laâm Teá, Taøo Ñoäng vaø Vaân
Moân, nhöng thònh ñaït nhaát chæ coù hai phaùi thieàn Laâm Teá vaø Taøo Ñoäng.
Sau ñaây chuùng ta chæ xeùt rieâng veà söï truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaïi Vieät (Ñaïi Cöông).
ÔÛ Ñaïi Vieät, phaùi thieàn Laâm Teá truyeàn thöøa theo 6 baøi keä truyeàn phaùi.
89
Phaùi thieàn Laâm Teá do Toå sö Nghóa Huyeàn (? – 867) ôû chuøa Laâm Teá thaønh laäp, Toå sö Nghóa
Huyeàn truï trì ôû chuøa Laâm Teá neân thieàn gæa thöôøng goïi laø thieàn sö Laâm Teá – Nghóa Huyeàn vaø
phaùi thieàn do Toå Nghóa huyeàn laäp goïi laø phaùi thieàn Laâm Teá.
Chuøa Laâm Teá hay coøn goïi laø Vieän Laâm Teá, naèm ôû beân bôø soâng Hoà Ñaø, phía goùc Ñoâng Nam
thaønh Traán Chaâu, huyeän Chaùnh Ñònh, tænh Haø Baéc (Trung Quoác).
Chuøa Laâm Teá ñöôïc xaây döïng vaøo nieän hieäu Höng Hoùa thöù hai (naêm 540) ñôøi vua Hieáu Tónh, thôøi
Ñoâng Nguïy.
Ñeán khoaûng nieân hieäu Ñaïi Trung (847 – 859), ñôøi vua Ñöôøng Tuyeân Toân, thieàn sö Nghóa Huyeàn
truï trì ôû chuøa Laâm Teá, ñaïi chaàn thieàn phong, hoïc chuùng boán phöông vaân taäp ñeán tham hoïc raát
ñoâng: nieân hieäu Haøm Thoâng thöù 8 (naêm 867) ñôøi vua Ñöôøng Y Toâng, thieàn sö Nghóa Huyeàn vieân
tòch taïi chuøa Laâm Teá, ñeä töû xaây thaùp y baùt, goïi laø “thaùp cuûa Thieàn sö Laâm Teá” hay “thaùp
Thaùnh”.
Vao thôøi nhaø Kim (1115 – 1234) vaø nhaø Nguyeân (1280 – 1367) chuøa Laâm Teá ñöôïc truøng tu nhieàu
laàn.
Nieân hieäu Thieân Thuaän (1457 – 1464) ñôøi vua Minh Anh Toâng ñuùc theâm Ñaïi hoàng chung. Hieän
nay coøn ñaïi ñieän, ñaïi hoàng chung, Thaùp Thaùnh.
“Thaùp Thaùnh” laøm baèng gaïch coù 9 töøng, hình baùt giaùc, thaùp ñöôïc xaây treân 2 töøng neàn, cao
khoaûng 100 thöôùc (1).

(1) Theo saùch Phaät Quang Ñaïi Töï Bieån – Nhaø xuaát baûn Phaät Quang Sôn – Ñaøi Loan 1988 –
1989.

Phaùi thieàn Laâm Teá truyeàn thöøa theo thöù töï sau:
1. Laâm Teá – Nghóa Huyeàn
2. Höng Hoùa – Toàn Töông
3. Nam Vieän – Hueä Ngung
4. Phong Huyeät – Dieân Chieåu
5. Thu Döông – Tónh Nieäm
6. Phaàn Döông – Thieän Chieâu
7. Töø Minh – Sôû Vieân
8. Döông Kyø – Phöông Nieäm (Hoäi) + Hoaøng Long – Hueä Nam
9. Baïch Vaân – Thuû Ñoan
10. Nguõ Toå – Phaùp Dieãn
11. Vieân Ngoä – Khaéc Caàn (Phaät Quaû)
12. Hoå Khaâu – Chieâu Long (Thieäu Long)
13. Öng Thuaän (Öng Am) – Ñaøm Hoa (Am Chöông)
14. Maät Haøm (Maät Am) – Am Kieät (Haøm Traán)
15. Phaù Am (Maät Aán) – Toå Tieân
16. Voâ Chuaån – Sö Phaïm
17. Tuyeát Nham – Toå Khaâm
18. Cao phong – Nguyeân Dieäu
19. Trung Phong – Nguyeân Boån
20. Thieân Nham – Nguyeân Tröôøng
21. Vaïn Phong – Thôùi Uùy (chuøa Thieân Ñoàng)
Ñeán ñôøi thöù 21, thieàn sö Vaïn Phong – Thôùi Uùy laäp chuøa Thieân Ñoàng treân nuùi Thieân Ñoàng, huyeän
Töø Minh, tænh Chieát Giang. Chuøa Thieân Ñoàng coù nhöõng cao taêng taøi ñöùc ñaïi chaán toâng phong
phaùi thieàn Laâm Teá nhö Toå Ñöùc – Baûo Taïng hieäu Phoå Trì, Ñaïo Minh – Hueä Saûm, Maät Vaân –
90
Vieân Ngoä, Quoác sö Hoaèng Giaùc (thieàn sö Ñaïo Maùn – Moäc Traàn)... Chuøa raát lôùn. Khi thuyeát phaùp
giaûng kinh, ñoà chuùng tham döï ñeán hôn 30 ngaøn ngöôøi. Hai thieàn sö noåi danh cuûa phaùi thieàn Laâm
Teá ôû Nhöït Boån laø Hy Huyeàn – Ñaïo Nguyeân vaø Minh Am – Vinh Taây cuõng ñaõ töøng theo hoïc
thieàn ôû chuøa Thieân Ñoàng. Sau veà nöôùc Xieån döông cöïc thònh vaø coøn truyeàn ñeán nay.
Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (hay Quoác sö Hoaèng Giaùc) coù phaùp toân sang Ñaøng Trong hoaèng hoùa
vaø ñaïi chaán toâng phong Laâm Teá ôû Ñaïi Vieät.
Thieàn sö Vaïn Phong – Thôùi Uùy coù hai ñeä töû noåi danh laø:
- Thieàn sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong ôû xöù Maân (Phöôùc Kieán) tuoäc ñôøi 22 phaùi thieàn Laâm Teá,
ñoàng thôøi laø ñôøi thöù 15, toâng Thieân Thai.
- Thieàn sö Phoå Trì – Baûo Taïng huùy Toå Ñöùc keá thöøa chuøa Thieân Ñoàng).
1) TOÅ SÖ TOÅ ÑÒNH – TUYEÁT PHONG (ÑEÄ TÖÛ CUÛA TOÅ SÖ VAN PHONG – THÔÙI UÙY ÔÛ
CHUØA THIEÂN ÑOÀNG) PHAÙT XUAÁT BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙP MÔÙI.
Toå sö Vaïn Phong – Thôùi Uùy, phaùi thieàn Laâm Teá ñôøi 21 coù ñeä töû laø Toå Ñònh – Tuyeát Phong phaùt
xuaát baøi keä truyeàn phaùi môùi goàm 20 chöõ nhö sau:
TOÅ ÑAÏO GIÔÙI ÑÒNH TOÂNG
PHÖÔNG QUAÛNG CHAÙNH VIEÂN THOÂNG
HAØNH SIEÂU MINH THIEÄT TEÁ,
LIEÃU ÑAÏT NGOÄ CHAÂN KHOÂNG.
Trong saùch Phaät toå Taâm ñaêng, thieàn sö Nhö trí (Hoøa thöôïng Khaùnh hoøa) cho raèng baøi keä naøy laø
do thieàn sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong thuoäc ñôøi 22 phaùi thieàn Laâm Teá hay ñôøi thöù 15 toâng Thieân
Thai ôû Trung quoác laäp ra. Trong khi ñoù Thöôïng toïa Maät Theå trong saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû
löôïc cho raèng baøi keä naøy cuûa toå sö Vaïn Phong – Thôøi Uùy (?)
Chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Ñaøng Trong do Toå sö Nguyeân Thieàu khai soôn, truyeàn thöøa theo baøi
keä naøy. Nhöng ñeán ñôøi thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù, ñôøi thöù 39 phaùi thieàn Laâm Teá, sö ñaët
theâm boán caâu goàm 20 chöõ tieáp theo baøi keä treân nhö sau:
NHÖ NHÖÏT QUANG THÖÔØNG CHIEÁU
PHOÅ CHAÂU LÔÏI ÍCH ÑOÀNG
TÍN HÖÔNG SANH PHÖÔÙC HUEÄ
TÖÔNG KEÁ CHAÁN TÖÛ PHONG.
Theo baøi keä “Toå ñaïo giôùi... chôn khoâng”,. Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong truyeàn tieáp xuoáng ôû
Trung hoa nhö sau:
Ñôøi 21 Vaïn Phoïng – Thôùi Uùy
Ñôøi 22 Toå Ñònh Tuyeát Phong + Toå Ñöùc – Baûo Taïng (Phoå Trì)
Ñôøi 23 Ñaïo Minh – Hueä Saûm
Ñôøi 24 Giôùi Haûi – Vónh Töø
Ñôøi 25 Ñinh Baûo – Phong Trí
Ñôøi 26 Toâng Thieàn – Boån Thuïy
Ñôøi 27 Phöông Vaên – Minh Thoâng
Ñôøi 28 Quaûng Nguyeät – Ñöùc Baûo
Ñôøi 29 Chaùnh Truyeàn – Huyeãn Höõu (nuùi Long Trì)
Ñôøi 30 Vieân Ngoä – Maät Vaân (chuøa Thieân Ñoàng) + Vieân Tu – Thieân Aân (chuøa Khaùnh sôn)
Ñôøi 31 Thoâng Thieân – Hoaèng Giaùc (Ñaïo Maân – Moäc Traàn) + Thoâng Aán (Nhöôïc Am) + Thoâng Teá
(Sôn Tyø)
2) THIEÀN SÖ ÑAÏO MAÂN – MOÄC TRAÀN HAY QUOÁC SÖ HOAÈNG GIAÙC LAÄP BAØI KEÄ
TRUYEÀN PHAÙI MÔÙI ÑÖÔÏC DUØNG ÔÛ ÑAØNG TRONG.
Ñeán ñôøi 29 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Quoác laø thieàn sö Chaùnh Truyeàn – Huyeãn Höõu ôû nuùi
Long Trì, coù hai ñeä töû noåi danh laø:
91
 - Thieàn sö Vieân Ngoä – Maät Vaân truï trì chuøa Thieân Ñoàng.
- Thieàn sö Vieân Tu – Thieân AÅn truï trì chuøa Khaùnh Sôn.
Hai vò naøy ñaõ ñaïi chaán höng toâng phong cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Quoác, caùc ñeä töû vaø phaùp
toân cuûa hai vò naøy ñaõ môû roäng phaïm vi hoaèng hoùa sang Ñaïi Vieät Vaø Nhöït Boån.
Thieàn sö Vieân Tu – Thieân Aån coù hai ñeä töû noåi danh laø Thoâng Aán – Nhöôïc Am vaø Thoâng Teá –
Sôn Tyø, hai thieàn sö Nhöôïc Am vaø Sôn Tyø ñaõ truyeàn thöøa theo nhöõng baøi keä môùi vaø phaùt trieån
maïnh ôû Trung Quoác.
Rieâng thieàn sö Thoâng Thieân – Hoaèng Giaùc hay Quoác sö Hoaèng Giaùc coøn coù phaùp danh laø ÑAÏO
MAÂN – MOÄC TRAÀN (1), phaùt xuaát moät baøi keä truyeàn phaùi môùi ñöôïc truyeàn roäng ôû Ñaøng Trong,
nhaát laø Nam Kyø (Nam Boä).

(1) Coù saùch ghi laø Ñaïo Maãn – Moäc Traàn.

Quoác sö Hoaèng Giaùc queâ ôû Thieäu Höng, huyeän Bình Döông Trung Quoác, xuaát gia thoï giôùi vôùi
phaùp sö Nhöôïc Muoäi ôû chuøa Huyønh Nham nuùi Loâ Sôn, coù phaùp danh laø Ñaïo Maân – Moäc Traàn.
Nhöng sau ñoù thieàn sö Ñaïo Maân laïi ñaéc phaùp vôùi Hoøa thöôïng Vieân Ngoä – Maät Vaân ôû chuøa Thieân
Ñoàng, neân coù phaùp danh laø Thoâng Thieân – Hoaèng Giaùc.
30 Vieân Ngoä – Maät Vaân (Thieân Ñoàng) + Trí Minh – Nhöôïc Muoäi (Huyønh Nham – Loâ Sôn)
31 Thoâng thieân – Hoaèng Giaùc = Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Thieân Ñoàng)
32 Haønh Quaû – Khoaùng Vieân = Boån Quaû – Khoaùng Vieân.
33 Sieâu Baïch – Hoaùn Bích = Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng
34 Minh Giaùc – Kyø Phöông = Thaønh Ñaïo – Kyø Phöông
35...
Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Thoâng thieân – Hoaèng Giaùc) phaùt xuaát baøi keä truyeàn giaùo môùi goàm
28 chöõ nhö sau:
ÑAÏO BOÅN NGUYEÂN THAØNH PHAÄT TOÅ TIEÂN
MINH NHÖ HOÀNG NHÖÏT LEÄ TRUNG THIEÂN
LINH NGUYEÂN QUAÛNG NHUAÄN TÖØ PHONG PHOÅ
CHIEÀU THEÁ CHÔN ÑAÊNG VAÏN COÅ HUYEÀN.
Toå sö Ñaïo Maân – Hoaèng Giaùc (ñôøi 31) truyeàn xuoáng theo baøi keä naøy nhö sau:
- Ñôøi 32 BOÅ QUAÛ – KHOAÙNG VIEÂN
- Ñôøi 33 NGUYEÂN THIEÀU – HOAÙN BÍCH (Thoï Toâng)
Thieàn sö Nguyeân thieàu – Hoaùn Bích thuoäc baøi keä truyeàn phaùp naøy nhöng coùn laáy theâm phaùp
danh Sieâu Baïch theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo giôùi...)
Nhö vaäy Toå sö Nguyeân Thieàu – Hoaùn Bích hay Sieâu Baïch coù ñeä töû truyeàn thöøa theo hai baøi keä
treân:
- Theo baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong, Toå sö Sieâu Baïch coù ñeä töû truyeàn theo chöõ
Minh... (Minh Vaät – Nhöùt Tri, Minh Giaùc – Kyø Phöông, Minh Haûi – Phaùp Baûo).
- Theo baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn, Toå sö Nguyeân Thieàu coù ñeä töû truyeàn theo
chöõ Thaønh... (nhö Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng, Thaønh Nhaïc – Aån Sôn, Thaønh Ñaïo – Kyø
Phöông...)
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch töø Trung Hoa sang Ñaøng Trong hoaèng hoùa daãn theo nhieàu ñeä
töû vaø haøng ñeä töû, caùc vò naøy keá tieáp truyeàn phaùp, trong soá ñoù coù nhöõng ñeä töû vaø phaùp toân noåi
danh, coù vò ñaët theâm baøi keä truyeàn phaùp môùi.
3) THIEÀN SÖ MINH HAÛI – PHAÙP BAÛO ÔÛ CHUØA CHUÙC THAØNH (QUAÛNG NAM)
TRUYEÀN BAØI KEÄ MÔÙI.

92
Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo (hay Phaùp Hoùa) Thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 34, theo Toå sö
Nguyeân Thieàu qua Ñaøng Trong hoaèng hoùa. Sau khi thoï Ñaïi giôùi, ôû chuøa Thieân Muï (Phuù Xuaân)
do Toå sö Nguyeân thieàu laøm Hoøa Thöôïng truyeàn giôùi, thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo vaøo thaønh
phoá Hoäi an thuoäc dinh Quaûng Nam laäp chuøa Chuùc Thaønh ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. Thieàn sö
Minh Haûi – Phaùp Baûo (1670 – 1754) ñaõ ñaët theâm moät baøi truyeàn keä phaùp môùi goàm 40 chöõ nhö
sau:
MINH THIEÄT PHAÙP TOAØN CHÖÔNG
AÁN CHÔN NHÖ THÒ ÑOÀNG
CHUÙC THAØNH THOÏ THIEÂN CÖÛU
KYØ QUOÁC TOÂ ÑÒA TRÖÔØNG
ÑAÉC CHAÙNH LUAÄT VI TOÂNG
TOÅ ÑAÏO GIAÛI HAÏNH THOÂNG
GIAÙC HOA BOÀ ÑEÀ THOÏ
XUNG MAÕN THIEÂN NHÔN TRUNG
4) THIEÀN SÖ THIEÄT DIEÄU – LIEÃU QUAÙN KHAI SÔN CHUØA THIEÂN THAI THIEÀN
TOÂNG ÔÛ PHUÙ XUAÂN, LAÄP BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙI MÔÙI.
Thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu quaùn (thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá) ñôøi 35. laø ñeä töû Ñaéc phaùp cuûa thieàn
sö Minh Hoaèng – Töû Dung truï trì ôû chuøa Aán Toâng (nay laø chuøa Töø Ñaøm) ôû Phuù Xuaân (Hueá).
Tröôùc ñaây, coù saùch cho raèng Minh Hoaèng – Töû Dung laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu
Baïch, nhöng hieän nay qua caùc phoå heä truyeàn thöøa vaø lòch söû cuûa chuøa Long An, Long Quang... ÔÛ
tænh Baø Ròa, chuùng ta bieát ñöôïc laø Thieàn sö Minh hoaèng – Töû Dung laø ñeä töû Ñaïi Xa – Nhö
Tröôøng, Ñaïi Xa – Nhö Tröôøng laø ñeä töû cuûa thieàn sö Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùc, Tuyeát Giaäu – Chôn
Phaùc laø ñeä töû cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn. Vì vaäy chuùng ta thaáy coù söï lieân heä giöõa Toå sö
Nguyeân Thieàu vaø thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn nhö sau.

Ñôøi 30 Nhöôïc Muoäi – Quyønh Nham (Loâ Sôn), Vieân Ngoä – Maät Vaân (Thieân Ñoàng
Ñôøi 31 Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Thoâng Thieân – Hoaèng Giaùc)
Ñôøi 32 Boån Quaû - Khoaùng Vieân Truyeàn töïu Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùc
Ñôøi 33 Nguyeân Thieàu - Sieâu Baïch Ñaïi Xa - Nhö Tröôøng
Ñôøi 34 Thaønh Ñaïo – Kyø Phöông, Thaønh Ñaúng – Minh Vaät - Nhöùt Tri,
Minh Löôïng, Thaønh Nhaïc – Aån Sôn. Minh Hoaèng – Töû Dung.

Ñôøi 35 .... Thieät Dieäu lieãu Quaùn

Thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn khai sôn chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng (ôû Hueá goïi laø Thieân
Thai Thuyeàn Toân) ôû chaân nuùi Thieân Thai, Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, thôøi caùc chuùa Nguyeãn, thieàn sö
Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn phaùt ra baøi keä truyeàn phaùi môùi goàm 48 chöõ nhö sau:
THIEÄT TEÁ ÑAÏI ÑAÏO
TAÙNH HAÛI THANH TRÖØNG
TAÂM NGUYEÂN QUAÛNG NHUAÄN
ÑÖÙC BOÅN TÖØ PHONG
GIÔÙI ÑÒNH PHÖÔÙC HUEÄ
THEÁ DUÏNG VIEÂN THOÂNG
VÓNH SIEÂU KHAÉC QUAÛ
MAÄT KHEÁ THAØNH COÂNG
TRUYEÀN TRÌ DIEÄU LYÙ

93
 DIEÃN XÖÔÙNG CHAÙNH TOÂNG
HAÏNH GIAÛI TÖÔNG ÖNG
ÑAÏT NGOÄ CHAÂN KHOÂNG.
5) BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙI CUÛA THIEÀN SÖ TRÍ BAÛNG – ÑOÄT KHOÂNG.
Thieàn sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng thuoäc ñôøi 25 phaùi thieàn Laâm Teá xuaát moät baøi keä truyeàn phaùi
goàm 16 chöõ nhö sau:
TRÍ TUEÄ THANH TÒNH
ÑAÏO ÑÖÙC VIEÂN MINH
CHAÂN NHÖ TAÙNH HAÛI
TÒCH CHIEÁU PHOÅ THOÂNG
Chuøa Phoå Ñaø ôû nuùi Nga Mi trong daõy nuùi Nguõ Ñaøi, noái tieáp theâm 32 chöõ nöõa:
TAÂM NGUYEÄN QUAÛNG TUÏC
BOÅN GIAÙC XÖÔNG LONG
NAÊNG NHAÂN THAÙNH QUAÛ
THÖÔØNG DIEÃN KHOAN HOAÈNG
DUY TRUYEÀN PHAÙP AÁN
CHÖÙNG NGOÄ HOÄI DUNG
KIEÂN TRÌ GIÔÙI ÑÒNH
VÓNH KEÁ TOÅ TOÂNG.
Trong saùch “Vieät Nam Phaät giaùo Söû löôïc” thöôïng toïa Maät Theå cho raèng: Baøi keä 48 chöõ (Goäp hai
baøi treân) töùc laø tuø “Trí Hueä Thanh Tònh” ñeán “Vónh Keá Toå Toâng” laø cuûa thieàn sö Trí Thaéng –
Bích Dung thuoäc ñôøi 41 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá laäp ra. Thöôïng toïa Maät Theå vieát (trang 233 –
234)
“Ngaøi Minh Vaät – Nhöùt trí truyeàn cho ñôøi 35 laø ngaøi Thieät Thoaïi – Taùnh töôøng, ñôøi 36, ngaøi Teá
Giaùc – Quaûng Chaâu, cho ñeán ngaøi Trí Thaéng – Bích dung laïi bieät xuaát gioøng keä: “Trí tueä thanh
tònh... Vónh keá toå toâng”.
a) Truyeàn thöøa cuûa thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi gioáng nhö baøi keä treân.
31. VIEÂN CAÛNH – LUÏC HOÀ, VIEÂN KHOAN – ÑAÏI THAÂM
32. MINH CHAÂU – HÖÔNG HAÛI
33. CHAÂN LYÙ – ÑEÀ MAÄT
34. NHÖ NGUYEÄT + NHÖ ÑÖÙC.
ÔÛ Ñaøng Trong coù moät soá thieàn sö coù truyeàn thöøa nhö baøi keä treân nhö sau:
35. Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân Taùnh Ban - Giaùm Huyeàn, Tònh Giaùc – Thieän Tri
(Chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø) (Chuøa Linh Phong – Bình Ñònh)
36. Haûi Khieån – Ñöùc sôn Haûi Phöôùc – Hoaøi Toâng Haûi Taïng – Taâm Chôn
(chuøa Long Khaùnh – BD) (chuøa Thieân Phöôùc)
37.Tòch Thoï Tòch Nieäm – Kim Tieân
(chuøa Phöôùc Haûi)
38. Chieáu Quan – Thöôøng Trung
(chuøa Phaät Quang)
39. Phoå Bieân – Trí Chaát
(chuøa Böûu Laâm)
40. Thoâng Aân – Höõu Ñöùc
(nuùi Traø Cuù)
41. Taâm Sôn – Thanh Minh Taâm Toá – Vieân Minh Taâm Hieàn – Thanh Hueä.
42. Nguyeân Lyù – Trung Nghóa

94
 b) ÔÛ Ñaøng trong, truyeàn thöøa theo Hoûa thöôïng Chuyeát Coâng (Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát
Chuyeát) cuõng gioáng nhö baøi keä naøy, nhöng ñeán thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi phaùt xuaát
thaønh baøi keä môùi.
6) BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙI CUÛA THIEÀN SÖ MINH HAØNH – TAÏI TAÏI (LAÂM TEÁ ÑÔØI 32)
Thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi truï trì ôû chuøa Phaät Tích vaø chuøa Buùt Thaùp hay chuøa Nhaïn Thaùp
(thuoäc Ñaøng Ngoaøi) laïi xuaát moät baøi keä truyeàn phaùp 20 chöõ nhö sau:
MINH CHAÂN NHÖ BAÛO HAÛI
KIM TÖÔØNG PHOÅ CHIEÁU THOÂNG,
CHÍ ÑAÏO THAØNH CHAÙNH QUAÛ,
GIAÙC NGOÄ CHÖÙNG NHÔN KHOÂNG.
ÔØ Ñaøng Ngoaøi coù ba phaùi thieàn chaùnh:
- Phaùi thieàn Truùc Laâm thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå Caàu töùc Thieàn sö Minh Chaâu – Höông
Haûi.
- Phaùi thieàn Laâm Teá thuoäc truyeàn thöøa cuûa Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng, töùc thieàn sö Vieân
Vaên – Chuyeát Chuyeát.
- Phaùi thieàn Taøo Ñoäng thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nhöùt Cuù – Tri Giaùo.
Hai phaùi thieàn Truùc Laâm vaø Laâm Teá, töø sau thôøi Hoøa thöôïng Chaân Nguyeân – Chaùnh Giaùc (hieäu
Hueä Ñaêng) thì hôïp nhaát thaønh phaùi thieàn Lieân Hoa hay Lieân Toâng, sau kî huùy teân vua Minh
Maïng neân phaûi ñoåi thaønh Lieân Phaùi. Caùc phaùi naøy truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa
Thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi naøy (xem saùch “Phaät giaùo Ñaøng Ngoaøi” cuøng taùc giaû).
PHUÏ LUÏC BAØI KEÄ TRUYEÀN PHAÙI CUÛA PHAÙI THIEÀN TAØO ÑOÄNG ÔÛ ÑAØNG NGOAØI.
Hoøa thöôïng Tri Giaùo – Nhöùt Cuù cuûa phaùi thieàn Taøo Ñoäng truyeàn theo baøi keä 28 chöõ nhö sau:
TÒNH TRI THOÂNG TOÂNG TÖÙ TAÙNH HAÛI
KHOAN GIAÙC ÑAÏO SANH QUANG CHAÙNH TAÂM
MAÄT HAÏNH NHÔN ÑÖÙC XÖNG LÖÔNG HUEÄ
ÑAÊNG PHOÅ CHIEÁU HOAÈNG PHAÙP VÓNH TRÖÔØNG.
Thieàn sö Thoâng Giaùc – Thuûy Nguyeät töø Ñaøng Ngoaøi (Ñaïi Vieät) sang Trung Hoa tham hoïc vôùi
Hoøa thöôïng Tri Giaùo – Nhöùt Cuù, sau ñoù trôû veà xieån döông phaùi thieàn Taøo Ñoäng ôû Ñaøng Ngoaøi,
truyeàn theo baøi keä naøy.
(Saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc vieát baøi keä cuûa phaùi thieàn Taøo Ñoäng, coù hai caâu ñaàu khaùc vôùi
baøi keä treân:
TÒNH TRÍ VIEÂN THOÂNG TOÂNG TÖÏ TAÙNH
KHOAN GIAÙC ÑAÏO SANH TÖÏ CHAÙNH TAÂM.
Chuùng ta thaáy raèng baøi keä cuûa thöôïng toïa Maät Theå vieát trong saùch khoâng ñöôïc chính xaùc, vì
truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Taøo Ñoäng ôû Ñaøng Ngoaøi ñöôïc truyeàn thöøa nhö sau:
Tri Giaùo – Nhöùt Cuù
Thoâng Giaùc – Thuûy Nguyeät
Toâng Dieãn – Chôn Dung – Ñaïi Tueä
Töù Sôn – Tænh Giaùc
Taùnh Chöùc – Baûn Lai

Taùnh Tri – Giaùc Quang

Haûi Ngaïn – Phoå Tueá
Khoan Nhaân – Thanh Töø
Giaùc Khoan – Minh Laêng
Ñaïo Suøng – Thanh Nguyeân

95
Haûi Dieän – Maät Ña Haûi Taïi – Töï Taïi Haûi Hoaèng – Tònh Ñöùc
Khoan Muïc – Thanh Minh Khoan Giaùo – Thieän Caên Khoan Thoâng – Thanh Quang

Giaùc Laâm Giaùc Linh Giaùc Boån Giaùc Ñaïo Tuaân (Minh Chaùnh)
Thanh Minh Thieän Caén Thanh Nguyeân Thanh Ñaøm

Ñaïo Sanh – Minh Ñaït Ñao Lyù – Minh Ñònh

Sanh Tín – Thanh Tuyeàn
Quang Lö - Hoàng Phuùc

II. TRUYEÀN THÖØA CUÛA TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU - SIEÂU BAÏCH.

Noái tieáp ngoïn ñeøn phaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch coù caùc phaùp töû vaø phaùp toân noåi
danh, cuõng ñaïi chaán toâng phong phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong vaø coøn truyeàn thöøa ñeán taän
ngaøy nay.
Tuy nhieân ôû Ñaøng trong, phaùi thieàn Laâm Teá coù ba danh hieäu khaùc nhau:
· LAÂM TEÁ CHAÙNH TOÂNG
· LAÂM TEÁ GIA PHOÅ
· TEÁ THÖÔÏNG CHAÙNH TOÂNG.
Chuùng ta coù phoå heä truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vôùi chín ñeä töû, thuoäc phaùi
Laâm Teá, hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong nhö sau:
1. THIEÀN SÖ MINH GIAÙC – KYØ PHÖÔNG HAY THAØNH ÑAÏO (1682 – 1744)
Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông, coøn coù phaùp danh (huùy) laø Thaønh Ñaïo, keá theá Toå sö Nguyeân
Thieàu, truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui Nhôn, truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå
sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå giôùi ñaïo...) sau ñoù ra Hueá truï trì chuøa Thieân Muï vaø chuøa Quoác
Aân.
Ngoaøi ra thieàn sö Kyø Phöông vôùi phaùp danh Thaønh Ñaïo, coù ñeä töû laø Phaät Tænh – töø Nghieâm ôû
chuøa Höng Long (?) truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn hay
Quoác sö Hoaèng Giaùc (Ñaïo boån nguyeân...) chi phaùi naøy phaùt trieån xuoáng mieàn Taây Nam Kyø vôùi
truyeàn thöøa cuûa caùc chuøa Hoäi Toân (Beán Tre), Ñöùc Laâm (Ñònh Töôøng),
Phöôùc Höng, Böûu Höng, Quaûng Phöôùc... (Sa Ñeùc)...
2. THIEÀN SÖ MINH VAÄT – NHÖÙT TRI (? – 1786)
Thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Tri keá theá Toå söNguyeân Thieàu truï trì chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai,
truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo Giôùi...), coù caùc
ñeä töû vaø phaùp toân sau:
- Thieät thaønh – Lieãu Ñaït hay Hoøa thöôïng Lieân Hoa, hoaèng hoùa ôû chuøa Töø Aân vaø Khaûi
Töôøng ôû Gia Ñònh, coù thôøi ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï (1817 – 1823). Hoøa
thöôïng coù caùc ñeä töû noåi danh laø Teá tín – Chaùnh Tröïc keá theá truï trì chuøa Töø Aân, Teá chaùnh
– Boån Giaùc vaø Teá Boån – Vieân Thöôøng ñeàu laø Taêng cang chuøa Thieân Muï, hoaèng hoùa ôû
Kinh ñoâ Hueá, coù nhieàu ñeä töû ñaéc phaùp nhö Lieãu Taùnh – Hueä Caûnh, Lieãu Kieán – Töø Hoøa,
Lieãu Thieät – Töø Minh, Lieãu Chôn – Töø Hieáu, Lieãu Döông – Nhöùt Chôn...
- Thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng khai sôn chuøa Hueä Nghieâm ôû Thuû Ñöùc coù caùc ñeä töû
noåi danh: Teá Giaùc Quaûng Chaâu, Teá Vónh – Quaûng Nhôn, Teá Lyù – Quaûng Ñöùc...
Thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng Chaâu hay Tieân Giaùc – Haûi Tònh hoaèng hoùa ôû chuøa Giaùc Laâm
(Gia Ñònh), ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng, noåi
danh thôøi nhaø Nguyeãn. Thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng Chaâu hay Tieân Giaùc – Haûi Tònh truyeàn
theo hai baøi keä: Baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Ñaïo Boån Nguyeân...) vaø Toå sö
Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn (Thieät Teá Ñaïi Ñaïo...)
96
 3. THIEÀN SÖ THAØNH ÑAÚNG – MINH LÖÔÏNG – NGUYEÄT AÂN (1686 – 1769)
Thieàn sö Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng, hieäu Nguyeät Aân hoaèng hoùa chuøa Ñaïi Giaùc (Ñoàng Nai),
khai sôn chuøa Vaïn Ñöùc ôû Hoäi An (Quaûng Nam) vaø chuøa Baûo Phong ôû Khaùnh Hoøa.
Thieàn sö Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng truyeàn theo hai baøi keä:
a) Baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong vôùi caùc ñeä töû vaø phaùp toân sau:
- Thieät Ñòa – Phaùp Aán khai sôn chuøa Kim Sôn, Kim Aán ôû Khaùnh Hoøa.
- Caùc phaùp toân Teá Ñöôøng – Chaâu Caáp, Teá Ñieàn – Nhö Boån, Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùc, Lieãu
Böûu – Hueä Thaân, Ñaït Khöông – Vieân Giaùc, Ngoä Taùnh – Phöôùc Hueä...
b) Baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn vôùi caùc ñeä töû vaø phaùp toân sau:
- Phaät yù – Linh Nhaïc khai soôn chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh, coù caùc ñeä töû (Toå
Toâng – Vieân Quang, Toå Aán – Maät Hoaèng...) vaø caùc phaùp toân (Tieân Giaùc – Haûi Tònh, Tieân
caàn – Chaùnh trì, Tieân Hueä – Tònh Nhaõn)
- Phaätä Tuyeát – Töôøng Quang keá theá truï trì chuøa Vaïn Ñöùc (Hoäi An)
- Phaät Töôøng – Ñöùc Lieân khai sôn chuøa Quang Hoøa (Bình Ñònh)
4. THIEÀN SÖ MINH HAÈNG – ÑÒNH NHIEÂN.
Thieàn sö Minh Haèng – Ñònh Nhieân keá theá truï trì chuøa Quoác Aân. Coù ñeä töû laø Thieät Taùnh – Trí
Haûi, caùc thieàn sö Teá Lòch – Chaùnh Vaên, Lieãu Thoâng – Hueä Giaùm coù leõ laø phaùp toân cuûa Thieàn sö
Ñònh nhieân truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong.
5. THIEÀN SÖ MINH PHUÏNG.
Thieàn sö Minh Phuïng Khai sôn chuøa treân nuùi Hoøn Saám, gaàn chuøa Baûo Phong cuûa Thieàn sö Minh
Löôïng – Thaønh Ñaúng ôû Khaùnh Hoøa.
6. THIEÀN SÖ THAØNH NGOÄ – NGHIEÂM AM
Thieàn sö Thaønh Ngoä – Nghieâm Am hoaèng hoùa ôû chuøa linh Thöùu, chöa roõ chuøa naøy ôû ñaâu vaø
truyeàn thöøa ra sao vì Long vò thôø ôû chuøa Quoác Aân ghi: “Töø Laâm Teá Chaùnh Toâng, 34 theá, Linh
Thöùu, huùy Thaønh Ngoä,thöôïng Nhieâm haï Am, Ñaïi sö giaùc linh maïo toïa”
7. THIEÀN SÖ THAØNH CHÍ – PHAÙP THOÂNG – MINH DUNG (1691 – 1749)
Thieàn sö Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hay Minh Dung hoaèng hoùa ôû chuøa Hoaøng Long, vì vaäy coøn
ñöôïc toân goïi laø Hoûa thöôïng Hoaøng Long
8. THIEÀN SÖ THAØNH NHAÏC – AÅN SÔN
Thieàn sö Thaønh Nhaïc – Aån Sôn khai sôn chuøa nuùi Chaâu Thôùi vaø chuøa Long Thieàn (Ñoàng Nai, coù
ñeä töû laø Phaät Chieáu – Linh Quang khai sôn chuøa Phöôùc Töôøng ôû Thuû Ñöùc (Gia Ñònh)
9. THIEÀN SÖ MINH HAÛI – PHAÙP BAÛO (1670 – 1754)
Thieàn sö Minh Haøi – Phaùp Baûo hay Phaùp Hoùa, hieäu Ñaéc Trí, khai sôn chuøa Chuùc Thaønh ôû Quaûng
nam vaø chuøa Thieân Aán treân nuùi Thieân Aán (Quaûng Ngaõi), phaùt xuaát baøi keä truyeàn thöøa môùi:
“Minh Thieät Phaùp Toaøn Chöông...”
Chín Thieàn sö treân ñeàu laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch. ÔÛ Ñaøng Trong, phaùi thieàn
Laâm teá coøn coù thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn (ñeä töû Minh Hoaèng – Töû Dung) phaùt xuaát baøi keä
“Thieät Teá Ñaïi Ñaïo...” coøn truyeàn ñeán nay.
Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung hoaèng hoùa ôû chuøa Aán Toâng (chuøa Töø Ñaøm ngaøy nay) ôû Phuù
Xuaân, thuoäc haøng ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, coù ñeä töû noåi danh laø Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
vaø Thieät Vinh – Böûu Haïnh ñaõ cuøng vôùi caùc vò treân giuùp cho Phaät giaùo höng thònh vaø phaùt trieån ôû
Ñaøng trong vaø coøn truyeàn maõi ñeán ngaøy nay. (xem chöông V vaø chöông VI).

97
 Chöông IV.
HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM VAØ PHAÙI THIEÀN TAØO
ÑOÄNG ÔÛ ÑAØNG TRONG.
Qua chöông tröôùc, chuùng ta bieát ñöôïc laø:ø Töø sau vieäc Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi boû ra Ñaøng
ngoaøi, caùc chuùa Nguyeãn phaøi nhôø Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø caùc thieàn sö thuoäc phaùi
thieàn Laâm Teá thay theá cho phaùi thieàn Truùc Laâm hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong.

Hình:
- Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm (1633 – 1704) (Aønh hoïa cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa
Truùc Laâm)
- Bình baùt cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Truùc Laâm (Hueá)

Naêm 1692 1695, caùc cuoäc noåi loaïn ôû Ñaøng Trong laøm lieân luïy ñeán Toå sö Nguyeân Thieàu vaø caùc
thieàn sö phaùi Laâm Teá, khieán cho Toå sö Nguyeân Thieàu vaø moät soá ñeä töû phaûi laån traùnh vaø chuùa
Nguyeån Phöôùc Chaâu khaån caáp cho ngöôøi sang Trung Hoa thænh Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm thuoäc
phaùi thieàn Taøo Ñoäng ñöa ñeä töû sang Ñaøng Trong hoaèng hoùa thay theá cho phaùi thieàn Laâm Teá.
Ñaàu naêm 1695, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm sang ñeán Ñaøng Trong, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cuõng
môû Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm ñeå ñoùn Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laøm leã thoï giôùi cho caùc taêng
só ôû Ñaøng Trong. Coù khoaûng 1500 taêng só vaø cö só thoï giôùi ôû Ñaïi giôùi ñaøn naøy, chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu vaø moät soá ngöôøi trong Hoaøng gia vaø moät soá trieàu thaàn cuõng thoï giôùi Boà Taùt vôùi Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm chæ ôû Ñaøng Trong khoaûng moät naêm, trong thôøi gian naøy, Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm chæ hoaèng hoùa ôû taïi chuøa Thieân Muï, neân chæ coù aûnh höôûng ñoái vôùi moät soá Phaät töû ôû
taïi Phuù Xuaân vaø cuõng vì vaäy, sau khi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trôû veà Trung Hoa (naêm 1696) phaùi
thieàn Taøo Ñoäng suy yeáu nhanh choùng vaø phaùi thieàn Laâm teá cuõng vaãn chieám vò trí ñoäc toân ôû Ñaøng
Trong vaø coøn truyeàn thöøa cho ñeán hieän nay.

A. HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM

(1633 – 1704)
(PHAÙI THIEÀN TAØO ÑOÄNG – ÑÔØI 29).

I. HAØNH TRAÏNG
1. THAÂN THEÁ.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, hieäu Ñaïi Saùn hay Haùn Oâng; queâ ôû Giang Taây (Trung Hoa), truï trì chuøa
Tröôøng Thoï, sanh naêm Quí Daäu (1633) hoïc vaán uyeân baùc, laõo thoâng caû Tam giaùi (PHAÄT – NHO
– LAÕO), gioûi caû vaên chöông, chaùnh trò, thieân vaên, ñòa lyù, dòch soá; vieát, veõ ñeàu tinh xaûo.
Khi nhaø Maõn Thanh ñaùnh baïi nhaø Minh chieám nöôùc Trung Hoa, thieàn sö Thaïch Lieâm coøn nieân
thieáu, xin meï gìa cho xuaát gia, ñeán chuøa Thöôïng Laâm theo tu hoïc vaø haàu haï thieàn sö Giaùc Laêng,
thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng.
Naêm Maâu Tyù, nieân hieäu Thuaän Trò (1648), thieàn sö Giaùc Laêng vieân tòch. Sau ñoù, khoâng bieát thieàn
sö Thaïch Lieâm theo hoïc vôùi thieàn sö naøo nöõa vaø ôû chuøa naøo ?
Moät thôøi gian sau, thieàn sö Thaïch Lieâm ñeán laøm giaûng sö ôû chuøa Tröôøng Thoï, Quaûng Chaâu (tænh
Quaûng Ñoâng, Trung Quoác) do thieàn sö Thöïc Haønh truï trì. Sau khi thieàn sö thöïc Haønh vieân Tòch,

98
thieàn sö Thaïch Lieâm leân truï trì chuøa Tröôøng Thoï vaø laáy chuøa Phi Lai laøm Haï Vieän. (Thieàn sö
Thöïc Haønh coù hai chuøa: chuøa Tröôøng thoï ôû Quaûng Chaâu vaø chuøa Phi Lai ôû Thanh Vieãn).
Döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên (1687 – 1691), Hoøa thöôïng Nguyeân Thieàu phuïng meänh Chuùa
trôû veà Trung Hoa thænh danh taêng qua hoaèng döông Phaät phaùp ôû Ñaøng Trong, hoøa thöôïng Nguyeân
Thieàu coù hoäi kieán vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø chuyeån lôøi môøi, nhöng Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm chöa ñi ñöôïc; coù dòp naøy, Hoøa thöôïng thaïch lieâm khoâng ñi, nhöng coù cho ñeä töû laø thieàn sö
Höng Lieân – Quaû hoaèng qua Ñaøng trong. Vì vaäy, döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 –
1725) thieàn sö Höng Lieân ñöôïc chuùa troïng duïng, theo saùch “Haûi Ngoaïi Kyù Söï” cuûa Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm, thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu toân troïng nhö böïc
Quoác sö vaø cuõng do söï giôùi thieäu cuûa thieàn sö Höng Lieân, Chuùa cöû ngöôøi qua Quaûng ñoâng thænh
Hoûa thöôïng Thaïch Lieâm sang Ñaøng Trong nhöng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaãn chöa ñi.
Naêm Giaùp Tuaát (1694), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laïi cöû hai vò sö qua Quaûng Ñoâng thænh Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm,coù keøm theo böùc thô thænh caàu cuûa thieàn sö Höng Lieân, dòp naøy, Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm môùi quyeát ñònh qua Ñaøng trong.
2. HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM QUA ÑAØNG TRONG.
Ngaøy Raèm thaùng Gieâng naêm Aát Hôïi (12 – 2 – 1695), Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø moät soá ñeä töû
cuøng hai vò ñi röôùc, leân thuyeàn ñeå ñeán thuyeàn buoân ñi bieån ñaäu ôû thaønh phoá Hoaøng Phoá. Phaùi
ñoaøn cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coù ñeán 50 ngöôøi, laïi mang theo nhieàu phaùp töôïng, phaùp khí vaø
kinh saùch... thuyeàn buoân chôû khoâng heát, phaân nöûa phaûi ôû laïi ñi chuyeán sau.
Ngaøy 16, thuyeàn buoân rôøi beán Hoaøng Phoá.
Saùng ngaøy 28 thaùng gieâng naêm Aát Hôïi (12 – 3 – 1695), thuyeàn buoân ñeán ñaûo Tieâm Buùt La (Cuø
lao Chaøm ngaøy nay) ôû ngoaøi khôi haûi caûng Hoäi An (caùch khoaûng 20 – 30km), thuyeàn cho baén
maáy phaùt phaùo lôùn ra hieäu cho lính ôû Hoäi An bieát coù thuyeàn ñeán.
Ñeán luùc trôøi nhaù nhem toái, coù moät chieác thuyeàn buoân (buoàm hình löôõi rìu) töø höôùng Taây chaïy
ñeán ñaäu saùt vaøo thuyeàn buoân, treân ñoù coù moät ngöôøi ôû traàn mang khoá, ñaáu bôùi toùc coù giaét loâng
nhím, raêng ñen noùi líu lo. Hai taêng só ñi qua Trung Hoa röôùc Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm ra hoûi
chuyeän, ngöôøi aáy beøn thi leã. Sau ñoù hai taêng só ñöôïc thoøng daây ñeå xuoáng thuyeàn buoàm vaøo bôø
baùo tin cho chuùa.
Raïng saùng hoâm sau (ngaøy 29), coù nhieàu thuyeàn nhoû ñeán thuyeàn buoân ñeå tranh nhau mua giaøy,
maõo, quaït..., ngöôøi Vieät raát thích mua duø che möa.
Ñeán giôø Thìn, hai chieán thuyeàn chôû hai taêng só trôû ra röôùc phaùi ñoaøn cuøa Hoaø thöôïng Thaïch
Lieâm. Hoøa thöôïng taû chieác thuyeàn ñoù nhö sau: “Thuyeàn chieán sôn son laùng boùng, soi maët nöôùc,
hai beân thuyeàn coù 25 tay cheøo, thuûy quaân raát maïnh khoûe, cöûa khoang thuyeàn chaïm roàng vaø maây,
sôn ñoû, treân caên ñeäm coù ñaèng vaên, döôùi traûi chieáu laùt mòn maøu xanh luïc, loø ñoát höông kyø nam,
hoäp vaøng baøy traàu cau, coù ñuû caùc thöù goái. Vaøi möôi thuûy thuû voõng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm töø
thuyeàn bieån qua thuyeàn chieán, noåi troáng ñoàng, hoø haùt cheøo ñi.
Hai chieán thuyeàn gheù vaøo coâng ñöôøng ôû bôø bieån. Coâng ñöôøng naøy laø sôû thaâu thueá, nhaø moät gian,
lôïp baèng tranh. Quoác sö Quaû Hoaèng vaø caäu cuûa Chuùa (Quoác Caäu) ñoùn tieáp Hoøa thöôïng vôùi caùc
leã vaät goàm: vaøng baïc, traân chaâu, kyø nam...
Quoác sö vaø Quoác caäu röôùc phaùi ñoaøn Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm veà phuû Chuùa ôû Kinh ñoâ Phuù Xuaân
baèng boán chieác thuyeàn; Hoøa thöôïng keå laïi trong saùch “Haûi Ngoaïi Kyù Söï” nhö sau: “Hai beân bôø,
gaùi nhieàu hôn trai, aùo maëc chuoäng maøu hoàng, maøu luïc. Saép ñeánVöông Phuû meânh moâng khoâng coù
thaønh quaùch, chung quanh troàng tre gai laøm raøo. Trong haøng raøo tre, caát moät haøng traïi lôïp maùi
tranh, moãi traïi ñeàu coù ñaët suùng ñoàng naëng, töø vaøi traêm caân ñeán vaøi ngaøn caân, ñuùc raát tinh xaûo,
khaûm chaâu sa phi tuùy, vaên veû saùng ngôøi, nhôø coâng chuøi ñaùnh laâu naêm môùi coù ñöôïc. Sau traïi suùng
naøy laïi coù haøng raøo tre gai, phía trong coù voøng töôøng thaáp, roäng chöøng moät hai daëm, Vöông Phuû
ôû trong aáy”.
99
Voõng loïng töø cuûa giöõa ñi thaúng vaøo ñeàn, Chuùa (Nguyeãn Phöôùc Chaâu) ñöùng ñoùn treân theàm Ñoâng;
thoaït môùi gaëp nhau, nhö quen bieát saün töø tröôùc. Daét vaøo trong cung, coù baøy trí töôïng Phaät, phöôùn
taøn, chuoâng moõ, chaúng khaùc caûnh chuøa. Ta baûo raèng: “Chuùa thöïc khaù khaùc chaúng queân nghieäp cuõ
vaäy” (1). Vöông ngoù ta maø cöôøi. Ta leã Phaät, vöông töï tay ñaùnh khaùnh, ñoát höông. Keá khieán baøy
baøn höông aùn, laáy böïc Thaày ñaõi ta, thænh vaøo ngoài giöõa, Quoác sö ngoài beân traùi, roài vöông ngoài
phía phaûi. Sau maáy lôøi haøn huyeân uûy laïo, Vöông ñöùng daäy thöa raèng: “Ñeä töû taâm moä ñaïo phong
cuûa Laõo hoøa thöôïng maáy naêm nay. Nay may maén, Hoøa thöôïng khoâng vì côù xa xoâi maø töø khöôùc,
caàu xin Hoøa thöôïng ruû loøng, chæ baûo ch ñeä töû bieát chaùnh ñaïo ñeå noi theo”.

(1) Caâu naøy yù noùi: Hoøa thöôïng vaø Chuùa ñaõ töøng cuøng nhau tu töø kieáp tröôùc. Nay Chuùa ñaàu thai,
sanh laøm Chuùa ôû nu71c Vieät nhöng vaãn coøn nhôù ñaïo haïnh cuûa moät taêng só haèng thôø Phaät,
tuïng kinh, khoâng queân vieäc cuõ ôû kieáp tröôùc.

Ta baûo raèng: “Ñaïo nhaø Vua ôû nôi vieäc trò nöôùc an daân. Ñaïo chæ moät nhöng ñòa vò moãi ngöôøi khaùc
nhau. Neáu vò cai trò nöôùc, laõng boû taát caû phaùp leänh kyû cöông ñeå cöôõng caàu thanh tònh, aáy laø
khoâng bieát thanh tònh vaäy. Neáu thöôøng an nhieân khoâng duïc voïng, nhö nhö, khoâng tham caàu trong
taâm thö thaùi hö linh, tuøy vieäc thuaän lyù, tuøy vaät öùng phoù; neáu ñöôïc nhö theá, tuy haøng ngaøy vaãn xöû
trí muoân vieäc maø taâm khoâng phieàn nhieãu maûy may. Bôûi theá, duø lo vieäc nöôùc, cai trò muoân daân,
vaãn thaáy thaûnh thôi nhö ruõ aùo voøng tay, khoâng tu haønh maø thaønh ñaïo. Khi thanh tònh an nhieân töï
taïi, thì vua hay Phaät, toå naøo coù phaân bieät gì ñaâu !
Sau ñoù chuùa ñaõi tieäc chay vaø cho ñöa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm veà chuøa Thieàn Laâm, vaøo luùc nöûa
ñeâm.
3. CHUØA THIEÀN LAÂM.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cö nguï taïi chuøa Thieàn Laâm, gian nhaø ñeå Hoûa thöông vaø ñeä töû ôû khaù
chaät heïp.
Saùng moàng moät thaùng hai, Chuùa vaøo noäi giaùm ra chuøa röôùc Hoøa thöôïng vaøo Phuû. Hoøa thöôïng
daâng moät baøi khaûi vaø boán baøi thô. Chuùa cho vuõ nöõ muùa khuùc “haùi sen” (Thaùi Lieân) ñeå cuùng
döôøng. Chuùa hoûi nhaø ôû coù tieän nghi khoâng ? Hoøa thöôïng cho bieát nhaø chaät toái taêm. Chuùa höùa laø
ngaøy moàng ba, seõ cho ngöôøi ñeán döïng Phöông tröôïng môùi. Hoøa thöôïng töø bieät trôû veà chuøa. Ñeâm
ñoù Hoøa thöôïng laøm baøi thô “Thieàn Laâm töùc söï” nhö sau:

Mòt môø maây khoùi aùm hoa cung.

Ngoài ñöùng baên khoaên nhöõng laï luøng.
Röøng thaúm ngaøy thöôøng xanh gioù maùt,
Trôøi chung ñaâu chaúng coù traêng trong.
Non xanh moät daûi chieàu u aùm,
Xöông traéng ngaøn moà khoùi toûa phong.
Theá söï chaúng gì khoâng bieán ñoåi,
Maây ñen boãng trôû boùng döông hoàng.

Phöông tröôïng ba gian lôïp baïch mao,

Ñoàng xanh nöûa maãu tieáp goø cao.
Ven coàn rau coû quanh naêm thieàu,
Ngoaøi ngoõ tre gai töù phía raøo.
Hay beänh vieäc ñôøi theo quaáy nhieãu,
Traùnh phieàn, mieäng theá laïi xoân xao.
Ngaøy veà, Haø Laïc, thaêm tin gioù,
100
 Ñöôïc queø “Trung Ly” ñeä luïc haøo.

Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñoaùn laø moät vaøi thaùng seõ ñöôïc an cö.
Saùng ngaøy moàng ba, vieân Noäi giaùm vaø hai vieân quan Boä Coâng daãn lính vaø thôï chöøng moät ngaøn
ngöôøi ñeán chuøa Thieàn Laâm ñeå caát phöông tröôïng cho Hoøa thöôïng. Thôï laøm ba ngaøy ñeâm thì
xong. Phöông tröôïng roäng 5 gian, 32 coät, boán phía coù haønh lang, vaùch töôøng, raàm thöôïng, raàm haï
ñeàu baèng vaùn vaø moät nhaø haäu lieâu naêm gian 20 coät.
Nhôn khi laøm xong phöông tröôïng, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm hoûi veà tình hình môùi bieát: ÔÛ xöù
Ñaøng Trong vaøo thôøi ñoù, thanh nieân töø 16 tuoåi ñeán 60 tuoåi maïnh khoûe, ñeàu bò baét vaøo lính hoaëc
vaøo laøm thôï cho trieàu ñình, chæ coù taêng só môùi ñöôïc mieãn. Vì theá, treû con vöøa môùi lôùn, sôï phaûi ñi
lính, cha meï cho vaøo chuøa laøm taêng só ñeå troán lính. Do ñoù soá taêng só ôû caùc chuøa raát ñoâng, nhöng
ña soá khoâng bieát kinh luaät, coù nhieàu thoùi hö taät xaáu. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm keå trong saùch “Haûi
Ngoaïi Kyù Söï” nhö sau:
“Moãi naêm vaøo khoaûng thaùng ba, thaùng tö, quaân lính ñi ra laøng, baét daân töø 16 tuoåi trôû leân, nhöõng
ngöôøi thaân theå cöôøng traùng ñoùng goâng baèng moät goâng tre ñeå giaûi veà Phuû Trung Quaân. Vaøo quaân
ñoäi roài, moãi ngöôøi chuyeân hoïc moät ngheà, sau ñoù phaân phoái ra caùc “thuyeàn” quaân (1). Luùc coù
chieán tranh ñem ra ñaùnh giaëc, luùc voâ söï laøm “Xaâu” ôû caùc Vöông phuû; tuoài chöa ñeán 6o, khoâng
ñöôïc veà laøng ñoaøn tuï cuøng cha meï, vôï con.

(1) Thuyeàn:ñôn vò quaân ñoäi goàm khoaûng 50 – 60 ngöôøi.

Haèng naêm, thaân thích ñem quaàn aùo, vaät thöïc ñeán thaêm maø thoâi. Vì lyù do ñoù, nhöõng ngöôøi daân
coøn laïi ôû nhaø, toaøn gaày yeáu, taøn taät chaúng co maáy ngöôøi maïnh meõ, cha meï vôï con phaûi ñi lính,
vöøa lôùn leân, laäp töùc cho vaøo chuøa laøm saõi, haàu mong troán traùnh vieäc quan. Do ñoù, boïn khoaùc aùo
nhaø chuøa raát ñoâng, Phaät phaùp trôû neân hoãn loaïn, chaúng nhöõng “Toâng phaùi” khoâng ai hoûi ñeán, maø
caùc saùch Luaät, Luaän cuõng ñeàu xeáp xoù boû qua, ñeán ñoãi nhöõng keû maïo ni aùo traøng maø neát xaáu taät
hö coøn quaù boïn daân queâ ngoaøi laøng maïc. Cho ñeán nhöõng haïng trí töï xöng laø thaày ngöôøi cuõng
khoâng cöùu ñöôïc phong tuïc teä haïi, luoáng phuï loøng kính tin cuûa quoác daân vaø Chuùa thöôïng. Tai
nghe maét thaáy, haù nôõ laøm thinh; beøn vieát caùo baïch moät baøi, daùn leân caùc cöûa chuøa cho moïi ngöôøi
ñöôïc roõ:
4. LÔØI CAÙO BAÏCH (DAùN ÔÛ CAÙC CHUØA)
Tam Giaùo Thaùnh nhôn, khai hoùa thieân haï, töø vieäc lôùn ñeán vieäc nhoû, ñeàu coù phaùp ñoä, chöông luaät.
Ñaïo phaûi coù goác, hoïc phaûi coù thaày, khoâng phaûi xuyeân taïc, baøy ñaët ñeå möôïn tieáng laøm thaày thieàn
haï ñöôïc.
Nho – Ñaïo, hai giaùo phaùi naøy coù truyeàn thoáng, ôû ñaây khoâng baøn ñeán. Ta chæ noùi rieâng veà ñaïo
Phaät (Thích giaùo). Ñöùc Ñaïi Huøng Vaên Phaät giaùo hoùa chuùng sanh, laáy loøng töø bi laøm lôïi cho muoân
vaät, laáy trí tueä tieáp ñoä moïi ngöôøi, daïy cho ñoà chuùng, chia thaønh ba moân, ñeå cho keû haäu tieán tieän
ñöôøng höôùng theo. Toå Döôïc Sôn baûo raèng: “Luaät coù Luaät sö, Luaän coù Luaän sö”. Hieân nay baûo laø
“Toân sö” thì chöa hieåu “Thieàn chæ” (Chæ yeáu thieàn), baûo raèng Luaät sö thì chöa hieåu “Giôùi töôùng”,
baûo raèng “Luaän sö” laïi chöa hieåu kinh nghóa; haønh ñoäng loá laêng, noùi naêng loän xoän, töï yù ñaët ñieàu,
laøm haïi keû haäu hoïc; khinh ngöôøi doái Phaät, aên haïi thí cuùng cuûa thaäp phöông, thöïc laø loaøi ma nhieät
soá moät trong phaùp moân vaäy.
Theo kinh Duy Ma noùi thì ai maø cuùng döôøng cho nhöõng haïng ngöôøi aáy khoâng ñöôïc phöôùc, coøn
haïng ngöôøi aáy nhaän cuûa cuùng döôøng phaûi ñoïa vaøo ba aùc ñaïo (...)
Nay do Quoác Vöông (1) trieäu thænh, Laõo taêng töø phöông xa ñeán, ñöôïc Quoác vöông cung kính thaân
thieän nhö coát nhuïc. Vaû laïi, thaàn daân trong nöôùc thaûy ñeàu qui y tam baûo, thaät laø moät quoác gia öa
muoán laøm vieäc laønh raát hieám coù. Ta nôõ naøo maëc aùo caø sa, laøm traùi pheùp Phaät, vôùi Phaät keát oan,
101
noùi phaùp keát thuø vaø vôùi taêng keát oaùn cho ñaønh. Laõo taêng thaáy maø khoâng noùi, thaø cho ma laøm Buït,
coøn toäi naøo lôùn hôn vaø raát phuï myõ yù tín ngöôõng cuûa Vua Quan, töù chuùng. Bôûi theá, löôïc cöû ra ba
vieäc sau ñaây, noùi roõ moái teä, giuùp cho thieän nam tín nöõ trong nöôùc khoûi bò boïn tu haønh giaû doái löøa
bòp.

(1) Quoác vöông: töùc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725).

Phaät Toå ñaët ra giôùi luaät, cuõng nhö Khoång Thaùnh daïy ngöôøi “Giôùi thaân khuûng cuï, khaév kyû phuïc
leã”. Vaäy ngaøi baûo raèng: Traùi leã chôù xem, traùi leã chôù noùi; nghóa laø goác cuûa thaùnh yù, chính taâm, tu
thaân ñeàu ôû choã bieát raên sôï. Ñöùc Vaên Phaät ñoä theá, sôï ngöôøi ñôøi khi taäp naëng neà, ñaém ñuoái trong
voøng tham, saân, si, aùi neân ñaët ra caùc giôùi phaùp Sa-di, Tyø kheo vaø Boà Taùt. Taïi gia Boà Taùt coù nguõ
giôùi, baùt quan trai giôùi, phaùt minh ñieàu luaät, goàm ba ngaøn teá haïnh, taùm traêm oai nghi; coát khieán
ngöôøi ñôøi giöõ thaâm taâm cho ñoan chính, tröø boû voïng töôûng, tu haønh cho ñeán coõi Boà ñeà. Ñaët ra ba
ñaøn ñaïi giôùi, treân baøy ba vò Toå sö, baûy vò Toân Chöùng, nghieâm keát ñaøn traøng nhi leã, ñoái vôùi Baùt
Boä Long Thieân, vaân taäp töù chuùng, khieán nhöõng keû caàu giôùi, töï ñem vieäc laøm trong ñôøi mình,
hoaëc coù loãi hoaëc khoâng, phaùt nguyeän saùm hoái. Hôn nöõa, phaûi ba ñaøn laøm pheùp, boán daïo hoûi tra.
Laøm troïn thanh tònh pheùp maàu môùi cho thoï giôùi. Neáu xeùt coù loãi naëng thì seõ bò töø khöôùc töùc thì.
Gaàn ñaây, coù moät boïn ma sö truyeàn giôùi phaùp cho ngöôøi, daàu ngöôøi aáy khoâng chòu leân ñaøn, chaúng
heà chòu qua söï truyeàn phaùp cuûa Tam Sö, chöùng minh cho Thaát Chöùng, tuùc nghieäp khoâng heà saùm
hoái, giôùi luaät chaúng heà giaûng baøn; khoaùc aùo caø sa, caàm bình baùt, chaúng heà giaûng taäp coù oai nghi;
khoâng caên cöù taêng hay tuïc, chæ caàn coù moät soá tieàn höông ñaêng coâng ñöùc, töùc thì coù Phaùp Y, giôùi
ñieäp caàm ñeán taän tay, khieán cho boïn caàu giôùi voâ tri ngang nhieân töï cho mình ñaõ ñaéc truyeàn Ñaïi
Giôùi tam ñaøn (...)
Ñöùc Phaät ban ñaàu hieän thaân “Loâ-Xaù-Na” dieãn giaûi kinh Hoa Nghieâm, giaûi thích luaän baøn hao hôi
raùt coå maø thieân long haøi chuùng ngoài nghe nhö ñieác; ngaøi nhaän thaáy chuùng sanh meâ laàm, khoù beà
tieáp daãn, beøn noùi raèng: “Thoâi, Ta khoâng thuyeát phaùp nöõa”, lieàn trôû veà nieát baøn. Nhöng sau suy
nghó 21 ngaøy, cuoái cuøng duøng phöông tieän kheùo leùo, ñeán vöôøn Loäc giaû môû hoäi A-Haøm, theo phaùp
“Sanh laõo bònh töû” dieãn thaønh caùc chuûng loaïi, caùc lôøi thuyeát giaûng tuøy theo caên cô rieâng cuûa töøng
ngöôøi maø daãn Ñaïo, khieán cho moïi ngöôøi ñeàu ñöôïc boå ích. Bôûi vì Phaät nghóa laø “Giaùc”, chaúng
nhöõng töï mình giaùc ngoä maø coøn phaûi giaùc ngoä cho ngöôøi ñôøi nöõa (...)
Coøn nhöõng ngöôøi gaùnh vaùc vieäc nhaø phaät, giöõ troïng traùch laøm thaày ngöôøi, caàn phaûi tieáp ñaõi töù
chuùng thaäp phöông töø hoùa vaø bình ñaúng, ñoái vôùi ai cuõng taän taâm khai hoùa, khoâng luaän vieäc tinh
teá hay thoâ laäu, vieäc lôùn hay vieäc nhoû, heã coù ngöôøi thaønh taâm ñeán thænh giaùo, ñeàu phaûi daãn giaûi
chæ baøy; cho ñeán nhöõng ngöôøi khoâng bieát gì ñeán hoûi han, neáu mình ngehe thaáy cuõng phaûi tìm
caùch, ra coâng daïy doã, löïa lôøi daïy baûo daàu coù raùt coå hao hôi, khoâng ñöôïc vì meät nhoïc maø boû dôû
nöûa chöøng, coát phaûi laøm sao cho ngöôøi nghe giaùc ngoä, caûi taø qui chaùnh môùi thoâi. Daïy moãi ngaøy
moãi tieán, hoïc laâu thaønh quen, nhö theá daàn daàn seõ hôïp Ñaïo.
Gaàb ñaây, thaáy coù moät boïn ngöôøi giaû doái, giaû danh laøm thaày maø giaùo ñieàu, giôùi luaät muø mòt khoâng
bieát, ngu doát maø töï cho mình laø cao, khinh khi keû haäu hoïc, khi thì noùi”boïn chuùng khoâng theå daïy
ñöôïc”, khi thì noùi”daàu coù daïy, chuùng noù cuõng chaúng bieát chi”, ngaên ngöôøi laø töï ngaên mình, doái
ngöôøi chính laø töï doái mình vaäy (...)
Nay xem, ngöôøi baûn quoác coù loøng tin raát kieân coá, chuøa chieàn khaép xöù, taêng ni (saõi vaûi) ñaày ñoaøn,
haù phaûi thieáu keû tu haønh coù caên taùnh lanh lôïi, côù sao ba moân hoïc “Toâng, Luaät, Luaän” khoâng coù
ngöôøi naøo chæ veõ; khieán cho ñaïi chuùng môø mòt, ñaém ñuoái tring taø tòch, tình si. Tuùng söû taäp tuïc meâ
laàm, cuõng aét coù moät laàn phaùt nieäm trôû veà vôùi aùnh saùng. Khoán noãi, nhöõng böïc sö tröôûng, tieàn boái,
chaúng nhöõng chaúng khích leä höôùng daãn maø coøn khoâng chænh ñoán khuoân pheùp, giaûng daïy khoâng ra
troø, hoån loaïn hoà ñoà (...)
102
Ñeán ngaøy nay, thieân ñaïo suy vi, thuaàn phong tieâu taùn, coù keû giaøy coû chöa mang heát moät ñoâi, cöûa
thieàn chöa böôùc qua hai böïc, moät mai ra laøm thaày ngöôøi, sôï ngöôøi ta bieát roõ chaân töôùng, laøm boä
lim dim nhaém maét, söûa gioïng thanh cao, laøm nhö böïc giaûi thoaùt, ghen gheùt tham laøm, giaû doái beà
ngoaøi, ñeå ñöôïc tieáng khen laø “Laõo thöïc tu haønh”, laáy theá laøm ñaéc saùch (...)
Töø bi khoâng phaûi Phaät, “kieán giaûi” khoâng phaûi phaùp, taâm haïnh khoâng phaûi taêng; theá maø daùm thoï
laõnh thaäp phöông leã baùi, töù chuùng qui y, leân maët thaày cuûa ngöôøi (Nhôn sö) maïo danh Phaùp chuû,
haù chaúng sôï ñòa nguïc quaû baùo hay sao ?
Phaät ôû Linh Sôn thuyeát phaùp, ñaïi chuùng ñeàu laëng thinh, chæ coù Ñaàu Ñaø Ca Dieáp, mæm cöôøi hôùn
hôû, ñöùc Phaät baûo raèng: “Chaùnh Phaùp nhaõn taïng, Nieát Baøn Dieäu Taâm, giao phoù cho ngöôi, phaûi hoä
trì löu thoâng vónh vieãn, chôù coù giaùn ñoaïn”. Töø ñoù, laäp neân Toâng phaùi (Thieàn toâng) goïi laø “Giaùo
ngoaïi bieät truyeàn” (truyeàn ngoaøi giaùo phaùi) khieán ngöôøi noi theo ñoù maø tieán thuû, minh taâm kieán
taùnh, noái ñôøi truyeàn thuï cho nhau. Taây thieân coù 28 Toå sö, Ñoâng Ñoä coù 6 Toå sö, ñeán Thaøo Kheâ
Ñaïi Giaùm Toå sö (Hueä Naêng) thì heát truyeàn y baùt, chæ truyeàn “Taâm phaùp”, ñôøi ñôøi noái nhau. Sau
laïi chia thaønh hai phaùi: Thanh Nguyeân (Haønh Tö) vaø Nam Nhaïc (Hoaøi Nhöôïng); naêm chi laø “Qui
Ngöôõng, Laâm Teá, Taøo Ñoäng, Vaân Moân, Phaùp Nhaõn”. Naêm chi hoaèng hoùamôû roäng Phaät Giaùo cho
ñeán ngaøy nay.
Oâi ! Phaät laø moät chuùng sanh Giaùc Ngoä tröôùc, chuùng sanh laø moät vò Phaät chöa giaùc ngoä, bôûi theá,
phaøm phu coù ñuû tö caùch thaùnh nhôn maø phaøm phu khoâng bieát; Thaùnh nhôn cuõng coù tö caùch phaøm
phu; Thaùnh nhôn chaúng hay mình laø Thaùnh nhaân, neáu bieát mình Thaùnh nhôn töùc laø phaøm phu,
phaøm phu neáu bieát phaøm phu töùc thò Thaùnh nhôn (...)
Ñaõ laøm con chaùu Phaät toå, neân kieân taâm töï nguyeän môû ñu72ng Giaùc ngoä cho ngöôøi ñôøi, phaù aùm
khai meâ, phaûn ta qui chaùnh, haù phaûi laø vieäc nhoû moïn hay sao ? Neân nghó: Vöôøn Phaät xuaân taøn,
saân chuøa thu muoän, trong thôøi phaùp moân thaát truyeàn löu laïc, haù neân laáy ngoa truyeàn ngoa, khieán
taêng nhôn khaép nöôùc chaúng bieát ra ñôøi hoïc ñaïo laø caùi gì, uø uø caïc caïc trong laøng tuùy moäng.
Laõo taêng khoâng nôõ laøm thinh ngoài ngoù, neân khoâng ngaïi khaåu nghieäp, noùi thaúng vaøi lôøi.
NAY BOÁ CAÙO.
Khi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Thieàn Laâm, caùc vöông haàu, quan töôùng cuûa trieàu ñình chuùa
Nguyeãn thöôøng ñeán tham vaán Phaät phaùp, Töù Truï Ñaïi Thaàn, Nguyeân Quoác laõo Ñoâng Trieàu Haàu,
Ñaïi Hoïc Só Haøo Ñöùc Haàu, hai anh em Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laø Leä Truyeàn Haàu vaø Thieàu
Döông Haàu.
Ngaøy raèn thaùng hai, Chuùa cho röôùc Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaøo Vöông Phuû ñeå tham khaûo yù
kieán veà vieäc oån ñònh chaùnh giaùo, kyû cöông, tham vaán Phaät phaùp vaø coù yù ñònh nhôø Hoøa thöôïng laäp
ñaøn caàu möa. Khi chuùa ñeà caäp ñeán vaán ñeà caàu möa, Hoøa thöôïng laëng thinh hoài laâu, roài traû lôøi
raèng:”Khoâng caàn phaûi caàu möa, laõo taêng töø xa ñeán ñaây, caûm loøng tin caäy cuûa Chuùa, xin laáy 8 chöõ
“Phong ñieàu vuõ thuaän, quoâc thaùi daân an” baùo ñaùp.
Chuùa chöa hieåu lôøi noùi ñoù, Hoøa thöôïng vieát caâu lieãn trình Chuùa: “Phaät taâm töø nguyeân, tieân baûo
Quoác thaùi daân an, phöông höõu phaùp luaân chuyeån cöù.
Vöông huùy Phöôùc Chaâu, toïa höôûng “Phong ñieàu vuõ thuaän hôïp döông ngoâ ñaïo haønh thi”
(Taâm Phaät vaãn töø bi, giöõ cho Quoác thaùi daân an, môùi coù choã chuyeàn quay baùnh xe phaùp),
(Teân Chuùa laø Phöôùc Chaâu, ngoài höôûng “Gioù thuaän möa hoøa”, chính laø döông luùc thi haønh ñaïo ta)
Khi veà vieát caâu lieãn daùn leân chuùa Thieàn Laâm; lieân tieáp sau ñoù maáy ngaøy trôøi laïi möa.
Theo ñeà nghò cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, Chuùa ra leänh cho caùc Taêng só ôû Ñaøng Trong phaûi vaân
taäp veà Phuû Phuù Xuaân ñeå thoï Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm döôùi söï chöùng minh cuûa Hoøa
thöôïng, nhö theá môùi ñöôïc caáp Ñoä Ñieäp vaø mieãn söu thueá.
Ñoàng thôøi, Chuùa cuõng cho hoaøng gia vaø trieàu thaân, ai coù tín taâm thì xin thoï giôùi Boà Taùt, trong Ñaïi
Giôùi ñaøn naøy, toå chöùc töø moàng moät ñeán moàng taùm thaùng tö naêm Aát Hôïi (1695), nhaân dòp Phaät
Ñaûn.
103
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm daâng leân chuùa baûn ñieàu traàn goàm caùc ñieåm chính sau:
1) Neân tieán coáng trieàu ñình nhaø Thanh ñeå chính danh hieäu vaø nhôø thanh theá ngoaïi vieän ñoù maø
caùc nöôùc laân caän khoâng daùm gaây haán (yù chæ chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi vaø Chaân Laïp,Xieâm
La...), Hoøa thöôïng vieát: “Trieàu ta (nhaø Thanh), Hoaøng thöôïng Khöông hy thoáng trò 9 chaâu, 15
tænh, ñaát vaøi vaïn daëm, giaùp binh traêm ngaøn vaïn huøng cöôøng, maø bôø coõi quùi bang laïi tieáp caän
vôùi tænh Quaûng Ñoâng. Nay neáu Chuùa khieán söù thoâng haûo vôùi caùc quan Toång Ñoác, Tuaàn Vuõ,
Töôùng quaân (nhaø Thanh). Roài sau daâng bieåu tieán coáng trieàu ñình, xin phong Vöông ñeå chính
danh hieäu, laáy thanh theá tænh Quaûng Ñoâng laøm ngoaïi vieän, töï nhieân boïn tieåu khaáu caùc nöôùc
laân bang neå sôï khoâng daùm doøm ngoù, thöïc laø danh chính ngoân thuaän. Veà lyù do thoâng khoaûn,
Chuùa seõ lieäu maø ñieàu traàn.
2) Ñaët ñoàn binh cuûng coá bieân thuøy: “Baûn quoác (Ñaøng Trong) cuøng vôùi Ñoâng Kinh (Ñaøng Ngoaøi),
caùc xöù lieân tieáp, chæ caùch moät con soâng maø thoâi, doïc bieân giôùi coù nhieàu choã neân ñaët ñoàn binh
phoøng thuû; neáu duøng binh ít thì e ñeán khi xung ñoät khoâng ñuû söùc choáng cöï, neáu duøng binh
nhieàu thì khoâng coù ñuû soá quaân, ñeàu khoâng phaûi laø keá saùch hoaøn haûo. Laõo taêng traûi xem sôn
xuyeân quan yeáu, coù nhieàu nôi coù theå giaûm binh soá; chæ ñaët moät ñoäi kyø binh maø cuõng coù theå coá
thuû ñöôïc. Neáu chuùa chòu duøng keá hoaïch naøy, laõo taêng seõ ñieàu traàn sau”.
3) Thöông yeâu töôùng só ñeå coå vuõ loøng trung duõng: “Thôøi xöa, trong vieäc voõ bò, khoâng phaân bieät
binh vôùi quaân, luùc quoác gia voâ söï, ngöôøi daân ñöôïc an cö vôùi ruoäng vöôøn, lo vieäc caøy caáy, ñeán
luùc coù chieán tranh seõ goïi ra nhaäp nguõ (1). Haèng naêm, vaøo luùc vieäc noâng raûnh rang, ñem ra
huaán luyeän, giaûng cho bieát nghóa vuï “toân quaân thöôïng thaàn”, daïy cho bieát voõ ngheä vaø phöông
phaùp taùc chieán, nhöng vaãn ñöôïc höôûng laïc thuù ôû gia ñìng. Nhö vaäy, luùc höõu söï, moïi ngöôøi ñeàu
coù loøng yeâu Chuùa, ñem ra choáng cöï ñòch, töï nhieân duõng khí taêng boäi, vui veû toøng quaân ñeå
gieát thuø giuùp nöôùc. Nay nghe, trong daân nöôùc, moät khi ñaõ bieân teân vaøo soå lính, troïn naêm phaûi
phuïc dòch cöûa quan, khoâng ñöôïc veà laøng thaêm vieáng cha meï, vôï con. Tuy chuùng sôï phaùp luaät
khoâng daùm traùi lònh, nhöng trong loøng sao khoûi oaùn hôøn. Sao khoâng cho binh lính luaân phieân
thao dieãn, moãi naêm hoaëc nöûa naêm, hoaëc moät quùi, cho ôû quan phuû phuïc dòch huaán luyeän; roài
thay phieân nhau veà laøng caøy caáy, ñoaøn tuï vôùi gia ñình. Baét chöôùc theo pheùp “quaân ñieàn”
ngaøy xöa. Ñeán luùc coù vieäc phaûi ñoäng binh, môùi keâu goïi taát caû ra traän. Nhö vaäy, nhaân daân seõ
vui loøng toân kính Chuùa, xung phong ñaùnh giaëc, binh caøng theâm maïnh maø daân caøng theâm giaøu.
Veà caùc chi tieát seõ ñieàu traàn sau

(1) Chính saùch “nguï binh ö noâng”

4) Môû tröôøng Quoác hoïc ñeå giaùo duïc nhôn taøi: Thaùnh khoång laø ñaáng “Vaïn theá sö bieåu”, caùc saùch
Töù Thö, Nguõ Kinh cheùp ñuû caùc phöông phaùp tu thaân trò theá, chuùng ta phaûi noi theo, xöû söï hôïp
lyù. Nay Chuùa neân döïng nhaø Quoác hoïc, toân thôø Khoång Thaùnh, taøng tröõ saùch Nho Giaùo; môøi
caùc nhaø Danh Nho, Lyù hoïc ra laøm thaày ñeå minh giaûng ñaïo Thaùnh. Töø Theá töû, con em caùc Ñaïi
thaàn, cho ñeán nhaân daân tuaán tuù ñeàu cho vaøo hoïc; roài môû caùc cuoäc khaûo haïch ñeå xeáp haïng cao
thaáp, nung ñuùc laâu ngaøy. Töï nhieân moïi ngöôøi hieåu bieát cöông thöôøng luaân lyù, trò ñaïo chính
ñaïi, daàn daàn trôû neân moät nöôùc vaên minh.
Ngaøy 26 thaùng 2, Chuùa röôùc Hoøa thöôïng vaøo ngöï nôi phöông tröôïng môùi, Quoác maãu ñaõi côm
chay, Vöông huynh Coâng chuùa daâng höông, thænh Hoøa thöôïng thuyeát phaùp.
Ngaøy 10 thaùng 3, caùc taêng só ñi chuyeán thuyeàn sau ñeán ñaûo Tieâm Buùt La, caùc taêng só naøy keå laïi
cuoäc haønh trình kinh dò cuûa hoï nhö sau: “Thuyeàn ra cöûa beå ngaøy 20 thaùng 2 chæ ñöôïc thuaän gío
moät ngaøy moät ñeâm, coøn hôn nöûa thaùng thuyeàn troâi noåi daät dôø treân ñaïi döông; gaëp nhieàu caûnh
kinh dò: treân maët bieån coù moät caây côø lònh nhoû hoaëc ñoû hoaëc ñen, khi chìm khi noåi, caây naøy troâi
qua caây khaùc laïi keùo ñeán, lieân tieáp haøng maáy chuïc caây. Ngöôøi treân thuyeàn nhìn nhau sôï haõi,
104
khoâng daùm leân tieáng. Ngöôøi ta baûo ñoù laø nhöõng thuyeàn ma, ai gaëp thaáy thì baát lôïo. Moät hoâm
khaùc, soùng to gioù lôùn, maây ñen muø mòt, phía traùi thuyeàn coù moät con roàng ñen uoán löôïn, luø luø hieän
ra. Thuûy thuû phaûi ñoát löu huyønh, loâng gaø, laáy ñoà dô ueá vaåy leân, khieán ma quaùi khoâng daùm xaùp laïi
thuyeàn.
5. ÑAÏI GIÔÙI ÑAØN ÔÛ CHUØA THIEÀN LAÂM.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ra leänh caùc taêng só ôû Ñaøng trong phaûi veà döï Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa
Thieàn Laâm vaøo dòp leã Phaät Ñaûn naêm Aát Hôïi (1695)
Quoác sö Quûa Hoaèng - Höng Lieân lo toå chöùc giôùi ñaøn, coù hôn 2.000 taêng só khaép nôi veà döï.
ÔÛ giöõa Giôùi ñaøn, phía beân traùi laø thieàn ñöôøng, Vaân thuûy ñöôøng (nhaø cho taêng ñeán thoï giôùi ôû),
Vaân truù (nhaø beáp), phía beân maët laø Am Chuû lieâu, Ñoäc luaän ñöôøng, Trai ñöôøng, Thò lieâu.
Ngaøy 24 thaùng 3, caùc taêng só taäp trung veà Giôùi ñaøn, oai nghi trang nghieâm cöû chæ thuaàn phuïc. Daân
chuùng keùo nhau ñeán xem raát ñoâng, ñeàu cho raèng Ñaïi giôùi ñaøn naøy laø moät ñaïi hoäi chöa töøng coù
bao giôø.
Ngaøy moàng 1 thaùng 4, laøm leã khai maïc vaø leã truyeàn giôùi Sa di vôùi söï chuû toïa cæa Chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu, nghi thöùc vaø leã nghi cuûa Giôùi ñaøn do Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø caùc taêng só Trung
hoa phuï traùch.
Saùng hoâm ñoù, moât ñaïo quaân ñoäi maõo ñi deïp ñöôøng, baét daân chuùng phaûi traùnh xa d8öôøng moät, hai
daëm. Chuùa ñi coù töôùng só theo haàu ôû hai beân, ñeàu caàm kim ñaùo vaø kim thöông daøi naêm, saùu thöôùc
ta. Chuùa ngoài treân kieäu “Luy ñieàn” (gioáng hình xe löûa), 16 quaân lính khieâng kieäu, toaøn ngöôøi cao
lôùn xoõa toùc, mình traàn, chæ ñoùng khoá.
Chuùa ñoäi maõo xung thieâng caùnh chuoàn, maëc aùo baøo maøu ñen, ñi giaøy nhung, vaøo ñeàn thaép höông
leã Phaät. Quoác sö vaø chö taêng ñöùng hai haøng ôû tröôùc chuøa ñoùn röôùc. Chuùa ñi quan saùt khaép giôùi
ñaøn roài ñeán phöông tröôïng tham baùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm. Quoác Caäu maëc aùo maõn baøo, caàm
kim ñao ñöùng haàu. Ngoaøi vaùch chuøa, quaân lính ñöùng vaây hai lôùp: lôùp ngoaøi goàm ngöôøi cao lôùn,
raâu ria, ai ít raâu thì keû theeâm raâu giaû, ñoäi maõo baèng goã ñoû theáp vaøng, maëc aùo ñoaïn ñoû, caàm kim
thöông, ñöùng thaúng haøng khít ròch. Lôùp trong toaøn thanh nieân maïnh meõ, chít khaên ñaø-la-ni ñoû,
maëc aùo nhung luïc, caàm kim ñao, cuõng ñöùng nhö lôùp ngoaøi. Caùn ñao vaø caùn thöông ñeàu sôn maøu
anh ñaøo. Quaân lính saép hai haøng ñoái dieän nhau raát thaúng. Ngoaøi giaäu coù ñeán vaøi ngaøn quaân maø
trong ngöï toïa raát im laëng, chæ nghe tieáng chim keâu, laù ruïng maø thoâi.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm thöôïng ñöôøng thuyeát phaùp vaø laøm leã truyeàn giôùi Sa di.
Ngaøu moàng 6 thaùng 4, truyeàn giôùi Tyø kheo. Quoác maãu vaø Vöông huynh thieát leã trai taêng vaø ghi
cheùp caùc lôøi phaùp ngöõ.
Laøm leã laïc thaønh Phaät vieän trong Phuû Chuùa xin Hoøa thöôïng Thaïch lieâm ñeà böùc hoaønh vaø caâu
ñoái:
· Böùc hoaønh vieát boán chöõ: “Giaùc Vöông Noäi vieän”
· Caâu ñoái khaéc tröôùc ñaïi ñieän:
Ñaúng giaùc ñòa vi Dieäu giaùc ñòa, thaønh taâm minh taâm, ñoàng nhaäp Tam ma trí hueä chôn nhö taïng.
Nguyeãn Vöông cung kieán Phaïm Vöông cung, taïi theá xuaát theá, toång nhöùt phieán nhôn töø ñaïi ñaïo
tröôøng
(Nôi ñaúng giaùc laøm nôi dieäu giaùc, taâm thaønh thì taâm saùng, ñoàng vaøo thieàn ñònh, kho trí hueä chôn
nhö.
Cung Chuùa Nguyeãn xaây döïng cung Phaät Vöông, coõi tuïc hay coõi tu haønh, toång hôïp thaønh moät
tröôøng nhôn töø ñaïi ñaïo)
· Caâu lieãn ôû Ñieän phía tröôùc:
“Haûi thuûy uyeân haøm, ñòch theá giôùi, saùi phieàn ngao, phong khôûi thanh löông nguyeät ñieän.
Boàng sôn ñieäp thuùy, ñieän bang kyø, taùc baøn thaïch, hoa thaâm tónh khieát thieàn nhieân”.
(Nöôùc bieån trong veo, röûa saïch theá giôùi, heát phieàn naõo, gioù thoåi cung traêng thanh maùt;
105
Non boàng xanh ngaùt, xaây döïng vöõng maõi nhö baøn thaïch, hoa khiai töôi toát trong saïch coõi trôøi
thieàn).
· Caâu lieãnôû coät truï tröôùc ñieän:
Nguyeät dieän ung dung, baát quyeàn daï minh lieâm, tònh lyù sum la vaïn töôïng;
Nhöït luaân chieáu dieäu, thöôøng chieâm kim saéc töôùng, quang trung phoå hieän thieân töôøng
(Maët traêng thung dung, reøm ngoïc ruõ thaâm nghieâm, muoân töôïng trong coõi sum la tónh mòch;
Maët trôøi saùng choùi, töôïng vaøng thöôøng chieâm ngöôõng, ngaøn ñieåm laønh phoå hieän giöõa quang
minh.)
· Caâu ñoái vieát ôû haäu ñieän:
“Thaäp thaân ñeàu ngöï, öùng hieän nhôn vöông, hôïp taùc Phaät taâm ñöùc chuû,
Vaïn ñöùc trang nghieâm, töï thaønh baùo sôû, toïa thaâm höông haûi thaàn cö”
(Möôøi kieáp tu haønh, öùng hieän vò vua giaøu loøng taâm Phaät, ñaïo ñöùc,
Muoân ñöùc trang nghieâm, hôïp thaønh cung ñieän, soáng giöõa coõi höông thôm)
· Caâu lieãn ôû ñieän thôø La Haùn (La Haùn ñöôøng)
“Thieân thai sôn thöôïng thöøa löông, caø sa vong kyù thaïch löông kieàu, chaøng toaùi hö khoâng, khôûi thò
phaân thò taùc duïng,
Höông tích giôùi lyù öùng cuùng, thaûo haøi thaùc laïc Lieân Hoa quoác, ñaïp phieân thuûy nguyeät, voâ phi caù
lyù thaàn thoâng”.
(Höôûng maùt treân nuùi Thieân Thai, caàu Thaïch Löông queân aùo caø sa, ñaäp naùt hö khoâng, hieån phaàn
taùc duïng,
ÖÙng cuùng nôi chuøa Höông Tích, coõi Lieân Hoa laøm rôi giaøy coû, ñaïp nhaøo traêng nöôùc, hoùa pheùp
thaàn thoâng)
· Caâu lieãn ôû cöûa ñieän tröôùc (Tieàn ñieän)
“Phaät ñöùc caäp quaàn sanh, thuïc khí nhaân uaân, keát böûu quang ö töø thaát;
Vöông du chaâu baùt böûu, töôøng phong phí phaát, khai giaùc loä dó ñoan moân”
(Ñöùc Phaät cöùu chuùng sanh, khí toát xoâng ung, nhaø laønh ngôøi saùng baùu,
Ôn vua khaép taùm coõi, gioù töø phô phaát, cöûa chaùnh môû ñöôøng giaùc ngoä)
Ngaøy moàng taùm thaùng 4, chuùa cho môû Giôùi ñaøn ôû chuøa Giaùc Hoaøng ôû trong noäi vieän cuûa Phuû
Chuùa, coù Quoác Maãu, Coâng chuùa, Cung phi... thoï giôùi Boà Taùt.
Sau khi laøm leã, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm taëng cho Chuùa quyeån “Hoä Phaùp Kim Cang thö” chæ daãn
toùm löôïc caùc phöông phaùp tu taäp.
Buoåi chieàu, laøm leã truyeàn giôùi Boà Taùt cho anh cuûa Chuùa laø Leä Truyeàn haàu vaø Thieàu Döông haàu,
cuøng caùc quan ôû chuøa Thieàn Laâm.
Ngaøy moàng 9 thaùng 4, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laøm leã truyeàn giôùi Boà Taùt cho chö taêng, Ñoâng
trieàu haàu daâng leã thænh Hoøa thöôïng thöôïng ñöôøng thuyeát phaùp.
Ngaøy 12, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø Quoác sö Quaû Hoaèng thoáng suaát hôn 1.400 vò taêng môùi thoï
giaùo, mang bình baùt, choáng tích tröôïng laøm leã “Coå Phaät khaát thöïc”, trong Ñoâ thaønh Phuù Xuaân vaø
ñeán phuû chuùa ñeå taï ôn Chuùa ñaõ thaønh töïu coâng ñöùc cho Ñaïi giôùi ñaøn naøy. Chuùa caáp phaùp Ñoä
Ñieäp cho caùc vò Thoï giôùi, treân coù ñoùng daáu aán cuûa Chuùa.
Theo lôøi môøi cuûa Chuùa, ngaøy raèm thaùng 4, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñeán Dieãn voõ tröôøng xem
töôïng binh dieãn taäp. Noäi giaùm ñem thuyeàn ñeán röôùc Hoøa thöôïng, thuyeàn cheøo hôn möôøi daëm,
ñeán Dieãn voõ tröôøng, Ñaøi Trung öông, nôi Chuùa ngöï xem, ñöôïc döïng ôû gaàn Xöôûng Vöông töôïng,
trong ñoù coù nhieàu voi cao lôùn (coù 50 voi lôùn dieâ74n taäp).
Luùc daøn traän, voi saép töøng haøng 10 con, ñöùng ôû phía Taây, moãi con treân löng coù moät caùi baønh
baèng caây sôn ñoû, treân baønh coù ba ngöôøi lính ñöùng, ñaàu ñoäi kim khoâi maøu hoàng, mình maëc aùo
nhung maøu luïc, tay caàm kim caâu, tröôøng thöông, ngöôøi naøi caàm caâu lieâm ngoài treân vai voi. ÔÛ
phía Ñoâng, 500 quaân caàm ñao, thöông vaø ñuoác chaâm löûa, xoay maët veà phía voi ñöùng. Phía sau
106
ñaøi, ñaët nhöõng buø nhìn beän rôm nhö hình quaân lính. Côø lònh treân ñaøi phaát, ba quaân muùa ñao
thöông, nhaém haøng voi xoâng tôùi, hoûa khí ñoát leân, khoùi bay muø mòt, voi vaãn ñöùng yeân. Boãng choác,
troáng ñoàng ñaùnh lieân hoài, caùc quaân phaán duõng xoâng vaøo ñaøn voi, voõ só ñaâm vaøo ñuøi. Baày voi
chaïy thaúng ñeán röôït ñuoåi theo quaân, quaân lính lui traùnh, moãi con voi laáy voøi quaán buø nhìn baèng
rôm ñem veà. Thôùt voi naøo chaïy hôi chaäm bò thöông ñaâm, buùa boå, chaûy maùu raùch da, ñeán noãi coù
con quaù meät, phuïc quïi xuoáng khoâng theå ñöùng daäy noåi. Tan traän, laáy ñoù phaàn hôn thua.
Trong dòp ñoù, Chuùa keå cho Hoøa thöôïng nghe veà caùch baét voi nhö sau: “Baûn Quoác coù nhöõng con
voi vaø teâ ngöu ñi töøng baày trong nuùi. Muoán baét laáy voi soáng, ngöôøi ta ñem hai con voi caùi ñaõ daïy
thuaàn roài ñi duï. Voi caùi keøm voi röøng cho ngöôøi ta laáy daây lôùn coät chaân voi vaøo goác caây, giam
cho ñoùi khaùt ít ngaøy, roài ngöôøi naøi laàn ñeán gaàn cho aên uoáng. Laâu daàn quen, hai voi caùi beøn keøm
voi môùi veà, giao cho vieân quaûn töôïng.
Ngaøy 24 thaùng 4, Chuùa laäp ñaøn trí chuù Ñaïi Bi Ñaø- La- Ni ñeå taï ôn Phaät Toå, Long Thieân, vì trong
nöôùc ñöôïc möa thuaän gioù hoøa. Trong dòp naøy, Chuùa cuõng muoán giöõ trai giôùi tröôùc ngaøy “Ñaøn
nhöït thaønh chuùc” (töùc ngaøy sinh nhöït 18 thaùng 5), Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm noùi raèng: “Vieäc trai
giôùi khoâng phaûi chæ giöõ cho “thaân, khaåu, yù” ñöôïc trong saïch, maø vieäc trai giôùi cuûa Chuùa laø caàn
phaûi chaêm lo vieäc nöôùc cho ñöôïc thaùi bình thònh trò, daân chuùng aám no haïnh phuùc vaø yeân oån. Vì
vaäy, hieän nay, tröôùc heát Chuùa neân trong saïch hoaù vieäc nguïc hình: thaû ngöôøi bò baét oan, tha tuø bò
giam caàm; chaån caáp ngöôøi ngheøo, baõi boû bôùt caùc luaät leä quaù nghieâm khaéc, thöông xoùt cho giôùi
buoân baùn, thi aân cho giôùi thôï thuyeàn... Toùm laïi, chuùa neân laøm taát caû nhöõng vieäc gì coù lôïi cho
ngöôøi, giuùp ích cho vaät”.
Moät hoâm, ñang laäp “Ñaøn hoaû dieäm” (chaån thöïc), maây ñen keùo ñeán, möa gioù khoâng döùt. Chuùa
baûo raèng: laøm sao ñöôïc taïnh raùo ñeå Phaùp sö chaån thöïc ñöôïc nhö yù, Phaät söï ñöôïc vieân maõn. “Hoaø
thöôïng Thaïch Lieâm thaáy Chuùa laøm coâng ñöùc, toán phí raát nhieàu neân heát loøng thaønh caàu ñaûo.
Nieäm thaàn chuù “Ueá tích Kim Cang” 108 bieán, ñoát hai ñaïo buøa; nghæ moät chuùt laïi nieäm thaàn ch1
48 bieán. Möa gioù taïnh daàn, trôøi trong saùng, maët trôøi chieáu saùng. Chuùa möøng rôõ taï leã vaø coù yù
muoánhoïc Phuø Chuù caàu ñaûo aáy. Hoaø thöôïng baûo: Hoïc thì raát deã nhöng muoán cho linh öùng caàn
phaûi tu luyeän haøng naêmmôùi coù hieäu nghieäm. Roài, Hoaø Thöôïng vieát baûn ñieàu traàn “Laäp quoác
Chaùnh öôùc” goàm 18 ñieàu daâng cho chuùa; coù yù noùi: Vua lo cho daân, thöông yeâu daân thì möa thuaän
gioù hoaø, vieäc lo cho daân laø “thaàn chuù raát hieäu nghieäm” roài vaäy.
6. HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LiEÂM VAØO HOÄI AN ÑEÅ VEÀ TRUNG QUOÁC.
Ngaøy muøng 3 thaùng 6, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaøo phuû baùo vôùi chuùa laø ngaøy raèm seõ vaøo Hoäi
An ñeå kòp chuyeán thuyeàn veà Trung Hoa. Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu yeâu caàu Hoøa thöôïng cho löu
laïi ôû chuøa Giaùc Hoaøng hai ñeä töû. Hoøa thöôïng ñaén ño löïa choïn, sôï ñeå ngöôøi ôû laïi taâm ñaïo khoâng
vöõng, tham taøi haùo saéc seõ bò caùm doã maø sa ngaõ, laøm maát uy tín. Cuoái cuøng Hoøa thöôïng choïn Trí
Khaùch Thieân Vuõ vaø Haäu Ñöôøng Khaùnh Ngu ôû laïi “Giaùc Vöông Noäi Vieän”.
Ngaøy raèm thaùng 6, Chuùa baøy tieäc tieãn ñöa, taëng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm moät caây tích tröôïng vaø
moät bình baùt baèng vaøng, ñoàng thôøi muoán löu Hoøa thöôïng ôû laïi Phuù Xuaân vaøi thaùng nöõa, nhöng
Hoøa Thöôïng vaãn giöõ quyeát ñònh khôûi haønh veà nöôùc vaøo ngaøy 28.
Ngaøy hoâm sau, Quaän Chuùa (Chò cuûa Chuùa) toå chöùc tieäc chay tieãn Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm; trong
buoåi tieäc coù trình dieãn tuoàng (coù leõ laø Haùt Boä), chính Chuùa ngoài ñieåm troáng chaàu, ñeán toái Hoøa
thöôïng môùi veà chuøa Thieàn Laâm.
Ngaøy 18, Chuùa laïi sai Noäi giaùm ñem taëng cho Hoøa thöôïng caây ñao baèng vaøng maø Chuùa thöôøng
ñeo ñeå laøm Giôùi ñao.
Khoaûng canh ba, ngaøy 28 thaùng 6 naêm Aát Hôïi (1695) Giaùm quan vaø quan Cai Baï ñöa 8 Hoàng
Tuyeàn vaø 8 thuyeàn Ñieán Xaù ñeå ñöa phaùi ñoaøn cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø chôû haønh lyù töø
Phuù Xuaân vaøo Hoäi An. Daân chuùng tieãn ñöa vaø ñeán xem ñöùng doïc ñöôøng töø Chuøa Thieàn Laâm ra
ñeán bôø soâng raát ñoâng.
107
Thuyeàn chôû Hoøa Thöôïng ñöôïc moâ taû nhö sau: Moät vò quan ngoài ôû ñaàu thuyeàn, ñuoâi thuyeàn coù
moät ngöôøi caàm laùi, giöõa thuyeàn coù 64 ngöôøi lính thuûy ñöùng cheøo. Giöõa khoang thuyeàn coù 4 coïc
sôn son, treân baéc ngang moät caùi moõ goã, moät ngöôøi lính ngoài goõ moõ laøm nhòp cho nhöõng ngöôøi
ñöùng cheøo thuyeàn chaïy qua traùi laø qua traùi, baét qua maët laø qua maët, mieäng hoø, chaân daäm vaùn,
ñeàu raêm raép theo nhòp moõ, chaúng chuùt ñôn sao. Thuyeàn daøi vaø ñeïp nhö hình long chu, muõi raát
cao, ñuoâi sôn ñoû. Thuyeàn ñi mau nhö teân baén
Gaàn ñöùng boùng thuyeàn ñeán chuøa Haø Trung (do Toå sö Nguyeân Thieàu thaønh laäp tröôùc ñoù), gheù laïi
duøng côm. Xong roài laïi tieáp tuïc ñi. Chieàu ñeán, thuyeàn ra ñeán bôø bieån, thuyeàn döøng laïi duøng côm
vaø nghæ ñeâm. Nôi ñaây chuù cho laøm côm saün ñeå ñaõi phaùi ñoaøn.
Saùng hoâm sau, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñeán vieáng Chuùa. Chuùa ñoùng thuûy quaân ôû giöõa soâng:
Chuùa cho caát moät “thuûy caùc” ôû giöõa soâng boán maët coù caùc chieán thuyeàn bao quanh, chæ chöøa moät
cöûa ra vaøo. Chieàu toái, Hoøa thöôïng taëng cho Chuùa caùi goái maùt, moät vieân ñaù nam chaâm Taä Vöïc,
vaøi moùn tinh xaûo khaùc.
Saùng hoâm sau, phaùi ñoaøn leân bôø ñi baèng ñöôøng boä. Cai Baï daãn moät tieåu ñoäi laøm höôùng ñaïo,
voõng giaù khieâng phaùi ñoaøn. Ñi leân ñeán ñænh nuùi coù chuøa Vónh Hoøa, nghæ ñuùng Ngoï. Saùng muøng 1
thaùng 7, thuyeàn ra cöûa bieån ñeå vaøo Hoäi An, gôõ mui thuyeàn, ñeàu ñeå khoang traàn. Ñeán canh hai,
troáng ñoàng noåi leân, ñoaøn thuyeàn baét ñaàu khôûi haønh; tröa hoâm ñoù, ñoaøn thuyeàn ñeán gheù chuøa Tam
Thai, ñoä Ngoï vaø nghæ tröa. Chieàu ñeán, phaùi ñoaøn laïi leân thuyeàn. Ñeán canh hai ngaøy muøng 2
thaùng 7, phaùi ñoaøn vaøo ñeán Hoäi An, nghæ taïm ôû Chuøa Di Ñaø, nhöng chuøa quaù chaát heïp, phaûi phaân
taùn bôùt sang Quan Aâm Ñöôøng.
Saùng hoâm sau, Quan Cai Baï Dinh Quaûng Nam ôû Hoäi An ñem quaân lính vaø thôï thuyeàn ñeán caát
nhaø baèng tre vaø goã cho phaùi ñoaøn truù nguï taïm chôø taøu. Thôï laøm töø saùng ñeán chieáu, döïng xong
taùm, chín gian nhaø. Taøu buoân döï truø moàng 10 seõ rôøi ra ñaûo Tieâm Buùt La, döï bò cuûi nöôùc ñaày ñuû
ñeå 15 hay 16 taøu seõ khôûi haønh veà Trung Hoa cho kòp gioù xuoâi.
Trong thôøi gian Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coøn ôû Hoäi An, moät soá taêng só vaø cö só ñeán chuøa Di Ñaø
xin thoï giôùi. Hoøa thöôïng cho môû ñaøn truyeàn giôùi vaøo ngaøy moàøng 7 thaùng 7 naêm Aát Hôïi (1695) coù
hôn 300 ngöôøi thoï giôùi.
Ngaøy 15, taøu buoân rôøi ra ñaûo Tieâm Buùt La, döï ñònh ñeán ngaøy 20 khôûi haønh. Chuùa cöû Thoâng laïi
Ñaïo vaø taêng só Thieát Phaøm ñöa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm veà nöôùc.
Saùng ngaøy 19, Giaùm quan ñem Hoàng Thuyeàn vaø Ñieán Xaù, 40 chieác ñeå ñöa Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm vaø phaùi ñoaøn, haønh lyù ra ñaûo Tieâm Buùt La ñeå leân taøu bieån. Thuyeàn töø Hoäi An khôûi haønh
vaøo giôø Ngoï, ra ñeán cöûa bieån ngöøng laïi nghæ, chôø con nöôùc ñeâm ñeå ra ñaõo, canh ba ra khôi, raïng
saùng ñeán ñaûo.
Taøu buoân chôø gioù ñeå khôûi haønh, nhöng gioù Ñoâng Baéc vaø maây möa muø mòt chöa khôûi haønh ñöôïc.
Moät soá taêng só trong phaùi ñoaøn bò beänh; ngaøy 23 Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cuõng bò beänh, phaûi sai
taêng só Thieát Phaøm duøng thuyeàn chôû vaøo Hoäi An ñoùn thaày thuoác vaø nhaân tieän baùo cho Chuùa bieát
vieäc taøu chöa ñi. Ngaøy 27, taêng só Thieát Phaøm trôû laïi taøu.
Ngaøy 30, ñaùnh thanh la baùo hieäu taøu nhoå neo, maáy muôi chieác ñieàn coâ (thuyeàn ñaùnh caù) coät daây,
keùo taøu buoân ra bieån.
Ñeâm ñoù, Cö só Moäc Loan chieâm bao thaáy moät ngöôøi maëc aùo baøo, ñai maõo raát phong nhaõ, baûo
Moäc Loan raèng: ngöôøi töøng ñoïc saùch Giôùi Töû, töï nhieân bieát Ta. Coøn veà Laõo Hoøa thöôïng, giuùp
nhau khoâng khoù gì, nhöng Ta coù lôøi baùo tröôùc cho bieát. Noùi ñoaïn, vò aáy côûi chieác thaét löng baèng
da giao cho Moäc Loan vaø baûo raèng: “Ngöôi trao vaät naøy cho Hoøa Thöôïng, nhaân duyeân sau naøy
ñeàu ôû trong aáy”. Saùng ra Moäc Loan thuaät laïi giaác mô, caû thaày troø ñeàu chöa hieåu yù nghóa cuûa giaác
moäng. Luùc ñoù, taøu ñi nhanh, khoâng ai ñeå yù ñeå baøn giaûi veà giaác mô. Boãng nhieân möa lôùn, gioù Baéc
thoåi, moät traän baûo noåi leân, ñeâm toái maây muø, ngöûa baøn tay khoâng thaáy. Moïi ngöôøi treân taøu ñeàu
kinh hoaøng, hoaûng sôï, möôøng töôïng thaáy roàng bay muùa hai beân taøu, öôùc chöøng moät canh, roàng
108
bay ñi. Ñeán saùng, taïnh möa, trôøi saùng daàn, nhìn thaáy ñaûo Tieâm Buùt La, vì gioù Baéc, neân gioù thoåi
thuyeàn troâi ngöôïc trôû veà ñaûo, taøu laïi xuoâi theo gioù gheù vaøo ñaûo.
Maáy ngaøy sau ñoù, gioù to soùng lôùn, caùc thuyeàn nhoû ôû meù bieån ñeàu keùo leân baõi caùt. Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm bò beänh, laïi bò say soùng neân ngöôøi oám ñi raát nhanh. Cö só Moäc Loan baøn vôùi ngöôøi
haàu teâ Dieäc Nhó laø ñöa Hoøa thöôïng leân am Quan Aâm treân ñaûo ñeå cho cô theå thoaûi maùi, huyeát
maïch löu thoâng, may ra môùi coù theå aên uoáng ñöôïc, vì ngöôøi ôû ñoù ñoaùn laø ñeán khoaûng moàng 6
thaùng 8 môùi coù gioù lôùn thuaän. Moäc Loan vaø Dieäc Nhó ñem hai chieác thuyeàn ñeán taøu röôùc Hoaø
thöôïng leân bôø. Luùc ñoù, gioù laïi noåi leân, am quan aâm chæ caùch treân bôø vaøi daëm maø khoâng theå ñi
ñeán kòp, phaûi gheù vaøo nhaø tranh treân bôø nghæ taïm. Soùng gioù laïi noåi leân, ñeâm ñoù soùng gioù caøng döõ
doäi hôn, caùt bay ñaù chuyeån, soùng ñaùnh vaøo nuùi aàm aàm, nghe kinh hoàn phaùch laïc. Hoaø thöôïng lo
cho nhöõng ngöôøi coøn laïi treân taøu. Nghæ moät ngaøy, Hoaø thöôïng gaéng choáng gaäy ra hoûi thaêm ngöôøi
baûn xöù, môùi bieát ñoù laø ñò phaän nuùi Cuù Löõ. Treân nuùi caây coái raäm raïp, hoa quaû raát nhieàu. Treân nuùi
coù ngoâi mieáu thaàn khaù roäng, Thaàn raát linh thieâng, thuyeàn beø qua laïi thöôøng leân caàu nguyeän, cuùng
leã. Ñeàn thôø Töôùng Quaân Phuïc Ba, töùc töôùng Maõ Vieän thôøi nhaø Haùn. Khi keùo maøn xem töôïng
thaàn, Moäc Loan thaát kinh, noùi raèng: Ngöôøi thaáy trong giaác moäng gioáng heät töôïng naøy. Chöøng ñoù
môùi nhôù ra: saùch “Giôùi Töû Thö” laø do Töôùng Quaân Phuïc Ba vieát. Thaàn Phuïc Ba côûi daây da ñöa
cho Hoaø Thöôïng, coù nghóa laø “Boäi Vò”, töùc laø “Hoaõn laïi”; vì trong saùch cuûa Haøn Phi Töû coù caâu:
Taây Moân Baùu taùnh caáp, thöôøng “boäi vi” dó töï hoaõn, nghóa laø, Taây Moân Baùu coù taùnh noùng, thöôøng
ñeo daây da ñeå hoaõn taùnh ñoù laïi. Nhö vaäy, Thaàn muoán cho bieát laø chöa theå veà nöôùc ñöôïc, phaûi
hoaõn laïi. Sau cuøng, treân taøu cuõng ñeàu quyeát ñònh “AÙP ÑOÂNG”, nghóa laø löu cho heát muøa ñoâng.
Sau ñoù. Thieát Phaøm vaøo Hoäi An ñem thuyeàn ra röôùc Hoaø thöôïng vaø phaùi ñoaøn trôû vaøo Hoäi An.
Chuùa coøn môøi Hoaø thöôïng ra Phuù Xuaân; nhöng Hoaø thöôïng coøn beänh neân taïm döôõng beänh ôû
chuøa Di Ñaø. Sau khi heát beänh, Hoaø thöôïng ñònh ra Thuaän Hoaù baèng ñöôøng boä vaøo ngaøy moàng 8
thaùng 10, neân vieát thô cho Chuùa; sai Haäu Ñöôøng Khaùnh Ngu vaø Tri Khaùch Thieân Vuõ ñem thô
trình Chuùa ñeå Chuùa cho saép ñaët chöông trình.
7. HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM ÔÛ CHUØA THIEÂN MUÏ.
Ngaøy 12 thaùng 10, quan Noäi giaùm röôùc phaùi ñoaøn cuûa Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm ra Phuù Xuaân
baèng ñöôøng boä (ñaùng leõ khôûi haønh ngaøy muøng 8, nhöng töø ngaøy 8 ñeán 11 trôøi möa). Phaùi ñoaøn
cuøng phu, ngöïa keùo daøi caû daëm. Ñeâm ñoù nghæ ôû quaùn dòch. Ngaøy hoâm sau ñeán röøng Ngaõi Lónh
(ñeøo Haûi Vaân), leân nuùi cao, khoâng ñi ngöïa ñöôïc, neân ñoåi qua ñi voõng. Daân ôû döôùi chaân ñeøo raát
khoå, quan dòch vaø phaùi ñoaøn ñi ñoâng, baét phu khoâng ñuû, quaân lính phaûi vaøo töøng nhaø luøng baét,
neáu trong nhaø khoâng coù ngöôøi, caùc quan tòch thu maâm, noài... baèng ñoàng.
Ngaøy hoâm ñoù chæ baét ñöôïc coù maáy ngöôøi daân ngheøo, gaày goø loøi xöông, ngöôøi naøo cuõng bôùi toùc,
van xin raát thaûm thieát. Hoøa thöôïng xin tha cho hoï. Phaùi ñoaøn ñi ñeán cöûa bieån Thuaän An, Cai Baï
vaø hai quan Thò Lang Boä Coâng ñem thuyeàn ra röôùc. Ngaøy raèm thaùng 10, phaùi ñoaøn Hoøa Thöôïng
Thaïch Lieâm veà ñeán chuøa Thieân Muï, Hoøa thöôïng laøm hai baøi thô:
Caûnh buït töø xöa chuùa Nguyeãn xaây
Moät ñôøi töôi saùng cuøng caây coû
Muoân thuôû möa hoa keát ñieän ñaøi,
Sôn thuûy ngoaøi hieân maây ngaõ boùng
Ñi veà tröôùc coång caùnh buoàm bay
Tích tieân chuyeän cuõ truyeàn Thieân Muï
Hoàn moäng mô maøng trôû laïi ñaây.

Töø ngaøyVöôïng khí daäy trung Höng

Nghieäp baù gaây leân bôûi nghieäp tu
Naêm thaøng nhaø Taàn bia chaúng ñeå
109
Xuaân Thu ñôøi Haùn, daáu coøn löu
Soùng moøi caùt chaén ba ngaøn daëm
Möa gioù chuoâng reo traêm taùm chaâu
Löûa buït moät loø thieàu haït baù
Döôùi traêng söôûi aám khaù tieâu saàu.
Ngaøy hoâm sau, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñeán yeát kieán Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu. Chuùa nghe
chuøa Tröôøng Thoï chöa caát xong. Chuùa höùa khi naøo Hoøa thöôïng veà nöôùc, seõ cuùng döôøng 500
löôïng baïc ñeå xaây döïng Ñaïi Huøng Böûu Ñieän cho chuøa Tröôøng Thoï.
Ngaøy 4 thaùng 11, Chuùa cho röôùc Hoøa thöôïng vaø 24 ñeä töû cuûa ngaøy ñeán Phuû laøm leã saùm hoái Vaïn
Phaät trong 40 ngaøy.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm khoâng nguï ngay chuøa Thieân Muï maø ra phía sau chuøa naøy, laäp phöông
tröôïng rieâng ñeå ôû, sau naøy trôû thaønh chuøa Khaùnh Vaân.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Thieân Muï töø raèm thaùng 10, naêm Aát Hôïi (1695) cho ñeán ngaøy trôû
veà Trung Hoa, taøu rôøi beán Hoäi An vaøo ngaøy 24 thaùng 6 naêm Bính Tyù (1696). Trong thôøi gian naøy,
Hoøa thöôïng khoâng coù keå laïi caùc hoaït ñoäng trong saùch Haûi Ngoaïi kyù söï neân chuùng ta chöa bieát
ñöôïc vieäc laøm cuûa ngaøi.
Cuoái quyeån V, Saùch Haûi Ngoaïi kyù söï, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm keå toùm löôïc veà chuyeán vaân du
cuûa Ngaøi ôû Ñaøng Trong trong naêm Aát Hôïi – Bính Tyù (1695 – 1696) nhö sau:
“keå töø ngaøy Thöôïng nguyeân (naêm Aát Hôïi) leân thuyeàn, cuoái thaùng gieâng ñeán nöôùc Ñaïi Vieät, ban
ñaàu löu truù ôû chuøa Thieàn Laâm (Thuaän Hoùa), keá ñeán ôû chuøa Di Ñaø (Hoäi An), laïi trôû veà chuøa
Thieân Muï (Thuaän Hoùa). Vöôït qua bieån caû, treøo ñeøo Ngaõi sôn (ñeøo Haûi Vaân), treøo non vöôït bieån
thaám thoaùt ñaõ qua moät naêm. Haèng ngaøy cuøng vôùi Quoác Vöông vaø caùc Ñaïi thaàn thuø taïc, cuøng thaäp
phöông töù chuùng baøn luaän nhöõng chuyeän maét thaáy tai nghe, hoaëc vieäc ñaéc thaát veà phöông dieän
chính trò, hoaëc chaùnh ta cuûa phong tuïc, nhôn vaät sôn xuyeân, coân truøng thaûo moäc. Tuy nhöõng nôi
chöa traûi qua coøn nhieàu, nhöng bieát xa töø gaàn, cuõng ñaõ thaâu thaäp ñöôïc ít nhieàu ñaïi khaùi nhö vaäy.
Vieäc khoâng phaân lôùn nhoû, vaät khoâng neä toát xaáu, heã gaëp vieäc troïng yeáu laø cheùp, thaáy vaät kyø dò laø
bieân, haù daùm khoe vieäc haønh ñaïo phöông Nam, chæ muoán mang phong tuïc ngoaïi bang vaø taát caû
nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe, trình baøy laïi vôùi nhaân só Trung Quoác (...)
Trong nhöõng luùc ñau naèm ôû Hoäi An, döôõng nhaân ôû chuøa Thieân Muï, ngaøy thaùng qua laïi, bieát bao
thuø öùng vaõng lai, xuùc caûm höùng tình gaëp ngöôøi troø chuyeän. Coù khi, nhaän söï ñoøi hoûi ngöôøi khaùc
thoá loä loøng mình, hoaëc cuøng vieát trong moät luùc, hoaëc laøm thaønh trong nhieàu ngaøy. Thöù töï ñaûo loän
thieân, chöông khoù saép, hoïp laøm moät quyeån, thaûo suaát hoang ñöôøng, daùm ñaâu xuaát baûn trình ñôøi,
chaúng qua cheùp laïi ñeå khaûo saùt yù mình maø thoâi.
Vaên chöông vuïn vaët, luïc tuïc ghi bieân”.
Trong thôøi gian ôû chuøa Thieân Muï vöông haàu, traêm quan, ñoà chuùng Phaät töû ñeán tham hoïc hay vieát
thô tham vaán, Hoøa thöôïng vieát thô giaûi ñaùp ñaày ñuû (ñöôïc ghi laïi trong quyeån IV saùch Haûi Ngoaïi
Kyù Söï)
8. HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM VEÀ TRUNG QUOÁC VAØ VIEÂN TÒCH (1696 – 1704)
Ngaøy 24 thaùng 6 naêm Bính Tyù (22 – 7 – 1696) Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaø tuøy tuøng rôøi Hoäi An,
leân tau veà Trung Hoa. Coù leõ veà ñeán Trung Quoác vaøo thaùng 7. Chuyeán hoài höông naøy cuõng ñöôïc
ñöa tieãn long troïng nhö laàn tröôùc, nhöng Hoøa Thöôïng khoâng coù ghi cheùp keå laïi. Khi Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm veà nöôùc, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cuøng döôøng cho Hoøa Thöôïng 5.000 löôïng baïc
(nguõ thieân ngaân) vaø nhieàu goã quùi ñeå xaây döïng Ñaïi Huøng Böûu Ñieän ôû chuøa Tröôøng Thoï.
Töø khi veà nöôùc, cho ñeán khi maát, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm khoâng coù dòp trôû laïi Ñaïi Vieät, nhöng
caùc taêng só ôû chuøa Tröôøng Thoï coù qua Ñaøng trong, hieän khoâng coù taøi lieäu neân khoâng bieát roõ veà
caùc cuoäc lieân heä ñoù nhö theá naøo.

110
Trong thôøi gian hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong (1695 – 1696), Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñaõ coù dòp
hoaèng döông Phaät phaùp vaø phaùt trieån phaùi thieàn Taøo Ñoäng. Ña soá ñeä töû thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng
ôû Ñaøng Trong thuoäc quùi toäc vaø quan töôùng trieàu thaàn trong trieàu ñình Chuùa Nguyeãn, coù theå ít
ñöôïc phoå bieán trong daân chuùng. Vì vaäy, sau khi quaân vua Leâ Chuùa Trònh xaâm chieám Thuaän
Quaûng (1774) vaø tieáp ñeán laø khi quaân Taây Sôn ñaùnh chieám Thuaän Hoùa (Naêm 1786), chuøa chieàn
bò phaù huûy, töôïng khí vaø phaùp kyù baèng ñoàng bò tòch thaâu... Caùc taøi lieäu veà truyeàn thöøa cuûa phaùi
thieàn Taøo Ñoäng ôû caùc chuøa lôùn do Chuùa Nguyeãn vaø Hoøang gia saéc töù hoaëc hoä phaùp ñeàu bò phaù
huûy hay thaát laïc. Vì vaäy, hieän nay chuùng ta khoâng coù taøi lieäu veà vieäc hoaèng hoùa cuûa phaùi thieàn
Taøo Ñoäng thuoäc truyeàn thöøa cuûa Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm neân khoâng bieát truyeàn thöøa vaø söï phaùt
trieån cuûa phaùi thieàn naøy ôû Ñaøng Trong nhö theá naøo ?
Chuùng ta chæ bieát ñöôïc töø thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho ñeán khi Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Thuaàn boû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân chaïy vaøo Gia Ñònh (naêm 1774), phaùi Thieàn Taøo Ñoäng vaãn phaùt
trieàn ôû Ñaøng Trong, nhaát laø ôû caùc chuøa do caùc Chuùa Nguyeãn vaø Hoaøng gia hoã trôï nhö chuøa Thieân
Muï, Thieàn Laâm, Giaùc vöông noäi vieän...ÔÛ Thuaän Hoùa chuøa Tam Thai, Di Ñaø... ÔÛ Quaûng Nam, vì
caùc Chuùa naøy ñeàu thoï giôùi qui y vôùi phaùi thieàn Taøo Ñoäng nhö Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu coù
phaùp hieäu laø “Thieân Tung Ñaïo Nhaân” hay Cö só Höng Long, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù coù phaùp
hieäu laøVaân Tuyeàn Ñaïo Nhaân”, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn laø “Khaùnh Phuû Ñaïo Nhaân”. Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm chaúng nhöõng uyeân thaâm veà Phaät phaùp maø coøn thoâng baùc caû Nho vaø Laõo
giaùo, laïi coù taøi veà chính trò, vaên chöông, kieán truùc, hoäi hoïa, dòch lyù, phong thuûy hoïc... taùnh tình laïi
cöông tröïc, öa noùi thaúng neân bò nhieàu quan töôùng cuøng thôøi ganh gheùt, gieøm pha vaø cheâ traùch.
Mao Teá Khaû vieát trong baøi töïa cuûa saùch “Ly Luïc Ñöôøng” (do Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm saùng taùc)
nhö sau: “Thöôïng nhôn (Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm) laø böïc baùc hoïc kyø khoâi, coù sôû tröôøng veà thi ca,
cho ñeán caùc moân nhö thieân vaên, dòch lyù, dieãn xaï, trieän leä, ñôn thanh moân naøo cuõng sieâu vieät, taùnh
cöông tröïc, öa noùi thaúng neân nhieàu ngöôøi ganh gheùt, gieøm pha”.
Trong thôøi gian 1696 – 1702, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm thöôøng lieân laïc vôùi trieàu ñình Chuùa
Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Hoøa thöôïng coù khuyeân Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu phaùi söù giaû qua Quaûng
Ñoâng, Quaûng Taây nhôø caùc quan traán nhaäm ôû ñaây trình veà trieàu ñình nhaø Thanh ñeå xin caàu phong
vöôøng cho Chuùa Nguyeãn. Vì vaäy, naêm Nhaâm Ngoï (1702), chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cöû hai ñeä töû
cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laø thieàn sö Höng Trieät vaø Giaùm sinh Hoaøng Thìn ñem coáng vaät vaø
daâng bieåu nhôø Toång Ñoác Löôõng Quaûng xin vua Thanh phong vöông cho chuùa Nguyeãn trong tôø
bieåu, chuùa coù xöng laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm (1).
Nhieàu ngöôøi ôû Quaûng Ñoâng voán ganh gheùt Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, nhaân dòp naøy gieøm pha vôùi
trieàu ñình nhaø Thanh raèng: Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laøm giaùn ñieäp cho caùc nhoùm taøn quaân cuûa
nhaø Minh choáng nhaø Thanh, boû nöôùc qua tò naïn ôø Ñaøng Trong. Vì vaäy, naêm Khöông Hy 41
(1702). Aùn saùt tænh Quaûng Ñoâng laø Höùa Töï Höng baét giam Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñaùnh ñaäp vaø
ñieàu tra. Nhöng cuoái cuøng, khoâng coù baèng côù ñeå buoäc toäi, neân ñuoåi Hoøa thöôïng veà queâ quaùn ôû
tænh Giang Taây. ÔÛ Giang Taây Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laïi môû ñaïo traøng ôû chuøa “Sôn Töï” (chuøa
Nuùi) thuoäc Coáng Chaâu (chöøng 1 naêm) taêng só vaø tín ñoà ñeán tham hoïc raát ñoâng. Nhöõng ngöôøi ganh
gheùt Hoøa thöôïng laïi gieøm pha toá giaùc... chaùnh quyeàn nhaø Thanh laïi nghi ngôø Hoøa thöôïng Thaïch
Lieâm möôïn hình thöùc truyeàn ñaïo ñeå hoaït ñoäng chính trò, aâm möu phuïc höng nhaø Minh vaø choáng
nhaø Maõn Thanh. Vì vaäy, naêm Khöông Hy 43 (giaùp Thaân 1704) Hoøa thöôïng laïi bò Tuaàn Vuõ tænh
Giang Taây laø Lyù Cô Hoøa baét ñieàu tra, sau laïi cho baét giaûi veà nguyeân quaùn cuûa Hoøa thöôïng ñeå
ñieàu tra tieáp. Treân ñöôøng bò aùp giaûi veà queâ quaùn ñoù, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cheát ôû Tröôøng Sa,
thoï 72 tuoåi (naêm Giaùp Thaân 1704).
Vieäc Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm bò Aùn saùt söù Quaûng Ñoâng laø Höùa Töï Höng baét coù leõ vì tö thuø, Höùa
Töï Höng raát gheùt Thaïch Lieâm. Chuùng ta thöû tìem hieåu theâm veà Höùa Töï Höng:

111
Khoaûng thaùng 8 naêm Khöông Hy 30 (1691) giöõ chöùc Ñoàng Tri Maân Chaâu, vì mhöõng loãi “laøm
nhuïc thuoäc vieân vaø haïch saùch ñoøi aên hoái loä tieàn baïc, ngöïa...” bò Tuaàn Vuõ Y Ñoà daâng sôù tham
haïch, phaûi bò caùch chöùc. Qua naêm Khöông Hy 34 (1695) nhôø noäp tieàn cho trieàu ñình neân ñöôïc
phuïc chöùc. Naêm Khöông Hy 38 (1699) Höùa Töï Höng ñöôïc boå laøm Hoà Quaûng Haï Kinh Nam Ñaïo.
Naêm Khöông Hy 41 (1702) ñöôïc thaêng laøm Aùn saùt Söù Quaûng Ñoâng (Höùa Töï Höng baét Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm naêm ñoù coù leõ vì thuø gheùt). Thaùng chaïp naêm Khöông Hy 45 (1706), vì thaåm
aùn khoâng ñuùng söï thaät neân bò xöû phaït giaùng xuoáng moät caáp vaø ñoåi ñi nôi khaùc, nhöng nhôø Tuaàn
Vuõ Uoâng Haïo daâng sôù xin cho giaùng caáp löu nhieäm, ñöôïc trieàu ñình chuaån y. Thaùng 11 naêm
Khöông Hy 48 91709) Höùa Töï Höng laïi thaêng chöùc Tuaàn vuõ Kieán phöôùc.
Qua quaù trình treân chuùng ta thaáy raèng: Höùa Töï Höng khoâng phaûi laø vò quan thanh lieâm, coù nhieàu
loãi laàm trong khi laøm quan, nhöng coù leõ nhôø coù nhieàu tieàn neân mua ñöôïc chöùc töôùc.
Veà Tuaàn vuõ giang Taây Lyù Cô Hoøa, chuùng ta chöa coù taøi lieäu ñeå nhaän xeùt.
· Taùc phaåm cuûa Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm bieân soaïn moät soá saùch (chöøng hôn 20 cuoán) trong ñoù coù:
- Haûi Ngoaïi Kyù söï
- Ly Luïc Ñöôøng
- Kim Cöông tröïc sôù
· ÔÛ Ñaøng Trong Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coù caùc ñeä töû noåi tieáng nhö:
Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng, Höng Trieät, Giaùm sinh Hoaøng Thìn (Trung Hoa), Cö só Höng
Long (Töùc Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu),Quaän Chuùa (chò cuûa Chuùa), hai anh em cuûa Chuùa laø
Thieàu Döôïng Haàu, Leä Truyeàn Haàu, Ñaïi thaàn Ñoâng Trieàu Haàu vaø caùc con (chöa roõ teân hoï thöïc vaø
phaùp danh).
· Caùc di vaät cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coøn laïi ôû Ñaøng Trong.
Caùc di vaät cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coøn ñöôïc toân giöõ ôû chuøa Khaùnh Vaân (Sau chuøa Thieân
Muï) ôû Thuaän Hoùa. Vaøo khoaûng naêm 1920, Hoøa thöôïng Giaùc Tieân (khai sôn chuøa Truùc Laâm) ñaõ
thænh veà chuøa Truùc Laâm:
- Bình baùt treân coù ñeà phaùp Danh “Thaïch Lieâm”
- Böùc tranh chaân dung Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, tranh veõ maøu saéc raát ñeïp vaø thanh nhaõ.
Ngoaøi caùc di vaät treân, coù theå coøn caây tích tröôïng cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm nöõa, nhöng chöa
bieát hieän giôø ôû ñaâu ? Chuùng ta bieát laø chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu taëng Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm:
Tích tröôïng, bình baùt, giôùi ñao baèng vaøng. Vì vaäy, neáu coøn bình baùt thì cuõng coøn tích tröôïng cuõ
cuûa Hoøa thöôïng.

II. CAÙC BAØI GIAÛNG VEÀ PHAÄT PHAÙP CUÛA HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM TRONG
SAÙCH HAÛI NGOAÏI KYÛ SÖÏ.
Trong thôøi gian ôû Ñaøng trong, töø naêm Aát Hôïi ñeán thaùng 7 naaêm Bính Tyù (1695 – 1696), Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm taïm truù ôû chuøa Thieân Muï (chuøa Khaùnh Vaân), taïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân hay
chuøa Di Ñaø ôû Hoäi An (Quaûng Nam), nhieàu vöông haàu quan chöùc, thaân haøo nhaân só... ñeán tham
vaán hoaëc vieát thô hoûi Hoøa thöôïng veà Phaät phaùp. Caùc baøi giaûng vaø caùc böùc thö traû lôøi veà Phaät
phaùp cuûa Hoøa thöôïng ñöôïc ghi cheùp laïi trong saùch “Haûi Ngoaïi Kyû söï”, sau ñaây laø moät soá baøi
giaûng vaø thô giaûi ñaùp veà Phaät phaùp cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm (1)

(1) Phaàn naøy trích laïi töø “Haûi Ngoaïi Kyû Söï”, baûn dòch cuûa vieän Ñaïi hoïc Hueá.

1. GIAÛNG GIAÛI CHO THÒ GIAÛ VAØ ÑEÄ TÖÛ

112
Nghe Cö só Moäc Loan noùi chuyeän vôùi Thò giaû Chuùc Vaïn. Thò giaû luoân luoân coù yù troïng mình,
khinh ngöôøi, moãi chuùt gì cuõng xöng “boïn ta”, nhöng khi hoûi laïi “Ta” nghóa laøm sao, thì muø môø
chaúng hieåu gì caû. Theá laø hoaøn toaøn “Ta” chaúng bieát Ta. Nhôn ñaây vieát maáy haøng sau ñeå daïy baûo
cho ngöôøi theo haàu:
Thöôøng thöôøng, theá gian hay töï xöng “Ta ñaây”, laáy caùi Ta giaû laøm Ta, thaûy ñeàu chaúng phaûi caùi
Ta. Thöïc vaäy, ví nhö: giaøu sang, danh lôïi, Ta coù thì vui, keû khaùc coù thì Ta khoâng vui, aáy laø laáy
“Tham” laøm ta vaäy. Neáu coù moät vaät kia, Ta tham muoán, keû khaùc cuõng tham, hai beân ñoàng tham
caû, ñöôïc thì möøng, maát thì ñau xoùt, saùnh loøng tranh caïnh, aáy laø laáy “Saân” laøm Ta. Vì vaäy, do loøng
saân coá tranh ñoaït cho kyø ñöôïc, ñeán luùc ñöôïc roài, lo oâm giöõ bo bo, laïi luyeán tieác lo laéng, cho ñeán
khi giaø saép cheát ñeán nôi maø cuõng chöa giaùc ngoä, ñoù laø laáy caùi “Si” laøm Ta vaäy. Roõ raøng, boû heát
caùi Ta thöïc, ñeå cho “Tham, Saân, Si” maïo danh laøm Ta, ñaët Ta choã naøo, khieán Ta chaúng bieát laøm
haïi cho caùi thaân thanh tònh cuûa Ta. Roát cuoäc, Ta bò chuùng che môø, chaúng nhöõng troïn ñôøi ta bò löøa,
maø ñôøi ñôøi kieáp kieáp bò chuùng sai khieán, laïi coøn nhaän caùi thaân baûy thöôùc, bieát ñi laïi naêm ngoài,
buoàn vui thöông giaän, bieát ñoäng, bieát tònh, bieát lo aâu nghó ngôïi, laøm toaøn thaân cuûa Ta, haù chaúng
laàm lôùn hay sao ? (...)
Cha meï sinh ra Ta, ñoù laø caùi ta töø cha meï ta laïi, Ta sanh ra con chaùu, aáy laø caùi ta do bôûi con chaùu
maø ñi. Treân theá gian, taát caû ñaïo lyù söï vaät thì tuaân theo pheùp taéc ngöôøi xöa ñeå laïi. Vaäy thì, ngöôøi
xöa taát laø Ta vaäy. Treân theá gian taát caû söï vaät ñaïo lyù ñeàu löu truyeàn laïi cho ngöôøi sau noi theo,
vaäy thì ngöôøi sau cuõng laø ta vaäy (...)
Böïc chôn nhôn khoâng coù ngoâi, töø voâ thæ ñeán nay, vaãn coù nhôn ngaõ, chæ nhôn trong taâm coøn nghó
ñeán Ta, coá chaáp ñeán Ta, môùi sanh ra traêm thöù phieàn naõo. Neáu thöôøng giaùc ngoä “Chaân ngaõ”, laøm
cho caùi ta khoâng coøn, thì loøng tham duïc vaø voâ minh cuûa ta töï nhieân tónh tuyeät. Ta khoâng coá chaáp
ngöôøi vôùi Ta, töï nhieân chôn taùnh boäc loä, caùi taùnh tham saân si khoâng theå laøm meâ hoaëc ta, lôïi duïng
caùi Ta ñeå sai söû ta, chöøng ñoù môùi thöïc laø “Ta” vaäy. Ai hay chuyeån vaät, töùc ñoàng nhö Nhö Lai neáu
thoâng ñöôïc nghó aáy thì xöng Ta cuõng khoâng haïi gì. Ta töï nhôù raèng.
Bieát Ta aáy laø Noù
Bieát Noù aáy laø Ta
Noù, Ta ñeàu chaúng bieát,
Roõ raøng ñeøn laø löûa.
2. THÔ GÔÛI CHO ÑAÊNG LONG HAÀU.
Ñaêng Long Haàu cho ngöôøi ñem thô ñeán hoûi veà Phaät phaùp, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm phuùc ñaùp nhö
sau:
Theo thô (cuûa Ñaêng Long Haàu) daïy raèng: Thieàn ñaïo ta voán raát öa chuoäng. Nhöng chöa bieát ñaïo
laø vieäc gì ? Thieàn laø gì ? vaø ngoä laø lyù laøm sao ? Tröôùc ñaây nghe noùi ñeán “cöùu caùnh” (nieát baøn),
loøng raát löu luyeán, nhöng moãi khi nghe noùi ñeán chöõ “Phaät”, trong loøng lieàn chaúng öa, khoâng hieåu
vì sao ? Xin nhôø Hoøa thöôïng cao minh, baûo roõ cho bieát.
Laõo taêng ñoïc xong thô, mieäng than raèng: “Hay laém thay”. Neáu khoâng phaûi laø ngöôøi coù taâm Phaät,
aét khoâng hoûi ñöôïc nhö theá. Nhöng chöa bieát chöõ “Phaät”, maø Cö só khoâng öa, aáy laø Phaät naøo ? Laáy
chöõ “Taêng” maø noùi, voán coù ngöôøi ñaùng nghi ngôø ñaùmh gheùt, keû laõo huû naày, xin bieàu ñoàng tình
vôùi ngaøi maø khoâng öa vaäy. Nhöng Phaät laø baûn taâm ñoàng coù öa coù gheùt cuûa chuùng ta, töùc laø taám
loøng “Nghe cöùu caùnh” (nieát baøn) maø löu luyeán” cuûa Ngaøi noùi trong thô nhö vaäy. Haù mình laïi
khoâng öa chính mình hay sao “
Vaû laïi hoïc ñaïo voán caàu, voâ söï, Ngaøi chaúng nghe noùi “caàn ôû choã höõu söï” ñaït ñeán “voâ söï” hay sao
?Tham thieàn voán chaúng nöông töïa vaøo moät vaät theå naøo, ngaøi chaúng nghe noùi: “Baøn laïi voâ nhöùt
vaät” (xöùa nay voán khoâng moät vaät) hay sao ? Neáu laáy söï vaät ñeå caàu thieàn ñöùc, töùc khoâng phaûi
thieàn ñaïo vaäy. Ví phoûng baøo, ngöôøi sinh ôû ñôøi coù coâng danh phuù quùi, coù vôï choàng con caùi, ñöôïc
thì möøng, maát thì lo, cheát ñi soáng laïi ñeàu laø “söï” caû, sao baûo laø “voâ söï” ?
113
Trong ñôøi, ñaát nuùi cuõng laø vaät, maët traêng, maët trôøi, tinh tuù ñeàu laø vaät, caùi gì khoâng phaûi laø vaät ?
Ngöôøi Tham thieàn phaûi tieâu qui töøng söï, töøng vaät, baûo khoâng nöông cöù vaøo söï vaät ñöôïc sao ?
Neân bieát raèng, thieàn ñaïo quùi töï mình tham caàu, töï mình giaùc ngoä, khoâng phaûi do ngöôøi khaùc hay
do söï vaät. Chaúng thaáy Baøng Coâng (Baøng Uaån) hoûi Ñaïi sö Maõ Toå raèng: “Caùi ngöôøi khoâng laøm
baïn cuøng vaïn phaùp aáy laø ngöôøi nhö theá naøo ?” Ñaïi sö noùi raèng: “Bao giôø ngöôøi uoáng moät hôi heát
caû soâng Taây Giang, Ta seõ noùi vôùi ngöôi”. Lôøi noùi aáy coù phaûi laø caâu traû lôøi hay khoâng ? Haõy toû ra
moät cô vi maàu nhieäm gì khaùc chaêng ? hay chæ thaéng ngöôøi khoâng cuøng vaïn phaùp laøm baïn chaêng ?
Hay coù caùi bí maät chaúng truyeàn, nguï ôû trong aáy chaêng ? Thöû ñem ra suy gaãm töøng leõ, tìm cho ñeán
cöùu caùnh, khoâng neân xuyeân taïc moät caùch cöôõng eùp, ñem yù thöùc rieâng maø giaûi nghóa quaáy quaù laïi
khoâng neân nhaát thieát boû qua, neân laøm sao, trong baän roän cuõng “nghi tình” nhö theá, nhaø haï cuõng
giöõ cuõng giöõ “nghi tình” nhö theá, daàu gaëp caûnh nghòch, beá taéc khoâng thoâng vaãn giöõ “nghi tình”
nhö theá, maëc keä choã soáng gaàn keà caùi cheát choã cheát gaàn soáng, laïi cuõng chôø baøn ñeán “con ngöôøi
ñaït ñeán nghi tình” hay caâu “nghi tình” aáy laø moät, laø hai, laø coù laø khoâng ?
Laø phaøm laø thaùnh, laø lyù laø tình, laø phaøm laø luaät ?Duïng taâm ñeán toät cuøng boãng nhieân trong trí môû
saùng roäng raõi, ñaït giaùc ngoä vaø cöôøi xoøa leân.
Ñeán nhö noùi moät chöõ “ngoä” (giaùc ngoä). Ví duï nhö ngöôøi kia coù vieäc quan heä sanh töû vôùi ngöôøi
khaùc, heïn nhau ñeán moät choã naøo ñoù thöông löôïng môùi coù theå oån thoûa ñöôïc. Ñöông luùc môùi môø
môø saùng, nguû daäy röûa maët chaûi ñaàu, laáy vôù mang vaøo, trong luùc boái roái, caáp baùch, mang vôù vaøo
moät chaân, roài coøn moät chieác nöõa chöa thaáy, beøn tìm khaép trong tuû, trong giöông, luïc soaùt heát
khaép gian buoàng, döôùi giöôøng treân vaùch, khoâng choã naøo khoâng tìm, tìm ñaâu cuõng khoâng thaáy, töùc
quaù, ngoài laïi suy nghó, nghó maõi nghó hoaøi, moi oùc ñeán choã toät cuøng vaãn nghó khoâng ra, boãng cuùi
ñaàu ngoù xuoáng, thaáy hai chieác vôù mang vaøo moät chaân ! Beøn loät ra, mang vaøo chaân kia vaø voâ
cuøng khoan khoaùi, môùi bieát chieác vôù ôû ngay chaân mình ! Ngoä thì deå daøng nhö theá. Cho neân ngöôøi
ta baûo raèng: “Giaøy saét böôùc moøn tìm khoâng thaáy, tìm ra chaúng phí chuùt coâng phu”.
Tuy caên taùnh coù ngöôøi nhaïy beùn, coù ngöôøi chaäm luït. Giaùc ngoä coù ngöôøi sôùm ngöôøi chaày, nhöng
phaûi caån thaän giöõ taâm mình chôù sai leäch, chôù môùi hôi thaáy chuùt ñænh, ñaõ cho ñuùng phaûi möôøi
phaàn, roài chaïy theo laàm loái sai ñöôøng, ba laàn baûy löôït, thaø nhö Cö só ñeán nay chöa hieåu bieát chi,
coøn hôn laø caùi caûnh “thöøa ba theo boán” vaäy.
Neáu caàn ñeán “Nghi tình” thì phaûi”Nghi tình” töø ñaàu cho ñeán ñuoâi, haàu khoûi laàm ñöôøng laïc loái. Ví
baèng khoâng xua ñuoåi, ngaøy thöôøng nghe thaáy lôø môø, nöûa phaûi nöûa khoâng, ñeå gia coâng thaâm cöùu
moät choã “Ñaïi ñònh”, thì chæ thaønh moät taám göông lôø môø, maø töï cho mình laø saùng laém, coù theå thaáy
ñöôïc trong ao trong treûo, khoâng saùng khoâng môø, traêng saùng giöõa trôøi khoâng maây khoâng buïi.
Trong kinh Taïng cuûa ñöùc Nhö Lai cuûa ta khoâng coù caùi phaùp nhö theá. Neáu khoâng töø boû caùi taäp khí
tröôùc kia, cho raèng ñaõ thaáy ñöôïc thoâng suoát. Khoâng coøn gì khoâng thaáy, thì cho raèng ngöôøi thöïc ñaõ
ñeán ñòa giôùi aáy, cuõng nhö ao nöôùc tuø khoâng coù roàng ôû, töùc coøn mô maøng trong sanh töû luaân hoài
vaäy (...)
Caùi bònh toái kî cuûa keû tham thieàn hoïc ñaïo ôû caû trong chöõ “Minh”, naèm che khuaát tröôùc maét roài
nhaän bònh laøm thuoác vaäy. Neáu laáy “Thieàn” laøm vieäc caàn kíp, maëc keä thieàn ñaïo söï lyù, loøng löu
luyeán öa vôùi gheùt, chæ chuyeån mình moät caùi thì thieàn ñaïo söï lyù, loøng löu luyeán öa gheùt ñöôïc veït
saïch, töï nhieân nhö queùt saïch lôùp maây tröôùc maét, khoâng coøn bò chöôùng ngaïi, che môø. Khoâng nhö
theá thì moät chöõ “Phaät”, ta cuõng chaúng öa nghe. (Toâ) Vaân Moân noùi ñöôïc, Cö só noùi khoâng ñöôïc,
phaûi chôø ñeán khi thaáy roõ moät chaâm mang hai chieác vôù, loät ra mang laïi, töï taïi thaúng böôùc tieán leân,
môùi tin lôøi laõo taêng noùi khoâng sai vaäy. Khoâng ñöôïc nhö theá, cuõng ví nhö ngoài ôû beân gioû côm maø
cöù keu ñoùi buïng vaäy.
3. HOÄ PHAÙP KIM CANG THÖ
(HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM GÔÛI CHO CHUÙA NGUYEÃN PHÖÔÙC CHAÂU)

114
Ngaøy leã Phaät Ñaûn (Moàng 8 thaùng $) naêm Aát Hôïi (1965). Sau khi laøm leã thoï giôùi Boà Taùt cho Chuùa
vaø Haäu cung ôû Noäi vieän trong phuû Chuùa. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vieát “Hoä Phaùp Kim Cang Thö”
cho Chuùa: “Daãu xuaát theá gian, daãu ôû trong ñôøi, Ñaïo khoâng coù hai neûo, theo Nho giaùo, Nghieâu
Thuaán noùi chöõ “Trung”, Khoång Töû noùi chöõ “nhöùt”, saùch “Trung Dung” noùi chöõ “Thaønh”, danh töø
tuy khoâng ñoàng, nhöng goác chæ laø moät.
“Nhöùt” laø gì ? Nhöùt laø Taâm vaäy ? Giöõ ñöôïc “Nhöùt” töùc laø Taâm chaùnh, roài laáy ñoù maø tu thaân thì
thaân döôïc tu, teà gia thì gia ñöôïc teà, trò nöôùc thì nöôùc ñöôïc trò. Nhöùt thieát duøng ngöôøi haønh chaùng,
binh hình, leã nhaïc, vieäc lôùn vieäc nhoû, vieäc naøo cuõng hieåu bieát moät caùch saùng suoát vaø xöû lyù ñeàu
ñöôïc thoûa ñaùng. Cho neân trôøi ñöôïc “Nhöùt” maø trong xanh ñaát ñöôïc “Nhöùt” maø yeân oån vua ñöôïc
“Nhöùt” maø thieân haï thaùi bình, chính laø do ñaïo vaäy.
Ñöùc Phaät vì ngöôøi ñôøi chöa hieåu roõ neân laäp ra giaùo phaùi Thieàn Toâng truyeàn ngoaøi giaùo lyù, khoâng
laäp vaên töï, tröïc chæ taâm ngöôøi, kieán taùnh thaønh Phaät. Taây Thieân, Ñoâng Ñoä chia laøm naêm phaùi
thieàn, Taâm Aân truyeàn nhau, cuõng chæ coát khieán hieåu roõ leõ aáy maø thoâi. Lôøi xöa baûo raèng: Phöông
tieän coù nhieàu cöûa, qui nguyeân “Taùnh khoâng hai” laø vì leõ aáy.
Nay xem nhaø Vua (chuùa) thoâng minh, coù loøng nhaân, khoan hoàng ñoä löôïng, thoáng trò moïi ngöôøi,
bieát lo cho daân, giuùp ngöôøi lôïi vaät, gaàn xa, sang heøn ñeàu thaém nhuaàn ôn traïch, laïi hay chaêm
chaém gaùnh vaùc vieäc nhôn duyeân tu haønh. Theá neân, neáu neân laáy thaân Quoác Vöông maø ñöôïc ñoä thì
hieän thaân Quoác Vöông ñeå thuyeát phaùp, neáu neân hieän thaân Tyø Kheo maø ñöôïc ñoä thì hieän thaân Tyø
Kheo ñeå tu haønh. Hai ñöôøng aáy, ñoái vôùi nhaø Vua tuy phaân bieät maø khoâng phaân bieät. Chæ coù
höôùng veà böïc voâ thöôïng, môùi nhôø laõo taêng baøy veõ caùi leõ aáy. Noùi veà “caùi leõ” aáy thì moïi ngöôøi ñeàu
ñuû, ai ai cuõng coù, coøn phaûi baøy gì hay baûo gì nöõa. Tieác vì ñaïi ñòa chuùng sanh mang kieáp ngöôøi töø
ñôøi naøo, trí hieåu bieát bò che laáp, luaân hoài trieån chuyeån, khoâng theå giaûi thoaùt ñöôïc laøm nhoïc loøng
ñöùc Theá Toân. Luùc Ngaøi ôû tröôùc nuùi “Chaùnh Giaùc” nöûa ñeâm loeù thaáy aùnh saùng, theùt lôøi raèng: “Laï
thay ! Taát caû chuùng sanh ñeàu coù trí hueä, coù ñöùc töôùng Nhö Lai, nhöng chæ vì voïng töôùng, chaáp meâ
neân chaúng töôøng ñöôïc chöùng quaû, thaät laø baùn gan, môû ruoät khoâng gaëp ngöôøi mua vaäy.
Nay muøng thaáy nhaø Vua, thaân ôû ngoâi vua maø chaân nguyeân chaúng môø toái, y nhieân haønh ñoäng nhö
keû tu haønh. Ñoù laø do maàm “Baùt Nhaõ” (trí hueä) kieáp tröôùc boài ñaép cao daøy, cho neân tuoåi treû toät
böïc giaøu sang, trong tröôøng ñôøi sung söôùng cuøng cöïc vaãn giöõ vöõng ñöôïc nieàm tin (Phaät phaùp) beàn
vöõng nhö theá ! Chæ moät chöõ “Tín”, cuõng ñuû dieät tröõ phieàn naõo, thaúng vaøo coõi Nhö Lai. Neáu trong
leõ aáy vaãn giöõ ñöôïc nieàm tin vöõng vaøng, khoâng bò ngöôøi luøa doái, chaéc seõ coù keát quaû töø ñaàu ñeán
ñuoâi vaäy. Laõo taêng khoâng coù taøi gioûi chi khaùc, chæ xin ñöa caâu chuyeän naøy: Khoâng moäng khoâng
suy töôûng gì caû, chæ töï hoûi “Chuû nhaân oâng” cuûa ta laø ai ? khoâng ñöôïc ñem yù thöùc ñeå suy löôõng,
khoâng ñem nghóa lyù ñeå giaûi thích, khoâng chuù yù, khoâng muïc ñích, khoâng mong muoán, chæ ñaët
“coâng aùn” ñoù ôû taâm. Suoát ngaøy ñeâm chaêm chaêm taâm nieäm, quyeát tìm cho ra yù chí, baát luaän laø luùc
vaøo trieàu baøn chính söï hay luùc thaép höông laïy Phaät, cho ñeán luùc aên côm uoáng traø, luùc möøng luùc
giaän, luùc tieáp kieán quaàn thaàn, luùc phuïng thôø maãu thaân, luùc cuøng vôï con hoäi hoïp, luùc ñi luùc ngoài,
luùc naèm luùc ñöùng, luùc xuùc caûnh gaëp duyeân, luùc öa luùc gheùt, luùc ngoài trong nhaø vaéng moät mình,
chaúng giaáy phuùt naøo lôi loûng boû qua, chôù baûo coâng vieäc ñoù khoâng thuù vò gì, trong choã khoâng coù
höùng thuù gì laïi chính laø luùc coù thuù vò tuyeät haûo. Xem ñi xem laïi (tham coâng aùn) laâu ngaøy daøi
thaùng, boãng nhieân teù xuoáng ñaát (böøng ngoä), rôø thaáy ñöôïc loã muõi meï ñeû töø ngaøn ñôøi (thaáy baøn lai
dieän muïc) vaãn naèm ôû treân maët. Ñeán taâm ñòa aáy, chaúng ngaïi ñeán Ñöôøng Nghieâu – Ngu Thuaán,
Khoång Töû cho ñeán Phaät Toå Taây Thieân, Ñoâng Ñoä, Toân sö nguõ gia, ñeàu ñoäng (ñaïp) cho moät ñaù teù
nhaøo, töø moät chuùng sanh trôû thaønh moät Ñaïi nhôn sieâu vieät, coøn gì khoaùi baèng.
Tuy vaäy, keû truï trì chuøa Tröôøng Thoï naøy cuõng chöa chòu gaät ñaàu vì côù gì ? Ngaøn nghe khoâng
baèng moät thaáy. Nay nhaø Vua qui y vôùi laõo taêng, chòu giöõ ñaïo giôùi Boà Taùt, thaønh töïu cho taêng ñoà
caû nöôùc giöõ loøng Kim Cang, laøm coâng ñöùc chuû, laøm Ñaïi Ñaïo tröôûng, laøm ñaïi Phaät söï, tu ñaïi coâng
haïnh, giaûi ñaïi phaùp nghóa, cho neân Phaät laáy vieäc “Kim Cang Hoä Phaùp” giao cho phoù Quoác Vöông
115
vaø ñaïi thaàn. Nhaø vua ñaõ haønh thaân laøm vieäc Phaät söï, giaøu loøng phoå lôïi vò tha, laïi höôùng leân,
muoán hieåu roõ “leõ aáy” (ngoä ñaïo), caàu laõo taêng baøy baûo... Laõo taêng nhôn laáy moät chieác aùo maøu tía,
vieát baøi naøy vaøo ñeå sau naøy ngoä ñaïo, laøm kheá phaùp aán chöùng. Nhaø Vua neân gaéng beàn chí hoä trì
môùi khoûi phuï loøng laõo taêng troâng ñôïi.
Quoác vöông cuùi laïy tieáp thu, taï raèng: “Laõo hoøa thöôïng daïy baûo, ta chaúng daùm queân, töï theïn thoùi
cuõ coøn thaâm nhieãm, khoâng thaáu hieåu vieäc cao caû, e phuï loøng töø bi maø thoâi.”
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm baûo raèng: “Xöa kia treân hoäi Linh Sôn, nguyeân laáy vieäc ñöùng ngoaøi ñeå
hoä phaùp maø giao phoù cho vua, nay nhaø vua cöù giöõ vieäc tín caên chöùng vaøo Ñaïo, sau naøy seõ coù
ngaøy giaùc ngoä giaûi thoaùt”.
4. THÔ GÔÛI CHO QUAÄN CHUÙA.
(CHÒ CUÛA CHUÙA NGUYEÃN PHÖÔÙC CHAÂU).
Hieàn Vöông, em baø thænh laõo taêng ñeán quí quoác, qui y cung phuïng, taâm vì Ñaïo thöïc raát möïc tín
thaønh. Ngôø ñaâu, Hieàn Coâng chuùa, thaân ôû trong voøng giaøu sang ñaõ thoï giôùi Boà Taùt, laïi caàu xin ñeå
lôøi khai hoùa, khaù goïi laø coù tín taâm toät böïc vaäy.
Nhöng caàn bieát: Tín taâm quí ôû moät chöõ “Voâ”. Vì cöù laø ñaõ coù “Tín” thì coù “baát tín”, coøn “khoâng
tín” thì “khoâng khoâng tín” (Khoâng khi naøo khoâng tín). Ví nhö, nöông moät vaät maø khôûi loøng tin,
chöa chaéc loøng tin ñoù khoâng coù ngaøy bò suy thoaùi. Traùi laïi, chôn taâm nhö ôû choã khoâng thì chaúng
coù choã naøo ñeå suy thoaùi, cho neân ñöùc Tònh Danh (Duy Ma Caät) baûo raèng: “Khoâng tin moät phaùp
naøo, aáy goïi laø loøng tin thöïc”. Gaàn ñaây boïn sa moân maëc aùo caø sa ôû caùc chuøa chieàn, toaøn laø nhöõng
keû coù maét khoâng troøng, heã thaáy ai ñeán thaép höông leã baùi, coù chuùt ít tieàn baïc boá thí, töùc thì baûo
ngöôøi aáy coù tín taâm. Chaúng bieát raèng, taâm coù theå chuyeån dôøi muoân vaät, vaät chaúng theå chuyeån dôøi
taâm. Vì Toâng chæ khoâng bò ngoaïi vaät chuyeån dôøi môùi coù theå ñaït ñeán taâm ñòa sang chaúng khoe,
giaøu chaúng kieâu ngaïo, ôû choã naùo nhieät vaãn yeân tónh, ôû choã ñoäng loaïn vaãn döûng döng, maát chaúng
buoàn, ñöôïc chaúng möøng.
Cuõng nhö Coâng chuùa, nay haù khoâng coù caên taùnh nam töû, ñaâu phaûi vì côù laø chò cuûa Quoác Vöông,
vôï cuûa Phoø Maõ, maø coi ngöôøi laø nöõ löu. Phaøm laø ngöôøi coù chaân töôùng, sôï nhöùt laø si meâ luyeán aùi,
taäp nhieãm thanh saéc thaønh thoùi quen, aáy goïi laø “taùnh thuûy”, taùnh thuûy laø ñaøn baø vaäy.
Neáu tình chaúng si, aùi chaúng luyeán, chaúng meâ thanh saéc theo thoùi thöôøng, laïi hay suy loøng aáy ra
ñeán ngöôøi khaùc môû roäng tín taâm cho nhau, laøm troøn caùc boån phaän, aáy laø giaûi thoaùt, giaûi thoaùt töùc
ñaøn oâng vaäy. Chöù khaù laáy quaàn thoa xoa phaán maø phaân bieät. Neáu theá thì “Ñeà Ñaït” khoâng sanh
haõm ôû ñòa nguïc, Long Nöõ khoâng theå tu thaønh chaùnh giaùc vaäy. Kinh Kim Cang noùi raèng: “Neáu laáy
saéc thaáy ta, laáy aâm thanh caàu ta, aáy laø keû haønh taø ñaïo, khoâng bao giôø thaáy Nhö Lai”. Aáy laø ñaïi
hoaïn cuûa chuùng sanh treân theá gian naøy vaäy.
Vì thanh saéc, thieân taû phaûi traàn mòch trong voøng luaân hoài sanh töû, chæ do moät nieäm si meâ aùi duïc,
chaúng chòu lìa boû, thöôøng bò voâ minh vaø si aùi raøng buoäc quanh quaån trong voøng, cho ñeán luùc giaø
luùc cheát. Luùc nhaém maét qua ñôøi, tuøy theo si aùi quen thuoäc vôùi caûnh giôùi naøo maø bieåu hieän trong
choán meâ luyeán ñoù. Boãng caûnh aáy hoùa laøm saám chôùp, nöôùc löûa, daï xoa la saùt, nuùi dao röøng kieám,
cho ñeán maõnh hoå saøi lang, ñoäc xaø aùc thuù ñeàu bu laïi caén xeù, hoaûng hoát sôï haõi, muoán chaïy maø
khoâng ñöôøng, môùi aên naên hoái tieác laø tröôùc daõ sanh chi nieàm si aùi aáy nhöng ñaõ taïp nhieãm theo
thoùi quen, aên naên cuõng ñaõ muoän roài. Neáu muoán thoaùt khoûi caùi khoå luïy aáy, aét phaûi trong luùc mình
ñang maïnh, khí huyeát chöa suy, sôùm ñem luyeán aùi, si meâ haøng ngaøy deïp boû ra moät beân, chaúng
coøn chuùt heä luïy thì tín taâm aáy voâ sanh voâ dieät, nhöùt quyeát laø thaønh Phaät, an laïc töï taïi, töï mình an
höôûng hôn traêm ngaøn vaïn caûnh khoaùi laïc hieän tieàn, khieán caây coû ñeàu hoùa thaønh ñieän ngoïc laàu
quyønh, cuõng chaúng gì laøm laï, cuõng chôù baûo nhö theá laø ñaõ thaønh Phaät, ñaõ ñaït thaàn thoâng bieán hoùa
vaäy (...)
Chaúng phaûi töï nhieân maø ñöôïc,, cuõng chaúng phaûi nhôø ai maø ñöôïc, chæ mang tình si, aùi duïc thöôøng
ngaøy vöùt boû heát, chæ coøn coù “töï taâm baûn lai thanh tònh” thì ñaày ñuû heát, Phaät quaû boà ñeà ñeàu ôû trong
116
taâm aáy hieän ra vaäy. Cho neân baûo chaúng tin ôû moät phaùp naøo, aáy goïi laø chaân taâm”. Coâng chuùa cöù
nhö theá tu nieäm, aáy laø ñeä töû hieáu thuaän cuûa ta vaäy.
5. THUYEÁT “TÖÏ TAÙNH DI ÑAØ” CUÛA HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM.
(THÔ GÔÛI CHO QUOÁC MAÃU).
Phuû Quoác Maãu caùch vöông cung chöøng moät daëm, laâu ñaøi ñoái dieän nhau caùch moät con soâng. Cöûa
laàu cao roäng raõi, suoái nöôùc bao quanh, luøm caây raâm maùt, caàu vaùn thoâng ngang, daäu tre raøo kín.
Trong vöôøn mít sai traùi chín, döøa keát töøng chuøm xanh, daäu thuoác cao thaáp, giaøn hoa röïc rôõ.
Khoång töôùc bay löôïn phía döôùi, höôu nai aên nguû beân trong.
Chính giöõa vöôøn laø ñieän Phaät thanh u saïch seõ, sieâu traàn thoaùt tuïc, coù yù vò nhö coõi Ñaøo nguyeân.
Tuy ñöông muøa haï naaù¨ng chieáu oi böùc, ôû ñaây döôøng nhö maùt laïnh.
Quoác Maãu coù taùnh nhôn töø, öa laøm phöôùc, thöôøng vì ngöôøi cöùu naïn giaûi nguy, saün loøng hieáu
sanh, chim choùc laøm toå ñaày vöôøn, thaáy ngöôøi chaúng sôï.
Töø ngaøy Ta (Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm) ñeán ñaây ñaõ boán laàn ñaõi tieäc chay, böõ naøi cuõng raát ñoãi tinh
khieát, nhöõng phaùp khí duø quí baùu ñeán ñaâu, Ta vöøa ñeå maét nhìn ñeán töùc thì ñem cuùng döôøng.
Nghe Ta noùi saép söûa veà Trung Quoác, khoâng ñöôïc chieâm ngöôõng laâu ñaøi, thöôøng noùi vôùi Quoác Sö
(Höng Lieân – Quaû Hoaèng) toû veû buoàn baõ. Böõa nay laïi doïn coã chay thònh soaïn thænh Ta vaø hai daõy
tuøy tröôïng taêng chuùng, laïi noùi raèng: “Ñeä töû sanh tröôûng ôû phöông xa, Laõo Hoøa thöôïng laø böïc
Phaät Toå Trung Hoa, caùch trôû moät coõi bieån trôøi, boãng moät mai ñöôïc thaáy boùng töø quang, ñöôïc thaâu
laøm ñeä töû döôùi Böûu Toøa, thöïc laø phöôùc tu nhieàu kieáp, may maén bieát chöøng naøo. Chaúng ngôø truù
tích tröôïng chöa bao laâu, thoaét ñaõ giaøy maây trôû goùt, khieán trong nöôùc khoâng coøn ñöôïc thöôøng
mong phaùp hoùa, ñeä töû chuùng toâi haàu bieát tin caäy vaøo ñaâu ?” Noùi xong öùa leä, ai nghe cuõng muûn
loøng thöông caûm. Ta an uûi raèng: “Laõo huû khoâng taøi naêng gì nay ñöôïc Chuùa vaø caùc ñeä töû qui y
cung kính nhö theá, haù nôõ noùi vieäc trôû veà. Nhöng nay muoán töø bieät, chaúng qua laø vì ñeä töû beân
Trung Quoác mong ñôïi, maø cuõng vì Ta coøn baän nhieàu noãi, theá neân khoâng theå khoâng veà ñöôïc.
Nhöng nhôn sanh tan hôïp chaúng ôû choã hình töôùng, Quoác Maãu cöù thöôøng laøm vieäc thieän, nhöùt taâm
nieäm Phaät khoâng phuùt giaây giaùn ñoaïn, töùc laø thaân töôùng gaàn nhau maõi maõi vaäy. Nhöôïc baèng luùc
nieäm luùc khoâng, daán mình theo tuïc luïy, thì duø Laõo taêng coù ôû ñaây haèng ngaøy ñoái dieän cuõng nhö xa
caùch muoân truøng, naøo coù ích chi”. Quoác Maãu nghe noùi hoan hyû laïy thöa raèng: “Nghe Laõo Hoøa
thöôïng ñaøm luaän böõa nay khieán nhö ngöôøi ñöôïc veùn maây muø thaáy roõ trôøi xanh. Xin vieát lôøi daïy
baûo leân giaáy ñeå löu laïi cho ñeä töû. Khieán trong choán thaûo ñöôøng thöôøng löu laïi phaùp chæ, ñeä töû seõ
luoân luoân noi theo”.
Côm chay xong, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm töø giaõ trôû veà chuøa Thieàn Laâm vaø vieát “Thuyeát Töï Taùnh
Di Ñaø”:
“Quoác Maãu vì Laõo taêng giaõ töø lui veà chuøa cuõ (Chuøa Tröôøng Thoï ôû Trung Quoác), xin moät lôøi löu
laïi ñeå suoát ñôøi gìn giöõ, muoán ñôøi ñôøi kieáp thöôøng ñöôïc thaân töôùng gaàn nhau vaäy.
Nhôn baûo raèng: Ñöôøng tu haønh giaûn tieän, khoâng baèng phaùp moân “nieäm Phaät”. Chæ caàn ngaên ñöùt
boû traàn duyeân, taâm nieäm saùu chöõ “Nam Moâ A Di Ñaø Phaät”, taâm khoâng taùn loaïn nieäm aét tinh
thaønh, saùng nieäm, chieàu nieäm, sao cho khoâng nieäm thaønh nieäm, nieäm ñeán choã voâ bieät nieäm, nieäm
nieäm chaúng ngöøng nieäm thaønh moät phieán. Töï nhieân ñaïo hôïp theá ñoàng, cuøng trôøi ñoàng cao, cuøng
ñaát ñoàng ñaày, cuøng maët trôøi maët traêng, caùc tinh tuù ñoàng saùng. Non soâng caây coû, nhaân vaät quæ
thaàn, ñoàng tieâu töùc, ñoàng hoaï phöôùc, ñoàng quí tieän, ñoàng nam nöõ, ñoàng xa ñoàng gaàn, ñoàng ñi
ñoàng ñeán, ñoàng ñoùi aên meät nguû, ñoàng möøng giaän thöông vui, ñaõ cuøng muoân vaät ñoàng moät theá thì
Di Ñaø voán chaúng phaûi laø moät theá rieâng bieät. Di Ñaø chæ ôû trong taâm khoâng loaïn maø hieän ra. Ai
baûo Di Ñaø ôû Taây Phöông, Laõo taêng ôû Quaûng Ñoâng, Quoác Maãu ôû Ñaïi Vieät ? Moät nieäm khoâng
sanh thì toaøn theå töï hieän vaäy ! Neáu taâm hôi taùn loaïn moät tí thì Di Ñaø ñaõ lìa xa möôøi vaïn taùm
nghìn daëm, Laõo taêng caùch trôû boán möôi laêm ngaøy ñöôøng, Quoác Maãu ôû beân kia ñaïi haûi, beân bôø

117
khuaát nguyeät, luïc caên lay ñoäng thì bò maây môø che phuû vaäy. Bôûi leõ aáy maø baøn tan hôïp, nghe thaáy
ñeàu laø giaû maø thoâi. Ví nhö tre xanh hoa vaøng laáy maét hôïp vôùi saéc, töùc laø thöùc saéc cuûa ta thaáy
vaäy. Nhö gioù lay nöôùc chaûy trong ao sen kia, khoâng töï baûo laø gioù lay, laø nöôùc chaûy, laáy tai hôïp
vôùi aâm thanh töùc laø thöùc thanh cuûa ta nghe vaäy. Cho ñeán muõi, löôõi, thaân, yù, xuùc, phaùp... suy nieäm
cuõng ñeàu moät leõ nhö theá ñoù.
Caàn phaûi: thaáy saéc khoâng nhieãm, nghe aâm thanh chaúng chuù yù, ñoäng tónh hai töôùng tuyeät nhieân
chaúng sanh, giöõ loøng nhö hö khoâng, phaùp giôùi ñeàu laø tònh ñoä, töï taùnh Di Ñaø. Di Ñaø ñaõ laø töï taùnh
thì laõo taêng coù bao giôø xa lìa ñaâu ? Bôûi theá coù ngöôøi baûo raèng: “Moät nieäm xem khaép voâ löôïng
kieáp, khoâng ñi khoâng laïi, cuõng khoâng ôû, chæ coát nieâm leân danh hieäu (Di Ñaø), möôøi phöông hö
khoâng töï nhieân ñaùp öùng. Ñeán böïc aáy roài, haø taát ñôïi laõo taêng nhieàu lôøi, theá giôùi naøy baèng haït buïi
töï noù chaúng chia caùch maûy may vaäy. Chæ e chaúng coù ñuû ñöùc tín, neáu ñaõ tin chaéc vaøo ñoù nhö Kinh
Hoa Nghieâm baûo: “Tín laø nguoàn Ñaïo, laø meï cuûa coâng ñöùc, nuoâi döôõng taát caû caùc phaùp laønh”, bôûi
theá ta taëng Quoác Maãu phaùp danh laø “Höng Tín”.
Ta vieát moät baøi keä ñeå chöùng tín kheá phaùp !
Maây bay treân trôøi caùt döôùi ñaát,
Trong nöôùc Ñaïi Vieät, Nguyeãn Quoác Maãu,
Moät tieáng goïi leân moät tieáng öùng,
Taây Thieân Ñoâng Thoå bieät khoâng Toå,
Chaúng thaây Taàn Quoác phu nhaân, Baøng ñaïo baø.
Tay naøo voã, tay naøo muùa,
Chaúng thaáy treân laàu Hoaøng haïc ngaøn teân Phaät,
Thoâi Haïo ñeà thô, Tröông Chuyeát boå,
Chaúng theá Tam Muoäi ta bieát ñaâu,
Hai chöõ Trinh töø deã ví naøo.
Di Ñaø, Laõo huû chaúng ñoàng thôøi,
Neáu baûo lìa nhau ñeàu thaát laïc,
Caây cung vua Sôû ai tìm ñöôïc ?
Hoûi laø traû lôøi,
Traû lôøi laø hoûi,
Thaân taâm coù moät, taâm chuû chia hai,
Ñi Nam veà Baéc, ñeàu hieän taïi ñaây.
Phaûi bieát hoâm nay laø ngaøu naøo,
Môùi hay naêm sau nhö naêm tröôùc.
6. THÖ GÔÛI NHIEÁP CHÍ HOAØNG
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm gôøi cho Cö só Nhieáp Chí Hoaøng moät böùc thö vieát trong côn möa vaø baûo
caùc ñeä töû:
Saùch voán chaúng khaù chaúng hoïc, Ñaïo caøng chaúng khaù chaúng saùng. Ngöôøi saùng ñaïo tuy chaúng laäp
vaên töï nhöng vaãn thöôøng thoâng thaùi, neáu khoâng saùng ñaïo, tuy chuyeân coâng hoïc taäp vaãn thöôøng
hay lyù luaän göôïng eùp maø thoâi, tuy caâu noùi nghe hay nhöng khoâng thaáu ñaïo nghóa, ñieàu aáy ñaõ
töøng xaûy ra. Xöa hoïc só Töû chieàn (Toâ Ñoâng Pha) laøm vaên, haï buùt neân lôøi, chöõ tuoân ra thao thao
theo yù nghó, nhö gioù bay, nhö nöôùc chaûy, phoâ dieãn moät caùch töï nhieân. Nhöng ñeán luùc ñoù theo yù
rieâng thuyeát giaûng veà thieàn hoïc, oâng coù vieát moät baøi Baït sau kinh Kim Cang, khoâng hieãi raèng
Kinh aáy khoâng theå thaáy baúng saéc, nghe baèng lôøi, laïi phaùn ñoaùn raèng: “Chæ ñöôïc nöûa boä”, ñoù laø
choã cöôõng hôïp cuûa oâng vaäy. Ñaõ töï bieát raèng: Nguõ Toå Giôùi taùi lai, sau laïi queân haún boån phaän, trôû
laïi hoûi Tham Lieãu (1) “Thaùc saéc nuùi, tieáng khe môùi xöng ngoä ñaïo” ? Aáy laø choã cöôõng hôïp cuûa
oâng vaäy. Trong baøi “Kim sô thuø töù ñaïi nguõ uaån” oâng muoán mang ñai ngoïc traán sôn moân, nhöng
luoân luoân daây xoû muõi bò naèm trong tay ngöôøi khaùc, chæ vì töø tröôùc oâng chæ duøng yù thöùc thoâng minh
118
öùc ñaït nghóa lyù, chöa töøng duøng ñaïo ñeå ñaùnh tan söï chöôùng ngaïi cuûa caùc aám, cho neân hoaûng hoát
khoâng thaáy roõ ñoan ñích vaäy.

(1) Taêng só Ñaøo Tieàm, hieäu Tham Lieãu ñôøi Toáng, tu ôû chuøa Trí Quaû thuoäc Haøng Chaâu. Luùc Toâ
Thöùc ôû Haøng Chaâu chieâm bao thaáy cuøng Tham Lieãu Töû laøm thô.

Ñaïi sö Thaàn Tuù ôû trong hoäi Hoaøng Mai, laøm thuû lónh 800 long töôïng, nghe roäng nhôù nhieàu, ai
chaúng suy toân ngaøi laø ngoâi thöù nhöùt, ngaøi laøm caâu keä raèng: “Thaân tôï boà ñeà thoï” (Thaân nhö caây
Boà ñeà), boà ñeà theo tieáng Phaïn, nghóa laø chaùnh tri coøn goïi laø chaùnh kieán, hö linh khoâng theå chaát,
chæ coù tính saùng troøn (vieân minh), hoaëc laáy Boà ñeà chæ cho maët traêng chôù cuøng vôùi thaân coù gioáng gì
ñaâu, huoáng chi laø boû chaùnh kieán, chaùnh tri maø noùi boà ñeà, thì boà ñeà haù coù maét muõi löôõi xöông
maùu tay chaân, maø ví vôùi thaân ngöôøi ñöôïc sao ? Aáy laø noùi ñaïi sö “cöôõng hôïp” vaäy. Ñaïi sö laïi noùi
raèng: “Taâm nhö minh caûnh ñaøi” (taâm nhö ñaøi göông saùng) roài caâu keá noùi: “Thôøi thôøi caàn phöùc
thöùc” (ngaøy ngaøy sieâng lau chuøi), töùc baûo raèng “taâm” nhö maët göông... Trong baøi keä naøy, hai caâu
ñaàu laáy “Thaân” vaø “Taâm” song khôûi, maø caâu keát noùi “minh caûnh” chöù khoâng heà noùi “Boà ñeà”.
Theá laø chæ luoáng chuyeân coâng vaên töï, maø nghóa lyù khoâng ñöôïc thaáu ñaùo, töùc laø phuï hoäi khoâng
hôïp vaäy. Than oâi ! Trong moät baøi keä, chöa baøn ñeán choã luaän ñaïo phaûi hay traùi, chæ trong choã
duøng töï ñaët caâu ñaõ coù ba loãi.
Bôûi theá, Loâ Haønh Giaû (Luïc Toå Hueä Naêng) noùi laïi raèng: “Boà ñeà baøn voâ thoï, Minh Caûnh dieäc phi
ñaøi” (Boà ñeà voán khoâng caây, Göông saùng khoâng phaûi ñaøi), duøng boán chöõ “baûn voâ” vaø “dieäc phi”,
nhö moät tieáng seùt vang doäi trong ñaùm maây muø, chôùp saùng loeù ra, toû roõ chaúng phaøi ñaøi, maø cuõng
chaúng phaûi caây, chaúng caàn nhôø phaân bieät maø ai cuõng thaáy roõ nhö vaäy. Nhöng laïi sôï ngöôøi ta boû
“ñaøi”, boû “caây” maø laïi nhaän “boà ñeà” vaø “minh caûnh” neân nhöùt luaän ñaùnh tan luoân, khieán ngöôøi ta
khoâng coøn choã naøo baùm víu ñeå laøm chaân ñöùng, neân baûo raèng “Baûn lai voâ nhöùt vaät” (xöa nay
khoâng moät vaät), khoâng phaûi laø “minh caûnh, boà ñeà” huoáng hoà laø “Minh caûnh ñaøi, boà ñeà thoï”, hieän
coù ba boán vaät thì baûo “Baûn lai voâ nhöùt vaät” sao ñöôïc. YÙ cuûa Loâ Toå (Luïc Toå) muoán ví ngöôøi tìm
choã “cöùu caùnh” vaäy. Hay hôn heát laø choã hoûi tieáp theo hai chöõ “Haø xöù”, muoán cho ngöôøi taû phaûi
töï hieåu bieát “Haø xöù nhaù traàn ai” môùi hieåu roõ ñöôïc “Baûn lai voâ nhöùt vaät”. Baûn lai (xöa nay) ñaày
ñuû, baûn lai thanh tònh, caàn gì phaûi lau chuøi (phaát thöùc), neáu caàn lau chuøi, töùc göông khoâng saùng,
chôø lau chuøi môùi saùng, töùc laø nhìn boùng queân ñaàu. Neáu noùi lau chuøi minh caûnh maø queân baüng boà
ñeà, roát cuoäc minh caûnh vôùi boà ñeà coù quan heä gì ñaâu. Chæ coù moät caâu hoûi aáy, nhaém ngay chöõ “Haø
xöù”, chích moät muõi kim, ñoaït caûnh, ñoaït ngöôøi, ñoaït phaùp, buoâng baét kheùo leùo, sinh saùt toû töôøng.
“Ta khoâng coù moät phaùp naøo cho ngöôøi, chæ bieát bònh maø thoâi”, lôøi noùi aáy haù ñoái vôùi ngöôøi sao ?
Chuùng ta quí ôû choã hoûi ñaïo cho saùng roõ, roõ ñaïo roài quí ôû choã theå nieäm (hoøa mình vôùi ñaïo). Moät
pheùp ñaõ thoâng, taát nhieân moïi pheùp ñeàu thoâng vaäy. Chaúngtin, haõy nhìn Loâ Haønh Giaû, con ngöôøi
chaúng töøng ñoïc saùch bao giôø maø hieåu vaên töï tinh teá nhö theá. Bôøi theá, ta baûo ngöôøi ñôøi muoán caàu
thoâng, khoâng chi baèng roõ ñaïo. Ñaõ roõ ñaïo maø bieát ñoïc saùch, thì haù chaúng thoâng hôn vò Haønh Giaû
giaõ gaïo trong beáp aáy maáy möïc nöõa hay sao ? Gaàn ñaây, thöôøng thaáy nhöõng ngöôøi tham thieàn, ñaïo
laïi khoâng roõ, saùch laïi khoâng ñoïc, göôïng muoán baøn thieàn baøn ñaïo, laøm keä laøm thô, khaùc naøo con
ruoài nhuùng chaân vaøo nöôùc bieån, muoán vaåy leân laøm moác laøm möa, phoûng coù ñöôïc hay chaêng ?
Huoáng chi Cö só laø ngöôøi hoïc saùch thoâng thaùi, thöôøng laáy tay sôø moù loø löûa Tröôøng Thoï, xem noùng
hay nguoäi, khoâng chòu laøm vaên töï thoâng minh töï cam loøng, muoán huøa vôùi Töû Chieân caõi cho vöøa
yù, chaúng chòu ñeå cho ñaàu löôõi caùc Hoøa thöôïng xöa nay aùp ñaûo. Vieäc aáy haõy taïm ngöøng. Haõy hoûi:
Ñeâm nay tröôùc theàm töøng gioït möa vì côù gì chaúng rôi xuoáng nôi khaùc ?”

III. CAÙC BAØI THÔ TAÛ CAÛNH CHUØA CUÛA HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM

119
 TRONG SAÙCH HAÛI NGOAÏI KYÛ SÖÏ.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vieát saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï khi löu truù ôû Ñaøng Trong (1695 – 1696), in
naêm Kyû Maõo (1699).
Saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï, goàm 6 quyeån, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ghi cheùp veà cuoäc haønh trình vaø
vieäc hoaèng hoùa cuûa Hoøa thöôïng ôû Ñaøng Trong vaø caùc baøi thô saùng taùc trong thôøi gian ñoù, ña soá
laø caùc baøi thô vònh caùc caûnh chuøa vaø caùc caûnh nuùi soâng xinh ñeïp (1).

(1) Phaàn naøy trích trong baûn dòch Haûi Ngoaïi Kyû Söï cuûa vieän Ñaïi hoïc Hueá (coù söûa laïi vaøi choå).

1. CAÙC BAØI THÔ TAÛ VEÀ CHUØA THIEÂN MUÏ.

Trong saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï quyeån V, Hoøa thöôïng vieát veà chuøa Thieân Muï nhö sau:
“Ra ñeán chuøa Thieân Muï, chuøa naøy töùc Vöông Phuû ngaøy xöa (?), chung quanh coù tr62ng nhieàu
caây coå thuï, day maët bôø soâng. Tröôùc chuøa, ngö phuû vaø tieàu phu taáp naäp qua laïi sôùm chieàu. Trong
chuøa coät keøo chaïm troå raát tinh xaûo, ta nhaân ñoù laøm hai baøi thô.
· Caûnh Buït töø xöa Chuùa Nguyeãn xaây,
Cöûa son ñieän ngoïc phuû reâu ñaày.
Moät ñôøi töông saùng coøn caây coû,
Muoân thuôû möa hoa keát ñieän ñaøi
Sôn thuûy ngoaøi hieân maây ngaû boùng,
Ñi veà tröôùc ngoõ caùnh buoàm bay,
Tích tieân chuyeän cuõ truyeàn “Thieân Muï”,
Hoàn moäng mô maøng trôû laïi ñaây.
· Töø ngaøy vöôïng kgí daäy trung löu,
Nghieäp baù gaây leân bôûi nghieäp tu.
Naêm thaùng nhaø Taàn, bia chaúng ñeà,
Xuaân thu ñôøi Haùn, daáu coøn löu.
Soâng moøi caùt chaên ba ngaøn daëm,
Möa gioù chuoâng ngaân traêm taùm chaâu.
Löûa Buït moät loø thieàu haït baù,
Döôùi traêng söôûi aám, khaù tieâu saàu.
2. CHUØA HAØ TRUNG
(Xem Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu BaïcH)
3. CAÛNH CHUØA TAM THAI.
Chuøa Tham Thai ôû treân nuùi Tam Thai, phía Taây daõy Nguõ Haønh Sôn, gaàn cöûa bieån Hoäi An (Dinh
Quaûng Nam), Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng (ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm) truï trì chuøa
naøy ñaõ truøng tu vaø kieán thieát theâm thaønh ngoâi danh lam traùng leä vôùi nhieàu thaïch ñoäng ñeïp. Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm taû caûnh chuøa Tam Thai nhö sau:
“Thuyeàn vaøo ñeán cöûa Hoäi An, vieân Giaùm quan chæ tay baûo raèng:”Ñaáy laø nuùi Tam Thai, ngoâi
chuøa trong aáy töùc laø Ñaïo traøng cuûa Quoác sö Quaû Hoaèng. Nuùi aáy coù nhieàu ñoäng ñaù nhö cöûa ngoõ,
nhö cöûa soå, laøm ñöôøng hang, laøm nhaø, laøm phoøng, nhö hình chuoàng boà caâu... heát thaûy ñeàu lung
linh khoaùng ñaõng, naèm ngoài ñöôïc, ngoài gaûy ñaøn, ngaâm thô ñöôïc..., moãi luùc noùi leân, coù tieáng vang
ñaùp hoïa laïi (...).
Boãng choác ñaõ troâng thaáy nuùi tam thai tröôùc maét, ngaøn ñoài quanh co ñeàu laø goø ñaát, chæ coù nuùi ñaù
Tham Thai ñöùng cao chaát ngaát, hai hoøn nuùi lôùn quay maët ra bieån, ngoïn phía sau nhoû hôn. Treân
nuùi, coù nhieàu caây lôùn hai ba voøng oâm, moïc töø trong hoác ñaù. Ñi quanh theo meù nuùi, thaáy ñaù coù
taûng ñöùng thaúng leân, coù taûng truùt ngöôïc thoøng xuoáng, coù choã saâu loõm vaøo thaønh hang ñoäng, coù

120
choã döïng ñöùng nhö böùc töôïng ñaù, nhöng vaãn chöa thaáy chuøa ñaâu, môùi troâng qua, töôûng ñaâu chæ laø
nuùi thoâ sô, chaúng coù gì kyø thuù.
Chuùng toâi ñi caùch nuùi chöøng non nöûa daëm, thaáy moät thaày taêng ñöùng nhìn chaêm chuù, roài chaïy voäi
chui vaøo keõ ñaù trong nuùi ñi maát.
Tröôùc nuùi coù moät ngoïn ñoài, treøo leân chöøng traêm thöôùc coù ngoâi chuøa coå, sö trong chuøa ñaùnh
chuoâng troáng, maëc aùo traøng ra röôùc vaøo leã Phaät. Vöøa ngoài, ñaõ theát ñaõi traø, cung ñoán töôm taát (...)
Nuùi ôû phía traùi chuøa, quanh nuùi ñeàu coù caùt traéng mòn, goø cao ñoáng thaáp, gioù thoåi maët caùt gôïn
thaønh dôïn soùng. Vaùch nuùi, ñaù nöùt thaønh töøng ñöôøng, töøng lôùp xem nhö löôïn soùng. Maët trôøi roïi
vaøo reâu ñaù, nôi ñoû nôi ñen. Troâng ra boán phía, nuùi cao chaát ngaát, chaúng coù loái leo leân. Boãng thaáy
giöõa hai vaùch ñaù coù moät ñöôøng heûm, coù nhöõng taûng ñaù traéng gioáng nhö gheá ngoài, treân ñænh nuùi
thöôøng coù nöôùc ræ xuoáng, nghæ maùt ôû döôùi, nhö ngoài trong ñöôøng haàm, gioù maùt laïnh, khieán ngöôøi
goái ñaù naèm chôi thiu thæu buoàn nguû. Treøo leân heát heûm ñaù, moät vuøng roäng raõi baèng phaúng, caây coái
um tuøm. Moät ngoâi ñeàn (coå) caát döïa vaùch ñaù khoâng cao laém, nhöng kieân coá coù theå chòu ñöïng laâu
daøi. Ñeàn do Quoác sö Hoùa vöông xaây döïng tröôùc ñaây vaäy. Ra tröôùc ñeàn, moät loái ñi qua phía maët,
ñeán cuoái ñöôøng reõ qua traùi, coù hai bôø ñaù raát cao, caây coái daây leo chaèng chòt. Cöûa ñoäng toái om,
böôùc vaøo töøng böïc theàm thaáy saùng daàn leân. Vaøo heát caùc böïc theàm, thaáy maët trôøi saùng tröng, töø keõ
hôû treân ñoäng roïi xuoáng: Ñoäng troøn laïi baèng phaúng, coù theå chöùa haøng ngaøn ngöôøi. Phía treân coù
maáy khe hôû, caønh laù giao boùng chaäp chuøng, khæ vöôïn boø leo ôû treân, cuùi xuoáng doøm ngöôøi, naït
ñuöû«I cuõng khoâng chaïy. Taêng nhaân ôû ñaây baûo raèng: ngöôøi ôû ñaây ít, chuùng ñoâng töøng baày neân
khinh lôøn, khoâng sôï vaäy.
Coù moät daây maây giaø töø treân keõ ñaù thoøng xuoáng taän ñaát, hình troøn baèng mieäng cheùn, daøi caû traêm
thöôùc, thaúng nhö daây cung, ngöôøi Nhöït Boån töøng traû traêm ngaøn vaøng ñoøi mua, nhöng khoâng baùn.
Ta bình sinh du lòch khe ñoäng raát nhieàu, thaáy ñoäng naøy ñeïp vaø thanh tònh hôn heát, tieác laø boá trí
caùc töôïng Phaät, töôïng Thaàn, töôùng maïo aùc tuïc, laøm giaûm gía trò cuûa ñoäng raát nhieàu.
Ñeán söôøn nuùi coù hai taûng ñaù döïng ñöùng nhö truï cöûa, ñöùng trong cöûa nhìn ra, bieån caû meânh moâng,
gioù luøa vaøo raát maïnh, ñöùng ngoaøi cöûa maø muoán ngaõ caû ngöôøi. Quanh co chuyeån qua tay maët, nôi
an truù cuûa taêng ni, loái quanh co u tòch, hoa rôi laát phaát, ñaøn ong bay vuø vuø, ñua nhau huùt nhuïy”.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñònh ñaët teân nuùi laø “Haûi Duõng Phong” vaø teân ñoäng “Hoa Nghieâm
Ñoäng”, khaéc chöõ vaø thô vaøo ñaù, nhöng vì phaûi ñi vaøo Hoäi An gaáp, neân chöa thöïc hieän ñöôïc.
Khi treân thuyeàn rôøi khoûi chuøa, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm saùng taùc baøi thô sau:
BAØI TRÖÔØNG CA VIEÁNG NUÙI TAM THAI.
Raøy ngoïn gioù Taây Nam ñaõ thoåi,
Ruoåi hoàng thuyeàn ra loái Haø Trung.
Ña tình chi baáy chuùa coâng
Boài hoài chöa nôõ döùt loøng phaân ly.
Beân cöûa bieån sôn kyø thuûy tuù,
Cuøng daïo xem caûnh thuù khueâ phoøng.
Thuyeàn veà chæ neûo Vieät Ñoâng,
Nhìn theo ñöa maét muoân truøng xa xa.
Treân choùp nuùi “Vónh Hoøa” sôn töï,
Caây xanh um maây töù phía bao (...)
Coù Tam Thai huøng vó danh sôn,
Thieáu chi taøi töû vaên nhôn,
Röôïu tieân vui thuoác, thô thaàn ca ngaâm, (...)
Nay ta ñaët Hoa Nghieâm teân ñoäng,
Ñoaûn tröôøng thieân “Haûi Duõng” bia minh.
Taïc ghi nhôn söï sôn linh,
121
 Thaùng ngaøy maõi maõi ñeå daønh veà sau.
Moäc Loan Töû, ñoàng du Cö só,
Thaïch Haùn Oâng löu kyù ñoâi lôøi,
Nam Bang ñeå tieáng muoân ñôøi.
BAØI THÔ VÒNH TAM THAI.
I. Nam minh moät vuõng döïng phan maây,
Chaát ngaát töøng khoâng khí bieån xaây.
Queùt saïch möa muø leân baûo ñieän,
Toûa ra aùnh saùng chieáu linh ñaøi.
Hoa röøng ñöa khaùch, ñöôøng thoâng moät,
Khe nuùi chia doøng nöôùc reõ hai.
Sôn thuûy ñuoåi nhau roàng neùp boùng,
Khoùi maây cöûa ñoäng nöûa pheân gaøi.
II. Saám vang gioù theùt, soùng aøo aøo,
Ñaøn vöôïn beân khe thoùt nhaûy cao.
Maét ngaém bieån khôi xanh thaêm thaúm,
Chaân giaøy daëm caùt traéng phao phao.
Daõy maây ngaøn tröôïng xuyeân hang ñaù
Nhuû xanh muoân nuï ruû ñoäng ñaøo.
Caùt noùng giöõa truoâng, ngoài ngôi nghæ,
Hôi thu nhuoám laïnh, loøng nao nao.
4. CHUØA VÓNH HOØA.
Naêm Ñinh Muøi (1667), Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1668 – 1687) ñi du ngoaïn vuøng cöûa
bieån Tö Hieàn (hay Tö Dung).
Leân nuùi Tuùy Vaân (Tuyù Vaân Sôn hay Myõ Am Sôn) naèm treân moät hoøn ñaûo ôû bôø bieån Ñoâng Haûi,
nuùi coù daùng daáp nhö moät chim phuïng ñaøng voã caùnh, thaáy phong caûnh ñeïp, chuùa Hieàn cho laäp
chuøa nhoû ñeå laøm nôi caàu phöôùc cho daân ñòa phöông, chuùa ñaët teân chuøa laø Tuùy Vaân.
Ñi veà phía Ñoâng cuûa nuùi Tuùy Vaân laø nuùi Linh Thaùi hay Qui Sôn (nuùi Ruøa), nuùi coù hình daùng
gioáng con ruøa. Treân ñænh nuùi Qui Sôn coù moät ngoâi thaùp coå cuûa Chieâm Thaønh, daân ñòa phöông cho
bieát raát linh thieâng. Chuùa Hieàn cho dôøi thaùp ñi nôi khaùc, laäp chuøa thôø Phaät, goïi laø chuøa Vónh Hoøa.
Chuøa Vónh Hoøa naèm treân nuùi Qui Sôn (hay Linh Thaùi), ôû vuøng bôø bieån cuûa Tö Hieàn (Tö Dung),
chuøa aån mình trong vöôøn caây, caûnh trí raát ñeïp, töø xa nghe tieáng ñaïi hoàng chung ngaân raát gaàn,
nhöng ñi quanh co haøng giôø môùi ñeán.
Chuøa khoâng maáy traùng leä, nhöng cuõng trang nghieâm, vöõng chaéc. Khuoân vieân chuøa treân nuùi ñeàu
chæ phaûi xaây döïng nhö theá. Xung quanh chuøa laø vöôøn caây coái xanh töôi, roäng ñeán vaøi maãu, nhìn
ra phía xa, trôøi nöôùc meânh moâng, muoân laøn soùng baïc, nhö nuùi baïc non vaøng.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vònh chuøa Vónh Hoøa nhö sau:
I. Voõng xe möôøi daëm ñeán cao phong,
Hang nuùi nghe truyeàn tieáng chuoâng ngaân.
Xa thaáy ngöôøi ñi ngoaøi daëm khoùi,
Chôït nghe traùi ruïng giöõa röøng tuøng.
Chim hoàng tíu tít, möa chuøa coå
Roàng baïc chôøn vôøn, soùng bieån Ñoâng.
Buoâng maét caøn khoân keâu moät tieáng,
Ñaàu non choáng gaäy ngoù meânh moâng.
II. Ñænh xöa khaéc chöõ Vónh Hoøa nieân,
Beân meù bieån xanh môû cöûa thieàn.
122
 Maët ñaát phuø sa, non gôïn soùng,
Löng trôøi maây phuû, noùc nhö thuyeàn,
Tre xanh ngaøn khoùm maøu thu saùng.
Khe ñaù moät baàu, boùng nhöït xuyeân.
Maõi ngaém daùng chieàu beân ñænh nuùi,
Phieân taêng leã baùi thænh khoâ thieàn (1)

(1) Khoâ thieàn: tham thieàn queân heát moïi söï.

III. Non xanh muoân lôùp daïo chôi rong,

Röøng nuùi lieân mieân neûo chaúng cuøng.
Nhaø coù nöûa reøm möa laùch taùch,
Thuùy Vi boán maët khoùi moâng lung,
Bieån khôi man maùc, vöøng maây phuû,
Gioù nuùi lao xao, ngoïn gioù rung.
Thaéng caûnh ngaøy nay ghi maáy neùt,
Ñaêng laâm bieát coù dòp naøo khoâng ?
5. CHUØA DI ÑAØ ÔÛ HOÄI AN.
Chuøa Di Ñaø ôû Hoäi An laø nôi xung yeáu, khaùch thaäp phöông ñi ñöôøng bieån qua laïi giöõa ngoaïi quoác
(Trung Hoa, Nhöït Baûn...) vaø Ñaøng Trong ñeåu nghæ nôi ñaây, vì Hoäi An laø moät maõ ñaàu lôùn (haûi
caûng buoân baùn thònh ñaït), nôi taäp hôïp caùc thöông gia ngoaïi quoác.. Thaúng bôø soâng, moät con ñöôøng
daøi ba boán daëm, goïi laø ñöôøng caùi lôùn (Ñaïi ñöôøng cai), hai beân ñöôøng caùi haøng phoá lieàn nhau khít
ròt. Caùc chuû phoá naày phaàn ñoâng laø ngöôøi Phuùc Kieán, vaãn aên maëc theo trieàu ñaïi nhaø Minh (daân
nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, sang thaàn phuïc chuùa Nguyeãn). Cuoài ñöôøng laø caàu
Nhaät Baûn, töùc Caåm Phoá. Beân kia bôø soâng laø Traø Nhieâu, nôi beán ñaäu (ñình baïc) cuûa caùc taøu ngoaïi
quoác, daân chuùng ñoâng ñuùc, caù toâm rau quaû taäp hôïp mua baùn suoát ngaøy. Thuoác Baéc hay caùc moùn
haøng ngoaïi quoác khaùc tìm mua ôû Thuaän Hoùa khoâng coù thì phaûi vaøo Hoäi An mua môùi coù.
Hoäi An coù ba höôùng Ñoâng, Nam, Baéc ñeàu giaùp bieån, chæ coù phía Taây laø ñöôøng nuùi lieân tieáp,
thoâng Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, Ñoâng Kinh (Thaêng Long) vaø vaøo Gia Ñònh. Vì vaäy, caùch phía Taây
Hoäi An chöøng 10 daëm coù ñaët moät dinh Phuû cuûa quan Traán thuû ñeå phoøng ngöï.
Chuøa Di Ñaø ôû Hoäi An khoâng bieát xaây döïng töø hoài naøo, ñeán cuoái theá kyû 17 (khoaûng naêm 1695),
chuøa ñaõ bò hö cuõ, Quoác sö Quaû Hoaèng – Höng Lieân nhôø Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vieát moät baøi sôù
keâu goïi Phaät töû quyeân goùp truøng tu chuøa Di Ñaø nhö sau:
Duy taâm tònh ñoä khaép xöù hieän haønh,
Taùnh töï Di Ñaø haù hieåu ñaày ñuû.
Voâ vi aét nhôø höõu vi môùi toû,
Chôn theá phaûi nöông theá ñeá môùi thaønh.

Laáp ñaù vaù trôøi, khen Nöõ Oa taøi gioûi,

Ñem vaøng cuùng Phaät, suy toân Tröôûng giaû thaàn thoâng.
Kyø coâng toaøn caäy söùc ngöôøi laøm,
Vieäc thieän haù khoanh tay ngoài ngoù,

Nay nhaân chuøa Phaät,

Döïng töû trieàu Ñöôøng.
Chuøa Hoäi An, thoâng neûo taùm chaâu ba quaän.
Taêng ñeán Ñaïi Vieät, treân ñöôøng bieån qua laïi nhö maây.
123
Cöûa tieáp vaãn môû ra,
Nôi an thieàn ôû ñoù.
Phía Ñoâng nhìn ra bieån, minh haø lieàn Boät Haûi thaàn laâu.
Möôøi daëm caùch phía Nam, hoa thaûo nhuoám Chieâm Thaønh xuaân saéc.

Pha traø ngoài uoáng ngaém Ngaõi Sôn, tha hoà Cao só ngaâm nga
Haùi sen quanh Sa chieáu daïo chôi, maëc söùc Danh hieàn hoäi hoïp
Haûi hoà ngöøng böôùc,
Phaøm thaùnh ôû chung.

Ñaïo tröôøng môû töï ngaøy naøo,

Nhôn quaû coøn löu hieän taïi.
Tuy linh ñaøi khoâng bieán hoaïi,
Nhöng ngaøy thaùng coù ñoåi ñôøi.

Thôøi xöa ñoåi, ngaøy nay xaây, töôïng Phaät ñöông coøn hình daùng khaùc,
Ba ngaøy möa, naêm ngaøy gioù, Phaät ñieän xieâu ñoå, nhaø trai hö,
Töôïng Kim Cöông buøn ñaát oá hoen, khoù laáy tay khoâng choáng ñôõ,
Coát Di Laïc goã caây muïc naùt, deã ñem lôøi noùi toâ boài.

Khoùi laïnh höông taøn, reâu coû moïc ñaày truø thaát,
Ñoâng qua haï laïi, naéng möa daàu daõi phaùp thaân
Tai nghe cuõng ñaõ thöông taâm,
Maét thaáy deã khoâng ñoäng nieäm.

Nay coù Quaû Quoác sö phaùt nguyeän tu boå,

Muoán cuøng haûo taâm Haùn hieäp löïc ñoàng taâm.
Chôù baûo Taây phöông möôøi vaïn daëm, ngoaûnh maët laøm ngô,
Tuy raèng khoå haûi khoâng beán bôø, quay ñaàu vöôït khoûi

Quan quyeàn daân giaõ, haõy mau nhôø beø phaùp ñöa qua,
Tín nöõ thieän nam, chôù chôø ñeán cuùng döôøng môùi trôû laïi.
Coù saün tín taâm laø cöïc laïc,
Kòp thôøi quyeân cuùng aáy cô duyeân.

Sao cho ñaïi ñieän sôn moân laïc thaønh mau choùng,
Taát caû taêng phoøng truù thaát, môùi meû söûa sang.
Bieát moät caây laøm chaúng neân non,
Bieát goùp gioù chung nhau laøm baûo.

Loøng laønh voâ löôïng, vaøng töø Töông thuûy tuoân ra,
Coâng ñöùc bieát bao, cuûa tôï phong loâi ñem ñeán.
Trang nghieâm ñaõ töøng bieát roõ,
Phöôùc thieän chaúng caàn noùi nhieàu.

B. CAÙC ÑEÄ TÖÛ CUÛA HOØA THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM ÔÛ ÑAØNG TRONG.
124
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coù raát nhieàu ñeä töû, nhöng chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùc vò noåi tieáng sau:
- Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng
- Cö só Höng Long (töùc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu)
- Thieàu Döông Haàu.
- Thieàn sö Höng Trieät vaø Giaùm sinh Hoaøng Thìn.

I. THIEÀN SÖ HÖNG LIEÂN – QUAÛ HOAÈNG (PHAÙI THIEÀN TAØO ÑOÄNG, ÑÔØI 30).
Thieàn sö Höng Lieân, hieäu Quaû Hoaèng, laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû Trung Hoa, nhöng
thieàn sö Höng Lieân ñaõ qua Ñaøng Trong tröôùc khi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñöôïc môøi sang ñaây.
Coù leõ thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng qua Ñaøng Trong trong dòp Hoøa thöôïng Nguyeân Thieàu
vaâng leänh chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên veà Trung Hoa thænh chö taêng sang hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong,
khoaûng naêm 1687 – 1691.
Naêm 1691, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân ngoâi (1691 – 1725), thieàn sö Höng Lieân ñang truï trì
chuøa Tam Thai (Dinh Quaûng Nam), ñöôïc chuùa tin duøng vaø thieàn sö Höng Lieân giôùi thieäu ñeå
Chuùa vieát thô vaø cho ngöôøi sang Trung Hoa thænh Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm sang Ñaøng Trong
hoaèng hoùa.
Thieàn sö Höng Lieân truï trì chuøa Tam Thai, ñaõ truøng tu vaø môû roäng chuøa naøy trôû neân roäng lôùn hôn
vaø söûa sang nhieàu hang ñoäng raát ñeïp.
Naêm 1695, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm sang Ñaøng Trong, coù ñeán vieáng chuøa Tam Thai, nhaân ñoù ñaët
teân cho caùc ñoäng ôû chuøa naày nhö:
Hoa Nghieâm Vaân Ñoäng, Hoa Nghieâm Thaïch Ñoäng. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cuõng ñaët teân nuùi
Tam Thai laø nuùi Haûi Duõng. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñaõ saùng taùc nhieàu baøi thô ñeå ca ngôïi veà
chuøa Tam Thai vaø nuùi Tam Thai (trong saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï).
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm goïi Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng laø Quoác sö cuûa Chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu. Nhöng hieän chuùng ta khoâng coù taøi lieäu ñeå bieát theâm veà haønh traïng vaø tö töôûng thieàn
hoïc cuûa thieàn sö Höng Lieân.
Thieàn sö Höng Lieân coù giôùi thieäu vaø nhôø Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm xin vôùi Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu cho moät ngöôøi Trung Hoa laø Löu Thanh ñöôïc laøm Cai Phuû, chöùc quan lo vieäc thu thueá taàu
ngoaïi quoác ôû Hoäi An (Quaûng Nam).
Nhöng sau ñoù, tö caùch khoâng toát cuûa Löu Thanh laøm cho Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm phieàn loøng vaø
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cuõng phieàn traùch thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng trong vieäc lo cho Ñaïi
Giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm vaø vieäc giôùi thieäu Löu Thanh ñoù.

II. CÖ SÓ HÖNG LONG – THIEÂN TUNG ÑAÏO NHAÂN.

Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725) thoï giôùi Boà Taùt vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaøo naêm
1695, ñöôïc ban phaùp danh laø Höng Long, ñaïo hieäu laø Thieân Tung Ñaïo Nhaân.
Xem laïi veà Cö só Höng Long ôû chöông I muïc VI. Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu.

III. THIEÀN SÖ HÖNG TRIEÄT VAØ GIAÙM SINH HOAØNG THAÀN (HOAØNG THÌN).
Thieàn sö Höng Trieät laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, theo thaày töø Trung Hoa sang Ñaøng
Trong vaøo naêm 1695.
Naêm 1695, khi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trôû veà Trung Hoa, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu yeâu caàu
Hoøa thöôïng ñeå ngöôøi ôû laïi giuùp Chuùa, Hoøa thöôïng ñeå laïi hai ñeä töû:
- Thieàn sö Höng Trieät ñeå giuùp chuùa veà ñaïo Phaät, Thieàn sö Höng Trieät truï trì chuøa Giaùc
Vöông trong thôøi gian ôû Ñaøng Trong.
- Giaùm sinh Hoaøng Thaàn ñeå giuùp chuùa veà vieäc chaùnh quyeàn.
125
Naêm 1702, theo ñeà nghò cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cöû thieàn sö
Höng Trieät vaø Giaùm sinh Hoaøng Thaàn ñi thuyeàn qua Quaûng Ñoâng, nhôø Toång ñoác Quaûng Ñoâng
trình leân vua nhaø Thanh ñeå xin vua phong chöùc töôùc cho Chuùa Nguyeãn, nhöng vua khoâng chaáp
nhaän.
Sau ñoù, khoâng bieát thieàn sö Höng Trieät vaø Giaùm sinh Hoaøng Thaàn trôû laïi Ñaøng Trong hay ôû laïi
Trung Quoác vaø haønh traïng nhö theá naøo ?

IV. THIEÀU DÖÔNG HAÀU (? - ?)

Thieàu Döông Haàu laø anh thöù ba cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, chöa bieát teân thöïc. Thieàu Döông
Haàu thoï giôùi Boà Taùt vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trong Ñaïi Giôùi Ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm nhaân leã
Phaät Ñaûn naêm Aát Hôïi (1695).
Theo Hoøa thöông Thaïch Lieâm cho bieát: Thieàu Döông Haàu laø ngöôøi cao haïnh, khoâng uoán mình
theo phaøm tuïc, taùnh khaúng khaùi, thích noùi thaúng neân laøm mích loøng nhieàu ngöôøi, bò gieøm pha
ghen gheùt, nhieàu phen bò phong ba, baõo taùp, nhöng nhôø Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu hieåu taùnh yù
neân môùi khoûi bò toäi baát kính (phaïm thöôïng), tuy vaäy, Thieàu Döông Haàu vaãn khoâng boû tieát thaùo,
taùnh neát cöùng coûi cuûa minh.
Thieàu Döông Haàu soáng bình dò, ñôn giaûn, soáng trung thöïc, khoâng chòu luoàn cuùi nònh bôï, nhaø cöûa
ngheøo naøn, chæ coù maáy gian nhaø döïa meù soâng. Suoát ngaøy chæ lo chaêm soùc vöôøn hoa, lo troàng caây
tæa caønh, queùt saân naáu traø, khoâng coù veû gì laø ngöôøi thuoäc Hoaøng gia quí toäc caû.
Ñoái vôùi ngöôøi, Thieàu Döông Haàu ñoái ñaõi raát chaân thaät, giao tieáp raát khieâm cung vaø hoøa nhaõ,
nhöng trí tueä raát saùng suoát, trong buïng bieát ngöôøi toát keû xaáu, nhöng khoâng chaáp.
Thieàu Döông Haàu thöôøng ñeán tham vaán Phaät phaùp vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm. Hoøa thöôïng
cuõng raát thöông meán Thieàu Döông Haàu, ban cho moät baøi vaên ngaén vaø moät baøi keä ñeå höôùng daãn
trong vieäc tu hoïc.
Ñaïi yù baøi vaên khuyeân: Ngöôøi tu phaûi luoân luoân tinh taán vaø duõng tieán trong vieäc tu haønh, quyeát
chí khoâng bao giôø nghó ñeán vieäc trôû lui laïi theo nhöõng söï laàm laïc quen thuoäc cuõ. Tu haønh phaûi
quyeát chí, gioáng nhö Haøn Tín ñaùnh vôùi nhaø Trieäu khi xöa: daøn traän maø phía sau löng laø bôø soâng,
trong cuoäc chieán chæ coù hai ñöôøng, moät laø thaéng, hai laø cheát chôù khoâng coù ñöôøng lui.
Baøi keä cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm cho Thieàu Döông Haàu nhö sau:
“Nhöït Nam, thaùng naêm muøa noùng nöïc,
Ao nhaø ñaïo höõu nôû sen xanh.
Thaân trong ngoïc dieäp, ñoàng thanh quí,
Taâm höôùng thieàn moân, neáp soáng laønh.

Taùm maët oai phong, daèn töôùng yù,

Moät khe nöôùc bieác, tình ngöôøi ñaïo,
Baïn ñaïo khoâng haùt thöông lang khuùc,
Traân troïng muoân ñôøi, caùch dieäu thanh”.

(Nguõ nguyeät Nhöït Nam chaâu hoûa ly,

Thaïch lieân höôûng nhó xuaát chaâu minh.
Phoå lieân ngoïc dieäp trieàu trung quí,
Taâm höôùng vaân thanh giaùo ngoaïi thanh.

Baùt dieän uy phong danh töôùng yù,

Nhöùt kheâ bích thuûy ñaïo nhaân tình.
Ñaúng nhaân baát xöôùng Thöông Lang khuùc,
126
Traân troïng yeân ba bieät dieäu thanh.)

127
 Chöông V:
CAÙC THIEÀN SÖ HOẰNG HOÙA ÔÛ ÑOÂ THAØNH PHUÙ XUAÂN
Vaøo ñaàu thôøi caùc Chuùa Nguyeãn, vò thieàn sö noåi tieáng nhöùt ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân laø Toå sö Minh
Chaâu – Höông Haøi cuûa phaùi Thieàn Truùc Laâm. Ngoaøi ra, töø giöõa theá kyû 17, khi nhaø Maõn Thanh
ñaùnh chieám Trung Quoác, moät soá töôùng só vaø daân chuùng nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø
Thanh ñaõ boû xöù qua Ñaøng trong xin thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn, trong ñoù coù moät soá taêng só Phaät
giaùo nhö caùc thieàn sö Giaùc Phong, Nguyeân Thieàu, Minh Haûi – Phaùp Baûo, Minh Hoaèng – Töû
Dung...
Naêm 1682, Toå sö Höông Haøi daãn theo 50 ñeä töû boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi (Baéc Haø), Ñoâ
thaønh Phuù Xuaân ôû Ñaøng Trong thieáu maát taêng só vaø caùc Chuùa Nguyeãn nghi ngôø caùc thieàn sö
thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm coù theå lieân laïc vôùi Chuùa Trònh neâ thænh Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu
Baïch thuoäc phaùi Thieàn Laâm Teá ra Thuaän Hoùa hoaèng hoùa vaø nhôø Toå sö trôû veà Trung Quoác thænh
caùc danh taêng sang Ñaøng Trong hoaèng hoùa. Chuøa Thieân Muï vaø chuøa Quoác Aân ñöôïc phaùt trieån.
Nhöng naêm 1691 – 1695 xaûy ra nhöõng cuoäc noåi loaïn quan trong ôû Qui Nhôn, Quaûng Nam trong
ñoù coù söï laõnh ñaïo cuûa moät soá ngöôøi Trung Hoa, khieán cho Toå sö Nguyeân Thieàu vaø caùc Thieàn sö
phaùi Thieàn Laâm teá bò lieân Luïy, phaûi troán vaøo röøng nuùi vaø vaøo taän vuøng ñaát Ñoàng Nai vaø ñoåi phaùp
danh ñeå traùnh naïn. Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu phaûi Thænh hoøa thöôïng Thaïch Lieâm thuoäc phaùi
Thieàn Taøo Ñoäng sang Ñaøng Trong Hoaèng hoùa (1695 – 1696) nhöng phaùi thieàn Taøo Ñoäng khoâng
taïo ñöôïe aûnh höôûng gì ñaùng keå, phaùi thieàn Laâm Teá vaãn chieám ñòa vò ñoäc toân.
Ñeán theá kyû 18, thieàn sö Vieät Nam baét ñaàu noåi tieáng ôû Ñaøng Trong laø Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu
Quaùn. Caùc ñeä töû vaø phaùp toân cuûa toå cuõng noåi danh vaø keá theá hoaèng hoùa ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân vaø
caùc tænh mieàn Trung, sau truyeàn roäng vaøo ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh, taïo neân chi phaùi Lieãu Quaùn
thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá.

A. SÔ LÖÔÏC LÒCH SÖÛ CHUØA THIEÂN MUÏ

I. CHUØA THIEÂN MUÏ.

Gioù ñöa caønh truùc la ñaø,
Tieáng chuoâng Thieân Muï, canh gaø Thoï Cöông.
Chuøa Thieân Muï vôùi thaùp Phöôùc Duyeân beân bôø soâng Höông ñöôïc coi laø bieåu tröng cuûa vaên hoùa
Hueá noùi rieâng vaø mieàn Trung noùi Chung.
Chuøa Thieàn Muï toïa laïc treân ñoài Haø Kheâ noåi leân giöõa caùnh ñoàng baèng caây coái xanh töôi, maët nhìn
xuoáng doøng soâng Höông töôi maùt, hình theå nhö ñaàu con roàng ngoaûnh laïi, caùchj Kinh thaønh Coá ñoâ
Hueá (töùc trung taâm thaønh phoá Hueá ngaøy nay) 5km veà phía Taây.
Chuøa quay veà höôùng Nam, nhìn xuoáng doøng soâng Höông xanh maùt chaïy daøi quanh co phía tröôùc;
beân kia soâng laø khu phoá ñoâng ñuùc cuûa phöôøng Ñuùc, noåi tieáng veà ngheà ñuùc ñoàng theá kyû 16 – 17
vaø coøn toàn taïi ñeán hieän nay. Xa xa laø daõy ñoài Long Thoï chaïy daøi nhaáp nhoâ vôùi röøng caây xanh
thaåm, ñieåm them nhöõng caùnh röøng thoâng xanh thanh tònh bao phuû khu laêng taåm toân nghieàm cuûa
caùc vua nhaø Nguyeãn. Xa hôn nöõa laø ngoïn nuùi ngöï, nuùi Thieân Thai xanh xanh môø môø giöõa baàu
trôøi trong xanh.
Phía sau chuøa, ngay döôùi chaân ñoài laø hoà sen xanh töôni cuûa Bình Hoà töôùi nöôùc trong maùt cho
caùnh ñoàng ruoäng bao la traûi roäng veà phöông Baéc.
Veà phía Ñoâng, xa xa laø kinh thaønh Hueá vôùi laâu ñaøi, dinh thöï san saùt giöõa voøng thaønh kieân coá.
Phía Taây, laø caùnh ñoàng baèng xanh töôi vôùi daõy nuùi Nhaõ Nhaïn xanh thaåm nhaáp nhoâ giöõa caùc vöøng
maây traêng.
127
II. TRUYEÀN THUYEÁT VEÀ CHUØA THIEÂN MUÏ
Ngay ñænh ngoïn ñoài Haø Kheâ ñoù, töø xa xöa, chöa bieát vaøo thôøi gian naøo, moät ngoâi chuøa ñaõ ñöôïc
xaây döïng. Ngoïn ñoài Haø Kheâ coù hình theå vaø vò trí raát toát veà phöông dieän Phong Thuûy hoïc.
Coù nhieàu truyeàn thuyeát veà ngoïn ñoài Haø Kheâ vaø ngoâi chuøa coå naøy.
Truyeàn thuyeát xöa nhöùt keå raèng vaøo thôøi nhaø Ñöôøng thònh trò, Tieát ñoä söù Cao Bieàn ñöôïc cöû sang
ñoâ hoä nöôùc An Nam (naêm 864 – 874). Voán tinh thoâng phaùp thuaät, dòch soá, ñòa lyù... vaø ñöôïc lònh
cuûa vua Ñöôøng, Cao bieàn ñaõ duøng dieàu giaáy bay löôïn treân khoâng ñeå xem xeùt veà phong thuûy, tìm
linh ñòa ñeå traán yeåm nöôùc Nam. Cao Bieàn töø phuû thaønh Lieân Laâu (Luy Laâu), thuû phuû An Nam,
bay veà phöông Nam, xuoáng ñeán taän Chieâm Thaønh, Chaân Laïp. Khi bay qua ngoïn ñoài Haø Kheâ ñaõ
bieát laø vuøng ñaát linh thieâng (ñòa linh), seõ phaùt xuaát nhieàu “Nhaân kieät”, coù theå laøm nguy haïi cho
söï thoáng trò cuûa Trung Hoa, neân Cao Bieàn ñaõ ñaùp xuoáng vaø ñaøo haøo treân ngoïn ñoài naøy ñeå trieät
Long maïch cuûa phöông Nam.
Sau ñoù moät thôøi gian, laïi coù moät huyeàn thoaïi khaùc, keå veà moät baø Laõo toùc baïc, maëc aùo ñoû, quaàn
xanh luïc xuaát hieän ôû treân ñænh ñoài Haø Kheâ, giöõa röøng caây raäm raïp hoang vu thanh vaéng. Moät
ñeâm coù ngöôøi gaëp baø laõo treân ñænh ñoài naøy, Baø noùi raèng: “Roài ñaây seõ coù chaân chuùa ñeán laäp chuøa
ôû nôi naøy ñeå tuï linh khí maø laøm beàn cho long maïch nöôùc Nam”. Noùi xong, baø laõo bieán maát. Vì
theá, daân chuùng thôøi ñoù môùi goïi ngoïn ñoài naøy laø nuùi Thieân Muï (Thieân Muï Sôn), töïc nuùi cuûa baø
laõo ôû treân trôøi.
Ngay töø giöõa theá kyû 16, moät ngoâi chuøa coå ñaõ ñöôïc laäp taïi ngoïn ñoài Haø Kheâ naøy, chöa bieát roõ goác
gaùc cuûa ngoâi chuøa. Trong saùch OÂ Chaâu Caän Luïc cuûa Döông Vaên An moät Ñaïi thaàn cuûa nhaø Maïc,
vieát vaøo naêm1553, ñaõ coù keå veà ngoâi chuøa naøy: “Chuøa ôû phía Nam xaõ Haø Kheâ, huyeän Höông Traø,
ôû treân ñoài nuùi, döôùi giaùp doøng soâng, caûnh ñeïp thoaùt traàn trong coõi Tam Thieân theá giôùi, gaàn gang
taác vôùi thieân trì. Khaùch taûn boä ñaêng laâm thì phaùt ñöôïc taám loøng laønh, tieâu tan moïi tuïc luïy, aáy thaät
laø caûnh trí phöông tröôïng vaäy”.
Ñeán theá kyû 17, söï tích chuøa Thieân Muï ñöôïc caùc boä söû cuûa nhaø Nguyeãn ghi cheùp roõ raøng hôn:
Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân coù ghi cheùp nhö sau: Chuùa Tieân (Nguyeãn Hoaøng) sau 8 naêm
ôû Ñoâng ñoâ xung khaéc vôùi hoï Trònh (chuùa Trònh Tuøng), nhaân ñem quaân deïp loaïn, cuøng töôùng só
binh thuyeàn chaïy thaúng vaøo Thuaän Hoùa (naêm Canh Tyù – 1600).
“Naêm sau (Taân Söûu – 1601), nhaân daïo xem hình theå nuùi soâng, thaáy ôû vuøng ñoàng baèng xaõ Haø
Kheâ, huyeän Höông Traø, coù moät ngoïn ñoài cao noåi leân, hình daùng nhö con roàng quay ñaàu nhìn laïi,
phía tröôùc troâng ra soâng daøi (soâng Höông), phía sau laø hoà lôùn caûnh trí raát ñeïp. Nhaân hoûi ngöôøi ñòa
phöông, moïi ngöôøi ñeàu noùi ngoïn ñoài naøy linh laém. Ngöôøi ta ñoàn raèng, xöa coù baø laõo aùo ñoû quaàn
xanh, ngoài treân ñoài naøy noùi raèng: seõ coù vò chaân chuùa ñeán laäp chuøa ôû nôi ñaây, keát tuï linh khí
thieâng ñeå beàn long maïch. Noùi xong, Baø bieán maát. Do ñoù, thôøi baáy giôø, ngöôøi ta goïi ñaây laø nuùi
Thieân Muï. Chuùa (Nguyeân Hoaøng) cho ñaát aáy coù khí thieâng, beøn laäp chuøa, goïi teân laø chuøa Thieân
Muï”.
Muøa heø thaùng 6, naêm Taân Söûu (1601), nieân hieäu Hoaèng Ñònh naêm ñaàu, ñôøi vua Leâ kính Toâng –
Chuùa Tieân Nguyeãn Hoaøng cho laäp chuøa Thieân Muï ôû ñoài Haø Kheâ.
Chuùng ta cuõng caàn löu yù laø: tröôùc khi Nguyeãn Hoaøng caùt cöù xöù Thuaän – Quaûng choáng laïi Chuùa
Trònh vaøo naêm 1600, ôû vuøng Thuaän Hoùa – Quaûng Nam ñaõ coù moät soá chuøa coå roài; ngoaøi vieäc ôû
ñoài Haø Kheâ coù neàn chuøa coå, khi chuùa Nguyeãn Hoaøng ñeán laäp chuøa Thieân muï (naêm 1601), Saùch
Ñaïi Nam Thöïc Luïc coøn ghi cheùp veà vieäc Chuùa Nguyeãn Hoaøng truøng tu moät ngoâi chuøa xöa ñaõ bò
suïp ñoå nhö sau:
Naêm Nhaâm Daàn (1602), muøa thu, thaùng 7, söûa chöõa chuøa Suøng Hoùa: nhaân tieát Trung Nguyeân,
Chuùa leân chuøa Thieân muï môû ñaøn chay boá thí, thuyeàn qua xaõ Trieâm Aân, huyeän Phuù Vang nhìn veà
Ñoâng Baéc bôø soâng, caây coái sum sueâ im maùt, chim choùc bay löôïn, laáy laøm thích laém. Chuùa cho
128
döøng thuyeàn laïi ñeå thöôûng ngoaïn, nhaân thaáy ôû ñoù “coù chuøa xöa coøn laïi, beøn cho tu boå, goïi teân laø
chuøa SUØNG HOÙA. Hieän chuùng ta chöa bieát chuøa coå ôû ñoài Haø Kheâ vaø chuøa coå ôû xaõ Trieâm AÂn naøy
do ai thaønh laäp vaø caùc vò sö thuoäc phaùi thieàn naøo hoaèng hoùa vaø truyeàn thöøa ra sao ?

III. QUAÙ TRÌNH XAÂY DÖÏNG VAØ TRUØNG TU CHUØA THIEÂN MUÏ.
Chuøa ñöôïc Chuùa Tieân xaây döïng naêm 1601, naêm 1665 chuù Hieàn truøng tu.
1603 – 1682 coù leõ caùc thieàn sö phaùi thieàn Truùc Laâm hoaèng hoùa ôû chuøa Thieân Muï.
1683 – 1694 Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa ôû chuøa.
1695 – 1696 Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm taïm nguï ôû ñaây.
Naêm 1696, Hoaø thöôïng Thaïch Lieâm trôû veà Trung Quoác. Cö só Höng Long (Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu) vaãn nhieät thaønh hoä trì Phaät giaùo Ñaøng Trong.
Coù leõ luùc ñoù truï trì chuøa Thieân Muï ñöôïc giao cho ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm laø thieàn sö
Höng Trieät. Vì khi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trôû veà Trung Quoác, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu xin
Hoøa thöôïng cho ñeä töû ôû laïi giuùp Chuùa. Hoøa thöôïng ñeå laïi thieàn sö Höng Trieät vaø Giaùm sinh
Hoaøng Thaàn. Thieàn sö Höng Trieät giuùp chuùa veà phöông dieän ñaïo haïnh, giuùp hoä trì Phaät giaùo,
Giaùm sinh Hoaøng Thaàn giuùp chuùa trong vieäc haønh chaùnh ôû Ñaøng Trong (?)
Coù leõ thieàn sö Höng Trieät truï trì chuøa Thieân Muï töø naêm 1696 ñeán naêm 1702, khi Chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu cuû Thieàn sö Höng Trieät cuøng Giaùm sinh Hoaøng Thaàn qua Trung hoa ñeå nhôø Toång
ñoác Quaûng Chaâu ñeä ñaït leân vua nhaø Thanh xin phong. Vua Thanh hoûi yù kieán, trieàu thaàn taâu raèng:
“Nöôùc Quaûng Nam (Ñaøng Trong) huøng trò moät phöông, sau aùt seõ lôùn. Nhöng nöôùc An Nam coøn
coù nhaø Leâ, chöa theå phong rieâng ñöôïc”.
Naêm Vónh Thònh thöù hai (1706), chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (cö só Höng Long) sai ngöôøi sang
Trung Hoa thænh kinh. Kinh thænh veà ñöôïc taøng tröõ ôû chuøa Thieân Muï.
Naêm Canh Daàn (1710) nhaân dòp leã Phaät Ñaûn, chuù Nguyeãn Phöôùc Chaâu cho ñuùc ñaïi hoàng chung ôû
chuøa Thieân Muï. Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân ghi: “Naêm Canh Daàn, thaùng 4, ñuùc chuoâng
chuøa Thieân Muï naëng 3285 caân, Chuù thaân laøm baøi minh khaéc vaøo chuoâng”,
Ñaïi hoàng chung naøy cao 2,60m, ñöôøng kính roáng 1,20m, naëng 2021kg. Phía treân chuoâng coù khaéc
8 chöõ “Thoï” theo loái chöõ trieän, khoaûng giöõa chuoâng chia laøm 4 oâ khaéc baøi minh cuûa chuùa, phaàn
ngoaøi baøi minh coù chaïm noåi hình roàng vaø maây. Phía döôùi chaïm hình baùt quaùi. Baøi minh vieát nhö
sau:
“Quoác Chuùa Ñaïi Vieät Nguyeãn Phöôùc Chaâu noái doøng Taøo Ñoäng chaùnh toâng, ñôøi thöù 30, phaùp
danh Höng Long, ñuùc Ñaïi hoàng chung, caân naëng 3285 caân, toân trí ôû chuøa Thieân Muï ñeå cung
phuïng Tam baøo, chuù nguyeän möa thuaän gioù hoøa, quoác thaùi daân an, chuùng sanh trong phaùp giôùi
ñeàu thaønh ñaïi vieân chuûng trí.
Naêm Vónh Thònh thöù saùu, ngaøy Phaät Ñaûn thaùng 4 naêm Canh Daàn”.
Thaùng 5 naêm Giaùp Ngoï (1714), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laïi cho ñaïi truøng tu chuøa Thieân Muï.
Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieàn Bieân ghi:
“Naêm Giaùp Ngoï... muøa Haï, thaùng 6, truøng tu chuøa Thieân Muï. Chuùa sai Chöôûng cô Toáng Ñöùc Ñaïi
ñoång lyù coâng vieäc.
Caùch baøi trí töø coång chuøa vaøo laø ñieän thôø Thieân Vöông, ñieän Ngoïc Hoaøng, ñieän Phaät, Giaûng
ñöôøng, laàu chöù kinh, hai beân laø laàu chuoâng vaø laàu troáng, ñieän thôø 10 vò Dieâm Vöông, Vaân Thuûy
ñöôøng (nhaø khaùch), Tri vò ñöôøng (nhaø trai), Thieàn ñöôøng, ñieän Ñaïi Bi, ñieän Döôïc Sö, nhaø taêng,
phoøng taêng, coù ñeán vaøi möôi sôû.
Sau chuøa, trong vöôøn Tyø Da coù nhaø phöông tröôïng v.v... cuõng ñeán vaøi möôi sôû, taát caû ñeàu vaøng
bieác röïc rôõ, laøm maát moät naêm môùi xong.
Chuùa thaân laøm baøi vaên bia ghi söï tích roài sai ngöôøi sang nhaø Thanh mua Ñaïi Taïng kinh vaø luaät,
luaän, hôn ngaøn boä ñaët taïi chuøa.
129
Tröôùc chuøa, treân bôø soâng (Höông) coù laäp d0aøi caâu caù, Chuùa thöôøng ngöï ñeán chôi.
Sau khi chuøa ñöôïc truøng tu xong, Chuùa thaân laøm baøi kyù khaéc vaøo bia baèng ñaù Thanh, cao 2,20m,
roäng 1,60m döïng treân löng moät con ruøa baèng ñaù caåm thaïch vaân traéng, ñaët ôû tieåu ñình phía tröôùc
chuøa.
(Xem BIA KYÙ TRUØNG TU CHUØA THIEÂN MUÏ cuûa cö só Höng Long. Chöông I).
Naêm 1725 Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cheát, con laø Nguyeãn Phöôùc Truù leân noái ngoâi (1725 – 1738)
coù leõ chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù xoùa boû toäi cuûa nhöõngngöôøi tham döï cuoäc aâm möu noåi loaïn na9m
1694 neân chuùa ñaõ cho ñoàng chuùng cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu laäp thaùp cho Toã ôû laøng Döông Xuaân
Thöôïng thuoäc Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, goïi laø thaùp Hoùa Moân vaø ban cho baøi minh vieát leân thaùp vaøo
naêm 1729.
Chuùa ñaõ cho thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông (hay Thaønh Ñaïo) laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân
Thieàu ñang truï trì chuøa Quoác Aân sang truï trì chuøa Thieân Muï. Theo taøi lieäu chuøa Quoác Aân: “Khi
toå sö Nguyeân Thieàu ra truï trì chuøa Haø Trung thì thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông truï trì chuøa
Thieân Muï kieâm hoùa chuû chuøa Quoác Aân. Ñeán nieân hieäu Vónh Khaùnh thöù 12 (naêm 1739), thieàn sö
Kyø Phöông môùi caùo chöùc truï trì chuøa Thieân Muï veà baûo trí ôû chuøa Quoác Aân”.
Nhö vaäy trong khoaûng thôøi gian 1725 – 1739 truï trì chuøa Thieân Muï coù theå laø thieàn sö Minh Giaùc
– Kyø Phöông. Sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù cheát (naêm 1738) chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt leân
noái ngoâi, thieàn sö Kyø Phöông xin töø chöùc chuøa Thieân Muï, ñeå cho ñeä töû laø thieàn sö Thieät Kieán –
Lieãu Trieät thay theá truï trì chuøa Thieân Muï.
Naêm 1746, thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ ñöôïc cöû thay theá Boån sö (thieàn sö Lieãu Trieät) truï trì chuøa
Thieân Muï.
Vaøo cuoái ñôøi chuùa Voõ Vöông (1738 – 1765) trieàu ñình chuùa Nguyeãn ôû Phuù Xuaân suy yeáu, Quoác
phoù Tröông Phöôùc Loan chuyeân quyeàn, trieàu ñình roái loaïn, daân chuùng ngheøo ñoùi...
Naêm Caûnh Höng thöù 26 (1765) coù moät ñaïo só khoâng bieát töø ñaâu xuaát hieän, maëc aùo thuïng gai,
chaân ñi giaøy coû, choáng gaäy truùc, dung maïo khaùc thöôøng. Ñaïo só thöôøng ngaâm thô saám giaûng, daân
chuùng moãi khi troâng thaáy thöôøng ñeán vaây quanh ñeå nghe. Ñaïo só cho bieát: khoâng bao laâu nöõa tai
hoïa seõ giaùng xuoáng coõi Nam Haø (Ñaøng Trong), cô nghieäp lôùn lao cuûa caùc chuùa seõ suïp ñoå, thieân
tai dòch hoïa seõ xaûy ra, xaõ hoäi bieán ñoåi, daân chuùng bònh taät, ñoùi khoå cheát choùc... Ñaïo só khuyeân
daân chuùng Ñaøng Trong sôùm lo tu haønh môùi thoaùt khoûi caûnh khoå ñoù. Lôøi saám giaûng ñoù lan truyeàn
roäng, chuùa Voõ Vöông nghe ñöôïc, chuùa töùc giaän ra lònh cho baét ñaïo só, kheùp vaøo toäi khi quaân vaø
cho ñem cheùm ñaàu giöõa chôï ñeå raên caùc ngöôøi daân coù yù baát maõn trieàu ñình.
Töông truyeàn raèng: vaøo moät buoåi saùng tinh söông, laïi coù moät laõo taêng töø xa ñeán chuøa Thieân Muï.
Laõo taêng nhìn ra tröôùc chuøa cheùp mieäng than: Ñeâm nay laéng nghe tieáng Ñaïi hoàng chung nhö coù
gì khaùc laï, aâm vang tieáng ngaân khaùc thöôøng, nhö baùo hieäu vaän soá suy taøn cuûa cô nghieäp chuùa
Nguyeãn. Laõo taêng ra saân ngaém caûnh, laúng laëng nhìn doøng soâng, roài nhìn veà phía kinh thaønh Phuù
Xuaân, laëng thinh trong giaây laùt, roài quay laïi beû moät caønh truùc, böôùc ñeán vaùch phía Ñoâng cuûa
chuøa (höôùng kinh thaønh Phuù Xuaân) caàm caønh truùc hoa tay treân khoâng ôû gaàn vaùchvieát hai doøng
chuõ voâ hình. Vieát xong, Laõo taêng neùm caønh truùc xuoáng vaø noùi vôùi gioïng traàm buoàn: “Long maïch
ôû Haø Kheâ ñöùt, nhöng chöa tuyeät; chín naêm trôøi, thôøi gian khoâng bao laâu nöõa, söï vieäc seõ toû
töôøng”. Döùt lôøi laõo taêng quay vaøo chuøa caùo bieät. Sau ñoù chaúng bieát Laõo taêng ñi ñaâu nöõa (1)

(1) Theo lôøi keå Phan Du, trong saùch Moäng kinh söû, nhaø xuaát baûn Caûo Thôm.

Khoâng bao laâu sau ñoù, thaùng 5 naêm Aát Daäy (1765) chuùa Voõ Vöông maát, theá töû Nguyeãn Phöôùc
Thuaàn môùi 12 tuoåi ñöôïc toân leân ngoâi chuùa, hieäu laø Khaùnh Phuû Ñaïo nhaân, xöng laø Ñònh Vöông.
Quoác phoù Tröông Phöôùc Loan naém heát quyeàn trieàu chính, tham nhuõng, keát beø phaùi lo laøm giaøu
rieâng. Quan töôùng trieàu ñình haàu heát ñeàu keùm taøi, thieáu ñöùc, chæ coù vaøi vò noåi danh nhö Thaïc Ñöùc
130
haàu Nguyeãn Cö Trinh (1717 – 1767). Quoác phoù tröông Phöôùc Loan chæ kieâng neå Nghi Bieåu haàu,
Vì vaäy, sau khi Nghi Bieåu haàu cheát (naêm 1767), Quoác phoù caøng töï tung töï taùc, tham lam vô veùt
tieàn cuûa, vaøng phôi ñaày caû saân. Trong khi ñoù daân chuùng ñoùi khoå.
Naêm Kyû Söûu (1769), coù sao choåi moïc ôû Phuù Xuaân, Thaïc Ñöùc haàu Nguyeãn Quang tieán noùi vôùi
ngöôøi ta raèng: Kinh sö ôû Ñoâng Baéc, caàm caùn choåi ñeå queùt phía Taây Nam, khí soá hoï Nguyeãn haún
heát roài. Quaûng Nam khoâng ñaày naêm saùu naêm nöõa seõ coù ñao binh noåi daäy” (2) Quûa ñuùng nhö lôøi
tieân ñoaùn cuûa Nguyeãn Quang Tieán: naêm Taân Maõo (1771), trong khi quaân Xieâm ñaùnh chieám Haø
Tieân, ba anh em Taây Sôn noåi leân choáng laïi Chuùa Nguyeãn ôû Taây Sôn, phuû Qui Nhôn (Bình Ñònh).
Naêm Quí Tò (1773), quaân Taây Sôn chieám ñöôïc phuû Qui Nhôn, sau ñoù tieán chieám Quaûng Ngaõi vaø
tieán quaân ñaùnh Quaûng Nam. Chuùa Nguyeãn phaûi tung heát quaân chuû löïc vaøo Quaûng Nam ñeå choáng
laïi Taây Sôn, quaân lính coøn laïi phoøng thuû ñoâ thaønh Phuù Xuaân raát yeáu.

(2) Leâ Quùy Ñoân Phuû Bieân Taïp Luïc. Xem baûn dòch, trang 286.

Lôïi duïng tình theá roái loaïn ñoù cuûa chuùa Nguyeãn, chuùa Trònh Saâm sai Vieäp Quaän Coâng Hoaøng
Nguõ Phuùc ñem quaân vöôït soâng Linh Giang (soâng Gianh) tieán vaøo xaâm chieám Ñaøng Trong (naêm
Giaùp Ngoï).
Thaùng chaïp naêm ñoù, quaân Trònh tieán ñeán Minh Linh (Quaûng Trò) khoâng gaëp cuoäc khaùng cöï ñaùng
keå naøo. Ngaøy 29 thaùng chaïp naêm Giaùp Ngoï (31 – 1 – 1755), chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn boû kinh
thaønh Phuù Xuaân, duøng thuyeàn chaïy vaøo Gia Ñònh. Ngaøy moàng 3 thaùng Gieâng naêm Aát Muøi
(1775), quaân Trònh chieám ñoùng Ñoâ thaønh Phuù Xuaân cuûa chuùa Nguyeãn tòch thaâu nhieàu taøi saûn quùi,
nhieàu tieàn cuûa trong caùc dinh phuû vaø trieàu ñình.
Tröôùc caûnh loaïn laïc cuûa chieán tranh, chuøa Thieân Muï cuõng suy suïp theo cô ñoà Chuùa Nguyeãn, moät
ngöôøi naøo ñoù ñaõ vieát vaøo vaùch chuøa Thieân Muï hai caâu thô baát huû trong baøi thô töù tuyeät cuûa
Thieàn gia Ngoâ Theá Luaân:
Khaû lieân nhò baùch nieân cô nghieäp,
Baát caëp sôn taêng nhöùt moäng tröôøng. (1)
Taïm dòch:
Khaù thöông cô nghieäp hai traêm leû.
Chaúng saùnh sôn taêng giaác moäng daøi.

(1) Xem theâm Ngoâ Theá Luaân vôùi phong Truùc taäp trong saùch naøy.

Trong cuoäc chieán ñoù, chuøa Thieân Muï bò taøn phaù, taát caû taøi lieäu, baûo vaät cuûa chuøa Thieân Muï ñeàu
bò quaân lính chuùa Trònh tòch thu hoaëc bò thaát laïc hoaëc bò tieâu huûy heát. Vì leõ ñoù neân caùc taøi lieäu veà
chuøa Thieân Muï tröôùc ñoù, töø naêm 1601 ñeán 1775, khoâng coøn gì caû.
Naêm Aát Muøi (1775), Daät só Ngoâ Só Laân coù baøi thô hoaøi caûm khi qua chuøa Taây Thieân vaø cuõng nhö
chuøa Thieân Muï, Thieàn Laâm... tröôùc caûnh suïp ñoå cuûa trieàu ñình Chuù Nguyeãn:
Baûo caùc quyønh laâu baùn dó hoang,
Phan cung y cöïu ñoái taø döông
Khaû lieân nhò baùch dö cô nghieäp,
Baát caäp sôn taêng nhöùt moäng tröôøng !
Taïm dòch:
Gaùc tía laàu son nöûa boû hoang.
Ñieän Phaät troô vô giöõa naéng taøn,
Thöông thay cô nghieäp hai traêm leû,
Chaúng saùnh sôn taêng giaác moäng daøi !
131
Trong thôøi gian quaân Chuùa Trònh chieám ñoùng Phuù Xuaân (1775 – 1786), coù laàn quan Ñoác ñoàng
Ngheä An Buøi Huy Bích (1744 – 1818) phuïng chieáu vua Leâ vaøo Thuaän Hoùa, nhaân ñoù coù dòp ñeán
vieáng chuøa Thieân Muï, caûnh ñieâu taøn cuûa chuøa Thieân Muï luùc ñoù ñöôïc ngaøi caûm thaùn nhö sau:
Nguyeãn gia thaát theá baøi coâng taïi,
Taêng xaù thieân gian ngoõa baùn linh !
Taïm dòch:
Baûy ñôøi nNguyeãn baøi vò trô ra ñoù,
Ngaøn gian chuøa, ngoùi rôi quaù nöûa roài
Quaän Trònh chieán xöù Thuaän Hoùa chöa ñöôïc bao nhieâu laâu, giöõa naêm Bính Ngoï (1786), trong khi
traán thuû Phaïm Ngoâ Caàu ñang haàu kinh trong trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï, hai ñaïo quaân thuûy boä cuûa
nhaø Taây Sôn baát ngôø cuøng tieán ñaùnh Phuù Xuaân. Khi hay tin thaønh quaân ôû ñeøo Haûi Vaân bò Taây
Sôn chieám, Traán thuû Phaïm Ngoâ Caàu voäi vaøng chaïy veà thaønh Phuù Xuaân cuøng Phoù töôùng Hoaøng
Ñình Theå lo choáng laïi quaân Taây Sôn. Nhöng tröôùc söï taán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân Taây Sôn,
Traán thöû Phaïm Ngoâ Caàu phaûi ñaàu haøng, Phoù töôùng Hoaøng Ñình Theå khoâng choán laïi neân töï saùt
treân mình voi.
Trong chieán tranh, chuøa Thieân Muï bò taøn phaù tan hoang, chæ coøn trô laïi moät phaàn chaùnh ñieän vôùi
vaøi töôïng Phaät, cuøng taám bia ñaù reâu phong ñöùng trô troïi beân ñöôøng, nhö caûnh chuøa Thieân Muï
ñöôïc Thoaïi Nham Haàu Phan Huy Ích moâ taû laïi khi vieáng chuøa Thieân Muï vaøo naêm Bính Thìn
(1796) nhö sau:
“Chuøa Thieân Muï xöa do Hieáu Minh Vöông (chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu) xaây döïng, cô ngôi roäng
raõi, traùng leä, döïng bia ñaù traéng, khaéc hoa vaên ghi vieäc coù chieác khaùnh baèng ñaù quùi töø phöông Taây
ñöa veà treo ôû gaùc chuøa. Ñoù laø caûnh ñeïp böïc nhöùt cuûa choán thieàn laâm ôû Nam Haø.
Muøa Ñoâng naêm Bính Thìn, toâi vaâng leänh ñi coâng caùn ôû Phuù Xuaân, töøng qua vaõng caûnh thaêm
chuøa. Tröôùc ñaây, quan quaân trieät boû caùc ñeàn chuøa cuõ, muùa xuaân ñem chieác khaùnh quùi ñeå vaøo
trong ñieän, neàn chuøa coøn laïi thì san baèng ñi deå ñaép ñaøn.
Ngaøy Haï chí, Vua (Caûnh thònh) ra teá thaàn ñaát, thaáy coøn laïi moät toøa Phaät ñöôøng,laøk nôi vua ngöï.
Ngoaøi ra, naøo ñieän naøo am ñeàu ñoå naùt khoâng coøn gì nöõa. Chæ coøn taám bia ñaù reâu phong ñöùng
söøng söõng beân ñöôøng vôùi nhöõng tieàu phu kieám cuûi qua laïi nôi ñaây.
Ngaãu nhieân toâi laïi ñeán thaêm choán cuõ, buøi nguøi caûm xuùc neân baøi thô “Phoûng Thieân Muï töï chæ taùc”:
Suøng cöông aùp laõng thaûo thoâng hanh,
Tónh giôùi yeân haø thuoäc lieãu minh.
Hoøa thöôïng am khoâng töø ñòa dò,
Nhö lai vieân coá truù loan ñình,
Ñaø bi taûn trieän giaõ haønh kính,
Baûo khaùnh di aâm nhaäp caám ñình.
Nhò thaäp nieân tieàn du laõm xöù,
Vaên döông tieàn xöôùng baát kham thinh.
Taïm dòch:
Ñoài cao ngaøn ngoïn coû xanh lam,
Maây khoùi chuøa xöa ñaõ laïnh taøn.
Chuøa vaéng nay thaønh ñaøn cuùng teá,
Ñieän xöa giôø hoùa choán loan ñình
Bia reâu môø neùt che ñöôøng cuõ,
Khaùnh quùi ngaân vang töï caám ñình
Hai möôi naêm tröôùc töøng vieáng caûnh,
Chieàu taøn tieâu voïng naûo taâm can.

132
Trong caâu: “Khaùnh quùi ngaân vang töï caám ñình”, nhaéc laïi vieäc chieác khaùnh ñoàng to lôùn ôû chuøa
Thieân muï bi tòch thaâu ñöa veà dinh phuû trong thaønh Phuù Xuaân (Hueá), coù leõ ñöôïc duøng ñeå baùo hieäu
thôøi gian vaøo ban ñeâm (ñieám canh) trong thaønh Phuù Xuaân.
Chieác khaùnh naøy ñaõ maát. Hieän coù nhieàu taøi lieäu keå khaùc nhau veà chieác khaùnh ñoàng ôû chuøa Thieân
Muï:
- Coù taøi lieäu noùi: khaùng ñoàng chuøa Thieân Muï daøi 0,80m, cao 0,75m treo treân gaùc coå. Moät maët
chaïm hình maët trôøi, maët traêng vaø caùc vì sao (tinh tuù) coù khaéc: “Vónh trò nhò thieân, tueá thöù Ñinh
Tò (1677), troïng Thu taïo vaø haøng chöõ: Bình Trung quan khaùnh”. Maët beân kia coa khaéc: Thaäp
phöông coâng ñöùc, hoäi chuû Traân Ñình Aân ñaïo hieäu Minh Hoàng, phaùp danh Tònh Tín.
- Trong saùch chuøa Thieân Muï, Traàn Hoàng Hoaøi vieát, phía sau ñieän (Phaät), coù treo khaùng ñoàng,
cheát taïo vaøo naêm Giaùp Daàn, nieân hieäu döông Ñöùc thöù ba (1674), ñôøi vua Leâ Gia Toâng. ÔÛ moät
ñoaïn khaùc, Hoàng Hoaøi laïi vieát: Sau ñieän coù caùi khaùnh ñoàng daøi 1,60m roäng 0,80m ñuùc töø naêm
1674 l;aø moät vaät coå.
Ngoaøi khaùnh ñoàng naøy ra, ngaøy xöa chuøa Thieân Muï coøn coù moät chieác khaùng baèng ñaù quùi to, coù
aâm thanh trong vaø thanh.
Thôøi gian laïi troâi qua, baùnh xe lòch söû quay voøng cuoäc ñôøi bieán ñoåi voâ thöôøng, chieàu ngaøy moàng
3 thaùng 5 naêm Taän Daäu (13 – 5 – 1801), binh thuyeàn cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Aùnh laïi tieán vaøo
Phuù Xuaân.
Ngaøy moàng 1 thaùng 5 naêm Nhaâm Tuaát (1802), Nguyeãn Vöông, Nguyeãn Phöôùc Aùnh leân ngoâi vua
laáy hieäu laø Gia Long.
Vua Gia Long khoâng suøng moä Phaät Giaùo, nhöng tin töôûng ôû nhöõng phuø trôï cuûa thaàn linh vaø khi
coøn caàm quaân choáng laïi Taây Sôn ôû phuû Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy nay)_, nhieàu laàn Nguyeãn Vöông
thoaùt naïn, moät caùch huyeàn bí laï thöôøng, cuõng nhö Nguyeãn Vöông ñaõ nhieàu laàn aån troán trong moät
soá chuøa ôû Mieàn Nam nhôø söï giuùp ñôõ cuûa chö taêng truï trì... Vì vaäy, vua khoâng hoä trì Phaät Giaùo
nhö caùc ñôøi chuùa Nguyeãn nhöng vau vaãn ñeå cho noäi cung (Thaùi haäu, Vöông phi, Coâng chuùa...)
qui y thoï giôùi, tu hoïc Phaät phaùp, cuøng döôõng trai taêng, xaây döïng truøng tu chuøa, môøi danh taêng vaøo
thuyeát phaùp trong noäi cung nhö Taêng cang Maät Hoaèng, Hoøa thöôïng Lieân Hoa...
Ngoaøi ra vua coøn raát tin vaøo vieäc trai ñaøn ñeå caàu sieâu cho chieán só traän vong vaø laäp trai ñaøn chuùc
thoï... Vì vaäy, khi cho xaây döïng Kinh thaønh Hueá, chuùa ñaõ cho xaây döïng laïi chuøa Thieân Muï. Ngay
naêm sau, sau khi leân ngoâi, Vua cho laäp ñaøn ôû chuøa Thieân Muï, saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chaùnh
Bieân ghi:
“Thaùng Gieâng nhuaàn naêm Quùi Hôïi (1803), nieân hieäu Gia Long thöù hai, vöøa thöông xoùt caùc bieàn
binh bò baõo cheát, trong khi vaän taûi ñöôøng bieån naêm ngoaùi, laäp trai ñaøn baït ñoä, vua sai laäp ñaøn teá ôû
chuøa Thieân Muï”.
Ñeán thaùng 5 naêm ñoù, vua laïi cho laäp ñaøn teá chieán só traän vong ôû chuøa Haø Kheâ” (töùc chuøa Thieân
Muï)
Coù leõ haøng naêm vua ñeàu coù toå chöùc trai ñaøn nhö theá. Ñaëc bieät, thaùng 10 naêm Taân Muøi (1811),
Vua coøn cho môû Ñaïi Trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï, cho thæng chö taêng töø Gia Ñònh ra Kinh ñoâ Hueá,
cho ngöïa traïm ñöa röôùc.
Nhöng tieác laø saùch söû khoâng ghi roõ soá chö taêng ñöôïc thænh ra Hueá laø bao nhieâu vaø khoâng ghi roõ
Phaùp danh caùc vò naày vaø trai ñaøn ñoù coøn dieãn ra nhö theá naøo trong bao laâu ?
Sao ñoù, vua Gia Long vaø caùc vua coøn thænh caùc thieàn sö ôû chuøa thuoäc phuû Gia Ñònh phong chöùc
Taêng Cang chuøa thieân Muï nhö thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng (naêm 1804), Thieàn sö Lieãu Ñaït –
Thieät Thaønh (naém 1817), thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaõn (1823), Tieân Giaùc – Haûi Tònh (naêm
1825), Teá Chaùnh – Boån Giaùc (1833), Teá Boån – Vieân Thöôøng (1841)...
Vieäc vua Gia Long cho thænh chö taêng ôû phuû Gia Ñònh ra Kinh ñoâ Hueá tham döï caùc trai ñaøn hoaëc
phong chöùc Taêng Cang chuøa Thieân Muï coù leõ do söï quen bieát tröôùc cuûa vua vaø Hoaøng gia vôùi chö
133
taêng ôû Gia Ñònh vì trong thôøi gian coøn phaûi choáng Taây Sôn (1776 – 1801) Nguyeãn Vöông vaø
Hoaøng gia phaûi löu laïc nhieàu nôi vaø nhieàu laàn phaûi aån naùu trong caùc chuøa vaø nhôø caùc chuøa che
daáu nuoâi döôõng...Thaùi töû Nguyeãn Phöôùc Ñaøm, sau leân ngoâi laáy hieäu laø Minh Maïng, ñöôïc sanh
ngay taïi chuøa Khaûi Töôøng, trong khi Nguyeãn Vöông vaø trieàu thaàn taïm ñoùng quaân ôû chuøa Töø Aân ôû
caïnh gaàn ñoù. Hoaøng gia coøn coù thôøi taïm truù ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa), coâng chuùa thöù ba laø
Nguyeãn Phöôùc Ngoïc Anh sau thôøi gian ôû ñaây ñaõ xuaát gia tu haønh luoân ôû taïi chuøa naøy...
Cuõng vì vaäy maø naêm Gia Long thöù ba (1804) vua Gia Long ñaõ xuoáng saéc phong cho Thieàn sö Toå
Aán – Maät Hoaèng truï trì chuøa Ñaïi Giaùc ra Kinh ñoâ Hueá laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï, Taêng
cang Maät Hoaèng vöøa lo quaûn lyù taêng chuùng, thuyeát giaûng kinh phaùp cho Hoaøng gia, coøn phaøi lo
troâng coi xaây döïng laïi chuøa Thieân Muï. Thieàn sö Maät Hoaèng laø vò Taêng cang ñaàu tieân ôû chuøa
Thieân Muï, töø khi vua nhaø Nguyeãn leân ngoâi.
Naêm Gia Long thöù 14 (1815), vua Gia Long cho truøng tu laïi chuøa Thieân Muï theo kieåu kieán truùc
cuõ cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, nhöng qui moâ nhoû hôn, coù ít cô sôû hôn. Keá ñoù, vua Minh Maïng
vaø Thieäu Trò laïi cho söûa sang vaø trang trí chuøa Thieân Muï theâm traùng leä vaø nguy nga hôn:
Chíng giöõa laø ñieän Ñaïi Huøng: goàm Chaùnh ñöôøng ba gian hai chaùi vaø Tieàn ñöôøng 5 gian hoïp
thaønh moät toøa nhaø.
Phía sau laø ñieän Di Laïc coù ba gian vaø phía sau nöõa laø ñieän Quan Aâm cuõng roäng ba gian.
Tröôùc ñieän Ñaïi Huøng, hai beân Ñoâng vaø Taây moãi beân coù moät ñieän Thaäp vöông. Tröôùc nöõa, moãi
beàn coù moät nhaø Loâi gia. Ra phía tröôùc nöõa laø Nghi moân.
Nghi moân laø moät toøa nhaø coù gaùc, coù 3 gian, nôi tröôùc coù ba cöûa coù 6 töôïng Kim Cang ñaép noåi.
Tröôùc Nhi moân, phía nhaø beân traùi coù nhaø luïc giaùc ñeå bia cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (naêm
1715), phía beân phaûi coù nhaø luïc giaùc ñeå Ñaïi hoàng chung do chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ñuùc naêm
1710.
Boán phía xung quanh chuøa coù xaây töôøng baèng gaïch bao boïc, coù 8 cöûa lôùn vaø nhoû thoâng ra ngoaøi.
Sau khi truøng höng, chuøa Thieân Muï laïi ñöôïc Taêng cang Toå Aán – Ma76y Hoaèng (1735 – 1835),
moät cao taêng taøi ñöùc, heát loøng goùp coâng ñöùc trong vieäc hoaèng döông Phaät phaùp taïi Kinh ñoâ Hueá
neân Phaät giaùo ñöôïc höng thònh trôû laïi sau thôøi suy thoaùi döôùi trieàu Taây Sôn. Chuøa Thieân Muï trôû
thaønh trung taâm Phaät Giaùo taïi Kinh Ñoâ Hueá vaø cho caû nöôùc.
Naêm 1817, vua Gia Long laïi cöû Hoøa thöôïng Maät Hoaèng qua truï trì chuøa Quoác Aân, Toå ñình cuûa
phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong döôùi thôøi caùc Chuùa Nguyeãn, chuøa naøy do Toå sö Nguyeân Thieàu
thaønh laäp naêm 1683 – 1684, vua phong cho Thieàn sö Lieãu D8aït – Thieät Thaønh truï trì chuøa Töø Aân
ôû tænh Gia Ñònh laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
Vua Gia Long (1802 – 1820) vaø vua Minh Maïng (1821 – 1840) thöôøng toå chöùc caùc Ñaïi trai ñaøn
chuùc thoï vaø caàu sieâu ôû chuøa Thieân Muï, toå chöùc caùc leã phaät Ñaûn, Vu Lan... Raát long troïng. Vua
Minh Maïng cho ñuùc 18 töôïng La Haùn cuùng döôøng cho chuøa vaø tu söûa chuøa, caøng laøm cho chuøa
trang nghieâm traùng leä vaø nguy nga hôn.
Naêm Taân Maõo (1831) vua cho truøng tu chuøa Thieân Muï.
Thaùng 3 naêm Giaùp Thìn, nieân hieäu Thieäu Trò thöù tö 91844) nhaân dòp leã Baùt tuaàn cuûa Nhaân Tuyeân
Töø Khaùnh Thaùi Ghoaøng Thaùi Haäu (Thuaän thieân Cao Hoaøng Haäu thôøi Vua Gia Long). Vua Thieäu
Trò cho xaây thaùp Töø Nhaân, cao baûy taàng vaø ñình Höông Nguyeän ôû tröôùc chuøa Thieân Muï. Thaùng 7
naêm Aát Tò (1845), thaùp ñöôïc xaây xong, vua cho ñoåi teân thaùp laø “Phöôùc Duyeân Baûo thaùp” vaø vieát
baøi vaên bia keå laïi vieäc xaây thaùp Phöôùc Duyeân caø ñình Höông Nguyeän ôû tröôùc baûo thaùp.
Vua cuõng cho xaây döïng hai tieåu ñình hình vuoâng ôû tröôùc Nghi Moân ñeå döïng bia ñaù vaø bí khaéc baøi
thô “Thieân Muï chung thanh” (Tieáng chuoâng Thieân Muï), moãi bia cao 1,70m roäng 0,90m, Vua lieät
chuøa Thieân Muï laø caûnh ñeïp thöù 14 trong soá 20 caûnh ñeïp cuûa King ñoâ Phuù Xuaân.
Cao cöông coå saùt traán tieàn xuyeân,
Nguyeät töôùng thöôøng vieân töï taïi thieân.
134
Baùch baùt hoàng thanh tieâu baùch keát,
Tam thieân theá giôùi tænh tam duyeân.
Taêng hoaèng ngoï nhöït u minh caûm,
Lieâu löôïng daàn tieâu ñaïo vò huyeàn.
Phaät tích thaønh coâng thuøy haûi vuõ,
Thieân nhaân nhaân quaû phoá cai dieân.
Taïm dòch:
Treân goø cao, chuøa traán bôø soâng,
Aùnh traêng troøn, giöõa trôøi töï taïi.
Traêm taùm tieáng chuoâng tieâu traêm oan keát.
Ba ngaøn theá giôùi thöùc tænh duyeân ba sinh.
Tieáng chuoâng giöõa ngoï, thoâng coõi u minh,
Tieáng kinh giôø daàn Ñaïo dieäu huyeàn
Phaät tích thaønh coâng truyeàn khaép nöôùc.
Nhaân laønh quaû toát khaép nôi nôi.
Ñoàng thôøi vôùi vieäc xaây thaùp Phöôùc Duyeân, thaùng 3 naêm Giaùp Thìn (1844). Vua cuõng cho döïng
chuøa Dieäu Ñeá ôû ngay nôi vua sinh ra taïi aáp Xuaân Loäc, phía Ñoâng Kinh thaønh Hueá, Sau khi xaây
xong chuøa naøy, vua Thieäu Trò thöôøng môû trai ñaøn taïi ñoù. Keå töø ñoù vai troø chuøa Thieân Muï bôùt
quan troïng. Ñeán ñôøi Töï Ñöùc (1848 – 1883), vua thöôøng toå chöùc trai ñaøn ôû chuøa Dieäu Ñeá hoaëc
chuøa Giaùc Hoaøng, chuøa Thieân Muï caøng ít ñöôïc vuù ñeå yù ñeán, vì vaäy khung caûnh chuøa trôû neân
hoang vaéng tieâu sô. Tröôùc caûnh ñoù, Töông An Quaän vöông (con vua Minh Maïng) ñaõ caûm xuùc
neân baøi thô “Linh Muï hoaøi coå nhö sau:
Linh Muï daøy xem coû löôùt maây
Xe loan qua laïi daáu coøn ñaây
Ñaïi Huøng ñieän tröôùc ngaøn reâu laáp.
Di Laïc chuøa sau tieáng deá vaây.
Thaûm laáp phuû Caàu soâng moät giaûi,
Saàu giaêng Long Thoï nuùi lieàn daây,
Caûnh trôøi söông khoùi theâm buoàn baõ,
Coøn thieáu quyeân keâu xeù goác caây !
Duø khoâng toân suøng ñaïo Phaät, nhöng laø vò vua chí hieáu, neân vua vaãn chaêm lo gìn giöõ, toân troïng
caùc di tích cuûa Tieàn nhaân, vaø chieàu theo yù cuûa Thaùi Haäu, vua Töï Ñöùc vaãn cho truøng tu caùc chuøa,
rieâng chuøa Thieân Muï, vua cho truøng tu nhieàu laàn vaø thænh thoaûng cho môû trai ñaøn ôû chuøa naøy.
- Naêm Töï Ñöùc thöù hai möôi (1867) Vua cho tu boå thaùp Phöôùc Duyeân.
- Naêm Töï Ñöùc 24 (1871): vua cho truøng tu chuøa Thieân Muï trong voøng 1 thaùng vôùi 10 thôï vaø
100 daân phu.
- Naêm Töï Ñöùc 32 (1879) vua laïi cho tu söûa chuøa suoát hai thaùng vôùi 13 thôï vaø 130 daân phu. Luùc
ñoù, Chuøa Thieân Muï chæ coøn 17 toøa sôû.
Thaùng 6 naêm Giaùp Thaân (1884) vua Kieán Phuùc baát ngôø baêng, vua Haøm Nghi ñöôïc Phuï Chaùnh
Toân Thaát Thuyeát ñöa leân ngoâi. Thaùng 8 naêm ñoù, seùt ñaùnh vaøo thaùp Phöôùc duyeân ôû chuøa Thieân
Muï.
Thaùng 5 naêm Aát Daäu (1885), kinh thaønh Hueá bò Phaùp chieám, Phuï chaùnh Toân thaát Thuyeát ñöa vua
Haøm Nghi ra röøng nuùi ñeå truyeàn hòch Caàn Vöông, keâu goïi daân chuùng giuùp vua khaùng chieán
choáng Phaùp.
Keå töø ñoù Phaùp chính thöùc ñoâ hoä Vieät Nam, trieàu ñình Hueá chæ laø buø nhìn cuûa chaùnh quyeàn Phaùp.
Phaùp ñaõ chieám ñoùng ôû nhieàu chuøa: Phaùp laáy chuøa töø Aân, chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Caây Mai... ôû saøi

135
goøn laøm ñoàn boùt. ÔÛ Kinh ñoâ Hueá, Phaùp chieám chuøa Giaùc Hoaøng laøm nôi ñoùng quaân... chuøa Thieân
Muï ôû xa Kinh thaønh Hueá neân ñöôïc bình yeân.
Naêm Thaønh Thaùi thöù tö (1892), Thaùi Hoaøng Thaùi Haäu Töø Duõ (meï vua Töï Ñöùc) phaùi taâm theáp
vaøng töôïng Phaät vaø cho thieát trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï.
Naêm Thaønh Thaùi thöù chín (1897) Vua cho truøng tu chuøa Thieân Muï vaø caùc chuøa Dieäu Ñeá, Tam
Thai, Töø Aân...
Naêm Giaùp Thìn, Thaønh Thaùi 19 (1904), baõo lôùn ôû Thöøa Thieân, nhieàu chuøa bò hö haïi, suïp ñoå, chuøa
Thieân Muï cuõng bò hö hoøng naëng.
Naêm 1907, ngay sau khi leân ngoâi, vua Duy Taân (1907 – 1916) ñaõ lo truøng tu chuøa Thieân Muï.
Theo chieát tính cuûa Boä Coâng: neáu tu söûa chuøa Thieân Muï y nhö cuõ thì toån phí raát lôùn, khaû naêng taøi
chính cuûa trieàu ñình Hueá luùc ñoù khoâng ñuû ñeå thöïc hieän. Vì vaäy, phaûi dôõ bôùt boán toøa nhaø lôùn cuûa
chuøa laø ñieän Di Laïc, ñình Höông Nguyeän vaø hai ñieän Thaäp Vöông, laáy vaät lieäu ñoù ñeå xaây döïng
laïi ñieän Di Laïc vaø söûa chöõa Ñình bia, Nhaø Trai vaø thaùp Phöôùc Duyeân... duø vaäy, soá tieàn caàn cho
coâng trình truøng tu naøy cuõng leân ñeán 2.982,55$.
Thaùng 5, naêm Duy Taân thöù hai (1908), vua laïi cho tu söûa thaùp Phöôùc Duyeân.
Sau hai ñôït tu söûa ñoù, kieán truùc chuøa Thieân Muï coøn laïi nhö hieän nay.

IV. KIEÁN TRUÙC CHUØA THIEÂN MUÏ HIEÄN NAY.

Töø bôø soâng Höông, böôùc leân maáy chuïc töøng caáp leân ñeán maët ñöôøng, ñi qua ñöôøng traùng nhöïa naøy
(ngang khoaûng 5m – 6m) laïi leân maáy töøng caápnöõa laø ñeán boán coång chuøa laø 4 truï bieåu vuoâng, cao
4 – 5m, hai beân coù xaây töôøng laøm haøng raøo quanh chuøa. Qua moät saân nhoû laø moät neàn hình vuoâng,
caïnh laø 10m, ôû giöõa saân ñoù laø neàn cuõ cuûa Ñình Höông Nguyeän sau neàn naøy laø thaùp Phöôùc Duyeân
cao baûy töøng.
Qua khoûi thaùp laø moät khoaûng saân roäng treân ñoù coù boán nhaø bia (bi ñình hay tieåu ñình)
- Hai tieåu ñình hình vuoâng ôû phía tröôùc, trong ñoù coù toân trí hai taám bia do Vua Thieäu Trò vieát
naêm 1846: moät bia keå veà vieäc xaây döïng thaùp Phöôùc Duyeân, moät bia khaéc baøi: “Thieân Muï
chung thanh”, moãi bia cao 2,10m, roäng 090m.
- Hai tieåu ñình hình baùt giaùc:Moät toân trí ñaïi hoàng chung (ñuùc naêm 1710) ñöôøng kính mieäng
1,40m, cao 0,50m, naëng 2052 kg vaø moät toân trí bia ñaù lôùn roäng 1,20m, cao 2,60m, treân khaéc
vieäc truøng tu chuøa Thieân Muï do chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu vieát naêm 1715. Bia khaéc chöõ raát
ñeïp, döïng treân moät con ruøa lôùn baèng ñaù caåm thaïch.
Vaøo trong nöõa laø daõy Nghi Moân hai töøng: töøng döôùi laø coång Tam quan xaây baèng gaïch, toâ hoà coù 3
cöûa voøm cung, treân lôïp ngoùi, ñuoâi maùi ñöôïc vuoát cong quôùt leân nheï nhaøng. Töøng gaùc cuûa Nghi
Moân ôû giöõa thôø Hoä Phaùp, hai beân laø laàu chuoâng vaø laàu troáng.
Tröôùc ba cöûa Nghi Moân coù khaéc 6 töôïng Kim Cang (moãi cöûa coù hai vò hai beân).
Nghi moân chia chuøa Thieân Muï laøm hai khu vöïc: phía ngoaøi laø khu thaùp vaø ñình, phía trong laø am
ñieän chaùnh cuûa chuøa.
Böôùc qua khoûi Nghi Moân, hai beân laø hai nhaø Loâi Gia, trong ñoù coù thôø saùu vò Kim Cang.
Phía trong nöõa, hai beân ngaøy xöa coù ñieän Thaäp Vöông, tröôùc ñaây bò dôõ ñi, caùc töôïng Dieâm Vöông
ñöôïc ñaët taïi Quan Aâm Caùc.
Ñieän Ñaïi Huøng laø Ñieän chaùnh cuûa chuøa, laø moät toøa nhaø lôùn daøi 30m, roäng 25m, coù ba gian hai
chaùi, ñieäp oác truøng thieàm, neân ñieän ñöôïc loùt baèng ñaù xanh lôùn maët maøi laùng.
Tieàn Ñöôøng thôø töôïng Phaät Di Laïc baèng goã theáp vaøng lôùn, ngoài treân moät chieác beä ñaët trong loàng
kính cao khoûi ñaàu ngöôøi, chieám gaàn heát gian giöõa cuûa Tieàn Ñöôøng.
Chaùnh ñieän: phía trong gian giöõa thôø Tam Theá Cöïc Laïc (Di Ñaø, Quan AÂm, Ñaïi Theá Chí), phía
tröôùc thôø Tam Theá Hoa Nghieâm (Thích Ca, Vaên Thuø, Phoå Hieàn), phía tröôùc nöõa laø Boà Taùt Di
Laïc.
136
Phía sau ñieän thôø Phaät trong chaùnh ñieän laø Toå ñöôøng, coù hình Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm (hoïa laïi
baûn ôû chuøa Truùc Laâm).
Sau ñieän Ñaïi Huøng ñi qua moät saân nhoû troàng boâng laø Ñieän Ñòa Taïng.
Sau ñieän Ñòa Taïng, caùch moät saân heïp laø ñieän Quan Aâm (môùi döïng laïi naêm 1907).
Ñieän Ñòa Taïng vaø ñieän Quan Aâm laø toøa nhaø roäng ba gian.
Phía sau ñieän Quan Aâm laø taøng kinh caùc, laàu chöùa Ñòa Taïng kinh vaø chöùa caùc baûng goã khaéc kinh.
Ngaøy 19 thaùng 12 naêm Töï Ñöùc 24 (1871) Taêng Cang Haûi Nhu – Tín Taïi vaø truï trì laø thieàn sö Töø
Haïnh kieåm Taøng Kinh Caùc coù thaáy baøng goã in kinh goàm 548 taám goã cuûa 4 boä kinh:
· Boä kinh Phaùp Hoa: 7 quyeån coù 272 taám.
· Boä kinh Ñòa Taïng: 3 quyeån coù 45 taám.
· Boä kinh Baùo Aân: 7 quyeån coù 165 taám.
· Boä kinh Thuûy Saùm: 3 qyteån coù 66 taám.
Boán boä kinh naøy ñöôïc khaéc xong vaøo thaùng 5 naêm Minh Maïng thöù 5 (1824)

V. THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN VAØ ÑÌNH HÖÔNG NGUYEÄN.

1. THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN.
Thaùng 3 naêm Giaùp Thìn, Thieäu Trò thöù 4 (1844), nhaân leã thoï Baùt tuaàn cuûa Thaùi Hoaøng Thaùi Haäu
Nhaân Tuyeân Töø Khaùnh (töùc Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu, baø noäi cuûa vua Thieäu Trò cuõng laø
ngöôøi nuoâi döôõng vua Thieäu Trò vì meï cuûa vua maát sau khi sinh xong coù 13 ngaøy), Vua cho laäp
chuøa Dieäu Ñeá (nôi vua Thieäu Trò sinh ra vaø sanh soáng luùc coøn nhoû), ñoàng thôøi xaây thaùp baûy töøng
ôû tröôùc Nghi Moân chuøa Thieân Muï, ñaët teân laø thaùp Töø Nhaân vaø ñình Höông Nguyeän ôû tröôùc thaùp
naøy.
Vieäc xaây thaùp Töø Nhaân vaø ñình Höông Nguyeän ñöôïc giao cho Hoà Uy thoáng cheá Huyønh vaên Haäu
laøm Ñoång lyù.
Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Chaùnh Bieân ghi veà vieäc xaây thaùp naøy nhö sau:
Naêm Giaùp Thìn, Thieäu Trò thöù 4, thaùng 3, laäp thaùp baûy töøng ôû chuøa Thieân Muï.
Baét ñaàu xaây thaùp baûy töøng chuøa Thieân Muï goïi laø Thaùp Töø Nhaân tröôùc thaùp xaây ñình Höông
Nguyeän, giao cho Hoà Uy Thoáng Cheá laø Huyønh Vaên Haäu Ñoång lyù coâng vieäc.
Vieäc xaây thaùp Töø Nhaân vaø ñình Höông Nguyeän coù leõ cuõng do Boä Binh phaùi thôï vaø binh lính ñeán
xaây caát nhö ôû chuøa Dieäu Ñeá.
Hieän chöa bieát roõ vieäc xaây thaùp tieán haønh ra sao vi khoâng coøn taøi lieäu, chæ bieát thaùp vaø ñình ñöôïc
hoaøn thaønh vaøo thaùng 7 naêm Aát T75 (1845) vaø vua Thieäu Trò cho Ñoåi teân thaùp laø “Baûo thaùp
Phöôùc Duyeân”. Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc ghi:
Naaêm Aát Tò, Thieäu Trò thöù naêm, thaùng 7 ñoåi teân thaùp laø “Phöôùc Duyeân Baûo thaùp”. Laáy yù nghóa laø
möôøi phöông coâng ñöùc phöôùc duyeân, muoân vieäc ñöôïc laønh...
Roài laïi môû trai ñaøn taïi chuøa Thieân Muï, sai Töï Chöôûng veä Toân Thaát Cung vaø Thò Lang Toân Thaát
Hieäp Ñoång lyù vieäc trai ñaøn.
Khi baûo thaùp môùi hoaøn thaønh, vua thöôøng ngö giaù ñeán chôi, laøm thô vaên kyû nieäm vieäc xaây thaùp
(vaø ñình Höông Nguyeän).
Sau khi thaùp Phöôùc Duyeân hoaøn thaønh, caùc Hoaøng töû choïn ngaøy 6 thaùng 7 naêm ñoù (Aát Tò) cung
nghinh kim thaân Theá Toân ñöa vaøo baûo thaùp vaø tuïng kinh Chuùc Hoà.
Naêm sau (1846), Vua Thieäu Trò vieát vaên bia keå veà vieäv xaây döïng thaùp Phöôùc Duyeân vaø baøi thô
“Thieân Muï chung thanh” khaéc vaøo bia ñaù taïi chuøa.
Thaùp Phöôùc Duyeân 7 töøng, cao 5 tröôïng 3 thöôùc 2 taác (21,2m)Thaùp xaây theo hình khoái baùt giaùc
(coù 8 maët), beân trong töø töøng thöù hai trôû leân ñænh coù böïc thang ñi leân theo hình xoaùn oác.

137
Baûy töøng thôø baûy vò Phaät thôøi quaù khöù: Töøng thöù nhöùt Phaät Quaù Khöù Tì Baø Thi, töøng thöù hai Phaät
Thi Khí, töøng thöù baPhaät Tì Xaù Phuø, töøng thöù tö Phaät Caâu Löu Toân, töøng thöù Naêm Caâu Na Haøm
Maâu Ni Phaät, töøng thöù saùu Phaät Ca Dieáp, töøng thöù baûy laø Trung Thieân Ñieàu Ngöï Boån Sö Thích
Ca Maâu Ni Vaên Phaät, haàu hai beân laø Toân Giaû Ca Dieáp vaø Toân Giaû A Nan.
Baûy töôïng Phaät naøy baèng vaøng y, töôïng Phaät ôû töøng treân cao lôùn hôn töôïng Phaät ôû töøng thaáp.
Töôïng Phaät Tì Baø Thi ôû töøng döôùi cuøng naëng 25kg, töôïng Phaät Thích Ca Maâu Ni ôû töøng thöù baûy
naëng 300kg. Oâng Hoàng Hoaøi, taùc giaû saùch “Chuøa Thieân Muï” laø vieân chöùc saùch thuû caùc pho töôïng
ôû thaùp Phöôùc Duyeân ñaõ cho bieát nhö theá. Oâng Hoàng Hoaøi coøn cho bieát:
Töøng döôùi cuøng ôû thaùp Phöôùc Duyeân ñoùng baèng hai caùnh cöûa saét, khoùa baèng moät ôû khoùa to baèng
baép chaân, do thôï Vieät Nam laøm. Chìa khoùa cöûa naøy do thò veä cuûa vua giöõ. Sau khi môû cöûa saét
vaøo ñöôïc trong thaùp roài, töø töøng döôùi ñaát muoán leân töøng thöù hai phaûi baéc thang ñeå leân, thang naøy
do boä Coâng giöõ. Sôû dó chìa khoùa cuûa vaø thang do hai cô quan khaùc nhau giöõ rieâng laø ñeå ngöøa vieäc
troäm caép töôïng Phaät baèng vaøng trong thaùp.
Ñeán ñôøi vua Töï Ñöùc, moãi khi caàn môû cöøa thaùp Phöôùc Duyeân phaûi do Tam Nha Hoäi Ñoàng nghóa
laø phaûi coù söï hoäi hoïp ba cô quan: Vaên phoøng nhaø Vua (Ngöï tieàn vaên phoøng), ñem saùch thö ñeán
trình boä Leã ñem chìa khoùa môû cöa saét, boä Coâng ñem thang ñeán.
Ngoaøi baûy töôïng Phaät baèng vaøng y ñoù, caùc phaùp khí trong thaùp coù leõ cuõng laø nhöõng baûo vaät raát
quùi baùu cuûa Hoaøng gia neân môùi ñöôïc baûo veä chu ñaùo nhö theá. Ngoaøi ra, ôû chuøa Thieân Muï coøn coù
moät soá daân Binh canh gaùc.
2. BIA THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN CHUØA THIEÂN MUÏ VAØ VUA THIEÄU TRÒ.
Vua Thieäu Trò chuùc thoï cho Thuaän Thieân Cao Hoaøng haäu, cho xaây baûo thaùp baûy töøng. Sau khi
hoaøn thaønh, vua vieát baøi bia sau:
NGÖÏ CHEÁ – THIEÂN MUÏ TÖÏ PHÖÔÙC DUYEÂN BÖÛU THAÙP BI.
(NGÖÏ CHEÁ - BIA BAØO THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN CHUØA THIEÂN MUÏ)
Traãm nghe Nho gia coù caâu: Nghe ñieàu thieän thì baûo nhau, thaáy vieäc thieän thì baûo nhau. Duøng
ñöôïc ngöôøi thieän laø ngöôøi chuû cuûa daân vaäy.
Xöa nay trôøi khoâng xuaát giaùng thaàn ôû Taây Vöïc thôøi Chaâu Chieâu Vöông Thaønh ñaïo, Nieát Baøn
thôøi Chaâu Muïc Vöông. Taát caû thuyeát giaùo ñeàu noùi moïi loaïi sinh linh do nghieäp taïo. Taát caû vieäc
laøm thieän hay aùc ñeàu coù baùo öùng. Chöùa nhoùm daàn daàn caùc nghieäp toát, loaïi boû nhöõng nghieäp xaáu
traûi qua voâ soá hình haøi, loïc luyeän tinh thanh saùng suoát môùi ñöôïc thaønh ñaïo. Vì cuøng lyù taâm taùnh
laø Ñaïi Giaùc. Ñaïo cuûa böïc Ñaïi Giaùc hö huyeàn maàu nhieäm. Khoâng theå duøng trí maø bieát ñöôïc taâm
caûnh. Khoâng theå laáy hình töôïng maø ño löôøng ñöôïc hình thaùi. Cuøng laøm nhö muoân vaät maø cöùu
caùnh ôû choã khoâng laøm. Duøng lôøi noùi maø roát raùo ôû choã “voâ ngoân” (khoâng noùi), khoâng phaøi coù maø
khoâng theå laø khoâng. Khoâng phaûi khoâng maø khoâng theå laø coù. Tòch mòch hö khoâng, vaät khoâng theå
löôøng ñöôïc. Khôûi taâm töø voâ duyeân, coù côù thì öùng. Ñeán ñôøi Haùn Minh Ñeá ñaïo sanhg, traêm phaùp
nhieäm maàu truyeàn thieân coå.
Noùi veà tích haønh du ba kyø, töôùng troøn traêm kieáp. Côõi voi ngoïc giaùng thaàn, che aùnh saùng mình
vaøng xuaát theá. Ba möôi hai töôùng toát choùi ngôøi Ñòa phuû. Taùm möôi veû ñeïp chaán ñoäng thieân cung.
Linh töôùng thaáu ngaøn phöông, thaàn quang roõ taùm coõi.
Noùi veà goác (Baûn) thì töø laâu ñaéc vieân minh. Caùt buïi khoâng tính ñöôïc soá kieáp. Sôùm leân coõi tòch
chieáu. Hö khoâng khoâng löôøng ñöôïc theá aáy. Chæ khôûi phaùt taâm boà ñeà khuyeân ngöôøi laøm ñieàu
thieän. Roäng thi söùc phöông tieän ñoä ngöôøi trôû neân toát. Ñoù laø duyeân toát sinh ñieàu laønh, phuùc saâu deã
thöïc haønh vaäy.
Cho neân noùi lôøi noùi thieän thì ngoaøi muoân daëm cuõng höôûng öùng. Ñöùc chaúng coù thaày naøo caû, chuû
vieäc thieän laø thaày vaäy.Boû nhöõng phieàn phöùc giuùp vieäc thieän, khoâng gì baèng khuyeân daân giöõ gìn
gieàng moái, yeân vieäc phaûi, quí ñöùc toát, laøm toû roõ vieäc thieän, choáng vieäc aùc ñeå toû baøy loøng nhaân
haäu ñoái vôùi daân, thì daân moãi ngaøy moãi ñeán gaàn ñieàu thieän maø khoâng bieát mình ñang laøm. Theá
138
cho neân, thieân haï ñaâu bieát ñeïp laø ñeïp vì gheùt laø xaáu, ñeàu bieát thieän laø thieän vì gheùt laø baát thieän.
Taùm ñieàu cuûa saùch Ñaïi hoïc cuõng ñaët cöùu caùnh ôû choã chí thieän. Tuy phöông phaùp chaúng coù hai
ñöôøng, maø ñaïo goàm moät lyù vaäy.
Nöôùc Ñaïi Nam ta, trôøi sanh thaùnh nhaân taïo döïng sôn haø, môû mang bôø coõi. Xem khaép caûnh ñeïp
nuùi soâng, thaáy ñoàng baèng Haø Kheâ ñoät khôûi goø cao nhö hình roàng ngoaùi coå (ngoaûnh ñaàu laïi), tröôùc
coù doøng soâng höông ñöôïm muøi ñaïo vò, sau coù Bình hoà caûnh trí thanh u. Hoûi ra ñöôïc bieát coù baø
Trôøi (Thieân Muï) thöôøng giaùng xuoáng noùi: coù vò Chaân Chuùa thuaän taùnh trôøi, hôïp loøng ngöôøi, xaây
döïng phaïm cung, tuï khí thieâng ñeå beàn long maïch. Tin nhö lôøi noùi, baáy giôø vaøo naêm Taân Söûu thöù
44 (1601) môùi caát chuøa Thieân Muï nôi nuùi naøy ñeå bieåu töôïng ñaát phuùc, phaùt ñieàu laønh nôi ñònh
cuoäc.
Thaùnh minh ra ñôøi, duyeân laønh roäng ñuû. Naêm Canh Daàn thöù 19 (1710) ñuùc ñaïi hoàng chung. Naêm
Giaùp ngoï thöù 23 (1714) truøng tu Phaïm Vuõ, trong moät naêm hoaøn thaønh. Naêm Aát muøi (1715) döïng
bia ñeå haäu lai toû roõ.
Töø ñoù, ñieän baùo, laàu kinh, nhaø giaûng, toøa sôû xen nhau nghieãm nhieân nhö phong quang nuùi Linh
Thöùu.
Naêm Gia Long Aát Hôïi (1815) laïi truøng tu, xanh vaøng röïc rôõ. Töø naêm Minh Maïng trôû ñi laïi chænh
lyù, goø son caøng theâm traùng leä ñeå baøy toû loøng thaønh vì daân caàu phöôùc. Töø khi chuùa caát ñeán nay ñaõ
traûi qua 245 naêm, danh lam thaéng tích seõ coøn maõi veà sau.
Traãm thöøa ôn tröôùc: Môû roäng loøng nhaân, chuøa xöa tröôøng toàn, hoaøn thaønh Höông Nguyeän, nhaân
laønh coøn maõi, phuùc ñöùc ñeå ñôøi. Nay nöôùc nhaø raûnh roãi, chính laø luùc trong ngoaøi an ninh, neân chi
xuaát tieàn nhaø nöôùc döïng thaùp baûy töøng ñeå phaùt nhaân laønh, ban boá aân traïch ra muoân phöông. Beøn
thaân ñònh theá cheá, ra lònh cho quaûn Höõu Döïc ñaïo quaân Vuõ Laâm laø Thoáng Cheá Huyønh Vaên haäu lo
vieäc kieán taïo, töø naêm Thieäu Trò Giaùp Thìn (1844) cho ñeán Aát Tò (1845) traûi hai naêm môùi hoaøn
thaønh. Töø ñænh nuùi, cao thaúng leân khoâng trung, duøng thöôùc nay ño ñöôïc 5 tröôïng 3 thöôùc 2 taác,
ñeàu khoâng toán cuûa daân, khoâng ñoäng söùc daân, laáy cuûa kho Phuû Thöøa Thieân vaø lính tuùc veä boû coâng
ra laøm, xong laïi caát theâm ñình cao laøm maët tröôùc, goïi laø Höông Nguyeän. Baûo thaùp teân goïi laø
Phöôùc Duyeân. Roäng laøm giaùc ngoä quaàn sanh, phöôùc Duyeân vaïn thieän. Roõ chieáu hoùa thoâng boán
coâng ñöùc lôùn, möôøi phöông haèng dieãn töù aâm, ñaùp ñeàn öôùc nguyeän.
Cung kính trong thaùp baûy töøng, moãi töøng thôø moät Kim Thaân Theá Toân saùng suûa troøn ñaày. Chieáu
theo kinh ñieån nhaø Phaät, thôø caùc vò coå Phaät ñeán nay: Töøng thöù nhöùt, Phaät Quaù Khöù Tì Baø Thi,
töøng thöù hai Phaät Thi Khí, töøng thöù ba Phaät Tì Xaù Phuø, töøng thöù tö Phaät Caâu Löu Toân, töøng thöù
naêm Phaät Caâu Na Haøm Maâu Ni, töøng thöù saùu Phaät Ca Dieáp, töøng thöù baûy Trung Thieân Ñieàu Ngöï
Boån Sö Thích Ca Maâu Ni Phaät, Taây Thieân Cöïc Laïc Phaùp Vöông, haàu hai beân coù Toân Giaû A Nan
vaø Ca Dieác, saéc töôùng trang nghieâm.
Nhö vaäy laø tröôùc coå saùt danh vieân laïi döïng ngoâi baûo thaùp, baûo thaùp laø phuïng kim thaân baûy baùu,
thaät laø theá giôùi saéc vaøng coù bieån Höông Thuûy toái thöôïng thöøa quang minh taïng, töï taùnh chaúng veà
nôi choã khoâng veà. Phuùc lôùn töø taâm sanh, khoâng ôû choã suy löôøng. Trong moät nieäm coù theå thöïc
haønh saùu ba-øla-maät. Taâm khoâng sanh dieät töùc laø ñaïo chaân thöôøng. Cho neân thaùp cao thì ñaïo caøng
cao, phuùc roäng thì duyeân caøng roäng.
Thaúng ñöùng nguy nga, ñoài hai beân che phuû maây laønh. Ñoà soä cao vöông, treo vaïn vaät huy hoaøng
tueä nhöït. Baûy töøng choùt voùt, ñeán ñaây taùm höôùng saùng soi. Traêm nuùi cheo lro, chieáu thaáu ba
ñöôøng taêm toái. Nöôùc trong chaûy, chaûy veà bieån phaùp. Nuùi ngôøi xanh, xanh taän nuùi Linh Thöùu.
Tieáng chuoâng xuyeân keõ laù thöùc hoàn caây. Boùng thaùp choïc maây trôøi töôûng chöøng thaân gioù. Hoäi vu
lan raøy môû, trai ñaøn Thuûy Luïc ba thaát, xoâng neùn taâm höông, khaép coõi ñaïi thieân u minh thuyeát
phaùp.
Baûy töøng thaùp coøn löu trôøi Töï Taïi.

139
Moät taâm thaønh nguyeän thaáu Phaät Chaân Nhö, Voâ Löôïng thoï vöõng beàn ñaøi ngoïc. Bieån caùt töôøng
trong vaét nöôùc pha leâ. Gia teà quoác trò, naêm toát ñöôïc muøa, daân giaøu nöôùc maïnh. Trong ngoaøi yeân
laëng, thanh bình haùt khuùc aâu ca. Khaép neûo nghe treû thô buù môùm thoûa theâ, vua hieàn toâi gioûi, trieàu
ñình thònh trò an vui. Theá môùi khoâng phuï phuùc boài nôi coõi tònh. Môùi ñaùng laø duyeân toát ôû ngoïc baùu.
Ngaøy Phaät huy hoaøng. Quoác Aân coøn maõi. Chôù baûo voâ tòch dieät, töï coù chöùng minh, coù nguyeän aét
phoø, aâm thaàm caûm öùng.
Oâi ! Laäp giaùo laáy töø bi, thieän taâm laø goác, thieän nieäm ôû loøng ta. Töùc taâm töùc Phaät. Saùch luaän ngöõ
noùi: Choïn ñieàu thieän maø theo. Kinh dòch noùi:Ngöôøi quaân töû traán aùp ñieàu aùc, tuyeân döông ñieàu
thieän. Aên ôû thuaän theo trôøi. Kinh thö noùi: laøm ñieàu thieän ñöôïc traêm ñieàu toát. Nhö theá ñaõ chaúng
haïi gì cho nöôùc maø coøn boå ích cho vieäc giaùo hoùa nhaân daân theo ñöôøng chaân chính. Noäi caùc thaàn
beøn cuùi xin baøy toû maáy lôøi ñeå toû roõ choã qui chuoäng, neân chaúng tieác lôøi phoù cho Haøn Maëc moät baøi
minh:
Baøi minh raèng:
Doøng doõi hoaøng thaân, sanh ra thaùnh thaàn,
Môû bôø coõi ta, giuùp raäp nhaân daân.
Laäp cuoäc ñònh daûnh, taïi ñaát Phuù Xuaân,
Daïy daân ñieàu thieän, coù ñöùc coù nhaân.
Cöûa chuøa röïc rôõ, thaéng tích tuyeät traàn,
Quoác gi caùt thaønh, thöôøng chuyeån phaùp luaân.
Cô ñoà coøn vöõng, baûo thaùp coøn taân, ñeàu veà nhaân thoï, phuùc loäc song toaøn.
Döïng ngaøy toát, thaùng 4 naêm Thieäu Trò thöù 6 (1846).
Nguyeân Hoàng dòch.
3. BÍ AÅN TRONG VIEÄC CAÙC TÖÔÏNG PHAÄT ÔÛ THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN BÒ TROÄM
LAÁY MAÁT.
Chuøa Thieân Muï laø chuøa Quan – töùc chuøa caùc vua xaây döïng vaø toå chöùc, neân coù ñeán 30 daân binh
thöôøng tröïc canh gaùc, kieåm tra, ngöøa troäm cöôùp, dföôùi söï chæ huy cuûa vieân Baù hoä töï phu, töôùc
tuøng Cöûu Phaåm.
Ñeán naêm Minh Maïng thöù 17 (1836), vua laïi cöû 30 lính veä binh giaùm thaønh ñeán canh gaùc chuøa
Thieân Muï thay cho caùc daân binh ñoù. Boä Leã coøn aán ñònh: Taêng Cang, sö truï trì hôïp cuøng Baù hoä
ngaøy ñeâm ñoác suaát taêng chuùng vaø töï baûo veä, doïn deïp, queùt töôùc chuøa thaùp.
Rieâng thaùp Phöôùc duyeân, moãi thaùng chæ môû cöûa queùt doïn moät laàn. Thò veä ñem chìa khoùa, quan
boä coâng mang thang ñeán ñeå töï phuï queùt doïn trong thaùp.
Ñeán ñôøi vua Töï Ñöùc, naêm thöù baûy (1854), soá thò veä giaùm thaønh cöû ñeán canh giöõ chuøa Thieân Muï
ruùt xuoáng chæ coøn 15 ngöôøi, trong ñoù coù vieân ñoäi tröôûng chæ huy. Veà sau, veä binh giaùm thaønh ôû
chuøa Thieân Muï ñöôïc thay theá baèng 20 daân phu vuøng phuï caän, trong ñoù choïn moät ngöôøi cöû laøm
Baù hoä vaø ñöôïc ban chöùc Tuøng Cöûu Phaåm.
Taêng cang, truï trì, hôïp cuøng Baù Hoä coù nhieäm vuï ngaøy ñeâm ñoác xuaát taêng chuùng vaø daân phu baûo
veä, doïn deïp, queùt töôùc (baûn taâu cuûa Boä Leã, ngaøy 12 thaùng 9 naêm Töï Ñöùc 24). Boån phaän caùc chöùc
vieäc trong caùc chuøa quan ñaõ ñònh roõ nhö theá, vì vaäy, khi coù xaûy ra ñieàu gì sô xuaát caùc vò naøy phaûi
bò söû toäi theo luaät ñònh.
Thí duï nhö thaùng 12 naêm Töï Ñöùc 36, töôïng Phaät baèng vaøng ôû Ñaøo Nguyeân caùc trong chuøa Dieäu
Ñeá bò maát troäm, Taêng cang Ñoã Löông Duyeân ñaõ phaûi quyeân trong Phaät töû ñuû soá vaøng ñeå ñuùc
töôïng khaùc, roài taâu trình thuù toäi, neân Taêng Cang ñöôïc mieãn tra xeùt, nhöng Baù Hoä Traàn Kyø theo
luaät phaûi bò ñaùnh ñoøn 100 tröôïng, nhöng ñöôïc giaûm moät böïc, coøn 90 tröôïng, moãi daân phu canh
gaùc trong ngaøy hoâm aáy ñeàu bò ñaùnh 50 roi.

140
Taïi chuøa Thieân Muï, naêm 1942, 7 töôïng Phaät baèng vaøng trong thaùp Phöôùc Duyeân (moãi töøng moät
töôïng) bò troäm maát moät caùch bí maät, Hoàng Hoaøi keå laïi vieäc naøy trong saùch Chuøa Thieân Muï nhö
sau:
Naêm 1942, ôû thaùp Phöôùc Duyeân ñaõ xaûy ra moät vuï maát troäm raát ly kyø vaø coù veû khoa hoïc. Hai taám
cöûa saét daày vaø khoaù ôû töøng döôùi cuøng cuûa thaùp vaãn coøn nguyeân veïn. Keû gian laïi töø cöûa thaùpôû
töøng treân choùp (töøng thöù baûy) maø vaøo. Thaønh thöû vuï maát baûo vaät ñaõ xaûy ra töø bao giôø khoâng ai
bieát. Moät hoâm, coù ngöôøi phu thaáy cöûa thaùp töøng treân cuøng môû, lieàn tri hoâ leân roài ñi baùo. Boä ba cô
quan (Boä Leã, Boä Coâng, Ngöï tieàn vaên phoøng) hoïp laïi, môû cöûa leân xem thì bao nhieàu nhöõng Phaät
vaøng ôû baûy töøng ñeàu maát heát, chæ coøn laïi nhöõng thöù ñoà baèng baïc. Kyù giaû phaûi gom goùp taát caû
mang veà toân trí ôû ñieän caàn chaùnh. Ñoàng thôøi, hai chöõ “Ngoï Moân” baèng vaøng, ngoaøi coù taám göông
che maát vaøo luùc naøy. Oâng Baù hoä vaø 10 daân phu coù boån phaän canh giöõ taïi ñoù ñeàu bò baét giam cöùu
hôn ba thaùng môùi ñöôïc thaû veà, tuy heát söùc tra cöùu nhöng tang vaät vaãn naèm trong boùng toái khoâng
tìm ra manh moái.
4. ÑÌNH HÖÔNG NGUYEÄN.
Ngay tröôùc thaùp Phöôùc Duyeân, vua Thieäu Trò coøn cho xaây ñình Höông Nguyeän.
Ñình Höông Nguyeän hình vuoâng, moãi caïnh daøi 10m, neàn cao 0,60m. Neàn loùt baèng ñaù xanh xöù
Thanh, treân maët maøi laùng. Treân noùc ñænh coù moät baùnh xe Phaùp luaân quay theo gioù thoåi.
Trong ñình Höông Nguyeän coù treo nhieàu baøi thô do vua Thieäu Trò saùng taùc.
Naêm Thieäu Trò thöù saùu (1846), nhaân leã phaät Ñaûn, vua coù ngöï cheá baøi: Höông Nguyeän ñình”
(Ñình Höông Nguyeän) nhö sau:
Truùc thaùp laïc thaønh höïu phuùng kinh,
Tieàn nhaân vieân maõn phuùc quaàn sanh.
Ñöôøng khai phuû teá tröøng vaên thuûy,
Bæ chí tröôøng toàn dieäu nhöït tinh,
Saéc töôùng ñoan nghieâm tam böûu taïi,
Phaùp luaân thöôøng chuyeån luïc traàn thanh.
Ñaïi thieân bieán xöù haøm qui thieän,
Tính ñòa tình thieân taäp vaïn linh,
NGUYEÂN HOÀNG dòch:
Böûu thaùp ngaøy nay ñaõ khaùnh thaønh,
Nhaân troøn quaû ñuû lôïi quaàn sanh.
Cöûa chuøa roäng môû trôøi maây nöôùc,
Bia chí löu truyeàn nhaät nguyeät minh.
Saéc töôùng trang nghieâm tam baûo toïa,
Phaùp luaân (1) thöôøng chuyeån luïc tröôøng thanh.
Caû ngaøn theá giôùi ñeàu qui thieän, Vaïn vaät thuaàn hoùa moät tính linh.

(1) Treân ñình Höông Nguyeän coù moät baùnh xe Phaùp luaân, moãi laàn gioù thoåi thì baùnh xe quay theo
höôùng gioù

VI. SÔ LÖÔÏC LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA CUÛA CHUØA THIEÂN MUÏ.
1. SÔ LÖÔÏCLÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA CHUØA THIEÂN MUÏ DÖÔÙI THÔØI CAÙC CHUÙA
NGUYEÃN (1601 – 1802).
Chuøa Thieân Muï ñöôïc Chuùa Nguyeãn Hoaøng laäp vaøo naêm Taân Söûu (naêm 1601), nhöng hieän chöa
bieát vò taêng só naøo truï trì ñaàu tieân, thuoäc phaùi thieàn naøo vaø truyeàn thöøa ra sao ?

141
Naêm Aát tò (1665), chuùa Hieàn Nguyeãn Phöôùc Taàn truøng tu laïi chuøa. Naêm 1674 Chuùa sai ngöôøi Boà
Ñaøo nha laø JEAN DE LA CROIX ñuùc chieác khaùnh ñoàng daøi 1,60m, roäng 0,80m.
Töø naêm 1601 ñeán naêm 1684, coù leõ caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm truï trì vaø hoaèng hoùa ôû
chuøa Thieân Muï, vì trong khoaûng thôøi gian naøy, ôû Ñaøng Trong (töø soâng Linh Giang hay soâng
Gianh vaøo ñeán nuùi Thaïch Bi) coù xuaát hieän moät soá thieàn sö phaùi Truùc Laâm noåi danh laø:
- Thieàn sö Vieân Caûnh – Ñaïi Thaâm vaø Vieân Khoan – Luïc Hoà hoaèng hoùa ôû vuøng Quaûng Trò,
chöa bieát roõ laø ôû chuøa naøo.
- Quan troïng nhaát laø thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1628 – 1715). Thieàn sö Minh Haûi huùy
Minh Chaâu, ñöôïc toân goïi laø Toå Caàu ñaøo taïo nhieàu ñeä töû vaø phaùp toân.
Coù leõ trong thôøi gian ñoù (1601 – 1682) caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm hoaèng döông Phaät
phaùp vuøng Thuaän Hoùa – Quaûng Nam vaø caùc vò naøy truï trì vaø hoaènghoùa ôû chuøa Thieân Muï. Naêm
1682, thieàn sö Höông Haûi vaø ñeä töû boû ra Ñaøng Ngoaøi. Trong khoaûng 1682 – 1694 Toå sö Nguyeân
Thieàu hoaèng hoùa ôû Phuù Xuaân, coù leõ kieâm truï trì chuøa Thieân Muï ?
Naêm 1695, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm hieäu Thích Ñaïi Saùn (1633 – 1704) sang Ñaøng Trong, chuùa
Nguyeãn Phöôùc Chaâu toå chöùc moät Ñaïi Giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm taïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñeå cho
Hoûa thöôïng Thaïch Lieâm truyeàn giôùi cho taêng só ôû Ñaøng Trong. Trong giôùi ñaøn naøy coù ñeán 1.400
taêng só thoï giôùi, Chuùa cuõng thoï giôùi Boà Taùt vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm, ñöôïc ban phaùp danh
Höng Long, hieäu laø Thieân Tung Ñaïo nhaân, nhieàu ngöôøi trong Hoaøng toäc chuùa Nguyeãn cuõng thoï
giôùi Boà Taùt vôùi Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm coøn môû giôùi ñaøn ôû chuøa Di Ñaø vaøo ngaøy muøng 7 thaùng 7 naêm Aát Hôïi
(1695), ñeán 300 ngöôøi thoï giôùi.
Sau ñoù Hoøa thöôïng leân thuyeàn trôû veà Trung Hoa, nhöng bò baõo lôùn, thuyeàn phaûi ôû laïi Hoäi An,
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cöû quan ñeán röôùc Hoøa thöông Thaïch Lieâm veà taïm nguï taïi chuøa Thieân
Muï chôø muøa gioù sang naêm môùi veà Trung Quoác.
Hoøa thöông Thaïch Lieâm ôû chuøa Thieân Muï hoaèng hoùa töø thaùng 10 naêm Aát Hôïi (1695) cho ñeán
ngaøy 24 thaùng 6 naêm Bính Tyù (1695). Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu
heát söùc troïng voïng vaø toân kính. Vì vaäy, ôû chuøa Thieân Muï hieän coøn Long vò treân coù ñeà: “khai sôn
Thieân Muï töï”, thöïc ra Hoøa thöôïng khoâng phaûi laø ngöôøi khai sôn chuøa Thieân Muï.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm chaúng nhöõng uyeân thaâm veà Phaät phaùp maø coøn thoâng baùc caû Nho giaùo vaø
Laõo giaùo, Hoøa thöôïng coøn coù taøi veà chaùnh trò, vaên chöông,ø hoäi hoïa kieán truùc, dòch lyù, phong thuûy
hoïc. Taùnh tình cöông tröïc, öa noùi thaúng, thích khoâi haøi.
Sau khi Hoøa thöôïng Thaïc Lieâm veà Trung Hoa (1696) cho ñeá khi maát (1704), Hoøa thöôïng vaãn coøn
lieân laïc thô töø thaân thieát vaø coøn nhieàu aûnh höôûng vôùi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu. Trong thôøi gian
ñoù, coù leõ caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieån Taøo ñoäng truï trì vaø hoaèng hoùa ôû chuøa Thieân Muï cho ñeán
heát thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725). Luùc ñoù truï trì chuøa Thieân Muï laø thieàn sö Höng
Trieät, ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm.
Naêm Canh Daàn (1710)nhaân dòp leã Phaät Ñaûn, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ñaõ cho ñuùc ñaïi hoàng
chung chuùa Thieân Muï (naëng 3285 caân: 2021kg).
Thaùng 6 naêm Giaùp Ngoï (1714) Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ñaïi truøng tu laïi chuøa Thieân Muï, ñeán
cuoái naêm Aát Muøi (1715) môùi hoaøn thaønh.
Sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cheát (naêm 1725), con laø Nguyeãn Phöôùc Truù leân thay, coù leõ
phaùi Thieàn Laâm Teá laïi ñöôïc troïng duïng trôû laïi vaø thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông, ñeä töû Toå sö
Nguyeân Thieàu, ñang truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui Nhôn ñöôïc môøi veà truï trì chuøa Thieân
Muï. Taøi lieäu ôû chuøa Quoác Aân cho bieát: Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông truï trì chuøa Thieân Muï
kieâm hoùa chuû chuøa Quoác Aân vaø maõi ñeán naêm Kyû Muøi (1739), thieàn sö Kyø Phöông môùi caùo chöùc
truï trì chuøa Thieân Muï chæ coøn truï trì chuøa Quoác Aân.

142
Thay theá theá thieàn sö Kyø Phöông ôû chuøa Thieân Muï laø ñeä töû cuûa Sö, ñoù laø thieàn sö Thieät Kieán –
Lieãu Trieät. Naêm 1748 coù theå thieàn sö Lieãu Trieät veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình Ñònh,
thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ keá theá truï trì chuøa Thieân Muï cho ñeán khi quaân Trònh chieám Phuù Xuaân
(naêm 1775).
Töø ñoù (1775) chuøa Thieân Muï bò hö haïi daàn (.....)
Sau khi leân ngoâi, Vua Gia Long ñaõ cho truøng tu laïi chuøa Thieân Muï, ngay naêm sau (1803) Vua
cho laäp trai ñaøn caàu sieâu chieán só traän vong ôû chuøa Thieân Muï. Coù leõ haøng naêm Vua cuõng coù laäp
trai ñaøn caàu sieâu ôû chuøa Thieân Muï.
Naêm Taân Muøi (1811) Vua môû ñaïi trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï cho thænh caùc cao taêng ôû phuû Gia
Ñònh ra Kinh ñoâ Phuù Xuaân baèng “ngöïa traïm” (röôùc baèng ngöïa, nhö caùc Ñaïi thaàn).
Naêm Gia Long thöù ba (1804) Vua Gia Long cho xaây döïng laïi Chuøa Thieân Muï theo maãu cuûa thôøi
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, nhöng giaûm bôùt nhieàu ñieän, ñoàng thôøi xaây theâm ñieän Di Laïc, ñieän
Quan Aâm vaø Loâi Gia. Ñoàng thôøi Vua saéc phong cho thieån sö Toå Aán - Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi
Giaùc laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï (1)

(1) Saùch theo Vieät Nam Phaät Giaùo söû löôïc ghi laø naêm Aát Hôïi (1815).

Nhö vaäy keå töø naêm 1804, chuøa Thieân Muï baét ñaàu coù Taêng Cang ñeå quaûn lyù taêng chuùng, phuï giuùp
coù truï trì vaø khoaûng 50 – 60 taêng só. Töø ñoù cho ñeán khi nhaø Nguyeãn maát ngoâi (1945), caùc Vua nhaø
Nguyeãn ñeàu cöû Taêng cang quaûn lyù chuøa Thieân Muï, cuõng nhö sau ñoù, caùc vua Minh Maïng, Thieäu
Trò, Töï Ñöùc... Laäp theâm caùc chuøa quan (chuøa do vua laäp) nhö Giaùc Hoaøng, Dieäu Ñeá, Long
Quang... Caùc vua cuõng cöû caùc Taêng Cang ñeå quaûn lyù caù chuøa naøy.
Rieâng ôû chuøa Thieân Muï, baét ñaàu töø Taêng Cang Toå Aán – Maät Hoaèng, sau ñoù vua saéc phong caùc
Taêng Cang khaùc tieáp noái keá thöøa quaûn lyù chuøa, sau thôøi quaân Phaùp xaâm laêng Vieät Nam, caùc taøi
lieäu cuûa chuøa laïi bò chieán tranh thieâu huûy hay thaát laïc. Vì vaäy, chaúng nhöõng chuùng ta khoâng coøn
bieát ñöôïc truyeàn thöøa ôû chuøa Thieân Muï vaøo thôøi tröôùc khi vua Gia Long leân ngoâi (1601 – 1802)
maø ngay caû truyeàn thöøa ôû chuøa Thieân Muï trong thôøi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945) cuõng khoâng coøn
bieát ñöôïc roõ raøng.
Sau ñaây chuùng ta chæ tham khaûo ñöôïc moät soá taøi lieäu ít oi coøn laïi cuûa chuøa Thieân Muï, moät vaøi taøi
lieäu cuûa caùc hoâc giaû vieát veà chuøa Thieân Muï vaø moät soá taøi lieäu khaùc, raûi raùc ôû nhieàu nôi, nhöùt laø ôû
caùc chuøa xöa QuoácAÂn, Baûo Quoác (Hueá),Töø Aân, Giaùc Laâm (Gia Ñònh), Kim Cang, Ñaïi Giaùc
(Bieân Hoøa – Ñoàng Nai), Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Qui Nhôn – Bình Ñònh), Chuøa Höng Long (tænh
Soâng Beù)... Ñeå bieân soaïn sô löôïc veà lòch söû chuøa Thieân Muï cuõng nhö sô löôïc veà haønh traïng cuûa
chö Toå vaø caùc Taêng Cang coù thôøi hoaèng hoùa ôû chuøa Thieân Muï.
2. SÔ LÖÔÏC TRUYEÀN THÖØA ÔÛ CHUØA THIEÂN MUÏ DÖÔÙI THÔØI NHAØ NGUYEÃN (1802 –
1945).
Ngay sau khi leân ngoâi, Vua Gia Long ñaõ cho truøng tu Chuøa Thieân Muï, toå chöùc nhieàu traïi ñaøn ôû
chuøa.
- Naêm 1804, sau khi truøng tu xong chuøa Thieân Muï, vua Gia Long phong cho thieàn sö Toå Aán –
Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa) laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1817, Vua Gia Long laïi cöû thieàn sö Maät Hoaèng qua truï trì chuøa Quoác Aân, phong cho
thieàn sö Thieät Thaønh - Lieãu Ñaït ôû chuøa Töø Aân (Gia Ñònh) laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1823, Taêng Cang chuøa Lieãu Ñaït xin töø chöùc Taêng Cang chuøa Thieân Muï ñeå trôû veà truï trì
chuøa Töø Aân, hieän chöa bieát luùc ñoù luùc ñoù Vua Minh Maïng cöû vò taêng só naøo thay theá ? Trong
thôøi gian 1823 – 1825 chöa bieát vò naøo laøm Taêng Cang, coù theå laø Tieân Hueä – Tònh Nhaõn.
- Naêm 1825, Vua Minh Maïng cöû thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh hay Teá Giaùc – Quaûng Chaâu ôû
chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh) ra laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï.
143
- Sau ñoù, Taêng Cang Haûi Tònh phaïm toäi bò caùch chöùc Taêng Cang, coù leõ vaøo naêm 1833, sau ñoù
vua Minh Maïng cöû thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1841, Vua Thieäu Trò môùi leân ngoâi laïi cöû Thieàn sö Teá Boån – Vieân Thöôøng laøm Taêng
Cang chuøa Thieân Muï thay cho Taêng Cang Boån Giaùc qua laøm Taêng Cang chuøa Giaùc Hoaøng.
- Naêm 1848, Vua Töï Ñöùc cöû thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï
thay cho Taêng Cang Teá Boån – Vieân Thöôøng sang truï trì chuøa Thieân Phöôùc.
Chuùng ta thaáy, töø khi Vua Gia Long cöû Taêng Cang ñaàu tieân ôû chuøa Thieân Muï (1815) cho ñeán
naêm 1847, caùc Vua nhaø Nguyeãn ñeàu cöû nhöõng vò thieàn sö queâ quaùn vaø hoaèng hoùa ôû mieàn Nam
laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vì caùc taêng só ôû mieàn Nam ñeàu laø nhöõng cao taêng taøi ñöùc vaø coù
nhieàu coâng lao trong vieäc giuùp ñôõ cho Vua Gia Long vaø Hoaøng gia trong thôøi gian choáng quaân
Taây Sôn (1778 – 1802). Caùc taêng só ôû nhieàu chuøa ôû mieàn Nam nhieàu laàn che daáu, giuùp ñôõ vaø nuoâi
döôõng Nguyeãn Vöông, Hoaøng toäc vaø trieàu thaàn nha Nguyeãn.
Caùc thieàn sö ôû vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh thôøi ñoù nhö Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí, Thaønh
Ñaúng – Minh Löôïng, Caùc thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc vaø Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït ôû chuøa Töø Aân
vaø Khaûi Töôøng; Toå aán – Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc, gaàn guõi vaø coù nhieàu aûnh höôûng vôùi Vua
Gia Long vaø hoaøng gia trong thôøi gian Vua vaø Hoaøng gia laùnh naïn hay taïm truù ôû caùc chuøa naøy
khi coøn choáng vôùi Taây Sôn. Taøi ñöùc ñaïo haïnh vaø caùch cö xöû cuûa caùc vò cao taêng naøy ñaõ laøm cho
vua vaø hoaøng gia kính troïng, toân phuïc vaø bieát ôn, neân Vua Gia Long vaø Hoaøng gia raát troïng ñaõi
caùc cao taêng naøy. Ngay khi môû Ñaïi Giôùi ñaøn ñaàu tieân ôû chuøa Thieân Muï vaøo naêm Taân Muøi
(1811), vua Gia Long ñaõ cho thænh chö taêng ôû Gia Ñònh ra döï leã ôû Kinh ñoâ Phuù Xuaân, cho “ngöïa
traïm” ñöa ñoùn nhö caùc ñaïi thaàn ñi coâng caùn.
Keå töø naêm 1848, Vua Töï Ñöùc môùi baét ñaàu cöû Thieàn sö ôû taïi Kinh ñoâ Hueá laøm Taêng cang chuøa
Thieân Muï coù leõ veà söï suy keùm veà taøi ñöùc cuûa moät soá thieàn sö ôû mieàn Nam nhö tröôøng hôïp Taêng
cang Teá Boån – Vieân Thöôøng (bò xöû phaït ñoøn veà gian doái trong vieäc giaønh ñaát chuøa), vaø vì caùc
böïc tieàn boái trong Hoaøng gia mang nhieàu ôn nghóa vôùi caùc chuøa ôû mieàn Nam ñaõ quùa vaõng, cuõng
nhö vì söï höng thònh cuûa Phaät Giaùo ôû taïi Kinh ñoâ Hueá vôùi söï xuaát hieän cuûa nhieàu cao taêng danh
tieáng nhö Ñaïo Minh – Phoå Tònh, Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh, Haûi Thieäu – Cöông Kyû...
Töø naêm 1848 cho ñeán khi chaám döùt trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn, caùc vua ñeàu cöû caùc thieàn sö Hoaèng
hoùa ôû caùc chuøa taïi Kinh ñoâ Hueá laøm taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1848, Vua Töï Ñöùc cöû thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Ñaïo Minh
– Phoå Tònh truï trì chuøa Baùo Quoác laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1852, Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn vieân tòch, Vua Töï Ñöùc cöû sö ñeä cuûa vò naøy laø
thieàn sö Taùnh Thoâng – Nhöùt Tri laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1847, Taêng cang Taùnh Thoâng – Nhöùt Tri vieân tòch, vua Töï Ñöùc cöû thieàn sö Haûi Nhu –
Tín Nhaäm truï trì chuøa Giaùc Hoaøng leân thay laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1882, Taêng cang Haûi Nhu – Tín Nhaäm tòch vua Töï Ñöùc cöû Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng
laø Thieàn sö Lieãi Chôn – Töø Hieáu leân thay laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Thieân Muï, Taêng cang Lieãu Chôn – Töø Hieáu ñöôïc cöû truï trì
chuøa Quoác Aân, Toå ñình cuûa phaùi thieàn Laâm Teá taïi Kinh ñoâ Hueá vaø tòch ôû chuøa naøy naêm 1890.
Vua Thaønh Thaùi cöû thieàn sö Böûu Tích – Minh Ñöùc laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï. Naêm Duy Taân
thöù hai (1908), Taêng cang Böûu Tích tòch, thieàn sö Taâm Minh – Nhö Thuaät ñöôïc cöû laøm Taêng cang
chuøa Thieân Muï.
- Naêm Duy Taân thöù baûy (1913) Taêng cang Taâm Minh – Nhö Thuaät tòch, thieàn sö Thanh Trí –
Haûi Luaän ôû chuøa Töø Hieáu ñöôïc cöû laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï.
- Naêm 1934, Taêng cang Thanh Trí – Haûi Luaän tòch, thieàn sö Nhö Ñoâng – Ñaéc Quang ñöôïc cöû
laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï cho ñeán khi vua Baûo Ñaïi thoaùi vò (naêm 1945), chaám döùt trieàu
ñình nhaø Nguyeãn vaø chaám döùt cheá ñoä Taêng cang ôû caùc chuøa quan.
144
Naêm 1946, Thöôïng toïa Thích Ñoân Haäu, hieäu Giaùc Thanh, huùy Tröøng Nguyeân ñöôïc cöû truï trì
chuøa Thieân Muï cho ñeán ngaøy vieân tòch (1992).

CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA HOAËC TRUÏ TRÌ ÔÛ CHUØA THIEÂN MUÏ VAØO THÔØI CAÙC
CHUÙA NGUYEÃN (1601 – 1892)
1601 – 1684
1684 – 1694 Toå sö NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH (1648 – 1728)
1695 – 1696 Hoøa thöông THAÏCH LIEÂM
1696 – 1702 Thieàn sö HÖNG TRIEÄT
1702 – 1725 Thieàn Sö HÖNG TRIEÄT (?)
1725 – 1739 Thieàn Sö MINH GIAÙC – KYØ PHÖÔNG (1682 – 1788)
1739 – 1748 Thieàn Sö TRIEÄT KIEÁN – LIEÃU TRIEÄT (1702 – 1764)
1748 – 1786 Thieàn Sö TEÁ TRI – HÖÕU PHÆ (? – 1794)
1786 – 1802 Chuøa bò taøn phaù
1803 – 1804 Truøng tu.

CAÙC TAÊNG CANG ÔÛ CHUØA THIEÂN MUÏ VAØO THÔØI NHAØ NGUYEÃN (1804 – 1945).
Thôøi Gian Truï Trì Phaùp Danh Taêng Cang Ôû Chuøa Thieân Muï Naêm Sinh Vaø Tòch.
1. 1804 – 1817 TOÅ AÁN – MAÄT HOAÈNG 1735 – 1835
2. 1817 – 1823 THIEÄT THAØNH – LIEÃU ÑAÏT ? – 1823
3. 1823 – 1825 TIEÂN HUEÄ – TÒNH NHAÕN (?) ?-?
4. 1825 – 1833 TIEÂN GIAÙC – HAÛI TÒNH 1788 – 1850
5. 1833 – 1841 TEÁ CHAÙNH – BOÅN GIAÙC 1781 – 1850
6. 1841 – 1847 TEÁ BOÅN - VIEÂN THÖÔØNG 1769 - 1848
7. 1847 – 1852 TAÙNH HUEÄ – NHÖÙT CHÔN ? – 1852
8. 1852 – 1873 TAÙNH THOÂNG – NHÖÙT TRÍ ? - 1878
9. 1873 – 1883 HAÛI NHU – TÍN NHAÄM 1812 - 1883
10. 1883 – 1890 LIEÃU CHÔN – TÖØ HIEÁU 1814 - 1890
11 1890 – 1908 MiNH ÑÖØC – BÖÛU TÍCH 1819 - 1908
12. 1908 - 1913 TAÂM MINH – NHÖ THUAÄT 1847 - 1913
13. 1913 – 1934 THANH TRÍ – HAÛI LUAÄN 1885 - 1934
14. 1934 – 1945 NHÖ ÑOÀNG – ÑAÉC QUANG 1888 – 1947
15. 1946 – 1992 TRÖØNG NGUYEÂN – GIAÙC THANH, 1905 - 1992
THÍCH ÑOÂN HAÄU

VII. TAÊNG CANG VAØ CAÙC CHÖÙC VIEÄC ÔÛ CHUØA THIEÂN MUÏ (1).

(1) Tham khaûo chuøa Thieân Muï (baûn ñaùnh maùy) cuûa Nguyeân Hoàng (1987).

Chuùa Thieân Muï cuûng nhö caùc chuøa quan khaùc cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn coù moät soá chöùc vieäc
ñaëc bieät ngoaøi caùc taêng chuùng cuûa moät chuøa thöôøng.
Ñöùng ñaàu chuøa Thieân Muï hay caùc chuøa quan laø moät vò Taêng Cang, phuï giuùp coù moät sö truï trì,
moät Baù Hoä, beân döôùi coù taêng chuùng vaø moät soá Töï phu (phu cuûa chuøa).
1. TAÊNG CANG.

145
Vua Gia Long ñaët chöùc Taêng cang cho chuøa Thieân Muï, caùc vua noái ngoâi nhö Minh Maïng, Thieäu
Trò, Töï Ñöùc... laäp theâm nhieàu chuøa quan vaø cöû theâm Taêng cang quaùn nhieáp taêng chuùng ôû caùc
chuøa ñoù.
Luùc ñaàu, vua choïn Taêng cang, ra lònh cho Boä Leã caáp ñoä ñieäp vaø giôùi ñao. Sau khi nhieàu chuøa
quan ñöôïc thaønh laäp, moãi khi chuøa quan naøo coù khuyeát chöùc Taêng cang (vieân tòch hoaëc bò loãi hay
bò thuyeân chuyeån) chuøa töï trình leân Boä Leã. Boä Leã, ra lònh (söùc) cho caùc Taêng cang trieäu taäp
phieân hoïp cuûa caùc vò taêng ôû caùc chuøa quan ñeå ñeà cöû Taêng cang môùi, sau ñoù Boä Leã ñem keát quaû
phieân hoïp taâu trình leân vua – xin vua pheâ chuaån. Khi ñöôïc vua pheâ roái saùt haïch laïi vò taêng ñoù roài
Boä Leã môùi caáp vaên Baèng ñeå chaáp chieáu (chieáu theo saéc chæ ñeå chaáp haønh).
Moät vò Taêng muoán laøm Taêng Cang phaûi coù moät soá ñieàu kieän caên baûn sau:
- Ñaõ ñöôïc caáp ñoä vaø giôùi ñao.
- Tu haønh chaân chính, giöõ giôùi luaät tinh nghieâm.
- Thuoäc vaø hieåu bieát kinh ñieån.
- Ngoaøi ra coøn phaûi am töôøng khoa phaïm.
Moät Taêng cang ñaõ ñöôïc mieãn taát caû söu dòch, thueá khoùa, ñöôïc caáp phaùt löông haøng thaùng ñeå chi
ñoä, ngoaøi ra coøn ñu75c trieàu ñình caáp phaùy phaùp phuïc ñeå khi thöøa haønh phaùp söï cho ñöôïc trang
nghieâm vaø ñeå phaân bieät vôùi caùc vò sö thöôøng trong daân daõ.
· Löông haøng thaùng cuûa moät Taêng cang.
Moãi vò Taêng Cang haøng thaùng ñöôïc laõnh 2 quan tieàn vaø moät giaï gaïo. Nhöng töø thôøi vua Duy Taân
(1907 – 1916) trôû veà sau, löông chæ caáp baèng tieàn.
Naêm Duy Taân thöù hai (1908), tieàn löông ñöôïc caáp moãi thaùng cho Taêng Cang vaø caùc taêng só trong
chuøa quan nhö sau:
- Taêng Cang: 1,66$
- Truï trì: 1,53$
- Taêng chuùng: 1,26$
· Phaùp phuïc caáp cho Taêng Cang.
Taêng cang ñöôïc caáp hai boä phaùp phuïc, Moãi boä phaùp phuïc goàm coù:
- 1 caø sa y
- 1 aùo haäu naêm maøu (truï trì aùo haäu chæ coù hai maøu)
- 1 maõo Quan Aâm.
- 1 maõo Tì Lö coù hình 5 vò Phaät.
- 1 boä thieàn cuï
- 1 ñoâi giaøy (ñoâi hia)
- 1 ñoâi deùp
2. ÑOÄ ÑIEÄP VAØ VAÊN BAÈNG CAÁP CHO TAÊNG CANG.
a) Ñoä ñieäp caáp cho taêng só – (Nguyeãn Nhöùt Ñònh Töùc thieàn sö TAÙNH THIEÂN – NHÖÙT ÑÒNH)
(1784 – 1847)
“Boä Leã tuaân theo Duï caáp Ñoä ñieäp: Xeùt raèng nhaø chuøa baøy daïy taát caû coát ôû töø bi, ñaïo giaùc ngoä
muoán môû tí ngöôøi voán phaûi thanh tònh. Boâng caây öu ñaøm, kinh laù boái maàu nhieäm voâ cuøng, thuyeàn
töø laø phöông tieän taïo phöôùc duyeân voâ löôïng, muoán môû roäng tìm saâu bí quyeát laø caùch huyeàn dieäu
ñeå khai thoâng baït ñoä.
Xeùt xem cöûa Phaät phaùp aùnh saùng töôi ñeïp chieáu khaép caû möôøi phöông theá giôùi ñeå ñöa nhöõng keû
laàm ñöôøng qua bôø giaùc, ñeå nhôø phöôùc ñieàn cuûa tam baûo, chæ coù caùch ñöôïc ñoä ñôøi hieån roõ ñöôïc söï
chôn thaät, thaáy ñöôïc taùnh, roõ ñöôïc taâm ñeå thaønh chaùnh quaû.
Muoán truyeàn phaùp, quy veà laøng Baùt Nhaõ, trao bình baùt, caàm y, nuùp boùng caây Boà ñeà, röûa saïch luïc
traàn nhôø nöôùc ñöùc, suoát ñöôïc caûm thoâng nhôø taâm höông, giöõ nguõ giôùi, thôø tam qui, môùi ngoä ñöôïc
vaø aán chöùng ñöôïc choán kyø vieân. Nhoùm caû luïc thoâng, nhoùm töù ñaïi, vöôït qua beân phaùp giôùi ñeå cho
146
thaân vaø trí môû roäng, saéc töôùng töôi saùng suoát, göông baùu choái lieân ñaøi thöôøng saùng, ñöôïc troøn quaû
phuùc. Töôïng vaøng töôùi khaép, taém goäi duyeân laønh, theá môùi thuyeát giaûi ñöôïc söï saâu kín ôû choán
thieàn laâm maø neâu cao söï thöôøng haèng ôû cöûa Phaät.
Nay Hoøang thöôïng ta ngay thaúng coâng bình, nhoùm ñöôïc phöôùc ñöùc, caàu ñöôïc soáng laâu, neân tu
nhaân tích ñöùc, laïi coøn caàu cho thaàn daân trong ngoaøi ñeàu ñöôïc höôûng phöôùc thöøa, moät loøng thaønh
kính, tu phöôùc goùp ñöùc, thaät laø coâng ñöùc voâ löôïng nhö caùt soâng.
Laïi coù duï daïy roõ raøng: Laâu nay, caùc taêng só ñeán Kinh ñoâ, boä phaûi xeùt ai laø ngöôøi chôn tu, giöõ
ñuùng giôùi luaät, am töôøng khoa phaïm, thôøi caáp moät Ñoä ñieäp ñeå ñöôïc yeân taâm tu trì, haàu chöùng
ñöôïc ñaïo thieàn, coøn nhö binh nhieâu thueá thaân thaûy ñeàu tha heát.
Xeùt ñöôïc ôû chuøa Baûo Quoác thuoäc laøng Phuù Xuaân, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân, coù moät vò
taêng laø Nguyeãn Nhöùt Ñònh, xeùt thöïc giöõ gìn giôùi luaät, kinh keä thuoäc laøu, ñaùng caáp moät Ñoä ñieäp
vaø moät giôùi ñao ñeå thaày truï trì taïo chuøa aáy. Nhöng phaûi giöõ ñuùng neà neáp tu haønh chaân chính, coøn
caùc thöù thueá thaân, binh nhieâu, sai phaùi caùc vieäc vuïn vaët thaûy ñeàu tha.
New61u sau khi nhaän Ñieäp roài maø nôï traàn chöa döùt saïch, nghieäp chöôùng vaãn coøn, coù tyø tích xaáu,
caùc quan laïi hay daân quaân baét ñöôïc, giaûi giao ngay cho quan chieáu luaät tröøng trò, baét phaûi veà tuïc,
thaâu laïi Ñoä ñieäp ñeå boä tieâu huûy.
Hôõi oâi ! Tònh caûnh muøi höông thôm phöùc, höông giôùi ñònh hueä nhieäm maàu. Maây laønh möa hoa
röôùi khaép ñeàu heát, ao roãng taøn ngaäp.
Lònh cuûa vua, phaùp cuûa Phaät ñoàng nhö nhau, Nay Ñieäp caáp: Taêng só Nguyeãn Nhöùt Ñònh, phaùp
danh Taùnh Thieân ôû chuøa Baùo Quoác, phuû Thöøa Thieân (thaày laø ngöôøi ôû laøng Trung Kieân, huyeän
Haûi Laêng, phuû Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò).
Ngaøy 12 thaùng 8 naêm Minh Maïng thöù 11 (1830). (1)

(1) Baûn dòch cuûa Thích Kheá Chôn.

b) Vaên baèng caáp cho truï trì chuøa quan.

Vaên baèng cuûa Boä Leã caáp cho truï trì Tröông Vaên Luaän (töùc thieàn sö Thanh Trí – Haûi Luaän).
“Leã Boä vi baèng caáp söï:
Tö phuïng phieán töông Thieân Muï töø truï trì huyeàn khuyeát, kinh cöù cai töï Taêng Cang Buøi Tích tònh
chö quan tö nhaân ñaúng baåm tö cai ñaúng hoäi ñoàng laân traïch cai töï tri suï chi Tröông Vaên Luaän heä
thò ñoàng nieân xuaát gia, khoa phaïm am töôøng, taùnh haïnh thuaàn caån kham sung thöû tuyeån. Kyø
Tröông Vaên Luaän thænh boå sung truï trì. Khaâm phuïng chuaån doaõn taïi aùn, tröõ Giôùi ñao nhöùt baø, Ñoä
ñieäp nhöùt ñaïo laùnh tuaân leä caùp ngoaïi, trieáp thöû hôïp haønh baèng caáp. Phaøm nhöùt thieát tö noäi, töï khí,
tònh söï vuï caùc khoaûn yeáu nghi kieåm nhaän thöøa thaønh, caäp xöôùng suaát töï noäi taêng chuùng nhaân
ñaúng phuïng haønh coâng vuï – Nhöôïc sô suaát, höõu coâng phaùp taïo tu chí baèng caáp gæa, höõu baøng caáp:
Thieân Muï töï truï trì Tröông Vaên Luaän cöù thöû.
Thaønh Thaùi thaäp nieân, chaùnh nguyeät, nhò thaäp luïc nhöït.”
Ñoùng daáu Boä Leã (Leã Boä chi aán).
Dòch nghóa:
Boä Leã caáp vaên baèng:
Nay vaáng chieáu taâu trình veà vieäc truï trì chuûa Thieân Muï hieän ñang khuyeát. Caên cöù theo Taêng
Cang chuøa aáy laø BUØI TÍCH (1) cuøng caùc ngöôøi ôû chuøa quan baån noùi, hoï ñaõ hoïp nhau tuyeån choïn
ñöôïc Tri söï chuøa aáy laø Tröông Vaên Luaän, ñoàng nieân xuaát gia, am töôøng Khoa Phaïm, taùnh haïn
thuaàn caàn, coù theå choïn ñöôïc, vaäi xin cho boå Tröông Vaên Luaän laøm truï trì. Ñaõ ñöôïc chuaån doaõn
taïi aùn. Tröø moät caây giôùi ñao vaø moät ñaïo Ñoä ñieäp seõ theo leä caáp rieâng. Vaäy nay caáp baèng naøy,
phaøm taát caû phaùp khí trong chuøa, caùc coâng vieäc caàn phaûi kieåm nhaän thöøa haønh vaø xöôùng xuaát
taêng chuùng trong chuøa phuïng haønh coâng vuï. Neáu sô suaát seõ coù coâng phaùp.
147
Nay laäp vaên baèng naøy caáp cho: truï trì chuøa Thieân Muï Tröông Vaên Luaän cöù theo ñaây thi haønh.
Ngaøy 26 thaùng Gieâng naêm Thaønh Thaùi thöù 10 (1898) (2)

(1) Taêng Cang Buøi Tích töùc thieàn sö Böûu Tích – Minh Ñöùc.
(2) chuøa Thieân Muï cuûa Nguyeân Hoàng.

c) Vieäc caáp Ñoä ñieäp cho Taêng cang.

Khi chuøa quan khuyeát Taêng cang (thuyeân chuyeån, cheát hoaëc bò toäi, giaùng chöùc...), Boä Leã ra lònh
cho Taêng Cang caùc chuøa quan hoïp, cöû sö laøm Taêng Cang, Boä Leã taâu leân Vua pheâ chuaån. Neáu
vua thuaän, vua seõ “khuyeân moät voøng troøn ñoû” (Chaâu ñieåm) vaøo tôø “taâu”, Boä Leã seõ caáp cho Taêng
cang moät ñaïo Ñoä Ñieäp.
Sau khi Taêng Cang chuøa Thieân Muï laø thieàn sö Taâm Minh – Nhö Thuaät, teân laø Nguyeãn Ñöùc
Tuyeån, bò bònh cheát, Boä Leã ra lònh cho caùc Taêng Cang vaø caùc sö ôû caùc chuøa quan hoïp tuyeån cöû sö
thay theá, sau khi phieân hoïp cöû Thieàn sö Tröông Vaên Luaän, Boä Leã taâu trình leân vua nhö sau:
Duy Taân Thaát nieân, Nhò Nguyeät, Thaäp nguõ nhöït.
Leã Boä taáu: (chaâu ñieåm).
Phuïng chieáu Thieân Muï töï Taêng cang Nguyeãn Ñöùc Tuyeån beänh coá, thaàn Boä Kinh söùc laân boå. Tö
cöù chö Quan töï Taêng Cang, truï trì ñoàng hôïp töø laân ñaéc caùc töï truï trì Tröông Vaên Luaän sung Taêng
Cang. Toàn truï trì chi khuyeát, laân ñaéc trí taïng Nguyeãn Quaûng Nhuaän kham sung truï trì (...).
Dòch nghóa:
Ngaøy 15 thaùng 2 naêm Duy Taân thöù 7 (1913).
Boä Leã taâu (Vua ñieåm voøng troøn ñoû)
Vaâng xeùt vì Taêng cang chuøa Thieân Muï laø Nguyeãn Ñöùc Tuyeån beänh cheát, Thaàn Boä ra lònh (söùc)
choï boå. Nay caên cöù caùc Taêng Cang, truï trì chuøa Quan hoïp nhau choïn ñöôùc truï trì chuøa aáy laø
Tröông Vaên Luaän coù theå sung chöùc Taêng Cang. Coøn chöùc truï trì khuyeát thì choïn ñöôïc Trí Taïng
Nguyeãn Quaûng Nhuaän, coù theå sung chöùc truï trì (...)
Sau khi ñöôïc vua chaáp thuaän tôø Taâu (Vua ñieåm moät voøng troøn möïc ñoû, goïi laø “chaâu ñieåm” vaøo tôø
taáu), Boä Leã ñaõ caáp Ñoä Ñieäp cho Taêng Cang Tröông Vaên Luaän nhö sau:
· Ñoä Ñieäp caáp cho Taêng Cang.
Ñoä Ñieäp caáp cho Taêng Cang Tröông Vaên Luaän (Thanhb Tíi – Haûi Luaän):
Leã Boä vi tuaân caáp Ñoä Ñieäp söï:
Chieáu ñaéc: Phaïm gia laäp giaùo yeáu taïi töø bi, Giaùc ñaïo khai nhaân, baûn hoà thanh tònh. Ñaøm hoa boái
dieäp, ngoä nhaân chi dieäu ñeà nan cuøng Böûu phieät töø haøng, ñoä theá chæ phöôùc duyeân voâ löôïng coå.
Truyeàn kính taùc tích, qui y baùt nhaõ chi höông. Truï baùt trì y, aám tæ boà ñeà chi thuï. Baát thu tònh luïc
traàn ö ñöùc thuûy, khoâng vaïn caûnh chi taâm höông. Tö khaû dó maëc kheá thieàn laâm, tònh tòch chaân
thuyeân, nhi kính döông thaùnh hoùa, thaêng bình chi caûnh thöùc giaû daõ.
Ngöôõng kim ngaõ Hoaøng thöôïng trung chính theå nguyeân ñaõng hình taäp chæ, xích ñöùc dó kyø – vónh
maïng. Tích thieän dó ngaõ phaàn hy.
Töï Thieân Muï Taêng cang hieän khuyeát, nghieäp söùc chö quan töï hoäi ñoàng tuyeån cöû caùc töï truï trì
Tröông Vaêm Luaän heä ñoàng nieân xuaát gia, khoa phaïm am töôøng. Khaâm moäng aân chuaån sung vi
cai töï taêng cang. Trieáp thöû tuaân phuïng caáp döõ Ñoä Ñieäp nhöùt ñaïo, giôùi ñao nhöùt baû, nhöng thính
vu cai töï chuyeân nghieäp ö hí höông, xaõ boà ñoaøn tònh caûnh thoâng tueä tham thieàn töôïng giaùo chi vi.
Töø vaân hoa vuõ caûnh sinh cô, vieân maõn baïc long trì chi aán. Vöông chöông Phaät phaùp, coäng quaùn
ñoàng ñieàu.
Tu chæ ñieäp caáp giaû, höõu dieäp caáp:
Thieân Muï töï Taêng cang Tröông Vaên Luaän (Quaûng Ngaõi tænh, Tö Nghóa phuû, Bình Sôn Huyeän,
Bình Trung toång, Traø Bình traïi. Nieân sanh Maäu Tuaát nieân, nguõ luïc thaäp tueá) chaáp chieáu.
148
Duy Taân, thaát nieân, nhò nguyeät, nhò thaäp nhò nhöït.
Dòch nghóa:
Boä Leã tuaân caáp Ñoä Ñieäp:
Xeùt raèng: Phaät gia laäp giaùo coát ôû töø bi, giaùo lyù daïy ngöôøi voán thanh tònh, Hoa öu ñaøm, laù boâi daïy
ngöôøi chaân lyù khoâng vôi. Beø baùu thuyeàn töø ñoä theá phöôùc duyeân chi xieát.
Cho neân: Truyeàn kinh choáng tích, nöông veà queâ höông Baùt Nhaõ. Thoï baùt trì y, che chôû boùng maùt
boà ñeà aét phaûi saïch saùu traàn nhôø nöôùc ñöùc, khoâng trung vaïn caûnh nôi taâm höông... Môùi coù theå
thaàm hieäp thieàn cô, vaéng laëng chaân truyeàn maø cung kính neâu cao caûnh ñeïp thanh bình cuûa thaùnh
hoùa vaäy.
Nay ngöûa troâng ñöùc Hoaøng thöôïng ta, trung chính theá nguyeân, trong saïch thanh nhaøn nhoùm
phöôùc. Kính ñöùc ñeå caàu thoï maïng, chöùa laønh ñeå ñöôïc phoàn vinh.
Nay Taêng cang chuøa Thieân Muï hieän khuyeát, ñaõ ra lònh cho caùc chuøa quan hoäi ñoàng tuyeån cöû truï
trì chuøa aáy laø Tröông Vaên Luaän ñoàng nieân xuaát gia, am töôøng khoa phaïm, moâng aân chuaån cho
sung laøm Taêng cang chuøa aáy.
Vaät tuaân phuïng tuaân caáp cho moät ñaïo Ñoä Ñieäp, moät caây Giôùi ñao vaø cho ôû chuøa aáy chuyeân
nghieäp nhang khoùi, döïa boà ñoaøn nöông caûnh tònh. Tham thieàn thoâng hueä, huyeàn vi töôïng giaùo,
maây laønh möa hoa vieân maõn nôi ao roàng boùng maùt. Vöông chöông Phaät phaùp, coïng quaùn ñoàng
ñieàu.
Nay Ñieäp naøy caáp cho:
Taêng cang chuøa Thieân Muï Tröông Vaên Luaän (traïi Traø Bình, toång Bình Trung, huyeän Bình Sôn,
phuû Tö Nghóa, tænh Quaûng Ngaõi, sanh naêm Maäu Tuaát, 56 tuoäi chaáp chieáu.
Ngaøy 22 thaùng 2 naêm Duy Taân thöù baûy (1413).
Nguyeân Hoàng dòch.
3. TRUÏ TRÌ.
ÔÛ moãi chuøa quan, phuï giuùp Taêng Cang coù moät truï trì ñeå quaûn xuaát Taêng chuùng, taêng chuùng coù
khoaûng 10 ñeán 60 vò.
Vieäc cöû truï trì cuõng theo theå thöùc gioáng nhö cuû Taêng Cang: Taêng Cang vaø truï trì caùc chuøa quan
hoïp ñeà cöû vò truï trì, Boä Leã taâu leân vua pheâ chuaån. Vua chaáp thuaän (chaám ñieåm vaøo tôø taâu). Boä
Leã seõ caáp moät baèng caáp (vaên baèng) truï trì vaø caáp ñaïo Ñoä Ñieäp, cuøng giôùi ñao.
Quyeàn lôïi cuûa truï trì gioáng nhö cuûa Taêng cang nhöng keùm hôn chuùt ít:
Truï trì moãi thaùng laõnh moät phöông gaïo vaø 2 quan tieàn, nhöng töø naêm Duy Taân thöù hai (1908), truï
trì moãi thaùnh chæ laõnh 1,53$, khoâng coøn laõnh gaïo.
Truï trì cuõng ñöôïc caáp moãi naêm 2 boä “phaùp phuïc” gioáng nhö cuûa Taêng cang, chæ khaùc moät ñieàu laø
“aùo haäu” cuûa truï trì chæ coù hai maøu (Taêng Cang: 5 maøu).
4. BAÙ HOÄ.
Chuøa Thieân Muï ñöôïc xaõ Kim Long phaùi ñeán 30 daân phu ñeå lo vieäc baûo veä, doïn deïp vaø queùt töôùc
chuøa.Ñeán naêm Minh Maïng thöù 17, vua laïi cho 30 lính veä bính giaùm thaønh thay theá soá daân phu
treân. Ñeán naêm Töï Ñöùc thöù baûy, soá veä binh giaùm thaønh canh giöõ chuøa Thieân Muï ruùt xuoáng chæ
coøn 15 ngöôøi. Sau ñoù soá veä binh giaùm thaønh giöõ chuøa Thieân Muï laïi ñöôïc thay theá 20 daân phu cuûa
Xaõ Kim Long, trong soá ñoù choïn moät ngöôøi, cöû laøm baù hoä vaø ñöôïc ban cho Tuøng Cöûu phaåm.
Trong baûn taáu cuûa Boä Leã vaøo naêm Töï Ñöùc 24 (1871) coù vieát: “Taêng cang, truï trì hôïp cuøng vôùi Baù
hoä, ngaøy ñeâm ñoác xuaát taêng chuùng vaø daân phu baûo veä, doïn deïp, queùt töôùc chuøa”.
Nhu vaäy boån phaän caùc chöùc vieäc ôû chuøa Thieân Muï hay caùc chuøa quan (Dieäu Ñeá, Giaùc Hoaøng,
Linh Muï, Long Quang, Thaùnh Duyeân...) ñaõ ñöôïc qui ñònh roõ. Khi xaûy ra ñieàu gì sô xuaát, caùc chöùc
vieäc ñeàu phaûi bò toäi theo luaät ñònh.
Ví duï nhö thaùng 12 naêm Töï Ñöùc 36 (1884), töôïng Phaät Baèng vaøng thôø ôø Ñaõo Nguyeân caùc taïi
chuøa Dieäu Ñeá bò maát troäm, Taêng cang Ñoã Löông Duyeân (thieàn sö Haûi Thuaän – Löông Duyeân) ñaõ
149
phaûi nhôø Phaät töû quyeân goùp ñuû soá vaøng ñeå ñuùc töôïng Phaät khaùc roài taâu trình thuù toäi môùi ñöôïc
mieãn thaâm cöùu, Baù Hoä Traàn Kyø bò phaït ñoøn 100 tröôïng, nhöng ñöôïc giaûm moät böïc, coøn 90
tröôïng, coøn daân phu canh gaùc trong ngaøy aáy moãi ngöôøi bò ñaùnh 50 roi (baûn taâu cuûa Boä Leã ngaøy
25 thaùng 12 naêm Töï Ñöùc 36.
Naêm 1942, baûy töôïng Phaät Baèng vaøng trong thaùp Phöôùc Duyeân ôû chuøa Thieân Muï bò maát troäm,
oâng Baù Hoä vaø 10 töï phu coù boån phaän canh giöõ ôû chuøa bò baét giam ñeå ñieàu tra, hôn 3 thaùng môùi
ñöôïc thaû veà.

VIII. THÔ VAÊN VIEÁT VEÀ CHUØA THIEÂN MUÏ CUÛA CAÙC VUA NHAØ NGUYEÃN ((1).
1. BIA KYÙ TRUØNG TU CHUØA THIEÂN MUÏ CUÛA CHUÙA NGUYEÃN PHÖÔÙC CHAÂU.
2. BIA THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN CHUØA THIEÂN MUÏ CUÛA VUA THIEÄU TRÒ.
3. “THIEÂN MUÏ CHUNG THANH
THAÀN KINH ÑEÄ THAÄP TÖÙ CAÛNH”
CUÛA VUA THIEÄU TRÒ.
“ Tieáng chuoâng Thieân Muï
Thaéng caûnh thöù 14 cuûa kinh thaønh”
Chuøa Thieân Muï laø nôi keát tuï tinh anh. Hình thuø nuùi soâng nhö daùng con roàng naèm quay ñaàu chaàu
veà phía kinh thaønh nhö daùng con coïp ngoài xoåm, cuùi nhìn xuoáng doøng soâng Höông, xieån phaùy
phaùp giôùi nhö hoa sen, haøm taøng chaân thuyeân nhö laù boái.
Doøng doõi Hoaøng thieân môû ñaát, öùng ñieåm Thaàn nöõ Thöøa Thieân, chöùa phöôùc nuùi naøy, phaïm cung
xaây döïng. Toû roõ thaønh yù, ñaày ñuû thieän duyeân. Thaáy bia vaên maø vaøng bieäc xen nhau, nghe chuoâng
khaùnh maø baûo chaâu giaùc ngoä.
Goø cao chuøa coå ngöï treân soâng,
Töôùng haûo ñoan nhieân troøn boùng traêng.
Traêm naêm tieáng kinh tieâu oaùn keát,
Ba ngaøn theá giôùi tænh duyeân sinh.
Chuoâng tröa caûm thaáu mieàn u tòch
Moõ sôùm aâm vang ñaïo vò noàng
Phaät tích thaùnh coâng truøm boán bieån.
Nhaân laønh quaû toát maõi voâ cuøng.
(PHIEÂN AÂM CHÖÕ NHO BAØI THÔ TREÂN:
Cao cöông coå saùt traán tieàn xuyeân,
Nguyeät töôùng thöôøng vieân töï taïi thieân.
Baùch baùt hoàng thaïnh tieâu baùch keát,
Tam thieân theá giôùi tænh tam duyeân,
Taêng hoaèng Ngoï Nhöït, u minh caûm,
Lieâu löôïng Daàn tieâu ñaïo vi huyeàn.
Phaät tích thaùnh coâng thuøy haûi vuõ,
Thieän nhaân phuùc quaû phoá cai dieân.)
4. VIEÁNG CHUØA THIEÂN MUÏ SAI HOAØNG TÖÛ HOAØNG ÑEÄ NIEÄM HÖÔNG ÑAÛNH LEÃ
CAÛM ÑEÀ.
Duy thieän öùng vi böûu
Phi voâ haùo thieän yeân
Nghóa nhaân thaâm höõu kheá,
Trí tueä khaû kieâm toaøn
Ngoâ ñaïo löôõng gian taïi,
Thieân quan vaïn hoùa huyeàn.
150
Nguy vi tinh nhöùt dieäu,
Khoâng saéc ngoä tam duyeân,
]Baùt Nhaõ ba la maät,
Boà ñeà phuùc quaû vieân
Töø ñaøm thuøy haûi nhaïc
Phaùp vuõ lôïi nhaân thieân

Chæ laønh môùi laø quí

Ai baûo laønh chaúng neân ?
Nhaân nghóa ñeàu kheá hôïp,
Trí tueä phaûi kieâm toaøn.
Ñaïo ta caû hai ñuû
Thieàn moân roõ ñaïo huyeàn.
Nhieäm maàu chæ coù moät,
Khoâng saéc ngoä ba duyeân
Baùt Nhaõ ba la maät,
Boà ñeà phöôùc quaû troøn.
Maây laønh giaêng soâng nuùi,
Möa phaùp lôïi nhaân thieân.
Ngaøy aáy ñang trôøi quang maây taïnh, vaøo chuøa xong thì maây giaêng khaép. Sau khi veà trieàu nghæ
ngôi, möa phaùp ñoå xuoáng maáy treân neân laøm baøi vònh treân.
5. THAÊM CHUØA THIEÂN MUÏ NGAÃU ÑEÀ. (THÔ CU#A VUA THIEÄU TRÒ).
(Coå saùt tröøng töôûng thaéng tích truyeàn,
Vu tö nhò baùch töù thaäp nieân.
Boà ñeà thoï aám vieân minh ñòa,
Chieâm baäc höông ñoäng Töï Taïi thieân.
Trieàu uûng ñeá thaønh long maïch vöôïng,
Taêng huy Phaïm Vuõ Thöùu phong tieân.
Thöøa löu tieân traïch thi nhaân chính,
Tích phuùc hoaøn doanh xieån thieän duyeân.)

Thaéng caûnh chuøa xöa daáu cöûu truøng,

Ñeán nay hai kyû boán möôi nieân.
Boà ñeà boùng maùt vieân minh ñòa,
Chieâm baäc höông thôm töï taïi thieân
Long Maïch chaàu veà nôi ñeá khuyeát,
Huy hoaøng Phaïm Vuõ nuùi Thöùu Linh.
Thanh bìng ñöùc traïch, giaøu nhaân chính,
Quaû phöôùc Vieân thaønh môû thieän duyeân.

6. THIEÂN MUÏ TÖÏ TRUNG NGUYEÂN.

Thô cuûa vua Thieäu Trò:
“Thöû tòch danh lam thaéng söï tai,
Bí Soâ Thuûy luïc ñaïo traøng khai.
Ba haøm nguyeät baïn vaân gian phaùp,
Phong ñoä chung truyeàn laõnh thöôïng ñaøi.
Quan caùi töông vong qui thieän giaùc,
151
Chu xa laïc dòch phoûng thieàn lai
Nguyeät höông phoå teá quaàn sinh phuùc,
Nhö thò voâ bieân chuùng dieäu cai.
(Tieát giao...Vieân cheá thì chöông duïng thaâm traïi taï vaân nhó).
Thaát caáp phuø ñoà, xieån ñaïo nguyeân,
Thaùp thaønh sô ñaûo trieáp tuøy ngoân.
Töø vaân boá hoä cao ñeâ traïng,
Hoùa vuõ phu trieâm vieãn caän thoân.
Teá haïn caûm hoaøi baèng Phaät Löïc,
Hueä noâng vi taï haï thieân aân,
Vaïn kyø vaïn öùng kyø nhö nguyeät,
Nhöùt nieäm “Nam moâ ngaõ Theá Toân”.
Dòch nghóa:
Trung nguyeân chuøa Thieân Muï.
Vu lan thaéng hoäi buoåi chieàu nay,
Thieàn taêng thuûy luïc ñaïo traøng khai.
Soùng vôøn boùng nguyeät, maây loàng thaùp,
Gío ñoäng vang chuoâng taän vöông ñaøi.
Taøn loïng raäp rình chaàu thöôïng giaùc,
Kieäu xe roän ròp vieáng thieàn sö.
Nguyeän naøy khaép giuùp quaàn sinh phuùc,
Phaät phaùp voâ bieân nhieäm maàu thay.
Vaøo tieát giao muøa cuoái Haï ñaàu Thu, gaëp luùc ít möa, toâi thöông daân ‘lo laéng cho nhaø noâng khoâng
chuùt naøo queân, ñaõ sai phuû Thöøa Phuû Thöøa Thieân laø Nguyeãn Trung Nghóa caàu (ñaûo) möa ôû mieáu
Hoäi Ñoàng maáy laàn nhöng chöa coù möa. Neáu naéng lieân tieáp seõ thaät söï haïi luùa. Loøng toâi luùc naøo
cuõng nghó ñeán caùi goác, caøng nghó ñeán muoân daân maø caøng boàn choàn gaáp ngaët.
Gaëp luùc chuøa Thieân Muï xaây döïng thaùp Phöôùc Duyeân hoaøn thaønh, caùc hoaøng töû choïn ngaøy muøng
6 thaùng naøy cung nghinh Kim thaân Theá Toân cao ñaêng baûo thaùp vaø tuïng kinhChuùc Hoà. Ñaïi Thaàn
Ñaïo quaân Thò Veä Laâm Duy Nghóa khôûi thaûo ñaïo sôù chöông, hoaøng aáu töû ñem ñeán cho toâi xem
ñuùng luùc ñang mong möa, lieàn caàm buùt ñeà leân (tôø sôù) raèng:
“Hieän nay ñang gaëp naéng thu, khaép nôi ñeàu mong ôn mua moùc. Xin buûa maây laønh sôùm öùng, ngoõ
haàu toû roõ hieån linh, caàu cho muoân phöông thaám nhuaàn môùi laø chöùng nghieäm”.
Ngaøy hoâm aáy quaû thaáy maây ñen che kín, nöôùc ngoït daàm deà maø khoâng coù gioù maïnh, maùt meû saûng
khoaùi ai cuõng vui möøng. Tieáp ñoù Laõnh Thöøa Thieân Phuû Chöôûng Ñeà Ñoác laø boïn Nguyeãn Vaên Ñöùc
taâu noùi möa naøy ñaày ñuû, ruoäng vöôøn luùa maù ñeàu ñöôïc phuû pheâ. Laïi nöõa, caên cöù boä coâng taâu noùi:
Thuyeàn beø vaän taûi veà Kinh, taùm möôi chieác, ngaøy hoâm aáy ñeàu thaúng tieán ñeán cöûa bieån ñeàu
khoâng bò soùng gioù, taát caû ñeàu bình an.
Vaû laïi, nguyeân yù Traãm lo ngaïi ruoäng luùa muøa thu maø caàu möa ñoù laø vì daân sinh laøm goác, nhöng
cuõng sôï ñang luùc vaän taûi ñöôøng bieån, neáu möa gaøo gioù giaät, saám noå soùng doài, aét sanh nhieàu baát
tieän, töï cöôøi minh laø mang noãi lo cuûa ngöôøi nöôùc kyû, maø baøng hoaøng luùng tuùng. Nhöng vì moät
nieäm thöông daân sôùm chieàu haïn haùn neân voäi ñeà leân söù chöông ñem taác loøng thaønh thaàm mong
chieáu giaùm.
Laï thay, coù caûm lieàn coù öùng; quaû chaúng xa xoâi, nhaùy maét nhö boùng vôùi hình, nhö vang vôùi tieáng:
Möa rôi ñaàm Ñìa maø khoâng coù gioù maïnh. Thaät laø möa phaùp cöùu ngöôøi, neân möa môùi toát laønh nhö
vaäy. Toâi voâ cuøng caûm kích, ngö cheá thi chöông ñaùp taï vaäy.
Baûy böïc phuø ñoà môùi döïng xaây,
Thaùp xong caàu ñaûo caûm öng ngay.
152
Maây laønh giaêng kín trôøi cao thaáp,
Möa hoùa ñaàm ñìa nhuaän coû caây.
Cöùu haïn ôn treân nhôø Phaät löïcNoâng daân baùi taï ñaáng Aân Thieân
Caàu ñaâu ñöôïc ñoù ñeàu nhö nguyeän,
Moät nieäm “Nam moâ”...daâng Theá Toân.
7. “ÑAÊNG PHÖÔÙC DUYEÂN THAÙP ÑAÉC CUÙ
(LEÂN THAÙP PHÖÔÙC DUYEÂN CAÛM ÑEÀ) cuûa Vua THIEÄU TRÒ.
Hoaèng thoâi nhaân traïch caän quang tieàn,
Thaát caáp phuø ñoà taïo phöôùc duyeân.
Tuùng laõm sôn haø taâm quaûng giaùc.
Tröôøng löu ñình ñoäc ñaïo di kieân
Tröôïng ñaàu chæ truï do naêng teá.
Haûi thöôïng chieâu linh caùnh nhaäp huyeàn.
Baùt vaïn töù thieân khoâng saéc ngöõ,
Trình daân thöû thaùp löôïng kham truyeàn.

(Nhaân töø roäng môû ñaïo voâ bieân,

Baûy ñôït phuø ñoà taïo Phöôùc Duyeân
Nhìn ngaém non soâng hoàn söïc tænh,
Ngaøy nay cô chæ ñaïo vaâng truyeàn
Gaäy ñaàu saün coù tay ngöôøi chæ,
Bieån khoå naøo ai daï daùm queân.
Taùm vaïn boán ngaøn khoâng töùc saéc,
Daân laønh böûu thaùp ñaïo taâm an).
8. HÖÔNG NGUYEÄN ÑÌNH
(ÑÌNH HÖÔNG NGUYEÄN) Cuûa Vua THIEÄU TRÒ
Baûo thaùp ngaøy nay ñaõ khaùnh thaønh.
Nhaân troøn quaû ñuû lôïi quaàn sanh.
Cöûa thieàn roäng môû trôøi maây nöôùc,
Bia chæ löu truyeàn nhöït nguyeät minh.
Saéc töôïng trang nghieâm Toøa Tam Baûo.
Phaùp luaân thöôøng chuyeån luïc traàn thanh.
Caû ngaøn theá giôùi ñeàu qui thieän,
Muoân vaät thuaàn hoøa moät taùnh linh.
Laïi nöõa, nhaân buoåi chieàu Trung Nguyeân ngoài im laëng mæm cöôøi töï huaán coù baøi sau ñaây:
Ñaïo goàm nhöùt lyù, ñaïo trung dung.
Phaùp “Baùt nhò moân” giöõ tính chung
Khaù thöông Haøn Duõ thaân bieám trích,
Nguyeân hoøa laïi nhôù noãi loøng rieâng.
(Haøn Duõ daâng bieåu leân can giaùn Vua:Nghe Beä Haï ngaøy raèm thaùng 7 ñeán chuøa An Quoác xem leã
Phaät maø cho laø chuoäng phuùc, toû loøng nhaân vôùi thieân haï, ñaùng thöông thay...)
(Sau ñoù laïi heát söùc can ngaên vieäc Vua cho röôùc Xaù Lôïi cuûa Phaät, Vua Hieán Toâng Caû giaän muoán
gieát. Boïn Buøi Ñoä can xin, vua beøn bieám ra laøm tThaùi söû Trieàu Chaâu).
Baøn suoâng nhoùm phuùc Thanh ñoâ hoäi. (Ñaïo Taøng kinh noùi: Ngaøy nay Thaùi Thöông Hoaøng Laõo
Quaân hoïp cuøng Nguyeân Thuûy Thieân Toân taïo phuùc cho theá giôùi).
Moâ phoûng löu truyeàn Xích Bích phöông.

153
(Baøi phuù Xíxh Bích cuûa Toâ Ñoâng Pha coù caâu: Raèm thaùng 7 muøa thu naêm Nhaâm Tuaát, Toâ töû cuøng
khaùch daïo thuyeàn chôi treân soâng Xích Bích...)
Theá soá nhaân tình sao noùi heát,
Nhö Lai thuyeát phaùp ñoä muoân phöông
Ngaøy toát thaùng 4 naêm Thieäu Trò thöù 6 (1846)
9. BAØI BIA CUÛA VUA KHAÛI ÑÒNH.
“Ngöï cheá Thieân Muï töï, Phöôùc Duyeân thaùp
Laâm haønh ngaãu thaønh nhöùt luaân tính töï.”
(Leân thaêm thaùp Phöôùc Duyeân, chuøa Thieân Muï
Caûm taùc moät baøi thô cuøng baøi töïa).
Maïnh Töû noùi: noùi coù nöôùc khoâng chæ noùi coù caây cao, maø noùi coù beà toâi noái ñôøi. Toâi tieáp raèng: coù
danh lam thaéng tích vaäy.
Thaùi Toå Gia duõ Hoaøng Ñeá ta laáy Hoaønh Sôn möu laäp cuoäc phöông Nam. Ngöôøi ñôøi truyeàn raèng:
Ñeá gaëp moät Baø Trôøi (Thieân Muï) ôû ñoù taêng moät caây nhang, roài baûo Ñeá caâm caây nhang ñi theo
ven soâng Höông veà phía Ñoâng, ñeán khi naøo caây höông chaùy heát thì laäp Ñoâ nôi ñoù, neân khi laäp Ñoâ
xong, saéc sai laäp chuøa thôø Phaät, cho teân laø chuøa Linh Muï nuùi Thieân Muï.
Ñöùc Hieàn Toân Hieáu Minh Haøng Ñeá sai truøng tu, ñuùc ñaïi hoàng chung, moãi saùng sôùm ñeâm khuya
ñaùnh chuoâng, tieáng ngaân xa maáy möôi daëm. Thaät laø tieáng hoàng chung quí baùu cuûa nhaø Phaät keâu
tænh ngöôøi ñôøi vaäy.
Luùc Theá Toå Cao Hoaøng Ñeá môùi trung höng, sai Boä Coâng ñaïi truøng tu, caát moät nhaø Tieàn ñöôøng
tröôùc goïi laø Ñaïi Huøng Ñieän.
Ñöùc Hieán Toå Chöông Hoaøng Ñeá ta chuùc thoï baùt tuaàn Thuaän Thieân Cao Hoaøng Haäu ta beøn cho
xaây baûo thaùp baûy töøng, moät toøa choùt voùt vöông cao neân neàn trôøi, trang nghieâm soi mình xuoáng
beán nöôùc.
Ngaøy 15 cuoái thu naêm Kyû Muøi (1919), Traãm nhaân ñeán thaêm, sai hai Boä Leã vaø Coâng ñem thang
baéc leân treân coù thôø kim thaân caùc Ñöùc Phaät thôøi quaù khöù saùng röïc choùi ngôøi, thaép nhang chieâm
ngöôõng, giaây laâu nhìn ra boán phía, caûm thaáy nhö lô löûng giöõa hö khoâng. Nhìn veà phía Taây, laêng
mieáu toân nghieâm ñeïp ñeõ, nhìn veà Nam, nuùi Ngöï Bình phieâu dieãu troâng maây, nhìn veà Baéc, hoà lôùn
moät maøu nöôùc xanh. Quaû thaät laø moät danh lam thaéng caûnh cuûa nöôùc ta vaäy.
Nhaân ñaây, laøm moät thieân thô Ñöôøng Luaät cuøng Baøi Töïa khaéc vaøo ñaù ñeå ghi nhôù.
Thieân Muï danh lam ñaõ tôøi ñaây,
Tôùi ñaây naøo khaùc tôùi Thieân Thai.
Baûy töøng thaùp baùu cöông trôøi döïng,
Moät sôû danh lam rôïp ñaát baøy.
Gioù nheï thoaùng tieâu nieàm tuïc luïy,
Hö voâ caûnh tònh saïch traàn ai.
Nhæn quanh thaéng tích loøng khaâm kính.
Moät nieäm taâm thaønh nguyeän daùm sai.
Ngaøy 27 thaùng 11 naêm Khaûi Ñònh thöù 4 (1919).

B. SÔ LÖÔÏC LÒCH SÖÛ CHUØA QUOÁC AÂN.

Chuøa Quoác Aân naêm phía Taây nuùi Ngöï Bình, thuoäc aáp Phöôùc Quaû, laøng Phuù Xuaân, huyeän Höông
Thuûy, phuû Phuù Xuaân, nay thuoäc phöôøng Tröôøng An, Thaønh phoá Hueá, tænh Thöøa Thieân, caùch trung
taâm tThaønh phoá Hueá 2km veà phía Nam.

154
Chuøa Quoác Aân xöa goïi laø chuøa Vónh Aân, ñöôïc Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch laäp vaøo khoaûng
naêm 1683 – 1684 (coù theå ñöôïc khaùnh thaønh vaøo naêm Giaùp Tyù, nieân hieäu Chaùnh Hoøa thöù naêm
(1684) döôùi thôøi Chuùa Hieàn Nguyeãn Phöôùc Taàn (1684 – 1687).
Chuøa Quoác Aân laø moät Toå Ñình danh tieáng nhöùt vaø coù vai troø lòch söû quan troïng nhöùt ñoái vôùi Phaät
giaùo Ñaøng Trong vì Toå khai sôn chuøa laø Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, ñöôïc coi laø vò khai
sôn Phaät Giaùo Ñaøng Trong vaø truyeàn thöøa cuûa Toå vaãn coøn tieáp noái ñeán hieän nay. Nhieàu vò chöùc
saéc cao caáp trong Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam hieän nay ñeàu thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå Nguyeân
Thieàu.

I. QUAÙ TRÌNH THAØNH LAÄP VAØ TRUØNG TU.

Vaøo thôøi Chuùa Hieàn Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) Phaät giaùo ñöôïc phuïc höng ôû Ñaøng Trong
vôùi söï hoaèng hoùa höng thònh cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1678 – 1715) ôû Thieàn Tònh
Vieän treân nuùi Qui Caûnh (vuøng cöûa bieån Tö Hieàn hay Tö Dung). Nhöng baát ngôø, Chuùa Hieàn nghe
theo lôøi toá giaùccuûa moät soá trieàu thaàn nghi ngôø thieàn sö Höông Haûi cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm lieân
laïc vôùi Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi, neân cho baét ñieàu tra. Sau moät thôøi gian ñieàu tra khoâng coù baèng
côù, Chuùa cho thaû thieàn sö Höông Haûi, nhöng khoâng cho cö nguï oà Thieàn Tònh Vieän nöõa maø cho
vaøo soáng ôû Quaûng Nam.
Naêm 1682, Thieàn sö Höông Haûi cuøng 50 ñeä töû, duøng thuyeàn boû troán ra Ñaøng Ngoaøi vôùi Chuùa
Trònh. Vôùi söï ra ñi hôn 50 Taêng só ñoù, Phaät Giaùo Ñaøng Trong voán ñaõ thieáu nhaân söï, giôø laïi caøng
thieáu hôn, ñaëc bieät ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân gaàn nhö khoâng coøn Taêng só hoaèng hoùa. Vì vaäy, khoaûng
naêm 1683, Toå sö Nguyeân Thieàu vaø moät soá ñeä töû thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ñang hoaèng döông
Phaät phaùp ôû chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Bình Ñònh) ñaõ phaûi dôøi Qui Nhôn ra Phuù Xuaân hoaèng hoùa
thay theá cho soá taêng só ñaõ ra ñi ñoù.
Toå sö Nguyeân Thieàu ra Phuù Xuaân, ñaàu tieân döïng tích tröôïng nôi laøng Haø Trung, gaàn vôùi Thieàn
Tònh Vieän treân nuùi Qui Caûnh, laäp chuøa Phoå Thaønh ñeå hoaèng hoùa, daân thöôøng goïi laø chuøa Haø
Trung.
Toå sö Nguyeân Thieàu laïi vaøo vuøng röøng nuùi ôû phía cöïc Nam cuûa laøng Phuù Xuaân, laäp chuøa Vónh
Aân.
Chuøa Vónh Aân naèm ôø chaân ñoài Hoøa Thieân, moät ngoïn ñoài nhoû thaáp, maët quay veà phía nuùi Kim
Phuïng ôû höôùng Taây, phía traùi laø nuùi Ngöï Bình, phía maët giaùp vôùi baõi ñaát Ba Ñoàn, phía tröôùc coù
ñöôøng thoâng ñeán nuùi Ngöï Bình, phía sau chuøa ra ñöôøng veà An Cöïu.

Hình:
- Coång tam quan chuøa Quoác Aân.
- Chuøa Quoác Aân.

Khi laäp chuøa Vónh Aân, ôû saân phía tröôùc chuøa, Toå sö Nguyeân Thieàu laäp thaùp Phoå Ñoàng. Hieän
chöa bieát roõ thaùp Phoå Ñoàng coù hình daùng nhö theá naøo vaø thaùp thôø ai ? Vì thaùp Phoå Ñoàng ñaõ bò
quaân Taây Sôn ñaäp phaù, cuøng vôùi caùc cô sôû vaät chaát khaùc cuûa chuøa khi nhaø Taây Sôn chieám Ñoâ
thaønh Phuù Xuaân vaøo naêm 1786. Nhöng qua phaùt hieän môùi cuûa chuùng toâi veà thaùp cuûa Toå sö
Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø thaùp Phoå Ñoàng, chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) vaøo naêm 1988, chuùng
ta ñöôïc bieát laø thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa naøy, Toå sö Nguyeân Thieàu laäp ñeå thôø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn
vaø töôùng só töû traän trong vieäc kinh dinh vuøng ñaát môùi Ñoàng nai. (1)

(1) Xem baùo Giaùc Ngoä, soá 316 ngaøy 15 – 6 – 1989 vaø soá 317 ngaøy 1 – 7 – 1989.

155
Thaùp Phoå Ñoàng laø moät ngoâi thaùp cao gaàn 3m, goàm hai phaàn:
- Ñeá thaùp laø moät khoái vuoâng, moãi caïnh ñaùy daøi 1,50m, cao 1m, xung quanh coù chaïm hoa vaên.
- Thaùp Phoå Ñoàng laø hình moät chieác Maõo (cuûa Hoaøng Haäu) cao gaàn 2m, baàu troøn, döôùi ñaùy coù
ñöôøng kính gaàn 2m.
Thaùp Phoå Ñoàng ñöôïc laøm baèng hoãn hôïp hoùa chaát: oâ döôùc, voâi, maät ñöôøng... Thaùp naøy hieän chæ
coøn baàu troøn gioáng nhö caùi maõo (vöông Mieän) vaø ñeá thaùp, phaàn treân cuûa maõo bò beå maát. Hieän
khoâng bieát thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Quoác Aân ngaøy xöa coù gioáng thaùp naøy khoâng ?
Chuøa Vónh Aân coù theå ñöôïc hoaøn thaønh vaøo naêm Giaùp Tyù, nieân hieäu Chaùnh Hoøa thöù naêm 91684),
ñôøi vua Leâ Hy Toâng.
Sau khi Toå sö Nguyeân Thieàu trôû laïi Ñaøng Trong, coù theå Chuùa giao cho Toå sö môû moät Ñaøn truyeàn
giôùi lôùn ôû chuøa Thieân Muï ñeå chaùnh thöùc chaáp nhaän phaåm caáp cho caùc Taêng só môùi ñeán naøy vaø
truyeàn giôùi cho caùc taêng só Vieät Nam môùi caàu phaùp vôùi Toå sö. Vì vaäy, haàu heát caùc thieàn sö hoaèng
hoùa ôû Ñaøng Trong töø ñoù cho ñeán nay, haàu heát ñeàu thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá nhö toå sö Nguyeân
Thieàu.
Naêm 1691, Chuùa Nghóa – Nguyeãn Phöôùc Traên cheát, con laø Nguyeãn Phöôùc Chaâu leân thay, töùc
Quoác Chuùa hay Minh Vöông (1691 – 1725). Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, ban cho chuøa caëp lieãn.
Saùch Ñaïi Nam Nhöùt Thoáng Chí, tænh Thöøa Thieân, muïc Töï Quaùn vieát nhö sau:
CHUØA QUOÁC AÂN.
“Chuøa Quoápc Aân ôû aáp Phöôùc Quaû töông truyeàn do thieàn sö Hoaùn Bích (Nguyeân Thieàu) laøm ra.
Vua Hieån Toâng baûn trieàu (Nguyeãn Phöôùc Chaâu) coù ban cho chuøa hai caëp caâu ñoái:
· Boái dieäp phieân vaân, luïc thôøi thieàn tuïng kyø phong maãn.
Caø sa thaáp vuõ nhöùt trò thanh cô kieán ñaïo xöông.
Dòch nghóa:
Maây phaát phô treân kinh laù boái, tieáng sö tuïng nieäm caàu hoa lôïi phong ñaêng.
Möa thaám khaép neáp aùo caø sa, muøi ñaïo thanh tu coù cô duyeân phaùt ñaït.
· Baùt baûo xaùn kim löông hieåu nhöït laâm quan tieãn höõu nhôn höõu caûnh.
Nguõ vaân sanh ngoïc ñoáng, xuaân quang trieàu toøa, hæ baät töùc baát ly.
Dòch nghóa:
Ñoà baùt baûo röïc rôõ röông vaøng, vöøng maët trôøi chieáu ñeán thieàn quang, meán ñöôïc coù ngöôøi
coù caûnh.
Maây nguõ saéc giaêng quanh coät ngoïc, boùng xuaân trieàu veà toøa Phaät, vui thay khoâng maát laïi
khoâng xa.
Beân traùi coù khaéc taùm chöõ: “Quoác vöông Thieân Tung Ñaïo Nhaân ngöï ñeà” nay vaãn coøn.
(Laïi ôû tröôùc chuøa coù thaùp phoå Ñoàng cuõng do thieàn sö Hoaùn Bích xaây, sau bò binh hoûa taøn phaù.
Ñeán ñaáu nieân hieäu Gia Long, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng truøng tu laïi, nhaø chuøa cao roäng coù veû myõ
quan traùng leä).
Naêm Maäu thaân (1728), Toå sö Nguyeân Thieàu vieân tòch ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) (!) leã Phaät
Ñaûn naêm Baûo Thaùi thöù 10 (1729), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho Toå sö Nguyeân Thieàu thuïy
hieäu laø Haïnh Ñoan thieàn sö vaø cho baøi minh khaéc vaøo bia ñaù ôû chuøa Haø Trung: “Saéc töù Haø Trung
töï – Hoaùn Bích thaùp kyù minh”.
Khoaûng naêm 1725 – 1728 thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông (Ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu) keá
theá truï trì chuøa Quoác Aân vaø coù theå kieâm truï trì chuøa Thieân Muï.
Naêm Kyû tò (1732), ñoà chuùng ôû Phuù Xuaân môùi laäp thaùp ôû laøng Döông Xuaân Thöôïng thôø Toå sö
Nguyeân thieàu.
Naêm Vónh Khaùnh thöù 11 (1739) thieàn sö Minh Giaùc – kyø Phöông caùo chöùc truï trì chuøa Thieân Muï
veà truï trì chuøa Quoác Aân vaø chuøa Thaäp Thaùp (Bình Ñònh).

156
Moät ñeä töû khaùc cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu laø thieàn sö Minh Haèng – Ñinh Nhieân (Laâm T61 ñôøi 34)
keá theá truï trì chuøa Quoác Aân. Sau khi thieàn sö Minh Haèng – Ñònh Nhieân tòch, ñeä töû laø thieàn sö
Thieät Taùnh – Trí Haûi keá theá truï trì chuøa QuoácAÂn, sau ñoù sang truï trì chuøa Baùo Quoác, Thieàn sö Trí
Haûi vieân tích ngaøy muøng 8 thaùng 8 naêm Bính Tuaát (11 – 9 – 1766).
Naêm 1786, coù chieán söï xaûy ra thaønh Phuù Xuaân chuøa Quoác Aân bò taøn phaù, moät soá cô sôû vaät chaát
cuûa chuøa vaø thaùp Phoå Ñoàng ñeàu bò phaù huûy.
Trong thôøi gian ñoù (1766 – 1802) taêng só lôùn tuoåi laø Teá Lòch – Chaùnh Vaên troâng nom chuøa, baûo
quaûn ñöôïc moät soá bia – kyù vaø vaên kheá cuûa chuøa. Thieàn sö Chaùnh Vaên coù leõ laø ñeä töû cuûa thieàn sö
Trí Haûi.
Vua Gia Long khoâng toân suøng Phaät Giaùo nhöng vaãn hoä trì Phaät giaùo vì trong thôøi gian choáng laïi
Taây Sôn (1776 – 1802) Vua Gia Long ñaõ töøng laùnh naïn ôû nhieàu chuøa vaø ñöôïc caùc taêng só ôû caùc
chuøa thuoäc phuû Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy nay) giuùp ñôõ.
Cuõng trong thôøi gian ñoù, chò cuûa Nguyeãn Vöông sau ñöôïc phong laøm Long Thaønh Thaùi tröôûng
Coâng chuùa thoï giaùo qui y vôùi thieàn sö Lieãu Ñaït – Thieät Thaønh, thuû toïa ôû chuøa Töø Aân thuoäc phuû
Gia Ñònh, Naêm Gia Long thöù naêm (1806) coâng chuùa veà Kinh ñoâ Phuù Xuaân (Hueá), thieàn sö Lieãu
Ñaït bieát vieäc Toå sö Nguyeân Thieàu khai sôn chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai (khoaûng naêm 1694) cuõng
nhö ñaõ töøng khai sôn Toå ñình Quoác aân ôû Phuù Xuaân, neân coù nhôø Coâng chuùa gia taâm uûng hoä chaêm
soùc Toå Ñình. Coâng chuøa veà Kinh ñoâ ñaõ cuùng 300 quan tieàn ñeå tu söûa chuøa Quoác Aân vaø cuùng moät
soá ruoäng ñaát ñeå phuïng söï chuøa.
Naêm Gia Long thöù ba (1804), vua cöû thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa)
ra Kinh ñoâ Hueá laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï (1). Naêm 1817 vua laïi cöû thieàn sö Maät Hoaèng
Laøm truï trì Toå ñình Quoác Aân theo thænh caàu cuûa Thieàn sö Chaùnh Vaêm vaø phong cho thieàn sö
Lieãu Ñaït – Thieät Thaønh giöõ chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï. Khi ñoù thieàn sö Chaùnh Vaên ñem taát
caû taøi lieäu vaø giaáy tôø vaø taøi saûn cuûa chuøa giao cho Hoøa thöôïng Maät Hoaèng.

(1) Saùch PHAÄT TOÅ SÖÏ TÍCH THIEÁT YEÁU, quyeån trung cuûa phaùp sö TRÍ THOÂNG chuøa Saéc Töù
Töø Aân vieát: Vua cöû thieàn sö Maät Hoaèng laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vaøo Naêm GIA LONG
THÖÙ BA (töùc naêm 1804). Trong khi ñoù, Saùch “Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Löôïc” cuûa Thöôïng toïa
Maät Theå vieát Toå sö Maät Hoaèng ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vaøo naêm Aát Hôïi
(1815),

Naêm Minh Maïng thöù ba (1822) hoaø thöôïng Maät Hoaèng daâng sôù xin truøng tu chuøa Quoác Aân, vua
caáp cho 500 quan tieàn vaø caùc vaät haïng. Trong ñôït tu söûa naøy, chuøa ñöôïc xaây döïng laïi chaùnh ñieän
daøi 22m roäng 18m, chuù taïo môùi töôïng Phaät A Di Ñaø trang trí laïi nhaø Toå vaø taïo laïi long vò chö Toå,
mua hai maãu ruoäng ôû thoân An Taây, laøng An Cöïu (Thuûy Döông) laøm höông hoûa cho chuøa.
Ngaøy moàng 1 thaùng 10 naêm Aát Daäu (1835) Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng vieân tòch ôû chuøa
Quoác Aân, thoï 101 tuoài, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Keá theá truï trì chuøa Quoác Aân laø Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaân (?). Tieáp sau ñoù laø Thieàn sö Lieãu
Thoâng – Hueä Giaùm leân thay truï trì chuøa Quoác Aân.
Naêm Minh Maïng thöù 20 (1839), Hoøa thöôïng Teá Chaùnh – Boån Giaùc, mua 11,8 saøo ruoäng ôû An
Noâng, xaõ Loäc Boån laøm höông hoûa cho chuøa Quoác aân, chuù taïo töôïng Boà Taùt Ñòa Taïng vaø ñuùc Ñaïi
hoàng chung cho chuøa.
Naêm Minh Maïng 21 (1840) Taêng Cang chuøa Thieân Muï laø Hoøa thöôïng Boån Giaùc cuøng truï trì chuøa
Quoác Aân laø thieàn söHueä Giaùm daâng sôù xin Vua truøng tu laïi chuøa Quoác Aân. Vua caáp cho 500
quan tieàn. Naêm 1841 Hoøa thöôïng Boån Giaùc ñöôïc cöû qua laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng trong
noäi thaønh, Kinh ñoâ Hueá.

157
Ngaøy 26 thaùng 2 naêm Giaùp Thìn (1844) Thieàn sö Lieãu Thoâng – Hueä Giaùm vieân tòch ôû chuøa quoác
Aân, luùc ñoù Taêng cang Boån Giaùc kieâm truï trì chuøa Quoác Aân.
Ngaøy 15 thaùng 12 naêm Canh Tuaát (1851) Hoøa thöôïng Teá Chaùnh – Boån giaùc vieân tòch taïi chuøa
Quoác aân thoï 80 tuoåi ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Naêm 1851, Ñaïi sö Töø Hoøa – Lieãu Kieán ñöôïc ñoàng moân cöû truï trì chuøa Quoác Aân. Ñaïi sö döïng cöûa
tam quan vaø truøng tu chuøa.
Ngaøy 28 – 7 naêm Quùi Hôïi (1863) Thieàn sö Lieãu Kieán – Töø Hoøa vieân tòch.
Thieàn sö Töø Minh – Lieãu Trieät keá theá truï trì chuøa Quoác Aân. Ít naêm sau thieàn sö Töø Minh ñöôïc
sung chöùc Taêng Cang chuøa Giaùc Hoaøng vaø nhaân ñoù Taêng cang Töø Minh laäp chuøa Vieân Quang.
Taêng cang Töø Minh cöû thieàn sö Lieãu Chôn – Töø Hieáu truï trì chuøa Quoác Aân.
Ngaøy 26 thaùng 6 naêm Canh Ngoï (1870)Thieàn sö Töø Minh Vieân tòch taïi chuøa Quoác Aân, ñoà chuùng
laäp thaùp trong vöôøn cuûa chuøa, phía beân maët chuøa.
Thieàn sö Lieãu Chôn vieát veà tieåu söû cuûa Thaùi tröông Coâng chuùa, Coâng chuùa cuùng cho chuøa 400
quan tieàn. Thieàn sö Lieãu Chôn taïc töôïngPhaät Thích Ca vaø Boà Taùt Di Laïc. Naêm Töï Ñöùc 30 (1877)
thieàn sö Lieãu Chôn ñöôïc cöû truï trì chuøa Long Quang, sung chöùc Taêng Cang chuøa Giaùc Hoaøng.
Naêm Töï Ñöùc 36 (1883) Thieàn sö Lieãu Chôn sung chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï. Ngaøy 9 thaùng
5 naêm Canh Daàn (1890) thieàn sö Lieãu Chôn – Töø Hieáu vieân tòch taïi chuøa Quoác Aân, thoï 77 tuoåi,
thaùp ñöôïc laäp trong khuoân vieân chuøa.
Thieàn sö Minh Ñöùc – Böûu Tích keá theá truï trì chuøa Quoác Aân töø naêm 1890 ñeán ngaøy vieân tòch, naêm
Maäu Thaân (1908).
Keá theá truï trì chuøa Quoác Aân laø Thieàn sö Nhö Haùn – Thanh Hy (thuïy Nguyeân Caùt) sung truï trì
chuøa Vieân Quang.
Ngaøy 17 thaùng 3 naêm Taân Hôïi (1911) thieàn sö Nguyeân Caùt tòch ôû chuøa Quoác Aân, thaùp ñöôïc laäp
phía sau vöôøn chuøa.
Thieàn söNhö Thoâng – Ñaéc Aân keá theá truï trì chuøa Quoác Aân. Thieàn sö Ñaéc Aân truøng tu laïi chuøa,
sau laïi ñöôïc sung chöùc truï trì chuøa Thieân Muï.
Ngaøy 26 thaùng 3 naêm Giaùp Tuaát nieân hieäu Baûo Ñaïi thöù 9 (1934) Thieàn sö Nhö Thoâng – Ñaéc Aân
vieân tòch, thoï 62 tuoåi, thaùp ñöôïc döïng trong vöôøn chuøa phía beân traùi chuøa.
Ñaïi sö Nhö Ñoâng – Ñaéc Quang ñöôïc baûo cö truï trì chuøa Quoác aân vaø cuõng ñöôïc sung chöùc Taêng
Cang chuøa Thieân Muï (töø 1934 ñeán 1945).
Ngaøy muøng 2 thaùng Gieâng naêm Ñinh Hôïi (1947) thieàn sö Nhö Ñoâng – Ñaéc Quang vieân Tòch taïi
chuøa Quoác Aân, thoï 60 tuoåi, thaùp ñöôïc laäp beân maët chuøa.
Thieàn sö Hoàng Nam töï Höông Maõn Hieäu Thích Huyeàn Khoâng keá theá truï trì chuøa Quoác Aân.
Naêm Maäu Thìn (1928) coång tam quan chuøa bò saäp thieàn sö Huyeàn Khoâng döïng laïi coång tam quan
vaø truøng tu laïi chuøa.
Chuøa Quoác Aân ñöôïc tu söûa laàn naøy coøn nhö hieän traïng ngaøy nay.

II. KIEÁN TRUÙC CHUØA QUOÁC AÂN.

Chuøa Quoác Aân ñöôïc xaây theo chöõ Khaåu nhö nhieàu chuøa xöa khaùc ôû Phuù Xuaân (Thaønh phoá Hueá
ngaøy nay).
Coång tam quan cuûa chuøa ñöôïc xaây theo kieåu töù truï, töùc goàm coù boán coät truï vuoâng cao vuùt: hai coät
ôû giöõa cao, hai truï hai beân thaáp hôn moät chuùt. ÔÛ giöõa hai coät cao laø teân chuøa “Quoác Aân töï” (Chuøa
Quoác Aân).
Qua khoûi coång tam quan laø saân chuøa. Qua heát saân naøy, böôùc leân moät theàm coù ba böïc laø saân thöù
hai. Laïi böôùc theâm moät theàm ba böïc nöõa môùi ñeán saân chính tröôùc chuøa.
ÔÛ trong saân naøy hai beân coù hai bia baèng ñaù to lôùn:

158
· Bia ñaù beân maët (töø ngoaøi coång nhìn vaøo chuøa) laø bia ñaù khaéc baøi minh do Ninh Vöông
Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 1738) vieát veà tieåu söû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo ngaøy muøng 8
thaùng 4 naêm Baûo Thaùi thöù möôøi (1729). Phía treân bia treân ñöôøng hoài vaên coù hai chöõ “Saéc töù”,
phía döôùi coù chöõ “Ñaïi Vieät Quoác Vöông”
· Bia ñaù phía beân traùi khoâng thaáy chöõ.
Chuøa goàm boán daõy nhaø hôïp thaønh chöõ “khaåu”, ôû giöõa laø saân loä thieân ñeå troàng caûnh.
1) Chaùnh ñieän ôû tröôùc laø moät toøa nhaø roäng lôùn hình chöõ nhaät naèm ngang 22 X 12.
a. Maët tieàn laø toøa nhaø naêm gian, 2 chaùi (22m), 3 gian giöõa coù maùi nhoâ ra phía tröôùc nhö moät
haønh lang roäng 2m daøi 12m. Chaùnh ñieän chieám 3 gian giöõa cuûa toøa nhaø naøy, moãi gian roäng 4
thöôùc. Chaùnh ñieän thôø theo kieåu “tieàn Phaät haäu Toå”. Phía tröôùc thôø Phaät, phía sau thôø chö toå
truï trì vaø hoaèng hoùa ôû chuøa.
b. Ñieän thôø Phaät: (3 gian 4m) ôû giöõa thôø Phaät, phía trong cuøng ôû treân cao laø Tam Theá Phaät, thaáp
ôû phía tröôùc laø töôïng Boà Taùt Ñòa Taïng, phía tröôùc nöõa laø töôïng Phaät Thích Ca.
- Gian phía beân traùi: (Töø coång nhìn vaøo) thôø Boà Taùt Quan Aâm, hai beân laø hai Hoä phaùp, phía
tröôùc laø Boà Ñeà Ñaït Ma (Töôïng töø Trung Hoa do Toå sö Nguyeân Thieàu ñem sang)
- Gian phía beân maët: laø töôïng Quan Thaùnh (quan Vaân Tröôøng) töôïng naøy ñöôïc Toå sö
Nguyeân Thieàu thænh töø Trung Hoa sang Vieät Nam “phía tröôùc coù Xích Maõ” (ngöïa hoàng
cuûa Quan Coâng).
c. Nhaø thôø Toå: phía sau Phaät laø Haäu Toå, ôû giöõa laø khaùnh thôø Toå sö Nguyeân Thieàu, phía trong coù
hình cuûa Toå sö. Hai ban thôø ôû hai gian hai beân thôø caùc long vò cuûa chö Toå hoaèng Hoùa ôû chuøa
Quoác Aân.
Trong chaùnh ñieän, chuøa Quoác Aân, chuøa Quoác Aân noåi baät nhöùt laø taám hoaønh sôn son theáp vaøng raát
ñeïp, ôû phía treân ñieän thôø Phaät coù khaéc 4 chöõ “Toå Aán Cao Phong”, neùt chöõ saéc saûo vaø ñoäc ñaùo,
phía sau chaùnh ñieän laø moät saân loä thieân hình chöõ nhaät daøi 15m, roäng 10m.
2) Daõy phía sau saân laø nhaø thôø vong cuûa Phaät töû.
3) Daõy phía beân phaûi daøi 12m, ngang 4m laø nhaø khaùch
4) Daõy phía beân traùi daøi 12m, ngang 4m laø nhaø Taêng.
Phía sau laø nhaø truø (nhaø beáp).
Xung quanh chuøa coù vöôøn roäng, trong vöôøn chuøa ôû hai beân vaø phía sau coøn nhieàu thaùp cuûa chö toå
truï trì ôû chuøa Quoác Aân.

III. CHÖ TAÊNG TRUÏ TRÌ CHUØA QUOÁC AÂN.

NAÊM TRUÏ TRÌ PHAÙP DANH

1. 1683 – 1694 Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (1648 – 1728)
2. 1696 – 1725 (?) Thieàn sö Höng Trieät (?)
3. 1725 – 1744 Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông
4. 1744 - ? Thieàn sö Minh Haèng – Ñònh Nhieân
5. ? – 1766 Thieàn sö Thieät Taùnh – Trí Haûi (? – 1766)
6. 1766 – 1786 (?) Thieàn sö Teá Lòch – Chaùnh Vaên
1786 – 1804 Chuøa bò Taøn phaù.
7, 1804 – 1835 Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng (1735 – 1835)
8. 1835 – 1838 Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaân (?)
9. 1838 – 1844 Thieàn sö Lieãu Thoâng – Hueä Giaùm (? – 1844)
10. 1844 – 1851 Thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc (1771 – 1851)
11. 1850 – 1863 Thieàn sö Töø Hoøa – Lieãu Kieân (? - 1863)
12. 1863 – 1870 Thieàn söTöø Minh – Lieãu Trieät (? – 1870)
159
13 1870 – 1890 Thieàn sö Töø Hieáu – Lieãu Chôn (1819 – 1890)
14. 1890 – 1908 Thieàn sö Minh Ñöùc – Böûu Tích (1819 – 1908)
15. 1908 – 1911 Thieàn sö Nhö Haùn – Nguyeân Caùt (? – 1911) Thanh Hy.
16. 1911 – 1934 Thieàn sö Nhö Thoâng – Ñaéc Aân (1873 – 1934)
17. 1934 – 1947 Thieàn sö Nhö Ñoâng – Ñaéc Quang (1888 – 1947)
18, 1947 - ? Thieàn sö Hoàng Nam – Höông Maõn (Thích Huyeàn Khoâng)

Hình: Baûo thaùp chö toå ôû chuøa Quoác Aân.

- Lieãu Trieät – Töø Minh
- Lieãu Chôn - Töø Hieáu
- Thaùp cuûa Toå Lieãu Thoâng – Hueä Giaùm vaø Minh Ñöùc – Böûu Tích ôû cach chuøa Quoác Aân hôn
500m.
- Thaùp Toå Nhö Thoâng – Ñaéc Aân.

C. THIEÀN SÖ GIAÙC PHONG (? – 1714)

KHAI SÔN CHUØA HAØM LONG (BAÛO QUOÁC).

I. THIEÀN SÖ GIAÙC PHONG.

Thieàn sö Giaùc Phong huùy Phaùp Haøm thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng, coù leõ töø Trung Quoác sang Ñaøng
Trong cuøng vôùi Thieàn sö Nguyeân Thieàu – Sieäu Baïch (1648 – 1728) vaøo khoûang nöûa theá kyû 17.
Hieän chöa bieát veà tieåu söû cuûa Thieàn sö Giaùc Phong, chæ bieát laø Thieàn sö Giaùc Phong ñeán laäp
chuøa treân vuøng nuùi Haøm Long ôû phía höõu ngaïn soâng Höông, thuoäc huyeän Höông Traø, Ñoâ thaønh
phuù Xuaân (Hueá ngaøy nay).
Naêm Canh Ngoï (1690), Thieàn sö Lieãu Quaùn (1667 – 1742) ñeán thoï giaùo vôùi Thieàn sö Giaùc Phong
ôû chuøa Haøm Long, Naêm sau, naêm Taân Muøi (1691), vì phaûi veà queâ lo phuïng döôõng cho thaân phuï
ñaõ giaø yeáu, Thieàn sö Lieãu Quaùn ñaõ rôøi chuøa veà Phuù Yeân.
Naêm Giaùp Ngoï (1714), Thieàn sö Phaùp Haøm – Giaùc Phong, vieân tòch ôû chuøa Haøm Long, ñeä töû laäp
thaùp ôû phía tröôùc beân phaûi chuøa ñeå thôø.
Chuøa Haøm Long sau ñöôïc Chuùa Voõ Vöông ñoåi laïi laø “Saéc Töù Baùo Quoác töï”, roài Vua Gia Long
cho ñoåi laïi laø chuøa Thieân Thoï, ñeán naêm 1824, vua Minh Maïng laáy laïi teân cuõ laø “Baùo Quoác” vaø
coøn laïi ñeán ngaøy nay.

II. TÖØ CHUØA HAØM LONG D(EÁN CHUØA BAÙO QUOÁC.

Chuøa Haøm Long hay chuøa Baùo Quoác (Baûo Quoác), toïa laïc treân ñoài Haøm Long, thuoäc aáp Tröôøng
Giang, huyeän Höông Traø, phuû Phuù Xuaân nay thuoäc phöôøng Ñuùc, Thaønh phoá Hueá.
Chuøa Haøm Long ñöôïc Toå sö Phaùp Haøm – Giaùc Phong thaønh laäp vaøo khoaûng nöûa theá kyû 17, sau
thôøi gian hoaèng hoùa Toå sö Giaùc Phong vieân tòch vaøo ngaøy 22 thaùng 11 naêm Giaùp Ngoï, nieân hieäu
Vónh Thònh thöù möôøi (naêm 1714) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân phía beân maët cuûa chuøa.
Keá theá truï trì coù leõ laø Thieàn sö Teá Aán – Löu Quang thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 36. Thieàn sö
Löu Quang laø ñeä töû cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn (khai sôn chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng
hay Thieân Thai Thuyeån Toân ôû Phuù Xuaân) khi tòch ñöôïc Chuùa ban thuïy hieäu laø Vieân Giaùc. Sau
khi Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang vieân tòch (chöa roõ naêm), sö ñeä laø Thieàn sö Teá Nhôn – Höõu Buøi
keá theá truï trì chuøa Haøm Long.
Thieàn sö Teá Nhôn – Höõu Buøi hieäu Giaùc Vieân, hoï Buøi, truï trì chuøa Haøm Long vaøo thôøi chuùa Voõ
Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765), ñöôïc Chuùa vaø ñoà chuùng quí troïng. Naêm Ñinh Maõo,
nieân hieäu Caûnh Höng thöù taùm (naêm 1747) Chuùa Voõ Vöông saéc töù vaø ban cho chuøa taám bieån sôn

160
son theáp vaøng, treân coù khaéc chöõ: “Saéc Töù Baùo Quoác töï”, hai beân coù khaéc chöõ Nho: “Caûnh Höng
baùt nieân, maïnh haï, coác nhöït, quoác vöông Töø Teá Ñaïo nhaân ngöï ñeà” vaø coù daáu aán cuûa chuùa. Chuùa
Voõ Vöông ñaõ saéc chieáu cöû Thieàn sö Teá Nhôn – Höõu Buøi truï trì chuøa Saéc Töù Baùo Quoác.
Ngaøy 12 thaùng 12 naêm Caûnh Höng thöù 14 (1753), Hoøa thöôïng Teá Nhôn vieân tòch, ñoà chuùng laäp
thaùp caïnh thaùp cuûa Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang trong saân tröôùc chuøa.
Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Buøi Coâng laø thaùp lôùn ôû chuøa Baùo Quoác, cao 4,70m vôùi 6 töøng.
Sau Hoøa thöôïng Buøi Coâng, Thieàn sö Trí Haûi (coù leõ Tieàn sö Thieät Taùnh – Trí Haûi) thuoäc phaùi
thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 35 laø ñeä töû Hoøa thöông Minh Haèng – Ñònh Nhieân truï trì chuøa Quoác Aân.
Ngaøy muøng 8 thaùng 8 naêm Bính Tuaát, nieân hieäu cuûa Caûnh Höng 27 (11 – 9 – 1766), Thieàn sö Trí
Haûi vieân tòch taïi chuøa Baùo Quoác, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Keá theá Thieàn sö Trí Haûi laø Thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ, naêm 1786, Thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ trôû
veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui Nhôn (Bình Ñònh). Thôøi Taây Sôn chieám Phuù Xuaân, chuøa
Baùo Quoác trôû thaønh xöôûng ñuùc khí giôùi vaø kho vuõ khí, ñaïn döôïc.
Naêm Gia Long thöù baûy (1808), Thaùi Haäu Hieáu Khöông (meï cuûa Vua Gia Long) ñöùng ra lo thaùi
thieát chuøa Baùo Quoác, cöû Cöûu Ngoïc haàu laøm ñoång lyù, troâng coi vieäc xaây döïng, chuøa ñöôïc xaây
roäng lôùn hôn vaø ñöôïc ñoåi teân laø chuøa Thieân Thoï (Haøm Long – Thieân Thoï töï), töôïng Phaät phaùp
khí cuûa chuøa cuõng ñöôïc chuù taïo, ñuùc Ñaïi hoàng chung cao 1,50m, ñöôøng kính mieäng chuoâng roáng
0,95m. Treân chuoâng coù khaéc baøi kyù “Thieân Thoï töï chung kyù”, vieát vaøo thaùng 4 naêm Maäu Thìn,
nieân hieäu Gia Long thöù baûy, trong baøi kyù coù baøi minh nhö sau:
Taâm töùc Phaät heà Phaät töùc taâm,
Cuï nhöùt taâm heà hoùa thieân vaïn,
Taâm voâ hình heà chung höõu thanh
Thieän taâm tröôûng heà chung thanh maïn.
Vaø caâu:
Chung thanh khaáu khôûi thieän ñeà taâm,
Nhöùt thieát chuùng sanh sieâu bó ngaïn.
Sau khi xaây döïng xong, Thaùi haäu thænh Ñaïi sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh ôû chuøa Thieân Thai thuyeàn
Toân veà truï trì chuøa Thieân Thoï. Ñaïi sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Ñaïi Vaên –
Chieáu Nhieân (coù saùch ghi laø Ñaïi Hueä).
Naêm Aát Hôïi, nieân hieäu Gia Long thöù 14 (1815), Ñaïi sö Phoå Tònh ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng
treong Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa.
Ngaøy 13 thaùng 11 naêm Bính Tyù (1816), Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh vieân tòch ôû chuøa, thaùp
ñöôïc ñoà chuùng xaây döïng ôû tröôùc chuøa Vaïn Phöôùc ngaøy nay.
Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Phoå Tònh laø Thieàn sö Taùnh Nhieân – Nhöùt Ñònh ñang truï trì chuøa Thieân
Thai Thuyeàn Toân ñöôïc cöû keá theá truï trì chuøa Thieân Thoï.
Naêm Giaùp Thaân, nieân hieäu Minh Maïng thöù 5 (1824), vua cho ñoåi teân chuøa Thieân Thoï trôû laïi teân
cuõ Baùo Quoác.
Naêm Canh Daàn (1830), Vua Minh Maïng cho toå chöùc leã “Töù tuaàn ñaïi khaùnh” (Leã möøng nhaân dòp
40 töôûi) ôû chuøa Baùo Quoác. Trong dòp naøy, Vua cho thænh chö taêng ôû caùc tænh trong nöôùc veà döï leã,
nhaân ñoù Vua cho môû Ñaïi giôùi ñaøn, cho Boä Leã saùt haïch chö taêng ñeå caáp ñoä ñieäp vaø giôùi ñao cho
chö taêng thi ñaäu.
Naêm Quí Tò (1833), Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh ñöôïc cuû sang truï trì chuøa Linh Höïu, sö ñeä cuûa Hoøa
thöôïng laø Thieàn sö Taùnh Chieáu – Nhöùt Nieäm thay theá truï trì chuøa Baùo Quoác.
Thaùng 12 naêm Ñinh Tò (cuoái naêm 1857 ñaàu naêm 1858) Taêng Cang Taùnh Chieáu – Nhöùt nieäm Vieân
tòch, Chö Sôn trong toâng phaùi laäp thaùp trong vöôøn chuøa ñeå thôø. Taêng Cang chuøa Dieäu Ñeá laø
Thieàn sö Haûi Thuaän – Löông Duyeân hieäu Dieäu Giaùc kieâm laõnh truï trì chuøa Baùo Quoác.

161
Thaùng hai naêm Maäu Ngoï (1858), Taêng Cang Dieäu Giaùc xin vua cho ñaïi truøng tu chuøa vua caáp
cho 600 xaâu tieàn.
Thaùng tö nhuaàn naêm Maäu Thìn (1668), Taêng Cang Dieäu Giaùc laïi xin truøng tu laïi chuøa, Hoaøng
haäu Hieáu Khöông caáp cho 700 quan.
Thaùng tö naêm Quí Daäu (1873) Taêng cang Dieäu Giaùc xin xaây döïng laïi coång tam quan cuûa chuøa
(döïng töø naêm 1808) vaø giao cho Taêng cang chuøa Thieân Muï laø Thieàn sö Minh Ñöùc – Böûu Tích
laøm ñoác coâng coâng trình naøy.
Thaùng 7 naêm Nhaâm Ngoï (1882) Taêng cang Dieäu Giaùc laïi xin ñaïi truøng tu chuøa Baùo Quoác, vua
caáp 800 xaâu tieàn.
Thaùng 4 naêm Aát Daäu (1885) Taêng cang Dieäu Giaùc lo ñaïi truøng tu chuøa Hueä Laâm ñeå nhôù coâng
ñöùc Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh ñaõ xaây döïng. Taêng cang Dieäu Giaùc cuøng ñeä töû laø Thieàn sö
Haûi Thieäu – Cöông Kyû (truï trì chuøa Töø Hieáu) lo tu söûa laïi baûo thaùp cuûa Hoøa thöôïng Phoå Tònh ôû
chuøa Hueä Laâm.
Thaùng Tö naêm Maäu Tyù, nieân hieäu Ñoàng Khaùnh thöù ba (1888) Taêng cang Dieäu Giaùc ñaïi truøng tu
chuøa Kim Tieân, muøa Ñoâng naêm ñoù, Hoaøng Haäu Töø Duõ cuùng döôøng cho chuøa Baùo Quoác 4 maãu
ruoäng. Naêm Canh Daàn, nieân hieäu Thaønh Thaùi thöù hai (1895) Phu nhaân Phuï chaùnh ñaïi thaàn (hoï
Tröông) cuùng ruoäng cho chuøa.
Thaùng 4 naêm Quí Tò (1893) Taêng cang Dieäu Giaùc laïi ñaïi truøng tu chuøa, vua Thaønh Thaùi caáp 600
xaâu tieàn.
Thaùng tö naêm Giaùp Ngoï (1894) trong Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Baùo Quoác, Chö Sôn ñoàng toân taêng
cang Dieäu Giaùc (Haûi Thuaän – Löông Duyeân) laøm Hoøa thöôïng Ñöông ñaàu, Thieàn sö Haûi Thieäu –
Cöông Kyû (truï trì chuøa Töø Hieáu) laøm Yeát Ma vaø Taêng Cang Haûi Toaøn – Linh Cô (Taêng cang
chuøa Dieäu Ñeá kieâm truï trì chuøa Töôøng Vaân) laøm giaùo Thoï.
Trong Ñaïi giôùi ñaøn môû moät tuaàn naøy, coù chö taêng thuoäc caùc tænh phía Nam ñeøo Ngang (xöù Ñaøng
Trong xöa) veà thoï giôùi raát nhieàu.
Ngaøy 13 thaùng Gieâng naêm Aát Muøi (1895), Hoøa thöôïng Dieäu Giaùc (Thieàn sö Haûi Thuaän – Löông
Duyeân) uoáng traø xong, ngoài ngay ngaén vieân tòch thaùng 4, moân ñoà laøm leã nhaäp thaùp.
Phaùp töû cuûa Hoøa thöôïng Dieäu Giaùc laø Thieàn sö Thanh Nhaøn – Taâm Quaûng keá theá truï trì chuøa
Baûo Quoác. Sö Taâm Quaûng queâ ôû Bích Kheâ (tænh Quaûng Trò), tòch vaøo thaùng 1 naêm Bính Thaân
(1896), ñoà chuùng laäp thaùp ôû phía sau chuøa.
Sö ñeä cuûa Thanh Nhaøn – Taâm Quaûng laø Thanh Minh – Taâm Truyeàn hieäu Tueä Vaân ôû chuøa Dieäu
Ñeá kieâm laõnh keá theá truï trì chuøa Baùo Quoác.
Taêng cang Taâm Truyeàn queâ ôû Tieân Kieân (tænh Quaûng Trò)
Thaùng 6 naêm Maäu Tuaát nieân hieäu Ñoàng Khaùnh 10 (1898), Taêng cang Taâm Truyeàn xin truøng tu
chuøa Dieäu Ñeá vua caáp cho 3000 xaâu tieàn.
Thaùng 7, Taêng cang laïi xin truøng tu chuøa Baùo Quoác, vua cho 600 xaâu tieàn. Taêng cang Taâm
Truyeàn lo truøng tu chuøa xöa cuûa Toå sö Lieãu Quaùn, tieåu tu chuøa Vieân Giaùc vaøo thaùng 7 naêm Ñoàng
Khaùnh 12 (1900), xaây laïi chuøa Vieân Thoâng vaøo thaùng chaïp naêm Ñoàng Khaùnh 12 (cuoái naêm 1900,
ñaàu naêm 1901).
Thaùng Gieâng naêm Ñoàng Khaùnh 13 (1901), Taêng cang Taâm truyeàn cuøng chö taêng trong Sôn moân
laäp “Bích Kheâ Töø Ñöôøng” (thôø Hoøa thöôïng Dieäu Giaùc).
Giôø Tyù ngaøy 21 thaùng 4 nhuaàn naêm Taân Hôïi, nieân hieäu Duy Taân thöù naêm (1911), Taêng cang
Thanh Minh – Taâm Truyeàn vieân tòch.
Keá theá truï trì chuøa Baùo Quoác sau ñoù laø:
- Thanh Lieâm – Taâm Thieàn
- Thanh Ñöùc – Taâm Khoan (Taâm Khang)
- Tröøng Tònh – Phöôùc Haäu.
162
Naêm 1932, Hoäi An Nam Phaät hoïc ñöôïc thaønh laäp (truï sôû ñaët taïi chuøa Töø Ñaøm). Naêm 1933, hoäi
möôïn chuøa Vaïn Phöôùc môû Sô Ñaúng Taêng tröôøng do Thieàn sö Maät Kheá ñaûm traùch. Sau khi Thieàn
sö Nmaät Kheá vieân tòch (Muøng 8 thaùng 4 naêm Aát Hôïi, 10 – 5 – 1935) tröôøng naøy dôøi veà chuøa Baùo
Quoác. Leã ñaët vieân ñaù ñaàu tieân cho Phaät hoïc ñöôøng laäp trong khuoân vieân chuøa Baùo Quoác ñöôïc
thöïc hieän vaøo ngaøy 27 – 10 – 1935. (Cuï Nguyeãn Ñình Hoøe chuû toïa leã, Nguyeãn Ñaêng Khoa noùi veà
yù nghóa vieäc thaønh laäp tröôøng naøy).
Trong chieán tranh Theá Giôùi laàn thöù hai (1939 – 1945), vì Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác toïa laïc ôû gaàn
ga xe löûa neân phaûi dôøi leân chuøa Töôøng Vaân (ñaàu naêm 1944). Cuoái naêm 1944. Hoäi An Nam Phaät
Hoïc laäp xong Ñaïi Toøng Laâm taïi chuøa Kim Sôn (xaõ Löu Baùo, quaän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân)
ñeán ñaàu thaùng 12 naêm 1944, Phaät Hoïc Ñöôøng Baùo Quoác laïi dôøi veà chuøa Kim Sôn.
Sau khi Nhaät ñaûo chaùnh Phaùp ôû Ñoâng Döông (9 – 3 – 1945) tröôøng Baùo Quoác ñöôïc dôøi voâ Mieàn
Nam. Thöôïng toïa Thích Thieän Hoøa höôùng daãn caùc taêng sinh cuûa tröôøng ñi boä vaøo Nam. Ñaàu tieân
nguï taïi chuøa Vónh Traøng ôû Myõ Tho, roài dôøi veà chuøa Phaät Quang ôû Traø Oân (Vónh Bình). Sau khi
Nhöït ñaàu haøng Ñoàng minh (15 – 8 – 1945), tröôøng naøy tan raõ vì coù moät soá taêng sinh theo khaùng
chieán choáng Phaùp.
Naêm 1948, Hoøa thöôïng Taâm Nhö – Ñaïo Giaùm hieäu Trí Thuû truï trì chuøa Baùo Quoác. Hoøa thöôïng
Trí Thuû lo truøng tu chuøa Baùo Quoác laäp chuøa Quaûng Höông Giaø Lam ôû Saøi Goøn.
Naêm 1957, chuøa bò moái moït phaù huûy hö hoûng nhieàu, ban quaûn trò Toå Ñình vaø Giaùo hoäi Taêng Giaø
Thöøa Thieân ñöùng ra lo taùi thieát laïi chuøa, cho xaây döïng baèng vaät lieäu naëng:keøo coät ñuùc xi maêng
coát theùp, nhöng theo maãu kieán truùc cuõ.
Truï trì hieän nay laø Thöôïng toïa Ñöùc Thanh.
Chuøa xaây theo kieåu chöõ “khaåu” goàm boán daõy nhaø bao quanh moät saân loä thieân ôû giöõa: chaùnh ñieän
laø moät toøa nhaø ba gian hai chaùi roäng lôùn, treân noùc ôû giöõa coù “Löôõng Long chaàu nguyeät” (hai con
roàng chaàu maët traêng), phía treân maët trong coù baùnh xe phaùp luaân, hai ñaàu ngoaøi treân noùc coù hai
cong roàng. Boán ñaàu maùi cuõng coù boán con roàng uoán khuùc.
Boán coät tröôùc chaùnh ñieän coù chaïm boán roàng noåi uoán quanh coät baèng xi maêng.
Hai beân chaùnh ñieän laø hai daõy nhaø laøm taêng phoøng.
Phía sau moät daõy nhaø ngang, coâng trình truøng tu naøy do Hoøa thöôïng Thích Trí Thuû truï trì, kieâm
Giaùm ñoác Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác chaêm lo. Trong khuoân vieân chuøa coù nhieàu thaùp coà:
- Thaùp cuûa Toå sö Giaùc Phong (tòch 1714)
- Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Vieân Giaùc (Tòch 1753)
- Thaùp Hoøa thöông Haøn Chaát (Tòch 1766)
...
Naêm 1897, khi laøm ñaøn Nam Giao vaø ñöôøng leân ñaøn Nam Giao, moät soá thaùp coå chuøa Töø Ñaøm (5
thaùp)ñöôïc dôøi veà khuoân vieân chuøa Baùo Quoác, trong ñoù coù thaùp cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töø
Dung (khai sôn chuøa Töø Ñaøm). Moät soá thaùp coå ôû chuøa Baùo Quoác cuõng ñöôïc caûi taùng nhaäp chung
vaøo moät thaùp.
Phía tröôùc chuøa laø moät saân roäng, troàng nhieàu caây kieång vaø hoa ñeïp. Coång tam quan ôû tröôùc chuøa
coù ba töng maùi, ba cöûa soå voøm cong roäng, coång tam quan xaây chaéc chaén nhöng myõ thuaät vaø coâng
phu. Chuøa Baùo Quoác ñöôïc döïng treân ñænh ñoài töø ñöôøng loä vaøo coång chuøa phaûi böôùc leân moät böïc
theàm cao goàm 30 töøng caáp.
Phaät hoïc ñöôøng Baùo Quoác goùp phaàn ñaøo taïo nhöõng buïc taêng taøi noåi tieáng trong haøng giaùo phaåm
cao caáp cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam.
Phía baéc chuøa Baùo Quoác coù moät caùi gieáng noåi tieáng laø gieáng Haøm Long hay Gieáng Caám. Gieáng
saâu ñoä 4 – 5m, ñaùy gieáng coù ñaù gioáng ñaàu roàng, nöôùc töø trong loã ñaù phun ra raát trong vaø ngoït,
neân ca dao Hueá xöa coù caâu:
Nöôùc Haøm Long ñaõ trong laïi ngoït.
163
Em thöông anh raøy coù buït chöùng tri.
Ngaøy xöa, caùc Chuùa Nguyeãn vaø Vua nhaø Nguyeãn thöôøng cho laáy nöôùc ôû gieáng naøy ñeå duøng, neân
gieáng Haøm Lo9ng coøn goïi laø gieáng Caám.

TRUÏ TRÌ CHUØA BAÙO QUOÁC.

Thôøi gian truï trì Phaùp danh Naêm sanh – maát.

? – 1714 Phaùp Haøm – Giaùc Phong ? – 1714
?-? Teá Aân – Löu Quang ?-?
? – 1753 Teá Nhôn - Höõu Buøi ? – 1753
1753 – 1766 Trí Haûi – Haøn Chaát ? – 1766
1766 – 1786 Teá Tri – Höõu Phæ ? – 1799
1786 – 1802 (Taây Sôn duøng chuøa laøm kho suùng ñaïn)
1808 – 1815 Ñaïo Minh – Phoå Tònh ? – 1816
1816 – 1835 Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh 1784 – 1847
1835 – 1858 Taùnh Chieáu – Nhöùt Nieäm ? – 1858
1858 – 1895 Haûi Thuaän – Löông Duyeân 1805 – 1895
1895 – 1896 Thanh Nhaøn – Taâm Quaûng ? – 1896
1896 – 1907 Thanh Minh – Taâm Truyeàn ? – 1907
1908 - ? Thanh Lieâm – Taâm thieàn
?-? Thanh Ñöùc – Taâm Khang (Taâm Khoan)
?-? Tröøng Tònh – Phöôùc Haäu
1948 – 1984 Taâm Nhö – Ñaïo Giaùm – Trí Thuû
1984 - nay Thöôïng toïa Ñöùc Thanh.

Hình:
- Long vò chö toå chuûa Baùo Quoác
- Thaùp Toå Nhö Ñoâng (chuøa Quoác Aân)
- Chuøa Baùo Quoác
- Thaùp xöù cuûa Toå sö Giaùc Phong
- Long vò Toå sö Giaùc Phong.

D. THIEÀN SÖ MINH HOAÊNG – TÖÛ DUNG.

KHAI SÔN CHUØA AÁN TOÂNG (CHUØA TÖØ ÑAØM)

THIEÀN SÖ MINH HOAÈNG – TÖÛ DUNG.

Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung töø Trung Hoa sang Phuù Xuaân laäp chuøa Aán toâng ñeå tu haønh, coù
ñeä töû noåi danh laø Thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn vaø Thieät Vinh – Böûu Haïnh.
Theo caùc saùch lòch söû Phaát giaùo xöa cuûa Traàn Vaên Giaùp, Thöôïng toïa Maät Theå, Thöôïng toïa
Thanh Töø... Ñeàu cho raèng Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu –
Sieâu Baïch. Nhöng nay (naêm 1989), chuùng toâi phaùt hieän phoå heä truyeàn thöøa ôû chuøa Long An vaø
chuøa Long Quang ôû Baø Ròa vaø chuøa Vaïn Thieän ôû Dieân Khaùnh (Khaùnh hoøa), trong ñoù cho bieát
raèng Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung laø ñeä töû cuûa Ñaïi Xa – Nhö Tröôøng laø Ñeä töû cuûa Hoaø
thöông Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùc. Hoøa thöôïng Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùc laø ñeä töû cuûa Toå Ñaïo Maân
– Moäc Traàn (phaùi Thieàn Laâm Teá, ñôøi 31)

164
I. THIEÀN SÖ MINH HOAÈNG – TÖÛ DUNG
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34)
Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung laø ngöôøi Trung Hoa queâ ôû tænh quaûng Ñoâng thuoäc phaùi thieàn
Laâm Teá, ñôøi thöù 34, laø ñeä töû cuûa Toå sö Ñaïi xa – Nhö Tröôøng (hay Sieâu Tröôøng) sang Ñaøng Trong
vaøo giöõa theá kyû 17, sau khi nhaø Thanh ñaùnh deïp nhaø Minh vaø deïp phaù chuøa chieàn ôû Trung Quoác.
Hieän chöa bieát roõ Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung ôû Trung Quoác sang Ñaïi Vieät vaøo naêm naøo vaø
ñeán Hoaèng hoùa ôû naôi naøo tröôùc ? Coù theå Thieàn sö Töû Dung sang ÑaøngTrong cuøng thôøi vôùi Toå sö
Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (hieäu Hoaùn Bích) vaø coù leõ hoaèng hoùa ôû phuû Dieân Khaùnh (tænh Khaùnh
Hoøa ngaøy nay), vì coù ñeä töû laø Thieät Vinh – Böûu Haïnh vaø Toân phaùp laø Teá Caûm – Linh Phuù hoaèng
hoùa ôû chuøa Vaïn Thieän thuoäc Khaùnh Hoøa raát noåi tieáng.
Vaøo naêm 1683, Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung ra Phuù Xuaân, döïng chuøa Aán Toâng treân nuùi
Hoaøng Long ñeå Hoaèng döông Phaät phaùp thay theá cho caùc Thieàn sö cuûa phaùi Truùc Laâm, (khoaûng
50 vò ñaõ theo Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi vaøo cuoái naêm 1682),
cuõng vì lyù do naøy maø Toå sö Nguyeân Thieàu cuõng rôøi chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình Ñònh ra
Thuaän Hoùa laäp chuøa Phoå Thaønh (hay chuøa Haø Trung) vaø chuøa Vónh Aân (sau ñöôïc Chuùa Hieàn Saéc
töù vaø ñoåi teân thaønh chuøa Quoác Aân) cuøng thôøi gian ñoù vaø hoaøn caûnh ñoù. Duø vaäy, ôû vuøng Ñoâ thaønh
Phuù Xuaân vaãn coøn quaù ít taêng só, khoâng ñuû ñeå thay theá cho caùc vò ñaû boû ra Ñaøng ngoaøi. Vì vaäy,
khoaûng naêm 1687 – 1691, Toå sö Nguyeân Thieàu theo söï thænh caàu cuûa Chuùa Nguyeãn (Nguyeãn
Phöôùc Traên) trôû veà Trung Quoác thænh theâm caùc danh taêng, kinh saùch, phaùp töôïng, phaùp khí ñeå
ñöa sang Ñaøng Trong.
Toå sö Nguyeân Thieàu môøi ñöôïc moät soá danh taêng Trung Quoác ñeán Ñoâ thaønh Phuù Xuaân hoaèng hoùa
nhö Thieàn sö Töø Laâm, Giaùc Phong, Khaéc Huyeàn, Khaùnh Vaân...
Ngay sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu môùi leân ngoâi ôû Ñaøng Trong, trong caùc naêm 1692 – 1695,
moät loaït caùc cuoäc noåi loaïn do moät soá ngöôøi Trung Hoa laõnh ñaïo noåi leân ôû traàn Thuaän Thaønh, Qui
Nhôn vaø Quaûng Ngaõi.
Ngay sau nhöõng cuoäc bieán loaïn naøy, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu theo lôøi ñeà nghò cuûa Thieàn sö
Höng Lieân – Quaû Hoaèng truï trì ôû chuøa Tam Thai ôû Hoøn Non nöôùc (Quaûng Nam) caáp toác cho
ngöôøi qua Trung Quoác thænh Hoøa Thöôïng Thaïch Lieâm cuûa phaùi Taøo Ñoäng sang Phuù Xuaân hoaèng
hoùa ñeå thay theá cho Toå sö Nguyeân Thieàu ñaõ rôøi boû Ñaøng Trong. Vöøa ñeán Phuù Xuaân (naêm 1695)
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñaõ môû Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieàn Laâm ñeå truyeàn giôùi cho caø ngaøn taêng
só.
Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung maëc daàu cuõng thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, nhöng khoâng phaûi laø
ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu neân khoâng bò lieân luïy trong caùc bieán coá treân vaãn tieáp tuïc hoaèng
hoùa ôû chuøa Aán Toâng vaø töø khoaûng naêm 1700 – 1702 Hoøa thöôïng Töû Dung baét ñaàu noåi danh. Naêm
1703, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ban cho chuøa taám bieån “Saéc Töù Aán Toâng töï”. Naêm Nhaâm Ngoï
1702 sö Lieãu Quaùn ñeán chuøa Saéc Töù Aán Toâng caàu hoïc vôùi Hoøa thöôïng Minh Haèng – Töû Dung,
ñöôïc ban phaùp töï laø “Thieät Dieäu”, Hoøa thöôïng Töû Dung chæ giaùo cho sö Lieãu Quaùn tham coâng
aùn: “Vaïn phaùp qui nhöùt, nhöùt qui haø höù ?”(Muoán phaùp qui veà moät, moät qui veà choã naøo ?) sau moät
thôøi gian tham hoïc ôû chuøa Aán Toâng, Thieàn sö Lieãu Quaùn trôû veà queâ nhaø ôû Phuù Yeân tieáp tuïc tham
cöùu coâng aùn vaø tu taäp thieàn ñònh.
Sau 5 naêm chí taâm tu hoïc vaø khoå coâng tham cöùu coâng aùn, thieàn ñònh mieân maät nhöng vaãn chöa
phaù ñöôïc coâng aùn. Moät hoâm, nhaân ñoïc saùch Truyeån Ñaêng Luïc khi xem caâu: “Chæ vaät truyeàn taâm,
nhaân baát hoäi xöù” (chæ vaät truyeàn taâm, ngöôøi khoâng hieåu roõ ñöôïc), boãng nhieân, Thieàn sö Lieãu
Quaùn toû ngoä ñöôïcyeáu chæ cuûa Thieàn toâng. Tuùy lieãu ngoä ñöôïc thieàn, nhöng vì ñang ôû Phuù Yeân,

165
ñöôøng ra Phuù Xuaân xa xoâi caùch trôû neân Thieàn sö Lieãu Quaùn chöa coù dòp ra chuøa Aán Toâng nhôø
thaày aán chöùng.
Muøa xuaân naêm Maäu Tyù (1708) Thieàn sö Lieãu Quaùn ra chuøa Aán Toâng trình cho Boån sö coâng phu
tham cöùu coâng aùn ñeå nhôø thaày aán chöùng. Khi noùi ñeán caâu “Chæ vaät truyeàn taâm, nhaân bgaát hoäi xöù”
Hoøa thöôïng Töû Dung hoûi:
Huyeàn nhai taân thuû
Töï khaúng thöøa döông
Tuyeät haäu taùi toâ
Khi quaân baát ñaéc

(Hoá thaúm buoâng tay

Moät mình cam chòu
Cheát ñi soáng laïi
Ai daùm cheâ mình)
Laø theá naøo ?
Thieàn sö Lieãu Quaùn voã tay cöôøi ha haû. Hoøa thöôïng Töû Dung noùi: chöa phaûi, Lieãu Quaùn noùi ngay:
“Traùi caân voán laø saét” (Bình thuøy nguyeân thò thieát), Hoøa thöôïng noùi: cuõng chöa phaûi, sö Lieãu
Quaùn veà thaát tieáp tuïc tham thieàn.
Saùng hoâm sau Hoøa thöôïng thaáy Töû Dung ñi ngang, keâu laïi noùi: “Coâng aùn hoâm nay chöa xong,
noùi laïi xem ?”. Sö Lieãu Quaùn thöa raèng: “Sôùm bieát ñeøn laø löûa, côm chín ñaõ laâu”. Luùc ñoù Hoøa
thöôïng Töû Dung môùi khen ngôïi (aán chöùng).
Sau ñoù Thieàn sö Lieãu Quaùn vaøo vuøng nuùi Thieân Thai haï thuû taäp Thieàn ñònh, ngoài thieàn ñònh beâ
hoà nöôùc beân röøng thoâng, coù luùc chæ aên rong ôû hoà nöôùc trong röøng thoâng, coù luùc chæ aên rong ôû hoà
maø khoâng caàn aên côm.
Naêm Nhaâm Ngoï (1712), chuøa Thieàn Laâm coù môû tröôøng hoïc cho caùc taêng só vuøng Thuaän Hoùa –
Quaûng Nam, coù leõ Hoøa thöôïng Töû Dung ñöôïc thænh ñeán laømThieàn Chuû. Hoøa thöôïng Töû Dung
ñeán chaêm soùc, chæ baûo khuyeán khích cho caùc taêng só nhaäp haï.
Chính trong tröôøng haï naøy, Thieàn sö Lieãu quaùn ñaõ trình cho Boån sö baøi keä “Duïc Phaät” (Taém
Phaät),. Hoøa thöôïng Töû Dung lieàn hoûi: Chö Phaät trao nhau, caùc vò Toå truyeàn nhau, chaúng hay chö
Phaät, Toå truyeàn trao nhau caùi gì ?
Sö Lieãu Quaùn ñaùp:
Buùp maêng baèng ñaù daøi moät tröôïng,
Phaát töû baèng loâng ruøa naëng bao caân.
Hoøa thöôïng laïi noùi:
Cheøo thuyeàn treân nuùi thaät cao,
Phi ngöïa döôùi bieån thaâm saâu.
Sö Lieãu Quaùn ñaùp:
Traâu ñaát gaõy söøng roáng suoát ñeâm
Ñôøn ñaõ ñöùt daây gaûy caû ngaøy.
Thieàn sö Lieãu Quaùn kheá hoäi thieàn toâng, ñoái cô öùng bieán hoøa hôïp, neân ñöôïc Hoøa thöôïng Töû Dung
aán chöùng.
Sau ñoù, Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch ôû chuøa AÁn Toâng, ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong khuoân vieàn chuøa, luùc ñoù Hoøa thöôïng ñaõ giaø, neân bia thaùp ghi laø “Ñaïi laõo Hoøa thöôïng”.
Naêm Thaønh Thaùi thöù chín (1897), chaùnh quyeàn Phaùp cho môû con ñöôøng môùi leân ñöôøng Nam
Giao (Nam Giao Taân loä, nay laø ñöôøng Ñieän Bieân Phuû), con ñöôøng naøy baêng ngang khuoân vieân
caùc chuøa Baùo Quoác, Aán Toâng,Thieàn Laâm... chö taêng vaø Phaät töû cuûa chuøa Aán Toâng ñaõ phaûi dôøi 5

166
ngoâi thaùp ôû chuøa Aán Toâng sang döïng laïi ôû phía Taây trong khuoân vieân chuøa Baùo Quoác, trong ñoù
coù thaùp Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung. Bia thaùp naøy coù ba haøng chöõ Nho khaéc nhö sau:
- Haøng ôû giuõa ghi: “Töø Laâm Teá Chaùnh Toâng, ñeä tam thaäp töù theá, thöôïng Töû haï Dung, huùy
MINH HOAÈNG ñaïi laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”.
- Haøng beân traùi ghi: “Thaønh Thaùi cöûu nieân, tueá thöù Ñinh Daäu, Chaùnh nguyeät, thaäp baùt nhöït caùt
taùng”.
- Haøng beân maët ghi: “Chö quan sôn töï kính phuïng laäp”.
- Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung ñöôïc caûi taùng ôû chuøa Baùo Quoác hieän nay coøn
laø thaùp hình baùt giaùc, cao 4,10m, coù 5 töøng, töøng döôùi lôùn, töøng treân nhoû daàn.
- Neàn thaùp cao 0,33m, caïnh neàn 0,76m.
- Töøng thöù nhöùt, caïnh daøi 0,62m, cao 1,75m.
- Boán töøng treân nhoû daàn.
- Ñænh thaùp laø hoa sen nôû vôùi ba töøng caùnh.
Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung coù theå coù nhieàu ñeä töû, nhöng haàu heát moïi ngöôøi chæ bieát coù
Thieàn sö Thieät Ñieäu – Lieãu Quaùn laø vò Toå khai saùng chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn, truyeàn theo baøi
keä phaùi “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng...” truyeàn baù roäng khaép Ñaøng Trong trong
thôøi caùc Chuùa Nguyeãn vaø coøn truyeàn thöøa cho ñeán ngaøy nay.
Vaøo khoaûng thaùng 5 naêm 1992, khi nghieân cöùu lòch sö Phaát giaùo tænh Khaùnh Hoøa, chuùng toâi môùi
phaùt hieän theâm moät ñeä töû khaùc nöõa cuûa Hoøa thöông Minh Hoaèng – Töû Dung cuõng raát noåi tieáng ôû
vuøng Khaùnh Hoøa thôøi ñoù, nhöng hieän nay ít ai bieát ñeán laø Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh.
Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh hoaèng hoùa ôû chuøa treân nuùi Phuïng Thuûy Sôn, coù ñeä töû laø Teá
Caûm – Thieän khoaùng hieäu Linh Phuø, truï trì chuøa Vaïn Thieän ôû Dieân Khaùnh (Khaùnh Hoøa) coù nhieàu
thaàn thoâng ñaëc bieät, söï tích coøn truyeàn laïi cho ñeán hieän nay ôû Khaùnh Hoøa.
Sau khi Hoøa thöông Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch, Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu haïnh veà keá theá
truï trì chuøa Aán Toâng cho ñeán ngaøy vieân tòch. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa Aán
Toâng. Thaùp naøy cuõng bò dôøi sang chuøa Baùo Quoác naêm 1897. Bia thaùp ghi: “Saéc töù Vieân Tòbg –
Böûu Laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”
ÔÛ chuøa Aán Toâng thieàn sö Thieät Vinh coù ñeä töû laø Teá Ngöõ – Caûnh Huoáng, hieäu Chaùnh Duõng. Ñaïi
sö Teá Ngöõ keá theá truï trì chuøa Aán Toâng cho ñeán ngaøy vieän tòch, thaùp ñöôïc laäp trong khuoâng vieân
chuøa vaø cuõng bò dôøi sang chuøa Baùo Quoác, bia thaùp ghi: “Laâm Teá, ñeä tam thaäp luïc theá, töï Caûnh
Huoáng, huùy Teá Ngöõ, Chaùnh Duõng Ñaïi sö chi thaùp”

PHOÀ HEÄ TRUYEÀN THÖØA.

LAÂM TEÁ:
Ñôøi 31: Thoàng Thieàn – Hoaèng Giaùc hay Ñaïo Maân – Moäc Traàn
Ñôøi 32: Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùc
Boån Quûa – Khoaùng Vieân
Ñôøi 33: Ñaïi Xa – Nhö Tröôøng (Sieâu Tröôøng)
Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng (Seâu Baïch – Hoaùn Bích)
Ñôøi 34: Minh Hoaèng – Töû Dung.
Minh Löôïng – Minh Vaät - Mimh giaùc.
Thaønh Ñaúng – Nhöùt Tri - Kyø Phöông
Ñôøi 35: Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
Thieät Vinh – Böûu Haïnh
Ñôøi 36: Teá Aân - Löu Quang...
Teá Nhôn – Höõu Buøi...
Teá Ngöõ – Caûnh Huoáng...
167
 Teá Caûm – Linh Phuø...

II. TÖØ CHUØA AÁN TOÂNG ÑEÁN CHUØA TÖØ ÑAØM.

Chuøa Aán Toâng, sau ñöôïc ñoåi laïi laø chuøa Töø Ñaøm, toïa laïc treân ngoïn ñoài Long Sôn, thuoäc laøng
Bình An, huyeän Höông Thuûy, phuû Phuù Xuaân, nay thuoäc ñòa phaän phöôøng Tröôøng An, caùch thaønh
phoá Hueá veà phöông Nam 2km.
Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung, thuoäc theá heä 34, phaùi thieàn Laâm Teá, töø Trung Quoác sang Ñaøng
Trong hoaèng döông Phaät phaùp. Naêm Quùi muøi (1683), thieàn sö Töû Dung laäp chuøa Aán Toâng treân
ngoïn ñoài Long Sôn. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa, thieàn sö Töû Dung Noåi danh khaép Ñaøng Trong.
Naêm 1702, thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn ñeán chuøa Aán Toâng xin thoï giôùi vôùi Hoøa Thöôïng Töû
Dung. Hoøa thöôïng Töû Dung daïy Lieãu Quaùn tham coâng aùn: “Vaïn phaùp nhöùt qui, nhöùt qui haø xöù ?”
(1) Sau ñoù vì hoaøn caûnh gia ñình, thieàn sö Lieãu Quaùn phaûi trôû veà Phuù Yeân ñeå tu haønh vaø phuïng
döôõng cha giaø.

(1) Vaïn phaùp nhöùt qui, nhöùt qui haø xöù: Muoân phaùp qui veà moät, moät qui veà ñaâu ?

Hình:
- Chuøa Töø Ñaøm.
- Thaùp cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung ñöôïc caûi taùng ôû chuøa Baùo Quoác.

Naêm 1703, Hoøa thöôïng Töû Dung cho truøng tu chuøa Aán Toâng trôû neân traùng leä vaø nguy nga hôn.
Coù theå moät soá Vöông haàu, quan töôùng trong trieàu ñình nhaø Nguyeãn ñaõ goùp phaàn coâng ñöùc ñoù,
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ban cho taám bieån “Saéc töù Aán Toâng töï” vaøo naêm Quí Muøi ñoù.
Naêm Maäu Tyù (1708) thieàn sö Lieãu Quaùn töø Phuù Yeân trôû ra chuøa Aán Toâng ñeå trình kieán giaûi vôùi
boån sö vaø ñöôïc aán chöùng. Kieát haï naêm Nhaâm Thìn (1712), thieàn sö Lieãu Quaùn laïi trình baøy theâm
nhöõng kieán giaûi môùi sau thôøi gian haï thuû coâng phu thieàn ñònh vaø baøi keä “Taém Phaät”, Hoøa thöôïng
Töû Dung khen ngôïi vaø truyeàn taâm aán cho Lieãu Quaùn.
Sau ñoù vaøi naêm, hieän chöa roõ naêm naøo. Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch taïi chuøa
Aán Toâng, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa (naêm Dinh Daäu, nieân hieäu Thaønh Thaùi thöù chín,
naêm 1897), khi vua cho môû ñöôøng môùi leân ñaøn Nam Giao (Nam Giao Taân Hoä), thaùp cuûa Hoøa
thöôïng Töû Dung vaø 4 thaùp khaùc trong khuoân vieân chuøa Aán Toâng bò dôøi qua khuoân vieân chuøa Baùo
Quoác nhö hieän nay. Bia thaùp naøy coù ghi nhö sau: “Truyeàn Laâm Teá Chaùnh Toâng, ñeä tam thaäp töù
theá, thöôïng Töû haï Dung, huùy Minh Hoaèng Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”.
Keá theá Hoøa thöôïng Töû Dung truï trì chuøa Aán Toâng luùc ñoù laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng, Thieàn sö
Thieät Vinh – Böûu Haïnh. Thieàn sö Böûu Haïnh tröôùc ñoù truï trì chuøa Saéc Töù Vieân Tònh treân nuùi
Phuïng Thuøy (Phuïng Thuøy Sôn ôû vuøng Khaùnh Hoøa) vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt (1738 – 1765). Naêm Caûnh Höng thöù chín (1748), Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh phoù
phaùp cho phaùp töû laø Teá Caûm – Thieän ÖÙng truï trì chuøa Vaïn Thieän huyeän Dieân Khaùnh (Khaùnh
Hoøa), Thieàn sö Teá Caûm – Thieän ÖÙng hay Ñaïi sö Linh Phuø töï Thieän Khoaùng.
Sau ñoù Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh vieân tòch (chöa roõ naêm) ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû
trong vöôøn chuøa Aán Toâng, (naêm 1897, thaùp cuõng bò dôøi vaøo khuoân vieân chuøa Baùo Quoác, bia thaùp
ghi ñôn sô: “Saéc Töù Vieân Tònh – Böûu Laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”). Long vò thôø ôû chuøa Aán Toâng
ghi: “Saéc töù Vieân Tònh, Töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ theá, thöôïng Böûu haï Haïnh huùy
Thieät Vinh Laõo Hoøa thöôïng maïo toïa”. Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Böûu Haïnh laø thieàn sö Teá Ngöõ –
Caûnh Huoáng, hieäu Chaùnh Doõng (Chaùnh Duõng ?) keá theá truï trì chuøa Aán Toâng. Tröôùc ñoù thieàn sö
Teá Ngöõ – Caûnh huoáng ñaõ truï trì ôû chuøa Töø Laâm ôû gaàn Ñaøn Nam Giao (Hueá).

168
Ñaïi sö Teá Ngöõ – Caûnh Huoáng vieân tòch ôû chuøa Aán Toâng, coù leõ trong khoaûng thôøi gian 1776 –
1786, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa, Long vò thôø ôû chuøa Aán Toâng ghi: “Laâm Teá chaùnh
toâng, tam thaäp luïc theá, thöôïng Caûnh Haï Huoáng huùy Teá Ngöõ – Chaùnh Doõng Ñaïi sö chi vò”.
Naêm 1897, thaùp cuûa Ñaïi sö Chaùnh Doõng cuõng ñöôïc dôøi qua chuøa Baùo Quoác, luùc ñoù, bia thaùp ghi:
“Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp luïc theá, töï Caûnhï Huoáng huùy Teá Ngöõ – Chaùnh Doõng Ñaïi sö chi
thaùp”.
Trong thôøi gian (1786 – 1801) nhieàu chuøa lôùn ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân bò phaù huûy (chuøa Thieân Muï,
chuøa Quoác Aân vôùi thaùp Phoå Ñoàng...) hay bò tröng duïng laøm dinh thöï, cô quan, chuøa Aán Toâng coù
leõ cuõng bò hö haïi...
Döôùi thôøi Gia Lonh, Phaät giaùo hoaït ñoäng trôû laïi, chính Hoaøng gia ñöùng ra lo truøng tu nhieàu chuøa
lôùn trong nöôùc, Phaät töû khaép nöôùc cuõng lo truøng tu, xaây döïng laïi caùc chuøa xöa bò huûy hoaïi. Vua
hoã trôï cho Taêng Cang Toå Aán – Maät Hoaøng truøng tu chuøa Thieân Muï vaø chuøa Quoác Aân, Thöøa
Thieân Cao Hoaøng haäu truøng tu chuøa Thieàn Laâm. Hieáu Khöông Hoøang Thaùi Haäu ra lònh xaây döïng
laïi chuøa Baùo Quoác vaø Vua Gia Long cho ñoåi teân chuøa naøy laø chuøa Thieân Thoï. Hoøa thöôïng Ñaïo
Thaønh – Thanh Chöùng truøng tu chuøa Töø Laâm, Hoøa thöôïng Ñaïi Hueä – Chieáu Vaên (Chieáu Nhieân)
vaø Ñaïo Minh – Phoå Tònh truøng tu laïi chuøa Thuyeàn Toân (Thieân Thai – Thieàn Toâng).
Trong Sôn Moân Aán Toâng, Thieàn sö Ñaïo Trung – Troïng Nghóa ñang truï trì chuøa Thieân Muï ñöùng
ra lo truøng tu laïi chuøa Aán Toâng, sau ñoù Hoøa thöôïng Troïng Nghóa vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong vöôøn chuøa. Long vò thôø ôû chuøa coù ghi: “Saéc Töù Thieân Muï töï truï trì, truøng höng Töø Ñaøm
Ñöôøng Thöôïng, tam thaäp baùt ñaïi, Troïng Nghóa – Ñaïo Trung, hieäu Vieân Minh Laõo Hoøa thöôïng”.
Coù leõ Hoøa thöôïng Troïng Nghóa vieân tòch sau khi Vua Thieäu Trò leân ngoâi (1841 – 1847) neân long
vò môùi ghi laø “Töø Ñaøm” chöù khoâng ghi laø “Aán Toâng”, thaùp ñöôïc dôøi veà vöôùn chuøa Baùo Quoác treân
bia ghi: “Thieân Muï truï trì, Ñaïo Trung – Troïng Nghóa Hoøa thöôïng chi thaùp”
Ngay sau khi Vua Thieäu Trò leân ngoâi, naêm Taân Söûu (1841) vì teân Vua laø Mieân Toâng neân chuøa
Aán Toâng bò ñoåi laïi thaønh chuøa Töø Ñaøm cho ñeán nay. Vua Thieäu Trò laø moät phaät töû thuaàn thaønh,
cho xaây thaùp Phöôùc Duyeân ôû chuøa Thieân Muï, xaây döïng chuøa Dieäu Ñeá vaø chuøa Giaùc Hoaøng, Vua
cho truøng tu nhieàu chuøa khaùc nhö chuøa Thieân Muï, Linh Sôn, Ñoâng Thieàn, Tuùy Vaân, Traán Haûi...
Vaøo thôøi Vua Thaønh Thaùi vaø Duy Taân (1889 – 1916) truï trì chuøa Töø Ñaøm laø Ñaïi sö Thanh Hieäp –
Töôøng Vaân. Naêm Thaønh Thaùi thöù chín (1897), Vua cho môû ñöôøng môùi leân Ñaøn Nam Giao (Nam
Giao T6an Loä), ñöôøng naøy xuyeân ngang qua khuoân vieân chuøa Töø Ñaøm, neân sai sö Töôøng Vaân
cuøng chö taêng trong sôn moân vaø caùc quan moân dôøi naêm baûo thaùp cuûa chö toå ôû chuøa Aán Toâng
sang khuoân vieân chuøa Baùo Quoác ôû gaàn ñoù. Coù leõ trong dòo naøy, Ñaïi sö Töôøng Vaân truøng tu laïi
chuøa Töø Ñaøm. Vì vaäy, sau khi Ñaïi sö Töôøng Vaân vieân tòch, long vò thôø ôû chuøa Töø Ñaøm coù ghi:
“Laâm Teá chaùnh toâng, Töù thaäp nhaát theá, truøng höng Töø Ñaøm Töï, huùy Thanh Hieäp, hieäu Töôøng
Vaân Ñaïi sö...”
Trong thôøi hieän ñaïi, chuøa Töø Ñaøm noåi danh treân toaøn quoác vì ñaõ giöõ vai troø quan troïng trong caùc
phong traøo chaán höng Phaät Giaùo Trung Kyø vaø phaùt trieån Phaät Giaùo Vieät Nam.
Trong thaäp nieân 1930, 1940 chuøa Töø Ñaøm laø trung taâm cuûa phong traøo chaán höng Phaät Giaùo
Trung Kyø.
Naêm 1932, Hoäi An Nam Phaät Hoïc ñöôïc thaønh laäp ôû Trung Kyø, sau ñöôïc ñoåi thaønh Hoäi Phaät Hoïc
Trung Vieät, truï sôû ñaét taïi chuøa Töø Ñaøm. Hoäi thænh Ñaïi Taïng Kinh töø Trung Quoác veà nöôùc ñeå laøm
taøi lieäu nghieân cöùu cho Phaät giaùo ôû Trung Kyø; xuaát baûn taïp chí Vieân Aâm (naêm 1934) ñeå phoå bieán
vaø hoaèng döông Phaät phaùp. Chö toân tuùc goùp nhieàu coâng ñöùc trong phong traøo phuïc höng vaø phaùt
trieån Phaät giaùo Trung Vieät laø Hoøa thöôïng Giaùc Tieân vaø cö só Taâm Minh töùc baùc só Leâ Ñình Thaùm
dòch boä kinh Laêng Nghieâm noåi tieáng (Vì vaäy, tong khuoân vieân chuøa Töø Ñaøm hieän nay coù töôïng
thôø Cö só Taâm Minh).

169
Hoäi Phaät Hoïc Trung Vieät saùng laäp Gia Ñình Phaät Töû Phoå Hoùa ñaàu tieân (töùc Gia ñình Phaät töû hieän
nay) vaø laäp tröôøng trung tieåu hoïc Boà Ñeà tröôùc nhöùt ôû Vieät Nam.
Naêm 1951, Ñaïi hoäi Phaät giaùo toaøn quoác nhoùm hoïp taïi chuøa Töø Ñaøm, goàm 51 ñaïi bieåu Taêng giaø,
Cö só ba mieàn Nam, Trung, Baéc. Ñaïi hoäi naøy thaønh laäp Toång hoäi Phaät giaùo Vieät Nam vaø suy toân
Hoøa thöôïng Tònh Khieát laøm hoäi chuû.
Naêm 1963, chuøa Töø Ñaøm laø trung taâm chaùnh cuûa phong traøo Phaät giaùo tranh ñaáu choáng chaùnh
saùch kyø thò toân giaùo cuûa chaùnh phuû Ngoâ Ñình Dieäm.
Hieän nay chuøa Töø Ñaøm laø truï sôû cuûa tænh Hoäi Phaät Giaùo Thöøa Thieân. Ñöông kieâm truï trì chuøa Töø
Ñaøm laø Hoøa thöôïng Thích Thieän Sieâu, Phoù chuû tòch thöôøng tröïc Hoäi ñoàng trò söï Giaùo Hoäi Phaät
Giaùo Vieät Nam.
Chuøa Töø Ñaøm hieän nay ñöôïc xaây döïng môùi hoaøn toaøn, khoâng coøn nguyeân daïng luùc ban ñaàu.
Kieán truùc chuøa Töø Ñaøm dung hoøa giöõa ngheä thuaät kieán truùc coå vaø hieän ñaïi, xaây döïng baèng vaät
lieäu naêng (xi maêng, coát saét...) nhöng coù loái kieán truùc coå vôùi noùc chuøa coù hai töøng maùi, lôïp ngoùi
oáng, treân noùc chaïm troå roàng vôøn hoûa chaâu.
Coång tam quan chuøa raát cao vaø roäng, goàm boán truï coät vuoâng cao, naâng ñôõ ba maùi chaïm troå theo
loái xöa, ngoùi oáng troøn, maùi giöõa roäng vaø cao, hai maùi hai beân thaáp hôn.
Phía sau coång tam quan laø saân roäng, coù theå laøm leã vôùi haøng ngaøn ngöôøi tham döï.
Phía beân phaûi saân coù moät caây Boà Ñeà lôùn, taøng laù toûa roäng che maùt moät phaàn lôùn saân chuøa. Caây
Boà ñeà naøy ñöôïc troàng vaøo naêm 1936, caây ñöôïc chieát caønh töø caây Boà Ñeà ôû Boà Ñeà Ñaïo Traøng cuûa
Aán Ñoä, nôi ñöùc Phaät thuyeát phaùp cho naêm huynh ñeä cuûa Kieàu Traàn Nhö. Baø Karpeies, Hoäi
tröôûng Hoäi Phaät Hoïc Aán Ñoä ñaõ mang taëng cho chuøa.
Chaùnh ñieän laø toøa nhaø ba gian roäng lôùn vaø cao, hai beân coù laàu chuoâng laàu troáng, thaáp hôn chaùnh
ñieän.
Maùi chuøa coù hai töøng maùi, kieåu troàng dieâm, phía ñænh maùi treân ngaøy xöa ñaép löôõng longvôøn hoûa
chaâu, nhöng hieân nay hoaû chaâu ñöôïc thay baèng baùnh xe phaùp (phaùp luaân). ÔÛ giöõa hai töøng maùi
coù ñaép noåi nhöõng tranh taû veà söï tích Ñöùc Phaät. Maët tieàn chuøa coù saùu truï c65t xaây gaïch, treân coù
khaéc caùc caâu ñoái.
Chaùnh ñieän thôø ñôn giaûn nhöng trang nghieâm: chæ coa töôïng Phaät Thích Ca ôû giöõa. Phía treân
chaùnh ñieän coù treo taám bieån sôn son theáp vaøng ba chöõ Nho: “Aán Toâng töï” (Chuøa Aán Toâng). Hai
beân taám bieån naøy coù caëp caâu ñoái sôn son theáp vaøng.
Phía beân phaûi chaùnh ñieän laø nhaø khaùch vaø phoøng taêng. Tröôùc nhaø khaùch, phía beân phaûiø chaùnh
ñieän laø vöôøn hoa nhoû. ÔÛ giöõa vöôøn hoa coù töôïng baùn thaân cuûa cö só Taâm Minh (Baùc só Leâ Ñình
Thaùm) baèng thaïch cao maøu traéng.
Phía beân phaûi saân chuøa (töø coång nhìn vaøo) laø hoäi quaùn raát roäng lôùn, goàm möôøi gian phoøng, cao
hai töøng. Töøng döôùi cuûa Hoäi quaùn hieän ñöôïc duøng laøm vaên phoøng Ban trò söï Phaät giaùo tænh Thöøa
Thieân Hueá.

E. MOÄT SOÁ THIEÀN SÖ KHAÙC HOAÈNG HOÙA ÔÛ PHUÙ XUAÂN

VAØO THÔØI CAÙC CHUÙA NGUYEÃN.

I. THIEÀN SÖ TÖØ LAÂM KHAI SÔN CHUØA TÖØ LAÂM.

Thieàn sö Töø Laâm cuõng thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, töø Trung Quoác sang Ñaøng Trong vaøo nöûa cuoái
theá kyû 17, cuøng thôøi vôùi thieàn sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (1648 – 1728).
Thieàn sö Töø Laâm ñeán vuøng röøng nuùi thuoäc laøng Döông Xuaân, huyeän Höông Traø, ngoaïi vi Ñoâ
thaønh Phuù Xuaân, laäp chuøa Töø Laâm.

170
Thieàn sö Töø Laâm laø vò Hoøa thöôïng taøi ñuùc vaø lôùn tuoåi, neân naêm 1697, ôû Phuù Xuaân coù khai giôùi
ñaøn. Hoøa thöôïng Töø Laâm ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng ñaàu vaø ñoà chuùng thôøi ñoù toân laø Laõo
Hoøa thöôïng.
Trong giôùi ñaøn naøy, coù thieàn sö Lieãu Quaùn thoï giôùi, sau naøy thieàn sö Lieãu Quaùn – Thieät Dieäu trôû
thaønh vò Toå khai sôn moät chi phaùi quan troïng cuûa phaùi thieàn Laâm Teá sau nay vaø hieän coøn truyeàn
thöøa cho ñeán ngaøy nay.
Thieàn sö Töø Laâm vieân tòch taïi chuøa Töø Laâm, Ñoà chuùng laäp thaùp trong khuoân vieân chuøa ñeå thôø.

II. HOØA THÖÔÏNG TRUNG ÑÌNH (OÂNG BA BÒ).

Hieän nay chöa bieát phaùp danh, queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa Hoøa thöôïng Trung Ñình nhö theá naøo,
chæ bieát Hoøa thöôïng vaân du Hoaèng hoùa Ñaøng trong vaøo thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn (1767 –
1777) vaø Hoøa thöôïng ñi hoaèng hoùa thöôøng nghæ ñeâm ôû caùc ñình thôø thaàn ôû caùc laøng xaõ, vì vaäy
ngöôøi ta goïi laø Hoøa thöôïng Trung Ñình.
Hoøa thöôïng Trung Ñình ñi hoaèng hoùa, khaát thöïc, khoâng maëc quaàn aùo hay y baùt maø chæ ñoùng khoá
vaø treân mình ñeo ba caùi bò:
- Moät caùi bò ñöïng caùc thöùc aên chay ñeå ngaøi duøng.
- Moät caùi bò ñöïng caùc thöùc aên maën maø baù taùnh cho ñeå cho nhöõng ngöôøi ngheøo hay nhöõng ngöôøi
aên xin.
- Moät caùi bò lôùn ñeå troáng, heã nghæ ñeâm ôû ñình naøo, Hoøa thöôïng treo caùi bò naøy leân maùi ñình vaø
ngoài vaøo trong ñoù maø nghæ.
Ban ñeâm, Hoøa thöôïng vaãn coâng phu trì tuïng kinh ñieån nghieâm maät, ñeâm khuya nguû ngoài vaøo bò
maø nghæ. Ban ngaøy Hoøa thöôïng ñi khaát thöïc, vì hoøa thöôïng coù hình daïng dò thöôøng, khoâng maëc
quaàn aùo, ñoùng khoá, treân mình coù mang ba caùi bò, treû con troâng thaáy ñeàu hoaûng sôï. Vì vaäy, ngöôøi
daân thöôøng goïi Hoøa thöôïng laø “Oâng ba bò” vaø thöôøng duøng “Oâng ba bò” ñeå doïa treû con.
Sau thôøi gian tu haønh ñaéc quaû, heát nhaân duyeân hoaèng hoùa Hoøa thöôïng Trung Ñình xin laäp hoûa
ñaøn ôû chuøa Thieân Muï ñeå hoùa xaùc vaø thoâng baùo cho daân chuùng bieát. Chuùa coù ban cho Hoøa thöôïng
boä y phuïc.
Ñeán ngaøy hoùa xaùc, Hoaø thöôïng ñaép y, ñoäi maõo Hoøa thöôïng do chuùa ban cho, böôùc leân giaøn hoûa.
Daân chuùng thôøi ñoù xin Hoøa thöôïng löu laïi di vaät ñeå toân thôø thì Hoøa thöôïng ñöa leân moät ngoùn tay.
Khi hoûa thieâu, ngoïn löûa boác cao, gioù keùo ñeán raát maïnh laøm cho maõo Hoøa thöôïng bò leäch, Hoøa
thöôïng thaûn nhieân, laáy tay söûa laïi vaø mieäng vaãn tuïng kinh vaø goõ moõ. Baù taùnh ñi xem raát ñoâng,
tranh nhau laáy traàm höông lieäng vaøo hoûa ñaøn. Sau khi löûa taét, quaû nhieân trong ñaùm tro vaø xaù lôïi,
coøn coù moät ngoùn tay cuûa Hoøa thöôïng khoâng chaùy. Phaät töû nhaët ngoùn tay, xaù lôïi vaø tro, xaây thaùp
thôø beân caïnh chuøa Thieân Muï.
Baáy giôø Hoøa thöôïng Phaùp Vaân coù taëng cho Hoøa thöôïng Trung Ñình baøi thô thaát ngoân baùt cuù:
Kyû nieân y baùt kyù phong traàn
Ñoán ngoä thieàn cô nguyeän hoùa thaân.
Moäng huyeãn hình haøi tuùng lieät dieâm.
Saéc khoâng taâm söï phuù yeân vaân
Thaàn theâ Taây ñoä nieân nieân taïi.
Danh baù thieàn moân nhöït nhöït taân
Kim coå nhaøn nhaøn ñaøm tieáu lyù,
Baát tri nhö thöû höõu haø nhaân ?

(Bao naêm y baùt gôûi phong traàn,

Ngoä ñöôïc thieàn cô, nguyeän hoùa thaân.
Ngoïn löûa thieâu ñoát thaân moäng huyeãn,
171
“Saéc, khoâng”, taâm söï phoù khoâi maây.
Tinh thaàn löu laïi nôi Taây ñoä,
Danh tieáng thieàn moân ngaøy caøng môùi.
Laáy chuyeän xöa nay baøn laïi thöû,
Khoâng bieát bao nhieâu ngöôøi nhö theá ?

Thaùp thôø xaù lôïi vaø ngoùn tay cuûa Hoøa thöôïng Trung Ñình ôû caïnh chuøa Thieân Muï hieän nay khoâng
coøn thaáy, coù leõ thaùp bò phaù huûy cuøng vôùi chuøa Thieân Muï bò phaù huûy.

III. HOØA THÖÔÏNG HUYEÀN KHEÂ – GIAÙC LINH.

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 35).
Hoøa thöôïng Huyeàn Kheâ, hieäu Giaùc Linh, queâ ôû Quaûng Ñoâng (Trung Quoác).
Luùc coøn nieân thieáu raát öa du lòch, laïi haøo hieäp vaø voõ ngheä cao cöôøng. Khi ôû Trung Quoác, vì quùa
noùng maø ñaâm cheát keû thuø coù theá löïc neân phaûi troán vaøo nôi röøng nuùi, sau loä tung tích, phaûi boû xöù,
duøng thuyeàn vöôït bieån sang vuøng ñaát Ñoàng Nai (vuøng giaûn phoá).
Sau ñoù Hoøa thöôïng Giaùc Linh ra Thuaän Hoùa, truï trì chuøa Phaùp Vaân (sau ñoåi teân laø Thieân Phuùc).
Chö taêng vaø Phaät töû ôû Thuaän Hoùa nghe tieáng coù vò Hoøa thöôïng ngoaïi quoác ñeán tham hoïc raát
ñoâng. Nhieàu ngöôøi khaùc nghe ñoàn Hoøa thöôïng Giaùc Linh gioûi voõ ngheä cuõng ñeán xin hoïc, Hoøa
thöôïng khoâng nôõ töø choái. Vì the,á Hoøa thöôïng coù nhieàu ñeä töû hoïc ñaïo, cuõng nhieàu moân ñeä hoïc voõ.
Chuøa Phaùp Vaân coøn laø choán tónh mòch, tieáng chuoâng tieáng moõ chen laãn tieáng göôm, tieáng ñaùnh
vaät.
Coù moät voõ sinh töôûng mình coù voõ ngheä cao sieâu, laêm le muoán chieám ngoâi voâ ñòch, rình luùc thanh
vaéng, chæ coa moät mình Hoøa thöôïng Huyeàn Kheâ ngoài nôi phöông tröôïng aên côm, maët quay vaøo
Tam Baûo, voõ sinh caàm chieác chuøy saét, töø phía sau lung thaày, thình lình nhaûy vaøo, ñaùnh boå vaøo
ñænh ñaàu Sö Phuï. Khoâng ngôø Hoøa thöôïng Huyeàn Kheâ tinh yù vaø nhanh leï neù traùnh, ñoàng thôøi duøng
ñoâi ñuõa haát maïnh teân hoïc troø ngaõ nhaøo vaøo goùc töôøng. Baáy giôø, Hoøa thöôïng môùi quay laïi vaø ung
dung hoûi: “Kìa anh ñaõ ñeán ñoù ö ?”. Voõ sinh phaûi quøy phuïc xuoáng ñaát, khoâng daùm ngaån ñaàu leân
nhìn thaày (1)

(1) Theo Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân. Quyeån 6.

172
 Chöông VI.
TOÅ SÖ THIEÄT DIEÄU – LIEÃU QUAÙN VAØ CHI PHAÙI
THIEÅN LIEÃU QUAÙN.
A. TOÅ SÖ THIEÄT – LIEÃU QUAÙN
(1667 – 1742).

I. HAØNH TRAÏNG.
Thieàn sö Lieãu Quaùn huùy Thieät Dieäu, hoï Leâ. Queâ ôû laøng Baïc Maõ, huyeän Ñoâng Xuaân (Soâng Caàu),
phuû Phuù Yeân, sinh ngaøy 18 thaùng 11 naêm Ñinh Muøi (1667) vaøo giôø Thìn. Thieân tö ñónh ngoä, chí
khí hôn ngöôøi.
Meï maát naêm Thieàn sö môùi 6 tuoåi, naêm 12 tuoåi (1678), cha ñöa ngaøi ñeàn chuøa Hoäi Toân leã Phaät, sö
Lieãu Quaùn coù yù muoán theo tu hoïc vôùi Hoøa Thöôïng Teá Vieân (ngöôøi Trung Hoa). Chuù tieåu Lieãu
Quaùn ôû chuøa Hoäi Toân, vöøa lo vieäc naáu nöôùng, haùi rau, hoïc chöõ Nho hoaëc hoïc taäp Tam Taïng kinh
ñieån. Sau baûy naêm tu hoïc ôû ñaâu, naêm 1685, Hoøa thöôïng Teá Vieân vieân tòch.
Thieàn sö Lieãu Quaùn ra Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, ñeán xin thoï giaùo Hoøa thöôïng Giaùc Phong ôû chuøa
Haøm Long (sau ñoåi laø chuøa Baùo Quoác), treân nuùi Haøm Long, huyeän Höông Traø vaø tu hoïc ôû ñaây
ñöôïc moät naêm.
Naêm Taân Muøi (1691), thieàn sö Lieãu Quaùn phaûi veà queâ ñeå phuïng döôõng phuï thaân ñaõ gìa yeáu.
Haèng ngaøy, sö phaûi laøm ngheà ñoán cuûi ñeå thuoác thang vaø nuoâi döôõng cha.
Naêm Aát Hôïi (1695), phuï thaân maát, sau khi lo an taùng xong, thieàn sö Lieãu Quaùn ra Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân. Trong naêm ñoù, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng, ñöôïc Chuùa Nguyeãn
Phöôùc Chaâu môøi töø Trung Quoác sang hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong. Thaùng 4 naêm ñoù, Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm môû Ñaïi giôùi ñaøn truyeàn giôùi ôû chuøa Thieàn Laâm, Lieãu Quaùn thoï giôùi Sa di trong giôùi
ñaøn naøy.
Naêm Ñinh Söûu (1697), Sa di Lieãu Quaùn laïi thoï giôùi cuï tuùc trong Giôùi ñaøn lôùn ôû chuøa Töø Laâm do
Hoøa thöôïng Töø Laâm laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng Ñaàu.
Töø naêm Kyû Maõo (1699), thieàn sö Lieãu Quaùn vaân du tham vaán khaép caùc thieàn laâm ôû Ñaøng Trong,
trong khi phaûi soáng khoå haïnh, chòu bieát bao noãi khoù khaên cay ñaéng ... Sau moät thôøi gian vaân du tu
hoïc, tieáp xuùc vôùi chö thieàn ñöùc khaép nôi, thieàn sö Lieãu Quaùn nhaän ñònh vaø cuoái cuøng quyeát ñònh
ñeán thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung khai sôn chuøa Aán Toâng (sau naøy laø chuøa
Töø Ñaøm) treân nuùi Long Sôn, huyeän Höông Traø, Ñoâ thaønh Phuù Xuaân (naêm Nhaâm ngoï 1702).
Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung (thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 34) chæ giaùo cho thieàn sö
Lieãu Quaùn tham coâng aùn: “Vaïn phaùp qui nhöùt, nhöùt qui haø xöù ?” (Muoân phaùp qui veà moät, qui veà
choã naøo ?). Sau ñoù, thieàn sö Lieãu Quaùn trôû veà Phuù Yeân gia coâng tham cöùu coâng aùn vaø tu taäp
thieàn ñònh.
Sau naêm naêm chí taâm tu hoïc, khoå coâng tham cöùu coâng aùn nhöng chöa laõnh hoäi ñöôïc yeáu chæ cuûa
Thieàn Toâng vaø chöa phaù ñöôïc coâng aùn, nhöng moät hoâm, nhaân ñoïc saùch “Truyeàn Ñaêng Luïc”, xem
ñeán caâu “chæ vaät truyeàn taâm, nhaân baát hoäi xöù”, (chæ vaät truyeàn taâm, ngöôøi khoâng hieåu ñöôïc),
boãng nhieân Thieàn sö Lieãu Quaùn toû ngoä yeáu chæ cuûa Thieàn toâng. Nhöng vì nuùi non ngaên caùch,
ñöôøng xaù xa xoâi, thieàn sö Lieãu Quaùn chöa ra Long Sôn ôû Phuù Xuaân ñeå trình kieán giaûi ñeå ñöôïc
Hoøa thöôïng Töû Dung aán chöùng.
Maõi ñeán muøa xuaân naêm Maäu Tyù (1708), thieàn sö Lieãu Quaùn môøi töø Phuù Yeân ra chuøa Aán Toâng
ñeå caàu Hoøa thöôïng Töû Dung aán chöùng. Thieàn sö Lieãu Quaùn trình cho Boån sö coâng phu tham cöùu

173
coâng aùn cuûa mình. Khi noùi ñeán caâu “chæ vaät truyeàn taâm, nhaân baát hoäi xöù”,Hoøa thöôïng Töû Dung
hoûi:
“Huyeàn nhai taùn thuû,
Töï khaúng thöøa döông,
Tuyeät haäu taùi toâ,
Khi quaân baát ñaéc”

(Hoá thaúm buoâng tay,

Moät mình cam chòu,
Cheát ñi soáng laïi,
Ai daùm cheâ oâng).
Laø theá naøo ?
Thieàn sö Lieãu Quaùn voã tay cöôøi ha haû. Hoøa thöôïng Töû Dung noùi: chöa phaûi !, Lieãu Quaùn noùi
ngay: “Traùi caân voán laø saét”. (Bình thuûy nguyeân thò thieát). Hoøa thöôïng Töû Dung noùi: “Cuõng chöa
phaûi”.
Saùng hoâm sau, Hoøa thöôïng Töû Dung thaáy Lieãu Quaùn ñi ngang, keâu laïi noùi: “Coâng aùn hoâm qua
chöa xong, noùi laïi xem ?”. Thieàn sö Lieãu Quaùn thöa raèng: “Sôùm bieát ñeøn laø löûa, côm ñaõ chín
laâu”. (Taûo tri ñaêng thò hoûa, Phaïn thuïc dó ña thì !) luùc ñoù Hoøa thöôïng Töû Dung môùi khen ngôïi.
Sau ñoù, coù leõ thieàn sö Lieãu Quaùn tieáp tuïc lo coâng phu tu taäp thieàn ñònh ôû vuøng nuùi Thieân Thai,
thuoäc laøng An Cöïu, Phuù Xuaân (Hueá ) vaø thænh thoaûng haønh cöôùc caùc choán thieàn laâm ñeå tham vaán
Phaät phaùp caùc böïc cao taêng coå ñöùc.
Muøa haï naêm Nhaâm Thìn (1712), thieàn sö Lieãu Quaùn gaëp Hoøa thöôïng Töû Dung trong dòp hoøa
thöôïng döï tröôøng Haï ôû chuøa Thieàn Laâm, sö trình vôùi thaày veà baøi keä”Taém Phaät” (Duïc Phaät). Hoøa
thöôïng lieàn hoûi: “Caùc vò Toå truyeàn nhau, caùc ñöùc Phaät trao nhau, chaúng hay Phaät, Toå truyeàn trao
caùi gì ?”
Thieàn sö Lieãu Quaùn ñaùp:
“Buùp maêng baèng ñaù daøi moät tröôïng,
Phaát töû loâng ruøa naëng ba caân” (1)
Hoøa thöôïng laïi noùi:
“Cheøo thuyeàn treân nuùi cao cao,
Phi ngöïa döôùi bieån saâu.” (2)
Thieàn sö Lieãu Quaùn ñaùp:
“Traâu ñaát gaõy söøng roáng suoát ñeâm
Ñôøn ñaõ ñöùt daây gaûy caû ngaøy” (3)

(1) Thaïch duaãn tröøu ñieàu tröôøng nhöùt tröôïng, Qui mao phaát töû troïng tam caân.
(2) Cao cao sôn thöôïng haønh thuyeàn, Thaâm thaâm haûi ñeå taåu maõ.
(3) Chuyeát giaùcneâ ngöu trieät daï hoáng, Moät huyeàn caám töû taän nhöùt ñôøn.

Thieàn sö Lieãu Quaùn bieän luaän lanh leï, ñoái cô öùng bieán phuø hôïp nhö söõa hoøa trong nöôùc, vì vaäy,
Hoøa thöôïng Töû Dung laáy laøm vui möøng, aán chöùng.
Sau ñoù, thieàn sö Lieãu Quaùn vaân du hoaèng hoùa nhieàu nôi, thöôøng ra vaøo hoaèng hoùa töø Phuù Yeân
ñeán Ñoâ thaønh Phuù Xuaân (Hueá), khoâng neà gian khoå hay nhoïc meät.
Trong khoaûng thôøi gian 1708 – 1712, thieàn sö Lieãu Quaùn vaøo röøng thoâng ôû nuùi Thieân Thai, thuoäc
laøng An Cöïu, huyeän Höông Traø, phuû Phuù Xuaân (caùch thaønh phoá Hueá ngaøy nay 7km, veà höôùng
Nam) laäp am tranh ñeå tu thieàn. Thieàn sö Lieãu Quùan thöôøng ngoài thieàn ñònh ôû caïnh moät caùi hoà
hình baùn nguyeät trong giöõa röøng thoâng treân nuùi Thieân Thai. Theo lôøi xöa truyeàn laïi, trong thôøi
174
gian tu thieàn khoå haïnh ôû ñaây, thieàn sö ngoài thieàn suoát caû ngaøy, ñoùi aên rong trong hoà vaø khaùt cuõng
uoáng nöôùc trong hoà ñoù, khoâng aên côm, khoâng caàn löông thöïc gì khaùc (Thaùp cuûa Toå ñöôïc xaây
caïnh hoà naøy).
Thieàn sö Lieãu Quaùn tu haønh khoå haïnh, giôùi luaät tinh nghieâm, taøi cao ñöùc troïng, danh tieáng ñöôïc
lan truyeàn khaép nôi.
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 – 1738) nghe danh cuûa thieàn sö Lieãu Quaùn maø chöa bieát hö thöïc
nhö theá naøo neân sai caùc Thaùi giaùm ñeán nuùi Thieân Thai ñeå theo doõi ñieàu tra. Theo lôøi truyeàn: Moät
hoâm coù quan thaùi giaùm ñeán rình xem vieäc thieàn sö Lieãu Quaùn tu taäp thieàn ñònh ôû nuùi Thieân Thai
coù ñuùng vôùi lôøi truyeàn khoâng. Khi vò quan ñeán gaàn, thieàn sö nghe tieáng ñoäng neân voäi neùm môù
rong ñang aên xuoáng hoà. Nhöng sau kieåm soaùt kyõ laïi môùi bieát laø thieàn sö Lieãu Quaùn chæ aên rong
döôùi hoà chöù khoâng duøng löông thöïc gì khaùc. Sau khi bieát roõ söï thöïc, chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù raát
kính troïng thieàn sö Lieãu Quùan neân sai Noäi giaùm ñeán môøi vaøo Noäi cung ñeå tham vaán Phaät phaùp
nhieàu laàn nhöng thieàn sö Lieãu Quaùn vaãn töø choái, khoâng chòu vaøo phuû Chuùa. Vieäc thieàn sö Lieãu
Quaùn töø choái, khoâng chòu vaøo phuû Chuùa laø ngaøi ñaõ giöõ ñuùng theo giôùi haïnh cuûa moät Sa Moân:
“Khoâng ñöôïc gaàn nhöõng keû coù quyeàn theá”, ñoàng thôøi coù leõ ngaøi muoán traùnh söï vieäc khoâng hay
khi phaûi thaân caän vôùi böïc Vua Chuùa, keû coù quyeàn theá nhö nhöõng tröôøng hôïp môùi xaûy ra tröôùc
Ngaøi khoâng laâu cuûa thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi, Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, Hoøa thöôïng
Thaïch Lieâm (Thích Ñaïi Saùn) ...
Trong thôøi gian 1708 – 1722, thieàn sö Lóeu Quaùn ñaõ vaân du hoaèng hoùa ôû nhieàu chuøa, töø Phuù
Xuaân vaøo ñeán Phuù Teân, nhö caùc chuøa Thieàn Toâng, Vieân Thoâng (Phuù Xuaân, Hoäi Toân, Coå Laâm,
Baûo Tònh (Phuù Yeân) ... Trong thôøi gian naøy, thieàn sö Lieãu Quaùn ñaõ giaùo hoùa ñöôïc nhieàu ñeä töû, coù
moät soá ñaõ ñöôïc truyeàn taânm aán vaø tieáp noái ngoïn ñeøn phaùp cuûa Ngaøi, tieáp tuïc hoaèng hoùa nhieàu
nôi khaùc, moät soá ñeä töû vaø phaùp toân cuûa ngaøi sau trôû thaønh nhöõng böïc long töôïng trong giôùi thieàn
toâng, môû roäng phaïm vi hoaèng döông Phaät phaùp ôû mieàn Nam, ñeán taän vuøng Ñoàng Nai, Gia Ñònh,
Myõ Tho ... giuùp cho phaùi thieàn laâm Laâm Teá cuõa Toå Lieãu Quaùn – Thieät Dieäu ñöôïc truyeàn baù khaép
caû phaàn laõnh thoå Ñaøng Trong cuûa caùc Chuùa Nguyeãn, töùc töø vuøng ñaát töø bôø Nam soâng Gianh vaøo
ñeán taän vuøng Ñoàng Nai, Gia Ñònh, Myõ Tho ... vaø tieáp tuïc truyeàn thöøa cho ñeán thôøi hieän ñaïi.
Naêm Nhaâm Daàn (1722), chuøa Thieân Thai Thuyeàn Toân (Thieàn Toâng) ñöôïc truøng tu thaønh Toå ñình
vaø thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn veà truï ôû Toå ñình. Töø ño,ù vieäc hoaèng döông Phaät phaùp ñöôïc
phaùt trieån maïnh ôû Toå ñình Thieàn Toâng, nhöùt laø sau khi Toå sö Ngöyeân Thieàu – Sieâu Baïch vieân
tòch (naêm 1728), vieäc phaùt trieån cuûa phaùi theàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong, ñaëc bieät laø ôû Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân laø taäp trung töø Toå ñình Thieàn Toâng.
Vì vaäy, trong caùc naêm Quùi Söûu, Giaùp Daàn vaø Aát Maõo (1734 – 1735), do thænh caàu cuûa chö taêng ni
vaø tín ñoà ôû Ñaøng Trong, trong ñoù coù moät soá vöông haàu, quan töôùng cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn ôû
Phuù Xuaân, Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn môû boán giôùi ñaøn lôùn.
Trong thôøi gian 1735 – 1740, coù leõ vì tuoåi giaø, Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn khoâng coøn vaân du hoaèng
hoùa ôû caùc ñòa phöông xa, maø chæ truï trì ôû Toå ñình Thieàn Toâng vaø hoaèng hoùa ôû caùc chuøa ôû Phuù
Xuaân, nhöùt laø ôû chuøa Vieân Thoâng ôû chaân nuùi Ngöï Bình.
Naêm Canh Thaân (1740), Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn ñöôïc thænh môû giôùi ñaøn Long Hoa, roài trôû veà Toå
ñình Thieàn Toâng. Chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1756) môùi leân caàm quyeàn nghe
danh ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn neân sai quan ñeán môøi Ngaøi vaøo Noäi phuû, Hoøa thöôïng Lieãu
Quaùn vaãn giöõ chí “thích caûnh laâm tuyeàn” (thích caûnh röøng suoái) neân ngaøi töø taï. Vì vaäy chuùa Voõ
Vöông nhieàu laàn phaûi thaân haønh ñeán taän chuøa Vieân Thoâng nôi chaân nuùi Ngöï Bình ñeå tham vaán
Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn.
Muøa thu naêm aáy, Hoøa thöôïng an truù ôû chuøa Vieân Thoâng. Cuoái muøa thu ñoù, Hoøa thöôïng bò bònh
nheï, goïi moân ñoà ñeán di huaán raèng: “Nhaân duyeân ñaõ heát ta saép veà queâ xöa”. Caùc moân ñoà ñeàu
khoùc, Hoøa thöôïng laïi daïy raèng: “Caùc ngöôi khoùc loùc maø laøm gì chö Phaät xuaát theá cuõng ñeàu nhaäp
175
Nieát Baøn. Ta nay ñi ñeán ñaâu roõ raøng, veà ñaõ coù nôi, caùc ngöôi khoâng neân khoùc vaø ñöøng neân buoàn
thaûm laém”.
Thaùng 11, vaøi ngaøy tröôùc khi tòch, Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn ngoøi daäy vöõng vaøng, baûo thò giaû mang
giaáy vieát ñeán, töï tay caàm buùt vieát baøi keä raèng:
Hôn baûy möôi naêm trong theá giôùi,
Khoâng khoâng saéc saéc thaûy dung thoâng,
Saùng nay maõn nguyeän veà queâ cuõ,
Naøo phaûi boân ba hoûi Toå toâng.

(Thaát thaäp dö nieân theá giôùi trung,

Khoâng khoâng saéc saéc duyeät dung thoâng,
Kim trieâu nguyeän maõn hoaøn gia lyù,
Haø taát boân man vaán Toå toâng).
Sau khi vieát baøi keä xong, Hoøa thöôïng baûo moân ñoà raèng: “Lôøi sau cuøng laõo taêng noùi gì ñaây ? Voøi
voïi nguy nga, saùng lan röïc rôõ, xöa ñeán nay ñi.
Muoán hoûi vieäc ñeán ñi theá naøo ?Trôøi xanh bieác laëng trong, traêng thu vaèng vaâc, ñaïi thieân theá giôùi
nhieàu nhö caùt ñeàu hieån loä toaøn thaân.
Sau khi ta ñi, caùc ngöôi phaûi nhôù: voâ thöôøng mau choùng, phaûi sieâng naêng tu hoïc Baùt Nhaõ, haõy
tinh taán ! Chôù queân lôøi ta.”
Ngaøy 22 thaùng 11 naêm Nhaâm Tuaát (1742), nieân hieäu Caûnh Höng naêm thöù ba, sau khi cuùng ngoï
vaø thoï trai xong, Hoøa thöôïng Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn cuøng ngoài uoáng traø vôùi ñeä töû. Baát ngôø Hoøa
thöôïng hoûi: Baây giôø laø giôø gì ? Ñoà chuùng thöa: Baïch thaày, giôø Muøi. Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn ngoài
kieát giaø, an nhieân thò tòch, thoï 76 tuoåi.
Chuùa Voõ Vöông nghe tin, saéc ban bia kyù vaø ban cho Hoøa thöôïng Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn thuïy
hieäu laø Chaùnh Giaùc Vieân Ngoä Hoøa thöôïng.
Leã nhaäp thaùp ñöôïc cöû haønh ngaøy 19 thaùng 2 naêm Quí Hôïi (1743), Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn coù
haøng ngaøn ñeä töû xuaát gia vaø cö só, trong ñoù coù 49 ñeä töû noái truyeàn Toâng phaùp.
Toå sö Lieãu Quaùn phaùt xuaát baøi keä truyeàn phaùi môùi laäp thaønh chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn coøn
truyeàn ñeán ngaøy nay.
Trong saùch Lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam. Thöôïng toïa Maät Theå vieát ngaøy vieân tòch cuûa Thieàn sö
Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn laø ngaøy 22 thaùng 2 naêm Nhaâm Tuaát. (Trang 206).
Trong saùch Thieàn sö Vieät Nam (taùi baûn naêm 1992), Thöôïng toïa Thanh Töø vieát: Thieàn sö Lieãu
Quaùn – Thieät Dieäu tòch vaøo ngaøy 22 thaùng 2 naêm Quí Hôïi (1743) (trang 446 – 447).
Nhöng trong bia ôû thaùp cuûa Toå sö Lieãu Quaùn coù ghi roõ ngaøy, giôø sanh vaø vieân tòch, nhö chuùng toâi
ñaõ trình baøy ôû treân, ngaøy tòch laø ngaøy 22 thaùng 11 naêm Nhaâm Tuaát (1742).

II. BAÛO THAÙP CUÛA TOÅ SÖ LIEÃU QUAÙN.

Baûo thaùp cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn ñöôïc laäp ôû chaân nuùi Thieân Thai, gaàn chuøa Thuyeàn
Toân (Thieàn Toâng), thuoäc vuøng röøng thoâng cuûa laøng An Cöïu, huyeän Höông Traø, phuû Thöøa Thieân
(thuoäc Thaønh phoá Hueá ngaøy nay).
Coù theå noùi raèng, baûo thaùp cuûa thieàn sö Lieãu Quaùn laø ngoâi thaùp ñeäp nhaát trong soá caùc ngoâi thaùp
coå ôû Vieät Nam. Thaùp ñöôïc xaây vuøng ñoài nuùi Thieân Thai, naèm giöõa vuøng röøng thoâng thanh tònh vaø
trang nghieâm nhöng khoâng keùm phaàn thô moäng.
Leã nhaäp thaùp ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy 19 thaùng 2 naêm Quùi Hôïi (1743).
Thaùp ñöôïc xaây ngay phía sau hoà baùn nguyeät laø nôi maø xöa kia, trong thôøi gian tu taäp thieàn ñònh
khoå haïnh, Thieàn sö ñaõ thöôøng ngoài tham thieàn nhaäp ñònh nhieàu naêm vaø aên rong trong hoà naøy.

176
Baûo thaùp raát myõ thuaät cuûa Toå Lieãu Quaùn ñöôïc L. SOGNY, moät ngöôøi Phaùp nghieân cöùu veà Lòch
Söû Vieät Nam (1) taû laïi ñaày ñuû, trong baøi “Ngoâi thaùp cuûa ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân ñöôïc nhaø
Nguyeån phong Hoøa thöôïng” 9Le premier Annamite consacreù supeùreur de bonzerie par les
NGUYEÃN son tombeau), ñaêng trong taäp san Bulletin des Amis du vieux HUEÁ naêm 1928 (trang
105 – 146) nhö sau: (2)
Treân con ñöôøng ñi (töø Thaønh phoá Hueá) ñeán laêng Vua Gia Long, khoaûng 3km veà phía Nam ñaøn
Nam Giao, coù moät ngoâi thaùp ñöôïc gìn giöõ hoaøn haûo ñeïp ñeõ, ôû treân moät thöûa ñaát baèng coù töôøng
thaønh, tam caáp vaø hoà sen. Neáu khoâng coù ngoïn thaùp Phaät giaùo thì veû ñeïp vaø söï oai nghi huøng
traùng, coù theå laøm cho ngöôøi ta nghó raèng: ñaây laø laaêng taåm cuûa moät oâng Hoaøng hay moä phaàn cuûa
danh voïng cao trong xaõ hoäi.
Moät hoâm toâi vaøo trong thaùp, moät taám bia lôùn ñeà naêm thöù chín nieân hieäu Caûnh Höng, ñôøi vua Leâ
Hieán Toâng (1740 – 1786), ñaõ ñaùnh thöùc oùc toø moø cuûa toâi. Nhöõng ngöôøi quanh vuøng cho toâi bieát:
ñaây laø nôi yeân nghæ cuûa moät nhaø sö thoâng thaùi maø tieáng taêm vaø ñaïo ñöùc cuûa Ngaøi vaãn coøn truyeàn
tuïng ñeán ngaøy nay. Nhöng toâi raát khoù chòu khi nghe nhöõng ngöôøi daân laøng daùm noùi raèng, ñaây laø
moät nhaø sö ñaàu tieân truyeàn baù Phaät giaùo vaøo An Nam. (3)

(1) L. SOGNY laø giaùm ñoác an ninh ôû Vieät Nam thôøi Phaùp thuoäc, sau leân laøm toaøn quyeàn ôû Ñoâng
Döông.
(2) Baûn dòch cuûa Nguyeân Hoàng.
(3) Daân chuùng Vieät Nam coù yù muoán noùi raèng Thieàn sö Lieãu Quaùn laø nhaø sö Vieät Nam ñaàu tieân
truyeàn baù Phaät giaùo ôû Ñaøng Trong, thôøi caùc chuùa Nguyeãn.

Vaäy toâi xin noùi veà chuøa Thieàn Toâng ( thuyeàn Toân) ôû caùch ñoù 1km döôùi chaân nuùi Thieân Thai, toâi
ñaõ ñeán yeát kieán oâng Phaïm Gia Khaùnh, ñaïo hieäu Taâm Khoan, ñöôïc trieàu ñình (Vua Nguyeãn)
phong chöùc Taêng cang. Nhaø sö noùi vôùi toâi raèng: “Thaùp ñoù laø moä phaàn cuûa Ngaøi Lieãu Quaùn, hieäu
Chaùnh Giaùc – Vieân Ngoä Toå sö, theá heä thöù 35, phaùi thieàn Laâm Teá Chaùnh Toâng”.
Toâi seõ khoâng coù gì noùi theâm veà cuoäc ñôøi saùng choùi cuûa böïc tieàn boái cuûa toâi maø coâng ñöùc ñaõ khaéc
nôi bia thaùp.
Nhöõng taøi lieäu veà ngoâi chuøa cuûa chuùng toâi (chuøa Thieàn Toâng) ñaõ bò Taây Sôn taøn phaù; chæ qua
truyeàn khaåu maø nhöõng kyû nieäm veà Toå Lieãu Quaùn coøn giöõ ñöôïc ñeán ngaøy nay. Khoâng phaûi nhö
oâng nghe ngöôøi ta noùi: Ngaøi laø Toå truyeàn Phaät giaùo vaøo An Nam. Chöõ Toå coù nghóa laø ngöôøi khai
saùng maø ngöôøi ta goïi cho ngaøi, ñoù laø Toå khai saùng chuøa Thieàn Toâng chuùng toâi. Ngaøi cuõng laø vò sö
Vieät Nam ñaàu tieân ñöôïc chuùa Ninh Vöông (Nguyeãn Phöôùc Truù) ôû Hueá (1725 – 1738) phong taëng
“Hoøa Thöôïng”.
Taát caû caùc chuøa ôû Hueá ñeàu do söï ñieàu khieån bôûi caùc nhaø sö Trung Hoa do chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu (1691 – 1725), thaân phuï cuûa Ninh Vöông, môøi töø Trung Quoác sang (ñoù laø vò khai sôn chuøa
Quoác Aân, Thieàn sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, ngöôøi ñöùng ñaàu vieäc du nhaäp truyeàn baù naøy).
Cuoäc ñôøi cuûa Toå Lieãu Quaùn laø taám göông saùng choùi cuûa moät trong nhöõng vò sö thoâng thaùi nhöùt
xöù naøy. Kyû nieäm cuûa Toå ñaõ ñöôïc baûo veä trung thöïc vaø toân thôø trong chuøa naøy. Ngaøy 22 thaùng 11
Aâm lòch haøng naêm laø ngaøy gioã, hôn traêm taêng ni vaø haøng traêm Phaät töû ñeán ñaây laø leã kî Toå, roài
ñeán vieáng thaùp queùt doïn. Nhieàu chuøa ôû (caùc tænh) mieàn Nam Trung Phaàn vaø Nam Phaàn cuõng thôø
Toå vì Toå coù nhieàu ñeä töû goác ôû caùc tænh aáy.
Trôû laïi veà ngoâi thaùp, coù theå quaû quyeát raèng: ñaây laø ngoâi thaùp huøng vó nhöùt vuøng naøy vaø coù theå
noùi laø caû nöôùc nöõa.
Khuoân vieân thaùp, goàm kieán truùc, ñaát troáng vaø neàn toâ vaøo khoaûng 2.000 meùt vuoâng. Neáu keû toaøn
theå ñaát, dieän tích ngoâi moä coù gaàn moät maãu taây, trong ñoù coù moät phaàn ñöôïc troàng thoâng, xoaøi vaø
caùc loaïi caây khaùc.
177
Thaùp coù tam caáp danh döï, beà ngang 4m, roäng 10 böïc. Thaùp coù 7 töøng. Theo ca dao truyeàn tuïng,
soá töøng cuûa thaùp tieàu bieåu ñöùc haïnh cuûa vò sö vieân tòch. Baûy töøng thaùp tieàu bieåu soá toái ña chæ cho
lyù töôûng vieân maõn toái thöôïng cuûa ñöùc Phaät. Tuy vaäy, söï thöïc thì khaùc, nhöng vò sö caáp taêng cang
vaø truï trì (hai caáp böïc naøy ñöôïc trieàu ñình ban cho) thì coù quyeàn xaây thaùp töø boán ñeán baûy töøng.
Töøng treät ñöôïc keå laø moät töøng. Nhöõng vò ôû böïc Ñaïi sö (cuõng laø caáp böïc chaùnh thöùc vaø trong ñaïo
thöøa nhaân) chæ coù theå xaây töø moät ñeán ba töøng maø thoâi.
Treân coång vaøo thaùp coù bieån chöõ:
“Ñaùm hoa laïc khöù höõu dö höông”
(Hoa öu ñaøm ñaõ ruïng vaãn coøn löu laïi höông thôm).
Hai beân coång coù hai caâu ñoái:
Beân phaùi: “Böûu ñaïi tröôøng minh baát ñoaïn moân tieàn löu luïc thuûy”
(Tieáng moõ quí vang daøi khoâng döùt, tröôùc coång doøng nöôùc xanh bieác vaãn troâi)
Beân traùi: “Phaùp thaân ñoäc loä y nhieân toïa lyù khaùn thanh sôn”
(Phaùp thaân loâ loä y nhieân ngoài ñaáy ngaém nuùi xanh).
Bia döïng döôùi chaân thaùp coù caùc doøng chöõ:
- Beân treân: “Voâ löôïng quang”
- ÔØ giöõa: “Saéc töù Chaùnh giaùc – Vieân Ngoä Lieãu Quaùn Laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”
(Thaùp cuûa Laõo Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn ñöôïc Saéc töù Chaùnh Giaùc – Vieân Ngoä)
- Beân phaûi: “Boãng aùt chaân phong gia keá thuaät”
- Beân traùi: “Taâm löông myõ hoùa quoác bao suøng”.
Dòch nghóa:
- Ñaùnh ! Heùt ! Toâng phong chaân chaùnh cuûa Thieàn Toâng ñöôïc noái truyeàn.
- Laøm cho ñeïp deõ beán bôø ñaát nöôùc ñöôïc quí troïng vaø toân suøng.
Bia thoå thaàn ñöôïc hoà voâi ôû maët trong töôøng beân traùi cuûa voøng thaønh thaùp:
- Chính giöõa vieát: “Khai hoaøng haäu thoå nguyeân quaân töø toøa chi vò”.
- Beân phaûi: “Oai traán sôn xuyeân caàu taát öùng”
- Beân traùi: “Aân quang nhöït nguyeät ñaûo giao linh”.
Dòch nghóa:
- Oai traán nuùi non, khe suoái, caàu taát öùng.
- Aùnh saùng quang minh cuûa maët trôøi maët traêng, caàu ñaïo seõ ñöôïc linh nghieäm.
Giôø chuùng ta haõy noùi ñeán taám bia lôùn maø chuùng ta ñaõ ñeà caäp ôû ñaàu baøi. Bia cao gaàn 2m vaø
khoâng döôùi moät ngaøn naêm traêm chöõ Haùn.
Bia do phaùp ñieät (ñôøi chaùu) cuûa thieàn sö Lieãu Quaùn, baáy giôø laø moät thieàn sö ñang truï trì ôû moät
chuøa beân Trung Quoác bieân soaïn vaø ñöôïc lònh cuûa Chuùa Voõ Vöông (Nguyeãn Phöôùc Khoaùt) trò vì
vaøo caùc naêm 1738 – 1765 cho döïng ôû trong thaùp:
Bia thaùp.
SAÉC TÖÙ LAÂM TEÁ CHAÙNH TOÂNG, THEÁ HEÄ THÖÙ 35 HOØA THÖÔÏNG LIEÃU QUAÙN, THUÏY
“CHAÙNH GIAÙC – VIEÂN NGOÄ HOØA THÖÔÏNG”
“Trong ñaïo phaùp chuùng ta vieäc troïng ñaïi laø gì ? Con ngöôøi sinh ra khoâng do töø cöûa Töû Quan maø
ñeán, cheát khoâng phaûi vaøo cöûa Töû Quan maø ñi. Xöa soâng trong röøng saâu hang ñoäng, maát nguû queân
aên, coi söï soáng cheát laø quan troïng. Ngaøy nay, trong luùc Phaät phaùp suy vi, ngöôøi nhaät ra ñöôïc vieäc
troïng ñaïi maø hieán thaân cho ñaïo phaùp nhö Hoøa thöôïng Lieãu Quaùn thaät laø hi höõu.
Ngaøi queâ quaùn ôû laøng Baïc Maõ, huyeän Ñoâng Xuaân, phuû Phuù Yeân, hoï Leâ, phaùp danh Tieät Dieäu,
hieäu Lieãu Quaùn, tuoåi nhoû xuaát gia, thieân tö ñónh ngoä, chí khí hôn ngöôøi. Maát meï naêm leân saùu,
ngaøi ñaõ coù yù xuaát traàn, phuï thaân lieàn göûi ñeán chuøa Hoäi Toân, leã Hoøa thöôïng Teá Vieân. Baûy naêm
sau Hoøa thöôïng vieân tòch, Ngaøi ra Hueá leã Laõo toå Giaùc Phong.

178
Naêm 1691 sau moät naêm ôû chuøa, Ngaøi laïi phaûi veà queâ giuùp ñôõ phuï thaân, haùi cuûi thuoác thang
phuïng döôõng ñöôï boán naêm thì phuï thaân taï theá.
Naêm Aát Hôïi (1695), Ngaøi laïi ra Hueá leã Hoøa thöôïng Thöôøng Thoï – Thaùch Lieâm, thoï giôùi Sa di.
Naêm Ñinh Söûu (1697), leã Hoøa thöôïng Töø Laâm, thoï vieân maõn cuï tuùc giôùi. Naêm Kyû Maõo (1699),
ngaøi ñi khaép thaêm caùc chuøa, soáng ñôøi ñaïm baïc taâm thöôøng suy nghó: Phaùp naøo laø toái vi ñeä nhöùt,
ta quyeát xaû thaân maïng y theo phaùp tu haønh. Nghe chö thieàn gæa boán phöông noùi raèng Hoøa thöôïng
Minh Hoaèng – Töû Dung kheùo daïy ngöôøi tham thieàn nieäm Phaät ñeä nhöùt, naêm Nhaâm Ngoï (1702),
beøn qua Long Sôn tham hoïc Hoøa thöôïng Töû Dung. Hoøa thöôïng daïy (tham cöùu coâng aùn) moät caâu:
“Muoân phaùp qui veà moät, moät qui veà ñaâu ?”
Ngaøy ñeâm tham cöùu khoå coâng taùm, chín naêm chöa ñaït ñöôïc gì, taâm ñang hoang mang, moät ngaøy
noï, nhaân xem “Truyeàn Ñaêng Luïc” coù caâu: “Chæ vaät truyeàn taâm, ngöôøi khoâng hieåu roõ” (Chæ vaät
truyeàn taâm, nhaân baát hoäi xöù), Ngaøi hoaùt nhieân ngoä nhaäp.
Nuùi soâng xa caùch, khoâng sao trình thaày veà choã sôû ngoä, maõi tôùi muøa xuaân naêm Maäu tyù (1708),
Ngaøi môùi tôùi Long Sôn caàu Hoøa thöôïng chöùng minh coâng phu tham cöùu. Khi trình ñeán caâu: “Chæ
vaät truyeàn taâm, ngöôøi khoâng hieåu roõ”, Hoøa thöôïng hoûi: “Neùp nuùi buoâng tay coøn chòu ñöôïc, cheát
roài soáng laïi chôù khi quaân töû” laø theá naøo, noùi nghe ? Ngaøi voã tay cöôøi ha haû. Hoøa thöôïng noùi:
“chöa phaûi !” Ngaøi noùi: “Quaû caân voán laø saét”. Hoøa thöôïng noùi: “cuõng chöa phaûi”.
Hoâm sau Hoøa thöôïng baûo: “Coâng aùn hoâm qua chöa xong, noùi laïi xem ?”. Ngaøi noùi: “Sôùm bieát
ñeøn laø löûa; côm chín ñaõ laâu roài”. Hoøa thöôïng caû khen.
Muøa Haï naêm Nhaâm Thìn (1712), Hoøa thöôïng (töû Dung) vaøo Quaûng Nam döï leã “Toaøn Vieän”,
Ngaøi trình baøi keä “Taém Phaät”. Hoøa thöôïng hoûi: “Toå Toå truyeàn nhau, Phaät phaät trao nhau; chaúng
hau truyeàn trao nhau caùi gì ?”, Ngaøi noùi: “Maêng ñaù nhoâ leân daøi moät tröôïng; Phaát töû loâng ruøa naëng
ba caân !” Hoøa thöôïng laïi hoûi: “Cao cao ñænh nuùi ñi thuyeàn; saâu saâu ñaùy bieån ngöõa phi (1) laø sao
?” Ngaøi ñaùp: “Suoát ñeâm gaõy söøng, traâu ñaát roáng; Troïn ngaøy ñaøn gaûy coù daây ñaâu !”. Roài cheùp laïi
heát, vaøo phoøng trình thaày caàu aán chöùng. Hoøa thöôïng xem xong caû möøng, aán khaû !

(1) Nguyeân Hoàng dòch: “Saâu saâu döôùi bieån ngöïa voàn voù caâu,
Thaâm thaân haûi ñeå taåu maõ.”

Ngaøi laø ngöôøi cô trí nhö röông vôùi naáp hôïp nhau, nhö nöôùc vôùi söõa hoøa nhau; cô duyeân hoùa ñoä
nhieàu khoâng sao keå xieát.
Muøa xuaân naêm Nhaâm Daàn (1722), Ngaøi veà Hueá truï Toå Ñình (chuøa Thieân Thai – Thuyeàn Toân).
Caùc naêm Quí Söûu, Giaùp Daàn, Aát Maõo (1733 – 1735), do thænh caàu cuøa Taêng ni, tín ñoà. Ngaøi laàn
löôït môû boán Ñaïi giôùi ñaøn. Naêm Canh Thaân (1740), Ngaøi döï ñaøn “Long Hoa Phong Giôùi” roài trôû
veà Toå Ñình, Chuùa (Hieáu Minh Vöông – 1738 – 1765) nghe danh ñöùc vôøi vaøo cung, nhöng giöõ chí
laâm tuyeàn, Ngaøi töø taï.
Muøa xuaân naêm Nhaâm Tuaát (1742) Ngaøi laïi môû Giôùi ñaøn ôû chuøa Vieân Thoâng. Cuoái thu nhuoám
bònh xoaøng, khoaûng thaùng 10. Ngaøi goïi ñeä töû ñeán baûo: “Nhaân duyeân cuoäc ñôøi ñaõ heát. Ta saép veà
queâ thoâi !”. Moïi ngöôøi khoùc, Ngaøi Baûo: “Caùc ngöôi buoàn khoùc ñieàu chi vaäy ?ø Chö Phaät xuaát theá
coøn nhaäp Nieát Baøn. Ta nay ñi ñaõ roõ raøng, veà ñaõ coù nôi, caùc ngöôi khoâng neân buoàn khoùc”..
Thaùng 11, vaøi ngaøy tröôùc khi tòch, Ngaøi ngoài ngay ngaén caàm buùt vieát baøi keä töø bieät raèng:
“ Tuoåi ñôøi ñaõ quaù baûy möôi nieân.
Khoâng khoâng saéc saéc chaúng öu phieàn,
Hoâm nay maõn nguyeän veà queâ cuõ,
Haø taát laêng xaêng hoûi Toå Toâng.”
Roài noùi: “Lôøi sau cuøng Laõo taêng noùi gì ñaây ? Voøi voïi nguy nga, saùng laïn röïc rôõ, xöa ñeán nay ñi.
Muoán hoûi vieäc ñeán ñi theá naøo, kìa trôøi xanh bieác laëng trong, traêng thu vaèng vaëc, ñaïi thieân sa giôùi
179
hieån loä toaøn thaân. Sau khi ta ñi; caùc ngöôi phaûi nhôù voâ thöôøng choùng mau, sieâng hoïc Baùt Nhaõ.
Chôù queân lôøi ta, haõy tinh taán “
Ngaøy 22, sau leã traø buoåi sôùm, Ngaøi hoûi: Baây giôø laø giôø gì ? Chuùng ñaùp: “giôø Muøi”, Ngaøi an nhieân
ra ñi.
Vieäc taâu leân, Chuùa saéc laäp bia kyû nieäm ñaïo haïnh vaø ban thuïy hieäu laø “Chaùnh Giaùc – Vieân Ngoä
Hoøa thöôïng”.
Ngaøi sinh giôø Thìn, ngaøy 18 thaùng 11 naêm Ñinh Tò (1667) maát naêm 76 tuoåi (1742), truyeàn y 43
naêm, thuyeát phaùp ñoä sinh 34 naêm, noái phaùp 49 ñeä töû, ñoä xuaát gia taïi gia keå ñeán ngaøn soá vaïn,
nhaäp thaùp ngaøy 19 thaùng 2 naêm Quí Hôïi (1743), thaùp xaây treân thöûa ñaát phía Nam nuùi Thieân Thai,
laøng An Cöïu huyeän Höông Traø.
Keá toâi nhaân luùc sang Nam, nghe ñaïo haïnh Ngaøi cao ngaát, hoaèng hoùa treân ñaát nöôùc naøy ñoä ngöôøi
voâ soá, Kheá taâm Phaät Toå quaûi naïp che thaân, haønh giaûi chaân thaät, moïi ngöôøi ñeàu khaâm tín, tieác
thay chöa ñöôïc gaëp. Naytaêng ñoà moân nhaân döïng thaùp laäp bia, bieát Keá toâi laø ngöôøi trong toâng
moân aét ñaõ taän töôøng neân yeâu caàu cho baøi Bia Minh. Theïn vì buùt möïc hoang sô leõ naøo daùm nhaän,
ngaët vì trong Toâng moân, neân khoù töø nan. Laïi nöõa, kính vì ñaïo phong cao ñeïp, khoâng xieån döông
laáy gì thuaät laïi ñôøi sau.
Oâi ! Laáy con maét theá ñeå maø xem thì coù töôùng sanh dieät, khöù lai (ñeán ñi), nhöng baèng ñaïo nhaõn
thì khoâng phaûi vaäy. Ngaøi ñaõ tòch dieät, chöùng Nieát Baøn baát sinh baát dieät, ñaâu caàn ca tuïng laøm chi.
Nhöng sinh tieàn Ngaøi coù nhieàu coâng ñöùc vó ñaïi, töï khoâng theå mai moät, chæ e theá gian töôùng vaø
nhaân duyeân nhaäp ñaïo cuûa Ngaøi chöa maáy ai toû roõ, môùi phaûi soaïn thuaät, chaúng qua ngöôøi muø sôø
voi, cuõng chæ bieát moät phaàn maø thoâi.
Minh raèng:
Doøng nöôùc Hoà Ñaø,
Thaép noåi ñeøn tueä,
Chaùu con voâ soá,
Sieâu toàn dò muïc,
Voâ ngaïi trí bieän
Hoùa duyeân ñaõ maõn,
Thieân Thai nuùi aáy,
Phaùp thaân hieån loä.
Nguoàn suoái chaûy xa
Toå ñaïo saùng loøa.
Roàng voi ñaåy nhaøo.
Nuùi baùu hieän ra.
Phuï chaùnh toài taø.
Daáu haïc bay qua
Ñoà soä nguy nga.
Vaïn töôïng sum la.
Thaùng 4 naêm Caûnh Höng thöù chín (1748).
Phaùp dieät Thieän Keá, ôû chuøa Tang Lieân, OÂ Laêng, tænh Phuùc Kieán, Trung Quoác Baùi soaïn”.
Baûy möôi ba naêm sau khi maát (1815), kyû nieäm veà Ngaøi Lieãu Quaùn vaãn coøn soâng maõi giöõa loøng
tín ñoà, ngöôøi ta truøng tu phaàn moä, moät Ñaïi leã ñöôïc cöû haønh vôùi hai taám bia, moät beân traùi,ø moät
beân phaûi cuûa taám bia tröôùc ñeå kyû nieäm Ñaïi leã truøng tu naøy.
Bia beân traùi:
“Con ngöôøi sinh ra treân ñôøi do lyù Aâm – Döông, Phaät giaùo töø Ñoâng sang, muïc ñích daïy ngöôøi laøm
vieäc thieän, giaùo lyù nhaân quaû cuûa Phaät giaùp khoâng theå baøn caõi gì nöõa, boá thí, ñaïo lyù “Tænh moäng
traàn hoaøn”, chaúng phaûi laø lôøi voâ ích. Ngöôøi coù thieän taâm laøm vieäcthieän seõ vöôït qua beå khoå baèng
180
chieác thuyeàn töø. Ngöôøi tin Phaät giaùo vaø thöïc haønh tin töôûng seõ leân Nieát Baøn baèng ñuoác tueä choùi
saùng.
Tin töôûng nhö vaäy, nhaân dòp naøy, chuùng toâi coù baøi thô sau ñaây ñeå töôûng nhôù vò thieàn sö khaû kính
cuûa chuùng toâi:
Ba ngaøn theá giôùi chöùa trong haït caûi
Vöôøn Kyø Vieân, nuùi Linh Thöùu roäng lôùn.
Khoâng saùnh ñöôïc vôùi coâng ñöùc cuûa Ngaøi
Söï nghieäp dñaõ vieân maõn, töø nay Ngaøi nhaäp Nieát Baøn.
Baèng ñuoác tueä, Ngaøi thaúng ñöôøng chaùnh ñaïo,
Vaø vöôït qua bieån khoå baèng chieác thuyeàn töø.
Leã truøng tu thaùp moä hoaøn thaønh,
Thieän nam tín nöõ haân hoan cuùng döôøng kyû nieäm.
Chi phí truøng tu do tín ñoà trong moân phaùi cuùng, ñaëc bieät laø oâng Hoaøng Vaên Duyeân, phaùp danh
Taùnh Giaùc, Caån Thaän haàu, Khaâm sai thuoäc Noäi cô Chaùnh quaûn Nhaø Ñoà vaø baø Leâ Thò Caùch, phaùp
danh Taùnh Thoâng, Ñaëng Thò Phuù phaùp danh Taùnh Tröïc.
Laøm ngaøy toát, thaùng tö muøa Haï naêm Aát Hôïi” (töùc thaùng 5 naêm 1815)
Bia beân phaûi:
“Chuùng toâi moân phaùi chuøa Thieân Thai, kính caån daâng Hoøa thöôïng toân kính baøi thô sau ñaây ñeå kyû
nieäm leã truøng tu thaùp moä:
Ngaøi ñaõ soáng ôû moät xöù khaùc queâ cuûa Ngaøi,
Daáu chaân Ngaøi ñeå laïi, Ngaøi veà Taây phöông.
Töø nay Ngaøi trôû thaønh baát töû,
Ngaøi thöïc haønh ñaïo lyù Trung ñaïo.
Ngoïn tueä ñaùng saùng vónh vieãn.
Chieáu hình aûnh Ngaøi nôi ñaát Phaät.
Chuùng toâi mong bia naøy döïng leân,
Phaùi LAÂM TEÁ maõi maõi löu truyeàn.
Gia Long thöù 14 (1815), do ñeä töû thieän tín laäp”.
Cho ñeán ngaøy nay, ngoâi thaùp moä cuûa Thieàn sö LIEÃU QUAÙN vaãn coøn ñöôïc baûo trì hoaøn haûo; gaàn
ñaây, ngöôøi ta coøn xaây bôø töôøng bao quanh hoà sen tröôùc thaùp. Nhieàu taêng ni ôû Hueá vaø caùc vuøng
laân caän ñeàu ca ngôïi coâng ñöùc Ngaøi Lieãu Quaùn vaø quaû quyeát raèng: Ngaøi laø hình aûnh Ñaïo ñeïp
nhaát nöôùc Vieät Nam.

Hình:
- Hoà sen tröôùc thaùp Toå Lieãu Quaùn.
- Thaùp cuûa Toå Lieãu Quaùn.
- Chuøa Thuyeàn Toân.

III. CHUØA THUYEÀN TOÂN (1)

(CHUØA THIEÂN THAI – THIEÀN TOÂNG)
Chuøa Thuyeàn Toân (Thieàn Toâng) thuoäc vuøng röøng nuùi Thieân Thai, xaõ Döông Xuaân, huyeän Höông
Traø, phuû Phuù Xuaân (Nay thuoäc thoân Nguõ Taây, xaõ Thuûy An, Thaønh phoá Hueá), vì vaäy chuøa coøn coù
teân laø chuøa Thieân Thai – Thieàn Toâng.
Chuøa Thieàn Toâng do Hoøa thöôïngThieät Dieäu – Lieãu Quaùn thaønh laäp neân hieän nay ñöôïc goïi laø Toå
Ñình Thieàn Toâng.

181
(1) Moät soá ngöôøi mieàn Trung ñoïc “Thieàn” laø “Thuyeàn” vaø “Toâng” laø “Toân”. Vì vaäy chuøa Thieân
Thai – Thuyeàn Toân, thöïc ra laø chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng hay Thieàn Toâng.

Chuøa Thieàn Toâng ñöôïc xaây döïng treân vuøng ñoài thoâng thuoäc nuùi Thieân Thai, chuøa xaây höôùng veà
phía Ñoâng Nam, nhìn xuoáng vuøng röøng thoâng vaø ñoàng baèng thaáp phía tröôùc, phía sau chuøa laø
ñænh nuùi Thieân Thai, maây traéng löõnglôø bay treân neàn trôøi xanh thaãm, xung quanh chuøa laù röøng
thoâng xanh ngaét, caûnh thanh u tónh mòch.
Töø Thaønh phoá Hueá, ñi theo ñöôøng Ñieän Bieân Phuû ñeán ñaøn Nam Giao, theo con ñöôøng nghóa
trang thaønh phoá, qua chieác caàu xaây baéc ngang kinh thuûy lôïi Nam soâng Höông, reõ vaøo beân phaûi, ñi
khoaûng hôn moät caây soá thì thaáy taám baûng ñeà: “Toå Ñình Thuyeàn Toân 500m”, theo ñöôøng ñaù ñoû
quanh co giöõa caùc ñoài thoâng xanh töôi, tónh mòch. Chuøa ñöô5c caát treân neàn chuøa cao, töø ñöôøng
böôùc leân caùc böïc caáp môùi ñeán coång chuøa ôû ngay rìa phía tröôùc saân chuøa.
Coång chuøa xaây kieåu töù truï, töùc goàm boán truï bieån lôùn, thaúng hai truï phía trong cao, hai trî ngoaøi
thaáp. Beân caïnh coång chuøa coù caây Boà ñeà vaø taøn caây roäng xanh che phuû phía beân treân coång vaøo.
Saân chuøa cao roäng vaø thoaùng, giöõa saân laø töôïng Boà Taùt Quan Aâm ñöùng treân toøa sen, döïng treân
neàn vuoâng cao, coù nhieàu töøng caáp, hai beân saân troàng nhieàu caây caûnh xanh töôi.
Chuøa ngaøy xöa xaây theo kieåu chöõ “Khaåu”. Chaùnh ñieän laø caên nhaø roäng ba gian coù ba caùnh cöûa
roäng baèng goã, noái tieáp vôùi hai gian nhaø ñeå chuoâng vaø troáng ôû hai beân. Maùi ngoùi chaùnh ñieän ñöôïc
lôïp kieåu hai töøng maùi choàng leân, maùi treân nhoû hôn vaø cao hôn maùi döôùi vaøi taác, taïo khoaûng troáng
cho gioù vaø aùnh saùng luoàn vaøo phía trong chaùnh ñieän.
Hai daõy hai beân laø nhaø khaùch vaø nhaø taêng, daõy phía sau laø nhaø Toå, ôû giöõa laø “saân chöõ Khaåu ”
(khoaûng saân troáng ñeå laäp hoøn non boä, troàng hoa ...)
Chuøa Thuyeàn Toân ñöôïc Toå Lieãu Quaùn la65p vaøo khoaûng naêm 1708 – 1712, luùc ñoù chæ laø am
tranh (thaûo am). Hieän chöa bieát, trong thôøi gian Toå Lieãu Quaùn truï trì ôû chuøa Thuyeàn Toân (1730 –
1742), Toå coù caát laïi lôùn hôn hay khoâng. Nhöng maõi ñeán sau khi Toå Lieãu Quaùn vieân tòch (1742),
ñeán naêm Caûnh Höng thöù baûy, taùm (1746 – 1747), döôùi thôøi Chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt, caùc ñeä töû cuûa Toå hoïp nhau laïi truøng tu laïi chuøa Thuyeàn Toân cho roäng lôùn hôn, döôùi thôøi
truï trì cuûa Chöôûng Thaùi giaùm Mai Vaên Hoan, phap danh Teá YÙ. Coâng cuoäc truøng tu naøy ñöôïc
hoaøn thaønh naêm 1748. Trong coâng trình naøy, cö só Teá yù vaø töù chuùng cuûa chuøa Thuyeàn Toân coøn
ñuùc ñaïi hoàng chung cho chuøa naëng 855 caân) vaø xaây thaùp cho Toå Lieãu Quaùn.
Trong thôøi gian truøng tu ñoù, truï trì chuøa Thuyeàn Toân coù leõ laø thieàn sö Teá Maãn – Toå Huaán, ñeä töû
cuûa Toå Lieãu Quaùn.
Naêm Giaùp Ngoï (1774), chuùa Trònh Saâm ôû Ñaøng Ngoaøi, nhaân luùc Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn
ñang lo choáng laïi Taây Sôn ôû Quaûng Nam, sai Vieäp Quaän Coâng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân vaøo
Ñaøng Trong ñaùnh chieám Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn phaûi boû chaïy vaøo Gia Ñònh, nhôø ñoù, dinh thöï,
nhaø cöûa, chuøa chieàn ... ñeàu coøn nguyeân veïn, khoâng bò chieán tranh taøn phaù. Nhöng trong thôøi gian
chieán tranh vaøo thôøi Taây Sôn sau ñoù, chuøa chieàn, mieáu maïo bò phaù huûy nhieàu, trong ñoù coù chuøa
Thuyeàn Toân. Maõi veà sau, trong khoaûng thôøi gian 1792 – 1802 Thieàn sö Ñaïi Hueä – Chieáu Nhieân
ñaõ ñöùng ra xaây caát laïi chuøa Thuyeàn Toân.
Naêm Gia Long thöù baûy (1808), vua môøi Thieàn sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh truï trì chuøa Thuyeàn Toân
sang truï trì chuøa Baùo Quoác, thieàn sö Taùnh Nhieân – Nhöùt Ñònh leân thay truï trì chuøa Thuyeàn Toân.
Khoaûng naêm Gia Long 13 – 14 (1814 – 1815), Thieàn sö Nhöùt Ñònh ñöôïc söï hoã troä cuûa thaày laø
Thieàn sö Phoå Tònh vaø moân ñoà cuûa Toå Ñình Thuyeàn Toân nhö Khaâm sai Caàn Thaän haøu Hoaøng Vaên
Duyeân, phaùp danh Taùnh Giaùc, baø Leâ Thò Caùch phaùp danh Taùnh Thoâng, Ñaëng Thò Phuù phaùp danh
Taùnh Tröïc ... ñaõ lo truøng tu Toå Ñình Thuyeàn Toân vaø thaùp cuûa Toå Lieãu Quaùn.

182
Naêm Bính Tyù (1816) Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh truï trì chuøa Baùo Quoác vieân tòch, thieàn sö
Taùnh Nhieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc Vua cöû qua truï trì chuøa Baùo Quoác, thieàn sö Ñaïo Taâm – Trung Haäu
thay theá truï trì Toå Ñình Thuyeàn Toân.
Naêm Gia Long 17 (1818), thieàn sö Trung Haäu môû Trai ñaøn ôû Toå ñình Thieân Thai – Thuyeàn Toân,
chö taêng trong Trai ñaøn suy toân Thieàn sö Trung Haäu laøm Hoøa thöôïng Ñaïo sö, nhaân ñoù, laøm tôø
khaûi xin xin vua phong cho chöùc Hoøa thöôïng.
Thieàn sö Trung Haäu ñöôïc söï hoã trôï cuûa Cö só Leâ Thò Ta, phaùp danh Tieân Quí ñöùng ra lo truøng tu
laïi Toå ñình Thuyeàn Toân.
Sau thieàn sö Ñaïo Taâm – Trung Haäu, caùc vò truï trì ôû Toå ñình Thuyeàn Toân keùm taøi ñöùc neân Toå
ñình bò suy vi.
Khoaûng naêm 1928, Thieàn sö Taâm Khoan truï trì Toå ñình Thuyeàn Toân, Giaùm ñoác An ninh An Nam
laø L.Sogny (sau leân laøm toøan quyeàn Ñoâng Döông) ñaõ ñeán nghieân cöùu veà thaùp cuûa Toå Thieät Dieäu
– Lieãu Quaùn, ñeán Toå ñình Thuyeàn Toân ñeå hoûi Thieàn sö Taâm Khoan veà Toå Lieãu Quaùn.
Sau ñoù (1937), Hoøa thöôïng Tröøng Thuûy – Giaùc Nhieân laø Taêng Cang Quoác töï Thaùnh Duyeân (treân
nuùi Tuùy Vaân ôû cöûa bieån Tö Dung) ñöôïc kieâm nhieäm truï trì Toå ñình Thuyeàn Toân. Naêm Ñinh Söûu
(1937), Hoøa thöôïng Giaùc Nhieân môùi ñöùng ra lo truøng tu laïi Toå ñình Thuyeàn Toân moät laàn nöõa vaø
lo chaán chænh laïi toâng phong cuûa moân phaùi. Nhôø ñoù, Toå Ñình Thieân Thai – Thuyeàn Toân noåi danh
trôû laïi trong choán thieàn laâm ôû Kinh ñoâ Hueá.
Naêm 1973, Hoøa thöôïng Giaùc Nhieân truï trì Toå ñình Thuyeàn Toân ñöôïc Giaùo Hoäi Phaát giaùo Vieät
Nam Thoáng Nhaát suy toân laøm Taêng Thoáng cuûa Giaùo hoäi, Toå Ñình Thuyeàn Toân trôû thaønh trung
taâm quan troïng cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam.
Naêm 1979, Taêng Thoáng Tröøng Thuûy – Giaùc Nhieân vieân tòch taïi Toå ñình Thieân Thai – Thieàn
Toâng, thoï 102 tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân Toå Ñình.
Toå ñình Thieàn Toâng hieän coøn thôø long vò caùc vò Toå sau:
1. Saéc töù truyeàn Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp nguõ theá, Lieãu Quaùn, huùy Thieät Dieäu, thuïy
Chaùnh Giaùc – Vieân Ngoä Laõo Hoøa thöôïng.
2. Thieàn sö Teá Maãn – Toå Huaán (theá heä 36, Laâm Teá)
3. Thieàn sö Teá Hieån – Taâm Quang, Vieân Giaùm Ñaïi sö.
4. Thieàn sö Teá Hieäp – Haûi Ñieän, thuïy Vieân Minh Hoøa thöôïng
5. Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang, thuïy Vieân Giaùc Hoøa thöôïng
6. Thieàn sö Ñaïi Nghóa – Trí Quaû, thuïy Vieân Ngoä Laõo Ñaïi sö.
7. Truøng Höng Thieàn – Toâng Töï, truyeàn Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp thaát theá, huùy Ñaïi
Hueä, thöôïng Chieáu haï Nhieân thuïy Vieân Keá Hoøa thöôïng.
8. Truøng Kieán Thieàn Toâng Töï, Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp baùt theá, huùy Ñaïo Taâm –
Trung Haäu thuïy Vieân Giaùc.
9. Ñaïi sö Ñaïo Taûi – Sôû Trí (ñôøi 38, Laâm Teá)

B. CAÙC THIEÀN SÖ THUOÄc CHI PHAÙI LIEÃU QUAÙN.

Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn baét ñaàu phaùt xuaát moät baøi keä truyeàn phaùi rieâng cho chi phaùi Thieân
Thai Thieàn Toâng (Thieân Thai – Thuyeàn Toân), töùc chi phaùi thieàn Lieãu quaùn thuoäc phaùi thieàn Laâm
teá Chaùnh Toâng nhö sau:

Thieät Teá Ñaïi Ñaïo

Taùnh Haûi Thanh Tröøng
Taâm Nguyeân Quaûng Nhuaän
Ñöùc Boån Töø Phong
183
Giôùi Ñònh Phöôùc Hueä
Theá Duïng Vieân Thoâng
Vónh Sieâu Trí Quaû
Maät Kheá Thaønh Coâng
Truyeàn Trì Dieäu Lyù.
Dieãn Xöôùng Chaùnh Toâng
Haïn Giaûi Töông Öng
Ñaït Ngoä Chaân Khoâng

(Ñaïo lôùn thöïc taïi

Theå bieán taùnh trong
Nguoàn taâm thaám khaép
Goác ñöùc vun troàng
Giôùi ñònh phöôùc hueä
Theá duïng vieân thoâng
Quaû trí sieâu vieät
Hieåu thaáu thaønh coâng
Truyeàn giöõ dieäu lyù
Truyeàn dieãn chaùnh toâng
Haïnh giaûi song song
Ñaït ngoä chaân khoâng)

Caùc Thieàn sö thuoäc chi phaùi Lieãu Quaùn hoaèng hoùa ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân vaø caùc tænh mieàn Trung
(töø Bình Trò Thieân ñeán Khaùnh Hoøa – Bình Thuaän).
Trong khi ñoù vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai – Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy nay), phaùi thieàn Laâm Teá do Toå
sö Nguyeân Thieàu truyeàn baù ñöôïc phaùt trieån roäng khaép nôi, truyeàn theo hai baøi keä truyeàn phaùp
cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng) vaø cuûa Toå Ñaïo Maân – Moäc Traàn
(Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh ...).
Vaøo cuoái thôøi caùc chuùa Nguyeãn, chi phaùi cuûa hoøa thöôïng Lieãu Quaùn töø mieàn Trung truyeàn vaøo
vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh, truyeàn theo baøi keä treân, nhöng ñöôïc goïi laø Teá Thöôïng Chaùnh Toâng
ñeå phaân bieät vôùi hai phaùi treân, mang danh hieäu laø Laâm Teá Chaùnh Toâng vaø Laâm Teá Gia Phoå.
Cuøng thôøi ñoù, Hoøa thöôïng Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaønh (Quaûng Nam) cuõng truyeàn
baù töø mieàn Trung vaøo mieàn Nam (truyeàn theo baøi keä truyeàn phaùp: “Minh Thieät Phaùp Toaøn
Chöông ...”).
Coù moät ñieàu quan troïng caàn löu yù:
Theo caùc saùch lòch söû Phaät Giaùo xöa ñeàu cho raèng: baøi keä truyeàn phaùp: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh
Haûi Thanh Tröøng ...”laø do Hoøa thöôïng Thieät dieäu – Lieãu Quaùn ñaët ra cho truyeàn thöøa rieâng cuûa
chi phaùi Thieân Thai – Thieàn Toâng, nhöng ôû caùc chuøa mieàn Ñoàng Nai – Gia Ñònh, ñeä töû cuûa Hoøa
thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí laø Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng (cuõng thuoäc theá heä 35, phaùi thieàn Laâm
Teá) truï trì chuøa Hueâ Nghieâm (thuû Ñöùc). Cuõng coù truyeàn thöøa cho ñeä töû theo baøi keä truyeàn phaùp
treân.

MINH VAÄT – NHÖÙT TRÍ.

35. Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng
36. Teá Giaùc – Quaûng Chaâu
37. Ñaïi Cô – Ñöùc Huaân
38, Ñaïo trung – Thieän Hieáu
Thieät Thaønh – Lieãu Chaùnh Phaät Chí – Ñöùc Haïnh
Ñaïo Hueä – Huyeàn Quang
184
39. Taùnh Thanh – Quaûng Ñoâng
40. Haûi Hieäp – Töø Taïng
41. Thanh Thoï – Phöôùc Chi
42. Tröøng Tuøng – Chôn Thoaïi
43. Taâm Hoøa – Chaùnh Khaâm
Chuøa Linh Sôn
(Nuùi Baø Ñen – Taây Nunh)
Taùnh Thaønh – Vieân Ngoä
Haûi Nguyeân – Hoaèng Ñaïo
Thanh Haøo – Böûu Quang
Tröøng Tònh – Chôn Thieän
Taâm minh – Chí Thaéng
Chuøa Ñöùc Taâm
(Phuù Thoï – Gia Ñònh)

Theo taøi lieäu xöa keå raèng: Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn coù 49 ñeä töû noái truyeàn ngoïn ñeøn phaùp
cuûa chi phaùp naøy, nhöng hieän chæ coùn moät soá vò coøn truyeàn laïi cho ñeán ngaøy nay nhö sau:
1. THIEÀN SÖ TEÁ MAÃN – TOÅ HUAÁN
Keá truyeàn ôû chuøa Thieân Thai – Thieàn Toâng (Thuyeàn Toân) ôû Phuù Xuaân (Hueá). Chi phaùi naøy
truyeàn baù roäng ôû Phuù Xuaân, Thuaän Hoùa (vuøng Bình Trò Thieân ngaøy nay) trong ñoù coù nhieàu vò noåi
danh.
2. THIEÀN SÖ TEÁ NHÔN – HÖÕU BUØI (GIAÙC VIEÂN).
Hoaèng hoùa ôû chuøa Haøm Long (nay laø chuøa Baùo Quoác), coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân hoaèng hoùa ôû
Phuù Xuaân truyeàn vaøo Phuù Yeân vaø vaøo ñeán taän vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh, trong ñoù coù caùc vò noåi
danh nhö: Ñaïi Nguyeät – Linh Chieáu, Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng, Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä, Haûi Bình
– Baûo Taïng, Haûi Chaùnh – Baûo Thanh ...
3. THIEÀN SÖ TEÁ DÖÔNG – BÖÛU HIEÅN.
Coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân hoaèng hoùa vaøo ñeán mieàn Ñoàng Nai – Gia Ñònh, coù caùc vò noåi danh nhö:
Ñaïi Nieäm – Chaùnh Thoâng, Ñaïo Thaønh – Nhö Kính, Taùnh Nhö – Phoå Teá, Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm,
Thanh Keá – Hueä Ñaêng ...
4. THIEÀN SÖ TEÁ HIEÅN – BÖÛU DÖÔNG.
Hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa (Nha Trang) vaø coù ñeä töû, phaùp toân truyeàn vaøo mieàn Nam, trong ñoù coù
caùc vò noåi danh nhö: Ñaïi Boà – Thieän Ñeà, Ñaïo Ñaêng – Baûo Höông, Taùnh Ñöùc Vaïn Baûo, Haûi
Löông – Chaùnh Taâm ...
5. THIEÀN SÖ TEÁ CAÊN – TÖØ CHIEÁU.
Hoaèng hoùa ôû chuøa Baûo Tònh (Phuù Yeân) coøn truyeàn thöøa cho ñeán nay: Ñaïi Ñöùc – Vaïn Phuùc, Ñaïo
Vieân – Tri Giaùm, Taùnh Ñònh – Long Quang ...
6. THIEÀN SÖ TEÁ HUYEÀN – ÖÙNG AM.
Hoaèng hoùa ôû chuøa Long Khaùnh (Bình Ñònh) coøn truyeàn thöøa ñeán nay: Ñaïi Ngoä – Chaân Taâm, Ñaïo
Tín – Quang Huy, TAÙnh Thoâng – Thieân Khaùnh ...
7. THIEÀN SÖ Teá AÂN – LÖU QUANG.
Hoaèng hoùa ôû chuøa Baùo Quoác (Hueá) coù caùc ñeä töû vaø Phaùp toân noåi danh nhö Ñaïi Vaên – Chieáu
Nhieân, Ñaïo Minh – Phoå Tònh, Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh, Taùnh Tónh – Nhöùt Xöông, Taùnh Hueä –
Nhöùt Nguyeän ..., Haûi Thieäu – Cöông Kyû, Haûi Thuaän – Löông Duyeân, Haûi Nhu – Tín Nhaäm ...,
Tröøng Thuûy – Giaùc Nhieân, Tröøng Vaên – Giaùc Nguyeân, Tröøng Thaønh – Giaùc Tieân.
8. THIEÀN SÖ TEÁ QUAÛNG – PHOÅ CHAÁN.
Hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Tieân (Hueá), coù caùc ñeä töû vaø pjhaùp toân keá theá truï trì ôû chuøa Kim Tieân
nhö: Ñaïi Quaùn – Hueä Chieáu, Ñaïo Thaønh – Ñöùc Hoùa, Taùnh Thoâng – Nhöùt Trí, Haûi Töø – Taâm
Chaùnh, Thanh Ñöùc – Taâm Khang, Tröøng Gia – Höng Maõn, Tröøng Hoøa – Höng Duïng ...
9. TEÁ VÓ – TRÖÔØNG CHIEÁU.
Hoaèng hoùa ôû chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieàn (Hueá)

I. THIEÀN SÖ TEÁ AÂN – LÖU QUANG VAØ TRUYEÀN THÖØA.

185
 1. THIEÀN SÖ TEÁ AÂN – LÖU QUANG.
Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang laø ñeä töû cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn thuoäc phaùi thieàn Laâm
Teá, ñôøi 36.
Thieàn sö Teá Aân hoaèng hoùa ôû chuøa Baùo Quoác vaøo cuoái thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 –
1725), Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 – 1738) vaø ñaàu thôøi chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt
(1738 – 1765).
Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang vieân tòch vaøo khoaûng naêm 1746 – 1747 hoaëc tröôùc ñoù vaøi naêm vì sö
ñeä laø Thieàn sö Teá Nhôn – Giaùc Vieân (Höõu Buøi) keá theá truï trì chuøa Baùo Quoác, naêm Caûnh höng
thöù taùm (1747) (Thieàn sö Teá Nhôn ñöôïc söï hoã trôï cuûa chuùa Voõ Vöông truøng tu chuøa Baùo Quoác,
Chuøa saéc töù taám bieån theáp vaøng “Saéc Töù Baùo Quoác töï”)
Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh, truyeàn thöøa raát höng thònh vaø
coøn truyeàn ñeán ngaøy nay.

Ñôøi 36: Teá Aân – Löu Quang.

Ñôøi 37: Ñaïi Vaên – Chieáu Nhieân.
Ñôøi 38: Ñaïo Minh – Phoå Tònh.
Ñôøi 39: Taùnh Nhieân Taùnh Hueä Taùnh Chieáu Taùnh Hueä Taùnh Timh
Nhöùt Ñònh Nhöùt Chôn Nhöùt Nieâm Nhöùt Nguyeân Nhöùt xöông ...
Ñôøi 40: Haøi Thuaän Haûi Thieäu Haûi Nhu Haûi Tröôøng Haûi Hueä
Löông Duyeân Cöông Kyû Tín Nhaäm Phaùp Löõ Phöôùc Aån ...
Ñôøi 41: Thanh Nhaøn Thanh Ninh Thanh Trí Thanh Hi Thanh Quang
Taâm Quaûng Taâm Tònh Haûi Luaän Nguyeân Caùt Hueä Ñaêng ...
Ñôøi 42: Tröøng Thuûy Tröøng Vaên Tröøng Thaønh Tröøng Nguyeân
Giaùc Nhieân Giaùc Nguyeân Giaùc Tieân Giaùc Thanh
(1878 – 1979) (1877 – 1972) (1882 – 1936) (1905 – 1992)
Ñôøi 43: ...
2. THIEÀN SÖ ÑAÏO MINH – PHOÅ TÒNH (? – 1816)
(Phaùi thieàn Laâm Teá, chi phaùi Lieãu Quaùn. Ñôøi 38)
Thieàn sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh queâ ôû Quaûng Nam qui y vôùi Hoøa thöôïng Ñaïi Hueä – Chieáu Nhieân
(Ñaïi Vaên)
Naêm Gia Long thöù baûy (1808), thieàn sö Phoå Tònh vaâng saéc lònh cuûa Hoaøng Thaùi Haäu hieáu
Khöông (meï vua Gia Long) veà truï trì chuøa Thieân Thoï (sau ñöôïc ñoåi laïi laø chuøa Baùo Quoác) ôû
Kinh ñoâ Hueá.
Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh vieân tòch vaøo naêm Gia Long 15 (naêm 1816) ñöôïc ban thuïy laø
Vieân Nhöùt.
Hoøa thöôïng Phoå Tònh coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh:
- Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh, sau ñöôïc vua Minh Maïng cöû laøm Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng (1839) vaø laø toå khai sôn chuøa Töø Hieáu ôû Hueá.
- Thieàn sö Taùnh Thoâng – Nhöùt Trí truï trì chuøa Thaùnh Duyeân, naêm Töï Ñöùc thöù 5 (1852) ñöôïc cöû
laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn truï trì chuøa Töø Quang, sau ñöôïc Vua Töï Ñöùc phong chöùc
Taêng cang chuøa Thieân Muï
- Thieàn sö Taùnh Tòch – Nhöùt Truï hieäu Hueä Caûnh truï trì chuøa Töôøng Vaân.
- Ñaïi sö Ñaïo Taâm – Trung Haäu
- Thieàn sö Haûi Thieäu – Cang kyû (1810 – 1898)
- Thieàn sö Haûi Thuaän – Löông Duyeân – Dieäu Giaùc

186
 3. HOØA THÖÔÏNG ÑAÏO TAÂM – TRUNG HAÄU.
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ – ÑÔØI 38).
Hoøa thöôïng Trung Haäu huùy Ñaïo Taâm, teân tuïc laø Nguyeãn Phöôùc Haäu coù leõ laø ñeä töû cuûa Thieàn sö
Ñaïi Hueä – Chieâu Nhieân, truï trì chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng (Hueá).
Hieän chöa bieát roõ veà queâ quaùn vaø naêm sanh cuûa Thieàn sö Trung Haäu, chæ bieát thieàn sö xuaát gia töø
nhoû.
Naêm Bính Tyù (1816) Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh truï trì chuøa Baùo Quoác vieân tòch, thieàn sö
Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh sang thay thaày truï trì chuøa naøy, sö Ñaïo Taâm – Trung Haäu veà Truï Trì
chuøa Thieân Thai – Thieàn Toâng. Naêm Gia Long thöù 17 (1818) sö Trung Haäu môû Trai ñaøn ôû chuøa
Thieàn Toâng, chö taêng suy toân Thieàn sö Trung Haäu laøm Hoøa Thöôïng neân thieàn sö Trung haäu ñaõ
daâng tôø khaûi xin vua phong cho chöùc Hoøa Thöôïng:
Truï trì chuøa Thieân Thai, beà toâi laø taêng só Nguyeãn Phöôùc Haäu daäp ñaàu cuùi ñaàu caån khaûi:
Thaàn taêng töø nhoû coù chí moä ñaïo, caét toùc xuaát gia, khoâng khoâng thaùy taùnh laéng taâm, trong caûnh
giôùi y baùt ñoä töø bi, nieäm nieäm ñoát höông chuùc thaùnh, cuùi ñaàu ngöûa mong nhôø trôøi ñaát bao la, treân
mong caàu ñeá nghieäp daøi öùc vaïn naêm, döôùi mong ñoä thaân thaøn trong traêm ngaøn kieáp lôùn. Moät
nieäm chaân nhö, daùm tieác caùm mong caàu duyeân, chuùng sanh hoan hæ, thaät mong coá gaéng qui ñaàu
Ñaïo Giaùo, môû baøy khoa giaùo, hoäi hoïp trai ñaøn, kính caån noi theo nhaø Phaät, suy toân thaàn laøm Hoøa
Thöôïng ñaïi sö.
Thaàn thieát nghó: loaøi coân truøng nhoû moïn cuõng ñeàu thaám nhuaàn möù moùc ôn treân. Huoáng chi, ñaát
cuûa Vua, baày toâi cuûa Vua, nieàm toân thaàn nghó nhôù, cuùi giaûi loøng thaønh ngöûa mong soi thaáu, raëp
minh mong ñöùc lôùn cao thoâng, ñoaùi thöông ngöï laõm, ngoõ haàu thaán taêng ñöôïc taém goäi ôn thöøa,
haèng laøm giaùo chuû thieàn laâm, sôùm chieàu sieâng naêng kính caån chuù nguyeän.
Thaàn chi xieát haõi sôï caån khaûi.
Ngaøy 21 thaùng 7 naêm Gia Long thöù 17 (1818)
Caån Khaûi. (1)

(1) Chaâu baûn trieàu Nguyeãn. Baûn dòch Nguyeân Hoàng.

Trong thôøi gian Thieàn sö Trung haäu truï trì chuøa Thieân Thai – Thieàn Toâng Hoøa thöôïng Trung Haäu
ñaõ ñöôïc söï hoã trôï cuûa cö só Leâ Thò Ta, phaùp danh Tieân Quí ñaõ truøng tu chuøa Thieân Thai – Thieàn
Toâng moät laàn nöõa.
Coù leõ sau ñoù Hoøa thöôïng truï trì chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieàn (chuøa do caùc Coâng chuùa nhaø Nguyeãn
döïng leân) neân ôû chuøa naøy coù baøi vò thôø nhö sau:
“Truøng kieán Thieàn Toâng töï, truyeàn Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp baùt theá, thöôïng Trung haï Haäu,
huùy Ñaïo Taâm – Vieân Giaùc Laõo Hoøa thöôïng chi maïo toïa”.
4. THIEÀN SÖ TAÙNH THIEÂN – NHÖÙT ÑÒNH (1784 – 1847)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 39)
Thieàn sö Nhöùt Ñònh huùy Taùnh Thieân hoï Nguyeãn, sanh naêm Giaùp Thìn (1784) nieân hieäu Caûnh
Höng (Vua Leâ Hieán Toâng) taïi laøng Trung Kieân, toång Bích La, huyeän Ñaêng Xöông, tænh Quaûng
Trò. Gia ñình raát suøng moä ñaïo Phaät.
Luùc coøn nhoû, Nhöùt Ñònh vaøo Thöøa Thieân tìm thaày hoïc ñaïo, ñeán thoï giaùo vôùi thieàn sö Phoå Tònh,
truï trì chuøa Thieân Thoï (sau ñoåi laïi laø chuøa Baùo Quoác).
Naêm 1803, vöøa ñuùng 18 tuoåi, sö Nhöùt Ñònh ñöôïc Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh laøm leã thoï
giôùi Sa Di.
Ngaøy 14 thaùng 9 naêm Giaùp Tuaát, Gia Long thöù 13 (1814) thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc
Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh trao truyeàn taâm aán vôùi baøi keä:

187
Nhöùt Ñònh chieáu taâm minh
Hu khoâng nguyeät maõn vieân
Toå toå truyeàn phoù chuùc,
Ñaïo Minh keá Taùnh Thieân.

(Nhöùt Ñònh chieáu taâm minh

Hö khoâng traêng troøn ñaày,
Toå toå truyeàn phoù chuùcÑaïo
Minh truyeàn Taùnh Thieân)
Sau ñoù thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh cho pheùp thoï
giôùi Tyø Kheo vôùi hoøa thöông Toå Aán – Maät Hoaèng (Taêng cang chuøa Thieân Muï).
Naêm Gia Long thöù 7 (1808) vua cöû Thieàn sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh qua truï trì chuøa Baùo Quoác
(chuøa Thieân Thoï) thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh leân thay thaày truï trì Toå Ñình Thieân Thai.
Thaùng 11 naêm Bính Tyù (1816), Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh vieân tòch, thieàn sö Nhöùt Ñònh
sang thay theá thaày truï trì chuøa Baùo Quoác (Thieàn sö Ñaïo Taâm – Trung Haäu thay truï trì Toå Ñình
Thieàn Toâng).
Giôùi haïnh cuûa Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc vua quan Hoøang gia cuûng noäi cung nhaø
Nguyeãn thôøi ñoù meán moä vaø kính phuïc. Giôùi thieàn laâm raát kính neå Thieàn sö Nhöùt Ñònh.
Naêm Canh Daàn, Minh Maïng 11 (1830), vua caáp cho thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh giôùi ñao vaø
ñoä ñieäp vôùi noäi dung taùn thaùn coâng haïnh tu trì cuûa Thieàn sö nhö sau:
Boä Leã tuaân theo duï ñeå caáp Ñoä ñieäp.
Xeùt raèng: Nhaø chuøa baøy daïy taát caû coát ôû töø bò, ñaïo giaùc ngoä muoán môû trí ngöôøi voán phaûi thanh
tònh. Boâng caây öu ñaøm, kinh laù boái maàu nhieäm khoâng cuøng, thuyeàn töø beø baùu laø phöông tieän taïo
phöôùc duyeân voâ löôïng, muoán môû roäng tìm saâu bí quyeát ñeàu laø caùch huyeàn dieäu ñeå khai thoâng baït
ñoä.
Xeùt xem cöûa Phaät phaùp aùnh saùng töôi ñeïp chieáu khaép caû möôøi phöông theá giôùi ñeå ñöa nhöõng keû
laàm ñöôøng qua bôø giaùc, ñeàu nhôø phöôùc ñieàn cuûa tam baûo, chæ coù caùch ñöa ñoä ñôøi hieåu roõ ñöôïc söï
chaân thaät, thaáy ñöôïc taùnh, roõ ñöôïc taâm ñeå thaønh chaùnh quaû. Muoán truyeàn phaùp qui y veà laøng Baùt
Nhaû, trao bình baùt, caåm y, nuùp boùng ôû goác boà ñeà, röûa saïch ñöôïc luïc traàn, nhôø nöôùc ñöùc, caûm
thoâng,thoâng suoát ñöôïc nhôø taâm höông, giöõ nguõ giôùi, thôø tam qui, môùi ngoä ñöôïc vaø aán chöùng ñöôïc
choán kyø vieân. Nhoùm caû luïc thoâng, nhoùm töù ñaïi, vöôït qua beán phaùp giôùi ñeå cho thaân vaø trí môû
roäng, saéc töôùng saùng suoát. Göông baùu choán lieân ñaøi thöôøng saùng, ñöôïc troøn quaû phuùc. Töôïng
vaøng röôùi khaép, taém goäi duyeân laønh. Theá môùi thuyeát giaûi ñöôïc söï saâu kín ôû choán thieàn laâm maø
neâu cao söï thöôøng haèng ôû cuûa Phaät.
Nay Hoaøng thöôïng ta ngay thaúng coâng bình, nhoùm ñieàu phöôùc ñöùc, caàn ñöôïc soáng laâu, neân tu
nhaân tích ñöùc, laïi coøn caàn cho thaàn daân trong ngoaøi ñeàu ñöôïc höôûng phöôùc thöøa, moät loøng thaønh
kính, tu phöôùc goùp ñöùc, thaät laø coâng ñöùc voâ löôïng nhö caùt soâng.
Laïi coù Duï daïy raèng: laâu nay taêng só ñeán Kinh ñoâ, Boä phaûi xeùt ai laø ngöôøi chôn tu, giöõ ñuùng giôùi
luaát, am töôøng khoa phaïm, thôøi caáp moät ñoä ñieäp, ñeå ñöôïc yeân taâm tu trì, haàu chöùng ñöôïc ñaïo
thieàn, coøn nhö binh nhieâu, thueá thaân, heát thaûy ñeàu tha heát.
Xeùt ñöôïc ôû chuøa Baùo Quoác thuoäc laøng Phuù Xuaân, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân coù moät vò
taêng laø Nguyeãn Nhöùt Ñònh, xeùt thöïc giuõ gìn giôùi luaät, kinh keä thuoäc laøu, ñaùng caáp moät ñoä ñieäp,
moät giôùi ñao ñeå thaày truï trì taïi chuøa aáy. Nhöng phaûi giöõ ñuùng neà neáp, tu haønh chaân chính, coøn
caùc thöù thueá thaân, binh nhieâu, sai phaùi caùc vieäc vaët thaûy ñeàu tha heát.
Neáu sau khi nhaän ñieäp roài maø nôï traàn chöù döùt saïch, nghieäp chöôùng vaãn coøn, coù tyø tích xaáu, caùc
quan laïi hay daân quaân ta baét ñöôïc, giaûi ngay veà cho quan ñòa phöông chieáu luaät tröøng trò, baét phaûi
veà tuïc, thaâu laïi ñoä ñieäp ñeå Boä tieâu huûy.
188
Hôõi oâi ! Tình caûnh muøi höông thôm phöùc, höông giaùo ñònh hueä nhieäm maøu. Maây laønh möa hoa
röôùi khaép ñaày heát, ao roàng traøn ngaäp.
Lònh cuûa Vua phaùp cuûa Phaät ñoàng nhö nhau. Nay Ñieäp caáp: thaày Taêng Nguyeãn Nhöùt Ñònh, phaùp
danh Taùnh Thieân ôû chuøa Baùo Quoác, phuû Thöøa thieân (Thaày laø ngöôøi laøng Trung Kieân, huyeän Haûi
Laêng, phuû Trieäu Phong, tình Quaûng Trò).
Ngaøy 12 thaùng 8 naêm Minh Maïng thöù 11 (1830).
Ñeán ngaøy muøng moät thaùng 10 naêm Aát Muøi (1835), Boä Leã ñöôïc lònh cuûa Vua cöû Hoøa thöôïng Taùnh
Thieân – Nhöùt Ñònh giöõ chuùc Truï trì quaùn Linh Höïu coù ñoaïn vieát: Khaâm tuaân hieâ75n taïi coù truï trì
quaùn Linh höïu laø Nguyeãn Nhöùt Ñònh giöõ theo giôùi luaät, thaáu roõ ñaïo thieàn, vaäy caáp cho vaên baèng
naøy phaûi quaùn nhieáp taêng chuùng, khuyeân hoï laøm ñieàu laønh vaø giöõ chöùc truï trì quaùn naøy.
Naêm Minh Maïng 17 vaø 18 (1837 – 1838) moãi naêm vua cho ñuùc 18 töôïng la haùn, trong khi chuaån
bò leã yeåm taâm vaø khai quang ñieåm nhaõn. Boä Leã ñaõ cho hoûi yù kieán Taêng Cang Taùnh Thieân – Nhöùt
Ñònh veà nghi leã, cuøng caùc vaät phaåm duøng trong leã ñoù, vaø Taêng cang laøm leã yeåm taâm vaø khai
quang ñieåm nhaõn caùc töôïng La Haùn ñoù.
Taøi ñöùc cuûa Hoøa thöôïng vang löøng khaép Kinh sö, trieàu ñình raát kính phuïc neân thöôøng hoûi yù kieán
veà caùc leã nghi trong Phaät Giaùo.
Quaän Vöông Töông An con thöù 12 cuûa Vua Gia Long vaø baø An Taàng, hoï Hoà, nghe danh Hoøa
Thöôïng Nhöùt Ñònh, ñeán quaùn Linh Höïu ñeå tham vaán Phaät phaùp. Nhöõng lôøi thuyeát giaûng Phaät
phaùp cuøng neáp soáng ñaïo haïnh cuûa Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh laøm cho Quaän Vöông Töông An raát
kính moä vaø heát loøng ca ngôïi, taùn thaùn coâng ñöùc tu haønh cuûa Hoøa thöôïng. Chính nhôø Hoøa thöôïng
Nhöùt Ñònh maø Quaän Vöông Töông An môùi thoâng hieåu Phaät phaùp vaø trôû thaønh moät ngöôøi suøng moä
ñaïo Phaät.
Quaän Vöông Töông An taëng cho Hoøa thöôïng nhöùt Ñònh baøi thô sau:
“Taëng cao taêng NHÖÙT ÑÒNh”
Daï tuïng Phaùp Hoa kinh,
Chaân taâm baùch luyeän kinh,
Phoøng voâ phieám tr62n ngaäp,
Bích quaùi ñieám ñaêng minh,
Tích höõu uyeân minh thöùc
Taâm nhö hueä vieân thanh.
Chuùng nhôn ñoà ñoät ngoät
An ñaéc thaáu sinh sinh.

“Taëng cao taêng Nhöùt Ñònh”

Ñeâm tuïng kinh Phaùp Hoa
Chaân taâm chuyeân luyeän kinh
Phoøng khoâng maây buïi tuïc,
Vaùch maéc ngoïn ñeøn minh
Daáu veát uyeân minh saùng,
Taâm taùnh nhö hueä vieân,
Ngöôøi traàn nhieàu lao khoå,
Nhôù roõ leõ sanh sanh.
Sau thôøi gian truï trì quaùn Linh Höïu (1835 – 1839), uy tín cuûa Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh ñoái vôøi vua
Minh Maïng vaø trieàu ñình Hueá ngaøy caøng taêng.
Naêm Minh Maïng 29 (1839), Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh ñöôïc vua saéc phong Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng, sau khi chuøa môùi ñöôïc xaây döïng xong ôû trong noäi thaønh.

189
Chuøa Giaùc Hoaøng laø chuøa do vua Minh Maïng cho xaây ñeå kyû nieäm nôi phuû xöa khi coøn laø Thaùi
Töû vaø chuøa naøy laø chuøa daønh rieâng cho noäi cung.
Thaùng 4 naêm Canh Tyù, Minh Maïng thöù 21 (1840), nhaân dòp leã Phaát Ñaûn vaø nhaân dòp nguõ tuaàn
cuûa vua Minh Maïng, vua cho môû Ñaïi trai ñaøn ngay taïi chuøa Giaùc Hoaøng vaø quaùn Linh Höïu, vua
cho môøi caùc danh taêng ôû caùc tænh trong nöôùc veà Kinh ñoâ ñeå tuïng kinh Chuùc Hoà ba thaát ngaøy ñeâm
vaû Thuûy ñaøn baït ñoä moät thaát ôû chuøa Giaùc Hoaøng vaø quaùn Linh Höïu. Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh laø
taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng vaø nguyeân laø Taêng cang quaùn Linh Höïu, nhö vaäy trong Ñaïi trai ñaøn
naøy, Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh ñaõ laø ngöôøi quan troïng nhöùt, ñoàng thôøi ñieàu naøy chöùng toû vua vaø
trieàu ñình raát kính troïng Hoøa Thöôïng Nhöùt Ñònh. Chuùng ta cuõng bieát raèng, tröôùc ñoù, taát caû caùc
trai ñaøn do Vua toå chöùc ñeàu ñöôïc khai môû taïi chuøa Thieân Muï.
Ñeán thaùng 7 thaùng 8 naêm naøy, vua cho thænh cao taêng trong toaøn caû nöôùc veà Kinh ñoâ ñeå döï Ñaïi
trai ñaøn moät thaát tuïng kinh an vò vaø moät thaát trai taêng chaån teá ôû chuøa Giaùc Hoaøng vaø quaùn Linh
Höïu, Chaâu baûn trieàu ñình coù ghi:
“Ngaøy 27 thaùng 9 naêm Minh Maïng 21” (1840).
Noäi caùc taâu: Quaûn thò veä ñaõ laøm toång keát caùc thöù chi vaät haïng caùc leã tuïng kinh an vò moät thaát,
baûy ngaøy ñeâm vaø trai taêng chaån teá taïi chuøa Linh Höïu vaø chuøa Giaùc Hoaøng trong thaùng 7 vaø thaùng
8 naêm nay, laäp thaønh ba baûn khai tieâu. Boïn thaàn ñaõ cho thuoäc vieân keâ ñuùng söï thaät, neân laøm cung
nghó phuïng chæ chuaån cho khai tieâu. Khaâm thöû.
Ñeán thaùng 9, vua cho môû trai ñaøn tuïng kinh ba ngaøy ñeâm taïi gaùc töø Vaân (quaùn Linh Höïu) vaø vua
cöû Quaûn thò veä Leâ Vaêm Phuù laøm Ñoång lyù caùc trai ñaøn naøy. Chaâu baûn trieàu Nguyeãn ghi: “Ngaøy
thaùng 11 naêm Minh Maïng 21.
Noäi caùc taâu, ... Quaûn thò veä laø Leâ Vaên Phuù coù ñeä hai baûn saùch: moät baûn veà khoaûn tuïng kinh ba
ngaøy ñeâm taïi cuøa Giaùc Hoaøng hoài thaùng 9 naêm nay vaø moät baûn veà khoaûn tuïng kinh moät thaát baûy
ngaøy ñeâm taïi gaùc Töø Vaân hoài thaùng naøy xin khai tieâu caùc khoaûn nhu yeáu. Boïn thaàn ñaõ giao cho
nha keâ cöùu ñeàu ñaõ phuø hôïp vaø ñaõ laøm cung nghó phuïng chæ chuaån cho khai tieâu. Khaâm thöû” (1).

(1) Baûn dòch cuûa Nguyeân Hoàng.

Döôùi trieàu vua Minh Maïng, vua raát kính troïng Taêng cang Nhöùt Ñònh. Sau khi vua Minh Maïng
baêng (ngaøy 28 thaùng 12 naêm Canh Tyù, 11 – 01 – 1841) vua Thieäu Trò leân noái ngoâi. Khoâng coøn quùi
troïng thieàn sö Nhöùt Ñònh. Vì vaäy,vua ít môû trai ñaøn taïi chuøa Giaùc Hoaøng vaø quaùn Linh Höïu nöõa
maø laïi cho môû trai ñaøn taïi chuøa Thieân Muï. Naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1841) vaø naêm Thieäu Trò
thöù 2 (1842) vua ñeàu cho môû caùc trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï vaø vua Thieäu Trò coù leõ quùi troïng
Taêng Cang Teá Boån – Vieân Thöôøng ôû chuøa Thieân Muï hôn laø Taêng cang Taùnh Thieân Nhöùt Ñònh ôû
chuøa Giaùc Hoaøng.
Trong trieàu ñình Hueá luùc ñoù coù leõ coù hai phe:phe caùc Thaùi giaùm vaø Cung giaùm ôû noäi cung cuûa
thôøi vua Minh Maïng quùi troïng thieàn sö Nhöùt Ñònh, trong khi caùc quan thaân caän vua Thieäu Trò môùi
leân khoâng thích thieàn sö Nhöùt Ñònh. Trong luùc ñoù, thieàn sö Nhöùt Ñònh laø Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng ôû trong Hoaøng Thaønh, gaàn guõi vôùi noäi cung töø laâu, vì vaäy Thieàn sö Nhöùt Ñònh bò moät soá
quan chöùc trong trieàu Thieäu Trò gieøm xieåm, cuoái cuøng ñi ñeán keát quaû laø vua caùch chöùc Taêng cang
Nhöùt Ñònh.
Ngaøy 16 thaùng 9 naêm Thieäu Trò thöù hai (1842) Boï Leã ñaõ trình leân vua vaø ñöôïc vua chaáp thuaän
quyeát ñònh caùch chöùc Taêng cang Nhöùt Ñònh ôû chuøa Giaùc Hoaøng vôùi nhöõng lôøi leõ heát söùc naëng neà
vaø cöû Thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (hay Tieân Giaùc – Haûi Tònh) giöõ chöùc Taêng cang chuøa naøy.
Chaâu baûn trieàu Nguyeãn coù ghi:
Boïn thaàn Boä Leã kính caån taâu veà vieäc laøm phieáu taáu. Nhaân hoâm qua coù sôù cuûa thò veä noùi truï trì
chuøa Giaùc Hoaøng laø Nguyeãn Nhöùt Ñònh (Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh) bò beänh khoù kham
190
noåi vieäc chuøa xin cho thaûi veà sôn daõ, phuïng chæ ban raèng: Caên cöù lôøi taâu, Nguyeãn Nhöùt Ñònh ñaõ
giaø bònh vaø ñaõ xeùt nghieäm ñuùng nhö vaäy. Nay chuaån cho veà sôn daõ. Coøn truï trì chuøa naøy thì
truyeàn Nguyeãn Vaên Thöôøng (Taêng Cang Teá Boån – Vieân Thöôøng) vaø Nguyeãn Taâm Ñoan (Taêng
Cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu hay Haûi Tònh) laäp töùc truyeàn trong taêng caùc chuøa ôû Kinh ñoâ, ngöôøi
naøo kieân trì giôùi luaät khaù thuoäc kinh giaùo choïn laáy moät teân roài boä saùt haïch, chieáu caáp vaên baèng
Taêng cang, boå vaøo truï trì chuøa naøy ñeå lo vieäc chuøa. Khaâm thöû (...)
Ngaøy 16 thaùng 9 naêm Thieäu Trò thöù hai (1842) thaàn Leâ Vaên Ñöùc, Nguyeãn Vaên Thi kyù. Hoâm nay
tröïc ban (Noäi caùc vieän) thaàn Nguyeãn Vaên Ñieån, Noäi caùc thaàn Nguyeãn Cöûu Tröôûng cung duyeät.
Vua pheâ: Ñöôïc (Chaâu pheâ: khaû) (1)

(1) Baûn dòch cuûa Nguyeân Hoàng.

Vieäc Thieàn sö Nhöùt Ñònh bò caùch chöùc Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng ngoaøi nguyeân do treân coøn lyù
do khaùc nöõa laø: khi meï giaø cuûa sö bònh, thaày thuoác khuyeân neân cho aên thòt caù ñeå mau hoài söùc,
haèng ngaøy sö xuoáng Beán Ngöï mua caù cho meï aên, neân ngöôøi ñôøi deøm xieåm sö khoâng giöõ giôùi
haïnh.
Khi rôøi chöùc Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng, thieàn sö Nhöùt Ñònh coù laøm hai caâu thô:
Haïnh phuøng taáu ñaéc nhöng hoài laõo,
Nhöùt baùt coâ thaân vaïn lyù du.
Taïm dòch:
Giaø roài xin ñöôïc vua thöông,
Moät thaân, moät baùt vaân du muoân ñöôøng.
Sau quyeát ñònh ñoù cuûa Boä Leã, thieàn sö Nhöùt Ñònh cuõng giao vieäc ñieàu khieån chuøa Baùo Quoác cho
sö ñeä laø Thieàn sö Nhöùt Nieäm roài leân vuøng röøng thoâng ôû vuøng ñoài nuùi xaõ Döông Xuaân, huyeän
Höông Thuûy, tænh Thöøa Thieân laäp am tranh tu haønh vôùi hai ñeä töû vaø phuïng döôõng meï giaø, luùc ñoù
thieàn sö ñaõ 60 tuoåi. Thieàn sö Nhöùt Ñònh ñaët teân am laø An Döôõng vaø vieát hai caâu thô treo tröôùc
am:
Thaân ñôùi quaùn chaâu nhaøn tueá nguyeät,
Thöû trì tích tröôïng, vui nuùi maây.
Taïm dòch:
Laàn chuoãi, thaân an nhaøn naêm thaùng
Tay caàm tích tröôïng vui nuùi maây.
Saùch Haøm Long Sôn Chí Tieân sinh Thöôïng Sôn taû laïi caûnh soáng ñôn sô ñaïm baïc, tu haønh khoå
haïnh cuûa Thieàn sö Nhöùt Ñònh nôi am An Döôõng nhö sau: “Ngaøi laäp am raát nhoû, nöûa phía tröôùc
thôø Phaät A Di Ñaø, nöûa phía sau keâ giöôøng naèm”.
Nôi am tranh nhoû naøy, thieàn sö Nhöùt Ñònh soáng giaûn dò vaø ñaïm baïc qua ngaøy thaùng vôùi hai ñeä töû,
lo cuoác ñaát troàng rau, ñaäu khoai töï sanh soáng qua ngaøy.
Trong cuoäc vieáng thaêm Thieàn sö Nhöùt Ñònh nôi am An döôõng, Tieân sinh Thöôïng Sôn vieát trong
saùch Haøm Long Sôn Chí: Toâi kính meán Hoøa thöôïng, thaáy Hoøa thöôïng beänh taät giaø yeáu, muoán
cuùng döôøng nhöng Hoøa Thöôïng töø choái vaø noùi raèng: “Toâi coù hai ñeä töû lo vieäc troàng ñaäu, troàng rau
ñuû duøng haøng ngaøy roài, vì vaäy khoâng mong caàu gì hôn”.
Tuy soáng nôi am tranh nhoû heïp, nhöng thieàn sö vaãn thöôøng Ñaêng ñaøn thuyeát phaùp, khieán tieáng
taêm truyeàn lan khaép nôi.
Söï nghieäp hoaèng döông Phaät phaùp cuûa thieàn sö Nhöùt Ñònh ñaùng cho chuùng ta kính phuïc, chæ vôùi
60 tuoåi ñôøi, nhöng vôùi 40 tuoåi haï, thieàn sö Nhöùt Ñònh ñaõ laø truï trì caùc chuøa lôùn ôû Kinh ñoâ Hueá,
truï trì Toå Ñình Thieàn Toâng, truï trì chuøa Baùo Quoác, Linh Höïu, keá tieáp laø Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng, chuøa ñoù vua Minh Maïng thieát laäp ôû Hoaøng thaønh, thieàn sö Nhöùt Ñònh ñaõ ñöôïc moïi taàng
191
lôùp trong xaõ hoäi toân kính, töø vua quan, hoaøng thaân quoác tích cung noäi ñeán daân chuùng, nhieàu Phaät
töû ñeán xin qui y thoï giôùi vôùi ngaøi.
Vì vaäy, khi veà am An Döôõng tu haønh, duø am tranh nhoû heïp ôû röøng nuùi thanh vaéng xa Kinh thaønh
nhöng moïi ngöôøi töø hoaøng gia, quan chöùc ñeán daân gian ñeàu ñeán caàu ñaïo raát nhieáu. Ñaëc bieät, caùc
Thaùi giaùm cuøng Cung giaùm trong cung vua raát quí troïng thieàn sö Nhöùt Ñònh, thaáy am tranh nhoû
khoâng thuaän tieän cho vieäc thuyeát giaûng Phaät phaùp vaø haønh ñaïo, xin cho xaây chuøa lôùn nhöng thieàn
sö Nhöùt Ñònh khoâng chaáp thuaän. Phaûi chaêng thieàn sö Nhöùt Ñònh traùnh caûnh tranh danh ñoaït lôïi
cuûa Phaät töû ôû nhöõng chuøa vieän giaøu coù nguy nga traùng leä cuûa böïc vöông haàu, maø chính Ngaøi phaûi
mang luïy khi giöõ chöùc Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng, sau khi ñaõ töøng truï trì ôû nhöõng chuøa danh
tieáng lôùn lao nhö Toå ñình Thieàn Toâng, chuøa Baùo Quoác, laø nhöõng “chuøa Quan” töùc chuøa do hoaøng
gia, nhaø Nguyeãn hoã trôï. Nhöng caûnh danh lôïi giaøu sang giaû taïo cuûa cuoäc ñôøi vaø phieàn naõo, khoå
luïy cuûa kieáp ngöôøi.
Cuõng trong am tranh nhoû ñoù, thieàn sö Nhöùt Ñònh coøn phaûi lo phuïng döôõng meï giaø hôn 80 tuoåi.
Thieàn sö laø ngöôøi con raát coù hieáu, heát loøng chaêm soùc meï giaø. Moät hoâm thaân maãu bò bònh naëng,
trong caûnh thaäp töû nhaát sinh, theo lôøi thaày thuoác baûo phaûi cho baø aên caù môùi coù theå giuùp cho trò
bònh ñöôïc keát quaû. Vì thöông meï, thieàn sö Nhöùt Ñònh ñích thaân mình, thöôøng xuoáng ñeán chôï Beán
Ngöï ñeå mua caù veà vaø töï tay naáu chaùo caù cho meï aên. Ngaøi khoâng ñeå cho ñeä töû laøm vieäc naøy vì sôï
ñeä töû phaïm giôùi saùt sanh. Luùc ñoù, nhieàu ngöôøi khoâng hieåu roõ söï vieäc, nghi oan cho thieàn sö Nhöùt
Ñònh laø aên thòt caù, phaïm giôùi luaät cuûa böïc xuaát gia, neân hoï cheâ bai, chæ trích ñaïo haïnh vaø khi deã
thieàn sö Nhöùt Ñònh, nhöng Ngaøi vaãn thaûn nhieân, baát chaáp dö luaän chæ trích, khoâng heà phaân bieän
ñính chaùnh vaø cuõng khoâng chuùt phieàn naõo. Sau ñoù, thaân maãu cuûa ngaøi ñöôïc giaûm bònh, söï thaät
ñöôïc moïi ngöôøi bieát roõ. Töø ñoù moïi hieåu laàm tieâu tan, ñoàng thôøi ngöôøi ta laïi baét ñaàu ca tuïng loøng
hieáu thaûo cuûa thieàn sö Nhöùt Ñònh. Tieáng ñoàn hieáu thaûo cuøa Ngaøi ñeán tai vua Thieäu Trò vaø nhöõng
hieåu laàm, nghi oan tröôùc ñaây khi môùi leân ngoâi, vua thaáy ñöôïc, neân vua laïi caûm phuïc vaø vieát thö
khen ngôïi thieàn sö Nhöùt Ñònh. Vua Thieäu Trò voán ñaõ suøng moä ñaïo Phaät, giôø ñaây laïi bieát roõ ñaïo
haïnh cao thaâm cuûa Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh neân vua thöôøng ñeán taän am An Döôõng ñeå
tham vaán Phaät phaùp vôùi thieàn sö.
Ngaøy muøng 7 thaùng 10 naêm Ñinh Muøi, Thieäu Trò thöù baûy (1847), vaøo giôø ngoï, Thieàn sö Taùnh
Thieân – Nhöùt Ñònh an nhieân thò tòch taïi am An Döôõng, thoï 64 tuoåi.
Ñeä töû laäp thaùp cao 5 töøng ñeå thôø cuùng, bia thaùp ñeà: “Giaùc Hoaøng Taêng camg, Laâm Teá Chaùnh
Toâng, huùy Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh Hoøa thöôïng chi thaùp”. (Thaùp cuûa Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng, Hoøa thöôïng Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh, phaùi Laâm Teá Chaùnh Toâng).
Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng raát ñoâng goàm caùc vò danh taêng vaø cö só taïi gia thuoäc Hoaøng gia vaø quan
chöùc cuûa trieàu ñình Hueá, trong soá ñoù coù caùc cao taêng noåi tieáng nhö sau:
- Thieàn sö Haûi Thuaän –Löông Duyeân: truï trì chuøa Baùo Quoác.
- Thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû: Keá theá truï trì am An Döôõng, sau thieát laäp thaønh chuøa Töø
Hieáu.
- Thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô: Truøng tu chuøa Töôøng Vaân. (ñeä töû caàu phaùp)
- Thieàn sö Haûi Nhu – Tín Nhaäm: Taêng cang chuøa Thieân Muï sau naøy.
Sau khi Hoøa thöôïng Thaùnh Thieân – Nhöùt Ñònh vieân tòch, caùc ñeä töû ñaõ cho môû roäng am An Döôõng
vaø xaây caát chuøa roäng lôùn trang nghieâm hôn. Ñoàng thôøi, vua Töï Ñöùc saéc phong cho chuøa môùi naøy
laø “Saéc töù Töø Hieáu töï” ñeå neâu cao ñaïo haïnh hieáu thaûo vaø töø bi cuûa coá Hoøa thöôïng nhöùt Ñònh
(Xem theâm ôû muïc: Chuøa Töø Hieáu).
Ngoaøi ra ñaïo ñöùc uyeân thaâm cuûa Hoøa thöôïng Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc neâu cao trong baøi
vaên bia khaéc vaøo bia ñaù ôû chuøa Töø Hieáu do Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc só Nguyeãn Ñaêng Giai, thoï giôùi
Boà Taùt vôùi phaùp danh laø Ñaïi Phöông bieân soaïn.

192
Hình: Baûo thaùp cuûa Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ôû chuøa Töø Hieáu.

5. THIEÀN SÖ HAÛI THIEÄU – CÖÔNG KYÛ (1810 – 1898).

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 40)
Thieàn sö Cöông Kyû huùy Haûi Thieäu hoï Leâ, sanh ngaøy 4 thaùng 3 naêm Canh Ngoï, Gia Long thöù 9
(1810) taïi laøng Xuaân An, toång An Ñoân, huyeän Ñaëng Xöông, phuû Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò.
Thieàn sö Haûi Thieäu xuaát gia vaøo naêm Minh Maïng 14 (1833), luùc 23 tuoåi, thoï giôùi Hoøa thöôïng
Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ôû chuøa Thieân Thoï (töùc chuøa Baùo Quoác) ôû Kinh ñoâ Hueá.
Cöông Kyû voán coù caên baûn vaên hoaù, laïi chaêm chæ vaø sieâng naêng tinh taán tu hoïc neân tieán boä raát
nhanh treân ñöôøng nghieân cöùu ñaïo Phaät. Giôùi haïnh vaø coâng phu tu taäp cuûa Cöông Kyû ñöôïc Hoøa
Thöôïng Nhöùt Ñònh khích leä vaø aán chöùng. Vì vaäy, nhaân ngaøy leã Phaät Ñaûn muøng 8 thaùng 4 naêm
Giaùp Ngoï, Minh Maïng 14 (1834), ñöôïc boån sö trao truyeàn giôùi Sa Di.
Sau ñoù, Cöông Kyû caøng gia coâng tinh taán tu haønh, beân ngoaøi soáng ñuùng theo giôùi luaät moät caùch
nghieâm minh vaø aùp duïng ñuùng pheùp luïc hoøa, beân trong chuyeân tu maät haïnh neân ñöôïc taát caû moïi
ngöôøi kính meán.
Ngaøu muøng 8 thaùng 4 naêm Canh Tyù (1840) taïi chuøa Töø Ñaøm (töùc chuøa Aán Toâng cuõ) coù khai Ñaïi
giôùi ñaøn do Hoøa thöôïng Ñaïo Trung – Troïng Nghóa laøm ñaøn ñaàu, thieàn sö Cöông Kyû – Haûi thieäu
ñöôïc Boån sö cho pheùp thoï giôùi cuï tuùc ôû giôùi ñaøn naøy.
Maëc duø ñaõ thoï giôùi Tyø Kheo vaø tuoåi ñôøi cuõng ñaõ lôùn nhöng thieàn sö Haûi Thieäu vaãn gaàn guõi, theo
haàu haï boån sö vaø tham hoïc, trau doài giôùi haïnh vaø Phaät phaùp ñeå môû mang trí tueä. Trong caùc naêm
1839 – 1942 thieàn sö Haûi Thieäu theo thaày tu hoïc ôø chuøa Giaùc Hoaøng trong Hoaøng Thaønh (luùc ñoù
thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh giöõ chöùc Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng).
Thaùng 9 naêm Thieäy Trò thöù hai (1842) do moät söï hieåu laàm veà giôùi haïnh, Taêng Cang Nhöùt Ñònh
phaûi rôøi khoûi chuøa Giaùc Hoaøng, Ngaøi cuõng töø chöùc truï trì chuøa Baùo Quoác, giao laïi cho sö ñeä laø
thieàn sö Nhöùt Nieäm. Hoøa thöôïng nhöùt ñònh laäp am An Döôõng ôû laøng Döông Xuaân (Thöøa thieân),
thieàn sö Haûi Thieäu trung thaønh vôùi thaày neân vaãn haàu haï thaày, tu haønh khoå haïnh ñaïm baïc nôi am
An Döôõng. Thieàn sö Haûi Thieäu vaø sö ñeä, cuøng thaày vöøa khai phaù röøng, vôõ ñaát hoang troàng khoai
saén, rau ñaäu, soáng töï tuùc ñaïm baïc qua ngaøy ñeå tu haønh.
Ngaøy 13 thaùng 11 naêm Giaùp Thìn (1844), Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh trao truyeàn taâm aán cho thieàn sö
Haûi Thieäu – Cöông Kyû qua baøi keä:
CANG KYÛ kinh quyeàn baát chaáp phöông.
Tuøy cô öùng duïng thieän tö löông,
Trieâu trieâu töông töùc nan taâm tích,
Nhöït nhöït xuyeân y khieát phan thöôøng.
Trong thôøi gian ôû am An Döôõng nhoû heïp vaø soáng lao ñoäng töï tuùc nhö Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh vaãn
ñaêng ñaøn truyeàn phaùp, Phaät töû ñeán tham hoïc Phaät phaùp vaø qui y thoï giôùi cuõng raát ñoâng, goàm caùc
böïc hoaøng toäc, quan chöùc cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn.
Ngaøy muøng 7 thaùng 10 naêm Ñinh Muøi (1847) Hoøa thöôïng Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh an nhieân thò
tòch taïi am An Döôõng, thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû thay theá thaày lo vieäc hoaèng hoùa ôû am naøy.
Nhaän thaáy am An Döôõng quaù nhoû heïp, khoâng ñuû ñeå tieáp taêng ñoä chuùng , laïi theâm khaùch chieâm
baùi leã Phaät ngaøy caøng ñoâng, trong ñoù coù caû Hoaøng gia, quan chöùc quùi phaùi neân Thieàn sö Haûi
Thieäu chaáp nhaän ñeà nghò cuûa caùc thaùi giaùm vaø cung giaùm cuøng boån ñaïo nguyeân laø ñeä töû theo thoï
giôùi vôùi Hoøa thöôïng nhöùt ñònh, cho môû roäng Am An Döôõng trôû thaønh moät ngoâi chuøa roäng lôùn
trang nghieâm hôn
Vôùi söï trôï giuùp nhieät thaønh cuûa caùc Thaùi giaùm (Döông Oai, Ñaëng Tín, Ñoã Thò ...), caùc Cung giaùm
(Phaïm Laâm, Nguyeãn Tuùc, Phaïm Sum ...) vaø caùc tín nöõ Ñaëng Thò Thaûo phaùp danh Thanh Phöông,

193
Thuïc nhôn Nguyeãn Thò Maõo, Thöøa söï Traàn thò Uyeân, Tuøy söï Nguyeãn Ngoïc Thò Nghieâm ... chuøa
ñöôïc xaây caát vaøo naêm Maäu Thaân (1848) vaø ñöôïc vua Töï Ñöùc saéc phong ban danh cho chuøa laø
“Saéc töù Töø Hieáu töï” ñeå ñeà cao vaø nhaéc ñeán ñaïo haïnh töø bi vaø hieáu thaûo cuûa coá Hoøa thöôïng
Thaùnh Thieân – Nhöùt Ñònh. Ñoàng thôøi caùc Phaät töû cuõng ñuùc ñaïi hoàng chung, taïo töôïng lôùn.
Naêm Aát Daäu (1885), nhôø söï trôï duyeân cuûa Thaùi Hoaøng Thaùi haäu Töø Duõ vaø cung giaùm, caùc thaùi
giaùm, thieàn sö Haûi Thieäu cho truøng tu chuøa Töø Hieáu.
Naêm 1890, thieàn sö Cöông Kyû ñaõ 81 tuoåi, caûm thaáy tuoåi giaø söùc yeáu caàn phaûi tònh döôõng neân baøo
cöû cho ñeä töû laø thieàn sö Thanh Quang - Hueä Ñaêng thay theá truï trì chuøa Töø Hieáu, luùc ñoù thieàn sö
Hueä Ñaêng cuõng ñaõ 60 tuoåi, Thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû vieát giaáy baùo cöû, trong ñoù coù ñoaïn:
“Laõo taêng gaëp cô duyeân coù ngöôøi ñeä töû laø Nguyeãn Hueä Ñaêng lìa boû tuïc traàn, ñoàng chôn nhaäp
ñaïo, giöõ gìn giôùi haïnh ñaõ hôn 60 tuoåi, coù ñuû khaû naêng laøm truï trì” (1).Töø ñoù ôû chuøa Töø Hieáu,
thieàn sö Haûi Thieäu laø Hoøa thöôïng chöùng minh, truï trì laø thieàn sö Hueä Ñaêng.

(1) Thuû buùt cuûa thieàn sö Cang Kyû ôû chuøa Töø Hieáu.

Nhöng ñeán thaùng chaïp naêm Taân Maõo (1891), thieàn sö Thanh Quang – Hueä Ñaêng truï trì chuøa Töø
Hieáu laïi vieân tòch. Vì vaäy thieàn sö Haûi thieäu laïi phaûi lo ñaùm tang cho ñeä töû vaø roài laïi tieáp tuïc truï
trì chuøa Töø Hieáu moät laàn nöõa.
Naêm Giaùp Ngoï (1894), ñôøi vua Thaønh Thaùi, chuøa Töø Hieáu ñaõ bò hö muïc, neân thieàn sö Cöông Kyû
phaûi cho truøng tu laàn thöù hai. Bia truøng tu chuøa Töø Hieáu coù ghi: “Thaùng 8 naêm Giaùp Ngoï, trieàu
Thaønh Thaùi moït cuoäc truøng tu lôùn lao ñaõ ñöôïc thöïc hieän, môû roäng ñieän thôø, ñuùc theâm hai töôïng
Phaät, tieàn ñöôøng, nhaø tröôùc, nhaø sau, ñình bia coáng nöôùc, nhöùt nhöùt ñeàu söûa sang laïi caû”.
Naêm Giaùp ngoï, nieân hieäu Thaønh Thaùi (1894) Thaùi giaùm Hoà Xuyeân quyeân tieàn trong ñoà chuùng,
ñöùng ra lo truøng tu laïi chuøa.
Naêm Thaønh Thaùi thöù saùu, Aát Muøi (1895), Thieàn sö Haûi Thieäu ñaõ 85 tuoåi, ñeä töû xin xaây baûo thaùp
cho ngaøi. Coâng cuoäc truøng tu vaø xaây baûo thaùp ñöôïc hoaøn thaønh vaøo thaùng 2 naêm Ñinh Daäu
(1897).
Naêm Thaønh Thaùi thöù taùm (1897), Thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû cho khaéc baûn in laïi kinh Voâ
Löôïng Thoï, coù lôøi baït cuûa thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi, kinh naøy in theo loái kinh xeáp, treân
khoå giaáy 13 x 31, do chuøa Vieân Thoâng (Hueá) baûo trôï. Sau ñoù kinh naøy ñöôïc in laïi hai laàn nöõa,
nhöng in thaønh saùch thöôøng khoå 15 x 27,5.
Vua Thaønh Thaùi raát kính troïng thieàn sö Cöông Kyû. Töông truyeàn raèng: Vua thöôøng leân chuøa Töø
Hieáu ñeå tham vaán Phaät phaùp, vaán an söùc khoeû vaø thænh yù kieán cuûa thieàn sö Cöông Kyû moãi khi coù
vieäc quoác söï quan troïng.
Moät hoâm vaøo luùc chieàu toái, thieàn sö Haûi Thieäu ñang ngoài uoáng traø ôû nhaø Taû Laïc Thieän, vua
Thaønh Thaùi böôùc vaøo quøi beân ngaøi thieàn sö Haûi Thieäu, khoâng nhaän roõ laø ai,neân hoûi:Ai ñeán vieáng
toái vaäy ? Vua traû lôøi: kính baïch ngaøi con laø Thaønh Thaùi ñaây. Khi ñoù thieàn sö Haûi Thieäu môùi bieát,
voäi môøi vua ngoài duøng traø vaø ñaøm ñaïo.
Thieàn sö Cöông Kyû coù leõ bieát tröôùc ngaøy vieân tòch neân trong dòp leã hoaøn thaønh baûo thaùp, ngaøy 30
thaùng 2 naêm Maäu Tuaát (1898) thieàn sö Cöông Kyû baûo ñoà chuùng thieát laäp trai ñaøn, môøi ñoâng ñuû
taêng ni phaät töû, caùc Thaùi giaùm vaø quan vieân cuûa trieàu ñình ñeán duøng böõa côm chay cuoái cuøng
tröôùc khi Ngaøi veà coõi Phaät.
Trong böõa côm naøy, thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû cho bieát hoâm sau Ngaøi seõ vieân tòch. Quaû
ñuùng nhö vaäy, ngaøi muøng 1 thaùng 3 naêm Maäu Tuaát, ñôøi vua Thaønh Thaùi, sau khi taém röûa saïch seõ
thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû leân chaùnh ñieän laøm leã Phaät roài daën doø caùc ñeä töû, caùc thaùi giaùm
roài baûo ñaùnh chuoâng, ñaùnh troáng Baùt nhaõ. Ngaøi ngoài kieát giaø, an nhieân thoaùt hoùa, höôûng thoï 89
tuoài. Ñeä töû laøm leã nhaäp thaùp.
194
Bia thaùp ñeà: “Saéc töù Töø Hieáu, truï trì, Laâm Teá, huùy Haûi Thieäu, Yeát Ma a Xaø Leâ ñaïi laõo chi thaùp.
Thieàn sö Haûi Thieäu coù caùc ñeä töû noåi danh: Thanh Ninh - Taâm Tònh, Thanh Quùi – Chôn Thieät,
Thanh Thaùi – Hueä Minh, Thanh Quang – Hueä Ñaêng.
Thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû coøn löu laïi baøi TÖÏ THOÁNG baèng chöõ nho, taïm dòch:
“Tuy soáng traêm naêm, cuõng gioáng nhö nhaùy maét, nhö soùng daäy bieån ñoäng, nhö aùnh saùng chieàu taø,
nhö luûa loeø töø ñaù, nhö boùng ngöïa thoaùng qua, nhö ngoïn ñeøn tröôùc gioù, nhö coû ñoïng söông mai,
nhö vaây giaø ven bieån, nhö saùng chôùi saám loeø ...Nhö vaäy neáu khoâng gaëp chaùnh phaùp thì chaéc raèng
phaûi ñoaï laïc choán u ñoà “.

Hình:
- Chuøa Töø Hieáu.
- Bia tröôùc thaùp cuûa Thieàn sö Haûi thieäu – Cöông Kyû.

6. CHUØA TÖØ HIEÁU.

Chuøa Töø Hieáu naèm giöõa khu röøng thoâng thuoäc vung nuùi Döông Xuaân, xaõ Thuûy Xuaân, caùch trung
taâm Thaønh phoá Hueá 5km ôû phía Taây Nam.
Töø Thaønh phoá Hueá ñeán ñöôøng Ñieän Bieân Phuû, theo ñöôøng leân laêng Töï Ñöùc, khi qua khoûi khu vöïc
baûo thaùp uy nghieâm cuûa chö toå chuøa Töôøng vaân vaø Dieäu Ñeá, queïo veà beân maët theo ñöôøng ñaù, ñi
ñoä 300m giöõa ñoài thoâng laø ñeán chuøa Töø Hieáu.
I. TÖØ AM AN DÖÔÕNG ÑEÁN CHUØA TÖØ HIEÁU.
Chuøa Töø Hieáu luùc môùi laäp chæ laø thaûo am cuûa thieàn sö Nhöùt Ñònh huùy Taùnh Thieân (1784 – 1847),
phaùi thieàn Laâm Teá theá heä thöù 39, ñoù laø am An Döôõng.
Ngaøy 16 thaùng 9 naêm Nhaâm Daàn, nieân hieäu Thieäu Trò thöù hai (1842), Taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng laø Thieàn sö Nhöùt Ñònh bò vua caùch chöùc Taaêng cang.
Khi rôøi chöùc Taêng Cang chuøa Giaùc Hoaøng veà vuøng ñoài nuùi vaø röøng thoâng thuoäc xaõ Döông Xuaân,
huyeän Höông Thuûy, tænh Thöøa Thieân laäp am tranh ñeå aån tu vôùi hai ñeä töû vaø phuïng döôõng meï giaø
ñang bònh, Thieàn sö Nhöùt Ñònh coù laøm hai caâu thô:
Haïnh phuøng taáu ñaéc nhöng hoài laõo
Nhöùt baùt coâ thaân vaïn lyù du.
Taïm dòch:
Duyeân laønh xin höu ñöôïc vua nhaän,
Moät baùt moät thaân muoân daëm du.
(Gaëp duyeân laønh, lôøi taâu cxin veà döôõng laõo ñöôïc vua nhaán, moät baùt moät thaân vaân du muoân daëm
xa).
Thieàn sö Nhöùt Ñònh ñaët teân am laø am An Döôõng vieát hai caâu thô treo tröôùc cuûa:
Thaân ñôùi quaùn chaâu nhaøn tueá nguyeät
Thöû trí tích tröôïng nhaïo vaân sôn.
Tam dòch:
Laàn chuoãi thaân an nhaøn naêm thaùng
Tích tröôïng tay caàm, vui nuùi maây.
Trong saùch “Haøm Long Sôn Chi” cö só Ñieàm Tònh vaø Ñaïo nhaân Nhö Nhö bieân soaïn, taû laïi caûnh tu
haønh khoå haïnh, cuoäc soáng ñôn sô ñaïm baïc cuûa thieàn sö Nhöùt Ñònh nôi am An Döôõng nhö sau:
“Ngaøi laäp am nhoû, nöûa phía tröôùc thôø Phaät Di Ñaø, nöûa phía sau keâ giöôøng naèm...”
Toâi kính meán Hoøa thöôïng, thaáy Hoøa thöôïng beänh taät giaø yeáu, muoán cuùng döôøng nhöng Hoøa
Thöôïng töø choái vaø noùi raèng: “Toâi coù hai ñeä töû lo vieäc troàng ñaäu, troàng rau ñuû duøng haøng ngaøy roài,
vì vaäy khoâng mong caàu gì hôn”.

195
Voâ thöôøng laïi ñeán, ngaøy muøng 7 thaùng 10 naêm Ñinh Muøi (1847) thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt
Ñònh an nhieân thò tòch taïi Am An Döôõng, thoâ 64 tuoåi. Ñeä töû laäp baûo thaùp cao 5 töøng ñeå thôø cuùng.
Thieàn sö Haûi Thieäu – Cöông Kyû (1810 – 1898) keá theá truï trì am (chuøa Töø Hieáu).
Nhaän thaáy am An Döôõng quaù nhoû heïp, khoâng ñuû ñeå tieáp taêng ñoä chuùng , laïi theâm khaùch chieâm
baùi leã Phaät ngaøy caøng ñoâng, trong ñoù coù caû Hoaøng gia, quan chöùc quùi phaùi neân Thieàn sö Haûi
Thieäu chaáp nhaän ñeà nghò cuûa caùc thaùi giaùm vaø cung giaùm cuøng boån ñaïo nguyeân laø ñeä töû theo thoï
giôùi vôùi Hoøa thöôïng nhöùt ñònh, cho môû roäng Am An Döôõng trôû thaønh moät ngoâi chuøa roäng lôùn
trang nghieâm hôn
Sau khi chuøa xaây döïng xong, taâu leân vua Töï ñöùc, vua saéc töù cho chuøa danh hieäu “Töø Hieáu töï” laïi
caáp 700 quan tieàn ñeå toû loønh khuyeán khích.
Leã Laïc thaønh xong, thaùi giaùm Döông Oai, Ñaëng Tín, ñoã Thi nhôø Hieäp Bieän Ñaïi Hoïc Só Nguyeãn
Ñaêng Giai (thoï taïi gia Boà Taùt giôùi, phaùp danh Ñaïi Phöông) soaïn baøi vaên bia keå laïi söï tích chuøa
Töø Hieáu vaø tieàu söû Hoøa Thöôïng khai sôn chuøa laø Thieàn sö Nhöùt Ñònh coùp ñoaïn nhö sau:
“Chuøa toaï laïc taïi ñòa phaän nuùi ñoài noái lieàn nhau, suoái nhoû bao quanh maët tröôùc, nuùi Ngöï Bình
traán maët Ñoâng Nam, soâng Höông chaûy voøng höôùng Taây Baéc, cuõng vaøo haøng thaéng caûnh cuûa Kinh
ñoâ (...)
Chuøa laø nôi Thieàn sö Nhöùt Ñònh, hoï Nguyeãn truï trì vaø noåi danh (...)
Tinh xaûo thay ngoâi chuøa ! Ñeïp ñeõ thay ñoåi chuøa ! Chuùa nhieàu khoâng bieát bao nhieàu maø keå,
nhöng laáy hai chöõ “Töø Hieáu” ñeå ñaët teân, chæ rieâng coù chuøa naøy.
“Töø” laø ñöùc lôùn cuûa ñaïo Phaät, khoâng “Töø” thì laáy gì tieáp töù sanh giuùp muoân loaøi. “Hieáu” laø neát
ñaàu tieân cuûa Phaät, khoâng “Hieáu” laáy gì bao truøm trôøi ñaát, thoâng suoát ñöôïc coõi u minh. Saùch Ñaïi
hoïc noùi raèng: “Quaân töû baát xuaát gia nôi thaønh giaùc”; nghóa laø baäc quaân töû tuy chaúng caàn xuaát gia
giaùo hoùa ai, nhöng caùch cö xöû trong gia ñình, ngoaøi xaõ hoäi coù theå laøm khuoân maãu cho ngöôøi trong
nöôùc. Nhö vaät chöõ “Töø” laø daïy cho nhöõng ñaáng laøm cha, chöõ “Hieáu” daïy cho nhöõng keû laøm con,
Töø vaø Hieáu haù chaúng phaûi laø ñöùc haïnh toát cho ñaïo Nho vaø ñaïo Thích hay sao ? Khoâng phaûi rieâng
ngoâi chuøa naøy ñaùng ñöôïc goïi laø Töø Hieáu maø taát caû chuøa trong thieân haï ñeàu coù theå goïi nhö vaäy.
Khoâng phaûi ñaïo Phaät duøng phaùp ngoân trong thieân haï maø ñaïo Nho cuõng duøng laøm phaùp ngoân.
Thaät laø lôùn lao thay ! Saâu xa thay !
Thaùnh nhaân vì nhôn taâm theá ñaïo maø toang tính ñeán nôi ñeán choán. Nhö khi ôû chuøa, thieàn sö Nhöùt
Ñònh coù theå ñem chöõ Töø ñeå tieáp chuùng sanh, khieán daân Vieät coù theå vaøo ñöôïc cöûa Phaät vaø nhôø
ñöùc taùnh cuûa Phaät maø giaùc ngoä, theá thì khoâng phaûi thuoäc veà chöõ Töø hay sao ?
Caùc oâng Thaùi giaùm, Cung giaùm ñem ñaïo hieáu ñeå thôø phuïng keû beà treân, giöõ gìn coâng ñöùc laïi coù
theå ñem thaân mình ngaøy sau gôûi gaám höông hoûa vaøo chuøa, chaúng phaûi thuoäc veà chöõ hieáu hay sao
?
Tuy saùu naêm thaønh ñaïo, thieàn sö Nhöùt Ñònh chöa daùm hy voïng thaønh böïc Ñaïi huøng. Möôøi khoaûn
boá thí cuûa thieän nam tín nöõ chöa daùm nghó ñeán vieäc caáp cho nhöõng keû coâ ñoäc, nhöng laøm raïng rôõ
moät cöûa Töø Hieáu, chænh ñoán ñöùc toát ngaøn xöa, chuøa naøy ñaâu phaûi chæ coù hö danh maø thoâi. Chöa
baøn ñeán chuyeän nhaân quaû lyù taát nhieân cuûa vieäc troàng döa troàng ñaäu laøm saùng toû ñaïo giaùo, ngay
chính danh nghóa laø con ngöôøi naøy vaäy.
Ñieàu laønh khoâng theå maát ñi ñöôïc neân laøm baøi kyù cheùp raèng:
Töø bi hieáu thuaän
Phaät Giaùo nhieäm maàu,
Töø Hieáu teân chuøa
Lôøi vua nguï yù
Nuùi chaúng taïi cao
Danh bôûi coù tieàn
Nhôø thaày Nhöùt Ñònh,
196
Khoå haïnh tu thieàn,
Döông Xuaân ñaát cuõ,
Am vieän tónh mòch.
Laønh thay cung Phaät,
Tín ngoä saün duyeân,
Nhôø doøng nöôùc ñöùc
Môû roäng phöôùc ñieàn
Caûnh chuøa röïc rôõ,
Treân thôø Phaät Toå,
Trong cuùng gia tieân,
Moät nhaø Töø Hieáu,
Loøng thaønh chaúng döùt,
Phöôùc ñöùc voâ bieân.
Khaéc vaøo bia ñaù,
Maõi maõi löu truyeàn.
(Thaùng tö naêm Kyû Daäu, Töï Ñöùc thöù hai 1849).
Thaùng hai naêm Bính Daàn, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 19 (1866) caùc Thaùi giaùm vaø Cung giaùm cuøng
nhaân vieân trong vieän cung giaùm cuùng tyheâm ruoäng ñaát cho chuøa Töø Hieáu. Vieäc cuùng döôøng naøy
ñöôïc khaéc vaøo maët sau treân bia coù ñoaïn vieát:
“Troäm nghó: ñôøi ngöôøi nhö giaác moäng, thöông thay traàn cuoäc phi chôn, theá söï tang thöông, chæ coù
taâm thieàn töï taïi. Boïn noäi vieän chuùng ta, soáng moät ñôøi trong cung gaám neân khi lìa ñôøi nhö choán
quay ñaàu veà nuùi. Ngoâi chuøa Töø Hieáu laø nôi qui veà Taây phöông cuûa chuùng ta.
Nhôø Ñaïi sö Cöông Kyû môû ñöôøng giaùc ngoä, soáng caûnh coâ ñôn giaûn dò, khoâng maøng tieáng ngon
ngoït cuûa nhaân theá, moät loøng quyeát chí tu thieàn ñeå tích tuï duyeân laønh, xaây caát chuøa coå ôû choán naøy
thaät trang nghieâm, höông ñaøn chuøa môùi, ñaù cöùng cuõng trôû thaønh meàm, baïc tieàn traûi xuoáng ñaát nhö
chuyeän ngaøy xöa, beø baùu giuùp keû si meâ, nay möøng coù nôi nöông töïa.
Vì vaäy (chuùng ta) cuøng nhau trau doài taâm ñòa, mua theâm ruoäng ñaát toát ñöôïc bao nhieâu löu truyeàn
cho haäu theá. Moät haït luùa,moät haït ngoïc, tuy raèng vaät nhoû moïn nhöng keát ñöôïc duyeân ñaát laønh
thanh tònh (tònh khoå) cho kieáp sau ...”
Muøa xuaân naêm Aát Daäu (1885), Thaùi giaùm Hoà Xuyeân ñöùng ra vaän ñoäng vaø quyeân goùp trong cung
ñieän vua Thaønh Thaùi vaø Phaät töû ñeå truøng tu laïi chuøa. Coâng cuoäc truøng tu naøy do Töï Tröôûng laø
Thieàn sö Taâm Tònh (huùy Thanh Ninh) vaø trò söï laø Thieàn sö Hueä Minh (huùy Thanh Thaùi) troâng
nom.
Naêm Aát Muøi (1895), Hoøa thöôïng Cöông Kyû ñaõ 86 tuoåi, ñeä töû xin xaây thaùp baûy töøng cho ngaøi.
Naêm Bính Thaân (1897), coâng cuoäc truøng tu vaø xaây thaùp hoaøn thaønh, ngaøy muøng 1 thaùng 3 naêm
Maäu Tuaát (1898), Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Kyû Cöông vieân tòch taïi chuøa Töø Hieáu.
Thaùng Gieâng naêm Kyû Hôïi (1889), ñoà chuùng laäp bia truøng tu chuøa Töø Hieáu.
Naêm Nhaâm Daàn (1902), thieàn sö Taâm Tònh töø chöùc truï trì chuøa Töø Hieáu, ñeán aáp Xuaân Hoøa, xaõ
Döông Xuaân, huyeän Höông Thuûy (Thöøa Thieân) laäp am ñeå aån tu goïi laø: “THIEÁU LAÂM TRÖÔÏNG
THAÁT” sau ñoù trôû thaønh chuøa Thieáu Laâm (naêm (1904) vaø cuoái cuøng trôû thaønh chuøa Taây Thieân
hay “Taây Thieân Di Ñaø töï” (naêm 1911)
Thieàn sö Thanh Thaùi – Hueä Minh (1861 – 1940) ñöôïc caùc taêng só trong chuøa Töø Hieáu cöû leân thay
theá thieàn sö Taâm Tònh.
Naêm Taân Hôïi (1911), thieàn sö Hueä Minh ñöôïc Vua Duy Taân saéc phong truï trì chuøa Thaùnh Duyeân
treân nuùi Tuùy Vaân (chuøa do vua nhaø Nguyeãn thaønh laäp). Naêm Taân Muøi (1931), thieàn sö Hueä Minh
ñöôïc taán phong Taêng cang chuøa Thaùnh Duyeân. Trong naêm ñoù, Taêng cang Hueä Minh truøng tu laïi
chuøa va xaây hoà baùn nguyeät ôû saân chuøa. Vua Baûo Ñaïi laïi cöû sö Hueä Minh laøm Taêng cang chuøa
197
Dieäu Ñeá (naêm Ñinh Söûu, 1937). Ngaøy 17 thaùng chaïp naêm Kyû Maõo (1940), thieàn sö Thanh Thaùi –
Hueä Minh vieân tòch, thoï 79 tuoåi, ñöôïc an taùng vaø nhaäp thaùp ôû chuøa Töø Hieáu.
Naêm Quí Muøi (1943), vua Baûo Ñaïi saéc phong cho Thieàn sö Chôn Thieät laøm Taêng cang chuøa Töø
Hieáu vaø trong naêm ñoù, Taêng can Chôn Thieät truøng tu laïi chuøa. Naêm 1962, Hoøa thöôïng Chôn
Thieät chænh trang toaøn caûnh cuûa chuøa.
Ngaøy muøng 9 thaùng 2 naêm Maäu Thaân (1968), Taêng Cang Thanh Quùy – Chôn Thieät vieân tòch taïi
chuøa, thoï 81 tuoåi, Thöôïng toïa Chí Nieäm leân thay truï trì chuøa Töø Hieáu. Naêm 1971, Thöôïng Toïa
Chí Nieäm truøng tu tam quan, hoà baùn nguyeät vaø nhöõng gian nhaø bò hö hoûng.
II. KIEÁN TRUÙC CHUØA TÖØ HIEÁU.
Chuøa Töø Hieáu ñöôïc xaây döïng treân khu ñoài thoâng Quang Teá, khuoân vieân chuøa chieám dieän tích
boán maãu röôõi naèm giöõa khu ñoài thoâng xanh töôi tónh mòch roäng taùm maãu cuûa chuøa.
Chuøa quay veà höôùng Ñoâng, tröôùc chuøa coù khe nöôùc uoán quanh, ñoái dieän coång chuøa laø thaùp Boà
Ñeà.
Thaùp Boà Ñeà ñöôïc xaây naêm 1896, thaùp 3 töøng, cao 9m, coù 4 maët, ñaùy hình vuoâng, caïnh daøi 2,5m.
Thaùp döôïc döïng ñeå taøng tröõ kinh saùch Phaät, töôïng Phaät ... bò hö muïc ñeå cho töï huûy hoaïi ñi theo
thôøi gian (khoâng ñöôïc ñoát).
Tröôùc coång chuøa laø coång Tam quan hai töøng, xaây baèng gaïch, lôïp ngoùi, cao khoaûng 8,5m, coù ba
coång ra vaøo hình voøm cung, moãi coång roäng ñoä 1,5m, beân treân coång coù gaén taám ñaù thanh ghi boán
chöõ “TÖØ HIEÁU TÖÏ MOÂN” (Cöøa chuøa Töø Hieáu). Töøng treân, ôû gian giöõa coù thôø phöôïng hoä phaùp.
Qua khoûi coång laø hoà Baùn nguyeät, ñöôøng kính khoaûng 12m, maët cong quay ra phía coång chuøa. Keá
ñeán laø saân chuøa roäng ñoä 200m2 , trong saân coù hai bi ñình. Bi ñình laø caên nhaø hình luïc giaùc, caïnh
1,2m, cao 4m. Moãi bi ñình coù hai cöûa ra vaøo hình voøm cung (maët tröôùc vaø sau).
- Ñình bía phía traùi coù döïng bia ñaù “Saéc töù Töø Hieáu töï bi kyù” (baøi bi kyù veà chuøa saéc töù Töø
Hieáu) keå laïi söï tích xaây chuøa vaø sô löôïc tieåu söû toå khai sôn chuøa laø Thieàn sö Taùnh Thieân –
Nhöùt Ñònh. Bia ñaù cao 2m, roäng 0,65. Maët sau coù khaéc caùc baøi vaên cuûa caùc Thaùi giaùm vaø
Cung giaùm vieát veà vieäc Vieän cung giaùm cuùng döôøng ruoäng ñaát cho chuøa vaøo naêm Bính Daàn
(1866) vaø baøi vaên bia ghi vieäc truøng tu chuøa vaøo naêm Aát Daäu (1885).
- Ñình bia beân maët coù döïng bia ghi laïi coâng cuoäc truøng tu chuøa Töø Hieáu vaøo naêm Kyû Hôïi, nieân
hieäu Thaønh Thaùi thöù möôøi moät (1899).
Chuøa xaây theo kieåu chöõ Khaåu; phía tröôùc laø chaùnh ñieän, phía sau laø Quaûng Hieáu Ñöôøng, beân traùi
Taû Laïc Thieân (nhaø taêng), beân maët Höõu Aùi Nhöït (nhaø khaùch), ôû giöõa laø saân loä thieân, saân giöõa
chuøa naøy coù troàng nhieàu caây caûnh ñeïp, ñaëc bieät laø caây hoa Traø Mi xanh töôi vôùi nhöõng boâng ñeïp
maøu ñoû hoàng töôi thaém.
1) CHAÙNH ÑIEÄN.
Chaùnh ñieän laø toøa nhaø ba gian hai chaùi cao roäng vaø khang trang, roäng 15m, cao 9m, giaøn trong
chaïm troå tinh vi.
Chaùnh ñieän coù hai töøng maùi, xaây kieåu maùi choàng dieâm. Treân ñænh maùi, ôû chính giöõa coù baùnh xe
chuyeån phaùp luaân, hai ñaàu coù hai con roàng löôïn, hai ñaàu roàng ngoaûnh laïi chaàu veà baùnh xe phaùp.
Caùc ñuoâi maùi coù caùc con roàng vaø caùc chim phöôïng hoaøng chaïm troå coâng phu vaø myõ thuaät.
Boán coät phía tröôùc chaùnh ñieän coù ñaép noåi roàng uoán quanh coät khaù coâng phu. Chaùnh ñieän thôø theo
kieàu Tieàn Phaät haäu Toå, töùc phía tröôùc thôø Phaät, phía sau thôø Toå.
a) ÑIEÄN PHAÄT:
Ñieän Phaät ôû giöõa chieám ba gian roäng, hai chaùi hai beân laø nhaø chuoâng vaø nhaø troáng.
Boán coät phía tröôùc cuûa ba gian nhaø chaùnh ñieän coù hai caëp caâu ñoái dieãn taû yù nghóa teân chuøa vaø ñòa
theá cuûa chuøa.
· Töø Hieáu baát ly chôn Phaät taùnh
Döông Xuaân voâ caên kieán Thieàn Cô
198
 (Töø hieàu khoâng rôøi Chôn Phaät taùnh,
Döông Xuaân khoâng haïn cheá vieäc chöùng ñaïo thieàn)
· Töø Hieáu tích gia danh khuyeán thieân haï chi vi phuï chi töû.
Döông Xuaân thaønh tònh ñoä vong tö theá chi nhö thu nhö ñoâng
(Töø hieáu laø hình aûnh ñeïp khuyeân thieân haï troøn ñaïo laøm cha laøm con.
Döông Xuaân thaønh coõi tònh ñoä khieán ngöôøi ñôøi queân nghó ñeán muøa Thu muøa Ñoâng)
Baøn thôø trong Chaùnh ñieän sôn son theáp vaøng röïc rôõ vôùi nhieàu töôïng Phaät, Boà Taùt, Long Thieân Hoä
Phaùp. ÔÛ giöõa phía treân cao coù baûn teân chuøa do vua Töï Ñöùc ban cho vaøo naêm 1848 sau khi chuøa
hoaøn thaønh, treân coù ñeà “Saéc töù Töø Hieáu töï”. Hai beân coù caëp caâu ñoái.
· Töø Hieáu huy xöng nhôn taâm theá ñaïo höõu quan phaïm vuõ, chung thanh tuyeân ñaïi giaùc.
Döông Xuaân ña myõ caûnh, coå saùt danh lam sôû taïi Nhö Lai hueä nhöït trung thieân.
(Chuøa Töø Hieáu hoaèng döông toát ñeïp, hôïp vôùi loøng ngöôøi vaø ñaïo cuûa theá gian, coù toøa ñieän
Phaät, tieáng chuoâng tuyeân döông ñaïo cuûa böïc ñaïi giaùc.
Laøng Döông Xuaân coù nhieàu caûnh ñeïp vôùi ngoâi chuøa coå noåi danh, maët trôøi trí hueä cuûa ñöùc
Phaät Nhö Lai chíeu saùng khaép coõi trung thieân.
b) NHAØ TOÅ.
Nhaø toå thôø long vò cuûa Toå khai sôn vaø truï trì cuøng caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû chuøa ñaõ vieân tòch:
Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh, Haûi Thieäu – Cöông Kyû, Thanh Ninh – Taâm Tònh, Thanh Thaùi – Hueä
Minh, Thanh Quí – Chôn Thieät ...
Caùc thieàn sö truï trì ôû chuøa Töø Hieáu ñaõ ñöùng ra lo truøng khaéc laïi caùc kinh saùch nhö:
- Phaät thuyeát Cao Vöông Quaùn Theá Aâm kinh.
- Phaät thuyeát Baùo phuï maãu aân troïng kinh.
- Chuùc Taùn Trieâu moä taäp.
- Thieàn Moân nhöït tuïng.
- Ñaïi thöøa voâ löôïng nghóa kinh.
- Phaùp Baûo Ñaøn kinh.
- Nieäm Phaät giaûng sanh kinh.
- ...
2) QUAÛNG HIEÁU ÑÖÔØNG.
Quaûng Hieáu Ñöôøng laø daõy nhaø roäng ba gian caùch chaùnh ñieän moät saân vuoâng troàng nhieàu caây
caûnh ñeïp.
Quaûng Hieáu Ñöôøng ôû giöõa thôø ñöùc Quan Thaùnh, beân maët thôø caùc vò Thaùi giaùm, ñaëc bieät coù moät
baøn thôø rieâng thôø Taû Quaân Thaùi giaùm Leâ Vaên Duyeät, ñöôïc vua Töï Ñöùc xeùt laïi coâng traïng vaø cho
thôø taïi chuøa, beân traùi thôø höông linh Phaät töû quûa vaõng
3) HÖÕU AÙI NHÖÏT.
Höõu Aùi nhöït töùc nhaø khaùch ñeå tieáp khaùch thaäp phöông, laø daõy nhaø phía maët (höôùng Ñoâng) cuûa
chuøa.
4) TAÛ THIEÂN LAÏC
Taû Laïc Thieân laø daõy nhaø ñeå nghieân cöùu kinh saùch vaø phoøng cuûa chö taêng ôû phía traùi chuøa (höôùng
Taây).
Khu vöôøn phía traùi chuøa laø khu thaùp cuûa chö Toå vaø caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû chuøa ñaõ vieân tòch.
Saùt khuoân vieân coøn coù laêng cuûa baø Chieâu Nghi, thöù phi cuûa chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt, an taùng naêm 1751 laêng ñöôïc bao quanh baèng hai voøng töôøng thaønh daøi 39m, roâng 33m
(ñaây laø laêng moä cuûa gia ñình chuùa Nguyeãn may maén coøn soùt laïi ôû Hueá khoâng bò ñaäp phaù vaøo thôøi
Taây Sôn (1786 – 1802).

199
Ñaïi hoàng chung cuûa chuøa Töø Hieáu ñöôïc ñuùc vaøo naêm Maäu Thaân, nieân hieäu Töï Ñöùc naêm ñaàu
(1848) cao 3 thöôùc 8 phaân, ñöôøng kính mieäng 1 thöôùc 4 taác 4 phaân, naëng 318 caân.
CHUØA TÖØ HIEÁU.
KHAI SÔN Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh (1842)
(1848 – 1898) Haûi Thieäu – Cöông Kyû (1810 – 1898)
(1896 – 1902) Thanh Ninh – Taâm Tònh (1858 – 1928)
(1902 – 1940) Thanh Thaùi – Hueä Minh (1861 – 1940)
(1940 – 1968) Thanh Quí – Chôn Thieät (1887 – 1968)
(1968 – 1979) Tröøng ... – Chí Nieäm (1918 – 1979)
(1979 - ...) Taâm Quaùn – Nhaát Haïnh (1928 - ...)

7. TAÊNG CANG TAÙNH HUEÄ – NHÖÙT CHÔN (? – 1825).

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 39, CHI PHAÙI LIEÃU QUAÙN).
Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn teâ tuïc laø Nguyeãn Vaên Chôn queâ ôû Kieân Chaùnh, huyeän Phuø
Ly, phuû Qui Nhôn, traán Bình Ñònh (tænh Bænh Ñònh ngaøy nay), qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Ñaïo
Minh – Phoå Tònh ôû chuøa Baùo Quoác (Hueá).
Sau thôøi gian chí taâm tu haønh, tinh trì giôùi luaät, tham hoïc kinh saùch, Thieàn sö Nhöùt Chôn noåi tieáng
ôû chuøa Baùo Quoác.
Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ñöôïc Boån sö laø Hoøa thöôïng Phoå Tònh phoù phaùp baøi keä nhö sau:
Nhöùt Chôn thoï phaùp truyeàn,
Noäi ngoaïi boán nhö nhieân,
Phoù trì chö Phaät Toå.
Keá theá vónh nieân mieân.
Naêm Canh daàn (1830)nieân hieäu Minh Maïng thöù möôøi moät, thöøa lònh cuûa vua, Boä Leã cho môû moät
kyø thi cho chö taêng ôû Kinh ñoâ Hueá ñeå caáp Ñoä ñieäp. Khoâng roõ kyø thi naøy coù bao nhieâu taêng só
tham döï, nhöng Boä Leã chæ chaám Ñoä ñieäp coù 50 vò: 18 vò ñaäu haïng gioûi, ñöôïc thöôûng 5 löôïng baïc,
38 vò haïng thöôøng, ñöôïc thöôûng 3 löôïng baïc. Vua cho môû trai ñaøn ban thöôûng vaø caáp giôùi ñao vaø
ñoä ñieäp, mieãn söu thueá. Trong saùch Haøm Long Sôn Chí, quyeån nhì coù vieát nhö sau:
Minh maïng thaäp nhöùt nieân, phuïng chæ caùc haït töø Taêng Kinh, Leã Boä saùt haïch, xaûo thoâng haïng thaäp
nhò danh, thöôûng ngaân caùt nguõ löôïng, thoâng thöù haïng tam thaäp baùt danh, thöôûng ngaân caùt tam
löôïng.
Ö Thieân Muï töï quaân töù trai, chuaån caáp Ñoä Ñieäp – Giôùi Ñao, tæ ñaéc an taâm trì giaùo, duïng khieán
thieàn cô, kyø taïp dòch thaân thueá, tònh haøng khoan mieãn. Khaâm thöû.
Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ôû chuøa Baùo Quoác coù leõ ñaõ tham döï kyø thi (saùt haïch) do Boä Leã
môû ra naøy vaø ñaõ ñöôïc chaám ñaäu neân ñöôïc Boä Leã caáp Ñoä Ñieäp vaø Giôùi Ñao. Ñoä Ñieäp naøy caáp
vaøo ngaøy 22 thaùng 8 naêm Minh Maïng thöù 11 (Ñoä Ñieäp naøy hieän ñöôïc baûo quaûn taïi chuøa Töôøng
Vaân).
Coù leõ Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ñaäu haïng gioûi (Xaûo thoâng haïng) neân sau ñoù ñöôïc cöû giöõ
chöùc truï trì quaùn Linh Höïu.
Vua Thieäu Trò leân ngoâi (1841 – 1847) laáy nôi sanh cuûa vua cho xaây döïng thaønh chuøa Dieäu Ñeá.
Chuøa dieäu Ñeá hoaøn thaønh vaøo thaùng 3 naêm Thieäu Trò thöù tö (1844), vua cöû Thieàn sö Lieãu Taùnh
laøm truï trì ñaàu tieân ôû chuøa naøy.
Naêm Thieäu Trò thöù saùu (1846) vua cöû thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ôû quaùn Linh Höïu sang laøm
Taêng cang chuøa dieäu Ñeá. Boä Leã caáp baèng Taêng cang vaøo ngaøy muøng hai thaùng hai naêm Thieäu
Trò thöù saùu (baèng naøy hieän coøn ñöôïc toân giöõ ôû chuøa Töôøng Vaân).

200
Naêm 1847, Vua Töï Ñöùc leân ngoâi, cöû Taêng Cang Nhöùt Chôn ôû chuøa Dieäu Ñeá sang thay Taêng cang
chuøa Thieân Muï, thay theá cho Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng ñoåi sang truï trì chuøa Thieân
Phöôùc.
Thieàn sö Nhöùt Chôn, trong thôøi gian laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï (1847 – 1852) ñaõ truøng tu
chuøa Töø Quang. Taêng cang Nhöùt Chôn thaáy, thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô tu haønh chaân chính,
ñaïo haïnh tinh nghieâm neân di chuùc cho ñeä töû raèng: sau khi Ngaøi tòch thì giao chuøa Töø Quang cho
Haûi Toaøn – Linh Cô.
Chuøa Töø Quang toïa laïc ôû vuøng ñoài thoâng thanh vaéng ôû laøng Döông Xuaân haï, ngoaïi oâ kinh thaønh
Hueá, caûnh xanh töôi nhöng thanh tònh, coù leõ trong thôøi gian giöõ chöùc Taêng cang chuøa Dieäu Ñeá vaø
chuøa Thieân Muï, thieàn sö Nhöùt Chôn vaãn thöôøng veà tu döôõng ôû chuøa Töø Quang.
Naêm Nhaâm Ngoï (1852) Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn vieân tòch ôû chuøa Töø Quang, Long vò
ghi: “Saéc töù Thieân Muõ taêng cang, höng kieán Töø Quang töï, huùy Taùnh Hueä, hieäu Nhöùt Chôn Hoøa
thöôïng”.
Naêm Kyû tò (1869) nieân hieäu Töï Ñöùc 22, thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô (Taêng cang chuøa Dieäu Ñeá)
ñaõ cho dôøi chuøa Töôøng Vaân veà vò trí chuøa Töø Quang, keát hôïp hai chuøa Töø Quang vaø Töôøng Vaân
thaønh moät chuøa, laáy teân laø chuøa Töôøng Vaân ñeå töôûng nhôù Boån Sö laø Hoøa thöôïng Lieãu Taùnh –
Hueä Caûnh (hay thieàn sö Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai) ñaõ khai sôn chuøa Töôøng Vaân.
Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn coù nhieàu ñeä töû, trong soá ñoù noåi tieáng nhöùt laø Tuy Lyù Vöông
Mieân Trinh (1820 – 1897) phaùp danh laø Haûi Töôøng. Haûi Töôøng ñaõ soaïn bia truøng tu chuøa Töôøng
Vaân vaøo naêm Nhaâm Thìn (1892) keå sô löôïc veà Lòch söû vaø coâng trình truøng tu naøy.
8. THIEÀN SÖ LIEÃU TAÙNH – HUEÄ CAÛNH HAY TAÙNH KHOAÙT – ÑÖÙC GIAI.
VAØ CHÖ TAÊNG HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA TÖÔØNG VAÂN.
Thieàn sö Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai hieäu Nhöùt Truï hoï Leâ, sanh naêm Bính Thìn (1796) ôû xaõ La Chöõ,
huyeän Höông Traø, phuû Thöøa Thieân, luùc nhoû xuaát gia qui y thoï giôùi vôùi Hoøa Thöôïng Ñaïo Minh –
Phoå Tònh truï trì chuøa Baùo Quoác, ñöôïc ban phaùp danh laø Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai. Sau ñoù, Thieàn sö
Taùnh Khoaùt caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Teá Chaùnh – Boån Giaùc (Taêng cang chuøa Thieân Muï), ñöôïc
ban phaùp danh laø Lieãu Taùnh töï Hueä Caûnh.
Trong saùch Haøm Long Sôn Chí do Cö só Ñieàm Tònh bieân soaïn, Ñaïo nhaân Nhö Nhö hieäu Hoàng
Chu vieát tieáp. Ñaïi sö Taâm Truyeàn (Taêng cang chuøa Dieäu Ñeá) giaùm ñòmh, muïc “Phoå Tònh Hoøa
thöôïng Phaùp Töø” (Phaùp töø cuûa Hoøa thöôïng Phoå Tònh) coù vieát:
Theá ñoä ñeä töû phaùp danh Taùnh Khoaùt töï Ñöùc Giai, veà sau ñaéc phaùp vôùi Hoøa Thöôïng Boån Giaùc
(chuøa Thieân Muï), dò danh Lieãu Taùnh töï Hueä Caûnh, keä vieát:
Thò phaùp boån lai nhö thò phaùp,
Voâ danh trieån chuyeån cöôøng an danh
Nhö Kim Lieãu Taùnh voâ ngoân thuyeát,
Thò giaùc nhö tö Hueä Caûnh minh.
Vôùi phaùp danh Taùnh Khoaùt, sö thuoäc ñôøi 39 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá chi phaùi Lieãu Quaùn, truyeàn
thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng ...”.
Vôùi phaùp danh Lieãu Taùnh, sö thuoäc ñôøi 37 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå sö
Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu (hieäu Hoaùn Bích), truyeàn theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh
– Tuyeát Phong: “Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng ... Haønh Sieâu Minh Thieät Teá Lieãu Ñaït Ngoä Chôn
Khoâng”.
LAÂM TEÁ.
Ñôøi 31 Thoâng Thieân – Hoaèng Giaùc hay Ñaïo Maân – Moäc Traàn.
Ñôøi 32 Haønh Quaû – Khoaùng Vieân (Boån Quaû) + Chôn Phaùc – Tuyeát Giaäu.
Ñôøi 33 Sieâu Baïch – Hoaùn Bích (Nguyeân Thieàu) + Sieâu Tröôûng – Ñaïi Xa.

201
Ñôøi 34 Minh Vaät – Nhöùt Trí Minh Hoaèng – Töû Dung
Ñôøi 35 Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn.
Ñôøi 36 Teá Chaùnh – Boån Giaùc Teá Aân – Löu Quang.
Ñôøi 37 Lieãu Taùnh – Hueä Caûnh Ñaïi Vaên – Chieáu Nhieân
Ñôøi 38 Ñaïo Minh – Phoå Tònh
Ñôøi 39 Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai
Ñôøi 40 Haûi Toaøn – Linh Cô.
Naêm Thieäu trò thöù tö (1844) truï trì chuøa thaùnh Duyeân ôû nuùi Tuùy Vaân (chuøa naøy do vua xaây) laø sö
Voõ Vaên Nieân bò bònh, Boä Leã giao cho caùc Taêng cang vaø truï trì caùc chuøa quan: Taêng cang chuøa
Giaùc Hoaøng (Thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng Chaâu), Taêng cang chuøa Thieân Muï (Thieàn sö Teá Boån –
Vieân Thöôøng) ... hoïp cöû sö thay theá. Caùc vò Taêng cang treân baûo cöû Thieàn sö Taùnh Khoaùt – Ñöùc
Giai ôû chuøa Baùo Quoác thay theá truï trì chuøa Thaùnh Duyeân. Boät Leã trình vua ñeà nghò naøy, vua
chaáp thuaän ngaøy 18 thaùng 4 naêm Thieäu Trò thöù tö (1844), Boä Leã caáp vaên baèng nhö sau:
LEÃ BOÄ VI BAÈNG CAÁP SÖ – CHIEÁU ÑAÉC.
Thaùnh Duyeân töï truï trì khuyeát xuaát, kinh cöû tTaêng cang Nguyeãn Taâm Ñoan (Teá Giaùc – Quaûng
Chaâu), Nguyeãn Vaên Thöôøng (Teá Boån – Vieân Thöôøng) tònh chö töï truï trì ñaúng hieäp töø baûo cöû Baùo
Quoác töï taêng Leâ Ñöùc Giai, heä thò ñoàng nieân xuaát gia, kính giaùo xaûo am, tinh trì giôùi luaät, nieân
tieàn moâng caáp giôùi ñao ñoä ñieäp, khaû kham sung boå ñaúng ngöï kinh Boån Boä dó sö cuï.
Ñeà. Khaâm phuïng.
Chæ chuaån taïi aùn chieáp thöû hieäp haønh baèng caáp nhö töïu ñaøm töï, xöôùng xuaát taêng chuùng thöøa bieän
töï noäi chö söï yeáu nhö nghi dòch taän traàn caên ích ñoân toå haïnh thaàn vaät voïng sanh, yù chöôùng du
nhaøn, phaïm khoa höõu quan ñieàu caám tu chí baèng caáp daõ.
Höõu baèng caáp truï trì Leâ DÑöùc Giai cöù thöû
Thieäu Trò töù nieân, töù nguyeät, thaäp baùt nhöït.
Naêm Töï Ñöùc thöù 3 (1850), thieàn sö Hueä Caûnh bò binh xin vua caùo chöùc truï trì chuøa Thaùnh Duyeân
trôû veà höu döôõng ôû queâ nhaø. Vua chaáp thuaän cho veà höu 9Leã Boä Vi baèng caáp söï).
Thieàn sö Hueä Caûnh veà vuøng ñoài nuùi vuøng dñaát Döông Xuaân, huyeän Höông Thuûy thuoäc ngoaïi oâ
Kinh thaønh Phuù Xuaân, gaàn chuøa Töø Hieáu, laäp am tranh tu haønh, ñaë t teân laø Töôøng Vaân. Caûnh ñoài
nuùi vôùi röøng thoâng thanh tònh, tónh mòch ôû chuøa Töôøng Vaân raát lyù töôûng cho moät thieàn vieän. Ñaïo
haïnh cao phong cuûa thieàn sö Hueä Caûnh cuøng phong caûnh thanh tònh vaø neân thô ñaõ laøm cho chuøa
Töôøng Vaâm trôû thaønh moät chuøa noåi tieáng, thu huùt moät soá thieän trí thöùc ñöông thôøi, trong ñoù coù
hai Hoaøng thaân noåi danh laø Tuøng Thieän Vöông – Mieân Thaàm (1819 – 1870) vaø Tuy Lyù Vöông –
Mieân Trinh (1820 – 1897). Hai Hoaøng thaân naøy (em cuûa vua Minh Maïng) nhöùt laø Tuøng Thieän
Vöông, vaãn thöôøng ñeán vieáng chuøa Töôøng Vaân vaø tham hoïc Phaät phaùp vôùi thieàn sö Hueä Caûnh.
Trong thôøi gian ñoù, sö huynh cuûa thieàn sö Hueä Caûnh laø Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ñang laø
Taêng cang chuøa Thieân Muï (1847 – 1852) cuõng coù ngoâi chuøa Töø Quang, caùch chuøa Töôøng Vaân 10
lyù, cuõng laø ngoâi chuøa thanh tònh vaø xinh ñeïp ôû vuøng ñoài nuùi, röøng thoâng töông tôï nhö chuøa Töôøng
Vaân, thuoäc laøng Döông Xuaân. Taêng cang Nhöùt Chôn thaáy moân ñoà cuûa sö ñeä Hueä Caûnh laø Haûi
Toaøn – Linh Cô tu haønh chaân chính nghieâm trì giôùi luaät, ñaïo haïnh cao thaâm neân ñaõ vieát di chuùc
cho ñeä töû baûo raèng:
Sau khi Ngaøi vieân tòch, chuøa Töø Quang ñöôïc giao cho sö Haûi Toaøn.
Naêm Nhaâm Ngoï (1852), Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn vieân tòch, chuøa Töø Quang ñöôïc giao
cho sö Haûi Toaøn.
Naêm Aát Maõo 91855), thieàn sö Hueä Caûnh (Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai) phoù phaùp cho ñeä töû Haûi Toaøn
– Linh Cô baøi keä:
LINH CÔ – Dieäu Giaùc taïi taâm vöông,
Thuûy Haûi Toaøn thanh kieánnguyeät chöông.
202
Nhöùt thieát chuùng sanh giai Phaät taùnh,
Nhôn do baát ngoä laïc bieân phöông.
Naêm Bính Thaân (1856), thieàn sö Haûi Toaøn ñöôïc vua Töï Ñöùc boå laøm Taêng cang chuøa Dieäu Ñeá.
Ngaøy 13 thaùng 4 Bính Daàn (1866) thieàn sö Lieãi Taùnh – Hueä Caûnh (Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai) vieân
tòch taïi chuøa Töôøng Vaân, Taêng cang Haûi Toaøn cuøng moân ñoà laäp thaùp thôø.
Naêm Kyû tò (1869) nieân hieäu Töï Ñöùc 22, Taêng cang Haûi Toaøn cho dôøi chuøa Töôøng Vaân veà vò trí
chuøa Töø Quang, keát hôïp hai chuøa Töôøng Vaân vaø Töø Quang xaây döïng laïi thaønh moät chuøa, laáy teân
laø Töôøng Vaân ñeå töôûng nhôù ñeán Boån sö, ngöôøi ñaõ khai sôn chuøa Töôøng Vaân.
Chuøa Töôøng Vaân hieän nay laø ôû vò trí cuûa chuøa Töø Quang ngaøy ñoù, thuoäc laøng Döông Xuaân
Thöôïng, huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân (nay thuoäc xaõ Thuûy Xuaân, Thaønh phoá Hueá).
Coâng vieäc xaây döïng chuøa naøy coù leõ ñöôïc moät soá boån ñaïo cuûa hai chuøa Töôøng Vaân vaø Töø Quang
cuøng hoã trôï, trong ñoù coù caû Tuøng thieän Vöông vaø Tuy Lyù Vöông, cuøng moät soá Hoaøng thaân vaø caùc
quan trong trieàu ñình Hueá.
Sau ñoù, Taêng cang Haûi Toaøn ñöôïc vua cöû laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng trong noäi thaønh Kinh
ñoâ Hueá.
Thaùng 10 naêm Taân Maõo (1881), nieân hieäu Töï Ñöùc 34, Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng (Haûi Toaøn –
Linh Cô) hôïp cuøng Taêng cang chuøa Baùo Quoác (Haûi Thuaän – Löông Duyeân), cuøng moân ñoà vaø boån
ñaïo lo truøng tu chuøa Töôøng Vaân.
Coâng vieäc xaây döïng laïi chuøa ñang tieán haønh, naêm 1883 – 1885 xaûy ra nhieàu bieán ñoäng lôùn trong
nöôùc.
Naêm Quí Muøi (1883), vua Töï Ñöùc baêng, quaân Phaùp can thieäp vaøo vieäc laäp vua noái ngoâi ôû Trieàu
ñình Hueá, caùc trieàu thaàn nhaø Nguyeãn bò chia reõ, vieäc pheá laäp vua xaûy ra lieân tuïc:
- Vua Duïc Ñöùc leân ngoâi coù ba ngaøy thì bò gieát.
- Vua Hieäp Hoøa leân ngoâi ba thaùng laïi bò cheát.
- Vua Phuùc Kieán leân ngoâi maáy thaùng laïi bò thay (1883 – 1884).
Naêm Aát Daäu (1885), vua Haøm Nghi ñöôïc phuï chaùnh Toân Thaát Thuyeát vaø Nguyeãn Vaên Töôøng
ñöa leân ngoâi. Nhöng quaân Phaùp laïi gaây raéc roái, cuoái cuøng ñöa ñeán cuoäc chieán tranh Vieät – Phaùp
ôû Kinh ñoâ Hueá, quaân Vieät thua traän, Phuï chaùnh Toân Thaát Thuyeát hoä giaù vua Haøm Nghi boû troán
ra vuøng röøng nuùi truyeàn hòch Caàn Vöông keâu goïi quaân daân giuùp vua choáng Phaùp.
Naêm 1886, quaân Phaùp ñöa vua Ñoàng khaùnh leân ngoâi ôû trieàu ñình Hueá, Phaùp duøng vua Ñoàng
Khaùnh laøm buø nhìn ñeå keâu goïi caùc quan chöùc Vieät Nam hôïp taùc vôùi Phaùp, khoâng theo vua Haøm
Nghi. Nhöng naêm 1888, vua Ñoàng Khaùnh maát, Phaùp ñöa vua Thaønh Thaùi leân ngoâi (1889 – 1907)
vaø cöû Tuy Lyù Vöông Mieân Trinh laøm ñeä nhöùt Phuï chaùnh.
Tuy Lyù Vöông Mieân Trinh (1820 – 1897) laø em cuûa vua Minh Maïng, chuù cuûa vua Töï Ñöïc cuõng
töøng laø ñeä töû cuûa thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn ôû chuøa Töôøng Vaân vaø ñöôïc ban Phaùp danh laø
Haûi Töôøng. Tuy Lyù Vöông cuøng anh laø Tuøng Thieän Vöông laø hai nhaø thô noåi tieáng theá kyû 19.
Naêm Thaønh Thaùi thöù ba (1891), Tuy Lyù Vöông (Haûi Töôøng) lo tieáp tuïc truøng tu chuøa Töôøng Vaân
sau nhieàu naêm ñình ñoán. Naêm Nhaâm Thìn (1892) coâng vieäc xaây döïng laïi chuøa môùi hoaøn thaønh.
Tuy Lyù Vöông soaïn bia truøng tu chuøa Töôøng Vaân, thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô vieát bia (chöõ
Nho).
Naêm Giaùp ngoï (1894) thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô truyeàn phaùp cho ñeä töû laø Thanh Thaùi – Phöôùc
Chæ, hieäu Hueä Minh (1861 – 1940):
Ñònh taâm PHÖÔÙC CHÆ tònh an nhieân,
Xöû theá tuøy cô lieãu muïc tieàn,
Ñaïo nieäm tònh tu tình nieäm ñoaïn,
Nhö kim phoù chuùc vónh löu truyeàn.

203
Thaùng 4 naêm Giaùp Ngoï (1894) Ñaïi giôùi ñaøn ñöôïc toå chöùc ôû chuøa Baùo quoác, thieàn sö Haûi Thuaän –
Löông Duyeân ñöôïc toân laøm Hoøa thöông Ñöôøng Ñaàu,thieàn sö Haûi Toaøn – Linh Cô ñöôïc cöû laøm
giaùo thoï, sö Thanh Thaùi – Phöôùc Chæ ñöôïc cöû laøm Toân chöùng A-Xaø-Leâ (Haûi Thieäu – Cöông Kyû
laøm Yeát-Ma).
Ngaøy 29 thaùng 4 naêm Bính Thaân (1895), Giaùo thoï Haûi Toaøn – Linh Cô hieäu Dieäu Giaùc vieân tòch
taïi chuøa Töôøng Vaân, di chuùc cuûa cho sö Phöôùc Chæ keá theá truï trì, sö Vieân Thaønh quaûn lyù moïi vieäc
trong chuøa.
Naêm Kyû Hôïi (1899), sö Phöôùc Chæ truøng tu chuøa, xaây Laïc Nghi Ñöôøng noái lieàn chaùnh ñieän vaø
haäu ñieän (phía beân traùi). Baûng “Saéc töù Töôøng Vaân Töï” treo ôû chaùnh ñieän ñöôïc laäp trong dòp naøy.
Sau khi Hoøa thöôïng Thanh Thaùi – Phöôùc Chæ hieäu Giaùc Khoâng vieân tòch (1828), caùc ñeät töû cuûa
ngaøi laàn löôït keá theá truï trì chuøa Töôøng Vaân.
- Tröøng Thanh – Hieàn Löông hieäu Tònh Nhaõn.
- Tröøng Höông – Thieän Duyeät hieäu Tònh Haïnh (Baøo huynh cuûa Tònh Khieát)
- Tröøng thoâng – Chôn Thöôøng hieäu Tònh Khieát truï trì chuøa Töôøng Vaân töø naêm 1934 ñeán khi
vieân tòch (1973).
Hoøa thöôïng Tònh Khieát (1891 – 1973) huùy Tröøng Thoâng, töï Chôn Thöôøng, sanh ngaøy 17 thaùng 11
naêm Taân Maõo (1891) taïi laøng Döôõng Moâng – Höông Phuù, tænh Thöøa Thieân.
Luùc nhoû hoïc chöõ Nho, 15 tuoåi xuaát ra tu hoïc ôû chuøa Töôøng Vaân vôùi Hoøa thöôïng Phöôùc Chæ. Naêm
19 tuoåi thoï giôùi Sa Di. Ba thaùng sau (naêm 1909) ñöôïc mieãn tuoåi ñeå thoï giôùi cuï tuùc trong Ñaïi giôùi
ñaøn ôû chuûa Phöôùc Laâm ôû Hoäi An do Hoøa thöôïng Vónh Gia laøm Hoøa thöôïng truyeàn giôùi, Yeát Ma
laø hoøa thöôïng Taâm Truyeàn, giaùo thoï laø Hoøa thöôïng Hoaèng Phuù.
Naêm 1915, sö Tònh Khieát truï trì chuøa Phöôùc Hueä laø phuû cuõ cuûa Tuy Lyù Vöông Mieân Trinh (em
vua Töï Ñöùc) ôû thoân Vyõ Daï, huyeän Phuù Vang, tænh Thöøa Thieân.
Naêm 30 tuoåi (1920) ñöôïc boån sö phoù phaùp cho baøi keä:
TRÖØNG THOÂNG taâm phaùp baùn ñoàng nhieân,
Phoù nhöõ CHÔN THÖÔØNG ñaïo chí kieân
Phi höõu phi voâ phi sôû kieán,
Tòch nhieân khai ngoä chæ nhôn tieàn
Naêm 1934 sau khi sö huynh Tònh Haïnh vieân tòch, Ñaïi sö Tònh Khieát veà keá theá truï trì chuøa Töôøng
Vaân.
Naêm 1940 Ñaïi sö Tònh Khieát tham döï vaøo Ban Giaùm Ñoác tröôøng Phaät hoïc Baùo Quoác vaø Töôøng
Vaân.
Naêm 1944, ñöôïc cöû laøm Yeát Ma trong Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thuyeàn Toân (Hueá)
Naêm 1945, Yeát Ma Tònh Khieát phoù phaùp cho ñeä töû laø sö Taâm Aán – Vónh Thöøa, hieäu Vieân Quang
baøi keä:
TAÂM AÁN vieân minh ngoä ñaïo tieân,
Tham thieàn lieãu ñaït thaáu chôn nguyeân,
Nieâm hoa phoù nhöõ Nhö Lai taïng,
Tuïc dieãm hueä ñaêng vaïn coå truyeàn.
Naêm 1947 Hoøa thöôïng Tònh Khieát ñöôïc toân laøm Phaùp Chuû Phaät giaùp Trung Vieät.
Naêm 1948 ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng Ñaàu trong giôùi ñaøn ôû chuøa Baùo Quoác (luùc ñoù Hoøa
thöôïng Thieän Sieâu laø Thuû sa di).
Naêm 1950, Ñaïi hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam hoïp ôû chuøa Töø Ñaøm, Hoøa thöôïng Tònh Khieát ñöôïc toân
laøm Hoäi chuû Toång hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam.
Naêm 1951, Hoøa thöôïng Tònh Khieát chuû toïa Ñaïi hoäi Phaät Giaùo Taêng Giaø toaøn quoác hoïp taïi chuøa
Quaùn Söù (Haø Noâi)

204
Naêm 1955 Hoøa thöôïng Tònh Khieát cuøng Hoøa thöôïng Hueä Quang (Phaùp chuû Phaät Giaùo Vieät Nam)
tham döï Ñaïi hoäi Phaät Giaùo Theá Giôùi ñöôïc toå chöùc ôû Tích Lan. Nhaân ñoù, Hoøa thöôïng cuøng phaùi
ñoaøn Phaät Giaùo chieâm baùi Phaät Tích ôû Aán Ñoä.
Naêm 1963 Hoøa thöôïng laõnh ñaïo Phaät Giaùo Vieät Nam choáng cheá ñoä kyø thò toân giaùo cuûa Toång
thoáng Ngoâ Ñình Dieäm.
Naêm 1964 taïi Ñaïi hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam (VNCH), Hoûa thöôïng ñöôïc suy toân laøm Taêng thoáng
Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam thoáng nhöùt.
Trong naêm ñoù, Hoøa thöôïng Tònh Khieát laø Hoøa thöôïng Ñöôøng Ñaàu trong Ñaïi giôùi ñaøn ôû Vieät Nam
Quoác Töï (Saøi Goøn).
Naêm 1968, Hoøa thöôïng Ñöôøng Ñaàu trong Ñaïi giôùi ñaøn ôû Phaät hoïc vieän Haûi Ñöùc (Nha Trang).
Cuoái naêm 1968, Hoøa thöôïng rôøi Saøi Goøn trôû veà Hueá ñeå lo truøng tu chuøa Töôøng vaân, chuù taïo Ñaïi
hoàng chung.
Hoøa thöôïng Tröøng Thoâng – Chôn Thöôøng (Tònh Khieát) vieân tòch luùc 20g45 ngaøy 23 thaùng Gieâng
naêm Quí Söûu (25 – 2 – 1973), thoï 83 tuoåi.
Ñeä töû cuûa Hoaø thöôïng laø Taâm Aán – Vónh Thöøa keá theá truï trì chuøa Töôøng Vaân (sö Vónh Thöøa khai
sôn chuøa Chaâu Laâm).
Tieáp theo ñoù, sö Chaùnh Phaùp (chuøa Phoå Quang) thay theá truï trì chuøa Töôøng Vaân.
Sau khi sö Chaùnh Phaùp vieân tòch ba naêm, Hoøa thöôïng Thích Minh Chaâu môùi chaùnh thöùc thay theá
truï trì chuøa Töôøng Vaân ñeán hieän nay (1992).
Hoøa thöôïng Minh Chaâu xuaát gia thoï giôùi Hoøa thöôïng Tònh Khieát ôû chuøa Töôøng Vaân.
Naêm 1951, Thích Minh Chaâu sang Aán Ñoä du hoïc.
Naêm 1963, sau 12 naêm hoïc ôû Aán Ñoä, Thích Minh Chaâu trôû veà nöôùc laäp Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh ôû Saøi
Goøn.
Hieän nay Hoøa thöôïng Thích Minh Chaâu laø Phoù chuû tòch kieâm Toång thö kyù Hoäi ñoàng trò söï trung
öông Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam, Hieäu tröôûng tröôøng cao caáp Phaät hoïc Vieät Nam vaø nhieàu
chöùc vuï khaùc ...

Hình:
- Chuøa Töôøng Vaân.
- Tranh Boà Taùt Quaùn Theá Aâm – Giôùi Ñao (Vua caáp cho truï trì chuøa Dieäu Ñeá).
- Tranh coå: Taây Vöông Maãu Hoäi baøn ñaøo ôû chuøa Töôøng Vaân.

9. TAÊNG CANG TAÙNH THOÂNG – NHÖÙT TRÍ (? - !873).

Taêng cang Taùnh thoâng – Nhöùt Trí, hoï Leâ thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 39 laø ñeä töû cuûa Hoøa
thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh ôû chuøa Baùo Quoác (Hueá).
Taêng cang Nhöùt Trí ñöôïc Hoøa Thöôïng Phoå Tònh phuù phaùp cho baøi keä nhö sau:
NHÖÙT TRÍ theå vieân minh,
Taâm phaùp boån nhö nhieân,
Hö khoâng thaâu nhöùt ñieåm,
Keá Toå vónh löu truyeàn.
Taïm dòch:
NHÖÙT TRÍ theá saùng troøn,
Taâm phaùp voán nhö nhieân,
Hö Khoâng thaâu moät ñieåm,
Keá Toå maõi löu truyeàn.
Sö Nhöùt trí truï trì chuøa Thaùnh Duyeân moät thôøi gian.

205
Naêm 1852, sö ñöôïc vua Töï Ñöùc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, sau khi sö huynh laø Taêng
cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn vieân tòch. Taêng cang Nhöùt Trí ñöùng ra lo truøng tui chuøa Kim Lieân
(Hueá).
Coù leõ Taêng cang Taùnh Thoâng – Nhöùt Trí tòch ôû chuøa Thieân Muï vaøo naêm Quùi Daäu (1873) vì thaùp
ñöôïc xaây vaøo thaùng 2 naêm Töï Ñöùc thöù 28 91874). Long vò ñeà:
“Saéc töù Thaùnh Duyeân töï truï trì, sung Linh Muï Taêng cang, truøng kieán Kim Lieân töï, huùy Taùnh
Thoâng hieäu Nhöùt Trí Hoøa thöôïng”
10. TAÊNG CANG HAÛI NHU – TÍN NHAÄM (1812 – 1883).
Taêng cang Haûi Nhu – Tín Taïi hay Tín Nhaäm, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 40.
Taêng cang Tín Nhaäm, hoï Buøi, sanh naêm Nhaâm Thaân (1812) taïi laøng Trung Kieân, huyeän Thuaän
Xöông, phuû Trieäu Phong, tænh Quaûng Trò, qui y thoï giaùo vôùi Hoøa Thöôïng Tanh nhieân – Nhöùt
Ñònh, ñöôïc Boå sö phuù paùp baøi keä:
TÍN NHAÄM voâ ngaïi phaùp töï thaønh,
Traàn vaên tòch tònh thieän caên sanh.
Hoa taâm khai phaùt phong tö mò,
Tieáu laõnh ñaïi phong giaûi uaån tình,
NGUYEÂN HOÀNG dòch:
TÍN NHAÄM khoâng ngi phaùp töï thaønh
Traàn caên vaéng laëng thieän caên sanh.
Hoaø loøng khai nôû töôi maøu ñeïp,
Gío thoaûng ñöa höông giaûi uaån tình.
(Taêng cang Tín Nhaäm xuaát gia töø nhoû vôùi Hoøa thöôïng Chí Khaû ôû chuøa saéc töù tònh Quang, tænh
Quaûng Trò. Sau khi Hoøa thöôïng tòch, Tín Nhaäm môùi vaân du tu hoïc vaø ñeán chuøa Baùo Quoác qui y
vôùi Hoøa thöôïng Nhöùt Ñònh, ñöôïc phuù phaùp baøi keä treân).
Naêm Thieäu trò thöù 4 (1844), sö Tín Nhaäm xaây chuøa Quaûng teá ôû thoân Döông Xuaân Haï, xaõ Thuûy
Xuaân, huyeän Höông Thuûy, Thaønh phoá Hueá (thöøa Thieân).
Naêm Töï Ñöùc thöù 3 (1850), sö Tín Nhaäm ñöôïc boå laøm truï trì chuøa Giaùc Hoaøng, luùc ñoù môùi 39
tuoåi, laø moät vò sö treû tuoåi nhöùt ñöôïc vua boå truï trì caùc “chuøa quan”.
Coù leõ sö Tín Nhaäm ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, sau khi Taêng Cang Nhöùt Trí vieân
tòch (1873).
Taêng cang Haûi Nhu – Tín Nhaäm vieân tòch vaøo ngaøy muøng 7 thaùng 8 naêm Töï Ñöùc thöù 36, töùc naêm
Quùi Muøi (1883), thoï 72 tuoåi. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa Quaûng Teá.
11. TAÊNG CANG THANH TRÍ – HAÛI LUAÄN (1858 – 1939).
Taêng cang Thanh Trí – Haûi Luaän, hieäu Tueä Giaùc teân laø Tröông Vaên Luaän, phaùi thieàn Laâm Teá,
ñôøi thöù 41, sanh ngaøy 5 thaùng 5 naêm Maäu Ngoï (1858) taïi traïi Traø Bình, toång Bình Trung, huyeän
Bình Sôn, phuû Tö Nghóa, tænh Quaûng Ngaõi.
Sö Thanh Trí – Haûi Luaän qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Haûi thieäu – Cöông Kyû ôû chuøa Töø Hieáu
(Hueá), ñöôïc Boån sö phuù phaùp cho baøi keä nhö sau:
Taàm ñaéc chuû nhaân oâng,
Thuûy tri baûn lai ñoàng,
Nhöùt chôn giai thò Phaät,
Keá theá phuøng Toå toâng.
NGUYEÂN HOÀNG dòch:
Tìm ñöôïc chuû nhaân oâng,
Môùi hai boán lai ñoàng,
Nhöùt chôn ñeàu laø Phaät,

206
Noái ñôøi thôø Toå toâng.
Vaøo thôøi vua Thaønh Thaùi, sö Haûi Luaän ñaõ ñöôïcd cöû laømTri söï chuøa Thieân Muï. Naêm Thaønh Thaùi
thöù 10 (1898), Tri söï Haûi Luaän ñöôïc cöû laøm truï trì chuøa Thieân Muï.
Naêm Duy Taân thöù 7 (1913) Taêng cang Taâm minh – Nhö Thuaät bò bònh maát, Truï trì Haûi Luaän ñöôïc
vua cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
Taêng cang Haûi Luaän giöõ chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï töø naêm Quùi Söûu ñeán naêm Giaùp Tuaát
(1913 – 1934), sau ñoù trôû veà truï trì chuøa Quaûng Teá cho ñeán ngaøy vieân tòch laø ngaøy 19 thaùng 5
naêm Kyû Maõo, nieân hieäu Baûo Ñaïi thöù 14 (1939). Ñoà chuùng laäp Thaùp thôø trong khuoân vieân phía
sau chuøa.
12. THIEÀN SÖ HAÛI THUAÄN – DIEÄU GIAÙC – LÖÔNG DUYEÂN (1805 – 1896)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 40).
Thieàn sö Löông Duyeân, huùy Haûi Thuaän, hieäu Dieäu Giaùc teân tuïc laø Ñoã Löông Duyeân, sanh naêm
1805 ôû laøng Bích Kheâ, tænh Quaûng Trò.
Naêm 1817, Löông Duyeân vaøo laøm ñieäu ôû chuøa Thieân Thoï (chuøa Baùo Quoác), luùc 13 tuoåi.
Naêm 1824, Löông Duyeân thoï giôùi Tyø kheo vôùi Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc ôû chuøa Thieân
Thoï, luùc 20 tuoåi.
Naêm Minh Maïng thöù 16 (1835) thieàn sö Löông Duyeân ñöôïc Thieàn sö Taùnh Thieän – Nhöùt Ñònh
Taêng cang ôû chuøa Linh Höïu truyeàn phaùp vaø ban phaùp danh laø Haûi Thuaän vaø ñöôïc Boä Leã caáp
Giôùi Ñao vaø Ñoä Ñieäp.
Sau ñoù Thieàn sö Haûi Thuaän – Löông Duyeân truï trì chuøa Dieäu Ñeá, roài ñöôïc cöû laøm Taêng cang
chuøa naøy. Thieàn sö Haûi Thuaän ñöùng ra truøng tu caùc chuøa Baùo Quoác, Hueä Laâm vaø Kim Tieân.
Thaùng chaïp naêm Töï Ñöùc thöù 36 (1883) töôïng Phaät baèng vaøng thôø ôû gaùc Ñaïo Nguyeân trong chuøa
Dieäu Ñeá bò maát troäm maø khoâng bieát ai laáy, caùc töï phu ôû chuøa bò phaït ñaùnh tröôïng, Taêng cang Haûi
Thuaän phaûi quyeân vaøng cuûa Phaät töû ñuùc töôïng boài thöôøng môùi ñöôïc mieãn toäi.
Naêm Thaønh Thaùi thöù 6 (1895), Thieàn sö Haûi Thuaän – Dieäu Giaùc môû Ñaïi Giôùi ñaøn ôû chuøa Baùo
Quoác.
Naêm Thaønh Thaùi thöù 7 (1896), thieàn sö Haûi Thuaän – Löông Duyeân hieäu Dieäu Giaùc vieân tòch, thoï
91 tuoåi.
Ñeä töû ñaéc phaùp cuûa ngaøi:
Taâm Quaûng, Taân Truyeàn, Taâm Theå ...

II. THIEÀN SÖ TEÁ NHÔN – HÖÕU BUØI VAØ TRUYEÀN THÖØA

1. THIEÀN SÖ TEÁ NHÔN – GIAÙC VIEÂN – HÖÕU BUØI (? – 1754)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36 – CHI PHAÙI LIEÃU QUAÙN).
Thieàn sö Teá Nhôn – Giaùc Vieân hoï buøi, neân coù hieäu laø Höõu buøi, chöa roõ queâ quaùn vaø naêm sanh,
qui y thoï giôùi Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn ôû chuøa Thieân Thai – Thuyeàn Toân (Hueá).
Thieàn sö Teá Nhôn – Giaùc Vieân truï trì chuøa Baùo Quoác vaøo thôøi Chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt (1738 – 1765). Naêm Caûnh Höng thöù 8 (1747), thöøa leänh chuùa Voõ Vöông, lo truøng tu chuøa
Baùo Quoác. Chuùa ngöï ñeà bieån ngaïch vaø cuùng döôøng cho chuøa töôïng Phaät vaø phaùp khí. Thieàn sö
Giaùc Vieân mua ruoäng ñaát cho chuøa.
Naêm Caûnh Höng thöù 13 (1752), thieàn sö Teá Nhôn – Giaùc Vieân phoù phaùp cho ñeä töû laø Ñaïi Nguyeät
– Linh Chieáu baøi keä sau:
Phaùp phoù boån keá toâng
Chö töôùng toång thò khoâng
Phaùp phaùp dieäc phi phaùp,
Vaïn phaùp taïi kyø trung.

207
Ngaøy 11 thaùng 12 naêm Caûnh höng 14, töùc naêm Quí Daäu (cuoái naém 1753 ñaàu naêm 1754) thieàn sö
Teá Nhôn – Giaùc Vieân vieân tòch ôû chuøa Baùo Quoác, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn phía tröôùc
chuøa.
Truyeàn thöøa cuûa Thieàn sö Teá Nhôn – Giaùc Vieân theo baøi keä cuûa Toå Lieãu Quaùn.
Laâm Teá ñôøi 35. Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
Laâm Teá ñôøi 36 Teá Nhôn – Giaùc Vieân (Höõu Buøi)
Laâm Teá ñôøi 37 Ñaïi Nguyeät – Linh Chieáu
Laâm Teá ñôøi 38 Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng.
Laâm Teá ñôøi 39 Taùnh thoâng – Giaùc Ngoä (Hoøa thöôïng Sôn Nhaân)
Laâm Teá ñôøi 40 Haûi Löu, Haûi Chaùnh, Haûi Bình ... Haûi Lieâm ...
Maät Nieäm, Baûo Thanh, Baûo Taïng, Baûo Keá, Baûo Chôn
Laâm Teá ñôøi 41 .....
2. HOØA THÖÔÏNG SÔN NHAÂN.
THIEÀN SÖ TAÙNH THOÂNG – GIAÙC NGOÄ (PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, THEÄ HEÄ 39)
Hoøa thöôïng Sôn Nhaân töùc laø Thieàn sö Giaùc Ngoä, huùy Taùnh Thoâng hoï Nguyeãn, ngöôøi ôû phuû Gia
Ñònh, sanh khoaûng naêm 1755, laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng, thuoäc chi phaùi
thieàn Lieãu Quaùn.
Nguyeân tröôùc ñi laøm vieäc quan, ñaäp ñaù xaây thaønh, moät hoâm, phaù trong taûng ñaù thaáy moät töôïng
Phaät, Ngaøi lieàn xin thoâi vieäc, mang töôïng ñi vaøo röøng nuùi ñeå tu, khoâng giao thieäp vôùi ngöôøi ñôøi
nöõa vaø khoâng ai bieát ngaøi ñi ñaâu ?
Sau ñoù ngaøi thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng, ñöôïc ban phaùp danh laø Taùnh
Thoâng – Giaùc Ngoä, khoâng roõ Ngaøi tu hoïc ôû ñaâu trong thôøi gian bao laâu ?
Moät thôøi gian sau, ngöôøi daân ôû vuøng nuùi Long Sôn, thuoäc laøng Phuù Myõ, huyeän Ñoàng Xuaân, tænh
Phuù Yeân thaáy moät thieàn sö Giaùc Ngoä xuaát hieän ôû trong chuøa Hang treân nuùi naøy, vuøng röøng nuùi ñoù
voán coù nhieàu coïp, daân ôû xoùm Nuùi laäp chuøa Hang ôû ñoù töø laâu maø khoâng daùm ñeán leã baùi, vì sôï coïp.
Luùc thaáy thieàn sö Giaùc Ngoä ôû ñoù ai cuõng ngaïc nhieân vaø kinh sôï, hoûi ngaøi sao khoâng sôï coïp ?
Thieàn sö Giaùc Ngoä ñaùp: coïp maëc coïp, mình maëc mình, coù can chi maø sôï !
Sau khi vua Gia Long leân ngoâi (naêm 1802), Thieàn sö Giaùc Ngoä xaây döïng laïi chuøa Baùt Nhaõ vaø
ñuùc Ñaïi hoàng chung cho chuøa vaøo naêm 1804.
Ngöôøi thöôøi ñoù thöôøng ñoàn ñaõi nhöõng chuyeän veà nhaø sö naøy, chaúng haïn nhö Ngaøi thöôøng aên rau
coû, khoâng duøng gaïo côm. Moät hoâm coù bònh dòch noåi leân, ôû caùc nôi khaùc coù nhieàu ngöôøi bò bònh
cheát, ngöôøi daân ôû ñòa phöông xin Ngaøi caàu ñaûo, cho neân ñöôïc yeân. Hoï ñem vieäc aáy trình quan
ñòa phöông.
Trong luùc ñoù, Quan Tuaàn vuõ tænh Phuù Yeân coù con bò bònh ñau buïng, nhieàu thaày thuoác chöõa cuõng
khoâng heát. Quan Tuaàn Vuõ nghe tin, sai hai vieân ñoäi côõi ngöïa leân nuùi Long Sôn môøi thieàn sö Giaùc
Ngoä. Ngaøi hoûi tænh ôû höôùng naøo ? Hai Vieân ñoäi chæ veà höôùng Ñoâng. Ngaøi baûo hoï ñi tröôùc roài ngaøi
seõ ñeán. Nhöng khi hai vieân ñoäi cöôõi ngöïa veà ñeán dinh Tuaàn Vuõ thì ñaõ thaáy Ngaøi ñeán ñoù roài.
Thieàn sö Giaùc Ngoä maëc quaân aùo baèng voû caây, laáy hai mieáng goã laøm guoác, nhöng ñi raát mau.
Quan Tuaàn Vuõ môøi Ngaøi vaøo thaêm bònh cho con gaùi, Ngaøi ngoài nguyeân ôû ñoù, ñoïc moät caâu chuù,
thình lình nghe moät tieáng “soaït”, thaáy nhö coù moät ngöôøi gioáng nhö taám luïa töø trong buoàng coâ gaùi
vuït löôùt ra ngoaøi, töùc thì coâ gaùi heát bònh. Quan Tuaàn Vuõ trình vieäc ñoù veà trieàu ñình Hueá.
Cuoái naêm Minh Maïng thöù 19 (1838) cua ñöôïc taâu trình veà thieàn sö Giaùc Ngoä ôû chuøa Baùt Nhaõ laø
böïc tu haønh khoå haïnh taøi ñöùc cao thaâm neân cho xuoáng Duï trieäu môøi veà trieàu ñình (Hueá). Vua
môøi vaøo cung noäi ñeå hoûi han veà caên nguyeân ñaéc ñaïo. Thieàn sö Giaùc Ngoä luùc ñoù ñaõ treân 80 tuoåi,
ñaõ tòch coác hôn 40 naêm, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät, vua raát kính moä neân ban thöôûng troïng haäu,
nhöng thieàn sö töø taï khoâng nhaän.

208
Nhaân dòp chuøa Giaùc Hoaøng môùi hoaøn thaønh vaøo thaùng 2 naêm Minh Maïng (1839) (chuøa ñöôïc xaây
ngay nôi dinh luùc coøn laø Thaùi töû. Vua cöû thieàn sö Giaùc Ngoä laøm truï trì chuøa naøy. Nhöng ôû chuøa
Giaùc Hoaøng ñöôïc moät thaùng, thieàn sö Giaùc Ngoä laïi xin vua cho trôû veà nuùi Long Sôn (Phuù Yeân)
ñeå tu haønh.
Vua cöû Thieàn sö Taùnh thieân – Nhöùt Ñònh ôû chuøa Baùo Quoác veà laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng.
Nhaân dòp leã Vu lan naêm Minh M5ng thöù 21 (1840) vua cho laäp trai ñaøn an vò Phaät ôû chuøa Giaùc
Hoaøng vaø chuøa Linh Höïu. Nhaân dòp ñoù, vua cho môøi chö danh taêng ôû khaép nöôùc veà döï leã, thieàn
sö Giaùc Ngoä truï trì chuøa Baùt Nhaõ ôû Long Sôn (Phuù yeân) cuõng ñöôïc môøi veà döï. Sau khi tieáp xuùc
vaø sau khi trai ñaøn hoaøn maõn, vua Minh Maïng heát söùc kính phuïc ñaïo ñöùc cuûa Thieàn sö Giaùc Ngoä,
neân vua phong cho sö chöùc Taêng cang vaø aân thöôûng cho 20 laöï¬ng baïc, taêng phuïc, aùo quaàn ...
Vua coøn ra lònh cho ñöa ngöïa traïm töø kinh ñoâ Hueá veà chuøa Baùt Nhaõ ôû Phuù Yeân, theo nghi veä cuûa
moät ñaïi thaàn ñi coâng caùn, vaø vua coøn ra lònh cho quan Tuaàn vuõ Phuù Yeân phaûi lo truøng tu chuøa Baùt
Nhaõ,
Vieäc naøy, trong chaâu baûn trieàu Nguyeãn coù vaaên baûn vieát nhö sau:
Söï vieäc ngaøy 18 thaùng 10 (naêm Minh Maïng thöù 21 (1840), noäi caùc thi haønh theo lònh cuûa Vua (do
Thaùi giaùm Chaâu Phöôùc Naêng chuyeån truyeàn) thöôûng caáp cho sö nguyeãn Giaùc Ngoä truï trì chuøa
Baùt Nhaõ ôû nuùi Long Sôn veà coâng ñöùc tu haønh khoå haïnh.
Ngaøy 18 thaùng 10 (naêm Minh Maïng thöù 21), thaàn Phan Huy Thöïc, thaàn Phan Baù Ñaït vaâng theo
thöôïng duï cuûa vua raèng:
Veà Kinh laàn naøy coù Nguyeãn Giaùc Ngoä, truï trì chuøa Baùt Nhaõ laø ngöôøi tònh taâm tu luyeän, tòch coác
ñaõ hôn 40 naêm, tu haønh khoå haïnh, ñöùc haïnh cao phong nhö theá thaät ñaùng quùy troïng. Truyeàn caáp
cho moät vaên baèng Taêng cang laïi gia aân thöôûng 20 löôïng baïc, taêng phuïc vaø aùo quan vaûi maøu, moãi
thöù 5 boä, cho ngöïa traïm ñöa veà chuøa cuõ truï trì. Treân ñöôøng veà ñi qua caùc quan quaûn haït phaûi phaùi
ngöôøi hoä toáng ñeå ñöôøng ñi ñöôïc an toaøn toát ñeïp.
Laïi truyeàn cho quan tænh Phuù Yeân xuaát tieàn coâng mua saém vaät lieäu, thueâ daân phu söûa sang chuøa
chieàn nôi Nguyeãn Giaùc Ngoä hieän ñang truï trì cho ñöôïc traùng leä ñeïp ñeõ. Soá daân phu thueâ bao
nhieâu ngöôøi, truyeàn caáp cho moãi ngöôøi moãi thaùng 4 quan tieàn vaø moät vuoâng gaïo ñeå cho hoï vui veû
laøm cho sôùm hoaøn thaønh coâng vieäc. Sau khi xong vieäc cöù thaät keâ khai chi tieâu.
Khaâm thöû.
Laïi (chaâu ñieåm) phuïng chæ khoaûn naøy laø caên cöù theo chuyeån truyeàn lònh cuûa thaùi giaùm Chaâu
Phöôùc Naêng. Vaäy kính taâu luoân.
Thaàn Phaïm Baïch Nhö phuïng thaûo.
Thaàn Phan Huy Thöïc, thaàn Phan Baù Ñaït phuïng duyeät.
Ngay treân vaên baûn ñoù cuûa Noäi caùc, vua ñieåm (chaâu ñieåm) vaø pheâ “Khaû” (ñöôïc). (1)
Trong khi ñoù saùch Vieät Nam Phaät giaùo söû löôïc, Thöôïng toïa Maät Theå vieát nhö sau: (trang 220 -
222)
“... Vua Minh Maïng saéc trieäu Ngaøi veà noäi, hoûi vieäc ñaàu ñuoâi, vua thöôûng raát haäu, ngaøi ñeàu töø taï
khoâng laáy, vua khen raèng:
Ngöôøi xöa coù noùi:
Thuaàn nhöùt baát taïp laø “Hoøa”
Vaïn loaïi xöùng ñoâi laø “Thöôïng”
Sôn Nhaân thaät ñuùng hai chöõ aáy.
Lieàn ban hieäu laø “Sôn Nhaân Hoøa thöôïng”. Laïi saéc caùc vò Hoøa thöôïng caùc chuøa phaûi ñoåi hieäu
Taêng cang ñeå toû raèng coøn thua Hoøa thöôïng moät böïc (töø ñoù danh hieäu Hoøa thöôïng môùi laø danh
hieäu ñaëc bieät, ít ngöôøi ñöôïc nhaän chöùc ñoù)

209
Sôn Nhaân maëc quaàn aùo toaøn baèng voû caây, laáy hai mieáng goã laøm guoác maø ñi mau laém. Vua saéc
Ngaøi ôû chuøa Giaùc hoaøng, nhöng ñöôïc moät thaùng Ngaøi taâu xin veà nuùi, sau khoâng bieát Ngaøi ñi
ñaâu”.
Ñieàu treân cho bieát roõ laø: Sau khi veà Kinh ñoâ Hueá, vua Minh Maïng raát kính phuïc vaø ban thöôûng,
thieàn sö Giaùc Ngoä trôû veà truï trì chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn.
Hoøa thöôïng Sôn Nhaân (thieàn sö Giaùc Ngoä – Taùnh thoâng) tòch coác hôn 40 naêm khi gaëp vua Minh
Maïng tu haønh raát khoå haïnh, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät, coù nhieàu phaùp thuaät sieâu vieät, coù theå
Ngaøi laø böïc ñaït ñaïo.
Khoâng bieát Hoøa thöôïng Sôn Nhaân coù vieát saùch naøo khoâng, nhöng trong nhieàu kinh saùch ñaõ in thôøi
ñoù, Hoøa thöôïng Sôn Nhaân ñaõ coù ñoùng goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc khaéc in:
- Kinh Voâ Löôïng nghóa do Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi in laïi naêmKyû Söûu (1829).
- Höùa söû vaên truyeän laø taäp thô chöõ Noâm ñöôïc thieàn sö Toaøn Nhöït san boå laïi vaø khaéc in.
Tieáp noái truyeàn thoáng hoä trì chaùnh phaùp cuûa Hoøa Thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä, caùc ñeä töû cuûa
Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc ngoä nhö Baûo Thanh, Baûo Taïng, Baûo Keá ...cuõng ñaõ ñöùng ra lo
khaéc baûn in laïi nhieàu kinh saùch.
Taïi chuøa Linh Sôn Ñoàng Thieàn (Ñoâng Thieàn töï) laø moät trong caùc chuøa cuûa caùc Coâng chuùa nhaø
Nguyeãn ôû Kinh ñoâ Hueá, coù thôø Long vò cuûa Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân ghi nhö sau:
“Töø Laâm Teá Gia Phoå, Tam thaäp cöûu theá, huùy Taùnh Thoâng thöôïng Giaùc haï Ngoä thuïy Ñaéc giôùi
Quan Hoøa thöôïng Giaùc Linh ma toïa”.
Hoøa thöôïng Sôn Nhaân vieân tòch vaøo naêm Nhaâm Daàn (1842), ñoà chuùng laäp thaùp thôø raát lôùn ôû chuøa
Baùt Nhaõ (Saéc töù Long Sôn Baùt Nhaõ töï), thoï 87 tuoåi, nhö vaäy sanh vaøo naêm Bính Tyù (1756).
· CAÙC ÑEÄ TÖÛ CUÛA HOØA THÖÔÏNG SÔN NHAÂN.
Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä coù nhieàu ñeä töû, hieän chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùc vò sau:
- Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh truï trì chuøa nuùi Chöùa Chan (Gia ray – Long Khaùnh), chuøa
Vaân Sôn vaø chuøa Long Baøn (Long Ñieàn – Baø Ròa), coù theå vieân tòch taïi chuøa nuùi Chöùa Chan
hay chuøa Vaân Sôn (?)
- Thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng truï trì chuøa Thaïch Sôn Töï (Phuù Yeân), vaøo laäp chuøa ôû nuùi Coå
Thaïch, vaøo vuøng Baø Ròa hoaèng hoùa ôû caùc chuøa: Chaâu Vieân Sôn Töï, Ngoïc Tuyeàn hay chuøa
Thaùp (nuùi Kyø Vaân), Böûu Long , Böûu An ...
- Thieàn sö Baûo Chôn (chöa roõ teân huùy laø Haûi gì ?) thieàn sö Baûo Chôn coù thôøi gian truï trì chuøa
Long Vaân, chuøa Nuùi Goø Moïi (Nay thuoäc thò xaõ Vónh an, tænh Ñoàng Nai) vaø vieân tòch taïi
“Long Coác” (hang Roàng) treân nuùi Chöùa Chan.
- Thieàn sö Baûo Keá truï trì chuøa Phöôùc Sôn (Phuù Yeân)
- Thieàn sö Haûi löu – Maät Nieäm keá theá truï trì chuøa Baùt Nhaõ (Phuù Yeân).
Ba thieàn sö Baûo Thanh, Baûo Chôn, Baûo Taïng sau khi thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng –
Giaùc Ngoä vaø tu haønh ôû chuøa Baùt Nhaõ moät thôøi gian, vaøo giöõa theá kyû 19, ba huynh ñeä naøy vaøo
mieàn Nam hoaèng hoùa ôû nhieàu vuøng thuoäc Baø Ròa, Long Khaùnh, Bieân hoøa.
3. THIEÀN SÖ HAÛI CHAÙNH – BAÛO THANH (1752 – 1859)
Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh laø ñeä töû Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä, sanh naêm Nhaâm
Thaân (1752).
Sau thôøi gian tu hoïc vôùi Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn (Phuù Yeân),
Thieàn sö Baûo Thanh cuøng caùc sö ñeä: Baûo Taïng, Baûo Chôn, Baûo Hueä ... vaøo Nam hoaèng hoùa (vaøo
giöõa theá kyû 19).
Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh laäp chuøa Vaân Sôn (Baø Ròa) vaø troâng coi chuøa nuùi Chöùa Chan ôû
hang Long Coác treân nuùi Chöùa Chan (nuùi Gia Ray) vaø chuøa Long Baøn (Baø Ròa).
Coù theå Hoøa thöôïng Baûo Thanh ñöùng ra truøng tu chuøa Long Baøn ôû Long Ñieàn (Baø Ròa) vaøo naêm
Aát Tò, nieân hieäu Thieäu Trò thöù 5 (1845).
210
Naêm Maäu Ngoï (1858), thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng ñaõ ñöùing ra khaéc baøn in laïi saùch Kim Cang
Chuù Giaûi vôùi söï ñoùng goùp haàu heát caùc vò truï trì ôû caùc chuøa thuoäc caùc tænh mieàn Trung vaø mieàn
Nam, Hoøa Thöôïng Baûo Thanh chöùng Minh vaø tuyeân boá quyeát ñònh aán toáng laïi kinh naøy ôû baøi töïa
quyeån saùch Kim Cang Chuù Giaûi coù vieát: “Kim Cang Baùt Nhaõ maät kinh, dao taàn Tam Taïng phaùp
sö Cöu ma la thaäp dòch, qui phaùp toân giaû tröïc giaûi, qui Phaät toân giaû taäp chuù.
Chaâu Vieân Sôn töï truï trì Baûo Taïng phaùt khôûi taïo baûn: Chöùa Chan Sôn töï Hoøa thöôïng töï Baûo
Thanh chöùng minh troïng phaùn, Long Ñieàn thoân, cö só huùy Lieãu Quang töï Thôùi Bình thieäm luïc”.
ÔÛ cuoái cuoán saùch naøy ghi roõ hôn.
“Vaân Sôn Töï truï trì, lieâm lyù Chöùa Chan Sôn töï, Long Baøn töï, töï Baûo Thanh Hoøa thöôïng chöùng
minh troïng phaùn”.
Hieän chöa bieát roõ veà queâ quan vaø haønh traïng cuûa Hoøa thöôïng Baûo Thanh, cuõng chöa bieát laø hoøa
thöôûng Baûo Thanh coù vieát saùch hay chuù gæa kinh saùch naøo khoâng ?
Hoøa thöôûng Haûi Chaùnh – Baûo Thanh vieân tòch ngaøy 16 thaùng 4 naêm Kyû Muøi (1859) thoï 108 tuoåi
(?).
Hieän nay, caùc chuøa Long Baøn, Saéc töù Vaïn An, Böûu Long ... ôû Baø Ròa ñeàu coù thôø Long vò cuûa Hoøa
thöôïng Haûi Chaùnh – Baûo Thanh. Rieâng Long vò ôû chuøa Baûo An coù ghi naêm sanh laø naêm Nhaâm
Thaân (1752) vaø ngaøy vieân tòch laø 16 thaùng 4 naêm Kyû Muøi (1859).

Hình: Chuøa Long Baøn (Baø Ròa).

4. CHUØA LONG BAØN.

Chuøa Long Baøn ôû vuøng thoân xoùm coù nhieàu caây coái, thuoäc xaõ Long Ñieàn, tænh Baø Ròa nay laø thò
traán Long Ñieàn, huyeän Long Ñaát, tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu.
Töø Baø Ròa theo ñöôøng lieân tænh ñeán thò xaõ Long Ñieàn vöøa qua khoûi Uûy ban nhaân daân huyeän Long
Ñaát, queïo vaøo con ñöôøng nhoû phía traùi, vaøo saâu khoaûng 100m laø coång chuøa.
Chöa bieát chuøa Long Baøn coù theå laø do Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh ñöùng ra xaây döïng hay
truøng tu vaøo naêm Thieäu Trò thöù 5, Aát Tò 91845), kieán truùc chuøa Long Baøn raát myõ thuaät vaø traùng
leä.
Chuøa Long Baøn caát theo kieåu chöõ tam gioáng nhö nhöõng chuøa xöa ôû Mieàn Nam, nhöng maët tieàn
coù kieán truùc môùi laï vaø hai laàu chuoâng vaø troáng nhoâ leân cao hai beân.
Maët tröôùc chuøa naêm gian, roäng khoaûng 15m, kieán truùc maët tieàn raát ñaëc bieät: ba gian giöõa vôùi ba
cöûa caùi roäng, hai beân laø hai gian coù voøm cong, phía treân hai gian naøy laø laàu chuoâng vaø laàu troáng,
noùc cuûa laàu chuoâng vaø laàu troáng nhoâ cao hôn maùi chuøa chính.
Vöøa qua khoûi haønh lang böôùc qua cöûa chuøa laø khoaûng troáng, hai beân laø hai caàu thanh leân laàu
chuoâng vaø laàu troáng.
Chaùnh ñieän naêm gian nhaø raát roäng, coù nhieàu böùc hoaønh, chaïm troå raát myõ thuaät, treân caùc haøng coät
caây troøn vaø to coù nhieàu caâu ñoái:
- Baùt Nhaû hoa khai vaïn phaùp töùc taâm töùc Phaät.
Boà ñeà quaû thuïc nhöùt chôn phi saéc phi khoâng.
(Hoa Baùt nhaõ khai nôû muoân phaùp töùc taâm töùc Phaät.
Quaû Boà ñeà thuaàn thuïc nhöùt chôn, khoâng saéc khoâng khoâng)
- Phaùp vuõ taåy traàn phaøm ñoán kieán boà ñeà höõu loä
Töø vaân phi ñoängaïn voâ cuøng baùt nhaõ tröôøng taân.
(Möa phaùp röûa saïch phaøm traàn, sôùm thaáy boà ñeà coù loä;
Maây töø bay khaép khoâng giôùi haïn, beán baùt nhaõ daøi voâ taän)
- Phaät keä suøng quang hi chieáu höông hi vónh laïc.
Töø vaân caùt thoaïi aân thuøy só thöù ñoàng trieâm.
211
 (Beä Phaät chieáu saùng nieàm vui, höông thôm bay khaép taïo neân nieàm an laïc vónh vieãn.
Maây töø lôøi toát ñeïp ban khaép só thöù ñoàng thaám nhuaàn).
Toøa baûo ñieän thôø Phaät khaùc bieät vôùi caùc chuøa khaùc: ôû giöõa gioáng moät caùi khaùnh roäng lôùn, phía
trong laø caùc töôïng Phaät khaù to chaïm troå myõ thuaät.
Hai beân ñieän thôø Phaät laø hai khaùnh thôø Toå Boà Ñeà Ñaït Ma vaø Quan Thaùnh.
Caùc töôïng Phaät ñöôïc thôø trong caùc khaùnh thôø troâng thaät trang nghieäm, caùc khaùnh thôø vaø caùc
hoaønh phi chaïm troå raát myõ thuaät vaø raát coâng phu.
Phía sau chaùnh ñieän laø baøn thôø Toå, treân baøn thôø Toå chæ coøn coù hình Toå sö “Boà Ñeà Ñaït Ma vaø hai
long vò”.
- Teá Thöôïng Chaùng Toâng, töù thaäp theá, huùy Haûi Chaùnh, thöôïng Baûo haï Thanh, Hoøa thöôïng
Giaùc Linh.
- Teá Thöôïng Chaùnh Toâng, töù thaäp theá, huùy Haûi Bình, thöôïng Baûo haï Taïng, Hoøa thöôïng Giaùc
Linh
Noái tieáp theo chaùnh ñieän laø nhaø giaûng. Nhaø giaûng goàm coù naêm gian nhaø roäng, hieän troáng roãng, coù
leõ ngaøy xöa cuõng coù nhieàu boä baøn gheá tröôøng kyû hoaëc caùc baøn gheá daøi nhö caùc chuøa xöa khaùc.
Hai haønh lang noái lieàn nhaø giaûng vaø nhaø oâng Giaùm, ôû giöõa laø khoaûng saân troáng (saân chöõ khaåu),
coù leõ ngaøy xöa coûng coù caùc chaäu hoa, nhöng nay cuõng khoâng coøn gì.
Töø nhaø giaûng, coù cöûa hoâng, noái lieàn nhaø giaûng vôùi nhaø khaùch baèng moät haønh lang coù maùi beà
ngang khoaûng 3 thöôùc. Nhaø khaùch cuõng raát roäng, nhöng ñaõ bò hö muïc, ngaøy nay laáy gian nhaø
roäng ôû ñình gaàn ñoù, döïng laïi treân neàn nhaø khaùch cuõ.
Hoøa thöôïng Baûo Thanh ngaøy xöa ñaõ nhieàu laàn ñöùng ra truøng khaéc caùc boä kinh xöa, vì theá, chuøa
Long Baøn coøn taøng tröõ raát nhieàu baûng goã ñeå in kinh, neùt chöõ khaéc raát myõ thuaät, Hieän nay soá baûng
goã ñeå in kinh naøy ñaõ bò huûy hoaïi gaàn heát, chæ coøn vaøi baûng.
Tröôùc chuøa Long Baøn coù moät ngoâi nhaø vuoâng coù saøn cao treân coù thôø töôïng “Tieâu Dòeân Ñaïi só” ñeå
cuùng teá vaøo thaùng 7 haøng naêm. Ngoâi nhaø naøy cuõng ñöôïc trang trí khaù ñeïp nhöng khoâng ñöôïc baûo
quaûn neân bò hö muïc.
Chuøa Long Baøn raát roäng lôùn, caùch kieán truùc vaø trang trí raát myõ thuaät ñoäc ñaùo, coù nhieàu töôïng
Phaät raát ñeïp ... laø di tích coå raát quùi cuøa Phaät Giaùo vaø vaên hoùa Vieät Nam.
5. THIEÀN SÖ BAÛO CHÔN.
Thieàn sö Baûo Chôn, huùy Haûi (?) laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä.
Sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn (Phuù Yeân), thieàn sö Baûo Chôn cuøng vôùi
hai huynh ñeä laø Baûo Thanh vaø Baûo Taïng vaøo Nam hoaèng Hoùa.
Trong khi sö huynh Baûo Thanh hoaèng hoùa ôû chuøa Vaân Sôn, chuøa nuùi Chöùa Chan (Gia Ray – Long
Khaùnh) vaø chuøa Long Baøn (Long Ñieàn – Baø Ròa) vaø sö ñeä Baûo Taïng hoaèng hoùa ôû vuøng nuùi Chaâu
Vieân – Kyø Vaân (Baø Ròa), thieàn sö Baûo Sôn ngöôïc doøng soâng Ñoàng Nai leân hoaèng hoùa ôû chuøa
Long vaân (xaõ Bình long, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai).
Töông truyeàn: ÔÛ gaàn chuøa Long Vaân coù moät caây ña to khoaûng hai ba ngöôøi oâm, nhöng phía trong
boûng ruoät, coù moät con quûi aån naùu, thöôøng quaáy phaù daân chung quanh vuøng, daân chuùng ñeàu sôï.
Thieàn sö baûo Chôn ñeán chuøa Long Vaân tu haønh, nhôø oai löïc vaø ñöùc haïnh cuûa sö, con quûi ñoù theo
tu neân khoâng coøn phaù phaùch nöõa.
Moät hoâm, coù moät chuù muïc ñoàng chaên traâu ngoaøi ñoàng gaàn chuøa, thaáy thieàn sö Baûo Chôn ñi ñaïi
tieän ôû trong luøm caây phía xa xa. Chuù muïc ñoàng nghòch ngôïm ngaân nga moät mình: “Troïc ngoài troïc
æa troïc aên moät mình”. Nhöng lieàn sau ñoù, con traàu æa ra baõi cöùt, chuù muïc ñoàng töø treâ löng traâu
nhaûy xuoáng ñaát vaø boác cöùt boû vaøo mieäng aên moät caùch ngon laønh. Ñeán khi heát ñoáng cöùt traâu ñoù
roài thì chuù muïc ñoàng môùi nghe hoâi thuùi, muoán noân möûa. Vöøa thuùi vöøa muoán möûa maø khoâng möûa
ñöôïc, luùc ñoù chuù môùi nhôù laïi laø luùc naõy mình môùi noùi phaïm ñeán vò sö, neân vaøo chuøa xin loãi vôùi

212
sö. Sö Baûo Chôn môùi khuyeân chuù khoâng neân noùi giôõn hoãn aåu nhö theá nöõa vaø baûo ra buïi chuoái
ngoaøi vöôøn chuøa moùc hoïng cho oùi ra.
Coù laàn, ngöôøi daân ñòa phöông thaáy Thieàn sö Baûo Chôn ñöùng treân noùn laù vöôït qua soâng Ñoàng Nai.
Coù leõ thieàn sö Baûo Chôn tham gia vaøo phong traøo Caàn Vöông, choáng laïi thöïc daân Phaùp neân phaùp
theo doõi baét.
Moät hoâm, trong luùc thieàn sö Baûo Chôn ñang nhaäp thaát trong thaát baát ngôø, lính taäp (Lính Vieät cuûa
chính quyeàn Phaùp) ñeán bao vaây chuøa ñeå tìm baét sö, nhöng khi môû cöûa thaát thì khoâng thaáy sö ñaâu
caû. Trong khi caùc cöûa vaãn ñoùng kín, noùc vaãn y nguyeân, khoâng coù daáu veát naøo chöùng toû troán ra
ngoaøi ñöôïc. Töø ñoù, thieàn sö Baûo Chôn khoâng veà chuøa Long Vaân nöõa vaø aån tu nôi khaùc.
Sau ñoù moät thôøi gian, ngöôøi daân ñòa phöông thaáy Thieàn sö Baûo Chôn xuaát hieän ôû treân nuùi Goø
Moïi, gaàn thaùc Trò An (thuoäc xaõ Oâng Höôøng, huyeän Coâng Thanh, tænh Bieân Hoøa). Sö laäp am tranh
beân nuùi, phaù röøng laøm ruoäng ñeå tu haønh.
Phía döôùi chaân nuùi laø röøng hoang. Moät buoåi chieàu thieàn sö ñeán caùc chuøa ôû quanh ñoù möôïn veà am
maáy chuïc caây xuoång, cuoác ... Ñeâm ñoù ngöôøi daân nghe tieáng chaët caây, tieáng cuoác ñaát, tieáng ngöôøi
noùi chuyeän ñoâng ñaûo ôû vuøng ñaát quanh am. Saùng hoâm sau sö ñem cuoác xuoång traû laïi cho daân
chuùng. Ngöôøi daân thaáy khu röøng quanh am ñaõ ñöôïc phaùt doïn saïch vaø cuoác xôùi chu ñaùo. Dieän tích
ñaát khoaûng 2 maãu. Sau ñoù, ñeán khi troàng luùa, haùi gaët luùa ... Sö vaãn laøm moät mình, khoâng möôïn ai
phuï caû, ban ngaøy thaáy coøn nguyeân, chæ sau moät ñeâm tôùi saùng thì moïi vieäc xong xuoâi caû. Vì vaäy
ngöôøi daân ñòa phöông cho raèng: Thieàn sö Baûo Chôn coù phaùp thuaät “Xaùi ñaäu thaønh binh”, nhôø aâm
binh laøm ruoäng trong luùc ban ñeâm. (1)
Luùc ñoù thieàn sö Baûo Chôn khoâng aên côm, chæ aên rau (gioáng vôùi thaày laø Hoøa thöôïng Taùnh thoâng –
Giaùc Ngoä: tòch coác hôn 40 naêm). Vì vaäy daân ñòa phöông goïi laø Oâng Tieân rau. Hieän trong soå ñòa
boä cuûa quaän Coâng Thanh coù ghi chuù chuû nhaân cuûa hai maãu ruoäng ôû chaân nuùi Goø Moïi laø “Oâng
Tieân Rau”. (2)
Cuõng theo lôøi truyeàn: khi môùi ñeán nuùi Goø Moïi, nôi ñoù coù moät thaày Phaùp raát gioûi, trong luùc thieàn
sö Baûo Chôn xuoáng suoái taém, thaày Phaùp ñem daáu quaân aùo vaø hoïa phuø traán eám. Sau khi taém leân,
thieàn sö Baûo Chôn ñi voøng quanh choán traán eám ñoù maø khoâng ñi ñöôïc. Luùc ñoù sö ñònh taâm laïi, trì
chuù, môùi laáy quaàn aùo maëc veà am. Sö bieát oâng thaày Phaùp ñoù phaù mình, neân sö laïi trì chuù. Phía beân
nhaø cuûa oâng thaày Phaùp, caùc oâng töôùng baèng goã nhoû ôû treân ban thôø Toå nhaûy xuoáng ñaát ñaùnh loän
nhau. Ngöôøi nhaø oâng thaày Phaùp löôïm ñeå leân ban thôø thì caùc “oâng töông” naày laïi nhaûy xuoáng ñaát
ñaùnh loän tieáp. Sau ñoù, oâng thaày phaùp laïi duøng chuù thuaät, caùc oâng töôùng môùi chòu ôû yeân treân ban
thôø Toå.Tieáp ñoù oâng thaày phaùp laïi duøng chuù thuaät laøm cho töôïng Phaät ôû chuøa Goø Moïi cuûa sö Baûo
Chôn ngaõ naèm xuoáng. Ngöôøi trong chuøa ñôõ töôïng Phaät ngoài ngay laïi thì sau ñoù cuõng ngaõ naèm
xuoáng nöõa. Cuoái cuøng sö Baûo Chôn laáy hai con dao phay caém xuoáng tröôùc cöûa chuøa. Sö ñoïc chuù,
hai con dao bay qua nhaø cuûa oâng thaày phaùp, oâng thaày phaùp ñang ngoái treân gheá, hai con dao chaët
lia lòa vaøo hai beân loã tai cuûa oâng thaày phaùp. Dao chaët beân traùi, thaày phaùp laéc ñaàu qua beân phaûi,
daobeân phaûi chaët vaøo, thaày phaùp hoaûng sôï phaûi laéc ñaàu qua beân traùi ... thaày phaùp bò moät phen
hoaûng sôï, khieáp vía, ñaàu thì laéc qua laéc laïi lia lòa, chòu ñöïng khoâng noåi neân baûo baø vôï qua am
treân nuùi Goø Moïi xin loãi sö vaø xin sö tha toäi cho, hai dao môùi trôû veà chuøa. (3).

(1) Theo lôøi keå cuûa Giaùo Thoï Tröøng Chæ, truï trì chuøa Long Aån. Giaùo Thoï keå laïi theo lôøi keå cuûa
oâng noäi.
(2) Theo lôøi keå cuûa oâng Chín Haân (ôû Ñoàng Oâng Coä – Bình Hoøa – quaän Bình Thaïnh).
(3) Theo lôøi keå cuûa Giaùo thoï Tröøng Chæ. Chuøa Long Aån (Bieân Hoøa).

213
Moät thôøi gian sau, thieàn sö Baûo Chôn leân nuùi Chöùa Chan tu haønh. Coù leõ sau khi sö huynh laø thieàn
sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh vieân tòch ôû chuøa nuùi Chöùa Chan, thieàn sö Baûo Chôn veà ñoù ñeå lo laäp
thaùp thôø sö huynh vaø ôû chuøa ñoù truï trì, thay theá cho sö huynh.
Luùc sö Baûo Chôn tu treân nuùi Chöùa Chan coù moät soá ngöôøi thöôøng ôû chaân nuùi bieát taøi ñöùc cuûa sö
neân kính troïng vaø thöôøng gheù chuøa. Coù luùc chuøa khoâng coù löông thöïc, sö baûo hoï ra suoái löôïm ñaù
vaøo naáu côm. Ngöôøi Thöôïng naáu xong, laáy ra aên, cuïc ñaù meàm, aên nhö cuû khoai lang. Nhöng aên
xong, coøn laïi ñeå nguoäi, cuïc ñaù cöùng laïi, nhöng vaãn coøn daáu raêng. (1)
Thieàn sö Baûo Chôn ôû treân nuùi Chöùa Chan ngoài thieàn, bieát sö ñeä cuûa mình laø thieàn sö Baûo Taïng
ñònh vieän tòch sôùm, neân thieàn sö Baûo Chôn xuoáng nuùi Kyø Vaân (Long Haûi) baûo sö ñeä phaûi ôû laïi
theá gian hoaèng hoùa tieáp, chæ ñöôïc vieân tòch sau khi sö huynh vieân tòch möôøi naêm. Vì vaäy, thieàn sö
Haûi Bình – Baûo Taïng laïi tieáp tuïc hoaèng hoùa ôû vuøng Baø Ròa – Long Haûi.
Moät hoân thieàn sö Baøo Taïng ñang döï trai ñaøn ôû nhaø moät Phaät töû ôû Saùi Goøn, vaøo luùc 9 – 10 giôø,
thieàn sö Baûo Taïng vaø ngöôøi nhaø thaáy Thieàn sö Baûo Chôn ñi vaøo, sö Baûo Taïng ra tieáp, sö Baûo
Chôn baûo raèng: Huynh seõ vieân tòch ôû chuøa vaøo giôø ngoï ngaøy hoâm nay ñeán giaõ töø sö ñeä. Caùc Phaät
töû nghe sö Baûo Chôn noùi theá khoâng tin, vì ñang ôû Saøi Goøn luùc ñoù, maø khoaûng 12 giôø tröa laïi vieân
tòch treân chuøa nuùi chöùa Chan, caùch xa hôn 100km. Baát ngôø, sö Baûo Chôn, khi nhìn laïi khoâng thaáy
sö ñaâu nöõa ! Sau ñoù môùi nghe tin thieàn sö Baûo Chôn vieân tòch ñuùng nhö lôøi ñaõ noùi.
Thieàn sö Baûo Chôn ngoài thieàn trong hang Long Coác treân nuùi Chöùa Chan vaø vieân tòch. Khi sö Baøo
Chôn, ngöôøi Thöôïng ôû chaân nuùi Chöùa Chan thaáy haøo quang saùng röïc quanh chuøa treân nuùi vaø
nghe tieáng nhaïc tieáng troáng treân nuùi. Ngöôøi Thöôïng töôûng laø sö coù môøi ñaùm haùt veà haùt treân chuøa
vaø hoï cuøng nhau leân nuùi. Nhöng khi ñeán chuøa, thì caûnh yeân laëng, vaøo chuøa thaáy thieàn sö Baûo
Chôn ñaõ vieân tòch trong tö theá ngoài thieàn trong hang Long Coác.
Ngöôøi thöôïng raát kính moä neân laáy ñaù vaø côm neáp ñaép kín cöûa hang ñeå möa gioù khoâng laøm haïi
Kim Thaân Toå Baûo chôn. Khoaûng naêm 1930 coù sö Thieän Minh ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa) leân tu
ôû hang naøy moät thôøi gian roài sö trôû veà queâ ôû mieàn Trung.
Sau naøy, vaøo khoaûng naêm 1940 – 1943 thieàn sö Tröøng Ngoä – Minh Kính (1888 – 1950) leân truøng
tu laïi chuøa nuùi Chöùa Chan, ngay nôi hang Long Coác, nôi Toå Baûo Chôn vieân tòch laäp chuøa ñeå tu
haønh vaø truyeàn thöøa cho ñeán nay. Sau khi thieàn sö Tröøng Ngoä vieân tòch, ñeä töû laø Taâm Quang söûa
hang Long Coác laïi vaø ñoåi teân chuøa thaønh chuøa Böûu Quang. Trong thôøi gian thieàn sö Taâm Quang
truïtrì (1950 – 1975), thieàn sö Taâm Ñoàng – Giaùc Hoa ôû chuøa Thieân Böûu (Nhaø Ñoû, Laùi Thieâu – tænh
Thuû Daàu Moät) coù troäm laáy xöông coát cuûa Toå Baûo Chôn ñem veà thôø taïi chuøa Thieân Böûu (1).
Nhöng chuøa nuùi Chöùa Chan vaãn linh thieâng, hieän nay Phaät töû ôû khaép nôi vaãn veà vieáng chuøa raát
ñoâng. ÔÛ chuøa Long Vaân (Bình Long, tænh Bieân Hoøa) coù thôø Long vò thieàn sö Thanh Kieân – Thieän
Ñònh, ñôøi 41 phaùi thieàn Laâm Teá, nhöng hieän nay chöa bieát thieàn sö Thieän Ñònh coù phaûi laø ñeä töû
cuûa Toå Baûo Chôn hay khoâng (?)

(1) Theo lôøi keå cuûa Hoøa thöôïng Thieän Taán, chuøa Böûu Quang.

Hình: Chuøa Böûu Quang treân nuùi Chöa Chan.

6. THIEÀN SÖ HAÛI BÌNH – BAÛO TAÏNG (1818 – 1872)

Thieàn sö Baûo Taïng, huùy Haûi Bình, thuoäc theá heä 40 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, chi phaùi Lieãu Quaùn
(truyeàn theo baøi keä Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng ...) teân tuïc laø Leâ Chi, queâ Phuù
Yeân, sanh naêm Maäu Daàn (1818).
Thieàn sö Baûo Taïng qui y thoï giôùi vôùi Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân töc thieàn sö Taùnh Thoâng – Giaùc
Ngoä, ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn (Phuù Yeân). Hoøa thöôïng Sôn Nhaân laø moät danh taêng thôøi
nhaø Nguyeãn, ñöôïc vua Minh Maïng heát söùc quí troïng. Coù theå sau khi Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân vieân
214
tòch (naêm 1842), thieàn sö haûi Bình – Baûo Taïng caàu phaùp vôùi Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu,
ñöôïc ban phaùp danh laø Lieãu Minh – Ñöùc Taïng.
Sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Baùt Nhaõ, thieàn sö Baûo Taïng cuøng hai sö huynh laø thieàn sö Baûo Thanh
vaø Baûo Chôn vaân du hoaèng hoùa veà phöông Nam. Trong khi hai sö huynh Baûo Thanh vaø Baûo
Chôn vaøo hoaèng hoùa ôû vuøng Ñoàng Nai (mieàn Ñoâng Nam Boä ngaøy nay), thieàn sö Baûo Taïng ñeán
nuùi Traø Bang (laøng Bình An – Phuù Quí – Phan Rang) tu haønh. Sau ñoù, sö Baûo Taïng ñeán vuøng
Vónh Haûo, laäp chuøa Linh Sôn ñeå hoaèng döông phaät phaùp ôû vuøng Phan Rang – Phan Rí .
Vaøo khoaûng nieân hieäu Thieäu Trò (1841 – 1847), thieàn sö Baûo Taïng ñeán hoaèng hoùa ôû nuùi Coå
Thaïch, caùch xaõ Bình Thaïnh, huyeän Tuy Phong, tænh Thuaän Haûi veà phía Ñoâng baéc 2km (1). Höông
haøo Hoà Coâng Ñieåm ôû xaõ Bình Thaïnh khoâng coù con, gaëp thieàn sö Baûo Taïng xin caàu töï. Sau ñoù, vôï
oâng Ñieåm sanh moät trai vaø moät gaùi. Mang ôn ñoù vaø tin theo Phaät phaùp do thieàn sö baûo taïng giaûng
daïy, oâng Dieåm phaùt taâm xaây döïng moät ngoâi chuøa baèng caây, lôïp laù raát khang trang ôû Coå Thaïch
(2). Sau moät thôøi gian ngaén ôû chuøa Coå Thaïch, thieàn sö Baûo taïng laïi tieáp tuïc vaøo phöông Nam
baèng ñöôøng bieån.
Thieàn sö Baûo Taïng vaøo ñeán Baøo Traâm, gaàn muõi Keâ Gaø (Haøm Taân) hoaèng döông Phaät phaùp. Sö
Thoâng AÂn khai sôn chuøa Kim Quang nghe danh Thieàn sö Baûo Taïng neân ñeán thænh Thieàn sö Baûo
Taïng veà chuøa vaø xin thoï giôùi cuï tuùc vôùi thieàn sö Baûo taïng ñöôïc ban phaùp danh laø Höõu Ñöùc.
Trong thôøi gian hoaèng hoùa ôû Baøo Traâm, thieàn sö Baûo Taïng tìm ñöôïc ñöôøng ngaàm vaøo nuùi Traø Cuù
(3) vaø nhaän thaáy nuùi naøy laø nôi “ñòa danh” coù nhieàu long maïch hoäi tuï, thieàn sö Baûo Taïng tu haønh
trong moät hang ñaù ôû gaàn ñænh nuùi Traø Cuù phía döôùi hang coù maïch nöôùc trong maùt sau naøy ñöôïc
goïi laø “Hang Toå”, sau moät thôøi gian, thieàn sö Baûo taïng tieáp tuïc vaân du hoaèng hoùa, thieàn sö
Thoâng Aân – Höõu Ñöùc vaøo aån tu ôû Hang Toå. Töông Truyeàn:Vuøng nuùi Traø Cuù laø khu röøng raäm, coù
nhieàu thuù döõ, nhöng taøi ñöùc cao cuûa thieàn sö Höõu Ñöùc caûm hoùa ñöôïc thuù döõ, thuù röøng trôû thaønh
hieàn laønh vaø thaân thieän vôùi ngöôøi. Thieàn sö Höõu Ñöùc tu thieàn trong hang nuùi, chæ aên rau röøng,
uoáng nöôùc suoái. Töông truyeàn raèng:Khi thieàn sö Höõu Ñöùc tuïng kinh hay thieàn ñònh, coù hai con
coïp haàu beân caïnh. Sau maáy naêm thieàn ñònh khoå haïnh trong nuùi, toùc vaø raâu cuûa thieàn sö moïc raát
daøi, caùc tieàu phu vaø daân ñòa phöông thaáy ñöôïc Ngaøi vaø bieát ñöôïc taøi ñöùc cuûa ngaøi neân truyeàn
nhau ñeán leõ baùi vaø tham hoïc. Coù nhöõng ngöôøi chí taâm muoán ñeán caàu hoïc vôùi thieàn sö Höõu Ñöùc
nhöng khoâng bieát ñöôøng thì gaëp coïp daãn ñöôøng vaøo hang cuûa sö. Soá ngöôøi ñeán thaêm vieáng sö
caøng ñoâng, hoï caát am tranh ôû gaàn hang Toå ñeå sö tu haønh.

(1) Theo Lôøi keå cuûa Hoøa thöôïng Minh Ñöùc, truï tri chuøa Coå Thaïch.
(2) Coå Thaïch ôû saùt bôø bieån thuoäc xaõ Bình Thaïnh, huyeän Tuy Phong, tænh Thuaän Haûi.
(3) Nuùi Traø Cuù tænh Bình Thuaän.

Sau naøy, sö Höõu Ñöùc xaây döïng am tranh gaàn Hang Toå ñoù thaønh ngoâi chuøa lôùn, ñöôïc ñaët teân laø
“Linh Sôn Tröôøng Thoï”.
Khoaûng naêm 1849, thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng hay Lieãi Minh – Ñöùc Taïng khai sôn chuøa
Thieàn Laâm ôû thoân Ñaéc Nhaân, huyeän Ninh Sôn (tænh Ninh Thuaän). Sau ñoù thieàn sö Baûo taïng vaøo
bôø bieån Phöôùc Haûi (Baø Ròa) ñeán nuùi Chaâu Vieân laäp chuøa “Chaâu Vieân Sôn Töï” hoaèng Hoùa.
Thieàn sö Baûo Taïng coøn truøng tu vaø troâng coi nhieàu chuøa khaùc ôû vuøng Baø Ròa nhö chuøa Long An,
chuøa Böûu An, chuøa Long Höng ... Coù theå Toå Baûo Taïng laäp chuøa hay truøng höng chuøa Böûu Long ôû
xaõ Phöôùc haûi (huyeän Ñaát Ñoû, tænh Baø Ròa – Vuõng taøu), vì chuøa naøi töø xöa ñeán nay vaãn laøm leã gioã
Toå vaøo ngaøy 25 thaùng 5, töùc nhaèm ñuùng ngaøy Toå Baûo Taïng vieân tòch ôû chuøa Böûu Long naèm saùt
bôø bieån (ngay vò trí tröôøng phoå thoâng cô sôû Phöôùc Haûi ngaøy nay), töø ñoù ñi vaøo ñeát lieàn khoaûng
2km môùi ñeán nuùi Kyø Vaân vaø nuùi Chaâu Vieân.

215
Naêm Maäu Ngoï (1858) thieàn sö Baûo Taïng ôû chuøa nuùi Chaâu Vieân in laïi saùch “Kim Cöông chuù
giaûi” (chöõ Nho) ñöôïc söï chöùng minh cuûa sö huynh laø Hoøa thöôïng Baûo Thanh ôû chuøa nuùi chöùa
chan. Saùch naøy do Toân Giaû Qui Phaùp chuù giaûi vaø Toân Giaû Qui Phaät taäp chuù.
Tôø ñaàu saùch coù ghi “KIM CANG CHUÙ GIAÛI”.
“TÖÏ ÑÖÙC, Maäu Ngoï Trung Thu caùt nhöït, truøng tuyeân”.
Tôø thöù nhì coù 4 haøng doïc nhö sau:

LONG PHAÄT HOAØNG CHAÂU

SA nhöït Ñoà Vieân
Cö taêng cuõng Sôn
Só lung coá töï
Töø Phaùp Ñeá BAÛO
Bi luaân ñaïo TAÏNG
ñaïi thöôøng haø Thieàn
Sö chuyeàn xöông sö
kính phaùt
sao khôøi

Tôø thöù ba ghi:

“KimCang Baùt Nhaõ Ba La Maät kinh.
Dao Taàn Tam Taïng phaùp sö Cöu Ma La Thaäp dòch
Qui Phaùp Toân Giaû tröïc giaûi. Qui Phaät Toân Giaû taäp chuù
Chaâu Vieân sôn töï truï trì, töï Baûo Taïng phaùt khôûi taïo baûn.
Chöùa Chan sôn töï, Hoøa thöôïng Baûo Thanh chöùng minh truøng khaéc.
Long Ñieàn thoân cö só, huùy Lieãu Quang, töï Thaùi Bình thieäm luïc.
Hoøa thöôïng Baûo Taïng vieát baøi töïa chöõ Nho, dòch nghóa nhö sau:
TÖÏA: “Ñöôïc nghe, thuyeàn töø roäng ñoä, beø baùu ñoàng leân. Töø xöa ñeán nay Phaùp baûo khoâng gì baèng
giaùo lyù kinh Kim Cang. Cho neân thôøi baáy giôø, vì ngöôøi phaùt taâm toái thöôïng thöøa maø noùi phaùp, maø
söï truyeàn phaùp naøy thaät laø söï thaønh töïu hieám coù thöù nhöùt. Bieát roõ nghóa lyù thaâm saâu voâ cuøng, chí
lyù khoù cuøng taän, cho neân kinh naøy, khi ñaïo Phaät truyeàn vaøo Trung Quoác, ban ñaàu coù moät hai
quyeån, cho ñeán ñôøi nhaø Ñöôøng thònh trò, ngöôøi dòch thì ít. Sau naøy chuù giaûi theâm nhieàu, coát yeáu
môû roäng nghóa chôn thaät. Nay xem “Taäp Ñöùc Ñöôøng”, hai vò toân giaû Qui Phaùp vaø Qui Phaät chuù
giaûi nghóa thaät cuû kinh Kim Cang, tuy khoâng saâu khoâng nhieäm, chæ ñaït lyù maø thoâi. Muoán cho ñôøi
haäu laïi, coù Boà Taùt bieát vaø thöïc haønh deå daøng, chính yeáu khoâng ngoaøi vieäc tu taâm, giaùc taùnh maø
thoâi. Nay toâi may maén ñöôïc kinh naøy, coøn soùt laïi moät quyeån goïi laø “Kim Cang Chuù Giaûi”, trong
ñoù lôøi chuù giaûi, yù nghóa raát ñaày ñuû.Töø ñôøi Khang Hy thöù 59 (1720) ñeán nay khoâng thaáy baûn naøo
ñöôïc nhö vaäy. Vì vaät toâi thieát nghó, Phaät phaùp khoù ñöôïc, giaùo phaùp khoù nghe, duø traêm ngaøn vaïn
kieáp cuõng khoù gaëp ñöôïc. YÙ nguyeän laø keá tieáp ngöôøi tröôùc, söûa chöõa sao cheùp, khaéc baûng, laáy
coâng vieäc ñoù laøm vieäc thieän ñeå truyeàn laïi cho muoân ñôøi. Taâm thaønh cuûa toâi laø muoán caùc Boà Taùt
ñôøi vò lai ñeàu thaáy taâm chæ cuûa ñöùc Nhö Lai.
Traân troïng ñeà töïa.
Chuøa nuùi Chaâu Vieân, baàn ñaïo teân Baûo Taïng ñeà töïa. (1)
Nhöõng trang cuoái saùch coù in:
“Maäu Ngoï quí ñoâng, thöôïng hoaèng kænh luïc höôøm, thaäp phöông chö sôn hieäp ñoàng chöùng minh
truøng khaéc. KIM CANG CHUÙ GIAÛI KINH ñoàng ñaêng baùt nhaõ böûu phieät coäng chöùng boà ñeà”.

216
(1) Ñaïi ñöùc Ñònh Ngoä vaø Hieàn Ñöùc dòch nghóa “Baøi töïa”

Vaân Sôn töï truï trì, lieâm lyù Chöùa Chan sôn töï, Long Baøn töï, töï BAÛO THANH Hoøa thöôïng chöùng
minh troïng phaùn.
Chaâu Vieân sôn töï, truï trì lieâm lyù Long An töï, Böûu An töï, Long Höng töï, töï BAÛO THANH thieàn sö
phaùt khôûi taïo baûn.
Saùch KIM CANG CHUÙ GIAÛI naøy coù leõ raát coù giaù trò neân ñöôïc haàu heát chö taêng caùc chuøa ôû mieàn
Trung mieàn Nam (thuoäc laõnh thoå Ñaøng Trong ngaøy xöa) hôïp laïi ñoùng goùp coâng ñöùc khaéc baøng va
in kinh neân caùc trang cuoái saùch coù ghi danh saùch raát daøi caùc thieàn sö ôû caùc chuøa trong ñoù coù:
Hoøa thöôïng Chaùnh Trí (chuøa Ñaïi Giaùc), Ñaïi sö Chaùnh Quí (chuøa Long Baøn), Ñaïi sö Töø Laâm
(chuøa Chuùc Thoï), Ñaïi sö Minh Giaùc (chuøa Kim Chöông, Saéc töù Phoå Quang, Thieân Tröôøng), Hoøa
thöôïng Lieãu Nghóa ôû chuøa Saéc töù Vaïn An, Ñaïi sö Töø Quôùi chuøa Höng Long, Hoøa thöôïng Chaùnh
Ñaéc chuøa Taäp Phöôùc, Ñaïi sö Quaûng Thoâng chuøa Saéc töù Töø Aân, Ñaïi sö Töø Taùnh chuøa Saéc töù
Thaäp Thaùp – Di Ñaø ...
Sau ñoù, Thieàn sö Baûo Taïng coù theå veà truï trì chuøa Thaïch Sôn ôû Phuù Yeân. Naêm Taân Daäu (1861)
thieàn sö Baûo Taïng lo vieát chöõ ñeå khaéc leân baûng goã, in saùch “Kim Cang dieãn nghóa”, neân saùch coù
ghi: “Ñaïi Nam Quoác, Phuù Yeân ñaïo, Ñoàng Xuaân huyeän, Xuaân Noâng toång, Phuù Yeân xaõ.
- Phöôùc Sôn töï: Baûo Keá hoä baûn
- Thaùch Sôn töï:Baûo Taïng ñaêng khaéc baûn.
Tieáp sau ñoù, thieàn sö Baûo Taïng l;aïi vaøo hoaèng hoùa ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (xaõ
Phöôùc Haûi, huyeän Long Ñaát, tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu).
Thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng vieân tòch taïi chuøa Ngoïc Tuyeàn vaøo giôø Daàn, ngaøy 25 thaùng 5 naêm
Nhaâm Thaân (1872) ñeä töû laäp thaùp thôø taïi chuøa naøy, treân bia coù ghi:
“Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, töù thaäp theá, huùy Haûi Bình, thöôïng Baûo haï Taïng Hoøa thöôïng Giaùc Linh”
(Giaùc lLinh Hoøa thöôïng Haûi Bình – Baûo Taïng, ñôøi thöù 40, phaùi Laâm Teá Chaùnh Toâng).
Haøng beân phaûi ghi: “Maäu Daàn ... sanh” (Sanh naêm Maäu Daàn).
Haøng beân traùi ghi: “Töû ö Nhaâm Thaân nieân, Nguõ ngoaït nhò thaäp nguõ nhöït, Daàn nhi chung” (maát
giôø Daàn, ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân) (1872)
BAÛO THAÙP CUÛA TOÅ HAÛI BÌNH – BaûO TAÏNG ÔÛ CHUØA NGOÏC TUYEÀN.
(BAØ RÒA – VUÕNG TAØU).
Baûo thaùp cuûa Toå Haûi Bình – Baûo Taïng, naèm beân hoâng maët, phía sau chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi
Kyø Vaân (xaõ Phöôùc Haûi, huyeän Long Ñaát, tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu), ñöôïc truøng tu laïi nhieàu laàn.
Baûo thaùp hình luïc giaùc (6 maët), cao khoaûng 7m, xaây baèng ñaù vaø toâ xi maêng quay veà höôùng Ñoâng
(nhìn ra bieån).
a) Neàn thaùp baèng ñaù xanh kieåu ñaù ruøa (da qui) cao 1,8m.
b) Töøng thöù nhöùt cao 1,40m, 6 caïnh moãi caïnh daøi 1,8m, xaây baèng ñaù xanh toâ xi maêng.
Maët tröôùc coù taám bia baèng ñaù xanh, cao 50 cm, ngang 30cm, phía treân hôi cong, phía ngoaøi rìa coù
hoa vaên hình daây vaø laù. Phía döôùi coù hoa vaên chöõ T noåi Bia coù ghi ba haøng chöõ Nho:
- Haøng ôû giöõa: “Töø Laâm Teá Chaùnh Toâng, töù thaäp theá, huyù Haûi Bình, thöôïng Baûo haï Taïng Hoaø
thöôïng Giaùc Linh” (Chöõ Giaùc Linh ôû ñaây coù theå cho chuùng ta bieát roõ Hoaø thöôïng Baûo Taïng
ñöôïc choân nôi thaùp naøy).
- Haøng beân maët “Maäu Daàn... Sanh” (qua haøng chöõ coøn laïi naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc Hoaø
thöôïng Baûo Taïng sanh naêm Maäu Daàn (1818).
- Haøng beân traùi: “Töû ö Nhaâm Thaân neân , nguõ ngoaït, Nhò thaäp nguõ nhöït, Daàn chi chung” (maát
vaøo giôø Daàn ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân (1872).
c) Töøng thöù nhì ngang 1,40 m, cao 1,40m bò beå nhieàu choã, hoa vaên khoâng coøn.
d) Töøng thöù ba cao 1m, caïnh ngang 1m, khoâng coøn hoa vaên.
217
e) Ñænh thaùp bò beå, qua caùc maûnh coøn laïi, ñænh coù theå laø 1 hoa sen.

Hình: Baûo thaùp cuûa thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn (Baø Ròa).

III. TRUYEÀN THÖØA CUÛA THIEÀN SÖ TEÁ HIEÅN – BÖØU DÖÔNG.

Qua lòch söû truyeàn thöøa vaø caùc taøi lieäu cuûa caùc chuøa Minh Thieän, Kim Sôn, Thieân Böûu, Sa Long
(Linh Sôn) ... ôû Khaùnh Hoøa vaø chuøa Kim Cang ôû Thuû Thöøa (Long An) ...chuùng ta coù phoå heä
truyeàn thöøa cuûa thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông nhö sau:
LAÂM TEÁ
Ñôøi 35: THIEÄT DIEÄU – LIEÃU QUAÙN
Ñôøi 36: TEÁ HIEÀN – BÖÛU DÖÔNG
Thieän Böûu – Töø Bi
Ñôøi 37: ÑAÏI PHÖÔÙC ÑAÏI BÖÛU ÑAÏI BOÀ
LIEÃU TAÙNH KIM CANG THIEÄN ÑEÀ
Minh Thieän + Thieân Böûu Kim Cang.
Ñôøi 38: ÑAÏO PHÖÔÙC ÑAÏO ÑAÊNG
LIEÃU TAÏNG (Boà Ñeà) BÖÛU HÖÔNG.
Thieân Böûu.
Ñôøi 39: TAÙNH TUÙ (1876 – 1930) TAÙNH ÑÖÙC.
NGOÄ THOÂNG – PHOÅ QUANG VAÏN BÖÛU.
Minh Thieän + Kim Sôn.
Ñôøi 40: HAÛI CHAÁN HAÛI AÁN HAÛI LÖÔNG
CHAÙNH LYÙ KHEÁ HIEÄP CHAÙNH TAÂM
CHAÙNH THAØNH
(1843 – 1913) (1892 – 1958) (1836 – 1906)
Ñôøi 41: THANH HÖÔNG THANH NHÖÏT NHÖ TRÍ
NHÖ THAØNH ÑOÄ LONG KHAÙNH HOAØ
91863 – 1919) (1878 – 1946)
Ñôøi 42: TRÖØNG MINH TRÖØNG THOÏ ... ... ...
HÖÕU THEÂ THIEÄN QUÔÙI
AN DÖÔÕNG.
Ñôøi 43: TAÂM HUEÄ
AÁN ÑAÏO.
(1929 – 1984).
Chuøa Thieân Böûu Chuøa KIM THIEÄN KIM CANG TIEÂN LINH
Kim Sôn (Khaùnh Hoøa) (Thuû Thöøa – Beán Tre – Long An)

1. THIEÀN SÖ TEÁ HIEÅN – BÖÛU DÖÔNG (PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36)
VAØ CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA CHUØA THIEÂN BÖÛU (KHAÙNH HOØA)
I) THIEÀN SÖ TEÁ HIEÅN – BÖÛU DÖÔNG KHAI SÔN CHUØA THIEÂN BÖÛU.
Thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông laø ñeä töû Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn.
Thieàn sö Teá Hieån laäp chuøa Thieân Böûu ôû thoân Myõ Hieäp, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa vaøo thôøi
nieân hieäu Caûnh Höng (1740 – 1786) töùc vaøo thôøi Chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt. (1736 –
1767).

218
Thieàn sö Teá Hieån cuõng ñaõ laäp chuøa Töø Bi vì Long vò cuûa thieàn sö Teá Hieån thôø ôû chuøa Saéc töù
Thaäp Phöôùc (Gia Ñònh) coù ghi: “Töø Bi ñöôøng thöôïng, Tam thaäp luïc theá, huùy Teá Hieån, thöôïng
Böûu haï Döông Ñaïi laõo Hoøa thöôïng”, nhöng hieän chuùng ta chöa bieát chuøa Töø Bi ôû ñaâu ?
Ngoaøi ra chuùng ta coøn bieát ñöôïc Hoøa thöôïng Teá Hieån laø Hoøa Thöôïng chöùng minh cho vieäc ñuùc
Ñaïi hoàng chung cuûa chuøa Thanh Löông, thuoäc thoân Nhó Söï, xaõ Ninh Thaân, huyeän Ninh Hoøa,
Khaùnh Hoøa do söï tích sau:
Moät hoâm ngöôøi daân ñi caâu caù ôû Baøo Bôi (xaõ Ninh Thaân) baát ngôø thaáy moät Ñaïi hoàng chung noåi
leân, roài chìm xuoáng ôû Baøu. Ngöôøi daân ñòa phöông laën xuoáng Baøu thì thaáy Ñaïi hoàng chung naèm
uùp saùt treân lôùp caùt ôû ñaùy baøu. Daân chuùng ñòa phöông xuùm nhau laïi keùo leân, duøng heát söùc maø Ñaïi
hoàng chung cöõng kgoâng nhuùc nhích chuùt naøo. Sau ñoù, daân laøng Nhó Söï thieát laäp baøn höông aùn caàu
nguyeän thì chuoâng töï nhieân keùo leân nheï boång vaø khieâng veà chuøa Thanh Löông moät caùch nheï
nhaøng.
Treân Ñaïi hoàng chung naøy coù khaéc ngaøy ñuùc chuoâng laø ngaøy Phaät Ñaûn naêm Caûnh Höng thöù 8, töùc
ngaøy muøng 8 thaùng 4 naêm Ñinh Maõo (1747), treân chuoâng coù khaéc teân Hoøa thöôïng chöùng minh laø
Teá Hieån, chuøa Thieân Böûu.
Nhö vaäy chuøa Thanh Löông cuõng do caùc thieàn sö Laâm Teá, chi phaùi Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
thuoäc haøng ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Teá Hieån thaønh laäp. Nhöng hieän chöa bieát chuøa Thanh Löông
do thieàn sö naøo thaønh laäp vaø truyeàn thöøa nhö theá naøo ?
Chuùng ta cuõng bieát ñöôïc, thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông coù caùc ñeä töû sau:
- Thieàn sö Ñaïi phöôùc – Lieãu Taùnh: keá tuïc truï trì chuøa Thieân Böûu.
- Thieàn sö Ñaïi Boà – Thieän Ñeà khai sôn chuøa Kim Cang ôû Thuû Thöøa (Long An).
II) CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA O&3 CHUØA THIEÂN BÖÛU.
Keá tieáp truï trì chuøa Thieân Böûu laø caùc thieàn sö sau:
a) Thieàn sö Ñaïi Phöôùc – Lieãu Taùnh (ñôøi 37 Laâm Teá)
Thieàn sö Ñaïi Phöôùc – Lieãu Taùnh laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Teá Hieån – Böûu Döông, leân thay thaày
truï trì chuøa Thieân Böûu.
Ngoaøi ra thieàn sö Ñaïi Phöôùc coøn coù vaøo hoaèng hoùa vaø truøng tu chuøa Töø Aân ôû Gia Ñònh, nhöng
chöa roõ thôøi gian naøo, vì Long vò thôø ôû chuøa Töø Aân coù ghi:
“Laâm Teá Gia Phoå, Töø Aân Truøng Kieán, Tam thaäp thaát theá, huùy Lieãu Taùnh, thöôïng Ñaïi haï Phöôùc”.
b) Thieàn sö Ñaïo Phöôùc – Lieãu Taïng (ñôøi 38 Laâm Teá).
Thieàn sö Ñaïo Phöôùc – Lieãu Taïng laø ñeä töû cuûa Thieàn sö Ñaïi Phöôùc – Lieãu Taùnh, leân thay thaày truï
trì chuøa Thieân Böûu.
Hieän chuùng ta chöa bieát haønh traïng vaø queâ quaùn cuûa thieàn sö Ñaïo Phöôïc.
c) Thieàn sö Lieãu Böûu – Hueä Thaân.
Keá theá truï trì chuøa Thieân Böûu sau thieàn sö Lieãu Taïng laø Thieàn sö Lieãu Böûu, hieäu Hueä Thaân.
Hieän chuùng ta chöa bieát roõ veà haønh traïng vaø truyeàn thöøa cuûa thieàn sö Lieãu Böûu, chæ bieát ñöôïc
moät chuùt nhö sau:
Naêm Minh Maïng thöù 16 (1835) vua coù môøi thieàn sö Lieãu Böûu ra Kinh ñoâ Phuù Xuaân (Hueá) tham
döï leã “Thuûy Luïc Ñaïo Traøng” toå chöùc vaøo raèm thaùng 7 (Leã Trung Nguyeân) ñeå caàu sieâu cho quan
quaân nhaø Nguyeãn ñaõ töû traän vaø caùc daân binh bò cheát khi lo vieäc cho ñaát nöôùc (chôû luùa gaïo töø
mieàn Nam ra Hueá vaø caùc nôi khaùc, bò baõo laøm chìm thuyeàn ...). Sau ñoù, vua Minh Maïng coù ban
ñoä ñieäp vaø giôùi ñao cho thieàn sö Lieãu Böûu (chuøa Thieân Phöôùc tröôïc ñaây coøn giöõ ñoä ñieäp).
2. THIEÀN SÖ ÑAÏI BOÀ – THIEÄN ÑEÀ.
VAØ CAÙC THIEÀN SÖ HOAÊNG HOÙA CHUØA KIM CANG (LONG AN)
I) THIEÀN SÖ ÑAÏI BOÀ – THIEÄN ÑEÀ KHAI SÔN CHUØA KIM CANG (Thuû thöøa – Long An)
Thieàn sö Ñaïi Boà – Thieän Ñeà thuoäc ñôøi 37, phaùi thieàn Laâm Teá laø ñeä töû Hoøa Thöôïng Teá Hieån –
Böûu Döông, soáng vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông (1738 – 1765).
219
Hieän chöa roõ veà queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa thieàn sö Ñaïi Boà – Thieän Ñeà. Coù leõ thieàn sö Ñaïi Boà
laø sö ñeä cuûa thieàn sö Ñaïi Böûu khai sôn chuøa Sa Long ôû Khaùnh Hoøa, vì thieàn sö Ñaïi Böûu coù hieäu
laø Kim Cang Ñaïi laõo Toå sö. Trong khi ñoù, thieàn sö Ñaïi Boà – Thieän Ñeà laïi laäp chuøa Kim Cang ôû
xaõ Bình Thaïnh, huyeän Thuû Thöøa (Long An).
Thieàn sö Ñaïi Boà – Thieän Ñeà vieân tòch ôû chuøa Kim Cang, ñoà chuùng laäp thaùp thôø beân hoâng phaûi
cuûa chuøa, thaùp hieän coøn: thaùp toâ baèng oâ döôùc troän voâi, cao ba töøng, cao khoaûng ba boán thöôùc.
Caùc hoa vaên vaø caùc neùt chöõ khaéc treân thaùp ñeàu bò hö hoaïi, khoâng coøn roõ neùt.
II) TRUYEÀN THÖØA ÔÛ CHUØA KIM CANG.
Phoå heä truyeàn thöøa ôû chuøa Kim Cang khoâng coøn, nhöng treân baøn thôø Toå coøn thôø caùc long vò sau:
1) Thieân Thai Sôn, Thieàn Toâng töï, huùy Thieät Dieäu, thöôïng Lieãu haï Quaùn Laõo Toå Hoøa
thöôïng.
2) Tueä Aân Ñöôøng thöôïng, tam thaäp nguõ theá, huùy Toå Thaønh thöôïng Trí haï Aán Ñaïi laõo Hoøa
thöôïng.
3) Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, tam thaäp luïc theá, huùy Teá Hieån, thöôïng Böûu haï Döông Laõo Toå
Hoøa thöôïng.
4) Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, tam thaäp thaát theá, huùy Ñaïi Boà, thöôïng Thieän haï Ñeà Laõo Toå Hoøa
thöôïng.
5) Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, tam thaäp baùt theá, huùy Ñaïo Ñaêng, thöôïng Böûu haï Höông Laõo Toå
Hoøa thöôïng.
6) Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, tam thaäp cöûu theá, huùy Taùnh Ñöùc, thöôïng Vaïn haï Böûu.
7) Kim Cang Ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá Chaùnh toâng, töù thaäp theá, huùy Haõi Löông, thöôïng
Chaùnh haï Taâm Hoøa thöôïng.. Ngöôn sanh Bính Thaân (1836). Tòch ngaøy muøng 4 thaùng 4
nhuaàn naêm Bính Ngoï 91906).
8) Kim Cang Ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá Chaùnh toâng, töù thaäp nhöùt theá, huùy Thanh Nhöït,
thöôïng Ñoä haï Long Hoøa thöôïng
9) Kim Cang Ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá Chaùnh toângá, huùy Tröøng Thoï, thöôïng Thieän haï Quôùi
Yeát Ma.
10) Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, tam thaäp thaát theá, huùyTieân Giaùc, thöôïng Haûi haï Tònh Ñaïi Laõo
Hoøa thöôïng.
11) Töø Laâm Teá Gia Phoå, tam thaäp cöûu theá, thöôïng Chaùnh haï Truyeàn, Nhö tònh ñaïi sö.
Qua caùc long vò treân, chuùng ta coù theå laäp ñöôïc phoå heä cuûa chuøa Kim Cang nhö sau:
Ñôøi 35: THIEÄT DIEÄU – LIEÃU QUAÙN
Ñôøi 36: TEÁ HIEÅN – BÖÛU DÖÔNG
Ñôøi 37: ÑAÏI BOÀ – THIEÄN ÑEÀ.
Ñôøi 38: ÑAÏO ÑAÊNG – BÖÛU DÖÔNG
Ñôøi 39: TAÙNH ÑÖÙC – VAÏN BÖÛU
Ñôøi 40: HAÛI LÖÔNG – CHAÙNH TAÂM
Ñôøi 41: THANH NHÖÏT – ÑOÄ LONG
Ñôøi 42: TRÖØNG THOÏ – THIEÄN QUÔÙI.
Chuøa Kim Cang coøn ñaïi hoàng chung, treân coù ghi: Hoøa thöôïng chöùng minh laø Hoøa thöôïng Chaùnh
Taâm. Nhö vaäy chuùng ta bieát raèng:
Chuøa Kim Cang do Hoøa thöôïng Ñaïi Boà – Thieän Ñeà khai sôn. Sau ñoù, coù theå vì chieán tranh hay vì
thôøi gian huûy hoaïineân chuøa bò hö. Ñeán ñôøi Hoøa thöôïng Haûi Löông – Chaùnh Taâm môùi truøng tu laïi
chuøa vaø ñöùng lo ñuùc Ñaïi hoàng chung cho chuøa.
Hoøa thöôïng Chaùnh Taâm vieân tòch taïi chuøa Kim Cang, coù thaùp beân hoâng maët cuûa chuøa. Ngoaøi ra,
coøn coù thaùp cuûa Hoøa Thöôïng Thanh Nhöït – Ñoä Long.

220
IV. TRUYEÀN THÖØA CUÛA THIEÀN SÖ TEÁ DÖÔNG – BÖÛU HIEÅN
1) THIEÀN SÖ TEÁ DÖÔNG – BÖÛU HIEÅN.
Qua lòch söû truyeàn thöøa vaø caùc taøi lieäu ôû chuøa Hoäi Phöôùc (Khaùnh Hoøa), caùc chuøa Long Hoøa,
Long An, Thieân Thai (Baø Ròa), chuùng ta coù ñöôïc phoå heä truyeàn thöøa cuûa Thieàn sö Teá Döông –
Böûu Hieån nhö sau:

LAÂM TEÁ Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn.

Ñôøi 36 Teá Döông – Böûu Hieån
Ñôøi 37 Ñaïi Thoâng (1710 – 1810)
Chaùnh Nieäm (Linh Sôn, Hoäi Phöôùc) (Khaùnh Hoøa)
Ñôøi 38 Ñaïo Thaønh Ñaïi Nguyeân Ñaïo An
Nhö Caûnh Vieân Dung Phoå Nhuaän
(1779 – 1834) (1781 – 1841)
Ñôøi 39 Taùnh Nhö Taùnh Maãn Taùnh Thöôøng Taùnh Hoàng Taùnh Minh
Phoå Teá Phöôùc Khaùnh Qui Truï Haûi Taïng Trí Quang
(1805 – 1913)
Ñôøi 40 Haûi Hoäi Haûi Nghóa Haûi Hueä Haûi Aân Haûi Vinh Haûi Chaán
Chaùnh Nieäm Hueä Thanh Trí Giaùc Tö Ñieäp Phoå töôøng Chaùnh Kyù
(1834 – 1905) (1832 – 1921) (? – 1881) (1843 – 1913)
Ñôøi 41 Thanh haïnh Thanh Keá Thanh Quang Thanh phöôùc Thanh Höông
Hueä Chieáu Hueä Ñaêng Thieän Thaønh Nguyeân Long Phoå Hieän
(1873 – 1953) (1876 – 1926)
Ñôøi 42 Tröùng Ngoä Tröøng Ñieàn TröøngTaùc Tröøng Löïc
Minh Kính Phaùp Böûu Phöôùc nhö Vónh Voâ
Long Thuaän
Böøu Quang Long Hoøa Long Thuaän Long An Thieân Loäc Hoäi Phöôùc
(chöùa Chan) (Baø Ròa) (Baø Ròa) (Baø Ròa) (Khaùnh Hoøa) (Khaùnh Hoøa)

2) THIEÀN SÖ ÑAÏI THOÂNG – CHAÙNH NIEÄM (1710 – 1810)

Thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Teá Döông – Böûu Hieån (theo phaùp
phaùi cuûa thieàn sö Tröøng Löïc – Vónh Voâ truï trì chuøa Long An ôû Baø Ròa), coù leõ sanh naêm Canh
Daàn (1710) vaø vieân tòch taïi Chuøa Taân Long (Khaùnh hoøa) vaøo naêm Canh Ngoï (1810).
Thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm veà truï trì chuøa Taân Long hay chuøa Linh Sôn ôû thoân Phuù Aân
Baéc, xaõ Dieân Phuù, huyeän Dieân Khaùnh (Khaùnh Hoøa).
Chuøa Taân Long luùc ban sô laø moät am tranh, ñöôïc döïng treân moät goø daát roäng, sau ñöôïc goïi laø Goø
Thaùp.
Thaùng chaïp naêm Bính Thaân (cuoái naêm 1776 ñaàu naêm 1777) thieàn sö Phaät Aán hieäu Quaûng Hieån
Laõo Oâng, truï trì chuøa Hoäi Phöôùc ôû treân nuùi Hoa Sôn (Hoøn Moät) thuoäc xaõ Vónh Xöông, Thaønh phoá
Nha Trang hoûa thieâu cuùng döôøng chö Phaät, ñeä töû laø thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån laäp thaùp thôø vaø
keá theá sau khi thieàn sö Nhö Boån vieân tòch, khoâng coù ñeä töû thay theá, thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh
Nieäm kieâm quaûn truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.
Sau ñoù thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm cho dôøi chuøa töø treân nuùi xuoáng chaân nuùi, caùch chuøa cuõ
khoaûng 300m, naèm ôû ñöôøng Hoaøng töû Caûnh thuoäc thaønh phoá Nha Trang. Chuøa Hoäi Phöôùc môùi
naèm ôû vuøng ñoàng caùt, neân coøn ñöôïc daân goïi laø chuøa Caùt. Sö ñaõ ñem caùc di vaät cuûa coá Hoøa
thöôïng Phaät Aán xuoáng chuøa môùi goàm: Böùc tranh veõ chaân dung Hoøa thöôïng Phaät Aán, lôùn baèng

221
ngöôøi thaät. Moät tæeu hoàng chung ñöôïc ñuùc vaøo ñôøi Caûnh Höng (1740 – 1786) töôïng Phaät baèng
ñoàng, caùc caâu lieãn ...
Sau ñoù thieàn sö Ñaïi Thoâng trôû veà chuøa Taân Long (Linh Sôn) ñeå cho dñeä töû laø thieàn sö Ñaïo An –
Phoå Nhuaän (1781 – 1841) truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.
Naêm Canh Ngoï (1810)Thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm vieân tòch taïi chuøa Linh Sôn (Taân
Long), ñoà chuùng laäp thaùp trong khuoân vieân chuøa ñeå thôø cuùng.
Thaùp cuûa Toå Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm caùch chuøa Linh Sôn 200m veà höôùng Ñoâng Baéc, thaùp hình
luïc giaùc, cao ba töøng, treân ñænh laø moät baàu hoà loâ ñaët treân moät hoa sen nôû. Töøng döôùi ñaát, ôû maët
tröôùc coù bia ghi: “Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp thaát theá, thöôïng Ñaïi haï Thoâng huùy Chaùnh
Nieäm Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå sö ...”Hai maët keá tieáp chaïm caùnh hoa sen ñang böøng nôû, vôùi laù sen
nôû roäng meàm maïi xanh möôùt treân maët hoà vaø caùnh hoa ñaïi caønh laù xum xueâ döôùi baàu trôøi cao
roäng.
- Töøng thöù hai: maët tieàn coù ñoâi roàng ñang löôïn mình uoán khuùc. Sau goùc cuûa maùi ngoùi töøng thöù
hai laø saùu con laân ñang choàm mình veà phía tröôùc vôùi dieän maïo hieàn hoøa, hoan laïc.
- Töøng thöù ba maët tröôùc chaïm troå hình vaøi ba con chim ñang ñaäu treân caønh nhö ñang hoùt möøng
moät caùch an vui töï taïi.
Xung quanh thaùp coù bôø thaønh luïc giaùc, ôû phía tröôùc coù hai truï coång, treân ñaàu truï laø hoa sen ñang
nôû.
Hoøa thöôïng Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm coù caùc ñeä töû:
- Ñaïo An – Phoå Nhuaän: truï trì chuøa Hoäi Phöôùc (Khaùnh Hoøa)
- Ñaïo Thaønh – Nhö Caûnh: truï trì chuøa linh Sôn hay Taân Long (Khaùnh Hoøa).
3) THIEÀN SÖ TAÙNH MINH – TRÍ QUANG
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ ÑÔØI 39)
Hieän chöa bieát roõ queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa thieàn sö Taùnh minh chæ bieát thieàn sö Taùnh Minh
coøn coù hieäu laø Trí Quang Ñaïi laõo Hoøa thöôïng, truøng tu laïi chuøa Hoäi Phöôùc vaøo khoaûng nieân hieäu
Minh Maïng (1820 – 1840). Hoøa thöôïng Trí Quang ñaõ xaây caát laïi hoaøn toaøn chuøa Hoäi Phöôùc.
Chuøa Baèng Tranh, giôø ñöôïc Hoøa thöông xaây laïi baèng gaïch, lôïp ngoùi. Hoøa thöôïng Trí Quang ñaõ
xaây döïng theo kieán truùc môùi vaø cho ñuùc ñaïi hoàng chung môùi cho chuøa.
Khi vieân tòch, Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng Trí Quang phoù chuùc laïi cho ñeä töû baøi keä sau:
“Nhöùt thaønh thöôïng ñaït nhöùt thaønh tinh,
Nhöùt cuù lieãu nhieân nhöùt cuù minh,
Nhöùt ñöùc nhöùt taâm haøm nhöùt nieäm,
Nhöùt taâm tònh ñoä nhöùt traàn thanh”.
Thieàn sö Taùnh Minh – Trí Quang laø ñeä töû cuûa thieàn sö Ñaïo An – Phoå Nhuaän (1781 – 1841).
4) THIEÀN SÖ HAÛI HOÄI – CHAÙNH NIEÄM (1834 – 1905)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØi 40, CHI PHAÙI LIEÃU QUAÙN)
Thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm teân tuïc laø Ñoã Chaùnh Taâm, sanh naêm Giaùp Ngoï (1834) taïi Soâng
Caàu, tænh Phuù Yeân, thuoäc ñôøi 40, phaùi thieàn Laâm Teá, thuoäc chi phaùi cuûa Toå Thieät Dieäu – Lieãu
Quaùn.
Thieàn sö Haûi Hoäi laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Taùnh Nhö – Phoå Teá. Hieän chöa bieát thieàn sö qui y thoï
giôùi vôùi Hoøa thöôïng Taùnh Nhö – Phoå Teá vaøo naêm naøo vaø tu hoïc luùc ñaàu nhö theá naøo ?
Sau thôøi gian hoaèng hoùa ôû mieàn trung, coù leõ hoaèng hoaù ôû vuøng Khaùnh hoøa (Nha Trang), ñöôïc noåi
danh, neân ñöôïc toân goïi laø Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá.
Trong thôøi gian Chí só Mai Xuaân Thöôûng noåi leân choáng Phaùp ôû tænh Bình Ñònh (1860 – 1887) Hoøa
thöôïng Ñoàng Ñeá coù tham gia phong traøo choáng Phaùp ñoù. Vì vaäy sau khi Chí só Mai Xuaân Thöôûng
bò chaùnh quyeàn Phaùp, baét xöû töû ôû Bình Ñònh, Hoøa thöôïng rôøi mieàn Trung vaøo mieàn Nam.

222
Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá ñeán hoaèng hoùa ôû vuøng röøng nuùi mieàn Long Ñieàn – Ñaát Ñoû thuoäc tænh Baø
Ròa. Khi Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá ñeán, coù leõ nôi chuøa Long Hoøa ñaõ coù chuøa xöa cuûa laøng khoâng coù
sö truï trì neân bò hö hoaïi, Hoøa thöôïng môùi ra coâng söùc xaây döïng laïi (?)
Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá laø vò chaân tu, coù taøi ñöùc, ñaëc bieät laø coù taøi trò bònh vaø nuoâi treû nít. Treû em
naøo khoù nuoâi, hoaëc bò cheát truøng, Hoøa thöôïng chuù nguyeän, laáy tay vuoát ñaàu laø veà nuoâi ñöôïc
maïnh khoûe luoân.
Khi Hoøa thöôïng ôû mieàn Trung môùi vaøo ñeán chuøa Long Hoøa caùc vieân chöùc laøng Long Thaïnh laäp
keá ñeå thöû ñaïo haïnh cuûa Hoøa thöôïng.
Moät ñeâm, nhaân dòp leã saùm hoâi haèng thaùng ôû chuøa, laøng cho hai coâ gaùi thaät ñeïp, aên maëc sang
troïng, tay chaân ñeo nhieàu voøng vaøng, ñeán coå chaân cuõng mang vaøng. Trong khi Hoøa thöôïng cuøng
Phaät töû haønh leã ôû chaùnh ñieän, hai coâ gaùi leûn vaøo thaát cuûa Hoøa thöôïng, moät coâ ngoài trong phoøng,
moät coâ aån nuùp rình xem ñeå laøm nhaân chöùng. Sau khi leã xong moïi ngöôøi ra veà, Hoøa thöôïng vaøo
thaát, thình lình coâ gaùi ñeïp ôû trong phoøng nhaûy laïi oâm hoân Hoøa thöôïng. Hoøa thöôïng vaãn thaûn
nhieân noùi to: “Sao maøy hun tao ! Sao maøy hun tao !” coâ gaùi laáy tay bòt mieäng Hoøa thöôïng vaø noùi
nhoû: “Thaày ñöøng la, con thöông thaày maø !” Nhöng Hoøa thöôïng vaãn noùi to: “Maày hung tao chi theá
!” Chöøng ñoù vieân chöùc laøng môùi ñeán nhaän loãi laø ñaõ thöû Hoøa thöôïng vaø xin cho coâ gaùi laøm leã saùm
hoái. Hoøa thöôïng noùi töï nhieân: “Noù thöông thaày thì noù hun, coù loãi gì ñaâu !”
Caùc ñeä töû xuaát gia coøn treû tuoåi cuûa Hoaø thöôïng ôû chuøa, sau khi ñi tuïng caùc leã ñaùm ôû nhaø Phaät töû
veà coù ñöôïc tieàn (Tieàn xu, tieàn haøo baèng ñoàng hay keõm), thöôøng baøy ñaët toå chöùc côø baïc, baøy ra
ñaùnh “Luù”. Caùc Sa Di ñang tuïm nhum, say meâ côø baïc, baát ngôø Hoøa thöôïng ñi xuoáng nheï nhaøng,
ñöùng nhìn xem maø caùc taêng só vaãn khoâng hay. Hoøa thöôïng khoâng la raày, khoâng noùng giaän maø chæ
noùi nheï nhaøng moät caùch töï nhieân: Baây chia tieàn nhö theá chöøng naøo môùi xong ? Laáy tieàn ñem chia
ñeàu ra cho moãi ñöùa ñi !
Moät soá taêng só trong chuøa Long Hoøa vaãn coøn hay thích uoáng röôïu, neân thænh thoaûng leùn mua röôïu
ñeá veà giaáu trong bình traø ñeå cuøng nhau uoáng. Moät hoâm caùc taêng só ñang hoïp nhau uoáng röôïu. Baát
ngôø Hoøa thöôïng xuoáng thaáy, Hoøa thöôïng cuõng khoâng la raày chi caû maø chæ noùi: Ñöùa naøo ñoå röôïu
trong bình traø theá ?
Hoøa thöôïng khoâng duøng tieàn maø coi thöôøng tieàn baïc: Hoøa thöôïng khoâng nhaän tieàn cuùng döôøng
cuûa Phaät töû, Phaät töû cuùng döôøng boû vaøo thuøng Phöôùc Söông, sau khi duûng cho chuøa, tieàn coøn dö
Hoøa thöôïng ñöa xuoáng gôûi ôû nhaø baø Bang Töø ôû chôï Long Ñieån caát giöõ duøm cho chuøa. Khi naøo coù
leã loäc lôùn, caàn cuùng kieán hay chi phí gì nhieàu thì cho ñeä töû xuoáng Baø bang laáy.
Trong soá caùc ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng ôû chuøa Long Hoøa, coù sö Hueä Tieân leùn luùt veà nhaø laäy vôï, leùn
maïo giaáy tôø coù moäc cuûa chuøa ñeå xuoáng baø Bang laáy tieàn veà mua nhaø, saém söûa vaät duïng vaø mua
caû xe ngöïa (Thôøi ñoù chöa coù xe hôi, coù xe ngöïa laø khaù giaàu, gioáng nhö coù xe hôi ngaøy nay) maø
Hoøa thöôïng khoâng hay bieát gì caû.
Moät hoâm coù dòp xuoáng Long Ñieàn, Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá gheù nhaø baø bang, baø môùi hoûi: Maáy luùc
gaàn ñaây chuøa coù vieäc gì maø laáy tieàn nhieàu döõ vaäy. Chöøng ñoù, xem laïi giaáy tôø môùi bieát laø Hueä
Tieân ñaõ maïo danh Hoøa thöôïng ñeå laáy tieàn cuûa chuøa veà laøm cuûa rieâng.
Veà chuøa, Hoøa thöôïng khoâng coù chuùt gì Töùc giaän hay thaéc maéc gì veà vuï chuøa bò laáy maát tieàn maø
chæ noùi cho caùc ñeä töû bieát veà haønh ñoäng cuûa Hueä Tieân vaø baûo laø truïc xuaát Hueä Tieân ra khoûi chuøa.
Ñeán tröa hoâm sau, trong giôø côm, Hoøa thöôïng khoâng thaáy Hueä Tieân aên côm, Hoøa thöôïng hoûi:
Hueä tieân ñaâu sao khoâng aên côm ? Ñeä töû thöa laø: Hoøa thöôïng ñaõ ñuoåi Hueä Tieân roài maø. Hoøa
thöôïng noùi: Ñuoåi thì ñuoåi, nhöng vaãn cho noù aên côm vôùi chöù, keûo noù ñoùi toäi nghieäp ! Ñeä töû thöa
raèng: thaày ñöng lo cho Hueä Tieân ñoùi, vì Hueä Tieân ñaõ caát nhaø môùi vaø mua xe ngöïa roài. Töø ñoù,
Hoøa thöôïng khoâng nhaéc gì ñeán Hueä Tieän vaø khoâng nhaéc gì soá tieàn chuøa bò laáy maát ñoù.
Hoøa thöôïng cuõng coù taøi tröø ma quyû nöõa: ñình thaàn cuûa laøng Long thaïnh ñoù coù hieän töôïng ma
quaùi. Ngöôøi daân thöôøng thaáy maáy ngöôøi thaáp ba boán taác, maëc aùo ñuû maøu, thöôøng ñi laïi treân ñoøn
223
gioâng hay caùc caây ñaø treân noùc ñình. Hoøa thöôïng ñeán Ñình laäp ñaøn, trì chuù ñaïi bi moät thôøi gian thì
Ñình khoâng coøn hieän töôïng ñoù nöõa.
Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá, töùc thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm coù theå laø böïc chaân tu ñaéc ñaïo, ñaït taâm
voâ töôùng, voâ chaáp neân Hoøa thöôïng bieát tröôùc ngaøy giôø hoùa xaùc vaø ra ñi raát thaûn nhieân töï taïi.
Hoøa thöôïng vaãn maïnh khoûe vaø sinh hoaït bình thöôøng duø ñaõ hôn 70 tuoåi, boãng nhieân saùng sôùm
ngaøy 18 thaùng 5 naêm Aát Tò (1905) Hoøa thöôïng baûo baø naáu beáp naáu cho noài chaùo traéng vaø haùi laù
xaû naáu nöôùc cho Ngaøi taém.
Sau khi duøng chaùo traéng vaø taém xong, ñuùng giôø ngoï, Hoøa thöôïng maëc y phuïc ñaïi leã chænh teà, baûo
ñeä töû ñaùnh ba hoài troáng Baùt Nhaõ naèn xuoáng an nhieân thò tòch. Caùc vieân chöùc laøng vaø tín ñoà hay
tin chaïy ñeán, coù ngöôøi khoùc loùc, caén vaøo ngoùn chaân caùi Hoøa thöôïng, baát ngôø Hoøa thöôïng ngoài
daäy vaø baûo raèng: Nay ta ñaõ ñeán ngaøy giôø trôû veà queâ xöa, ñöøng than khoùc ñeå cho ta ñi ñöôïc an
laønh. Noùi xong Hoøa thöôïng naèm xuoáng nhaém maét, an nhieân vieän tòch, thoï 72 tuoåi (1).
Ñoà chuùng ñeán lo tang leã vaø laøm leã nhaäp thaùp Hoøa thöôïng Haûi hoäi – Chaùnh nieäm ôû beân traùi phía
sau khuoân vieân chuøa.
Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá (Haûi hoâi – Chaùnh Nieäm) cao khoaûng 12m, hình khoái luïc giaùc, cao
5 töøng vôùi ñænh laø moät baàu hoà loâ troøn, neàn thaùp cao khoaûng 1,5m. Xung quanh thaùp xaây haøng raøo
baèng gaïch cao khoaûng 2m.
Thaùp xaây baèng gaïch toâ xi maêng raát chaéc chaén, kieán truùc ñôn giaûn nhöng ñoà soä, vöõng chaéc vaø
trang nghieâm.
Thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm coù ñeä töû noåi danh:
- Thanh Keá – Hueä Ñaêng khai sôn chuøa Thieân Thai (Baø Ròa) vaø laäp hoäi Thieân Thaùi Thieàn Giaùo
Toâng Lieân Höõu Hoäi.
- Thanh Phöôùc – Nguyeãn Long khai sôn chuøa Böûu Sôn vaø Long An (Baø Ròa).
- ...

(1) Theo lôøi keå cuûa Hoøa thöôïng Phaùp Lan – Tröøng Taâm truï trì chuøa Khaùnh Höng ôû Chí Hoøa (Saùi
Goøn). Hoøa thöôïng Phaùp Lan laø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá, ñeä töû cuûa thieàn sö Thanh Keá
– Hueä Ñaêng.

(Xem tieåu söû caùc vò naøy trong danh saùch Lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn).
CHUØA LONG HOØA.
Chuøa Long Hoøa naèm giöõa caùnh ñoàng roäng, treân ñöôøng vaøo nuùi Chaân Tieân, chuøa Thieân Thai vaø
Dinh Coâ, thuoäc ñòa phaän xaõ An Ngaõi huyeän Long Ñaát, tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu.
Tröôùc coång chuøa laø Tam quan xaây baèng ñaù xanh, böôùc qua coång tam quan laø khoaûng saân roäng,
vôùi hai haøng caây cau thaúng vaø cao, ngay haøng thaúng loái nhö hai haøng coät côø.
Ngay tröôùc chuøa laø hai caây ñaøo tieân xanh, caønh laù ñöôïc cuoán troøn nhö taøng loïng vôùi traùi ñaøo tieân
troøn laúng, xanh boùng.
Maët tieàn chuøa coù hai cöûa lôùn, ôû giöõa hai cöûa laø böùc tranh “Long Maõ” hai beân laø hai caâu ñoái ngaên:
“Thuû chaáp caøn khoân ñaïi.
Huyeàn khai nhöït nguyeät tröôøng”
Taïm dòch:
Chaáp laáy trôøi ñaát roäng
Huyeàn khai ngaøy thaùng daøi.
Chuøa Long Hoøa caát theo kieåu chöõ “Tan” gioáng nhö caùc kieåu chuøa xöa ôû mieàn Nam, goàm coù 3
daõy nhaø naêm gian, beà ngang roäng 15m, töø tröôùc ra sau daøi 50m, töôøng xaây baèng ñaù xanh kieåu “da
qui”, daày 40cm raát chaéc chaén, neàn cao, neân troâng chuøa raát thoaùng ñaït, ñoà soä, nhöng vaãn mang neùt
trang nghieâm, coå kính.
224
Chaùnh ñieän roäng vôùi caùc haøng coät troøn to, cao vuùt, caùc töôïng Phaät coå trang nghieâm vaø coå kính.
Treân caùc coät coù caùc caâu ñoái.
- Long nhaân taâm, dó phaùt thieän taâm, thieän taâm phaùt phong ñieàu vuõ thuaän.
Hoøa ñòa maïch nhi khai ñaïo maïch, ñaïo maïch khai quoác thaùi daân an
(Taám loøng ngöôøi toát phaùt taâm laønh, taâm laønh phaùt khôûi möa hoøa gioù thuaän
Ñòa maïch hoøa hôïp khai neân nguoàn ñaïo, nguoàn ñaïo mang ñeán quoác gia thaùi bình, nhaân daân an
laïc)
- Vaïn phaùp ñaïi trung tuyeân töù ñeá, baùo Phaät toå hoàng aân kyø phong ñieàu vuõ thuaän.
Ñaïi huøng ñieän thöôïng dieãn tam thöøa, chuùc hoaøng vöông thaùnh thoï, nguyeän quoác thaùi daân an.
(Giöõa ñaøi Phaät phaùp tuyeân töù ñeá, baùo ñaùp hoàng aân Phaät toå, caàu möa hoøa gioù thuaän.
Treân ñieän Phaät dieãn tam thöøa, chuùc vua tröôøng thoï, nguyeän quoác gia thaùi bình, nhaân daân an
laïc)
Hai beân thôø caùc töôïng La Haùn.
Phía sau chaùnh ñieän laø baøn thôø Toå, treân coù caùc Long vò cuûa chö toå thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá.
- Hoøa thöôïng Lieãu Hueä – Taâm Thoâng (ñôøi 37)
- Hoøa thöôïng Taùnh Nhö – Phoå Teá (ñôøi 39)
- Hoøa thöôïng Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm (ñôøi 40)
- Ñaïi sö Thanh Thaïnh – Hueä Chieáu (ñôøi 41)
- ...
- Hình cuûa Hoøa thöôïng Thanh Keá – Hueä Ñaêng (ñôøi 41).
Hai beân ban thôø Toå coù caâu ñoái ngaén:
Taây thieân khai töù thaát hueä ñaêng,
Ñoâng ñoâ keá nhò tam trí aán.
Taïm dòch:
(Taây thieân khai môû 28 ngoïn ñeøn trí hueä,
Ñoâng ñoâ keá thöøa saùu vò truyeàn taâm aán.)
Tieáp theo chaùnh ñieän laø nhaø giaûng raát roäng vôùi caùc daõy baøn vaø gheá daøi, caùc boä vaùn roäng, treân coät
cuõng coù caùc caâu ñoái:
- Vaïn chuûng ñaøm hoa trình Baùt Nhaõ.
Löôõng haøng böûu thoï daãn boà ñeà.
(Muoân loaïi hoa öu ñaøm trình trí hueä;
Hai haøng caây quí tieáp daãn ñeán boà ñeà)
- Lieân quang phoå chieáu lieân gia khaùnh;
Töû ñöùc dieân khai vaïn hoä xuaân.
(Aùnh saùng hoa sen phoå chieáu laøm ngaøn nhaø vui,
Ñöùc töø bi mang ñeán muøa xuaân cho muoân nhaø)
Tieáp theo nhaø giaûng laø “nhaø khaùch” vôùi caùc boä baøn gheá ñeå tieáp khaùch vaø hai boä vaùn roäng. Hai
beân coù hai phoøng nhoû cho chö taêng. Phía sau nhaø khaùch laø hai haønh lang daãn xuoáng nhaø Oâng
Giaùm.
ÔÛ giöõa phoøng chö taêng vaø nhaø Oâng Giaùm cuøng hai haønh lang laø saân loä thieân hình chöõ nhaät ngang
7m, roäng 5m, ôû giöõa laø moät hoà nhoû troàng sen, xung quanh laø caùc chaäu hoa.
Long Hoøa coå töï khoâng bieát ñöôïc xaây töø naêm naøo vaø do ai ñöùng ra xaây caát ?
Qua caùc Long vò vaø moät vaøi taøi lieäu coøn laïi ôû chuøa, chæ coù theå taïm bieät ñöôïc nhö sau:
Chuøa Long Hoøa coù theå ñaõ ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng theá kyû 17. Khoâng bieát truï trì luùc ñoù laø caùc
vò taêng naøo / Maõi ñeán khoaûng naêm 1885 – 1890, Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá (Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm)
môùi vaøo Baø Ròa hoaèng hoùa vaø ñöôïc môøi truï trì chuøa Long Hoøa.

225
Naêm 1905, Hoøa thöôïng Ñoàng Ñeá vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø beân caïnh chuøa Long Hoøa, ñeä
töû laø sö Thanh Thaïnh – Hueä Chieáu keá theá truï trì.
Naêm 1924, Hoøa thöôïng Thanh Keá – Hueä Ñaêng truøng tu chuøa Long Hoøa chuøa ñaõ ñöôïcxaây döïng
baèng ñaù xanh, lôïp ngoùi, kieán truùc vöõng chaéc vaø trang nghieâm, hoaøn thaønh vaøo khoaûng naêm 1930,
chuøa coøn toàn taïi dñeán ngaøy hieän nay.
Sau khi Hoøa thöôïng Hueä Ñaêng veà Bình Ñònh (1941) ñeä töû laø Hoøa thöôïng Tröøng Ñieàn – Phaùp Böûu
truï trì chuøa Long Hoøa cho ñeán ngaøy vieân tòch (1988).
Truï trì chuøa Long Hoøa hieän nay laø Ñaïi ñöùc Taâm Haûi – Tònh Vieân.
Chuøa Long Hoøa naèm ôû giöõa vuøng ñoàng baèng caây caûnh xanh töôi, xa xa laø nhöõng daõy nuùi xanh
thaúm giöõa baàu trôøi loäng gioù, gioù töø bieån thoåi vaøo mang khoâng khí töôi maùt trong laønh. Böôùc vaøo
saân chuøa ñi giöõa hai haøng cau cao vuùt, caây caûnh xanh töôi, gioù bieån töôi maùt, khaùch haønh höông
caûm nhaän ñöôïc caûnh thanh tònh an laønh, bao noãi lo buoàn trong cuoäc soáng ngoaøi traàn theá nhö tan
bieán, taâm hoàn caûm thaáy thanh thaûn giöõa caûnh chuøa coå ñôn giaûn, bình dò nhöng trang ngieâm.

Hình:
- Chuøa Long Hoøa (Baø Ròa).
- Töôïng La Haùn ôû chuøa Long Hoøa.
- Thaùp cuûa thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm ôû chuøa Long Hoøa.
- Ñaïi hoàng chung ôû chuøa Long Hoøa.

V. TRUYEÀN THÖØA CUÛA THIEÀN SÖ TEÁ HUYEÀN – ÖÙNG AM.

Thieàn sö Teá Huyeàn – ÖÙng Am laø ñeä töû Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn (Truyeàn thöøa theo baøi keä:
Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng ...), hoaèng hoùa ôû chuøa Giaùc Nguyeân tænh Bình Ñònh.
Thieàn sö Teá Huyeàn – ÖÙng Am coù ñeä töû laø thieàn sö Ñaïi Ngoâ – Chôn Taâm hoaèng hoùa ôû chuøa Chaâu
Long vaø chuøa Tònh Laâm (huyeän Phuø Caùt).
- Ñaïo Tín – Quang Huy truï trì chuøa Long Khaùnh (Qui Nhôn)
- Ñaïo Thoaïi – Ñöùc Laâm ôû chuøa Tònh Laâm (Phuø Caùt)
- Ñaïo YÙ - Töø Khoan khai sôn chuøa Long Ña (An Nhôn)
- Ñaïo Minh ... khai sôn chuøa Thieán Hoøa, nay laø chuøa Long Hoøa (Phuø Caùt).

LAÂM TEÁ.
35. Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn.
(1667 – 1742)
36. Teá Huyeàn – ÖÙng Am
(Giaùc Nguyeân)
37. Ñaïi Ngoä – Chôn Taâm
(Tònh Laâm)
38. Ñaïo Thoaïi Ñaïo Tín Ñaïo YÙ Ñaïo Minh
Ñöùc Laâm Quang Huy Töø Khoan
(Tònh Laâm) (Long Khaùnh) (Long Ña) (Thieân Hoøa)
39. Taùnh Ñöùc Taùnh Toâng
Nhöùt Toâng Thieän Khaùnh
(Phöôùc Long) (Long Khaùnh)
40. Haûi Hueä Haûi Hoäi Haûi khoaùt Haûi Yeán Haûi Trung
Chaùnh Ñaïo Chaùnh Nguyeân Chí Thaønh Chaùnh Tröïc Chaùnh Lyù
Baûo Phong
(Long Khaùnh) (Long Ña) (Thieân Hoøa) (Phuø Caùt)
226
41.` Thanh Caàn
(Quaûng Ñieàn
(1849 – 1919)
42 Tröøng Chaán Tröøng Thieâm
Chaùnh Nhôn Chaùnh Leã
(1874 – 1948) (Long Thaïnh)
43. Taâm Hoaøn
Hueä Long
(1925 – 1981)
44. Nguyeân Phöôùc Nguyeân Löu
Minh Ñöùc Giaùc Taùnh

227
 Chöông VII.
THIEÀN SÖ MINH HAÛI – PHAÙP BAÛO (PHAÙP HOÙA)
VAØ CHI PHAÙI THIEÀN CHUÙC THAÙNH.
I. THIEÀN SÖ MINH HAÛI – PHAÙP BAÛO (PHAÙP HOÙA) 1670 -1754.
Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo, töï Ñaéc Trí hay Phaùp Hoùa thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 34,
teân tuïc laø Löông Theá Vinh, coøn coù teân laø Leâ Dieät, queâ ôû Phuùc Kieán (Trung Quoác), sanh naêm
Canh Tuaát (1670).
Coù theå thieàn sö Phaùp Baûo töø Trung Quoác sang Ñaøng Trong khi Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch
veà nöôùc thænh danh taêng theo yeâu caàu cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Traên (1667 – 1691). Ngay khi chö
taêng Trung Quoác ñeán Ñaøng Trong, Chuùa Nguyeãn cho môû Ñaïi Trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï vaø cöû
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch laøm Hoøa Thöôïng Ñöôøng Ñaàu ñeå chöùng minh cho caùc chö taêng
thoï giôùi ñaøn.
Sau ñoù, Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo vaøo Hoäi An (Quaûng Nam) khai sôn chuøa Chuùc Thaùnh.
Trong thôøi gian hoaèng döông Phaät phaùp ôû chuøa naøy, thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo phaùt xuaát moät
baøi keä truyeàn phaùi môùi cho moân ñoà thuoäc chi phaùi thieàn “Chuùc Thaùnh”:
Minh thieät phaùp toaøn chöông
Aán chôn nhö thò ñoâng
Chuùc thaùnh thoï thieân cöûu
Kyø quoác toä ñòa tröôøng
Ñaéc chaùnh luaät vi toâng
Toå ñaïo giaûi haïnh thoâng
Giaùc hoa boà ñeà thoï
Sung maõn nhôn thieân trung.
Naêm 1694 coù cuoäc aâm möu noåi loaïn cuûa hai ngöôøi chaùu cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu laø
Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Hueä vaø Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Thoâng (con cuûa Nguyeãn Phöôùc
Dieãn). Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Nhuaän toá giaùc, chuùa baét hai ngöôøi naøy vaø baûy ñoàng boïn ñem
gieát. Trong Khi ñoù, moät ngöôøi Hoa kieàu ôû phuû Qui Ninh teân laø Quaûng Phuù keát hôïp vôùi moät ngöôøi
laùi buoân teân Linh ôû Quaûng Ngaõi noåi loaïn. Teân Linh xöng laø Linh Vöông, hoïp ñoàng ñaûng, ñuùc
binh khí, ñoùng chieán thuyeàn, ñem quaân ñaùnh phaù nhieàu ñòa phöông ôû Quaûng Ngaõi, Qui Nhôn. Coù
theå Linh Vöông vaø Quaûng Phuù cuøng möu vôùi Chöôûng cô Nguyeãn Phöôùc Thoâng vaø Nguyeãn Phöôùc
Hueä. Chuùa phaûi sai töôùng soaùi ôû Dinh Quaûng Nam hôïp vôùi hai phuû Quaûng Ngaõi vaø Qui Nhôn hôïp
quaân ñaùnh deïp. Maõi ñeán naêm (1695) quaân Chuùa Nguyeãn môùi ñaùnh deïp ñöôïc. Khi quaân ñeán sôn
traïi thì Linh Vöông ñaõ cheát, Quaûng Phuù troán vaøo Phuù Yeân bò daân ñòa phöông baét ñem naïp.
Quaûng phuù laø ngöôøi Hoa kieàu soáng ôû Qui Nhôn, chaéc haúng laø ñeä töû cuûa chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø
do Toå sö Nguyeân Thieàu khai sôn, Thoâng vaø Hueä coù leõ cuõng qui y thoï giôùi Boà Taùt vôùi thieàn sö
Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaùnh (quaûng Nam) hay qui y vôùi Toå sö Nguyeân Thieàu ôû
chuøa Quoác Aân hoaëc thoï Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Thieân Muï. Vì vaäy, ngay töø naêm 1694, sau khi aâm
möu noåi loaïn bò ñoå beå, Toå sö Nguyeân Thieàu cuøng caùc ñeä töû trong phaùi thieàn Laâm Teá nhö Minh
Haûi – Phaùp Baûo bò lieân luïy neân phaûi boû chuøa, troán ñi nôi khaùc, ñoåi phaùp danh ñeå traùnh naïn:
- Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai ñoåi phaùp danh laø Sieâu Baïch, laäp chuøa Kim Cang ôû Bình
Thaûo (Beán Caù, Ñoàng Nai) hoaèng hoùa.
- Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo rôøi chuøa Chuùc Thaùnh vaøo nuùi Thieân Aán ôû Quaûng Ngaõi laäp
chuøa aån tu, ñoåi phaùp danh laø Phaùp Hoùa, chuøa naøy sau phaùt trieån thaønh Toå Ñình Thieân Aán cho
ñeán hieän nay.

227
Töông truyeàn raèng: khi thieàn sö Phaùp Hoùa döïng chuøa Thieân Aán, coù moät vò sö ñeán cuøng lo xaây caát
vaø ñaøo gieáng. Suoát ba naêm, hai sö ñaøo saâu 55 thöôùc moäc (khoaûng 22m), tôùi ñoä moät taûng ñaù chaén
ngang, hai sö cuõng coá gaéng kieân trì ñuïc ñaù, maáy tuaàn leã sau, maïch nöôùc töø döôùi taûng ñaù daâng
traøo leân. Sau khi hoaøn taát vieäc ñaøo gieáng, vò sö kia ñi ñaâu maát tích, khoâng ai bieát, neân ca dao ñòa
phöông coù caâu:
Oâng thaày ñaøo gieáng treân non
Ñeán khi coù nöôùc khoâng coøn thaày ôi !
Hieän chöa bieát vò sö cuøng ñaøo gieáng vôùi thieàn sö Phaùp Hoùa ñoù laø ai ? Chaéc haún vò sö naøy lieân heä
vôùi Toå sö Nguyeân Thieàu hoaëc laø huynh ñeä vôùi sö Phaùp Hoùa, cuøng bò lieân luïy trong cuoäc noåi loaïn
treân.
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Thieân Aán, thieàn sö Phaùp Hoùa noåi danh, trieàu ñình chuùa
Nguyeãn cuõng toân suøng neân naêm Vónh Thònh thöù 13 (1717), Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ban bieån
ngaïch cho chuøa Thieân Aán sôn son theáp vaøng treân ñoù ñeà: “Saéc töù Thieân Aán töï”.
Vaøo khoaûng naêm 1750 – 1753, Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh (1716 – 1767) ñöôïc cöû laøm tri
phuû Quaûng Ngaõi ñeå deïp :Moïi ñaù vaùch”, coù nhieàu dòp vieáng chuøa Thieân Aán, vònh caûnh chuøa trong
baøi: Vònh Thieân Aán nieâm haø”.
Trong thôøi gian ñoù. Chaéc haún laø Nguyeãn Cö Trinh coù nhieàu dòp thaêm vieáng vaø tham khaûo veà Phaät
phaùp vôùi thieàn sö Phaùp Hoùa.
Ngaøy 27 thaùng Gieâng naêm Giaùp Tuaát (1754), giôø ngoï thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo vieân tòch ôû
chuøa Thieân Aán, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Thieàn sö Phaùp Hoùa coù nhieàu ñeä töû noåi danh:
- Thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån hieäu Aân Trieâm hoaèng hoùa ôû chuøa Phuùc Laâm, coù ñeä töû noåi
danh laø Phaùp Chuyeân – Luaät truyeàn, hieäu Dieäu Nghieâm vaø phaùp toân laø Toaøn Nhöït – Quang
Ñaøi noåi tieáng ôû Phuù Yeân.
- Thieàn sö Thieät Uùy – Khaùnh Vaân, keá theá truï trì chuøa Thieân Aán.
- Thieàn sö Thieät Hoäi – Vieân Quang coù ñeä töû laø Phaùp Traøng – Quang Chính hieäu Baûo Ñaøi,
hoaèng hoùa ôû chuøa Tam Thai treân nuùi non nöôùc (Thuûy Sôn) trong Nguõ Haønh Sôn (Quaûng
Nam).
- Thieàn sö Thieät Quaûng – Caûm ÖÙng coù ñeä töû noåi danh laø Phaùp Nhaân – Thieân Tröôøng vaø phaùp
toân laø Toøan Taùnh – Chaùnh Ñaéc noåi tieáng ôû Gia Ñònh. Thieàn sö Chaùnh Ñaéc truï trì chuøa Hoäi
Khaùnh (Thuû Daàu Moät) vaø chuøa Taäp Phöôùc ôû Gia Ñònh.

II. CHUØA CHUÙC THAÙNH (HOÄI AN – QUAÛNG NAM)

Chuøa Chuùc Thaùnh ñöôïc Thieàn sö Minh Haûi – Ñaéc Trí hay Phaùp Baûo (1670 – 1754) khai sôn vaøo
khoaûng cuoái theá kyû 17. Chuøa toïa laïc ôû khu ñoàng baèng thanh tònh, phong caûnh xanh töôi ôû ngoaïi oâ
ñoâ thò Hoäi An, Dinh Quaûng Nam. Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo laø d8eä töû cuûa Toå sö Sieâu Baïch
– Hoaùn Bích (Nguyeân Thieàu), töø Trung Quoác sang Ñaøng Trong laäp chuøa Chuùc Thaùnh khoaûng
naêm 1694 – 1695, vaø cuoäc noåi loaïn cuûa Linh Vöông vaø Quaûng Phuù ôû Bình Ñònh – Quaûng Nam
laøm lieân luïy ñeán Toå sö Nguyeân Thieàu vaø moân phaùi neân Phaùp Baûo boû chuøa Chuùc Thaùnh troán vaøo
nuùi Thieân Aán ôû Quaûng Ngaõi laäp chuøa Thieân Aán hoaèng hoùa ñoåi phaùp danh laø Phaùp Hoùa vaø ñoåi hoï
Löông thaønh hoï Leâ (trong khi Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang).
Sau khi thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo rôøi chuøa Chuùc Thaùnh, coù leõ ñeä töû laø sö Thieät Thoï – Chaùnh
Hoùa keá theá truï trì, neân khi vieân tòch ñoà chuùng laäp thaùp trong khuoân vieân chuøa.
Ngoaøi ra, sau khi Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo vieân tòch (coù leõ laø naêm 1796), ñoà chuùng laäp thaùp ôû
chuøa Thieân Aán (Quaûng Ngaõi), ôû chuøa Chuùc Thaùnh cuõng laäp thaùp thôø (laø thaùp voïng ?)
Baûo thaùp cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû tröôùc chuøa Chuùc Thaùnh cao ba töøng, hình khoái luïc
giaùc, trang trí raát myõ thuaät. Phía tröôùc hai beân laø hai coät troøn, ñænh nhoïn, gioáng nhö hai caây buùt
228
(buùt vieát chöõ Nho), ôû giöõa laø moät bình phong, nhöng bình phong laïi laø moät voøng troøn boång trong
ruoät, coù leõ laø töôïng tröng cho lyù “Saéc khoâng” cuûa kinh Baùt Nhaõ trong Phaät Giaùo.
Thaùp ba töøng, döôùi lôùn leân treân nhoû daàn, ñænh laø buùp sen. Caùc maaët xung quanh thaùp trang trí ñôn
giaûn, maøu saéc haøi hoøa, troâng raát coå kinh vaø raát myõ thuaät. Thaùp coå phuû reâu xanh ñöôïc döïng leân
giöõa khu ñaát caùt baèng phaúng, xung quanh laø caây coái xanh töôi, laøm cho phong caûnh cuûa thaùp caøng
ñeïp, moät caûnh ñeïp coå kính mang muøi thieân vò (1)

(1) Nhöng raát tieác laø trong naêm Taân Muøi (1991) truï trì chuøa Chuùc Thaùnh laø Hoøa thöôïng Thích Trí
Nhaân cuøng moân ñoà laïi phaù boû thaùp coå naøy, xaây döïng laïi moät thaùp môùi to lôùn, kieán truùc vó ñaïi
hôn, nhöng maát ñi moät di tích raát myõ thuaät.

Chuøa Chuùc Thaùnh kieán truùc theo kieåu chöõ tam goàm ba daõy nhaø ngang noái lieàn nhau.
· Tieàn Ñöôøng laø daõy nhaø ba gian hai chaùi, roäng 15m. ÔÛ chaùi beân maët (ôû ngoaøi nhìn vaøo) coù
chieác khaùnh ñaù.
· Chaùnh ñieän thôø ñôn giaûn: Trong cuøng ôû treân cao laø töôïng Tam Theá Phaät, phía tröôùc laø Phaät Di
Laïc, hai beân laø A Nam vaø Ca Dieáp. Hai beân vaùch coù 18 vò La Haùn (Moãi beân 9 vò) vaø Oâng
Thieän, Oâng Aùc.
· Nhaø Toå caùch chaùnh ñieän moät saân loä thieân hình chöõ nhaät, hai beân hai haønh lang coù maùi noái
lieàn chaùnh ñieän.
ÔÛ saân tröôùc, ôû giöõa laø töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm.
Phía tröôùc tieàn ñöôøng, hai beân coù ñoâng vaø Taây lang, laø gian nhaø ba gian, ngang 6m, daøi 8m.
Nhaø Toå thôø Long vò Toå vaø caùc baûng ghi phaùp danh cuûa caùc thieàn sö trong phaùi thieàn Laâm Teá,
thuoäc chi phaùi thieàn Chuùc Thaùnh:
1) Long vò cuûa Toå khai sôn chuøa Chuùc Thaùnh ghi ñôn giaûn: “Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam
thaäp töù theá, huùy Minh Haûi töï Ñaéc Trí taêng Phaùp Baûo laõo Hoøa thöôïng chi vò.
2) Trong baûng ghi phaùp danh caùc thieàn sö trong moân phaùi goàm:
- 5 vò ñôøi thöù 35: Thieät Dinh – Chaùnh Hieån, Thieät Thoï – Chaùnh Hoùa, Thieät Maãn – Chaùnh Dung,
Hoa Nghieâm hieäu Phaät Thieân, Phaùp Dieãn hieäu Baûo Troøn (?)
- 3 vò ñôøi 36: Ñaïo Thieän hieäu Ñaïi Nguyeân, Toaøn Thô – Dieäu Quang, Ñaïi Hieän hieäu Sieâu Cang
(?).
- 11 vò ñôøi 37: Toøan Ñöùc – Hoaèng Toâng, Toaøn Quang – Hueä Ñöùc, Toaøn Thaùi – Vieân Dung,
Toaøn Minh – Gia Hieäu, Toaøn Nhaân – Vi YÙ...
- Ñôøi 38: Chöông Lyù – Trí Quang, Chöông Quaùn – Tuyeàn Ñieàn, Chöông Ñoä – Tuyeân Tuøng
hieäu Quaùn Vieân...
- Ñôøi 39: Aán Bính töï Toå Thuaän hieäu Phoå Baûo.
- Ñôøi 40: Chôn Chöùng – Ñoä Taâm hieäu Thieän Quang, Chôn Nhaät – Ñoä Chieáu hieäu Quang Ming.
Ñaïi hoàng chung cuûa chuøa Chuùc Thaùnh ñöôïc ñuùc vaøo ngaøy 11 thaùng gieâng, döôùi söï chöùng minh
cuûa Hoøa Thöôïng Chí Thaønh, truï trì chuøa Saéc töù Tam Thai (töùc thieàn sö Aán Thanh hieä Toå Ñaïo).
Chuoâng cao 1,25m (khoâng keå quai cao 90cm) ñöôøng kính mieäng roäng 62cm.
Trong khuoân vieân chuøa Chuùc Thaùnh, ngoaøi thaùp cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo coøn coù caùc thaùp
xöa nhö:
- Thaùp cuûa Thieàn sö Thieät Thoï – Chaùnh Hoøa (Laâm Teá, ñôøi 35).
- Thaùp cuûa Thieàn sö Aán Bình – Phoå Baûo (Laâm Teá, ñôøi 39)
- Thaùp cuûa Taêng cang Chôn Chöùng – Ñaïo Taâm hieäu Thieän Quaû. (Taêng cang chuøa Saéc Töù
Tam Thai vaø Linh ÖÙng)

III. THIEÀN SÖ THIEÄT DINH – CHAÙNH HIEÅN

229
 HIEÄU AÂN TRIEÂM (1712 – 1796)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 35)
Thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån hieäu Aân Trieâm, hoï Leâ sanh naêm Nhaâm Thìn (1712), queâ ôû
Beán Ñeàn, huyeän Dñieän Baøn, Dinh Quaûng Nam.
Meï cuûa sö naèm chieâm bao thaáy con traâu choïc söøng vaøo buïng, baét ñaàu thoï thai, töø ñoù baø khoâng aên
ñoà maën ñöôïc nöõa, sau ñoù sanh ra sö.
Luùc môùi 8 tuoåi, sö ñöôïc cha meï cho vaøo chuøa Chuùc Thaùnh ôû Hoäi An (Quaûng Nam), theo hoïc vôùi
Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo. Sau thôøi gian tu hoïc, ñeán tuoåi tröôûng thaønh, thoï giôùi vaø ñöôïc ban
phaùp danh laø Thieät Dinh – Chaùnh hieån, hieäu Aân Trieâm, thuoäc ñôøi thöù 35, chi phaùi Chuùc Thaùnh
cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong, truyeàn thöøa theo baøi keä: Minh Thieät Phaùp Toøn Chöông,
Aán Chôn Nhö Thoï Ñoàng...
Thieàn sö Chaùnh Hieån khai sôn chuøa Phöôùc Laâm ôû Hoäi An (Quaûng Nam), hoaèng hoùa cho ñeán
ngaøy vieân tòch, vaøo naêm Bính Thìn (1796) thoï 85 tuoåi.
Hoøa thöôïng Chaùnh hieån ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû noåi danh ôû Ñaøng trong vaøo thôøi baáy giôø vaø coøn
truyeàn thöøa cho ñeán ngaøy nay.
- Thieàn sö Phaùp Lieâm – Luaät Oai hay Minh Giaùc, keá theá truï trì chuøa Phöôùc Laâm, noåi tieáng
vôùi danh hieäu “Toå Bình Man Taûo Thò” (1747 – 1830).
- Thieàn sö Phaùp Aán – Töôøng Quang, hieäu Quaûng Ñoä truï trì chuøa Vaïn Ñöùc (Quaûng Nam).
- Thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn hieäu Dieäu Nghieâm (1726 – 1798) khai sôn chuøa Töø
Quang ôû Phuù Yeân coù ñeä töû noåi danh laø Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi khai sôn chuøa
Vieân Quang ôû Phuù Yeân.
- Thieàn sö Phoå Trieâm truï trì chuøa Vaïn Ñöùc (Quaûng Nam) ñöôïc Boä Leã caáp Ñoä Ñieäp, Giôùi
ñao (hieän coøn ôû chuøa), khi tòch ñöôïc ban thuïy hieäu laø Phöôùc Sôn.
IV. TOÅ BÌNH MAN TAÛO THÒ (1747 – 1830).
PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØi 36.
Toå Bình Man Taûo Thò hay thieàn sö Phaùp Lieâm – Luaät Oai hieäu Minh Giaùc, teân tuïc laø Voõ Ñöùc
Nghieâm, sanh naêm Ñinh Maõo (1747) ôû thoân Ngoïc Trì, huyeän Tö Nghóa, Quaûng Ngaõi (1)

(1) Trong saùch Khaùnh Anh Vaên Sao, quyeån 2, phaàn “trích dòch” Hoøa thöông Khaùnh Anh vieát
laø: Thieàn sö Phaùp Kieâm – Luaät Oai (trang 56).

Naêm 12 tuoåi (1758) Ñöùc Nghieâm töø Quaûng Ngaõi ñeán chuøa Phöôùc Laâm ôû xaõ Thanh Haø, Hoäi An,
Dinh Quaûng Nam xin qui y vôùi Hoøa thöôïng Thieät Dinh – Chaùnh Hieån hieäu Aân Trieâm (1712 –
1796). Sau thôøi gian chí taâm tu haønh, ñaït ñöôïc toâng chæ thieàn toâng, ñöôïc ban phaùp danh laø Phaùp
Lieâm, töï Luaät Oai, trôû thaønh moät taêng só cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, chi phaùi “Chuùc Thaùnh” (Quaûng
Nam), thuoäc theá heä thöù 36 (Truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo:
“Minh Thieät Phaùp Toaøn Chöông, Aán Chôn Nhö Thò Ñoàng...”)
Naêm 1768, sö Luaät Oai trôû veà queâ thaêm gia ñình sau 10 naêm xa caùch, gaëp luùc ngöôøi Man noåi daäy
choáng laïi trieàu ñình Chuùa Nguyeãn vaø cöôùp phaù haø hieáp daân laøng ôû ñòa phöông. Tröôùc caûnh
thöông taâm, baàu nhieät huyeát cuûa tuoåi treû thuùc giuïc, sö Luaät Oai töø boû lôùp aùo taêng só, gia nhaäp vaøo
quaân ñoäi cuûa trieàu ñình Chuùa Nguyeãn ñeå tham döï vaøo vieäc bình ñònh ngöôøi Man ñem laïi yeân
laønh cho daân chuùng.
Sau 10 naêm trong quaân nguõ, laäp ñöôïc nhieàu chieán coâng, ñöôïc thaêng chöùc “chæ huy” (chöa roõ chöùc
vuï thaät söï); luùc ñoù nhaø Taây Sôn noåi leân ñaùnh baïi Chuùa Nguyeãn vaø ñang choáng laïi Chuùa Trònh.
Caûnh noäi chieán tang thöông, ñaát nöôùc roái loaïn, caùc trieàu ñaïi vua chuùa bò thay ñoåi... caûnh phieàn

230
naõo vaø voâ thöôøng cuûa cuoäc ñôøi laïi laøm cho chæ huy Voõ Ñöùc Nghieâm ngoä laïi lyù ñaïo Phaät, thaáy roõ
con ñöôøng ñeå giaûi thoaùt khoûi voøng luaân hoài nhaân quaû cuûa kieáp ngöôøi.
Voõ Ñöùc Nghieâm laïi côûi boû lôùp aùo moät vò quan, maëc aùo naâu soøng trôû veà vôùi ñaïo Phaät, tuy nhieân
sö Phaùp Lieâm – Luaät Oai cuõng quaùn xeùt roõ nghieäp löïc cuûa mình ñaõ taïo ra trong 10 naêm chinh
chieán, chöùc vuï “chæ huy” ñaõ ñoåi baèng bao maïng ngöôøi, 10 naêm haêng say cheùm gieát ñaõ gaây bieát
bao toäi loãi... Vì vaäy, sö Luaät Oai phaùt ñaïi nguyeân laøm keû queùt chôï (taûo thò) ñeå saùm hoái bao toäi
loãi. Suoát hai möôi naêm queùt chôï, nhöng taâm vaãn chí taâm thieàn ñònh, thöïc haønh theo toâng chæ thieàn
cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm ngaøy xöa, nhaäp theá tu haønh, thieàn ñònh trong töù oai nghi... Ñaïo haïnh cuûa
sö “Bình Man Taûo Thò” (Bình giaëc Man queùt chôï) ngaøy caøng thaâm saâu, baù taùnh ôû ñòa phöông ñeàu
kính phuïc taøi ñöùc.
Vì vaäy, naêm Maäu Ngoï (1798), boån ñaïo cuûa chuøa Di Ñaø ôû Hoäi An thænh sö “Bình Man Taûo Chôï”
veà truï trì chuøa naøy. Sau ñoù sö “Bình Man Taûo Chôï” thoï giôùi ñaøn, ñöôïc ban phaùp danh môùi laø
Minh Giaùc vaø veà tu haønh ôû chuøa Phöôùc Laâm ngaøy xöa. Thieàn sö Minh Giaùc hôïp vôùi Hoøa thöôïng
Quaûng Hueä truøng höng laïi chuøa Phöôùc Laâm. Thieàn sö Minh Giaùc giuùp cho chuøa Phöôùc Laâm höng
thònh trôû laïi, boån ñaïo ñeán thoï giôùi tham hoïc ngaøy caøng ñoâng.
Naêm Maäu Daàn (1818), thieàn sö Toaøn Ñöùc – Hoaèng Toâng (hay Hoaèng Tuyeân)truøng tu chuøa Vaïn
Ñöùc (Quaûng Nam), ñuùc ñaïi hoàng chung cho chuøa, thænh Hoøa Thöôïng Minh Giaùc chöùng minh, ñaïi
hoàng chung naøy hieän coøn taïi chuøa Vaïn Ñöùc, chuoâng cao 1.20m, ñöôøng kính mieäng chuoâng roäng
0,60m, treân coù khaéc: “Vaïn Ñöùc töï truï trì Hoaèng Toâng Ñaïi sö. Thieân vaän Maäu Daàn, thaát nguyeät
caùt nhöït, Minh Giaùc Ñaïi laõo Hoøa thöôïng chöùng minh...”
Naêm Nhaâm Ngoï (1822), Hoøa thöôïng Minh Giaùc truøng tu chuøa Phöôùc Laâm, Phaät töû taïo töôïng, ñuùc
chuoâng theâm cho chuøa... Ñaïi hoàng chung ñöôïc Phaät töû chuù taïo döôùi söï chöùng minh cuûa Hoøa
thöôïng Minh Giaùc hieän vaãn coøn ôû chuøa, chuoâng cao 1,30m, ñöôøng kính mieäng 70cm.
Hoøa thöôïng Ming Giaùc laäp chuøa Haûi Taïng treân Cuø lao Chaøm (ñaûo Tieâm Buùt La ngaøy xöa), ôû
ngoaøi bieån caùch Hoäi An hôn 20km, nôi ngaøy xöa Toå Minh Chaâu – Höông Haûi tu haønh tröôùc khi
noåi danh.
Hoøa thöôïng Minh Giaùc cuõng vaân du hoaèng hoùa, laäp chuøa ñoä chuùng ôû vuøng Quaûng Nam – Bình
Ñònh, nhieàu chuøa ôû vuøng naøy thuoäc truyeàn thöøa cuûa Hoøa thöôïng.
Tröôùc chuøa Phöôùc Laâm coù bia keå veà tieåu söû Hoøa thöôïng Minh Giaùc ñöôïc khaéc vaøo naêm Kyû Tò,
nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 22 (naêm 1869) cho bieát: Hoøa thöôïng Phaùp Lieâm – Luaät Oai hieäu Minh
Giaùc vieân tòch vaøo naêm 84 tuoåi. Nhö vaäy, hoøa thöôïng tòch vaøo naêm Canh Daàn (1830). Ñoà chuùng
laäp thaùp thôø Hoøa thöôïng Minh Giaùc ôû trong khuoân vieân phía tröôùc chuøa Phöôùc Laâm.
Bia “Tieân Hoøa thöôïng hieäu Minh Giaùc” keå treân do tu só Giaùc Trai thuaät, Hoøa thöôïng Vónh Gia
(Thieàn sö Aán Boån – Toå Nguyeân) ghi.
Chuøa Phöôùc Laâm hieän coù caâu ñoái ca ngôïi coâng ñöùc Hoøa thöôïng Minh Giaùc hay “Toå Bình Man
Taûo Thò” nhö sau:
- Bình Man Taûo Thò löôõng ñoä gian lao, xuaát gia kyø phaùt nguyeän vöu kyø baùc vaät sanh thieân
thaønh chaùnh quaû.
- Taûo Thò chuù chuùng nhò thung coâng ñöùc, caùch cöïu hoå ñaûnh taân coå hoå thieân thu giaùc theá vónh
truyeàn ñaêng.

V. THIEÀN SÖ PHAÙP CHUYEÂN – LUAÄT TRUYEÀN HIEÄU DIEÄU NGHIEÂM (1726 – 1798).
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36)
Thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn, hieäu Dieäu Nghieâm, truï trì chuøa Töø Quang ôû nuùi ñaù traéng,
soâng Caàu laø ñeä töû cuûa thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån, hieäu Aân Trieâm ôû chuøa Phuùc Laâm,

231
thuoäc truyeàn thöøa cuûa chi phaùi Chuùc Thaùnh (truyeàn theo baøi keä: “Minh Thieät Phaùp Toaøn
Chöông...”)
Thieàn sö Dieäu Nghieâm sanh naêm Bính Ngoï (1726), luùc coøn treû sôùm theo Nho hoïc, thoâng minh,
hoïc gioûi neân naêm Quùi Hôïi (1743), luùc môùi 18 tuoåi ñaõ thi ñaäu ra laøm quan döôùi trieàu chuùa Voõ
Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt ôû Ñaøng Trong.
Vaøo cuoái ñôøi Chuùa Voõ Vöông, trieàu ñaïi Chuùa Nguyeãn baét ñaàu suy yeáu, trieàu ñình thieáu nhaân taøi,
Quoác phoù Tröông Phöôùc Loan thuoäc haøng ngoaïi thích (em vôï cuûa Chuùa) keùm taøi, thieáu ñöùc, laïi
tham nhuõng, chæ lo vô veùt vaøng baïc, tieàn vaø laøm giaøu cho rieâng mình, xaõ hoäi roái loaïn, ñoùi khoå,
soáng trong caûnh tranh danh ñoaït lôïi cuûa quan laïi trieàu thaàn thoái naùt.
Nhaân dòp xem tuoàng “Tam Trinh coá söï” vaø Long hoå söï duyeân”, Dieäu Nghieâm ngoä ñöôïc lyù ñaïo
Phaät, noi theo göông caùc böïc coå nhaân ñoù, quyeát chí vaøo röøng nuùi tu haønh ñeå giaûi thoaùt khoûi cuoäc
ñôøi ñaày phieàn naõo vaø khoå luïy. Dieäu Nghieâm laïy trình cha meï xin pheùp xuaát gia.
Trong saùch “Töø Quang töï, sa moân Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn, Dieäu Nghieâm thieàn sö xuaát theá
nhaân do söï tích” (söï tích nhaân do xuaát theá cuûa thieàn sö Dieäu Nghieâm hay sa moân Phaùp Chuyeân –
Luaät Truyeàn ôû chuøa Töø Quang), Thieàn sö Toaøn Nhöït vieát veà Boån sö nhö sau:
“Ñeán naêm Quí Hôïi (1743), luùc ñaõ 18 tuoåi, Toå (Dieäu Nghieâm) vöøa chieám ñöôïc coâng danh, tình côø
xem ñoaïn tuoàng “Tam trinh coá söï”, sau ñoù laïi xem “Long hoå söï duyeân”, beøn tænh ngoä, bieát giaøu
sang laø moät tröôøng aûo moäng, sao baèng soáng ôû nuùi khe maø hoïc ñaïo, baét chöôùc nhöõng böïc coå nhaân
kia, beøn trôû veà nhaø laïy trình cha meï xin xuaát gia”.
Sau thôøi gian tu hoïc vôùi Hoøa thöôïng Chaùnh Hieån ôû chuøa Phuùc Laâm, thieàn sö Dieäu Nghieâm vaân
du röøng nuùi, chuøa chieàn tu hoïc. Sö Dieäu Nghieâm coøn vaøo chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Bình Ñònh)
ñeå tham hoïc vôùi thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät vaø ñeå ñöôïc xem boä kinh do Toång binh Maïc
Cöûu ôû Haø Tieân ñaõ thænh töø Trung Hoa sang cuùng döôøng cho chuøa naøy.
Sau ñoù, thieàn sö Dieäu Nghieâm truï trì chuøa Töø Quang ôû nuùi Ñaù Traéng, Soâng Caàu, Phuù Yeân. Trong
thôøi gian naøy, thieàn sö Dieäu Nghieâm bieân soaïn chuù giaûng nhieàu kinh saùch vaø thuyeát giaûng Phaät
phaùp taïi nhieàu chuøa khaùc ôû Phuù Yeân.
Thaùng 8 naêm Kyû Daäu (1789), sö Höõu Nguyeän vaø moät soá taêng só xin thieàn sö Dieäu Nghieâm giaûng:
“Sa di oai nhi taêng chuù”
Naêm 1791, Ñaïi sö Trí Ñaêng truï trì chuøa Coå Laâm ôû aáp Cao cöông, huyeän Ñoàng Xuaân, thænh Thieàn
sö Dieäu Nghieâm giaûng kinh “Kim Cang Baùt nhaõ” ôû chuøa Baûo Toaøn.
Naêm Aát Maõo (1795), thieàn sö Dieäu Nghieâm laïi ñöôïc thænh giaûng “Tuø ni sa di oai nghi caûnh saùch”.
Thieàn sö Dieäu Nghieâm coù 28 ñeä töû thaønh danh noái tieáp ngoïn ñeøn phaùp, noåi baät nhaát laø thieàn sö
Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi, Quaûng Giaùc, Quaûng Vaên, Quaûng Nhuaän...
Thieàn sö Phaùp Chuyeân – Dieäu Nghieâm vieân tòch vaøo naêm Maäu Ngoï (1798), thoï 73 tuoåi.
Thieàn sö Dieäu Nghieâm ñaõ bieân soaïn raát nhieàu kinh saùch ñöôïc khaéc baûn in löu haønh:
- Ñòa Taïng Boà Taùt nguyeän kinh yeáu giaûi: Linh Nguyeân in naêm Gia Long 17 (1818).
- Ñaïi Phöông tieän Phaät baùo aân kinh chuù nghóa: Thieàn sö Quaûng Giaùc keá theá truï trì chuøa Töø
Quang, cuøng Quaûng Vaên vaø Quaûng Nhuaän chuøa Trieâu Toân vaø Linh Sôn ôû Phuù Yeân, in
vaøo naêm Minh Maïng thöù 17 (1836).
- A Di Ñaø sôù sao töï nghóa (4 quyeån)
- Qui Sôn Caûnh saùch cuù thích kyù löôïc.
- Tyø ni oai nghi sa di caûnh saùch aán chuù yeáu löôïc.
- Tyø ni nhöït duïng thieát yeáu phaùt aån aâm chuù.
- Sa di luaät nghi yeáu löôïc taêng chuù.
- Söï nghóa luaät yeáu löôïc.
- Söï nghóa qui nguyeân
- Nhaân sôû ñaùo aâm thích tuøy luïc taïp thieân.
232
 - Tam baûo bieän hoaëc luaän. Thieàn sö Dieäu Nghieâm giaûi thích cho giôùi tri thöùc trong xaõ hoäi
veà lyù do xuaát gia vaø haïnh tu haønh khoå cöïc cuûa taêng só Phaät Giaùo.
- Nghieäp baùo sai nghieäp kinh.
- ...
Caùc kinh saùch treân, ñaõ khaéc in roài hay coøn baûn thaûo ñöôïc taøng tröõ ôû moät toøa nhaø ôû chuøa Töù
Quang, nuùi Ñaù Traêng, tænh Phuù Yeân. Nhöng tieác thay, naêm Kyû Tò (1929), chuøa Töø Quang bò chaùy,
luûa ñaõ thieâu huûy taát caû, taát caû coâng nghieäp cuûa Toå ñeàu bay theo khoùi tro. Truï trì chuøa luùc ñoù laø
Hoøa Thöôïng Phaùp Ngöõ (Theo saùch Khaùnh Anh vaên sao, quyeån 2, phaàn “Trích dòch” cuûa Hoøa
Thöông Khaùnh Anh, in naêm 1953, trang 57).
Veà Lòch söû Phaät giaùo, thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn ñaõ vieát quyeån: “Phaät Toå Ñích Truyeàn
Nhöùt Thoáng: Taây Thieân Ñoâng Chaán, Nam Vieät”, sau khi Hoøa thöôïng Khaùnh Anh trích dòch ra chöõ
Vieät, in trong saùch “Khaùnh Anh vaên sao” quyeån 2.
Trong saùch naøy, thieàn sö Dieäu Nghieâm ñaõ vieát sô löôïc truyeàn thöøa cuûa chö Toå sö ôû Aán Ñoä (28 vò)
vaø chö Toå sö ôû Trung Hoa (thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá), truyeàn xuoáng ñeán ñôøi thöù 70 (töø Ca Dieáp
trôû xuoáng) laø thieàn sö Hoaùn Bích – Thoï Toâng.
Töø Toå sö Hoaùn Bích – Thoï Toâng (Nguyeân Thieàu) truyeàn sang Vieät Nam neân Hoøa thöôïng Phaùp
Chuyeân vieát quyeån: “Chaùnh Truyeàn Nhöùt Chi: Töø trung Thieân ñeán Trung Hoa vaø Trung Vieät”.
Phaàn Trung Vieät goàm coù:
- Theá heä thöù 70: Toå sö Hoaùn Bích – Thoï Toâng.
- Theá heä 71: Hoøa thöôïng Minh Haûi – Ñaéc trí – Phaùp Baûo.
- Theá heä 72: Hoøa thöôïng Thieät Dinh – Chaùnh hieån hieäu Aân Trieâm ôû chuøa Phöôùc Laâm.
- Theá heä 73: Ñaïi laõo Hoøa thöôïng huùy Phaùp Kieâm, töï Luaät Hoai hieäu Minh Giaùc.
(Hoøa thöôïng Phaùp Chuyeân vieát ñeán ñaây laø döùt).
Hoøa thöôïng Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn vieát tieåu söû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu khaù kyõ, trong ñoù
coù xaùc minh roõ ngaøy sinh, ngaøy tòch cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ñeán Qui Nhôn laø naêm Ñinh Tò
(1677), ñieàu naøy coù theå duøng ñeå ñính chaùnh sai laàm trong “baøi minh ôû thaùp cuûa Toå sö Nguyeân
Thieàu” (Baøi minh ghi sai laø naêm “Aát Tò”).

VI. THIEÀN SÖ TOAØN NHÖÏT – QUANG ÑAØI.

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 37).

(I) HAØNH TRAÏNG.

Hieän chöa bieát roõ queâ quaùn, naêm sanh, naêm maát, nhöng qua taäp thô Tam giaùo nguyeân löu kyù cuûa
thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi maø chuùng ta bieát sô qua veà haønh traïng cuûa taùc giaû:
Ta xöa cuõng döï Nho gia,
Möôøi hai tuoåi hoïc ñeán ba möôi raøy,
Hoûi thaêm naêm baûy oâng thaày,
Khoâng ai toû ñaëng taùnh trôøi huyeân moân.
Taâm nguyeân uaån aùo thaùnh nhôn,
Cuõng laø chaân laïc haïo nhieân ñeå truyeàn.
Sau ta ñaâu, pheùp thieân,
Thuôû ba möôi tuoåi vaäy lieàn xuaát gia.
Nhö vaäy Toaøn Nhöït theo hoïc chöõ Nho töø luùc 12 tuoåi cho ñeán naêm 30, theo hoïc ñeán naêm, baûy oâng
thaày trong suoát 20 naêm, neân Toaøn Nhöït gioûi caû veà thô vaên chöõ Nho vaø chöõ Noâm. Ñeán naêm 30
tuoåi, Toøa Nhöït môùi baét ñaàu theo hoïc “pheùp thieân” vaø xuaát gia.
Trong taäp thô xuaát gia vaên, Toaøn Nhöït cho bieát theâm:

233
 Xöùa coøn aân naëng cuø lao,
Vaäy neân naán naù ra vaøo döôõng nuoâi
Thaûo thaân nay ñaõ khaúm roài,
Tay giô göôm hueä chaân lui thò thaønh.
Daïo chôi nöôùc bieác non xanh.
Ngoài vaúng ñaàu gheành, maëc thích ngao du.
Maëc ai veà Sôû sang Ngoâ.
Gìa loøng hai chöõ “Nam Moâ” chaúng rôøi.
Qua ñoaïn thô naøy, chuùng ta ñöôïc bieát theâm: Toaøn Nhöït luùc treû theo hoïc chöõ Nho vaø vì aûnh höôûng
Nho giaùo, neân Toaøn Nhöït chaêm lo hoïc haønh ñeå sau naøy thaønh danh ra laøm quan veïn troøn “Trung
“ vaø “hieáu” cuûa Nho Gia.
Nhöng sau khi cha meï maát, Toaøn Nhöït khoûi baän taâm veà chöõ “hieáu”, coù thì giôø nhaøn roãi môùi ñi
ngao du sôn thuûy, thaêm vieáng danh lam thaéng caûnh, nuùi röøng, soâng hoà... Coù dòp tieáp xuùc vôïi thaïc
ñöùc danh taêng, böïc hieàn só, nhôø ñoù thaáy chaùn caûnh soáng ñua tranh danh lôïi daày khoå luïy vaø phieàn
naõo cuûa choán quan tröôøng, xaõ hoäi Ñaøng Trong loaïn laïc, baét ñaàu thích tham hoïc thieàn, nhôø ñoù ngoä
ñöôïc lyù ñaïo Phaät, neân quyeát chí xuaát gia.
Toaøn Nhöït qui y thoï giaùo vôùi thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn hieäu Dieäu Nghieâm ôû chuøa Töø
Quang treân nuùi Ñaù Traéng, soâng Caàu, Phuù Yeân.
Trong “Lôøi baït” sau kinh Voâ Löôïng Nghóa, Thieàn sö Toaøn Nhöït vieát: “Ta luùc môùi vaøo ñaïo trì
tuïng kinh Phaùp Hoa chæ thaáy ñeà muïc “Kinh Voâ Löôïng nghóa” maø chöa ñoïc ñöôïc baûn vaên, thaàm
töôûng tìm kieám, nhöng khoâng laøm sao gaëp ñöôïc. May nhôø Toå sö Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Dieäu
Nghieâm, chuøa Töø Quang, thuôû coøn ôû ñôøi, naêm thöù tinh caàn, saùu caên trong saïch, trí vöôït ngöôøi
ñöông thôøi, ñöùc caûm heát moïi keõ, luùc xem Taïng kinh cheùp ñeå laïi toaøn vaên”.
Thieàn sö Toaøn Nhöït, chuyeân trì kinh Phaùp Hoa, chí taâm tu hoïc, tham khaûo nhieàu kinh saùch, laïi
gaëp Boån sö laø böïc ña vaên “Long töôïng” trong choán thieàn moân, chuyeân bieân cheùp laïi kinh saùch
trong Ñaïi taïng kinh vaø bieân soaïn chuù giaûi nhieàu kinh saùch, laø böïc phaùp sö noåi tieáng, thuyeát giaûng
nhieàu kinh phaùp cho taêng ni vaø Phaät töû. Nhôø ñoù, naêm 43 tuoåi, sau hôn 12 naêm tu hoïc tinh nghieâm,
thieàn sö Toaøn Nhöït thoâng ñaït ñöôïc lyù ñaïo, baét ñaàu bieân soaïn, chuù giaûi kinh saùch, quyeån ñaàu tieân
laø Tam Giaùo nguyeân löu kyù, trong ñoù coù ñoaïn vieát:
Duyeân laønh may gaëp thaày ta,
Ngöôøi thöông chæ thò thoaùt nhaø töû sanh.
Thieàn moân khaún khaún tu haønh,
Boán möôi ba tuoåi, taùnh laønh chuùt thoâng.
Soaïn laøm moät keû möøng loøng,
Ñeå cho ngöôøi theá cuõng ñoàng xem coi.
Thieàn sö Toaøn Nhöït baét ñaàu bieân soaïn saùch vaøo naêm 43 tuoåi, vaäy chuùng ta thöû tìm hieåu xem
Thieàn sö Toaøn Nhöït vieát saùch Tam giaùo nguyeân löu kyù vaøo naêm naøo ? Nhaân ñoù chuùng ta thöû
nhaän ñònh veà naêm sanh cuûa thieàn sö Toaøn Nhöït ?
Thieàn sö Toaøn Nhöït theo hoïc vôùi thieàn sö Dieäu Nghieâm. Thieàn sö Dieäu Nghieâm sanh naêm 1726,
vieân tòch naêm 1798. Nhö vaäy, toaøn nNhöït xuaát gia phaûi tröôùc naêm 1798. Toaøn Nhöït xuaát gia naêm
30 tuoåi vaø ngoä ñaïo vaøo naêm 43 tuoåi, nhö vaäy Toaøn Nhöït phaûi sanh tröôùc naêm 1755 (1798 – 43 =
1755). Do ñoù, chuùng ta taïm ñoaùn laø thieàn sö Toaøn Nhöït sanh vaøo giöõa theá kyû 18, töùc trong
khoaûng 1745 – 1755. Nhö theá, Toaøn Nhöït baét ñaàu bieân soaïn saùch vaøo khoaûng naêm 1788 – 1798,
coù theå thieàn sö Toaøn Nhöït baét ñaàu soaïn saùch sau khi Boån sö vieân tòch, töùc laø naêm 1798, Toaøn
Nhöït sanh vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt cai trò Ñaøng Trong (1738 – 1765), theo
hoïc chöõ Nho vaø lôùn leân vaøo thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn (1765 – 1777) vaø thôøi Taây Sôn khôûi

234
nghóa choáng laïi Chuùa Nguyeãn vaø Chuùa Trònh. Hoaøn caûnh lòch söû trong thôøi gian Toaøn Nhöït
tröôûng thaønh giaûi thích theâm cho lyù do xuaát gia cuûa Toaøn Nhöït.
Vaøo cuoái thôøi chuùa Voõ Vöông, xaõ hoäi Ñaøng Trong baét ñaàu suy vi, haàu heát trieàu thaàn laø caùc quan
töôùng keùm taøi ñöùc, em vôï cuûa Chuùa laø Tröông Phöôùc Loan naém heát quyeàn haønh trong trieàu ñình.
Sau khi Voõ Vöông cheát, Nguyeãn Phöôùc Thuaàn leân ngoâi, luùc môùi 12 tuoåi, Quoác phoù Tröông Phöôùc
Loan caøng loäng quyeàn hôn. Tröông Phöôùc Loan keùm taøi thieáu ñöùc, chæ lo tham oâ nhuõng laïm, laøm
giaøu rieâng cho gia ñình trieàu thaàn yeáu keùm, xaõ hoäi Ñaøng Trong roái loaïn.
Naêm 1771, anh em Taây Sôn noåi leân choáng trieàu ñình Chuùa Nguyeãn, naêm 1773, Taây Sôn chieám
phuû Qui Nhôn. Cuoái naêm 1774, nhaân dòp Chuùa Nguyeãn phaûi lo choáng giaëc Taây Sôn Quaûng Nam,
Chuùa Trònh Saâm sai Vieäp Quaän coâng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân vöôït soâng Gianh, ñaùnh chieám
Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn vaø Hoaøng gi cuøng trieàu thaàn boû chaïy vaøo Gia
Ñònh. Sau khi baét gieát Thaùi Thöôïng Vöông Nguyeãn Phöôùc Thuaàn vaø Taân Chính Vöông Nguyeãn
Phöôùc Döôøng ôû Gia Ñònh, Nguyeãn vaên Nhaïc leân ngoâi vua, laáy hieäu laø Thaùi Ñöùc. Naêm 1778 taøn
quaân cuûa Chuùa Nguyeãn ôû Gia Ñònh toân Nguyeãn Phöôùc Aùnh laøm Ñaïi Nguyeân Soaùi ñeå chæ huy
choáng laïi Taây Sôn. Luùc ñoù laõnh thoå Ñaïi Vieät bò chia laøm ba:
- Töø Phuù Xuaân trôû ra Baéc thuoäc quyeàn vua Leâ vaø Chuùa Trònh.
- Töø Quaûng Nam vaøo Ñeán Phuù Yeân thuoäc quyeàn Taây Sôn.
- Töø Bình Thuaän trôû vaøo Haø Tieân thuoäc quyeàn Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh.
Soáng giöõa xaõ hoäi roái loaïn, giaëc giaõ khaép nôi, bao Vöông trieàu suïp ñoå, caùc theá löïc tranh giaønh,
daân chuùng soáng trong caûnh chieán tranh, maát muøa ñoùi keùm... Toaøn Nhöït thaáy roõ caûnh khoå cuûa
cuoäc ñôøi, thaáy roõ söï voâ thöôøng cuûa kieáp ngöôøi, chaùn caûnh danh lôïi, luùc ñoù môùi thaáy raèng:
Chæ coù ñaïo Phaät môùi ñöa ngöôøi ta thoaùt khoûi caûnh phieàn naõo cuûa kieáp ngöôøi vaø chæ coù chí taâm tu
haønh tinh taán môùi thoaùt khoûi luaân hoài nhaân quaû.
Vì vaäy, coù theå vaøo khoaûng naêm 1775. Toaøn Nhöït töø boû cuoäc soáng moät nho só, xuoáng toùc xuaát gia
tu haønh, qui y thoï giôùi vôùi Thieàn sö Dieäu Nghieâm ôû chuøa Töø Quang (Phuù Yeân). Vuøng Bình Ñònh
– Phuù Yeân laïi thuoäc döôùi quyeàn thoáng trò cuûa nhaø Taây Sôn. Vì nhu caàu chieán tranh, nhaø Taây Sôn
aùp duïng chính saùch khe khaét vôùi Phaät Giaùo: cho deïp boû bôùt chuøa, chæ chöøa moåi huyeän moät chuøa
lôùn vaø cho ôû laïi chuøa caùc vò sö giaø, caùc sö treû baét hoaøn tuïc ñeå nhaäp vaøo quaân ñoäi. Nhaø Taân sôn
coøn cho tòch thö Phaät töôïng, phaùp khí (chuoâng khaùnh, lö ñeøn...) baèng ñoàng ôû caùc chuøa chieàn, ñình
mieáu ñeå ñuùc tieàn vaø ñuùc suùng.
Chieán tranh taøn phaù, saûn xuaát ñình ñoán, daân chuùng ngheøo ñoùi, Thieàn sö Toaøn Nhöït baét ñaàu tu
haønh trong hoaøn caûnh heát söùc khoù khaên ñoù: khoâng coù chuøa ñeå tu haønh, phaûi ñi ñaây ñi ñoù traùnh
quan quaân, cuoäc soáng ñoùi khoå tha phöông khaép caùc laøng xaõ nöông nhôø vaøo söï giuùp ñôõ cuûa daân
chuùng:
Moå naøy saõi ôû tha phöông,
Tôùi ñaâu nguï ñoù cuõng nöông nhôø laøng.
Hoaëc:
Gaïo caäy ñaøn na naêm baûy choán
Laàn hoài aên böõa ñoùi böõa no.
Aùo nhôø tín thí moät hai nhaø
Chaäp chuøng vaù taám laønh taám raùch.
Thieàn sö Toaøn Nhöït phieâu baït trong caûnh:
ÔÛ khoâng nôi, phaûi taïm ôû ñình
Ñình voán roäng troáng sau troáng tröôùc.
Quaùn cuõng laï khoân vaøo nguû quaùn,
Quaùn tuy nhieàu khoù möôïn khoù toan.

235
Duø tu haønh trong caûnh ñoùi khoå nhö theá, nhöng cuõng khoâng queân boån phaän cuûa moät taêng só tuøy
duyeân thuyeát phaùp hoùa ñoä vaø chí taâm thieàn tònh tu trì:
Cöûa töø bi döï laøm Phaät töû
Thaàm hoå mình laïm chöõ phaùp sö,
Coâng bình loøng chaúng thieân tö
Tuøy duyeân du hoùa, deã töø daëm xa.
Ñaâu chaúng laø thong dong nhaøn nhaõ,
Vieäc tu haønh chæ saù ñoùi no
Böõa nhôø côm haåm traø thoâ,
Sôùm khuya töôûng nieäm Nam moâ Di Ñaø.
Maëc yù ta hieäp ñaâu ôû ñoù,
Höùng ñaâu khi nuùi Vuõ non Nghieâu,
Nhôù caâu tín thí nan tieâu,
Laït noàng chaúng ngaïi, ít nhieàu cuõng yeân
Neám muøi thieân cay coù yù vò,
Oân gaãm nay tri kyû maáy ai ?
Ñaïo tình chieáu hoâm mai,
Buùt hoa hoa thaûo thaûo moät baøi ñeàn ôn.
Sau hôn 12 naêm tu haønh khoå haïnh nhö theá, thieàn sö Toaøn Nhöït ngoä ñöôïc ñaïo quaû, hoaøn caûnh xaõ
hoäi laïi ñöôïc oån ñònh hôn.
Töø naêm 1798 Nguyeãn Vöông phuïc höng laïi ñöôïc Gia Ñònh vaø baét ñaàu tieán coâng chieám laïi Khaùnh
Hoøa (1790) vaø Qui Nhôn (1797), ñoåi teân Qui Nhôn thaønh Bình Ñònh.
Vua Gia Long coù chính saùch naâng ñôõ Phaät Giaùo, cho taêng só trôû laïi tu haønh, chuøa chieàn ñöôïc
truøng tu laïi hoaëc xaây döïng môùi. Chuoâng töôïng ñöôïc cho toâ ñuùc laïi hoaëc chuù taïo theâm, kinh saùch
ñöôïc khaéc in phoå bieán...
Trong lôøi baït sau kinh Voâ Löôïng Nghóa thieàn sö Toaøn nhöït vieát vaøo thôøi vua Minh Maïng nhö
sau:
“Treân chuùc neàn chuùa vöõng chaûi, ñaïo vua thònh xa, vua Thaùnh vua khoeû, soáng muoân tuoåi, phi haäu
tuoåi haïc maõi yeân, thaùi töû ngaøn thu, vaaên voõ theâm cao loäc vò, cuøng höôûng thaùi bình, ñeàu ca vui
ñaïo.
Trôøi Phaät theâm saùng, xe phaùp thöôøng laên, cöûa giaùc roäng lôùn, hieân thaùnh ra höng, khaép tuyeân
chaùnh giaùo, cöùu vôùt höõ tình, ñeàu ca ñaïo giaùc, boán bieån khoâng xao, taùm phöông coù ñaïo, cuøng tu
Phaät phaùp, cuøng chöùng boà ñeà”.
Sa moân Quang Ñaøi chuøa vieân Quang chaám buùt, kính baït vaøo ngaøy Phaät Ñaûn thaùng 2 naêm Kyû Söûu
(1829).
Coù leõ thieàn sö Toaøn Nhöït veà truï trì chuøa Vieân Quang ôû Phuù Yeân vaøo ñaàu thôøi Nguyeãn Vöông
phuïc höng laïi ôû Gia Ñònh (1788). Töø khi soáng oån ñònh ôû chuøa Vieân Quang, Thieàn sö Toaøn Nhöït
baét ñaàu bieân soaïn, san ñònh, chuù giaûi kinh saùch. Trong khi Boån sö laø thieàn sö Dieäu Nghieâm
chuyeân vieát saùch chöõ Nho, Thieàn sö Toaøn Nhöït vieát saùch chöõ Noâm, goàm raát nhieàu thô vaên vaø
kinh saùch, chæ coù moät soá ít thô vaên chöõ Nho. Thieàn sö Toaøn Nhöït cuõng chöùng minh cho vieäc khaéc
in laïi caùc saùch cuûa Thaày. Sau khi Thieàn sö Dieäu Nghieâm vieân tòch, thieàn sö Toaøn Nhöït baét ñaàu
thuyeát giaûng Phaät phaùp töø khi Boån sö lôùn tuoåi, giaø yeáu (khoaûng naêm 1789 – 1791).
Baøi vieát cuoái cuøng cuûa Thieàn sö Toaøn Nhöït coù theå laø lôøi baït sau kinh Voâ Löôïng Nghóa, vieát vaøo
naêm Kyû Söûu (1829) luùc ñoù thieàn sö Toaøn Nhöït ñaõ trôû thaønh “Tröôûng laõo Phaùp sö”.
Naêm Nhaâm Thìn (1832), sö Quaûng Giaùc keá vò truï trì chuøa Töø Quang muoán khaéc in laïi saùch “Ñaïi
phöông tieän Phaät baùo aân kinh cöùu nghóa” cuûa thieàn sö Dieäu Nghieâm, kính nhôø phaùp sö Toaøn Nhöït
chöùng minh giuùp cho söï khaûo chính cuûa caùc sö Vieân Giaùc, Hoaèng Ñaïo vaø Trung Hoøa. Coù leõ luùc
236
ñoù Phaùp sö Toaøn Nhöït ñaõ giaø yeáu neân khoâng theå chuù nghóa maø chæ chöùng minh giuùp ngöôøi khaûo
chính, coù choã nghi ngôø naøo thì ñeán hoûi.
Saùch naøy ñöôïc in vaøo naêm Bính Thaân, minh maïng töù 17 (1836) thì khoâng coù nhaéc ñeán Phaùp sö
Toaøn Nhöït, nhö vaäy coù theå Thieàn sö Toaøn Nhöït ñaõ tòch laâu roài, vì trong caùc kinh saùch cuûa Thieàn
sö Dieäu Nghieâm ñöôïc in khi Thieàn sö Toaøn Nhöït coøn soáng ñeàu coù tham döï khaûo chính, chöùng
minh goùp coâng ñöùc trong vieäc in kinh. Nhö vaäy coù theå thieàn sö Toaøn Nhöït tòch vaøo khoaûng naêm
1832 – 1835 (?)
Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi ñaõ ñeå laïi nhieàu kinh saùch vaø thô vaên.
Thieàn sö Toaøn Nhöït coù nhieàu taùc phaåm chöõ Noâm Nhaát ôû Ñaøng Trong. Trong ñoù, coù nhieàu baøi
vaên theo aûnh höôûng cuûa Ñaøo Duy Töø, moät loaïi thô thònh haønh ôû Ñaøng Trong thôøi caùc Chuùa
Nguyeãn. Caùc taùc phaåm chöõ Noâm cuûa Thieàn sö Toaøn Nhöït coù leõ chòu aûnh höôûng cuûa thieàn sö
Chaân Nguyeân – Chaùnh Giaùc (1647 – 1726) ôû Ñaøng Ngoaøi tröôùc ñoù.

(II) TAÙC PHAÅM CUÛA THIEÀN SÖ TOAØN NHÖÏT – QUANG ÑAØI.

- Xuaát gia vaên
- Xuaát gia toái laïc tænh theá tu haønh vaên
- Tam giaùo nguyeân löu kyù
- Hoaøn tænh traàn taâm khuyeán tu tònh ñoä vaên
- Tham thieàn vaên
- Thieàn cô yeáu ngöõ vaên
- Baùt Nhaõ ngoä ñaïo quoác aâm vaên
- Luïc toå truyeän dieãn ca (348 caâu thô luïc baùt)
- Giôùi haønh ñoàng töû
- Höùa söû truyeän vaên (2 quyeån, goàm 4486 caâu thô luïc baùt)
- Toáng Vöông truyeän (520 caâu thô)
- Khuyeán tu haøng quoác ngöõ phuù
- Truøng khuyeán thaân sô quyeán thuoäc phuù
- Phuù thoâ baùt toáng vaên
- Vaên ñöa caây baép
- Thô baø vaûi
- Sa di oai nghi taêng chuù giaûi nguïy töï tieåu thieân
- Thuûy saùm baït
- Nhaân quaû kinh baït
- Voâ löôïng nghóa kinh haäu baït
- 49 baøi thô chöõ Noâm vaø chöõ Nho
- 30 baøi thô chöõ Noâm
- 19 baøi thô chöõ Noâm.

(4) THIEÀN CÔ YEÁU NGÖÕ VAÁN. TOAØN NHÖÏT.

Laùnh phoàn hoa thanh nhaøn döôõng taùnh,
Söûa taám loøng tuûng thænh hoâm mai
Xeùt mình keùm ñöùc sô taøi
Kinh tin ñaõ coù Phaät trôøi chöùng minh
Thuôû phuù sinh gaãm mình thieáu phöôùc,
Ngôõ tình côø nhôø gaëp chaùnh toân.
Caûm ôn ñöùc lôùn roäng dung,
Thaâm aân ñeàu gôûi veà doøng Phaät gia.
237
 Long tha thieát boán aân haèng ñoäi.
10. Phaûi toan phöông tìm doõi minh sö.
Taäp reøn löïa loïc kinh thö,
Chí laêm vöôït tôùi voâ dö coõi ngoaøi.
Thöôøng ñeâm ngaøy doài maøi loøng cuõ,
Caù hoùa roàng chôø coù thuôû leân
Aân saâu ghi daï lo ñeàn
Vun troàng coâi ñöùc, giöõ gìn chi sai
Troïng hieàn taøi kænh tin tri thöùc
Keát baïn laønh nhôø ñöùc hoâm mai
Ngoïc laønh sao chaúng doài maøi,
20. Göông xöa nôõ ñeå traàn ai laâu ngaøy
Raát choùng thay thaøng ngaøy döôøng gioù,
Tôùi non vaøng deã boû veá khoâng
Ngöïa quay cöûa soå kíp dong,
Vui chi caù chaäu chim loàng chaúng lo.
Ñaõ xeùt so doác theo thieân giaùo,
Vaät phi taøi voâ ñaïo chaúng tham.
Ruoäng ngöôøi naêm maãu haèng laøm
Loï laø ruoài baéc tìm nam nhoïc nhaèn.
Nhaø saùu caên che thaân ngaøy thaùnh,
30. Moät ngoïn ñeøn roïi saùng möôøi phöông.
Thöông phaàn nguõ phaän danh höông,
Daâng leân thöôïng ñieän cuùng döôøng phaùp thaân.
Tu cho caàn thoaùt ba ñöôøng khoã
Döïa thuyeàn töø tìm ngoõ Taây phöông
Moâm mai leã nieäm khoâng vöông,
Chuùng sanh meâ muoäi loøng thöông nôõ naøo.
Chaùy hoàng haøo raàn raàn löûa duïc
Nöôùc aùi haø duïc duïc daàu soâi.
Göông xöa trí tueä trau doài,
40.Duøng thanh löông thuûy maø röôi löûa phieàn.
Haõy tuøng quyeàn nöông thuyeàn voâ ñeá (1)
Vöôït aùi haø naøo keå phong ba.
Daïo chôi theá giôùi ta baø.
Ñaâu ñaâu laø chaúng cöûa nhaø baàn taêng
Xem giaàu sang ví baèng maây noåi,
Gaãm lôïi danh döôøng ñoåi möa doâng.
Vì tham taøi saéc huyeãn khoâng,
Neân noãi meâ loøng sinh töû beøn quyeân.
Ñaïo ngöôøi aân treân phaûi nhôù,
50. Gaéng coâng phu boài nghóa boài nhaân
Möôøi phaàn chöûa ñaëng moät phaàn,
Laáy ñaâu ngay thaûo xöùng caân cho taøy.
Deã daùm queân ôn thaøy nghóa baïn,
Chuùt loøng ñan loeù caïn hieáu trung, (2)

238
(1) Thuyeàn Voâ ñeá: thuyeàn khoâng ñaùy.
(2) Coù baûn cheùp “loeù” laø “muoán”

Moät noài höông hueä ñoát xoâng,

Ba bieån kinh loøng thöôøng nieäm hoâm mai.
Chöõ saéc taøi maëc ai ñua saùnh,
Giöõ phaän heøn nöông caûnh thieàn taêng.
Maây che neân noãi môø traêng (1)
60. Hueä nhöït thaêng ñaêng söông tuyeát môùi tieâu.
Thuoác hay chöõa ñaëng bònh ngheøo,
Vaâng lôøi Phaät daïy toäi tieâu phöôùc daøy.
Nhö nhau doïc muõi ngang maøy.
Loøng phaøm loøng thaùnh caùch thay ngaøn truøng.
Haõy ñoâi loøng “saéc khoâng” “khoâng saéc”
Lo chi ñöôøng ruoài baéc tim ñoâng
Nhôù caâu ma Phaät hoãn ñoâng,
Vaèng vaëc ñeøn loøng soi xeùt chaúng sai.
Söï saéc taøi hay dôøi loøng ñaù.
70. Haèng laùnh xa chôù baù chôù chen.
Cung daâu kheùo baén thì leân,
Chuyeân chí giöõ gìn ñaïo caû aét neân.
Haõy chaêm loøng vun caây töôùi nöôùc
Quaû boà ñeà chaéc ñöôïc chaúng sai.
Boû veà thì thieät maëc ai
Chôù khaù cheâ cöôøi maø toán phöôùc ta.
Taûo töï gia moân tieân chi tuyeät (2)

(1) Coù baûn cheùp “môø” laø “lôø”

(2) Queùt tuyeát tröôùc caên nhaø mình, yù noùi lo vieäc cuûa mình,

Hôi naøo maø ñaøm thuyeát söï ai.

Möïc vaøo son thaém aét phai,
80. Gaàn ñaáng hieàn taøi, ngöôøi döõ xa troâng.
Tính chuoát trong vì khoâng nhaân ngaõ,
Tôï traêng raèm chaúng baù chuùt maây.
Baû boâ lieân caät chaúng naøi,
Thaûo lö am tieän thaùng ngaøy döïa nöông.
Cuõng ñaõ töøng traûi ñöôøng danh lôïi,
Uoång nhoïc mình thaáy vaäy laïi khoâng
Söûa chí duøng, an loøng phaân khoå,
Thaùng ngaøy thöôøng vui thuù Phaät tieân.
Giaøu sang laø aùng öu phieàn,
90. Gaây ñöôøng nghieäp chöôùng caàn quyeàn laøm chi.
Lôøi thò phi khen cheâ maëc theá,
Hôi naøo maø caám chôï ngaên soâng
Tô kia ra moái aét xong,
Maùy thieân ngoä ñaëng taám loøng baèng an.
239
 Löûa chaùy taøn loø than rôøi raïc,
Töôûng ngöôøi ñôøi haù ñöôïc bao laâu.
Maáy ai cho bieát maø caàu.
Ngaøn vaøng deã ñaëng lôøi maøu khoâng trao.
Ñaïo ñöùc cao neân ngöôøi kính meán,
100. Quyeát moät loøng vöôït ñeán Linh Sôn.
Cho hay tuùi raùch coù vaøng,
Ñeâm toái laïc ñöôøng nhôø ñuoác ngöôøi ngay.
Vun laáy caây chôø ngaøy aên traùi,
Chöõ caïn cuøng, nghóa lyù thaém saâu
Ñaát lieàn ai möôïn baéc caàu,
Beänh laønh phaûi duïng thuoác maàu laøm chi.
Söï u meâ khaùc chi taèm keùn,
Minh buoäc minh ai khieán ñoù sao.
Thuyeàn ñöa xaûy gaëp ba ñaøo,
110. Choáng cheøo gaéng söùc tieâu dao coù ngaøy.
Nom döôùi ngoøi ngaäm nguøi boùng thoû,
Thaáy traêng troøn tay voã ca xang,
Bôûi mình vuïng lieäu chaúng toang,
Chaân khoâng böôùc ngöôïc leân ngaøn ñaëng ñaâu.
Tuoåi baïc ñaàu ñoäc saâu khoâng giaûn (1)
Tham giaøu sang bieån caïn khoâng phai.
Thaân ngöôøi nhö tuyeát ban mai.
Beà ngoaøi saéc töôùng ñoâi maøi laøm chi.
Vaøng maï xi trau chi vaät aáy (2)

(1) Khoâng giaûn: khoâng hôû ra

(2) coù saùch ghi vaøng maï “xuy”.

120. Sao chaúng tìm cho thaáy chaân kim,

Ñeøn kia saùng bôûi vì tieâm,
Ñoát thì thaáy toû lo gì ñaâu xa.
Phaät trong nhaø thaät laø raát baùu,
Bieát tu trì ñaïi ñaïo aét neân,
Keû khoù heøn tu haønh chôù neä.
Caây moät mình chôù keå raèng caây.
Quaûn bao löng gioù xoâng maây,
Nhoïc nhaèn chôù naïi quaû raøy môùi cao.
Maät ngoït kia dính dao maáy chuùt,
130. Phænh haøi ñoàng lieám muùt ñöùt moâi.
Ngao coø voâ yù chaúng coi
Môõ dính mieäng roài ñöôïc maáy maø ham.
Nguï thaûo am luaän ñaøm ñaïo lyù,
Chöõ lôïi danh phuù quí chaúng tham.
Ñaïo laønh phaûi gaéng maø laøm,
Maùy thieàn ngoä ñaëng môùi cam taám loøng.
Thuyeàn giöõa doøng chí mong tôùi tôùi beán,
240
 Deã loøng coøn tham meán chi sao.
Mình bia saù naïi teân lao,
140. Caây kia ñuùng söùc ñeõo baøo maëc ai.
Choán chieân giaø khoan thai döôõng taùnh,
Ñöôïm maøu thieân tòch tònh sôùm tröa,
Böõa duøng rau chaùo töông döa,
YÙ quen ñaõ hieäp, mieäng vöøa thì thoâi.
Nöôùc chaûy xuoâi thuyeàn kia choáng ngöôïc,
Choán phaøm traàn tu ñöôïc môùi ngoan.
Chí coâng maøi saét cuõng moøn,
Ñöôøng tröôøng chôù ngaïi loøng son cho beàn.
Kinh thaùnh hieàn cho chuyeân taäp ñoïc,
150. Söï chöõa töøng chaúng hoïc sao neân.
Chöa neân chôù khaù xa thaày,
Beänh giaø deã daùm buoâng haøi ñi khoâng.
Coøn caùch soâng nöông thuyeàn Baùt nhaõ,
Ñeán bôø roài môùi thoûa chí mong
Söï ôû loøng toû thoâng thì ñöôïc,
Phaät hieân tieân phaûi kieám ñaâu xa.
Neân hö cuõng ôû loøng ta.
Chaúng chaùnh thì taø, chaúng ngoä thì meâ.
Quaû boà ñeà moät mai ñaõ chín,
160. Hoa Öu ñaøm hoùa hieän maáy thu.
Tam thöøa dieät trí döõ ngu, (1)

(1) Coù saùch ghi: Tam thöøa dieät trí thö ngu hoaëc tam thöøa tuyeät trí thu ngu (?)

Döùt tröø voïng nieäm coâng phu môùi thuaàn.

Coù bi coù löïc coù huøng,
Môùi ñuû söùc duøng vöôït bieån treøo non.
Moät baàu nhieäm giöõ caøn khoân,
Tuøy duyeân hoùa ñoä ai coøn daùm cheâ,
Ngaøy xuaân thong thaû tay ñeà,
Buùt hoa thaûo thaûo cheùp ghi ñeå truyeàn.
(5) GIÔÙI HAØNH ÑOÀNG TÖÛ.
Tieát ñoâng thieân daøi ñeâm laâu khaéc,
Moät mình ngoài tòch mòch mao lö.
Ñaõ thöông haäu hoïc sô cô,
Chöa thoâng kinh luaät coøn lôø taùnh linh.
Laïo lo mình chuyeân phöông nieäm Phaät,
Ñaâu daùm cho thaúng giaác Trang Chu, (1)
Ñaïo naøy roäng nhieäm cao saâu,
Treû nay bieáng hoïc giaø sau bieát gì..
Loùng tai nghe caùc lieâu vaõi ñaïo,
10. Laâng laâng ñeàu moät caûo nhö nhau. (2)
Ñaët mình nhöõng thuôû canh ñaàu,
Cho lieàm moät giaác troáng laàu ñieåm naêm,
241
 Haõy coûn naèm pho pho maø ngaùy,
Phaûi nhö thaày phaûi daäy sôùm ra.
Tôù thaày cuõng theå cha con,
Ñem phaàn daïy doã raèng maø sao neân.
Phaûi raêm khuyeân chuùng suy xeùt toû,
Tua nhôù lôøi hoái ngoä lo thaân.
Toå xöa ñaõ ñeå lôøi raên (3)
20. Söûa mình taán ñaïo, giaûm aên ít naèm.
Laïi chí laêm thoaùt voøng sinh töû,
Aét sôùm toan noi giöõ lôøi xöa.
Kìa nhö lôùp tröôùc nho gia.
Oâng thì treo toùc ngöôøi haèng goâùi caây. (4)

(1) Trang Chu nguû moäng thaáy mình hoùa böôùm, roài khoâng bieát mình laø böôùm hay böôùm laø mình
(?)
(2) Cao: Kieâu.
(3) Toå ôû ñaây laø Linh Höïu (770 – 853), trong canh saùch coù vieát: “Taán ñaïo nghieâm thaân tam thöôøng
baát tuùc”.
(4) Löu Tuaân hieäu Hieáu Tieân ñôøi Löông, ngöôøi bình nguyeân, nhaø ngheøo ham hoïc, ôû nhôø chaùi nhaø
ngöôøi, treo toùc ñoát ñuôùc hoïc, neáu nguû guïc bò giöït toùc. Tö Maõ Quang ñôøi Toáng ham hoïc, laøm
goái troøn ñeå hoïc

Hoäi roàng maây vaän sau phaùt ñaït,

Höôûng vinh hoa danh taïc söû xanh.
Vì hay caàn maãn hoïc haønh.
Toân thaân löûa choùi, trieàu ñình troïng thöông.
Vaû theá gian lo phöông no aám.
30. Caùc ngheø ñeàu daäy sôùm thöùc khuya.
Huoáng chi ñaïi ñaïo töø bi
Tuïc aên meâ nguû vieäc gì cho neân.
Oâng Cao Phong ba naêm laäp nguyeän,
Caät cuøng giöôøng chaúng beùn moät giaây.
Oâng thì thieàn ñònh treân caây (1)
Ñaëng mau thaáy Phaät deïp baày thuøy ma.
Nay chuùng ta sinh ñôøi nguõ tröôïc,
Gaéng hoïc theo lôùp tröôùc môùi hay.
Khuyeân cuøng vaõi ñaïo chuùng bay.
40. Muoán mau chöùng quaû thuôû nay caàn quyeàn.
Chòu lao phieân ôû trong ba coõi,
Phaät noùi raèng vì caùi thuøy ma, (2)
Noù laøm khoàn khoå chuùng ta,
Maéc thaân höõu laäu ôû nhaø voâ minh,
Vieäc töû sinh voâ thöôøng taán toác. (3)

(1) Thieàn sö Ñaïo Laâm 9741 – 824) soáng treân caây tuøng taïi nuùi taàm voïng, neân goïi laø OÂ Saøo thieàn
sö.
(2) Thuøy ma: ma ngu.
242
(3) Taán toác: Mau choùng.

Kieáp lo toan tu hoïc cho chuyeân.

Muoán sau nhieàu phöôùc caû duyeân
Choùi neâu Phaät phaùp chôù queân lôøi thaày.
Thöông chuùng bay gaéng coâng raên daïy,
50. Deã muoán chi laøm vaäy meät ta.
Heã ngöôøi cho bieát lo xa,
Beù thì laøm tôù lôùn ra laøm thaày.
Neáu thuôû nay luaät kinh chaúng roõ.
Bieát laáy chi tieáp ñoä haäu coân.
Phöôùc ñaø vaøo choán Phaät moân,
Tua tröø tham tröôïc chôù coøn saân si.
Hoïc töø bi cuøng loøng hæ xaû,
Laïi nhôù caâu Baùt nhaõ ba la.
Gaéng coâng haøng phuïc quaàn ma,
60. Thoaùt voøng haéc aùm leân nhaø quang minh.
Ngoä voâ sinh, phaùp thaân töï taïi,
Maëc tuøy duyeân ba coõi ra vaøo.
Aân saâu nghóa naëng meï cha,
Cuø lao cuùc duïc chuùng ta neân hình.
Ñaïo sinh thaønh ví nhö trôøi ñaát,
Laïi cho ñi ñaàu Phaät xuaát gia.
Töôûng neân ñaïo caû nhieäp nhaø,
Tieáng minh raïng choùi meï cha caäy nhôø.
Neáu lô mô tu khoâng ñaéc ñaïo,
70. Bieát laáy chi traû thaûo ñeàn ôn.
Moät mai phuùt ñeán voâ thöôøng,
Laøm sao cho khoûi Dieâm Vöông gia hình.
Laøm suùc sinh cuøng loaïi ngaï quæ,
Ñeán baây giôø naên næ kòp ñaâu.
Thaày ñaø toû baûo tröôùc sau,
Khaù ñieâu taïc daï, möï haàu laõng xao.
Nguyeän xuaát gia vöôït qua beå khoå,
Ñeå thaân naøy ôû choã am tranh.
Vaäy neân laùnh tröôïc tìm thanh,
80. Theo thaày hoïc ñaïo tu haønh giôùi trai.
Cô haøn taán khoå chi naøi,
Loùng trong taùnh nöôùc, ñoâi maøi loøng göông.

(5) HOAÙN TÓNH TRAÀN TAÂM KHUYEÁN TU TÒNH ÑOÄ VAÊN.

Chöõ raèng ‘Thieân cöûu ñòa tröôøng”, (1)
Phaät voâ löôïng thoï ngöôøi thöôøng hoùa sanh.
Ai ôi gaéng laáy tu haønh,
Ñeå sau tôùi böïc voâ sanh môùi nhôø.
Töû sanh hai chöõ höõng hôø
Sôùm coøn toái maát töïa laø chieâm bao.
243
 Ai maø bieát ñaëng phaåm cao,
Coâng danh phuù quùy ngoù vaøo nhö khoâng.
Thaïch Suøng tieán noåi non soâng,
10. Sang giaøu gaãm laïi cuõng khoâng maáy hoài.
Nghó ñôøi maø laïi sôï ñôøi,
Khoân ngoan maø khoûi luaân hoài ñöôïc chaêng ?
Traùch thaân roài laïi than raèng, Töû sanh phuù quí nhö töøng maây che.
Lôïi danh ai thaáy chaúng öa.
Vinh hoa bieát maáy cho vöøa loøng ai.
Gaãm thaân naøo coù laâu daøi,
Chöõ raèng “nhöït vaõng nguyeät lai”maáy hoài. (2)
Söï ñôøi bieát nghó thì thoâi,
20. Giôø khoâng toan lieäu, sau roài laøm sao ?
Thaân naøy laáp löûng cheo leo,
Caây bôø giaây gieáng coù bao laâu daøi (3)

(1) Trôøi laâu ñaát daøi.

(2) Maët trôøi ñi, maët traêng laïi.
(3) Caây ô bôø, yù chæ cheo leo deã ngaõ. Daây gieáng (tinh Ñaêng) yù noùi deã ñöùt.

Ñoäi trôøi ñaïp ñaát khoe taøi,

Venh vang maø coù ñôøi ñôøi ñaëng khoâng ?
Töû sanh hai chöõ chaúng ñoâng,
Cheát thì muoân kieáp, soáng khoâng maáy hoài.
Nhaân sinh ai cuõng theá naøy,
Cuoäc vui ai thaáy chaúng say söa loøng.
Chöõ raèng “saéc töùc thò khoâng”,
30. Ví trong giaác moäng gaãm trong ngöôøi ñôøi.
Coõi traàn maáy chuùt thaûnh thôi,
Veânh vang cho maáy, sau roài laøm sao.
Nhôù xöa Haøn Tín taøi cao (1)
Ra tay giuùp Haùn bieát bao coâng trình.
Laøm cho Taân, Sôû thaát kinh,
Quyeàn cao chöùc troïng hieån vinh ai bì.
Chaúng may gaëp luùc hieåm nguy,
Coâng traêm naêm cuõng boû ñi moät hoài.
Laøm ngöôøi nhö theá thì thoâi,
40. Khaùc chi caùt buïi maø chôi söï thöôøng.
Sao baèng hai chöõ trung bình,
Vui chi cho quaù thaát thöôøng cöïc thaân.
Chöõ raèng “Laïc thò khoå nhaân”
Meâ ñöôøng danh lôïi, boû thaân toài taøn.
Coù vinh hieån, coù gian nan,
Khoâng tu sao bieát an nhaøn taám thaân.
Chöõ raèng “nhöùt nhöït tu thaân” (2)
Bao nhieàu toäi chöôùng khoaû laàn saïch khoâng
Vöôïn coøn bieát meán röøng trong,
244
 50. Ngöôøi sao vaøo choán buïi hoàng laøm chi.
Chim coøn choán aån vi,
Ngöôøi khoâng khoâng bieát choã ñeå khi maø veà.
Söï ñôøi gaãm laïi maø gheâ,
Sanh lai töû khöù (3) nhieàu beà ñaéng cay.

(1) Haøn Tín: giuùp Löu Bang laäp nhaø Haùn, sau bò Löõ Haäu gieát.
(2) Moãi ngaøy laøm moät ñieàu nhaân – Coù saùch vieát “ nhöùt nhöït tu thaân”.
(3) Sinh ra cheát ñi.

Cheát thì ñaõ chaéc trong tay,

Soáng thì thaáp thoaùng bieát ngaøy naøo ñaây.
Than raèng bieån lôùn non daøy,
Trôøi cao ñaát roäng thaân naøy bao hôi.
Nhöõng laø vaät saéc doø chôi,
60. Coâng danh caùt buïi ñuøa bôi laøm gì.
Chi baèng hai chöõ töø bi,
Khoâng troâng danh lôïi baän gì gian nan.
Chöõ tu laø chöõ an nhaøn,
Tham taøi taéc töû, theá gian leõ thöôøng.
Nhôù xöa Haïng Voõ tranh cöôøng,
Laïm cho thieân haï töù phöông haõi huøng.
Ra taøi ra töôùng anh huøng.
Quaân ba möôi vaïn ñòch cuøng ai hôn.
Moät mình cöû ñæng baïc sôn,
70. Nhaø Haùn cuõng sôï, nhaø Taàn cuõng kinh.
ÔÛ ñôøi vinh ñaõ neân vinh
Cuõng khoâng khoûi cheát boû mình OÂ giang.
Heát taøi trí, heát khoân ngoan,
Heát danh, heát lôïi, heát sang, heát cöôøng.
Cho hay hoa nôû cuõng taøn,
Phaùo maø keâu laém caøng tan xaùc nhieàu.
Laøm ngöôøi chôù nghó thaáp cao,
Chôù so hôn thieät maø xao xaùc loøng
Laøm chi nhöõng gioáng gaø loàng (1)

(1) Thô La Hoàng: gaø loàng coù luùa noài soâi saén, Haïc noäi tìm aân trôøi ñaát roäng.

80. Sao baèng haïc noäi muoân truøng cao bay.

Khuyeân ngöôøi giöõ giôùi aên chay,
Chí taâm nieäm Phaät coù ngaøy thaûnh thôi.
Thuôû xöa Phaät cuõng ra ñôøi,
Laùnh voøng danh lôïi ra ngoaøi caøn khoân.
Môùi hay Phaät ñaïo chí toân,
Laøm ngöôøi tröôùc bieát thieàn moân tu trì.
Ai ôi loøng thaät chôù nghi,
Tu haønh doác chí lieãu kyø töû sanh.
245
 Tuy raèng vaïn quyeån thieân kinh,
90. Chaúng qua saùu chöõ hoàng danh raát maàu.
Vui loøng moät chuoãi giôùi chaâu (1)

(1) Chuoái boà ñeà.

Sôùm khuya töôûng nieäm coâng phu maø laàn.

Ñaõ tu thì phaûi aân caàn,
Ñöøng coøn luyeán ngoù buïi hoàng laøm chi.
Sau veà tònh ñoä moät khi,
Thieáu chi chaâu baùu, thieáu gi kim sa.
Giöõa khoâng thöôøng raûi thieân hoa,
Xuoáng hoà thôm nöùc chín toøa kim lieân.
Phaät cuøng thaùnh chuùng hieän tieân,
100. Haøo quang choùi raïng boán beân baûo ñaøi,
Lôøi queâ khuyeân maáy ai ai,
Gaéng tu ñeán ñoù ñaëng ñaøi laâu thaân,
Ñôøi ñôøi thöôøng chín töøng phaåm cao.

(7) BAÙT NHAÕ NGOÄ ÑAÏO QUOÁC AÂM VAÊN.

Baùt Nhaõ ngoä ñaïo quoác aâm vaên hayBaùt nhaõ vaêm cuûa thieàn sö Toaøn Nhöït, hieän coøn tìm ñöôïc baûn
in do Hieán Nam Ñöôøng khaéc in vaøo thaùng 9 naêm Khaûi Ñònh thöù tö (1919), do Ñaëng Quang Dieäu
thöïc hieän.
Nhôø baøi chí cuûa Ñaêng Aáp – Maëc khanh Thò vieát cho “Tu chôn yeáu chæ quoác aâm” vieát naêm 1930,
chuùng ta ñöôïc bieát: Ñaëng Quang Dieäu laø moät “Laõo sö” vaø Hieån Nam Ñöôøng laø moät ngoâi chuøa ôû
Qui Nhôn (Bình Ñònh).
Baùt Nhaõ Vaên goàm 324 caâu thô, chia laøm ba phaàn: Sô ñoaïn: Haï thöøa (Caâu 1 ñeán caâu 84), Ñeä nhò
ñoaïn: Trung thöøa (85 – 146), Ñeä tam ñoaïn: Thöôïng thöøa (147 – 324) vaø cuoái cuøng coù hai baøi
“Kim Maãu thieân mang höõu thi vieát” vaø “Quan thaùnh giaùo taøn linh thi” (Hai baøi thô naøy chaéc haún
khoâng phaûi laø cuûa Toaøn Nhöït, do ngöôøi sau ñöa vaøo in chung trong saùch).
SÔ ÑOAÏN HAÏ THÖØA.
Sinh gaëp doøng baùt nhaõ,
Thì noi quaû boà ñeà.
Hoïc töø bi chaúng daï saùt sanh,
Noi coå thaùnh khoâng loøng haïi vaät.
Xöa tam giaùo taâm truyeàn dó thaát,
Nay Trung dung – Nhöùt quaùn haõy coøn.
Tröôùc Ñöôøng Nghieâu chaúng duïng ñeán con.
Sau haäu hoïc naøi chi caâu voâ haäu, (1)
Aáy laø ñôøi Coå Taåu. (2)
10. Môùi sinh ñaëng moät con.
Sau Baéc Nguïy Taøo Man, (3)

(1) Vua Nghieâu, khoâng truyeàn ngoâi cho con maø truyeàn cho ngöôøi hieàn laø Thuaán. Caâu “baát hieáu
höõu tam”, voâ haäu vi ñaïi cuûa Maïnh Töû.
(2) Coå Taåu laø cha cuûa vua Thuaán noåi tieáng khoâng hieàn maø sanh ra Thuaán.

246
(3) Taøo Man töùc Taøo Thaùo (154 – 219) ngöôøi laäp maø nhaø Nguïy, con laø Taøo Phi “baát tieáu” töùc
khoâng noái theo nghieäp cha, khi cöôùp ngoâi nhaø Haùn laäp nhaø Nguïy.

Sinh ra con baát tieáu.

Maáy ai cho ñaëng hieáu,
Maø traû thaûo meï cha.
Chi cho baèng nieäm chöõ Di Ñaø
Sau cuøng ñaëng sieâu sanh tònh ñoä.
Sao chaúng nhôù chöõ “tam nieân nhuû boä”,
Ñaønh queân caâu “thaäp nguyeät hoaøi thai”,
Laäp xung thieân nong naû chí trai,
20. Chòu taân khoå ñeàn ôn cuùc duïc.
Ñaõ coù caâu “hoïc tuùc”, (1)
Sao chaúng bieát phaù ngu.
Heã laø hoïc ñaëng chöõ tu,
Thì môùi cöùu cöûu huyeàn thaát toå.
Ñaït chí caû ñeàn ngaøy nhuû boä,
Laøm neân thì traû ñaëng ôn daøy.
Vui Phaät moân giöõ daï trì trai.
Thì cuõng ñaëng thoaùt nôi khoå haûi.
Thieân sanh vaät thieân chi sôû aûi (2)
30. Traùch ñôøi sao noùi “vaät döôõng nhaân”.
Neáu vaäy thì maõnh hoå ôû lam sôn,
Thì trôøi cuõng sanh nhôn maø döôõng vaät.
Noùi caâu saùch nöûa coøn nöûa maát,
Chaúng nhôù caâu “nhaân vaät döõ ñoâng”
Thaùnh nhaân xöù laäp ñöùc haønh coâng (3)
Tuøng thoï nghieäp tam thieân ñoà ñeä.
Phuùt tuyeät löông töï veä phaûn Loã,
Chính vöông hoùa maø taùc Xuaân Thu.
Ñaïo vò minh tính maïng coâng phu (4)
40. Giöõa ñöôøng laïi gaëp thaày Haïng Thaùc (5)

(1) Hoïc tuùc: hoïc ñu (bieát ñu)

(2) Trôøi sanh vaät laø yeâu thöông cuûa trôøi.
(3) Thaùnh nhaân ôû ñaây chæ Khoång Töû, coù 3.000 hoïc troø, sau khi boû Loã qua Veä 10 thaùng, Vua Veä
khoâng duøng, ñònh ñeán nöôùc Taân, nhöng môùi ñeán ñaát “Khuoân” daân töôûng laàm laø Döông Hoâ
neân vaây ñaùnh vaø bò caét löông thöïc 3 thaùng. Sau cuøng Khoång Töû veà nöôùc Loã luùc 68 tuoài, giuùp
vua söûa sang chính trò vaø vieát saùch Xuaân Thu (ghi laïi lòch söû bieân nieân cuûa nöôùc Loã).
(4) Ñaïo chöa saùng vì thieân maïng vaø coâng phu chöa ñuû.
(5) Haïng Thaùc môùi 7 tuoåi maø laøm thaày Khoâng Tö (theo lôøi Cam La)

Ñôøi Thöôïng Coå nhieàu ngöôøi thoâng ñaït,

Coøn mang caâu “höõu sôû baát tri” (1)
Xöa nhieàu ngöôøi xuoáng buùt thaønh thi.
Coøn phaûi hoïc voâ vi chi ñaïo.
Loä baát haønh baát ñaùo,
247
 Söï baát traéc baát tri (2)
Nay Phaät gia khai ñaïo “Voâ vi”.
Ngöôøi bao nôõ ti61n nan thoái dò (3)
Tham nöõ saéc chaû¨ng nhôù göông Ñaéc Kyû.
50. Bôûi vì naøng baïi Truï höng Chaâu.
Saùch veõ deã nhaàm caâu,
Nhaân tham taøi taéc töû.
Ñôøi Tam quoác coù chaøng hoï Löõ.
Cuõng vì caâu “dó ngaõ vi thuø” (4)
Phuï töû naõi töông tra. (5)
Bò Dieâu Thuyeàn sinh keá haïi
Nhôù tích xöa nhaéc laïi.
Kim coå dieäc haø nhaân (6)
Sao khoâng hoïc keû ñaêng sôn,
60. Nhö oâng Haøn Töông Töû (7)
Aáy laø ngöôøi vóen löï,
Sau môùi ñaëng yeân thaân.
Ñöøng hoïc thoùi vua Taân (8)

(1) Coù choã khoâng bieát.

(2) Ñöôøng khoâng ñi thì khoâng ñeán, vieäc khoâng laøm thì khoâng bieát.
(3) Tieán khaù maø thoái deã
(4) Anh vaø toâi laø thuø.
(5) Cha con beøn gieát nhau.
(6) Xöa nay ta laø ngöôøi naøo ?
(7) Haøn Töông Töû chaùu cuûa Haøn Duõ, chaùn coâng danh, theo hoïc ñaïo vôùi Löõ Ñoàng Taân vaø thaønh
moät trong 8 vò tieân (Baùt tieân).
(8) Taàn Thuûy Hoaøng aùc noåi tieáng.

Maø mang caâu thaát ñöùc.

Sao cho nhaát ñöùc (1)

(1) Sao cho moät aân ñöùc chæ coù moät loøng.

Tieàn thò nhöùt taâm.

Pheùp coå thaùnh thò thaâm thaâm.
Leõ tieân hieân chaân dieäu dieäu,
Môùi bieát cô trôøi laø chí yeáu.
70. Sao chaúng thaáy ñôøi nNghieâu.
Phuùt ban mai caøy cuoác cuøng nhau,
Buoåi chieàu laïi vaéng hiu noäi daõ.
Sao chaúng nhôù caâu chaân giaû.
Maø hoïc thoùt Taây phong.
Thi thöôïng baùo töù aân,
Naõi haï tröø ñoà khoå.
Sao chaúng nghe ñoà doã,
Sao chaúng bieát tænh meâ.
248
 Thaáy thieân thôøi baát chaùnh maø gheâ,
80. Xem nhaân söï voâ taâm maø ngaùn.
Ngöôøi vaên chöông hay ñoaùn,
Sao chaúng luaän “khaûm ly”
Vaäy môùi thaät “trí tri”,
Môùi goïi raèng “caùch vaät”.
ÑEÄ NHÒ ÑOAÏN: TRUNG THÖØA.
Xöù nay saùch hoïc ñaõ nhaøm,
Trung dung, d8aïi hoïc, hoïc laøm ngheâu ngao.
Ai maø thoâng ñaëng môùi cao,
Duy tinh duy nhöùt cuõng ñeàu minh taâm.
Cho thoâng “nhöùt quaùn” laø thaàn.
90. Aên chay nieäm Phaät laùnh traàn maø chôi.
Cho hay chay maën cuõng ngöôøi,
Ñoá ai coù bieát ai ngoaøi caøn khoân.
Bieát thì chæ quí chí toân,
Khoâng thì nhö keû laïc hoàn bieát chi.
Nghó ra söï quí laï kyø,
Ai maø tænh ngoä töùc thì môùi neân.
Kinh luaän ñaõ saún moät beân,
Dôû ra thì thaáy neûo leân thieân ñöôøng.
Phaät trôøi daïy roõ raøng,
100. Thieân ö moät ñieåm ngaøn vaøng khoù mua.
Söï ñôøi chôù khaù hôn thua,
Khoâng khoâng coù coù ñaén ño cuõng phieàn.
Chi baèng vui thuù Phaät tieân,
Ñaây côm baàu nöôùc, doõi mieàn tieâu dao.
Thaïch Suøng cuûa bieát bao nhieâu,
Cuõng chöa höôûng ñaëng caùi giaøu ngaøn naêm.
Thuôû xöa Haøn Tín möu thaâm,
Chöa neân möôøi maët cô caàm ñöôïc ñaâu (1)
Töôùc quyeàn höôûng ñaëng bao laâu,
110. Ví nhö aùo gaám maëc haàu maáy naêm.
Nhö traêng toû ñaëng böõa raèm,
Khi troøn khi khuyeát ai caàm cho ñang.
Cuoäc ñôøi ai cuõng laêng xaêng, Bôûi chöa toû ñaëng, vì chöng saéc taøi.
Theá gian nhieàu keû anh taøi,
Vaên chöông ñaõ saün duøi maøi thì neân.
Trí taøi hai chöõ ôû treân,
Laøm sao cho khoûi xuoáng ñeàn Dieâm quan.
Chi baèng xaû khöôùc caùi thaân,
120. Ví nhö deùp raùch vang danh moät ñôøi.
Tröôøng trai thì ñaëng thaûnh thôi,
Thieân hoaøng quaûi baûng khoûi nôi aâm trì (2).

(1) Dòch thô La Hoàng: “Thaïch Suøng baát höông thieân nieân phuù, Haøn Tín khoâng thaønh thaäp dieân
möu.
249
(2) Vua trôøi treo baûng khoûi rôi vaøo coõi aâm phuû.

Muoán cho bieát neûo aån vi, (1)

Phaøi toan tìm kieám minh sö maø ñaàu.
Töông rau cuõng chaúng bao laâu,
Cöûa thieàn ñaõ saün ta haàu böôùc voâ.
Böôùc voâ thì thaáy cô ñoà,
Tieâu dao khoaùi laïc söï moâ cho baèng.
Cöûu huyeàn thaát toå sieâu thaêng
130. Ñoä toân baït toäc, ñoàng ñaøng thuôû nay.
Maùy thieân ñaõ saün ôû ñaây,
Quí naøo cho laïi quí naøy voâ song.
Söï tu ñaõ quyeát moät loøng,
Ñöøng tham vaøo choán buïi hoàng laøm chi.
Roõ raøng kinh ñieån nhaát thôøi,
Tu haønh thì bieát coù khi lieãu kyø.
Daùm khuyeân giaø treû chôù nghi,
Mình laøm mình bieát töùc thì môùi hay.
Moái trao ñaõ ñeán ben tay,
140. Ai maø naém ñaëng ví taøy thaàn tieân.
Choïn ngöôøi trí hueä maø truyeàn,
Moác maây veùn saïch thanh thieân choùi loøa.
Choâng gai phaûi traùnh cho xa,
Quyeát tìm ñaïi ñaïo môùi laø chí trai.
Laøm laønh haù deã moät ai,
Muoán cho traêm hoï Phaät ñaøi ñeàu leân.
ÑEÄ TAM ÑOAÏN: THÖÔÏNG THÖØA.
Töï môû mang trôøi ñaát ñeán nay,
Cuõng laém cuoäc tang thöông canh caûi.
Nguyeân ba nguyeân tuaàn hoøan daãn laïi.
150 Hoäi möôøi hai cho ñuû môùi raèng. (2)

(1) Aån vi: kín ñaùo, nhoû, khoù thaáy.

(2) Ba nguyeân: ba thôøi kyø, 12 hoäi: Hoäi ty sanh ra trôøi, Hoäi söu sanh ra ñaát, hoäi ñaùn sanh ra ngöôøi

Coõi hoàng traàn coøn haõy laêng xaêng

Ngöôøi laønh phaûi chòu ñieàu cay ñaéng
Chöõ “Tam” ñaït thì coâng khaù gaéng (1)
Muoán leân bôø phaûi thoaùt bieån meâ
Hoïc Phaät gia, nieäm chöõ töø bi,
Tu tieân ñaïo, giöõ caâu caûm xöùng.
Trung thöù nôi Nho laø baèng chöùng.
Phaät Thaùnh Tieân ba giaùo moät loøng.
Doïn choâng gai ñöôøng caû môùi thoâng.
160. Chòu taân khoå goïi laø thöôïng trí.
Ngöôøi quaân töû phaûi gìn tam uùy (2)
Ñaáng anh huøng ñöøng boû cöûu tö, (3)
250
 Ñaïo tieân thieân laäp ñænh an loâ, (4)
Haún cuõng coù trong hö maø thaät.
Taùnh tuøng baù phaûi in moät tieát,
Ai lay ñôøi thì ñoïa khoå luaân.
Daën vôùi ai qui giôùi (5) phaûi tuaân.
Moät phen khoå muoân ñôøi thong thaû.
Nôï tieân khieân böõa nay phaûi traû,
170. Nôï traû roài vaät ngoaïi thaûnh thôi.
Maëc daàu trong trôøi ñaát vui chôi,
Naêm hoà roäng thaàn tieân thuù laï (6)
Muoán neân mình phaûi beàn chí caû.
Coâng cho daøy thì quaû môùi cao.
Doác loøng ñeán chín chöõ cuø lao (7)

(1) Tam ñaït: Saùch luaän ngöõ: “Nhaân, Trí, Duõng” ñaït.
(2) Tam uùy: Ba caùi sôï: Sôï trôøi, sôï Ñaïi nhaân,sôï Thaùnh nhaân.
(3) Chín suy nghó:1) nhìn nghó cho roõ, 2) nghe nghó cho thoâng. 3) Saéc maät cho nhu hoøa, 4) daùng
daáp cung kính, 5) lôøi noùi trung tín, 6) phuïng söï toân kính, 7) nghi ngôø thì tra hoûi, 8) uaát öùc phaûi
xem xeùt, 9) nghó ñeán ñieàu nghóa.
(4) An loâ: ñöôïc xaùc ñònh.
(5) Qui giôùi: tam giôùi, nguõ giôùi.
(6) Naêm hoà: Phieân Döông, Thaïch Thao, Ñoan Döông, Thai Hoà vaø Ñoäng Ñình.
(7) Chín ôn cha meï: sanh, nuoâi, boång beá, buù môùm, chaêm soùc, lo laéng, troâng nom, nhôù nhung.

Haønh ñaïi ñaïo döông danh haäu theá.

Aáy vaäy môùi töø aân baát pheá
Heã ñaïo ngöôøi giöõ laáy ngfhóa nhaân.
Laøm sao cho bieát thuûy bieát sôn.
180. Nhö Haøm Coác cuøng oângTöông Töû. (1)
Trong danh lôïi thì mình phaûi xöû,
Cuoäc phuø hoa nhaém cuõng cheo leo.
Taàn Thuûy Hoaøng tieáng haõy coøn neâu.
Thaâu luïc quoác, phaàn thö, khanh só.
Nuùi Thu Döông, Di Teâ danh ñeá,
Thaø moät loøng tieát nghóa maø thoâi.
Laøm chi cho Taân Nguïy cao ngoâi,
Thanh söû taïc muoân ñôøi cho teä.
Ñaâu yeân sôn nguõ chi ñan queá, (2)
190. Bôûi vì chaøng caûi quaù töï taân.
Ngöôøi ôû ñôøi laáy ñöùc maø tu thaân.
Ñöøng hoïc thoùi vua Taân,
Maø mang caâu baát nghóa.
Traéc aån chi taâm tuaàn thieân lyù (3)

(1) Haøm Coác: chæ Laõo Töû. Sau khi töø quan nhaø Chaâu côõi traâu qua cöûa Haøm Coác – Haøn Töông Töû
tu tieân

251
(2) Naêm caønh queá cuûa Ñaâu Yeân sôn:Ñaâu vuõ quaân lôùn tuoåi khoâng con, ñi chuøa Dieân Thoï löôïm
ñöôïc 30 löôïng vaøng, 100 löôïng baïc, sang hoâm sau ñem ñeán chuøa traû laïi cho ngöôøi ñfi tæm. Sau
sanh naêm con noåi tieáng.
(3) Loøng traéc aån laø thuaän theo leõ trôøi.

Nôõ loøng naøo gieát vaät cho ñaønh.

Ngöôøi thì uùy töû,
Vaät cuõng tham sanh.
Gaãm ngöôïi vaät maùu xöông khoâng khaùc.
Thaáy soáng chaúng thaø thaáy thaùc.
200. Lôøi Thaùnh xöa saùch ñeå raïch roøi,
Xin hieàn löông xeùt laïi maø coi.
Sao laø phaûi sao laø chaúng phaûi.
Saùch coù caâu: “quaû nhi naêng caûi” (1)
Töû Loä xöa nghe loãi thì möøng.
Vuõ Vöông laøm thieân haï chi quaân,
Coøn phaûi vaên thieän ngoán taéc baùi. (2)
Noùi ra thì tai nghe cuõng traùi,
Bôûi vì nhaân söï caùch thieân cô.
Vieäc thò phi tai phaûi laøm ngô,
210. Hoïc Nhan Töû ñaây côm haàu nöôùc.
Ñaïo muoán gaàn toû töôøng sau tröôùc,
Caùch chæ maønh naøo coù xa ñaâu.
Coõi Nam ñaø môû roäng cöûa laàu,
Ñeøn trí hueä haøo quang choùi choùi.
Thuyeàn Baùt Nhaõ nghenh ngang boán coõi,
Nöôùc ma ha röûa saïch ba loøng.
Röôïu quyønh haø môøi khaùch Taây Ñoâng,
Ngöïa khoâng boùng röôùc ngöôøi Nam Baéc. (3)
Môùi sau löng xaûy baøy tröôùc maët,
220 Nöûa mieáng moài naáu khaép non soâng. (4)
Muoán cho thaáy ñaëng “Chuû nhaân oâng”,
Non voâ aûnh aâu tìm môùi haõn. (5)

(1) Coù loãi thì phaûi söûa.

(2) Vua vuõ vöông nhaø Haï, nghe lôøi laønh lieàn laïy.
(3) Ngöïa khoâng boùng: chæ thôøi gian qua nhanh nhö ngöïa qua song cöûa.
(4) Nöûa mieáng moài: chæ loø traàm höông.
(5) Non voâ aûnh: Öng Khaâu traû lôøi caâu hoûi cuûa Ñöôøng Ñaïi Toân veà “caùi thaáy cuûa Quoác sö Hueä
Trung”. Nam soâng Töông, Baéc soâng Ñaøm, trong coù vaøng roàng ñaày moät nöôùc. Döôùi caây voâ aûnh
hôïp cuøng thuyeàn, treân ñieän löu ly khoâng hay bieát ?

Trong hang thaàn ñöøng cho giaùn ñoaïn,

Ñoäc moäc Kieàu coù aû Quyønh Nöông.
Hoûi nôi phaøm mua röôïu quyønh töông.
Ñaëng moät cheùn uoáng thì baát laõo.
Vieäc tu haønh phaûi say muøi ñaïo,
252
 Neáu bô thôø quaû vò khoù troâng.
Tieáng ñaøn thì nghe loùng cho thoâng,
230. Chaân nhö theá giai khoâng nguõ uaån,
Thaäp tam ma khuyeân ñöøng laäp löïng (1)Göôm hueä maøi tröø noù môùi yeân. Giaûng cho thoâng töù
cuù Kim Cang,
Thì môùi thaáy “Baûn lai dieän muïc”.
Tuy saéc thaân haõy coøn ôû tuïc,
Loøng cho rieâng môùi goïi laø thaàn.
Ai coøn mang thoùi tham saân,
E khoù khoûi luaân hoài luïc ñaïo.
Hoïa phuùc voâ moân nhaân töï taïo.
240. Muoán hy hieàn (2) phaûi lieãu phaøm taâm.
Ñaïo Nhö Lai voâ thöôïng thaäm thaâm,
Bieån cho laëng minh chaâu môùi hieän.
Ngoïc Cöûu Khuùc gaéng coâng doài luyeän (3)
Tìm thö huøng haùi thuoác non Nam.
Thaäp nhò thôøi huyeàn hoä phaûi tham (4)
Thieân giao thaùi phaùp luaân thöôøng chuyeån. (5)
Roàng treân non, huøm kia xuoáng bieån, (6)
Ñaày ba xe chöùa nhaãn vaøng roàng (7)Laøm sao raèng loâi phuïc thieân phong (8)
250. Buoâng saùu hieäp thu vaøo laïi kín (9)
Thuoác tam phaåm coâng phu luyeän chín, (10)

(1) Möôøi ba con ma: Thaát tình (vui, giaän, buoàn, söôùng, thöông, gheùt, muoán) vaø luïc duïc (saéc,
thanh, höông, vò, xuùc, phaùp).
(2) Hy hieàn: hy voïng thaønh Thaùnh Hieàn.
(3) Ngoïc Cöûu Khuùc: ngoïc quí taïi nuùi Cöûu Khuùc tænh Haø Nam.
(4) 12 thôøi (ngaøy ñeâm 12 giôø), tam huyeàn cuûa phaùi thieàn Laâm Teá.
(5) Baùnh xe chaùnh phaùp thöôøng chuyeån laên thì trôøi ñaát thaùi hoøa.
(6) Phaùp moân thieàn: Thanh Long, Baïch Hoå ?
(7) Ba xe: Thanh vaên, Duyeân giaùc, Boà taùt (xe deâ, xe höôu, xe traâu).
(8) Loâi phuïc, thieân phong: que dòch.
(9) Saùu hieäp: 6 phöông: Ñoâng, Taây, Nam, Baéc, treân döôùi.
(10) Tam phaåm: Thöôïng, Trung, Haï.

Muoán ñan thaønh vaên voõ phaûi toan.

Doác moät loøng neân nuùi Linh Sôn,
Ñoùng saùu cöûa cho beàn then khoùa (1)
Cöûu cöøu ma thì loøng vaøng ñaù (2)
Aáy môùi raéng bieát gæa bieát chôn,
Thaày Huyeàn Trang hieäp thuûy ñaêng sôn (3)
Traûi taùm moát Loâi Aâm môùi ñeán.
Loøng boà ñeà khoâng dôøi khoâng ñoåi,
260. Tính ma yeâu coøn gioù luïc phoøng,
Bôûi vì trong qui giôùi chöa xong,
Oan duyeân naëng, naêm ñaày khoù döùt (4)
Ñaïo muoán cao phaûi boài chí ñöùc,
253
 Ñaïo ñöùc toaøn quûi phuïc thaàn khaâm.
Trôøi ñaâu maø coù phuï ñaïo taâm,
Nghieäm kim coå ngöôøi laønh maéc naïn.
Vieäc tu haønh phaûi soi cho saùng,
Neáu voâ minh aét chaúng ñoác haønh (5)

(1) Phaùp tu thieàn: beá saùu caên.

(2) Cöûu cöøu: 81 thö ma coät chaët con ngöôøi do 10 kieát sö taïo neân.
(3) Thieäp thuûy ñaêng sôn: vöôït soâng, leo nuùi.
(4) Naêm kieát sö: naêm thöù phieàn naõo: troùi buoäc, tham, saân, si, maïn, nghi.
(5) Ñoác haønh: ñoác laøm.

Ñaïo Phaät tieân coù chí thì thaønh

270. Ngöôøi bao nôõ thì caàn chung ñaõi.
Nöông phaùp thuyeàn maø qua khoå haûi,
Soùng muoân truøng coøn ñoaùi laøm chi.
Beàn moät loøng nieäm chöõ A Di,
Sau cuõng ñaëng thaûnh thôi muoân kieáp.
Maùy quang aâm löôùt thoâi hôn nhíp,
Ngöôøi traêm naêm chaúng khaùc chieâm bao.
Coõi bôø naøy soùng buûa lao xao,
Caùi danh lôïi gaãm nhö boït nöôùc,
Ñoïc kinh saùch chaúng nhö ngöôøi ñôøi tröôùc,
280. Oâng Thaïch suøng giaøu coù muoân xe.
Qua ñôøi naøy tieáng vaãn coøn nghe.
Chöa thaáy maët tröôøng sanh thoï höôûng.
Haøn Tín laø möu thaàn chi töôùng,
Cuõng chöa chöa neân möôøi maët cho ñang.
Ngöôøi ôû ñôøi laáy ñoù maø raên,
Kim nhö thò coå haø nhö thò,
Xöû theá phaûi bieát lieâm bieát sæ,
Tu thaân thì voâ löï, voâ tö.
Yeân moät loøng mao oác thaûo lö, (1)
290. Ñöøng hoïc thoùi trieâu Taân moä sôû. (2)
Ñöôøng hoaøng ñaïo trôøi ñaø roäng môû,
Khaùch taâu du sôùm haõy quay ñaàu.
Kieáp dieân khöông saùu vaïn dö thu, (3)
Vaâng thieân maïng khaép truyeàn y baùt.
Soâng aùi haø khuyeân ngöôøi kíp thoaùt,
Khoûi löôùi traàn cöïc laïc cuõng xinh.
Choán Dieâm phuø nhieàu noãi nhuïc vinh,
Khoâng laïi coù, sang heøn dôøi ñoåi.
Thuù thanh tao, maøu thieân quen doõi,
300. Ñaát boà ñeà sôùm toái xeành xoaøng.
Chöõ danh loäi sao baèng chöõ nhaøn,
Cöûa baùt nhaõ vaøo ra thong thaû.

254
 Troáng ñaïi huøng ñaø thu yù maõ,
Chuoâng Linh Sôn haõy toaû taâm vieân.
Ngoïc – ma – ni haù deã khinh truyeàn,
Kinh baïch töï daùm ñaâu voïng tieát. (4)

(1) Nhaø tranh leàu coû

(2) Saùng ôû ñaát Taân, chieàu veà nöôùc Sôû.
(3) Kieáp dieân khöông: Kieáp soáng daøi laâu vaø sung söôùng.
(4) Kinh baïch töï: kinh taâm truyeàn cuûa thieàn – Voïng tieát: tieát loä ra taàm baäy.

Ñòch khoâng loã, coù duyeân môùi bieát,

Ñaøn khoâng daây voâ phöôùc khoù nghe.
Röôïu ñeà hoà tröõ ñaáy ñaây ve,
310. Say moät tieäc phaát tri nhaân söï (1)
Ngaâm “chi huyeàn” say cuøng ñöùc löõ, (2)
Ñoïc “tænh meâ” say vôùi Oâng La. (3)
Voâ thuøy Thaùp buoân xem taïo hoùa (4)
Ngoù Nam lónh vui maøu tuøng baù,
Nhìn Baéc haø caù loäi vaån vô.
Choán ñôn phoøng baøy toû huyeàn cô,
Maëc ñaâu keû ngoä cung khoâng ngoä.
Coù duyeân, trôû ba kyø phoå ñoä, (5)
320. Muoân ñôøi coøn töû phuû neân danh. (6)
Ba ngaøn coâng quaû ñaëng vieân thaønh,
Ñan thô chieáu hieån vinh Thieân töôùc. (7)

(1) Phaát tri nhaân söï: khoâng bieát vieäc ñôøi nöõa.
(2) 19 baøi thô “Chi huyeàn” cuûa Löõ Ñoàng Taân.
(3) Thô “Tình meâ” cuûa La Hoàng.
(4) Voâ thuøy phaùp: Thaùp khoâng coù töøng caáp, vì noù voán laø moät hoøn ñaù troøn. Quoác sö Tueä trung saép
tòch, Ñöôøng Ñaïi Toân hoûi phaûi laøm thaùp nhö theá naøo ? Tueä Trung baûo laøm “thaùp khoâng töøng
caáp”
(5) Phoå ñoä kyø ba: Thôøi hoäi Long Hoa cuûa Phaät Di Laïc.
(6) Töû phuû: Phu tía = phu ño – cung ñieän ñaïo Laõo.
(7) Ñan thô: Saùch ño = Saùch trôøi. Thieân Töôùc : Töôùc loäc cuûa trôøi.

Chín phaåm sen vaøng soi thaáy Phaät,

Cöûu huyeàn thaát toå ñaëng tieâu dieâu.

VII. CHUØA PHÖÔÙC LAÂM (HOÄI AN – QUAÛNG NAM)

Chuøa Phöôùc Laâm ñöôïc xaây döïng ôû khu ñoàng baèng thanh tònh gaàn bôø bieån thuoäc vuøng ngoaïi oâ ñoâ
thò coå Hoäi An, Dinh Quaûng Nam.
Chuøa do thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån hieäu Aân Trieâm (1712 – 1796) thaønh laäp vaøo giöõa theá
kyû 18. Chuøa Phöôùc Laâm höng thònh thay theá vai troø cuûa Toå ñình Chuùc Thaùnh sau khi Toå sö Minh
Haûi – Phaùp Baûo aån tu treân nuùi Thieân Aán (Quaûng Ngaõi).
Taïi chuøa Phöôùc Laâm, Thieàn sö Chaùnh Hieån ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû noåi danh nhö: Phaùp
Chuyeân – Luaät Truyeàn hieäu Dieäu Nghieâm (khai sôn chuøa Töø Quang ôû phuû Phuù Yeân), Phoå Trieâm
255
thuïy Phöôùc Sôn (truï trì chuøa Vaïn Ñöùc), Phaùp Lieâm – Luaät Oai hay Toå Bình Man Taûo Thò, töùc
Hoøa thöôïng Minh Giaùc...
Trong thôøi gian 1773 – 1801, chuøa Phöôùc Laâm cuõng nhö nhieàu chuøa khaùc ôû Hoäi An bò hö haïi.
Naêm Bính Thìn (1796), thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån vieân tòch, coù leõ thieàn sö Phaät Tuyeát –
Töông Quang keá theá truï trì chuøa Phöôùc Laâm vì long vò ôû chuøa Vaïn Ñöùc coù ghi: “Phöôùc Laâm
ñöôøng thöôïng, tam thaäp nguõ theá, huùy Phaät Tuyeát hieäu Töôøng Quang Hoøa thöôïng Giaùc Linh”
(Thieàn sö Phaät Tuyeát laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng khai sôn chuøa Vaïn
Ñöùc; coù leõ sö caàu phaùp vôùi thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån neân coøn coù phaùp danh laø Phaùp Aán
– Töôøng Quang hieäu Quaûng Ñoä (?)
Naêm Nhaâm Ngoï (1822), Toå Bình Man Taûo Thò truøng tu laïi chuøa Phöôùc Laâm, ñuùc ñaïi hoàng chung
môùi cho chuøa (hieän coøn taïi chuøa), chuoâng cao 1,30m (thaân chuoâng khoâng keå quai cao 100cm,
ñöôøng kính mieäng chuoâng 70cm; chuoâng ñöôïc chuù taïo vaøo ngaøy raèm thaùng baûy naêm Nhaâm Ngoï,
treân chuoáng coù khaéc “Minh Giaùc Hoøa thöôïng chöùng minh”. Toå Bình Man Taûo Thò noái tieáp thaép
saùng ngoïn ñeøn phaùp ôû chuøa Phöôùc Laâm vaø laøm höng thònh chi phaùi Chuùc Thaùnh cuûa phaùi thieàn
Laâm Teá (truyeàn theo baøi keä: Minh Thieät Phaùp Toaøn Chöông).
Naêm 1830, Toå Bìng Man Taûo Thò vieân tòch taïi chuøa Phöôùc Laâm, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû saân phía
tröôùc chuøa.
Keá theá truï trì laø ñeä töû cuûa Toå, töùc thieàn sö Toaøn Nhaâm – Vi YÙ hieäu Quaùn Thoâng.
Noái tieáp thieàn sö Toaøn Nhaâm – Vi YÙ ñeä töû laø thieàn sö Chöông Tö – Tuyeân Vaên hieäu Hueä Quang.
Thieàn sö Hueä Quang laïi thaép saùng ngoïn ñeøn phaùp cuûa chi phaùi thieàn Chuùc Thaùnh, ñaøo taïo ñöôïc
nhieàu ñeä töû ñaéc phaùp nhö: Aán Thanh – Chí Thaønh (Toå Ñaïo), Aán Lan – Töø Trí (Toå Hueä), Aán Dieäu
– Töø Nhaãn (Toå Truyeàn), Aán Chaùnh – Hueä Minh vaø noåi tieáng nhaát laø Hoøa thöôïng Vónh Gia hay
thieàn sö Aán Boån – Toå Nguyeân (1840 – 1918)
Naêm Giaùp Thaân (1884) ñôøi vua Phuùc Kieán, Hoøa thöôïng Vónh Gia ñöôïc cöû truï trì chuøa Linh ÖÙng
treân nuùi Non Nöôùc (Quaûng Nam).
Khoaûng naêm 1887 – 1888 Hoøa thöôïng Vónh Gia keá theá truï trì chuøa Phöôùc Laâm sau khi Boån sö
vieân tòch. Hoøa thöôïng truøng tu laïi chuøa.
Naêm Quí tò (1893), ñôøi vua Thaønh Thaùi, Hoøa thöôïng Vónh Gia ñöôïc cöû laøm giaùo thoï trong ñaïi
giôùi ñaùn ôû chuøa Chuùc Thaùnh do Hoøa thöôïng Chæ Thaønh laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng Ñaàu.
Naêm Canh Tuaát (1910) ñôøi vua Duy Taân, Hoaø thöôïng Vónh Gia khai ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Phöôùc
Laâm, coù hôn 100 giôùi töû, trong ñoù coù thieàn sö Thích Thònh Khieát vaø Thích Giaùc Nhieân (sau naøy laø
ñeä nhaát Taêng Thoángvaø ñeä nhò Taêng Thoáng cuûa Giaùo Hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam Thoáng Nhaát).
Ngaøy 20 thaùng 3 naêm Maäu Ngoï (1818) nieân hieäu Khaûi Ñònh thöù ba, Hoøa thöôïng Vónh Gia vieân
tòch taïi chuøa Phöôùc Laâm. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa, ñeä töû laø Phoå Minh vaø
Phoå Truyeàn laäp bia.
Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Vónh Gia laø sö Chôn Theå – Phoå Minh (Ñaïo Vieân) keá theá truï trì chuøa
Phöôùc Laâm. Keá tieáp laø sö Nhö Vaïn – Giaûi Thoï, hieäu Trí Phöôùc...
Truï trì chuøa Phöôùc Laâm hieän nay (1992) laø Hoøa Thöôïng Nhö Nhaøn – Giaûi Laïc hieäu Trí Giaùc.

Hình:
- Chuøa Phöôùc Laâm
- Thaùp cuûa Toå sö Phoå Trieâm ôû chuøa Phöôùc Laâm
- Thaùp cuûa toå Bình Man Taûo Thò ôû chuøa Phöôùc Laâm.
- Baøn thôø Toå ôû chuøa Phöôùc Laâm (Hình cuûa Toå Vónh Gia).
- Chuøa Vaïn Ñöùc (Hoäi An – Quaûng Nam)
- Chuøa Tam Thai (Quaûng Nam)

256
VIII. CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA VAÏN ÑÖÙC.
Chuøa Vaïn Ñöùc ôû xöù Caây Cau, Ñoâ thò Hoäi An, dinh Quaûng Nam thuoäc xaõ Caåm Haø, thò xaõ Hoäi An,
tænh Quaûng Nam – Ñaø Naüng.
Chuøa Vaïn Ñöùc ñöôïc thieàn sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng (1686 – 1769) thaønh laäp vaøo tieàn baùn
theá kyû 18. Coù leõ chuøa ñöôïc caûi bieán töø ngoâi nhaø cuûa cha meï sö.
Chuøa toïa laïc ôû vuøng ñoàng baèng, caây caûnh xanh töôi, naèm beân bôø soâng Traø Queá, ngoaïi oâ thò xaõ
Hoäi An.
Chuøa goàm coù chaùnh ñieän hình vuoâng, ba gian hai chaùi, caïnh 15m, hai beân phía tröôùc coù Taây
Ñöôøng vaø Ñoâng Ñöôøng. Chaùnh ñieän thôø ñôn giaûn, Ñoâng Ñöôøng thôø Phaät Chuaån Ñeà, Taâu Ñöôøng
thôø Quaùn Thaùnh. Phía sau chuøa laø ngoâi moä cuûa cha meï Hoøa thöôïng Minh Löôïng, ngoâi moä nhìn ra
doûng soâng Traø Queá xanh maùt, phong caûnh thanh tònh vaø töôi ñeïp.
· Keá theá Hoøa thöôïng Minh Löôïng truï trì chuøa Vaïn Ñöùc laø d8eä töû cuûa Ngaøi, thieàn sö Phaät Tuyeát
– Töôøng Quang. Sö Töôøng Quang caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Thieät Dinh – Chaùnh Hieån ôû cuøa
Phöôùc Laâm neân coøn coù phaùp danh laø Phaùp Aán vaø keá theá truï trì chuøa naøy moät thôøi gian.
· Tieáp theo thieàn sö Töôøng Quang laø thieàn sö Phoå Trieâm, thuoäc phaùi theån Laâm Teá, chi phaùi
Chuùc Thaùnh, ñôøi 36 sö truøng höng laïi chuøa Vaïn Ñöùc.
· Thieàn sö Phoå Trieâm teân tuïc laø Leâ Coâng Maïo laø ngöôøi Trung Hoa. Theo cha meï sang laøm aên
sinh soáng ôû xaõ Thanh Haø, phoá Hoäi An (thò xaõ Hoäi An). Luùc treû hoïc chöõ Nho, lôùn leân daïy hoïc
vaø laøm thaày thuoác ôû aáp Tröôøng Leä, xöù Taâm Vong, dinhQuaûng Nam. Trung nieân môùi xuaát gia,
thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Thieät Dinh – Chaùnh Hieån ôû chuøa Phöôùc Laâm (Hoäi An). Sau thôøi gian
tu hoïc ôû chuøa naøy, sö Phoå Trieâm ñöôïc cöû truï trì chuøa Vaïn Ñöùc. Thieàn sö Phoå Trieâm laø böïc
cao taêng noåi tieáng, ñöôïc Vua caáp Ñoä ñieäp vaø Giôùi ñao (chuøa hieän coøn giöõ Ñoä ñieäp) sö ñaõ
truøng höng laïi chuøa Vaïn Ñöùc. Töông truyeàn raèng: Hoøa thöôïng Phoå Trieâm vieân tòch vaøo ngaøy
25 thaùng chaïp naêm Nhaâm Thìn (coù theå laø cuoái naêm 1832, ñaàu naêm 1833), thoï 98 tuoåi, khi hoûa
thieâu thaân xaùc, coøn laïi ngoùn tay caùi. Nhö vaäy, Thieàn sö Phoå Trieâm coù leõ sanh vaøo naêm Aát
Maõo (1735). Hoøa thöôïng Phoå Trieâm ñöôïc ban thuïy hieäu laø “Phöôùc Sôn”.
· Keá theá Hoøa thöôïng Phoå Trieâm, ñeä töû laø thieàn sö Toaøn Ñöùc – Houø¨ng Tuyeân hay Hoaèng Toâng
teân tuïc laø Ñoaøn Xuaân Thu. Coù leõ qyi y vôùi Hoøa thöôïng Phoå Trieâm. Sau ñoù caàu phaùp vôùi Toå
“Bình Man Taûo Thò” (töùc thieàn sö Phaùp Lieâm – Minh Giaùc). Naêm 1818 sö Hoaèng Toâng truøng
tu chuøa Vaïn Ñöùc, ñuùc laïi Ñaïi hoàng chung cho chuøa döôùi söï chöùng minh cuûa Hoøa thöôïng Minh
Giaùc. Ñaïi hoàng chung cuõ cuûa chuøa coù leõ bò quaân Taây Sôn tòch thu ñuùc tieàn vaø khí giôùi trong
thôøi Taây Sôn ñaùnh chieám Quaûng Nam. Ñaïi hoàng chung naøy hieän coøn ôû chuøa treân chuoâng coù
khaéc “Vaïn Ñöùc Töï” truï trì Hoaèng Toâng ñaïi sö, thieân vaän Maäu Daàn nieân, thaát nguyeät caùt nhöït
Minh Giaùc ñaïi laõo Hoøa thöôïng chöùng minh, “chuoâng cao 1,20m, ñöôøng kính mieäng chuoâng
60cm.
Ñaïi sö Toaøn Ñöùc – Hoaøng ToângSanh ngaøy giôø Ngoï, ngaøy 20 thaùng 12 naêm Kyû Hôïi (cuoái naêm
1779 ñaàu naêm 1780), tích vaøo giôø Muøi, ngaøy 28 thaùng 10 naêm Quùi Maõo (1843).
Keá theá Ñaïi sö Toaøn Ñöùc – Hoaøng Toâng truï trì chuøa Vaïn Ñöùc laø caùc ñeä töû vaø phaùp toân cuûa ngaøi.
· Chöông Truyeàn – Phaùp Hoùa.
· Aán Boån – Toå Nguyeân hieäu Vónh Gia (1804 – 1918) noåi tieáng thôøi nhaø Nguyeãn
· Chôn Chöông – Ñaïo Taâm hieäu Thieän Quaû.
· Thò Trung – Haïnh Tröïc, Thò Vieät Haïnh Thieân.
· ...

IX. THIEÀN SÖ HOAÊNG HOÙA ÔÛ CHUØA TAM THAI VAØ LINH ÖÙNG.

257
Chuøa Tam Thai vaø chuøa Linh ÖÙng ôû treân ñænh nuùi Non Nöôùc (Thuûy Sôn) thuoäc Nguõ Haønh Sôn ôû
Quaûng Nam, caùch thaønh phoá Ñaø Naüng 8km.
Hoøn Non Nöôùc vaø Thuûy Sôn laø ngoïn nuùi cao nhaát vaø coù nhieàu ñoâng ñeïp nhaát trong naêm ngoïn nuùi
cuûa cuïm Nguõ Haønh Sôn (Kim Sôn, Moäc Sôn, Thuûy Sôn, Hoûa Sôn vaø Thoå Sôn).
Hoøn Non Nöôùc coøn ñöôïc goïi laø nuùi Tam Thai vì ngoïn nuùi naøy coù hình daùng gioáng sao Tam Thai.
Hoøn Non Nöôùc coù nhieàu caûnh ñeïp nhö: ñoäng Hoa Nghieâm, ñoäng Tang Chôn, ñoäng Huyeàn
Khoâng, Voïng Giang Ñaøi... Treân ñænh nuùi coù chuøa Tam Thai vaø chuøa Linh ÖÙng.
Ngaøy xöa treân ñænh hoøn Non Nöôùc chæ coù chuøa Tam Thai coù theå do Toå sö Nguyeân Thieàu – Hoaùn
Bích thaønh laäp khoaûng naêm 1682 – 1683), tröôùc khi ra Thuaän Hoùa laäp chuøa Haø Trung vaø laäp chuøa
Quoác Aân ôû Phuù Xuaân (Hueá).
Nhöng sau nhöõng bieán loaïn choáng chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu trong khoaûng naêm 1692 – 1694, Toå
sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai aån traùnh vaø laäp chuøa Kim Cang ñeå tieáp tuïc Hoaèng Hoùa. Chuùa ñaõ
cöû thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng, thuoäc phaùi Taøo Ñoäng truï trì. Thieàn sö Quaû Hoaèng laø ñeä töû
cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Tröôøng Thoï beân Trung Quoác, Thieàn sö Quaû Hoaèng ñöôïc
Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu troïng ñaõi, neân trong saùch”Haûi Ngoaïi Kyû Söï” cuûa Hoaø thöôïng Thaïch
Lieâm khi noùi ñeán thieàn sö Quaû Hoaèng ñeàu goïi laø Quoác sö.
Naêm Aát Hôïi (1695), Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu môøi sang hoaèng
hoùa ôû Ñaøng Trong. Treân ñöôøng trôû veà Trung Quoác, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm gheù vieáng chuøa Tam
Thai, taû laïi caûnh chuøa thôøi ñoù nhö sau:
Thuyeàn vaøo ñeán cöûa Hoäi An, vieân Giaùm quan Chuøa Tham Thai ôû treân nuùi Tam Thai, phía Taây
daõy Nguõ Haønh Sôn, gaàn cöûa bieån Hoäi An (Dinh Quaûng Nam), Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng
(ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm) truï trì chuøa naøy ñaõ truøng tu vaø kieán thieát theâm thaønh ngoâi
danh lam traùng leä vôùi nhieàu thaïch ñoäng ñeïp. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm taû caûnh chuøa Tam Thai
nhö sau:
“Thuyeàn vaøo ñeán cöûa Hoäi An, vieân Giaùm quan chæ tay baûo raèng:”Ñaáy laø nuùi Tam Thai, ngoâi
chuøa trong aáy töùc laø Ñaïo traøng cuûa Quoác sö Quaû Hoaèng. Nuùi aáy coù nhieàu ñoäng ñaù nhö cöûa ngoõ,
nhö cöûa soå, laøm ñöôøng hang, laøm nhaø, laøm phoøng, nhö hình chuoàng boà caâu... heát thaûy ñeàu lung
linh khoaùng ñaõng, naèm ngoài ñöôïc, ngoài gaûy ñaøn, ngaâm thô ñöôïc..., moãi luùc noùi leân, coù tieáng vang
ñaùp laïi (...).
Boãng choác ñaõ troâng thaáy nuùi tam thai tröôùc maét, ngaøn ñoài quanh co ñeàu laø goø ñaát, chæ coù nuùi ñaù
Tham Thai ñöùng cao chaát ngaát, hai hoøn nuùi lôùn quay maët ra bieån, ngoïn phía sau nhoû hôn. Treân
nuùi, coù nhieàu caây lôùn hai ba voøng oâm, moïc töø trong hoác ñaù. Ñi quanh theo meù nuùi, thaáy ñaù coù
taûng ñöùng thaúng leân, coù taûng truùt ngöôïc thoøng xuoáng, coù choã saâu loõm vaøo thaønh hang ñoäng, coù
choã döïng ñöùng nhö böùc töôïng ñaù, nhöng vaãn chöa thaáy chuøa ñaâu, môùi troâng qua, töôûng ñaâu chæ laø
nuùi thoâ sô, chaúng coù gì kyø thuù.
Tröôùc nuùi coù moät ngoïn ñoài, treøo leân chöøng traêm thöôùc coù ngoâi chuøa coå... Nuùi ôû phía traùi chuøa,
quanh nuùi ñeàu coù caùt traéng mòn, goø cao ñoáng thaáp, gioù thoåi maët caùt gôïn thaønh dôïn soùng. Vaùch
nuùi, ñaù nöùt thaønh töøng ñöôøng, töøng lôùp xem nhö löôïn soùng. Maët trôøi roïi vaøo reâu ñaù, nôi ñoû nôi
ñen. Troâng ra boán phía, nuùi cao chaát ngaát, chaúng coù loái leo leân. Boãng thaáy giöõa hai vaùch ñaù coù
moät ñöôøng heûm, coù nhöõng taûng ñaù traéng gioáng nhö gheá ngoài, treân ñænh nuùi thöôøng coù nöôùc ræ
xuoáng, nghæ maùt ôû döôùi, nhö ngoài trong ñöôøng haàm, gioù maùt laïnh, khieán ngöôøi goái ñaù naèm chôi
thiu thæu buoàn nguû. Treøo leân heát heûm ñaù, moät vuøng roäng raõi baèng phaúng, caây coái um tuøm. Moät
ngoâi ñeàn döïng vaùch ñaù khoâng cao laém, nhöng kieân coá coù theå beàn vöõng laâu daøi. Ñeàn do Quoác sö
Hoùa vöông xaây döïng tröôùc ñaây vaäy. Ra tröôùc ñeàn, moät loái ñi qua phía maët, ñeán cuoái ñöôøng reõ
qua traùi, coù hai bôø ñaù raát cao, caây coái daây leo chaèng chòt. Cöûa ñoäng toái om, böôùc vaøo töøng böïc
theàm thaáy saùng daàn leân. Vaøo heát caùc böïc theàm, thaáy maët trôøi saùng tröng, töø keõ hôû treân ñoäng roïi
xuoáng. Ñoäng troøn laïi baèng phaúng, coù theå chöùa haøng ngaøn ngöôøi. Phía treân coù maáy khe hôû, caønh
258
laù giao boùng chaäp chuøng, khæ vöôïn boø leo ôû treân, cuùi xuoáng doøm ngöôøi, naït ñuoåi cuõng khoâng
chaïy. Caùc vò Taêng ôû ñaây baûo raèng: Ngöôøi ôû ñaây ít, chuùng ñoâng töøng baày neân khinh lôøn, khoâng sôï
vaäy.
Coù moät daây maây giaø töø treân keõ ñaù thoøng xuoáng taän ñaát, hình troøn baèng mieäng cheùn, daøi caû traêm
thöôùc, thaúng nhö daây cung, ngöôøi Nhöït Boån töøng traû ngaøn vaøng ñoøi mua, nhöng chuøa khoâng baùn.
Ta bình sinh du lòch khe ñoäng raát nhieàu, thaáy ñoäng naøy ñeïp vaø thanh tònh hôn heát, tieác laø boá trí
caùc töôïng Phaät, töôïng Thaàn, töôùng maïo aùc tuïc, laøm giaûm gía trò cuûa ñoäng raát nhieàu.
Ñeán söôøn nuùi coù hai taûng ñaù döïng ñöùng nhö truï cöûa, ñöùng trong cöûa nhìn ra, bieån caû meânh moâng,
gioù luøa vaøo raát maïnh, ñöùng ngoaøi cöûa maø muoán ngaõ caû ngöôøi. Quanh co chuyeån qua tay maët, nôi
an truù cuûa taêng ni, loái quanh co u tòch, hoa rôi laát phaát, ñaøn ong bay vuø vuø, ñua nhau huùt nhuïy”.
Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ñònh ñaët teân nuùi laø “Haûi Duõng Phong” (ñænh Haûi Duõng),ø teân ñoäng laø
“Hoa Nghieâm Ñoäng”.
Khi treân thuyeàn rôøi khoûi chuøa, Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm caûm taùc baøi thô sau:

BAØI TRÖÔØNG CA VIEÁNG NUÙI TAM THAI.

Raøy ngoïn gioù Taây Nam ñaõ thoåi,
Ruoåi hoàng thuyeàn ra loái Haø Trung.
Ña tình chi baáy chuùa coâng
Boài hoài chöa nôõ döùt loøng phaân ly.
Beân cöûa bieån sôn kyø thuûy tuù,
Cuøng daïo xem caûnh thuù khueâ phoøng.
Thuyeàn veà chæ neûo Vieät Ñoâng,
Nhìn theo ñöa maét muoân truøng xa xa.
Treân choùp nuùi “Vónh Hoøa sôn töï”,
Caây xanh um maây töù phía bao
...
Coù Tam Thai huøng vó danh sôn,
Thieáu chi taøi töû vaên nhôn,
Röôïu tieân vui thuoác, thô thaàn ca ngaâm,
...
Nay ta ñaët Hoa Nghieâm teân ñoäng,
Ñoaûn tröôøng thieân “Haûi Duõng” bia minh.
Taïc ghi nhôn söï sôn linh,
Thaùng ngaøy maõi maõi ñeå daønh veà sau.
Moäc Loan Töû, ñoàng du Cö só,
Thaïch Haùn Oâng löu kyù ñoâi lôøi,
Nam Bang ñeå tieáng muoân ñôøi.
BAØI THÔ VÒNH TAM THAI.
Nam minh moät vuõng döïng phan maây,
Chaát ngaát töøng khoâng khí bieån xaây.
Queùt saïch möa muø leân baûo ñieän,
Toûa ra aùnh saùng chieáu linh ñaøi.
Hoa röøng ñöa khaùch, ñöôøng thoâng moät,
Khe nuùi chia doøng nöôùc reõ hai.
Sôn thuûy ñuoåi nhau roàng neùp boùng,
Khoùi maây cöûa ñoäng nöûa pheân gaøi.
Saám vang gioù theùt, soùng aøo aøo,
259
 Ñaøn vöôïn beân khe thoùt nhaûy cao.
Maét ngaém bieån khôi xanh thaêm thaúm,
Chaân giaøy daëm caùt traéng phau phau.
Daõy maây ngaøn tröôïng xuyeân hang ñaù
Nhuû xanh muoân nuï ruû ñoäng ñaøo.
Caùt noùng giöõa truoâng, ngoài ngôi nghæ,
Hôi thu nhuoám laïnh, loøng nao nao.
Hieän chuùng ta khoâng bieát ñöôïc truyeàn thöøa cuûa chuøa Tam Thai trong thôøi Chuùa Nguyeãn, vì chuøa
ñaõ bò phaù huûy trong thôøi Taây Sôn ñaùnh chieám Quaûng Nam (1773 – 1774).
Sau ñoù, thieàn sö Phaùp Traøng – Quang Chính, hieäu Böûu Ñaøi thuoäc chi phaùi thieàn Chuùc Thaùnh, ñôøi
36 Laâm Teá, ñeán ñænh nuùi Tham Thai aån tu trong ñoäng Taêng Chôn. Sau laäp am Döôõng Chaân ñeå
hoaèng döông Phaät phaùp. Phaät töû ñeán tham hoïc vaø nghe thuyeát phaùp ngaøy caøng ñoâng neân môû roäng
am thaønh “Döôõng Chaân Ñöôøng”.
Ñaïi sö Böûu Ñaøi laø ñeä töû thieàn sö Thieät Hoäi – Vieân Quang. Thieàn sö Vieân Quang laø ñeä töû cuûa Toå
sö Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaùnh (Quaûng Nam). Coù leõ thieàn sö Böûu Ñaøi truøng tu laïi chuøa Tam
Thai vaø töø ñoù, hai chuøa Tam Thai vaø Döôõng Chaân Ñöôøng (sau laø chuøa Linh ÖÙng) thuoäc moät thaày
Toå.
Ñaïi sö Böûu Ñaøi vieân tòch vaøo giôø Söûu ngaøy 21 thaùng 10 naêm Canh Thaân (1800 - ?) thaùp thôø ôû
caïnh chuøa, treân bia ghi: “Phuïng vì vieân tòch, Tyø kheo Böûu Ñaøi, Ñaïi sö thöôïng Quang haï Chaùnh,
huùy Phaùp Traøng giaùc coâng chi thaùp”.
Ñeán ñôøi vua Minh Maïng (1820 – 1840), Döôõng Chaân Ñöôøng ñöôïc ñoåi thaønh chuøa ÖÙng Chôn.
Vaøo thôøi vuù Khaûi Ñònh (1916 – 1925) chuøa ÖÙng Chôn ñoåi thaønh chuøa Linh ÖÙng cho ñeán nay.
Chuøa Linh ÖÙng coù baûng “Laâm Teá Toâng phoå lòch Ñaïi Giaùc linh” ghi roõ phaùp danh caùc thieàn sö truï
trì chuøa Tam Thai vaø Linh ÖÙng nhö sau:
· Döôõng Chaân Ñöôøng thöôïng, Böûu Ñaøi sa moân, thöôïng Quang haï Chaùnh, huùy Phaùp Traøng
ñaïi thieàn sö.
· Tam Thai truï trì 37 theá, huùy Tieân Thöôøng, thöôïng Vieân haï Trung thieàn sö.
· ÖÙng Chôn truï trì 37 theá, huùy Tieân Tröïc, thöôïng Chôn haï Nhö thieàn sö.
· Tam Thai truï trì, 38 theá, huùy Chöông Tín,thöôïng Hoaèng haï Aân Thieàn sö.
· Tam Thai truï trì, 38 theá, huùy Chöông Quaûng töï Tuyeân Chaâu – Nhaät Haïnh Hoøa thöôïng.
· Tam Thai truï trì, 38 theá, huùy Chöông Tö töï Tuyeân Vaên – Hueä Quang Hoaø thöôïng.
· Tam Thai truï trì, 39 theá, huùy Aán Lan töï Toã Hueä – Töø Chí Hoøa thöôïng.
· Tam thai truï trì, 39 theá, huùy Aán Thanh töï Toå Ñaøo – Chi Thanh Hoøa thöôïng.
· Tam Thai Taêng cang, 39 theá, huùy Aán Dieäu töï Toå Truyeàn – Töø Nhaãn thieàn sö.
· Tam Thai Taêng cang, 40 theá, huùy Chôn Phaùp töï Ñaïo Dieäu – Phöôùc Trí Hoøa thöôïng
· Linh ÖÙng truï trì, 40 theá, thöôïng Haûi haï Nghieâm hieäu Phöôùc Nghi Ñaïi thieàn sö.
· Linh ÖÙng truï trì, 40 theá, huùy Chôn Thuïy töï Ñaïo Caùc – Höng Long thieàn sö.
· Linh ÖÙng truï trì, 41 theá, huùy Nhö Thoâng, töï Giaùc Minh – Toân Nguyeân thieàn sö.
· Linh ÖÙng truï trì, 42 theá, huùy Thò Naêng, töï Trí Höõu – Höông Sôn Hoøa thöôïng.
· Vónh An töï, 40 theá, huùy Chôn Nhaân töï Ñaïo Caùc – Phöôùc Ñieân thieàn sö.
Ngoaøi ra baûng Laâm Teá toâng phoå treân, ôû chuøa Tam Thai vaø Linh ÖÙng coøn thôø caùc long vò cuûa chö
Toå nhö sau:
· Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, huùy Thieät Hoäi, thöôïng Vieân haï Quang giaùc linh.
· Ngöï cheá Tam Thai – Linh ÖÙng töï, saéc töù Taêng cang, Laâm Teá 39 theá, Nguyeãn Aán Lang töï
Toå Hueä, hieäu Töø Trí Hoøa Thöôïng.
· Saéc töù Linh ÖÙng töï Taêng cang, 39 theá huùy Aán Dieäu töï Toå Truyeàn.

260
X. CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA THIEÂN AÁN (QUAÛNG NAM).
Chuøa Thieân Aán ñöôïc döïng treân ñænh nuùi Thieân Aán, naèm beân phía Baéc cuûa soâng Traø Khuùc, caùch
thò xaõ Quaûng Ngaõi 3km.
Nuùi ôû xa nhìn thaáy coù daïng vuoâng nhö quaû aán neân ñöôïc goïi laø Thieân Aán (Aán cuûa trôøi). Nuùi cao
khoaûng hôn 100m, ñænh nuùi ñaát baèng phaúng roäng ñoä 8 maãu, Nuùi coù nhieàu ñaù son, coù theå maøi
thaønh möïc ñoû ñeå vieát. Chaân nuùi phía Nam coù hoøn nuùi nhoû goïi laø hoøn Trieän, phía Baéc coù nuùi Laõ
Voïng, phía Ñoâng tieáp giaùp vôùi nuùi Tam Thai, phía Taây giaùp nuùi Long Ñaàu (ñaàu roàng). Töø chuøa
Thieân Aán ôû ñænh nuùi nhìn xuoáng, doûng soâng Traø Khuùc uoán khuùc quanh co giöõa vuøng ñoàng baèng
xanh thaún vôùi caùc thoân xoùm raûi raùc aån mình döôùi raëng döøa xen laãn vôùi nhöõng baõi caùt traéng. Maët
trôøi chieáu xuoáng khung caûnh thieân nhieân ñoù taïo thaønh nhöõng maøu saéc xanh, vaøng traéng nhö böùc
tranh caûnh thieân nhieân caåm tuù.
1. Chuøa Thieân Aán ñöôïc Thieàn sö Phaùp Hoùa (Minh Haûi – Phaùp Baûo) thaønh laäp vaøo khoaûng naêm
1694:
Khi thieàn sö Phaùp Hoùa laäp chuøa, coù moät vò sö ñeán phuï ñaøo gieáng cho chuøa, nhöng khi hoaøn
thaønh, vò sö ñoù rôøi chuøa vaân du hoaèng hoùa, khoâng bieát toâng tích nhö theá naøo, neân chuøa coù caâu ca
dao:
Oâng thaày ñaøo gieáng treân non,
Ñeán khi coù nöôùc khoâng coøn thaày ôi.
Khoaûng naêm 1750 – 1753, Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc chuùa Voõ Vöông cöû laøm Tuaàn
phuû Quaûng Nam ñeå caàn quaân ñaùnh deïp Moïi Ñaù Vaùch ôû mieàn nuùi phía Taây Quaûng Ngaõi. Trong
thôøi gian naøy, Nguyeãn Cö Trinh thænh thoaûng leân vieáng chuøa Thieân Aán ñeå vieáng caûnh vaø tham
yeát Thieàn sö Phaùp Hoùa (1679 – 1754). Oâng caûm taùc baøi thô “vònh Thieân Aán nieâm haø” nhö sau”
Phong caûnh nôi ñaây thaät raát xinh,
Nieâm haø coù aán cuûa trôøi xanh.
Xanh kia daáu tích coøn vuoâng vöùc,
Nhaän laïi neân soâng roõ daùng hình.
Caûnh trí coøn in nôi chuøa coå,
Coû caây naøo phuï tieáng chuoâng linh.
Caùt ñoû nôi chaân coøn chôø maõi,
Traán chæ sau löng phía caám thaønh.
Naêm 1754, Thieàn sö Phaùp Hoùa vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû vöôøn chuøa.
2. Thieàn sö Thieät Uùy – Khaùnh Vaân (? – 1770).
Thieàn sö Khaùnh Vaân keá theá truï trì chuøa Thieân Aán. Queâ ôû xaõ An Haø huyeän Tö Nghóa (Quaûng
Ngaõi), coøn coù phaùp danh laø Phaät Aán (1) thieàn sö Khaùnh Vaân khai sôn chuøa “Saéc töù Lieân Toân” ôû
queâ nhaø tröôùc khi veà chuøa Thieân Aán.
Ngaøy 1 thaùng 11 naêm Canh Daàn (1779). Thieàn sö Thieät Uùy – Khaùnh Vaân vieân tòch taïi chuøa.
3. Keá theá truï trì laø thieàn sö Phaùp Chaâu – Minh Chieáu, Hueä Haûi...
Vaøo thôøi Taây Sôn (1771 – 1801), chieán tranh ñaõ taøn phaù nhieàu nôi, chuøa Thieân Aán cuõng bò hö haïi.
Sau khi vua Gia Long leân ngoâi (1802), chuøa Thieán Aán môùi tu söûa. Naêm Minh Maïng 11 (1830),
Sôn moân tænh Quaûng Ngaõi thænh Hoøa thöôïng Baûo Aán veà truï trì chuøa Thieân Aán.
4. Hoøa thöôïng Toaøn Chieáu – Baûo Aán hieäu Trí Minh (? – 1866).
Hoï Trònh, queâ ôû thoân Traùng Lieät xaõ Nghóa Hoøa, huyeän Tö Nghóa, tænh Quaûng Ngaõi. Luùc coøn treû
theo Nho hoïc vaø hoïc voõ, sau ñoù xuaát ra qui y vôùi thieàn sö Phaùp Khieâm – Luaät Khoa (ñeä töû thieàn
sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån hieäu Aân Trieâm ôû chuøa Phöôùc Laâm).
Hoøa thöôïng Baûo Aán khai sôn chuøa Vieân Quang ôû xaõ Bình Vaân, huyeän Bình Sôn, tænh Quaûng
Ngaõi tröôùc khi veà truï trì chuøa Thieân Aán.

261
Hoøa thöôïng Baûo Aán noi göông theo chuû tröông cuûa Toå Baù Tröôïng vaø chö toå cuûa Thaäp Thaùp – Di
Ñaø (Bình Ñònh): “Dó noâng vi thieàn”, cho chö taêng vöøa laøm ruoäng raãy, vöøa tu thieàn. Haàu heát ruoäng
ñaát cuûa chuøa Thieân Aân sau naøy laø do Hoøa thöôïng Baûo Aán cuøng ñeä töû khai khaån. Töông truyeàn
khoaûng naêm Aát Tò (1845), laøng Chuù Töôïng ñuùc moät ñaïi hoàng chung, nhöng ñaùnh khoâng keâu. Hoøa
thöôïng Baûo Aán naèm mô thaáy Hoä phaùp baûo: chuoâng cuûa laøng Chuù Töôïng laø cuûa chuøa Thieân Aán.
Hoøa thöôïng cho Dieån Toïa ñeán thænh chuoâng ñoù veà chuøa. Leã khai ñaïi hoàng chung ñöôïc môû vaøo
ngaøy 10 thaùng 4 naêm Aát Tò, nieân hieäu Thieäu Trò thöù naêm, luùc 10 giôø saùng, tieáng ñaïi hoàng chung
ngaân vang ôû chuøa Thieân Aán.
Hoøa thöôïng Toaøn Chieáu – Baûo Aán vieân tòch taïi chuøa vaøo giôø Thaân, ngaøy 30 thaùng 6 naêm Bính
Daàn (1866).
5. Hoøa thöôïng Chöông YÙ (Chöông Khaùc) – Giaùc Taùnh hieäu Tuyeân Toân:
Hoøa thöôïng Giaùc Taùnh huùy Chöông YÙ (hay Chöông Khaùc) hieäu Tuyeân Toân, hoï La, queâ ôû Sôn
Tònh. Khi coøn treû theo Nho hoïc, laïi tinh thoâng voõ ngheä, coù gia ñình. Sau xuaát gia tu haønh vieân
tòch ngaøy muøng moät thaùng ba naêm Maäu Thaân (1908).
Hoøa thöôïng Giaùc Taùnh coù nhieàu ñeä töû, trong ñoù coù nhöõng vò keá theá truï trì chuøa Thieân Aán:
- Sö Aán Tham – Hoaøng Phuùc hoï Phaïm queâ Tö Nghóa, khai sôn chuøa Quang Loäc ôû queâ nhaø,
tòch ngaøy 19 thaùng 12 naêm Bính Thìn (1917).
- Sö Aán Chi – Hoaøng Chöông hay Toå Toaïi truï trì 1916 – 1918.
- Sö Aán Thieân – Hoaèng Chí hay Toå Maät.
- Sö Aán Kim – Hoaøng Tònhhay Toå Tuaân.
Sao ñoù, chuøa Thieân Aán bò suy vi, nhieàu vò sö keá theá truï trì... Hieän nay chuøa Thieân Aán ñöôïc moân
ñoà trong toâng phaùi truøng tu vaø phuïc höng laïi thaønh Toå ñình noåi tieáng.

Hình:
- Chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Bình Ñònh)
- Long vò Hoøa thöôïng Minh Löông – Nguyeät Aân vaø Hoøa thöôïng Minh Dung – Thaønh Chí.
- Thaùp cuûa Toå sö Minh Giaùc – Kyø Phöông.
- Thaùp cuûa Toå sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân.
- Thaùp cuûa Thieàn sö Thieät Kieán – Lieãi Trieät
- Thaùp cuûa Thieàn sö Ngoâ Thieàu – Minh Lyù.

262
 Chöông VIII.
CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ QUI NHÔN.
Phuû Qui Nhôn hay Qui Ninh (tænh Bình Ñònh ngaøy nay) laø nôi Phaät Giaùo phaùt trieån maïnh vôùi
nhieàu Thieàn sö noåi danh hoaèng hoùa ôû caùc chuøa danh tieáng: Thaäp Thaùp – Di Ñaø, Linh Phong,
Long Khaùnh ... Ngoaøi ra ôû moät soá chuøa khaùc ôû mieàn Trung cuõng coù nhöõng Thieàn sö taùi ñöùc hoaèng
hoùa maø tröôùc ñaây ít ai bieát ñeán.

A. CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.

Chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø thöôøng ñöôïc goïi laø chuøa Thaäp Thaùp toïa laïc giöõa khu caây coái raäm raïp
treân ñoài Long Bích, thuoäc thoân Vaïn Thuaän, xaõ Nhôn Thaønh, huyeän An Nhôn, tænh Bình Ñònh,
caùch trung taâm thò xaõ Qui Nhôn ñoä 25km. Töø Qui Nhôn (hay Saøi Goøn) theo quoác loä 1, qua khoûi
thò traàn Ñaäp Ñaù, ñeán Caàu Chuøa ôû thoân Vaïn Thuaän, reõ vaøo con ñöôøng ñaát phía traùi laø ñeán nôi.
Chuøa Thaäp Thaùp, do Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch thaønh laäp vaøo giöõa theá kyû 17. Ñeå bieát roõ
theâm veà chuøa, chuùng ta laàn löôït xeùt qua caùc vaán ñeà sau:
- Quaù trình thaønh laäp vaø truøng tu.
- Kieán truùc vaø trang trí.
- Lòch söû truyeàn thöøa cuûa chuøa.

I. QUAÙ TRÌNH THAØNH LAÄP VAØ TRUØNG TU.

Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí, quyeån 9, tænh Bình Ñònh vieát: Chuøa Thaäp Thaùp ôû laøng Thuaän
Chaùnh, huyeän Tuy Vieãn, sau chuøa coù möôøi caùi thaùp Chaøm , cho neân ñaët teân nhö vaäy, nay ñoå naùt
heát roài.
Baûn trieàu thôøi Thaùi Toâng, Ñöôøng taêng laø Hoøa thöôïng Hoaùn Bích xaây caát chuøa aáy. Thôøi Hieán
Toâng, saéc ban bieån ngaïch ñeà “Thaäp Thaùp Di Ñaø töï” vaø bieån ñoåi.
Minh Maïng nguyeân nieân (1820), thaày tu ôû chuøa Linh Muõ laø Hoøa thöôïng Maät Hoaèng truøng tu laïi,
chuøa chieàn roäng raõi, sôn son theáp vaøng huy hoaøng, cuøng vôùi chuøa Linh Phong noåi tieáng thaéng
caûnh (cuûa Bình Ñònh).
Qua saùch treân chuùng ta ñöôïc bieát laø: Chuøa Thaäp Thaùp do Hoøa thöôïng Hoaùn Bích (ngöôøi Trung
Hoa) xaây döïng vaøo ñôøi Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687). Trong saùch Phaät Giaùo
Vieät Nam Söû Löôïc. Thöôïng toïa Maät Theå cho bieát roõ hôn: Hoøa thöôïng Thoï Toân huùy Nguyeân
Thieàu laäp chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø vaøo naêm Aát Tò (1665), ñôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Taàn. Nhöng
trong taïp chí Bullein des amis du vieux Hueá naêm 1914, trong baøi “La Pagode Quoác Aân: Le
fondateur” Vò khai sôn chuøa Quoác Aân) trang 147 – 161. Linh muïc Cadìere laïi cho raèng: Hoøa
thöôïng Nguyeân Thieàu laäp chuøa Thaäp Thaùp vaøo naêm Ñinh Tò (1677) chöù khoâng phaûi naêm Aát Tò
(1665).
Ngoaøi ra, trong saùch Phaät Toå Taâm Ñaêng Thieàn sö Thích Nhö Trí cuõng cho raèng: Thieàn sö Thoï
Toâng 9nguyeân Thieàu töï Hoaùn Bích) döïng chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø vaøo naêm Ñinh Tò (1677); nieân
hieäu Chaùnh Hoøa. Chuùng toâi cuõng ñoàng quan ñieåm vôùi Thieàn sö Thích Nhö Trí vaø linh muïc
Cadìere, Hoøa thöôïng Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (Hoaùn Bích – Thoï Toâng) laäp chuøa Thaäp Thaùp
Di Ñaø vaøo naêm Ñinh Tò (1677), nieân hieäu Chaùnh Hoøa.
Sau khi chuùng toâi phaùt hieän baûo thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch ôû chuøa Kim Cang
thuoäc aáp Bình Thaûo, xaõ Bình Phöôùc (xaõ Taân Bình), thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai (ngaøy 26 – 12
– 1988), moät soá hoïc giaû nhö Nguyeãn Quaûng Tuaân; Traàn Hoàng Lieân coù baøn luaän veà naêm sanh vaø
naêm vieân tòch cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu. Chuùng toâi khoâng ñoàng yù vôùi caùc vò treân maø chæ ñoàng
quan ñieåm vôùi thieàn sö Thích Nhö Trí vaø Linh muïc Cadìere veà ngaøy giôø sanh vaø ngaøy vieân tòch
263
cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu nhö sau: Toå sanh vaøo giôø Tuaát, ngaøy 18 thaùng 5 naêm Maäu Tyù (8 – 7 –
1648) vaø tòch vaøo ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (29 – 11 – 1728).
Taïi sao Toå sö ñaët teân chuøa laø “Thaäp Thaùp Di Ñaø” ?
Toå sö Nguyeân Thieàu thaáy treân ñoài Long Bích coù möôøi ngoâi thaùp coå, laø di tích lòch söû, myõ thuaät vaø
quùy baùu, neân muoán ñaët teân “Thaäp Thaùp” ñeå kyû nieäm möôøi ngoâi thaùp coå naøy. Cuõng nhôø theá maø
sau naøy, vaøo cuoái theá kyû 18 möôøi ngoâi thaùp coå phía sau chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø ñaõ bò saäp ñoå,
nhöng di tích möôøi ngoâi thaùp coå vaãn coøn löu laïi vôùi teân “Thaäp Thaùp cuûa chuøa.
Taïi sao sö laïi ñaët theâm hai chöõ Di Ñaø sau chöõ Thaäp Thaùp ?
Di Ñaø laø danh hieäu cuûa Ñöùc Phaät A Di Ñaø, coù nghóa laø “quang minh voâ löôïng, thoï maïng voâ
bieân”. Töø voâ löôïng kieáp ñeán nay, Ñöùc Phaät A Di Ñaø d0aõ tieáp daãn vaø phoå ñoä cho “haèng haø sa soá
chuùng sanh” (chuùng sanh nhieàu nhö caùt soâng Haèng) thoaùt khoûi voøng luaân hoài nhaân quaû trong coõi
traàn theá ñau khoå vaø giaû taïm naøy.
Vôùi “ñòa huyeät” töôïng hình “con rít vöôn mình boø tôùi” vaø vôùi danh hieäu “Di Ñaø”, coù leû Toå sö
mong raèng: ngoâi chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø seõ laø nôi phaùt sanh caùc cao taêngf ñöùc haïnh theo haïnh
nguyeän cuûa Ñöùc Phaät A Di Ñaø tieáp noái phoå ñoä cho chuùng sanh thoaùt klhoûi kieáp ngöôøi ñau khoå ñeå
an truù nôi coõi “cöïc laïc” cuûa coõi Phaät A Di Ñaø.
Quaû ñuùng nhö öôùc nguyeän cuûa Toà sö Nguyeân Thieàu, chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø töø ngaøy thaønh laäp
ñeán nay, ñaõ xuaát phaùt nhöõng baäc danh taêng taøi ñöùc, goùp nhieàu coâng ñöùc lôùn trong vieäc hoaèng
döông Phaät phaùp, phoå ñoä chuùng sanh, khoâng chæ giôùi haïn ôû ñòa phöông tænh Bình Ñònh maø coù taâm
aûnh höôûng roäng lôùn khaép caû nöôùc Vieät Nam vaø coøn tieáp noái cho ñeán hieän nay. Ñieån hình nhö chö
thieàn ñöùc noåi tieáng nhö: Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà, Minh Giaùc – Kyø Phöông, Thieät Kieán – Lóeu
Trieät, Teá Ñoan – Haïo Nhieân, Ngoä Thieäu – Minh Lyù, Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp töùc Thieàn sö Chôn
Luaän – Phöôùc Hueä.
Sau thôøi gian xaây döïng chuøa Thaäp Thaùp ñöôïc chaùnh thöùc khaùnh thaønh vaøo naêm Quyù Hôïi (1683),
ñôøi Chuùa Hieàn Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687).
Naêm 1682, Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm ñang hoaèng hoùa ôû Thuaän
Hoùa, vì lyù do chính trò, Toå daãn 50 ñeä töû boû Ñaøng Trong, duøng thuyeàn ra Ñaøng Ngoaøi. Thuaän Hoùa
thieáu Taêng só neân Toå sö Nguyeân Thieàu töø Bình Ñònh ra Thuaän Hoùa (Thöøa Thieân ngaøy nay) hoaèng
hoùa, giao cho Thieàn sö Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà truï trì chuøa Thaäp Thaùp. Hieän chöa bieát veà haønh
traïng cuûa thieàn sö Ñaïo Nguyeân, coù leõ sö thuoäc phaùp toân cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi,
thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm.
Thieàn sö Ñaïo Nguyeân khaéc treân baûng goã baøi thô treo ôû chuøa Thaäp Thaùp nhö sau:
Thaäp Thaùp duõ ö ña Baûo Thaùp,
Moân Tieàn baát dung thieát tam xa,
Chæ kim tònh ñoä thaønh nhö thò,
Öng töï truøng lai thænh phaùp hoa.
(Möôøi toøa thaùp nhö ña baûo thaùp,
Tröôïc cöûa khoâng caàn laäp ba xe,
Tònh ñoä hoâm nay thaønh nhö thò
Döôøng nhö nghe giaûng laïi phaùp hoa).
Beân phaûi baøi thô coù khaéc: “Aát Daäu, Ñoâng nguyeät ñeâ ö Thaäp Thaùp Töï, Ñaïo Nguyeân thieàn toïa
Hoa Ñình ngoä caûo”. Beân traùi ghi: “Kyû tò nieân truøng khaéc”. Nhö vaäy baøi thô naøy ñöôïc vieát vaøo
naêm Aát Daäu (coù leõ laø naêm 1705) vaø baøi thô naøy ñöôïc khaéc laïi vaøo naêm Kyû tò (?).
Naêm 1716, thieàn sö Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân
chuøa, thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông (1682 – 1744) leân thay truï trì. Thieàn sö Kyø Phöông laø moät
ñeä töû noåi danh cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, laø moät trong nhöõng thieàn sö noåi tieáng trong theá kyû 18 ôû
Ñaøng Trong, ñaõ coù thôøi truï trì chuøa Thieân Muï ôû Phuù Xuaân (Hueá).
264
Thieàn sö Kyø Phöông laø baäc cao taêng ñöùc haïnh, nhöng raát tieác ngaøy nay khoâng coù taøi lieäu ñeå hieåu
bieát theâm veà haønh traïng vaø tö töôûng cuûa Ngaøi. Sö coøn ñeå laïi moät taùc phaåm cheùp tay raát ñaëc bieät
laø quyeån “Qui Öôùc Thieàn Ñöôøng”, ghi cheùp veà toå chöùc giôùi luaät vaø neáp soáng trong thieàn vieän ôû
Ñaïi Vieät vaøo theá kyû 17 – 18. (1)
Thieàn sö Kyø Phöông goùp nhieàu coâng söùc trong vieäc phuïc höng vaø phaùt trieån Phaät Giaùo ôû Ñaøng
Trong. Naêm Giaùp Tò (1744) thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông vieân tòch, ñeä töû laø thieàn sö Thieät
Kieán – Lieãu Trieät leân thay truï trì.
Hieän nay chuùng ta bieát raát ít veà haønh traïng cuûa Toå sö Lieãu Trieät, chuùng ta chæ bieát chuùt ít veà sö
nhôø baøi thô chöõ Noâm “Phaân ly töø” (lôøi phaân ly) cuûa sö ñöôïc cheùp laïi trong saùch cheùp tay nhan ñeà
laø Coå Ngöõ (lôøi xöa cuûa toå nhaân), tìm thaáy ôû chuøa Trieàu Toân, xaõ Trieàu Toân, tænh Phuù Yeân. (2)

(1) Saùch Toaøn Nhöït thieàn sö toaøn taäp cuûa Leâ Maïnh Thaùt, taäp I, trang 58 – Vieän Phaät hoïc Vaïn
Haïnh, TPHCM 1979.
(2) Nhö treân.

Anh laøm saõi taâm voâ nhöùt vaät,

Gôûi cho em saùu chöõ Di Ñaø,
Chí chuyeân caàn chaúng neä xuaát gia,
Sau cuõng thoaùt luaân hoài luïc ñaïo.
Khuyeân nhôù lôøi Phaät xöa truyeàn giaùo,
Giöõ lo mình ñeå ñoä thaân sau,
Nöôùc non kia thuûy luïc thaúm saâu,
Maëc thöøa yù toan phöông laën loäi.
Ngoaøi ra thieàn sö Lóeu Trieät coù theå laø böïc thaâm nhaäp ñaïo maàu, ñaéc quaû. Coù theå xaùc nhaän theâm
qua truyeàn thuyeát sau:
Vaøo khoaûng naêm 1738, Thieàn sö Lieãu Trieät ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt môøi ra Ñoâ thaønh
Phuù Xuaân cöû laøm truï trì chuøa Thieân Muï thay theá cho Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông veà truï trì
chuøa Quoác Aân. Trong thôøi gian hoaèng hoùa ôû Phuù Xuaân, Hoaøng gia cuõng ñaõ môøi sö vaøo thuyeát
giaûng Phaät phaùp trong noäi cung. Trong thôøi gian ñoù, thieàn sö Lieãu Trieät tieáp xuùc nhieàu vôùi giôùi nöõ
trong noäi cung (phi taàn, myõ nöõ ...)
Naêm 1744, khi Hoøa thöôïng Kyø Phöông vieân tòch, thieàn sö Lieãu Trieät phaûi rôøi chuøa Thieân Muï trôû
veà chuøa Thaäp Thaùp. Coù nhöõng dö luaän khoâng toát veà giôùi haïnh cuûa sö luùc ôû Phuù Xuaân, nhöng sö
khoâng bieän baïch maø chæ nguyeän tröôùc tam baûo raèng: Neáu Ngaøi laø ngöôøi thanh baïch, khoâng phaïm
giôùi luaät nhö dö luaän ñaõ gaùn gheùp, thì sau khi vieân tòch, luoân ñöôïc tinh baïch.
Naêm Taân Tò (1761), nhaân dòp thieàn sö Lieãu Trieät truøng tu chuøa Thaäp Thaùp, Voõ Vöông Nguyeãn
Phöôùc Khoaùt, hieäu Töø Teá Ñaïo Nhaân ñaõ ban cho chuøa caëp lieãn sôn son theáp vaøng:
- “Phaät taùnh vieân dung, traïm nhöôïc hö khoâng, maïc naêng traéc kyø bieân teá.
Phaùp thaân voâ töôùng haïo nhö caûo nhöït thuïc caûm nghó kyø cao minh”.
(Phaùp taùnh vieân dung, vaéng laëng nhö hö khoâng, thaáu suoát thôøi gian, khoâng gian khoâng giôùi
haïn.
Phaùp thaân khoâng töôùng, saùng choùi nhö maët nhöït, toûa aùnh saùng quang minh cao roäng chuøm heát
khoâng gian.)
- Ñaïi loä daõ hoáng kim ngoan thieát, nhöùt thôøi ñoaïn luyeän tieâu dung.
Chôn sö nhi haø luaän tröôøng nga, baùch thuù tòeâm tung ñoän tích.
(Loø ñuùc lôùn loïc vaøng theùp, nhöùt thôøi reøn aûnh luyeän hình.
Sö töû naøo luaän vöôn nanh, traêm thuù laëng mình daáu tích).

265
Ngoaøi ra Toång binh Maïc Thieân Töù ôû Haø Tieân cuõng ñaõ cuùng döôøng cho chuøa boä kinh chöõ lôùn
baèng ngoùn tay (chöõ Nho).
Naêm Giaùp thaân (1764), thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, ñoà chuùng
laäp thaùp thôø taïi chuøa. Thaùp cuûa Thieàn sö Lieãu Trieät vaãn saïch traéng, gioù buïi möa naéng cuûa khoâng
gian, thôøi gian khoâng laøm hoen oá ñöôïc ñænh thaùp cuûa Ngaøi, ñuùng nhö lôøi nguyeän cuûa Ngaøi. Ñænh
thaùp vôùi hoa sen traéng vaãn traéng phau nhö tuyeát, baát chaáp thôøi gian, khoâng gian nhö phyùap thaân
thanh tònh cuûa Ngaøi. Long vò thôø ôû chuøa Thaäp Thaùp ghi: “ Töø Laâm Teá Chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ
theá, Di Ñaø ñöôøng thöôïng, Thieân Muï truï trì, thöôïng Lieãu haï Trieät huùy Thieät Kieán, giaùc linh
thöôïng toïa”.
Vaøo thôøi Taây Sôn, (1771 – 1801) caùc vò truï trì chuøa Thaäp Thaùp ñeàu laø ñeä töû vaø phaùp toân cuûa
thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät.
- Thieàn sö Teá Ñoan – Haïo Nhieân (1712 – 1784) truï trì töø naêm 1764 ñeán naêm 1784.
- Thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ truï trì töø naêm 1784 ñeán 1794.
- Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït truï trì vaøo cuoái thôøi Taây Sôn vaø ñaàu nhaø Nguyeãn (1794 –
1826).
Vua Gia Long khoâng toân suøng ñaïo Phaät (1802 – 1820), nhöng caùc Thaùi haäu, Hoaøng haäu, Vöông
phi, Coâng chuùa ... ñeàu laø nhöõng Phaät töû suøng moä vaø thuaàn thaønh. Vì vaäy, caùc chuøa ñeàn trong nöôùc
ñeàu ñöôïc truøng tu hay xaây caát laïi lôùn hôn.
Ñaëc bieät moät soá chuøa ôû Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy nay) coù coâng giuùp Nguyeãn Vöông vaø Hoaøng gia
taïm truù aån trong thôøi gian choáng laïi nhaø Taây Sôn (1778 – 1801) ñeàu ñöôïc Vua vaø Hoaøng gia cho
truøng tu vaø chu caáp tieàn baïc, vaät thöïc nhö caùc chuøa Ñaïi Giaùc, Kim Cang ... (tænh Bieân Hoøa), chuøa
Töø Aân, Khaûi Töôøng, Taäp Phöôùc ... (tænh Gia Ñònh), chuøa Linh Thöùu (Ñònh Töôøng) ...
Vaøo thôøi gian ñoù, truï trì chuøa Thaäp Thaùp laø thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït (1752 – 1826). Sau khi
ñaát nöôùc chaám döùt chieán tranh, vua Gia Long leân ngoâi, coù leõ thieàn sö Hueä Nhöït cuõng ñaõ cuøng vôùi
Phaät töû ôû Bình Ñònh truøng tu laïi chuøa Thaäp Thaùp vì sau thôøi gian chieán tranh laâu daøi, chuøa chieàn,
ñình mieáu bò taøn phaù, thieâu huûy hö haïi. Khi ñaát nöôùc ñang thanh bình thieân nam tín nöõ ôû caùc ñòa
phöông, ñeàu hôïp nhau laïi ñeå tu söûa chuøa chieàn, ñeøn mieáu.
Naêm Minh Maïng nguyeân nieân (1820), Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng, laø Taêng cang chuøa Thieân
Muï (1814 – 1817), truï trì Toå ñình Quoác Aân (cuõng do Toå sö Nguyeân Thieàu saùng laäp) ôû Hueá, ñaõ
ñöùng ra truøng tu laïi chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø. Coâng trình truøng tu naøy coù leõ raát roäng lôùn neân saùch
Ñaïi Nam Nhöùt Thoáng Chí ñaõ vieát: “Minh Maïng nguyeân nieân, thaày tu ôû chuøa Linh Muï laø Hoøa
thöôïng Maät Hoaèng truøng tu laïi, chuøa chieàn roäng raõi, sôn son theáp vaøng huy hoaøng, cuøng vôùi chuøa
Linh Phong, noåi tieáng thaéng caûnh ôû tænh Bình Ñònh”.
Nhaân dòp naøy, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng cuõng ñaõ cuùng döôøng taâm hoaønh vieát teân chuøa “Thaäp Thaùp
Di Ñaø töï” hieän coøn trang trí ngay tröôùc chaùnh ñieän cuûa chuøa. Trong thôøi gian naøy, truï trì chuøa laø
Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït, coù leõ sö cuõng ñaõ goùp nhieàu coâng söùc trong coâng trình naøy. Naêm
1862, thieàn sö Hueä Nhöït vieânm tòch, ñeä töû laø Ñaït Löôïng – Höng Long (1792 – 1860) leân thay theá
truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Thieàn sö Höng Long chuû tröông “Dó noâng vi thieàn” töùc laáy ngheà noâng laøm vieäc thieàn ñònh. Söï
chuû tröông taêng chuùng trong chuøa vöøa tu thieàn vöøa laøm ruoäng raãy ñeå töï löïc sinh soáng chöù khoâng
ngoài khoâng höôûng vaät chaát do Phaät töû cuùng döôøng. Sö cuøng taêng chuùng ra söùc khai khaån ruoäng
ñaát, ngoaøi ra sö coøn mua theâm haøng traêm maãu ruoäng ñaát cho chuøa ñeå taêng chuùng soáng töï tuùc.
Naêm Canh Thaân (1860) Thieàn sö Ñaït Löông – Höng Long vieân tòch thaùp ñöôïc laäp trong khuoân
vieân chuøa phía beân traùi.
Keá tieáp truï trì laø thieàn sö Ñaït Khoan – Chaùnh An (1860 – 1868) vaø Thieàn sö Ñaït Thuyeân – Nhöït
Chaùnh (1868 – 1871).

266
Naêm Taân Muøi (1871), thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù (1836 – 1899) leâ thay truï trì chuøa Thaäp
Thaùp.
Thieàn sö Minh Lyù laø ngöôøi coù coâng nhieàu trong vieäc truøng tu vaø môû mang chuøa. Ngoaøi ra, sö coøn
ñoùng goùp tieàn cuûa vaø thoùc gaïo giuùp cho trieàu ñình cöùu trôï naïn ñoùi, maát muøa trong naêm 1878 –
1879 vaø naêm 1885, neân sö ñöôïc trieàu ñình phong chöùc Taêng Cang, caáp giôùi ñao vaø ñoä ñieäp.
Naêm Giaùp Tuaát (1874) ñôøi vua Töï Ñöùc, thieàn sö Minh Lyù truøng tu laïi chuøa, xaây caát theâm ñieän
gaùc, chaïm töôïng Phaät La Haùn ... (möôùn thôï ôû taïi chuøa ñeå laøm). Neân caùc töôïng Phaät naøy ñeàu coù
khaéc “Truï trì Minh Lyù cung taïo” ôû döôùi chaân.
Thieàn sö Minh Lyù cho khaéc vaøo goã baøi keä truyeàn thöøa ôû chuøa Thaäp Thaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh
Tuyeát Phong thuoäc ñôøi 22 phaùi thieàn Laâm Teá hay ñôøi thöù 15 cuûa Thieân Thai Toâng:
“Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng
Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng (1)
Haïnh Sieâu Minh Thieät Teá
Lieãu Ñaït Ngoä Chaân Khoâng”.

(1) Trong saùch Phaät Giaùo Vieät Nam söû löôïc, Maät Theå vieát baøi keä naøy cuûa Toå Vaïn Phong Thôøi
Uy ôû chuøa Thieân Ñoàng vaø caâu hai hôi khaùc: “Phöông Quaûng Chöùng Vieân Thoâng”.

Ñoàng thôøi Thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù ñaët tieáp baøi keä naøy boán caâu nöõa ñeå khaéc luoân vaøo
baûng goã treân:
Nhö Nhöït Quang Thöôøng Chieáu
Phoå Chaâu Lôïi Ích Ñoàng
Tín Höông Sanh Phöôùc Hueä
Töông Keá Chaân Töø Phong.
Sau khi tu söûa chuøa xong, naêm Bính Tyù (1876), thieàn sö Minh Lyù nhôø Cö só Toøng Kheâ – Döông
Thanh soaïn baøi minh khaéc vaøo bia ñaù keå sô löôïc veà lòch söû truyeàn thöøa ôû chuøa Thaäp Thaùp:
“Saéc töù Thaäp Thaùp Di Ñaø töï bi minh” (baøi minh khaéc trong bia veà chuøa saéc töù Thaäp Thaùp Di Ñaø),
trong ñoù coù baøi thô.
Thaäp Thaùp aâm sung nhöùt caûnh huyeàn
Nguy nga phaïm vuõ yeát trung thieân.
Laâu ñ0aøi töï coå löu tam baûo
Y baùt nhi kim dieãn cöûu truyeàn.
(Thaäp Thaùp trang nghieâm caûnh nhieäm maàu,
Nguy nga ñieän vuõ giöõa trôøi saâu.
Laâu ñaøi muoân thuôû löu tam baûo,
Y baùt ñeán nay truyeàn chín ñôøi).
Bia ñaù naøy hieän ñöôïc gaén vaøo haønh lang haäu ñieän cuûa chuøa, treân coù ghi roõ: Tieân sinh Toáng Kheâ
soaïn, Hoøa thöôïng Minh Lyù taïo ngaøy toát, muøa thu naêm Bính Tyù, nieân hieäu Töï Ñöùc 29 (naêm
1876).Vaøo khoaûng naêm Töï Ñöùc 32 – 33 (1878 – 1879) ôû Ñaøng Trong bò haïn Haùn maát muøa, daân
chuùng ñoùi khaùt. Hoøa thöôïng Minh Lyù ñi quyeân goùp, vaän ñoäng Phaät töû ñoùng goùp tieàn, luùa gaïo giuùp
cöùu ñoùi daân ngheøo trong tænh. Vì vaäy, muøa thu naêm Töï Ñöùc thöù 33 (1879), vua thöôûng cho Hoøa
thöôïng Minh Lyù moät kim baøi (theû baøi vaøng) coù chöõ “Haûo nghóa” vaø taám hoaønh sôn son theáp
vaøng, treân ñoù coù ñeà boán chöõ “Thöôûng Töù Haûo Nghóa” caáp d0oä ñieäp vaø giôùi ñao cho Hoøa thöôïng.
Naêm Giaùp Thaân (1884) vaø Aát Daäu (1885) Ñaøng Trong laïi xaûy ra naïn ñoùi traàm troïng nöõa, rieâng
tænh Bình Ñònh naïn ñoùi nguy caáp nhaát, Hoøa thöôïng Minh Lyù taän tình cöùu chaån quyeân goùp ñöôïc
800 quan ñeå noäp trieàu ñình cöùu ñoùi. Vì vaäy, thaùng tö Vua Haøm Nghi nguyeân nieân (1885), vua
phong cho Thieàn sö Minh Lyù – Ngoä Thieäu chöùc Taêng cang vaø caáp Ñoä ñieäp, Giôùi ñao. Saùch Ñaïi
267
Nam Thöïc luïc coù ghi: “Thöôûng caáp Taêng Cang cho chuøa Thaäp Thaùp tænh Bình Ñònh” (Caùc chuøa
quan coù leä tuyeån cöû Taêng cang, chieáu caáp moät ñaïo ñoä ñieäp, duøng giaáy kyø laân, chung quanh boán
beân coù veõ maây leo baèng möïc, sau nieân hieäu duøng aán kieám Boä Le).
Ñaây laø moät ñaëc aân, thoâng thöôøng, chæ coù caùc chuøa do vua laäp vaø chu caáp (ñöôïc goïi laø chuøa quan)
môùi coù chöùc Taêng Cang. Chuøa Thaäp Thaùp laø chuøa thöôøng nhöng ñöôïc phong chöùc Taêng cang laø
tröôøng hôïp ñaëc bieät.
Naêm Kyû Söûu (1889), Taêng cang Ngoä Thieäu – Minh Lyù vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, ñoà chuùng
laäp thaùp ôû phía baéc cuûa chuøa ñeå thôø cuùng, treân bia thaùp coù ghi coâng ñöùc cuûa ngöôøi nhö sau:
Khoâng moân tieäm nhaäp töï ñoàng chaân,
Cung chuùc Phaät tieàn nieäm nieäm thaân
Caàn taùc phöôùc ñieàn thaønh phaùp khí
Thieäu long thaùnh chung dieäu tinh thaàn.
Phaät gia dó cuï töø taâm haûo,
Quoác sung theâm ñeà taùnh töï taâm,
Toái aùi taây cuø minh thích lyù,
Bi minh coâng ñöùc öùc nieân xuaân.
(Xuaát gia töø nhoû nhaäp cöûa khoâng,
Cuùc cung nieäm nieäm tröôùc Phaät ñaøi.
Chuyeân caàn taïo phöôïc thaønh phaùp khí,
Doác chí truyeàn gieo gioáng Phaät Ñaø.
Taâm voán töø bi doøng doõi Phaät,
Heát loøng giuùp daân nöôùc neâu danh.
Quaûy caùo “chieác deùp” veà Taây Truùc,
Bia ghi coâng ñöùc muoân vaïn ñôøi).
Thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh leân keá theá thaày truï trì chuøa. Sö cuõng noi theo göông thaày, vöøa
chí taâm hoaèng döông Phaät phaùp, vöøa heát loøng cöùu giuùp daân chuùng ñoùi khoå, nhieät taâm trong caùc
coâng cuoäc cöùu teá xaõ hoäi, trong caùc naïn ñoùi, thieân tai ...
Vôùi caùc coâng ñöùc ñoù, naêm Thaønh Thaùi thöù ba (1891) vua cho thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh
giôùi ñao vaø ñoä ñieäp, ban cho taám hoaønh sôn son theáp vaøng, treân coù ñeà “Haûo Nghóa Khaû Phong”.
Naêm Thaønh Thaùi thöù 5 (1893), Taêng cang Vaïn Thaønh ñöùng ra chuù taïo ñaïi hoàng chung cuûa chuøa,
caân naëng ñeán moät taán. Ñaïi hoàng chung naøy laø phaùp khí quùi giaù nhaát cuûa chuøa coøn toàn taïi ñeán
nay.
Naêm 1905, Taêng cang Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø taïi chuøa Chö
Sôn trong toâng phaùi thænh thieàn sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä veà thay truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Thieàn sö Phöôùc Hueä (1870 – 1945), xuaát gia tu haønh töø nhoû, theo hoïc vôùi Taêng cang Minh Lyù.
Naêm 1894, sö ñöôïc cöû laøm truï trì chuøa Phoå Quang (Bình Ñònh), sau khi Taêng cang Vaïn Thaønh
vieân tòch, sö ñöôïc veà chuøa Thaäp Thaùp.
Naêm Thaønh Thaùi 17 (1906), vua phong chöùc Taêng Cang cho Thieàn sö Phöôùc Hueä vaø môøi Taêng
cang ra kinh ñoâ Hueá ñeå thuyeát phaùp trong noäi cung cuûa Hoaûng gia. Taêng cang Phöôùc Hueä thuyeát
giaûng kinh phaùp trong noäi cung trong suoát caùc trieàu Thaønh Thaùi, Duy Taân, Khaûi Ñònh vaø Baûo Ñaïi
(1907 – 1945).
Töø naêm 1908, Taêng cang Phöôùc Hueä giaûng daïy kinh luaät cho chö taêng ôû chuøa Truùc Laâm vaø chuøa
Taây Thieân (Hueá). Naêm Giaùp Tyù (1924), Taêng cang Phöôùc Hueä söûa chöõa chuøa Thaäp Thaùp, döïng
laïi coång Tam quan vaø xaây döïng ngoâi phöông tröôïng nguy nga. Cuõng trong naêm naøy, vua phong
cho sö Phöôùc Hueä chöùc Taêng Cang chuøa Baûo Quoác kieâm truï trì chuøa Kim Quang do Thaùi haäu Töø
Minh xaây caát.

268
Trong phong traøo chaán höng Phaät Giaùo Vieät Nam (1920 – 1945) Taêng cang Phöôùc Hueä ñoùng goùp
raát nhieàu coâng söùc trong vieäc chaán höng vaø phaùt trieån Phaät Giaùo ôû Trung kyø.
Töø naêm 1938, Taêng cang Phöôùc Hueä trôû veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp vaø thuyeát giaûng kinh phaùp cho
chö taêng ôû chuøa Thaäp Thaùp vaø chuøa Long Khaùnh (tænh Bình Ñònh). Taêng Cang Phöôùc Hueä ñöôïc
caùc vua nhaø Nguyeãn toân troïng gaàn nhö Quoác sö. Taêng cang Phöôùc Hueä coøn laø thaáy cuûa caùc Hoøa
thöôïng noåi danh cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam hieän ñaïi: Thích Thieän Hoa, Thích Thieän Hoøa,Thích
Maät Theå, Maät Hieån, Trí thuû, Trí Quang, Thieän Sieâu ...
Ngaøy 18 thaùng Gieâng naêm Aát Daäu (1945), Thieàn sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä vieân tòch taïi chuøa
Thaäp Thaùp (1) Taêng cang Phöôùc Hueä ñöôïc Chö Thieân ñöùc kính troïng thöôøng khoâng daùm goïi
phaùp danh maø goïi laø “Hoøa Thöôïng Thaäp Thaùp”. Ñeä töû Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp laø Thieàn sö
Khoâng Hoa – Hueä Chieáu (1898 – 1965) leân keá theá truï trì chuøa.

(1) Xem tieåu söû Hoøa thöôïng Chôn Luaän – Phöôïc Hueä ñaày ñuû trong saùch Phaät Giaùo ñôøi nhaø
Nguyeãn.

Trong thôøi kyø chieán tranh choáng Phaùp (1945 – 1954), chuøa cuõng bò aûnh höôûng, neân hö hao chuùt ít.
Naêm 1956, thieàn sö Hueä Chieáu cuøng chö taêng vaø moân ñoà trong toâng phaùp lo ñaïi truøng tu laïi chuøa.
Coâng trình tu söûa ñeán naêm sau môùi hoaøn thaønh, leã laïc thaønh ñöôïc toå chöùc raát long troïng.
Naêm Aát Tò (1965), Thieàn sö Khoâng Hoa – Hueä Chieáu vieân tòch ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong
khuoân vieân chuøa.
Thieàn sö Khoâng Tín – Keá Chaâu leân keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp töø ñoù cho ñeán nay (1992).

II. KIEÁN TRUÙC CHUØA THAÄP THAÙP DI ÑAØ.

Chuøa Thaäp Thaùp naèm treân ngoï ñoài Long Bích, giöõa khu vöïc coù nhöõng di tích coå noåi tieáng phía
Baéc laø thaùp ñoàng (hay thaùp caùnh tieân) ôû trong thaønh Traø Baøn (hay Ñoà Baøn) ngaøy xöa, phía Nam
laø ngoâi thaùp coå (coù leõ cuûa Chieâm Thaønh), phía Ñoâng laø ngoâi thaùp Vaøng (hay thaùp Phöôùc Loäc).
Phía Ñoâng Nam laø thaùp Baïc vaø sau naøu tu vieân Nguyeân Thieàu ñöôïc döïng leân ôû ñaây; phía Taây laø
suoái Baøn Kheâ, baét nguoàn töø thoân La Vó chaûy boïc sau löng chuøa voøng theo chaân ñoài, löôùt qua
tröôùc maët chuøa roài xuoâi thaúng veà höôùng Ñoâng, caét ngang Quoác loä I bôûi caàu Vaïn Thuaän (hay Caàu
Chuøa) vaø ñoå ra bieån Ñoâng. Hoøa thöôïng Keá Chaâu coù baøi thô vònh caûnh chuøa:
Long Bích sôn thu nguyeät
Baøn Kheâ thuûy xuaân thieân,
Vaïn coå phong quang lai,
Haø lao mích naù bieân.
V. Ñ dòch thô:
Traêng thu Long Bích saùng ngôøi,
Baøn Kheâ nöôùc chaûy suoái trôøi voâ bieân,
Phong quang muoân thuôû y nguyeân,
Tìm chi beân aáy ñaûo ñieân nhoïc loøng.
Tröôùc chuøa coù moät hoà sen roäng moät maãu ta, bôø hoà xung quanh ñöôïc xaây baèng ñaù ong, trong hoà
troøng ñaày sen, muøa heø hoa sen nôû roä vôùi maàu tím nhaït chen laãn vôùi nhöõng laù sen xanh, nöôùc hoà
trong maùt. Ñeán muøa khoâ, nöôùc hoà duøng ñeå töôi cho caùc ñoàng ruoäng chung quanh, nöôùc trong hoà
vaãn ñaày, khoâng bao giôø caïn, nhôø suoái Baøn Kheâ mang nöôùc töø thoân La Vó ñoå veà suoát boán muøa.
Coång chuøa laø hai truï bieåu vuoâng vaø cao, treân ñaàu hai truï coät laø hai con sö töû ñang vöôn mình veà
phía tröôùc moät caùch oai huøng giöõa khoaûng trôøi cao meânh moâng.
Treân coång chuøa coù khaéc hai caëp caâu ñoái cuûa Hoøa thöôïng Trí Haûi – Bích Lieân, maët tröôùc coù caëp
caâu ñoái:
269
 “Nguyeät haï baát kim toaû ñoaïn.
Sôn tieàn chæ nhaäm baïch phong vaân”
Keá Chaâu dòch:
(Trôøi xanh baùt ngaùt maây vöông nuùi
Hoà bieác em ñeàm nöôùc ñoïng traêng).
Maët sau coång chuøa coù caëp caâu ñoái:
“Nhöùt ñòa kænh ñaêng a beä baïc,
Luïc thôøi thieân vuõ maïn daø la”.
(Moät neûo vò leân A beä baïc,
Saùu thôøi trôøi röôùi Maïn ñaø la).
Qua khoûi coång coù moät böùc bình phong xaây baèng gaïch traán ôû giöõa, roài ñeán saân chuøa. Chuøa ñöôïc
xaây döïng treân moät neàn cao, kieán truùc kieåu chöõ “Khaåu” goàm coù: Chaùnh ñieän, Ñoâng ñöôøng, Taây
ñöôøng vaø phöông tröôïng ...
1. CHAÙNH ÑIEÄN.
Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø roäng, ngang 30m, saâu 20m, xung quanh coù haønh lang boïc kín. ÔÛ giöõa
laø khaùm thôø Tam Theá Phaät (Di Ñaø, Thích Ca, Di Laïc), tröôùc khaùm thôø coù töôïng Toân Giaû Ca Dieáp
vaø A Nan baèng vôùi ngöôøi thaät.
Hai beân khaùm thôø Phaät laø baøn thôø Boà Taùt Quaùn Theá Aâm vaø baøn thôø Toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma. Hai
beân vaùch coù caùc töôïng Thaäp baùt La Haùn, Thaäp ñieän Dieâm Vöông. Ñoái dieän vôùi khaùm Phaät laø
khaùm thôø, thôø Hoä Phaùp vaø Tieâu Dieän Ñaïi Só. Haàu heát caùc töôïng nay ñeàu do thieàn sö Minh Lyù
möôùn thôï chaïm khaéc vaøo naêm Bính Tyù (1876), phía döôùi chaân caùc töôïng ñeàu coù ghi: “Truï trì
Traàn Minh Lyù cung taïo”.
Ngay giöõa chaùnh ñieän, phía treâncao coù taám hoaønh khaéc chöõ cuùng “Saéc töù Thaäp Thaùp – Di Ñaø töï”
do thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng cuùng döôøng naêm 1821. Hai coät hai beân khaùm thôø Phaät coù caùc
caëp lieãn sôn son theáp vaøng do Chuùa Voõ Vöông (Nguyeãn Phöôùc Khoaùt) ban cho chuøa naêm Taân Tò
(1761).
“Phaät taùnh vieân dung, traïm nhöôïc hö khoâng maïc naêng traéc kyø vieân teá.
Phaùp thaân voâ töôøng, haïo nhö caûo nhöït thuïc caûm nghó kyø cao minh”
(Phaät taùnh vieân dung vaéng laëng nhö hö khoâng thaáu suoát khoâng gian khoâng giôùi haïn.
Phaùp thaân voâ töôùng, saùng loøa nhö maët nhöït bao truøm bao truøm cao roäng toûa quang minh)
“Ñaïi loâ ñaõ hoáng kim ngoan thieát, nhöùt thôøi ñoaïn luyeän tieâu dung
Chôn sö nhi haø luaän tröôøng nga baùch thuù tieâm tung ñoän tích”
(Loø ñuùc lôùn loïc theùp vaøng, nhöùt thôøi reøn aûnh luyeän hình
Sö töû thaät naøo luaän giöông nanh, baùch thuù laëng mình ñoän ñoán).
Haøng lang beân maët chaùnh ñieän coù moät troáng lôùn vaø haønh lang beân traùi coù ñaïi hoàng chung ñöôïc
thieàn sö Vaïn Thaønh ñuùc vaøo naêm Thaønh Thaùi thöù naêm (1893), naëng moät taán, cao 1,50m, ñöôøng
kính mieäng chuoâng roäng 1m.
ÔÛ giöõa haønh lang sau chaùnh ñieän coù bia ñaù khaéc baøi minh “Saéc töù Thaäp Thaùp – Di Ñaø töï bi minh”
do thieàn sö Minh Lyù cung taïo vaø nhôø Cö só Thanh Tu bieân soaïn naêm Bính Tyù (1876).
Phía sau chaùnh ñieän laø saân roäng troàng nhieàu hoa kieång töø Ñoâng sang Taây 50m, roäng 20m.
Ñoái dieän chaùnh ñieän laø nhaø Phöông tröôïng.
2. PHÖÔNG TRÖÔÏNG
Nhaø Phöông tröôïng laø toøa nhaø ba gian coù gaùc do Hoøa Thöôïng Chôn Luaän – Phöôùc Hueä xaây döïng
vaøo naêm Giaùp Tyù (1924), chaïm troå raát coâng phu:
- Gian giöõa thôø Toå sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä. Böùc chaân dung Toå sö Phöôùc Hueä do Hoïa só
Khaùnh phuù – Trung Nhôn Hoàng Cao Só veõ ... Gian naøy coù caùc baøi chí “Thaäp Thaùp Töï Chí” do

270
 Thieáu ñaåu Voõ Khaéc Trieån vieát naêm Maäu Thìn (1928) nieân hieäu Baûo Ñaïi thöù ba. Nhaø Phöông
Tröôïng coù caùc caëp caâu ñoái sau:
· Thaäp Thaùp truøng tu voâ ngaõ töôùng, phi laäp phaùp toøa qui taùnh haûi.
Thaùp taêng töø nhaõn quaùn sôû duyeân, truyeàn ñaêng dieäm hueä chieáu toâng phong (1)
· Giaùo ngaõ thieän thaønh thaân, thöa thoï aân kieâm ñeá suûng.
Nguyeät sö tröôûng truï theá, duy trì phaùp laäp taêng luaân (2)
· Döõ toå aán thieàn laâm, ñaïi haûi huyeàn chaâu, thaân laàm coâ nguyeät.
Vò nhaân boài Phaät chuûng, tònh bình cam loä, baûo ñòa kim hoa (3).
Hai gian beân coù gaùc lôõ, laø phoøng nghæ cho khaùch.
3. TAÂY ÑÖÔØNG.
Taây ñöôøng laø nhaø thôø chö Toå, Taây ñöôøng ñöôïc truøng tu vaøo thôøi Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït.
· Taây ñöôøng coù caùc caâu ñoái:
- Laâm Teá moân phong, cuøng Baéc Hoaøng gia ñaïo ñieäp töù
Chôn truyeàn y baùt, hoøa nam thieân thaát aûnh nghi tieâu.
- Phaïm vuõ gia trì kinh uaån aûo
Toå ñình truyeàn tuïng thính nguyeân löu
- Khuùc kinh phong vi hoa ñieåm theá
Tröôøng khoâng vaân teå nguyeät ñöông ñình.
· Caùc ban thôø chö Toå ñöôïc saép xeáp nhö sau:
- Aùng tröôùc thôø Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch.
- Aùng sau thôø Long vò Chö toå sö truï trì chuøa vaø hoaèng hoùa ôû chuøa, cuøng chö thieàn ñöùc coù coâng
tu söûa toå ñình Thaäp Thaùp, goàm hôn 20 long vò. Treân haøng coät phía tröôùc aùng thôø coù treo ba
taám hoaønh sôn son theáp vaøng do vua Töï Ñöùc ban cho thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù vaøo naêm
Töï Ñöùc thöù ba möôi.
+ ÔÛ giöõa: “Thöôûng Töù Haûo Nghóa”
+ Hai beân: “Thanh Phong Minh Nguyeät” vaø “Hueä Nhöït Töø Vong”
4. ÑOÂNG ÑÖÔØNG.
Ñoâng Ñöôøng laø nôi tieáp khaùch vaø choã ôû cuûa Taêng chuùng. Ñoâng Ñöôøng cuõ ñaõ bò saäp, naêm 1967,
Hoøa thöôïng Keá Chaâu taïo laäp laïi. Ñoâng ñöôøng coù hai taám hoaønh:
- “Ñaûng Nam Danh” (naêm Giaùp Tuaát 1874)
- “Haûo Nghóa Khaû Phong” (Thaønh Thaùi thöù ba 1891)
Ñoâng ñöôøng coù hai caëp caâu ñoái:
- Coå saùt thoï sôn, lòch toå löu huy chöông tai voïng
Kim trieáu vuõ loä, Toân sö hoa keá haïnh thöøa aân
- Thieân löu thaéng caûnh, öùc nieân sö vaân thaïch thaønh minh
Ñòa tòch huyeàn ñaøn, vaïn coå hoàng danh kim bieán taïi.
5. THAÙP BAÏCH HOÅ.
Thaùp Baïch Hoå ôû söôøn ñoài sau chuøa, ôû phía Taây.
Vaøo thôøi thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät, moät hoâm coù moät con coïp loâng traéng (Baïch hoå) töø ñaâu
ñeán ngoài tröôùc chaùnh ñieän cuûa chuøa ñeå nghe tuïng kinh. Taêng chuùng kinh sôï thieàn sö Lieãu Trieät
baûo raèng: “Coïp ñeán nghe kinh laø ñeán luùc noù chuyeån heát kieáp suùc sanh. Noù ñaõ bieát tu roài, khoâng
coù gì phaûi sôï caû”. Roài sö ra tröôùc saân chuøa, baûo baïch hoå raèng: “Hôõi baïch hoå, vì nghieäp naëng phaûi
ñoïa laøm suùc sanh, haõy coá gaéng nghe kinh tu haønh, coù ngaøy seõ ñöôïc thoaùt kieáp”.
Haèng ñeâm coïp vaãn thöôøng dñeán nghe kinh, traûi qua hôn moät naêm, moät ñeâm noï, taêng chuùng trong
chuøa khoâng thaáy Baïch hoå ñeán tröôùc chaùnh ñieän nghe kinh nöõa. Saùng hoâm sau, taêng chuùng thaáy

271
Baïch hoå naèm cheát ôû phía sau chuøa, döôùi chaân ñoài Long Bích. Thieàn sö Lieãu Trieät cho nhaët xaùc
choân vaø laäp bia löu nieäm.

III. KINH SAÙCH ÔÛ CHUØA THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.

Chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø hieän coù 389 boä kinh vaø hôn 1.000 baûng goã in kinh, trong ñoù coù baûng goã
cuûa caùc boä kinh: Di Ñaø Sôù Sao, Kim Cang Tröïc Sôù, Phaùp Hoa Khoaù Chuù ...
Boä Ñaïi Taïng Kinh do Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích cuùng döôøng chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø (hieän
khoâng coøn)
Ngaøy xöa Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích (1715 – 1780), Toång traán Haø Tieân coù cuùng döôøng cho
chuøa Thaäp Thaùp boä Ñaïi Taïng Kinh, chöa roõ naêm naøo, coù leõ vaøo thôøi Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø
Phöông hoaëc Thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät truï trì, töùc khoaûng thôøi gian 1716 – 1764, vì ñeán
thôøi Lieäu Trieät truï trì laø ñaõ coù boä Ñaïi Taïng Kinh roài.
Trong saùch “Toaøn Nhaät Thieàn sö toaøn taäp”, quyeån II cuûa Leâ Maïnh Thaùt (Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh –
1979), trang 14 – 15 coù vieát:
“...Ta coù tröôøng hôïp Dieäu Nghieâm boû ñi xuaát gia khi vöøa môùi chieám coâng danh, roài sau ñoù ñaõ töø
Quaûng Nam böôn chaûi vaøo Bình Ñònh chæ ñeå hoïc ñöôïc vôùi nhöõng danh sö nhö Lieäu Trieät vaø ñeå
ñoïc ñöôïc boä Ñaïi Taïng Kinh maø Toång traàn Haø Tieân ñaõ ñöa ra cuùng döôøng cho chuøa Thaäp Thaùp.
(Toång traán Haø Tieân baáy giôø laø Maïc Thieân Töù).

IV. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA CHUÛA THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.

Naêm Ñinh Tò (1677), Toå sö Nguyeân Thieàu _ sieâu Baïch töø Trung Hoa sang Qui Nhôn laäp chuøa
Thaäp Thaùp – Di Ñaø.
Naêm 1682, Toå sö Höông Haûi daãn hôn 50 ñeä töû boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi vuøng Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân, thieáu taêng só. Vì vaäy, khoaûng naêm 1683, Toå sö Nguyeân Thieàu rôøi chuøa Thaäp Thaùp ra
Thuaän Hoùa hoaèng hoùa, thieàn sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân (1856 – 1776) thay theá truï trì chuøa Thaäp
Thaùp, coù baøi thô vònh caûnh chuøa Thaäp Thaùp coøn khaéc laïi treo ôû chaùnh ñieän.
Naêm Bính Thaân (1716), thieàn sö Ñaïo Nguyeân vieân tòch thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông (Ñeä töû
cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu) keá theá truï trì. Thieàn sö Kyø Phöông goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc phaùt
trieån Phaät giaùo ôû Ñaøng Trong, laäp nhieàu chuøa ôû phuû Bình Ñònh: Chuøa Thieân Ñöùc, Phoå Quang,
Thaéng Quang, Thanh Sôn ...
Sö cuõng coøn löu laïi saùch “Qui öôùc Thieàn ñöôøng”. Naêm Giaùp tyù (1744), Toå sö Minh Giaùc – Kyø
Phöông vieân tòch, ñeä töû laø Thieàn sö Thieät Kieán – Lieãu Trieät (1702 – 1764) leân thay theá truï trì
chuøa Thaäp Thaùp. Naêm Kyû Tò 91749), thieàn sö Lieãu Trieät truøng tu laïi chuøa Thaäp Thaùp, sau ñoù laïi
ñöôïc chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt môøi ra truï trì chuøa Thieân Muï vaø thuyeát giaûng kinh
phaùp trong noäi cung cuûa Chuùa. Sau ñoù, Thieàn sö Lieãu Trieät trôû veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp vaø vieân
tòch vaøo naêm Giaùp Thaân (1764).
Ñeä töû Toå sö Lieãu Trieät laø thieàn sö Teá Ñoan – Haïo Nhieân leân keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Trong thôøi thieàn sö Haïo Nhieân hoaèng hoùa ôû chuøa Thaäp Thaùp xaûy ra cuoäc khôûi nghóa cuûa nhaø Taây
Sôn.
Nhaø Taây Sôn chieám thaønh Traø Baøn vaø laáy chuøa Thaäp Thaùp ñeå laøm choã ngöï cuûa Ñoâng cung
Nguyeãn Phöôùc Döông.
Naêm Giaùp Thìn (1784), thieàn sö Teá Ñoan – Haïo Nhieân vieân tòch, sö ñeä laø Teá Trí – Hueä Nhöït leân
keá theá truï trì.
Thieàn sö Hueä Nhöït laø böïc cao taêng, coù caùc ñeä töû noåi danh nhö: Ñaït Löôïng – Höng long, Ñaït
Khoan – Chaùnh An, Ñaït Thuyeân – Nhöït Chaùnh ...

272
Naêm Bính Tuaàt (1826), Hoøa thöôïng Lieãi Trí – Hueä Nhöït vieân tòch, Tröôûng töû laø thieàn sö Ñaït
Löôïng – Höng Long (1792 – 1860) keá theá truï trì chuøa. Thieàn sö Höng Long chuû tröông “Dó noâng
vi thieàn:, cho taêng chuùng cuûa chuøa laøm ruoäng ñeå töï tuùc möu sinh, vöøa troàng troït, vöøa tu thieàn.
Naêm Canh Thaân (1860), Thieàn sö Ñaït Löôïng – Höng Long vieân tòch sö ñeä laø thieàn sö Ñaït Khoan
– Chaùnh An (1806 – 1868) thay theá truï trì töø naêm 1860 ñeán naêm 1868. Tieáp ñoù laø thieàn sö Ñaït
Thuyeân – Nhöït Chaùnh (1800 – 1871) truï trì ñeán naêm Taân Muøi (1871).
Thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù (1836 – 1889) keá theá thaày truï trì chuøa Thaäp Thaùp töø ñoù ñeán ngaøy
vieân tòch, thieàn sö Minh Lyù trang trí vaø truøng tu laïi chuûa, möôùn thôï veà chuøa taïc töôïng Phaät, La
Haùn, Boà Taùt ... vaø ñoàng thôøi thieàn sö Minh Lyù coøn ñöùng ra ñoùng goùp vaø quyeân goùp tieàn cuûa Phaät
töû ñeå cöùu trôï naïn ñoùi trong nöôùc vaøo caùc naêm 1879 – 1885. Vua Töï Ñöùc thöôûng “Kim baøi”, (taám
baûng baèng vaøng) vaø taám baûng sôn son theáp vaøng coù ñeà “Thöôûng Töù Haûo Nghóa”. Naêm Haøm Nghi
ñaàu (1885) vua phong chöùc Taêng Cang cho Thieàn sö Minh Lyù.
Taêng Cang Minh Lyù coù ñeä töû noåi danh laø thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh, vaø nhöùt laø Thieàn sö
Chôn Luaän – Phöôùc Hueä.
Naêm Kyû söûu (1889) Taêng cang Minh lyù vieân tòch Tröôûng töû laø Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh (1865 –
1905) leân keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Naêm Aát Tò (1905) Thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh vieân tòch sö ñeä laø thieàn sö Chôn Luaän –
Phöôùc Hueä (1870 – 1945) thay theá truï trì.
Thieàn sö Phöôùc Hueä laø böïc cao taêng ñöùc haïnh, ñöôïc caùc vua Duy Taân, Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi vaø
caùc Thaùi Haäu, Vöông phi, Trieåu thaân nhaø Nguyeãn kính troïng nhö böïc Quoác sö.
Naêm Aát Daäu (1945), Toå sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä vieân tòch, ñeä töû laø Thieån sö Khoâng Hoa –
Hueä chieáu (1898 – 1965) leân keá theá truï trì chuøa.
Naêm Aát Tò (1965) Thieàn sö Khoâng Hoa – Hueä Chieáu vieân tòch, sö ñeä laø Thieàn sö Khoâng Tín – Keá
Chaâu thay theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp cho ñeán hieän nay.

CHÖ TOÅ TRUÏ TRÌ CHUØA THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.

T.T THÔØI GIAN PHAÙP DANH NAÊM SANH - TÒCH

1 1677 – 1683 Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch 1648 – 1728
2 1683 – 1716 Thieàn sö Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà 1656 – 1716
3 1716 – 1744 Minh Giaùc – Kyø Phöông 1682 – 1744
4 1744 – 1764 Thieät Kieán – Lieãu Trieät 1702 – 1764
5 1764 – 1784 Teá Ñoan – Haïo Nhieân 1712 – 1784
6 1784 – 1799 Teá Trí – Höõu Phæ - 1799
7 1799 – 1826 Lieãu Trí – Hueä Nhöït 1752 – 1826
8 1826 – 1860 Ñaït Löôïng – Höng Long 1792 – 1860
9 1860 – 1868 Ñaït Khoan – Chaùnh An 1806 – 1868
10 1868 – 1871 Ñaït Thuyeân – Ñaït Chaùnh 1800 – 1871
11 1871 – 1889 Ngoä Thieäu – Minh Lyù 1836 – 1889
12 1889 – 1905 Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh 1865 – 1905
13 1905 – 1945 Chôn Luaän – Phöôùc Hueä 1869 – 1945
14 1945 – 1965 Khoâng Hoa – Hueä Chieáu 1898 – 1965
15 1965 - ... Khoáng Tín – Keá Chaâu 1922 - ...

PHOÅ HEÄ TRUYEÀN THÖØA ÔØ CHUØA THAÄP THAÙP.

273
LAÂM TEÁ.
Ñôøi 33 (1) Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu (2) Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà
(1648 – 1728) (1656 – 1716)

Ñôøi 34 (3) Minh Giaùc – Kyø Phöông

(1702 – 1764)

Ñôøi 35 (4) Thieät Kieân – Lieãu Trieät

(1702 – 1764)

Ñôøi 36 (5) Teá Ñoan – Haïo Nhieân (6) Teá Trí – Höõu Phæ
(1712 – 1784) (? – 1799)

Ñôøi 37 (7) Lieãu Trí – Hueä Nhöït

(1752 – 1826)

Ñôøi 38 (8) Ñaït Löôïng (9) Ñaït Khoan (10) Ñaït Khuyeân
Höng Long Chaùnh An Nhöït Chaùnh
(1792 – 1860) (1806 – 1868 (1800 – 1871)

Ñôøi 39 (11) Ngoä Thieäu – Minh Lyù

(1836 – 1889)

Ñôøi 40 (12) Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh (13) Chôn Luaän – Phöôùc Hueä
(1865 – 1905) (1869 – 1945)

Ñôøi 41 (14) Khoâng Hoa – Hueä Chieáu (15) Khoâng Tín – Keá Chaâu
(1898 – 1965) (1922 - ... )

V. CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.

THIEÀN SÖ TAÙNH ÑEÀ – ÑAÏO NGUYEÂN (1656 – 1716)

Thieàn sö Ñaïo Nguyeân, huùy Taùnh Ñeà keá theá Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch truï trì chuøa Thaäp
Thaùp – Di Ñaø khi Toå sö Ra Thiò©n Hoùa hoaèng hoùa. Hieän chuùng ta chöa bieát roõ veà haønh traïng cuûa
sö, nhöng theo phaùp danh Yùanh Ñeà – Ñaïo Nguyeân, coù theå sö thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå sö Minh
Chaâu – Höông Haûi, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng.
Trí Hueä Thanh Tònh
Ñaïo Ñöùc Vieân Minh
Chaân Nhö Taùnh Haûi,
Tòch Chieáu Phoå Thoâng.
Thieàn sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân coù theå laø huynh ñeä vôùi thieàn sö Taùnh Ban – Giaùm Huyeàn hay
Oâng Nuùi (töùc Ñaïi laõo thaàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì) khai sôn chuøa Linh Phong, hai vò ñeàu laø
phaùp toân cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi truyeàn thöøa nhö sau:

Vieân Caûnh – Hoà Luïc.

274
Minh Chaâu – Höông Haûi
Chaân Lyù – Ñeà Maät.

Nhö Nguyeät Nhö Ñöùc

Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân Taùnh Ban – Giaùm Huyeån
(1656 – 1716) Tònh Giaùc – Thieän Trì

Haûi Khieån – Ñöùc Sôn Haûi Phöôùc – Hoaøi Toâng Haûi Taïng – Taâm Chôn
(1655 – 1741) Thieân Phöôùc
Long Khaùnh

Tòch Thoï Tòch Nieäm – Kim Tieân

Phöôùc Haûi

Chieáu Quang
Thöôøng Trung
Phoå Bieân – Trí Chaát
Thoâng Aân – Höõu Ñöùc
(1802 – 1887) Traø Cuù

Naêm 1683 Toå sö Nguyeân Thieàu rôøi chuøa Thaäp Thaùp ñeå ra Thuaän Hoùa vaø Ñoâ thaønh Phuù Xuaân
hoaèng hoùa, toå sö laäp chuøa Phoå Thaønh hay chuøa Haø Trung ôû cöûa bieån Tö Dung vaø chuøa Vónh Aân
(sau ñöôïc ñoåi laïi thaønh chuøa Quoác Aân) ôû Phuù Xuaân thieàn sö Ñaïo Nguyeân leân thay truï trì chuøa
Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû phuû Qui Nhôn (Nay laø tænh Bình Ñònh).
Vaøo muøa ñoâng naêm Aát Daäu (1705), thieàn sö Ñaïo Nguyeân saùng taùc baøi keä:
Thaäp Thaùp duû ö Ña Baûo thaùp
Moân Tieàn baát duïng thieát tam xa.
Chæ kim tònh ñoä thaønh nhö thò
ÖÙng tôï truøng lai thænh Phaùp Hoa.
Taïm dòch:
Möôøi toøa thaùp hôn Ña Baûo thaùp
Tröôùc cöûa khoâng caàn laäp ba xe
Tònh ñoä hoâm nay thaønh nhö thò,
Töïa nhö laïi nghe giaûng Phaùp Hoa.
Baøi keä naøy laïi ñöôïc khaéc treân baûng goã vaøo naêm Kyû Tò vaø hieän ñöôïc treo ôû chaùnh ñieän, phía maët
baøi thô coù khaéc: “Aát Daäu Ñoâng Nguyeät ñeà ö Thaäp Thaùp töï, Ñaïo Nguyeân thieàn toïa Hoa Ñình ngoä
caûo”. Phía treân traùi baøi thô coù khaéc “Kyû Tò nieân truøng khaéc” (chöa roõ naêm naøo).
Naêm Bính Thaân (1716), Thieàn sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, ñoà
chuùng xaây thaùp ôû phía phaûi phöông tröôïng, trong saân chuøa.
Long vò ghi: “Phuïng vì, qui tòch. Boån sö Tyø kheo huùy Taùnh Ñeà, hieäu Ñaïo Nguyeân thieàn toïa giaùc
linh vò”.

THIEÀN SÖ MINH GIAÙC – KYØ PHÖÔNG HAY THAØNH ÑAÏO

(1682 – 1744)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34)

275
Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông coøn coù phaùp danh laø Thaønh Ñaïo, sanh naêm Nhaâm Tuaát (1682),
queâ quaùn coù theå laø ôû vuøng Ñoàng Nai thuoäc phuû Gia Ñònh, vì xuaát gia töø nhoû theo hoïc vôùi Toå sö
Sieâu Baïch – Hoaùn Bích (hay Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng) ôû chuøa Kim Cang taïi aáp Bình Thaûo xaõ
Bình Phöôùc, huyeän Phöôùc Long, dinh Traán Bieân (nay thuoäc xaõ Taân Bình, thò xaõ Vónh An, tænh
Ñoàng Nai). Toå sö Sieäu Baïch – Nguyeân Thieàu coù theå ñaõ rôøi chuøa Haø Trung ôû Thuaän Hoùa (tænh
Thöøa Thieân ngaøy nay) vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang vaøo khoaûng Naêm 1694 – 1695.
Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông laø sö huynh cuûa Thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Trí (? – 1786), cuøng
tu hoïc ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai), caû hai vò ñeàu laø böïc long töôïng trong thieàn moân vaø laø böïc
cao taêng ñöùc haïnh noåi tieáng thôøi ñoù ôû Ñaøng Trong, cuõng nhö Thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
(1667 – 1742) ñang hoaèng hoùa ôû mieàn Trung (Phuù Yeân – Thuaän Hoùa). Caû ba Thieàn sö Minh Giaùc
– Kyø Phöông, Minh Vaät – Nhöùt Trí, Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn ñeàu coù nhieàu ñeä töû vaø phaùp toân taøi
ñöùc, coøn noái tieáp ngoïn ñeøn phaùp cho ñeán ngaøy nay. Thieàn sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn, maëc daàu
laø thuoäc theá heä 35 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, nhöng tuoåi lôùn hôn vaø tham hoïc vôùi Hoøa thöôïng Minh
Hoaèng – Töû Dung ôû chuøa Aán Toâng (nay laø chuøa Töø Ñaøm) vaø moät soá Hoøa thöôïng noåi danh khaùc
nhö Teá Vieân, Thaïch Lieâm ... neân hoaèng hoùa cuøng thôøi vaø noåi tieáng nhö Minh Giaùc – Kyø Phöông
vaø Minh Vaät – Nhöùt Trí.
Naêm Bính Thaân (1716), thieàn sö Ñaïo Nguyeân – Taùnh Ñeà trî trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui
Nhôn vieân tòch, chuøa naøy cuõng do Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch thaønh laäp töø naêm Ñinh Tò
(1677) khi môùi töø Trung Hoa sang Ñaøng Trong, vì vaäy thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông ñöôïc Toå
sö sieâu Baïch cöû ra thay theá truï trì.
Naêm Aát Tò (1725), chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu maät, Theá töû Nguyeãn Phöôùc Truù leân noái ngoâi (1725
– 1738), coù leõ chuùa cho môøi thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông ra truï trì chuøa Thieân Muï, kieâm hoùa
chuû chuøa Quoác Aân ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân.
Sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù maát (naêm 1738), chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt leân thay, naêm Vónh
Khaùnh 11 (naêm 1639), thieàn sö Kyø Phöông caùo chöùc truï trì chuøa Thieân Muï veà baûo truù ôû chuøa
Quoác Aân.
Khoaûng naêm 1740 – 1744, thieàn sö Kyø Phöông rôøi chuøa Quoác Aân ñeå cho thieàn sö Minh Haèng –
Ñònh Nhieân (Laâm Teá , ñôøi 34) truï trì chuøa naøy, sö veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø.
Naêm Giaùp Tyù (1744), thieàn sö Minh Giaùc Kyø Phöông vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, ñoà chuùng laäp
thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Trong thôøi gian hoaèng hoùa ôû phuû Qui Nhôn (tænh Bình Ñònh) ngaøy nay), thieàn sö Kyø Phöông ñaõ
thaønh laäp hoaëc giuùp cho ñeä töû khai sôn raát nhieàu chuøa.
- Chuøa Thieân Ñöùc ôû xaõ Phöôùc Höng vaø chuøa Phoå Quang ôû xaõ Phöôùc Thuaän (quaän Tuy Phöôùc).
- Chuøa Thaéng Quang ôû xaõ Hoaøi Nhôn (quaän Hoaøi Nhôn)
- Chuøa Thanh Sôn ôû xaõ Aân Tín (quaän Hoaøi Aân)
- ...
Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông coù nhieàu ñeä töû neân ñaõ bieân soaïn moät quyeån saùch raát quí vaø ñaëc
bieät laø quyeån “Qui öôùc Thieàn ñöôøng”, ghi cheùp laïi nhöõng giôùi luaät vaø neáp sinh hoaït cuûa moät
thieàn ñöôøng ôû Ñaøng Trong vaøo theá kyû 18.
Töø tröôùc ñeán nay (naên 1991), moïi ngöôøi chæ bieát laø Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông truï trì chuøa
Thaäp Thaùp – Di Ñaø vaø hoaèng hoùa ôû mieàn Trung, chæ coù ñeä töû laø Thieät Kieán – Lieãu Trieät, nhöng
trong naêm 1991, trong khi nghieân cöùu veà Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, chuùng toâi môùi phaùt hieän
theâm moät phaùp danh khaùc nöõa cuûa thieàn sö Kyø Phöông laø “Thaønh Ñaïo”, vôùi phaùp danh naøy, thieàn
sö Kyø Phöông truyeàn cho ñeä töû Phaät Tænh – Töø Nghieâm ôû chuøa Höng Long.
Thieàn sö Phaät Tænh – Töø Nghieâm coù d8eä töû laø Toå Trí – Khaùnh Höng hoaèng döông Phaät phaùp ôû
caùc tænh thuoäc mieàn Nam kyø (Taây Nam boä) Thieàn sö Khaùnh Höng coù ñeä töû vaø phaùp toân hoaèng
hoùa khaép mieàn Taây Nam kyø (xem theâm caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû mieàn Taây Nam kyø).
276
Nhö vaäy thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông hay Thaønh Ñaïo ñaõ keá thöøa Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn
Bích hay Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng, truyeàn cho ñeä töû vaø phaùp toân theo hai baøi keä truyeàn phaùp
nhö cuûa Toå sö ñaõ truyeàn:
· Baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong:
Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng,
Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng,
Haønh Sieâu Minh Thieät Teá,
Lieãu Ñaït Ngoä Chaân Khoâng.
(Truyeàn cho ñeä töû vaø phaùp toân hoaèng hoùa ôû mieàn Trung).
· Baøi keä truyeàn phaùp cuûa toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (töùc Quoác sö Thoâng Thieân – Hoaèng
Giaùc):Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh Phaät Toå Tieân, Minh Nhö Hoàng Nhöït Leä Trung Thieân ...”
Ngoaøi ra thieàn sö Kyø Phöông coù theå coøn coù moät ñeä töû nuõa laø Thieàn sö Thieät Truyeàn – Giaùc
Lieãu hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa – Ñoàng Nai).

LAÂM TEÁ (Ñôøi)

33 Sieâu Baïch – Hoaùn Bích Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng
(1648 – 1728) Thaäp Thaùp + Quoác Aân + Haø Trung + Kim Cang
(Qui Nhôn) (Thöøa Thieân) (Ñoàng Nai)

34 Minh Giaùc – Kyø Phöông – Thaønh Ñaïo.

(1682 – 1744) Thaäp Thaùp – Di Ñaø.

35 Thieät Kieán – Lieãu Trieät Phaät Tænh – Töø Nghieâm

(1702 – 1764)

36 Teá Ñoan Teá Trí Toå Trí – Khaùnh Höng

Haïo Nhieân Höõu Phæ
(1752 – 1784) (? – 1799)

37 Lieãu Trí Lieãu Kieán Lieãu Chôn Tieân Hieän Tieân Taâm Tieân Tònh ...
Hueä Nhöït Töø Hoøa Töø Hieáu Töø Laâm Baûo Chaâu Baûo Chaát ...
(1752 – 1826)

38 Ñaït Thuyeân Ñaït Khoan Ñaït Löôïng Minh Tònh Minh Giaùm Minh Phöôùc
Nhöït Chaùnh Chaùnh An Höng Long Baûo Thanh Nhöùt Boån Tö Trung
(1800 - 1871) (1808 - 1868) (1792 - 1860) (1832 - 1900) (1829 - 1900) (? - 1884)

THIEÀN SÖ TEÁ TRÍ – HÖÕU PHÆ

(? – 1799)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36)

Thieån sö Teá Trí – Höõu Phæ laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thieät Kieán – Lieãu Trieät laø böïc ña vaên, thoâng
minh hieåu roäng, thaâm nhaäp kinh taïng, nhaát laø kinh Hoa Nghieâm, moät boä kinh raát daøi vaø khoù hieåu
nhaát trong Ñaïi Taïng Kinh. Chaúng nhöõng theá, Thieàn sö Höõu phæ noåi tieáng veà vieäc thuyeát giaûng
Kinh Hoa Nghieâm, ñöôïc coi laø phaùp sö veà Kinh Hoa Nghieâm thôøi ñoù, vì vaäy, trong long vò thôø ôû

277
chuøa Thaäp Thaùp coù ghi: “Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, Hoa Nghieâm phaùp sö, huùy Teá
Trí, thöôïng Höõu haï Phæ giaùc linh kieán toïa”.
Hieän chöa roõ veà queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa thieàn sö Höõu Phæ, chæ bieát ñöôïc laø sau thôøi gian tu
hoïc vaø hoaèng hoùa ôû chuøa Thaäp Thaùp, coù moät thôøi gian Thieàn sö Höõu Phæ coù ra hoaèng hoùa ôû
Thuaän Hoùa vaø Ñoâ Thaønh Phuù xuaân, coù theå sö theo boån sö laø Hoøa thöôïng Thieät Kieán – Lieãu Trieät
khi Hoøa thöôïng ra hoaèng hoùa ôû Ñoâ thaønh Phuù Xuaân. Naêm 1744 Thieàn sö Höõu Phæ leân thay truï trì
chuøa Thieân Muï khi boån sö veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp ñeán khi chuùa Trònh chieám Phuù Xuaân (naêm
1775), thieàn sö Höõu Phæ coù theå ñaõ truï trì ôû chuøa Baùo Quoác taïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân moät thôøi gian.
Ñeán naêm Giaùp Thìn (1784), thieàn sö Teá Ñoan – Haïo Nhieân vieân tòch ôû chuøa thaäp thaùp, coù leõ
thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ trôû veà thay theá sö huynh truï trì chuøa.
Thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ vieân tòch vaøo naêm Kyû Muøi (1799) giöõa thôøi chieán tranh, chuøa Thaäp
Thaùp naèm ngay trong voøng chieán giöõa quaân Nguyeãn Vöông vaø quaân Taây Sôn. Ñeä töû cuûa thieàn sö
Höõu Phæ laø Lieãu Trí – Hueä Nhöït leân keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Trong thôøi gian chieán tranh aùc lieät ñeå giaønh chieán thaéng Bình Ñònh, töø naêm 1773 ñeán naêm 1802,
nhaát laø trong thôøi gian 1797 – 1802, chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ñaõ bò taøn phaù, hö haïi nhieàu.

THIEÀN SÖ LIEÃU TRÍ – HUEÄ NHÖÏT

(1752 – 1826)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 37)

Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït laø ñeä töû cuûa thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ. Naêm Kyû Muøi (1799) boån sö
vieân tòch, Thieàn sö Hueä Nhöït leân keá theá truï trì. Trong thôøi gian 1789 – 1801, chieán tranh xaûy ra
nhieàu laàn ôû tai thaønh Bình Ñònh gaàn chuøa Thaäp Thaùp, caùc traän chieán xaûy ra raát aùc lieät giöõa quaân
Nguyeãn Vöông vaø quaân cuûa Taây Sôn ñeå giaønh chieám thaønh naøy. Chuøa Thaäp Thaùp bò thieät haïi
naëng.
Sau khi ñaùnh tan quaân Taây Sôn chieám laïi Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, Nguyeãn Phöôùc Aùnh leân ngoâi, laäp
neân trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (naêm 1802).
Töø ñoù khaép caùc ñòa phöông, daân chuùng cuøng nhau tu söûa chuøa thaùp, ñình mieáu ... Chuøa Thaäp
Thaùp cuõng ñöôïc truûng tu, nhöng coù leõ chæ ñöôïc tu söûa taïm vì thieáu phöông tieän. Tình traïng ñaát
nöôùc traûi qua chieán tranh laâu daøi ngöôøi daân chaùn naûn ñaõ tìm ñeán nguoàn an uûi tinh thaàn ôû chuøa
chieån. Töø ñoù, sinh hoaït Phaät Giaùo höng thònh trôû laïi.
Thieàn sö Hueä Nhöït leân truï trì chuøa Thaäp Thaùp trong khung caûnh thuaän lôïi ñoù, soá Phaät töû qui y thoï
giôùi ñoâng ñaûo, sinh hoaït chuøa trôû laïi sung tuùc.
Naêm Minh Maïng nguyeân nieân (1820) Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng (1735 – 1835) nguyeân laø
Taêng cang chuøa Thieân Muï truï trì Toå ñình Quoác Aân, (chuøa naøy cuõng do Toå sö Nguyeân Thieàu –
Sieâu Baïch xaây döïng vaøo naêm 1683) nhôù ñeán ôn cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu neân ñaõ ñöùng ra lo truøng
tu laïi chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø, thieàn sö Hueä Nhöït ñaõ goùp phaàn coâng ñöùc khoâng ít, chuøa Thaäp
Thaùp trôû neân roäng lôùn vaø trang nghieâm hôn xöa. Vì vaäy, trong saùch Ñaïi Nam Nhöùt Thoáng Chí
vieát: “Naêm Minh Maïng nguyeân nieân, thaày tu ôû chuøa Linh Muï laø Hoøa thöôïng Maät Hoaèng truøng tu
laïi chuøa, chuøa chieàn roäng raõi, sôn son theáp vaøng huy hoaøng, cuøng vôùi chuøa Linh Phong noåi tieáng
thaéng caûnh”. Trong dòp naøy, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ñaõ cuùng döôøng taám hoaønh teân chuøa : “Thaäp
Thaùp Di ñaø töï” hieän vaãn coøn trang trí ôû giöõa chaùnh ñieän chuøa.
Naêm Bính Tuaát (1826) Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït vieân tòch taïi chuøa, thoï 75 tuoåi.
Hoøa thöôïng Lieãu Trí – Hueä Nhöït coù nhieàu ñeä töû trong ñoù coù ba vò cuõng noái tieáp truï trì chuøa Thaäp
Thaùp:
- Thieàn sö D8aït Löôïng – Höng Long (1792 – 1860)
- Thieàn sö Ñaït Khoan – Chaùnh An (1806 – 1868)
278
 - Thieàn sö Ñaït Thuyeân – Nhöït Chaùnh (1800 – 1871)

CAÙC THIEÀN SÖ ÑAÏT LÖÔÏNG – HÖNG LONG (1792 – 1860)

ÑAÏT KHOAN – CHAÙNH AN (1806 – 1868)
VAØ ÑAÏT THUYEÂN – NHÖÏT CHAÙNH (1800 – 1871)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 38)

I. THIEÀN SÖ ÑAÏT LÖÔÏNG – HÖNG LONG (1792 – 1860)

Thieàn sö Ñaït Löôïng – Höng Long sanh naêm Nhaâm Tyù (1792) qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Lieãu
Trí – Hueä Nhöït ôû chuøa Thaäp Thaùp Di Ñaø.
Naêm 1826, Hoøa thöôïng Hueä Nhöït vieân Tòch, Thieàn sö Höng Long leân keá theá truï trì chuøa Thaäp
Thaùp.
Thieàn sö Höng Long noái tieáp truyeàn thoáng “Dó noâng vi thieàn” (laáy hoaït ñoäng noâng nghieäp llaøm
thieàn) nhö chö toå ngaøy tröôùc, töùc laø cho taêng chuùng vöøa laøm ruoäng raãy vöøa tu hoïc, ñeå töï löïc sanh
soáng chôù khoâng ngoài chôø ñôïi söï cuùng döôøng cuûa Thieän nam, tín nöõ, taêng chuùng phaûi taäp thieàn vaø
tu thieàn ngay trong caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp, aùp duïng phaùp moân: “Thieàn ñònh trong boán oai
nghi” cuûa Luïc toå Hueä Naêng, töùc vaãn thieàn ñònh trong khi ñi, ñöùng, naèm, ngoài khoâng phaûi ñôïi ñeán
luùc ngoài yeân trong chuøa môùi thieàn ñöôïc.
Vôùi chuû tröông ñoù, Thieàn sö Höng Long ñaõ duøng taøi saûn chuøa mua theâm nhieàu ruoäng ñaát vaø cuøng
taêng chuùng ra söùc khai hoang phuïc hoùa môû roäng theâm dieän tícjh canh taùc cuûa chuøa. Vì vaäy trong
soá caùc vaên kheá, giaát tôø veà ruoäng ñaát cuûa chuøa maø chuøa coøn giöõ ñeán nay, coù ñeán 70% dieän tích
ruoäng ñaát chuøa do thieàn sö Höng Long ñöùng teân, chuøa coù ñeán haøng traêm maãu ruoäng.
Thieàn sö Höng Long chí taâm hoaèng döông chaùnh phaùp. Chuøqa Thaäp thaùp ngaøy caøng höng Thònh,
khaép nôi ñeàu bieát tieáng, vua cuõng ñaõ saéc töù cho chuøa vaø saéc ban ñoä ñieäp vaø giôùi ñao. Vì vaäy,
trong long vò thôø ôû chuøa Thaäp Thaùp coù ghi:
“Saéc töù Thaäp Thaùp ñöôøng thöôïng, khaâm ban ñao ñieäp, töø Laâm Teá chaùnh phaùi, tam thaäp baùt theá,
huùy Ñaït Löôïng thöôïng Höng haï Long Hoøa thöôïng giaùc linh lieân toïa”.
Naêm Canh Thaân (1860) Hoøa thöôïng Ñaït Löôïng – Höng Long vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, thoï
69 tuoåi, thaùp ñöôïc laäp phía sau chuøa, trong khu vöôøn beân traùi.
II. THIEÀN SÖ ÑAÏT KHOAN – CHAÙNH AN (1806 – 1868).
Thieàn sö Ñaït Khoan – Chaùnh An laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Trí – Hueä Nhöït, sanh naêm Bính
Daàn (1806).
Naêm 1860, sö huynh laø Ñaït Löôïng – Höng Long vieân tòch, Thieàn sö Ñaït Khoan – Chaùnh An leân
thay theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Naêm Maäu Thìn (1868) Thieàn sö Chaùnh An vieân tòch, thoï 63 tuoåi.
III. THIEÀN SÖ ÑAÏT THUYEÂN – NHÖÏT CHAÙNH (1800 – 1871)
Thieàn sö Ñaït Thuyeân – Nhöït Chaùnh cuõng laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Trí – Hueä Nhöït.
Naêm Maäu Thìn (1868) sö huynh laø Ñaït Khoan – Chaùnh An vieân tòch, giaùo thoï Ñaït Thuyeân – Nhöït
Chaùnh leân thay truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
Thieàn sö Nhöït Chaùnh cuõng ñöôïc vua ban ñoä ñieäp vaø giôùi ñao, neân long vò thôø ôû chuøa coù ghi: “Töø
Laâm Teá Gia Phoå, Tam thaäp baùt theá, Thaäp Thaùp töï, khaâm ban ñao ñieäp, huùy Ñaït Thuyeân, thöôïng
Nhöït haï Chaùnh giaùo thoï giaùc linh”
Naêm Taân Muøi (1871) Thieàn sö Ñaït Thuyeân – Nhöït Chaùnh vieân tòch thoï 72 tuoåi.

THIEÀN SÖ NGOÄ THIEÄU – MINH LYÙ

(1836 – 1889)

279
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 39)

Thieàn sö Minh Lyù, huùy Ngoä Thieäu, hieäu Chí Tònh, teân tuïc laø Traàn Vaên Lyù, queâ ôû laøng Thuaän
Chaùnh (nay laø xaõ Vaïn Thuaän), sanh naêm Bính Thaân (1836).
Thieàn sö Minh Lyù xuaát ra töø nhoû, thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Ñaït Löôïng – Höng Long ôû chuøa Thaäp
Thaùp, chí taâm tu haønh, nghieâm trì giôùi luaät, neân sôùm trôû thaønh böïc cao taêng ñaïo haïnh, taâm töø bi
roäng löôïng voâ bieân, thöôøng giuùp ñôõ ngöôøi ngheøo ñoùi, trong nhöõng luùc thieân tai daân chuùng ñoùi
khoå, Thieàn sö Minh Lyù ñaõ ñoùng goùp vaø ra söùc laïc quyeân trong Phaät töû ñeå cöùu giuùp moät caùch
nhieät thaønh, mang laïi nhieàu keát quaû thieát thöïc.
Thieàn sö Minh Lyù hoaèng döông chaùnh phaùp suoát thôøi caùc trieàu vua Töï Ñöùc, Haøm Nghi, Ñoàng
Khaùnh (1848 – 1889) laäp ñöôïc nhieàu coâng ñöùc lôùn neân vua Töï Ñöùc vaø Vua Haøm Nghi ñaõ saéc ban
giôùi ñao vaø ñoä ñieäp, saéc phong Taêng cang vaø ban thöôûng cho “Kim baøi” (theû baøi baèng vaøng) ...
Naêm Taân muøi (1871) Giaùo thoï Ñaït Thuyeân – Nhöït Chaùnh thò tòch, Thieàn sö Minh Lyù leân thay truï
trì chuøa Thaäp Thaùp.
Naêm Giaùp Tuaát (1874), Thieàn sö Minh Lyù ñöùng ra ñaïi truøng tu laïi chuøa Thaäp Thaùp, xaây caát theâm
ñieän gaùc, möôùn thôï laøm vieäc taïi chuøa ñeå tu söûa chuøa, trang trí vaø chaïm khaéc nhieàu phaùp töôïng vaø
phaùp khí cho chuøa. Treân caùc töôïng môùi chaïm naøy ñeàu coù khaéc: “Truï trì Minh Lyù cung taïo”, trong
soá ñoù goàm coù: 18 töôïng La Haùn, Töôïng A Nan, Ca Dieáp, töôïng Hoä phaùp ...
Thieàn sö Minh Lyù coøn cho thôï moäc khaéc leân baûng goã baøi keä truyeàn thöøa cuûa chuøa Thaäp Thaùp do
Toå Ñònh, töùc Toå sö Tuyeát Phong thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 22 vaø thuoäc Thieân Thai Toâng,
ñôøi thöù 15 ña75t ra nhö sau:
“Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng
Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng
Haïnh Sieâu Minh Thieät Teá
Lieãu Ñaït Ngoä Chaân Khoâng”.
Ngoaøi ra thieàn sö Minh Lyù coøn ñaët theâm 4 caâu keä noái tieàp ñeå duøng cho truyeàn thöøa ôû chuøa Thaäp
Thaùp sau naøy:
“Nhö Nhöït Quang Thöôøng Chieáu
Phoå Chaâu Lôïi Ích Ñoàng,
Tín Höông Sanh Phöôùc Hueä,
Töông Keá Chaán Töø Phong”.
Sau khi ñaïi truøng tu chuøa xong. Naêm Bính Tò (1876), thieàn sö Minh Lyù coøn nhôø Cö só Toøng Kheâ –
Döông Thanh tu soaïn cho baøi minh chöõ Nho khaéc vaøo bia ñaù: “Saéc töù Thaäp Thaùp – Di Ñaø töï bia
minh” vieát veà lòch söû chuøa Thaäp Thaùp, Hoøa thöôïng Keá Chaâu (truï trì chuøa Thaäp Thaùp) dòch nghóa
nhö sau:
BIA MINH CHUØA SAÉC TÖÙ THAÄP THAÙP – DI ÑAØ.
Vhuøa Thaäp Thaùp thuoäc huyeän An Nhôn, tænh Bình Ñònh, toïa laïc treân nuùi noåi danh nhaát laø nuùi
Long Bích, ao sen ôû phía Ñoâng, thaùp Chieâm Thaønh ôû phía Taây, thaønh Ñoà Baøn ôû phía Nam vaø
suoái Baøn Kheâ ôû phía Baéc.
Duy veà ñôøi truï trì hoï Traàn (1) laø böïc Ñaïi só thoâng hueä, Ngaøi coù noùi:”Nuùi naøy thuoäc ñôøi vua nieân
hieäu Chaùnh Hoøa thöù tö (2), Hoøa thöôïng Hoaùn Bích (3), ngöôøi ñôøi nhaø Thanh, laäp chuøa Thaäp Thaùp
ñaàu tieân, ñeán ngaøy nay y baùt truyeàn thöøa ñaõ ñöôïc chín ñôøi. Trong thôøi gian aáy, coâng ñöùc thaät roõ
raøng ñaùng ñöôïc ghi cheùp. Muoán ñöôïc bieåu döông cuøng chuøa Kim Chöông vaø chuøa Linh Muï ñeå
laïi nhöõng gì baát huû, neân phaûi ghi roõ, khoâng ñeå cho queân maát. Do ñoù toâi ñeà baøi bia.

(1) Töùc laø thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù.

280
(2) Töùc laø naêm 1683
(3) Hoøa thöôïng Hoaùn Bích huùy Sieâu Baïch, töùc laø Hoøa thöôïng Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng (1648 –
1728).

Toâi nghe raèng: coù ba ñieàu baát huû laø laäp ñöùc, laäp coâng vaø laäp ngoân nay caùc Hoøa thöôïng coâng ñöùc
nhö vaäy, khoâng baát huû thì laø gì ? Nay nhaân böïc hueä sö maø toâi laøm bia coù lôøi minh raèng:
(..................
................... )
Thaäp Thaùp trang nghieâm caûnh nhieäm maàu
Vöôøn cao in ñaäm giöõa trôøi saâu
Laâu ñaøi Tam baûo löu muoân thuôû
Y baùt trao truyeàn chín lôùp sau
(Thaäp Thaùp aâm sum nhöùt caûnh huyeàn,
Nguy nga phaïm vuõ yeát trung thieân
Laâu ñaøi töï coå löu tam baûo
Y baùt nhi kim dieãn cöûu truyeàn)
Hoaøng trieàu Töï Ñöùc naêm thöù 29 (...)
Vaøo thôøi vua Töï Ñöùc (1848 – 1884) ñeá Haøm Nghi (1885) trong nöôùc xaûy ra thieân tai, haïn haùn baõo
luït, daân chuùng ñoùi keùm laïi xaûy ra cuoäc xaâm laêng cuûa Phaùp. Naêm 1858, Phaùp chieám Ñaø Naüng.
Naêm 1859 chieám Gia Ñònh. Naêm 1861 chieám ba tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø (Gia Ñònh, Bieân Hoøa,
Ñònh Töôøng). Naêm 1867, Phaùp laïi chieám luoân ba tænh mieàn Taây (Vónh Long, An Giang, Haø Tieân)
töùc chieám heát caû saùu tænh Nam Kyø. Vua Töï Ñöùc phaûi cuû söù giaû nhieàu laàn ñieàu ñình ñeå hy voïng
chuoäc laïi ba tænh mieàn Ñoâng, nôi queâ Ngoaïi cuûa vua, nhöng khoâng keát quaû. Caùc coâng cuoäc ñi söù
(vaøo Saøi Goøn qua Phaùp ...) raát toán keùm, ngaân saùch nhaø nöôùc thieáu huït. Vì vaäy, khi xaûy ra thieân
tai, trieàu ñình phaûi keâu goïi nhaân daân quyeân goùp tieàn cuûa, vaøng baïc ñeå cöùu trôï .. Thieàn sö Minh
Lyù ñaõ nhieàu laàn quyeân goùp noäp cho trieàu ñình nhöõng soá tieàn lôùn ñeå cöùu trôï neân vua ñaõ ban cho
“Kim baøi” treân coù chöõ “Haûo Nghóa” vaø taám hoaønh sôn son theáp vaøng treân coù khaéc chöõ “Thöôûng
Töù Haûo Nghóa”.
Naêm Kyû Söûu (1889), Thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù vieân tòch taïi chuøa Thaäp Thaùp, luùc môùi 54
tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp ôû phía Baéc trong khuoân vieân chuøa. Thaùp ñöôïc chaïm khaéc myõ thuaät vaø
coâng phu, treân bia thaùp, ñeä töû ghi laïi coâng ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Minh Lyù nhö sau:
Khoâng moân tieâm nhaäp töï ñoàng moân,
Cung chuùc Phaät tieàn nieäm nieäm thaân.
Caàn taùc phöôùc ñieàn thaønh phaùp khí,
Thieäu Long thaùnh chuûng dieäu tinh thaàn.
Phaät gia dó cuï töø taâm baûo,
Quoác suûng theâm ñeà taùnh töï taân.
Toái aùi taây cuø minh Thích Lyù,
Bi minh coâng ñöùc öùc nieân xuaân.
Taïm dòch:
Xuaát gia töø nhoû, nhaäp cöûa “khoâng”
Cuùc cung nieäm nieäm tröôùc Phaät ñaøi.
Chuyeân caàn taïo phöôùc thaønh phaùp khí.
Doác chí truyeàn gieo gioáng Phaät Ñaø
Taâm saün töø bi con nhaø Phaät.
Heát loøng giuùp chuùng, nöôùc neâu danh.
Quaûy cao “Moät deùp” veà Taây Truùc,
281
 Coâng ñöùc bia ghi muoân vaïn ñôøi.
Hoaø thöôïng Keá Chaâu (chuøa Thaäp Thaùp) dòch thô nhö sau:
Töø thuôû nhi ñoàng ñaõ xuaát gia
Daâng troøn taâm nieäm tröôùc ñaøi hoa,
Gaéng coâng vun ñaép neàn taêng baûo,
Doác chí truyeàn gieo gioáng Phaät Ñaø.
Loøng saün töø bi ngöôøi ñöùc ñoä,
Nöôùc ñeà teân tuoåi neùt aân ba.
Quaûy cao chieác deùp veà Taây Truùc,
Bia taïc nghæn thu ñöùc chaúng nhoøa.
Long vò thôø ôû chuøa Thaäp Thaùp ghi: “Saéc töù Di Ñaø töï, khaâm ban kim baøi, thöôûng töù haûo nghóa, gia
thöôûng Taêng cang ñaïo, töø Laâm Teá, tam thaäp cöûu theá, huùy Ngoä Thieäu, töï Chí Tònh, thöôïng Minh
haï Lyù, phaùp sö, Hoøa thöôïng Traàn phaùi lieân toïa”
Taêng cang Minh Lyù coù nhieàu ñeä töû, noåi danh nhaát laø:
- Thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh (1865 – 1905) keá theá truï trì chuøa Thaäp Thaùp.
- Thieàn sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä (1870 – 1945) ñoà chuùng toân goïi laø “Hoøa thöôïng Thaäp
Thaùp” khoâng daùm goïi phaùp danh, laø phaùp sö trong noäi cung cuûa trieàu ñaïi caùc vua Thaønh Thaùi,
Duy Taân, Khaûi Ñònh vaø Baûo Ñaïi, ñöôïc trieàu ñình vaø Hoaøng toäc toân troïng nhö böïc Quoác sö.
Phuï Luïc: Baøi bia ôû thaùp cuûa Hoøa thöôïng Minh Lyù. “BIA THAÙP TAÊNG CANG HAÛO NGHÓA –
MINH LYÙ HOØA THÖÔÏNG”.
Kính nghó:
Coõi trôøi ñaâu xuaát giaùng traàn, xöù Phaïm Cung vua xuaát theá, neân chaùnh ñaïo ôû choán trung thieân, traûi
töø taâm ôû coõi ñaát Phaät. Phaät trao thoï, Toå truyeàn thöøa.
Chuøa Thaäp Thaùp döïng leân, baùnh xe phaùp thöôøng chuyeån xoay ñeán nay ñaõ chín ñôøi, maët trôøi Phaät
theâm saùng, coù theå chöùng söï laâu daøi ñoái öùng trôøi ñaát vaäy.
Duy ngaøi truï trì hoï Traàn laø con ngöôøi hoaùt ñaït, ngay töø luùc tuoåi coøn thô aáu, taâm ñaõ ñaàu thieàn, thí
phaùp thí taøi, tu phöôùc tu hueä.
Ñoäi ôn vua haäu thöôûng baøi vaøng, vui trí Taêng Cang Haûo Nghóa, thöøa ñöùc Toå truyeàn y baùt, saùng
ngôøi Hoøa thöôïng Töø Toân, truøng an Phaät töôùng saùng choùi, taùi taïo thaønh ao sen ñeïp ñeõ, ñuùc
chuoâng, taïo troáng, ñaøo gieáng môû ñöôøng, xaây laâu ñaøi, cung Phaät Quan Aâm, khaéc bia ñaù ca ngôïi
Toå ñöùc, taâm ngaøi nhö theá, khoâng phaûi con ngöôøi hoaùt ñaït laø gì ! Coâng kinh dinh ghi roõ, ñöùc tu taïo
khoâng deã ghi cheùp.
Nay töø boû traàn lao thaúng veà cöïc laïc. Döïng thaùp ñeå neâu danh, laäp bia maø ngôïo ñöùc, vì con ngöôøi
daãu maát nhöng coâng ñöùc vaãn coøn vaäy.
Tröôùc laäp coâng, sau cuùng döôøng coâng, soáng coù ñöùc cheát thì kieâm ñöùc, hình dung qua khuaát, teân
tuoåi môùi tinh, baøo thaùp bia ghi muoân öùc kieáp.
Thô raèng:
“ Töø thuôû nhi ñoàng ñaõ xuaát gia,
....
Bia taïc nghìn thu ñöùc chaúng nhoøa”.
(Theo baûn dòch cuûa Hoøa thöôïng Keá Chaâu).

THIEÀN SÖ CHÔN CHAÂU – VAÏN THAØNH.

(1865 – 1905)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 40).

282
Thieàn sö Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh teâ tuïc laø Traàn Kyø, queâ ôû Thuaän Chaùnh, xaõ Nhôn Thaønh (Tænh
Bình Ñònh), laø chaùu cuûa thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù (goïi baèng baùc). Traàn Kyø vaøo chuøa theo tu
hoïc vôùi baùc töø luùc coøn nhoû, sau ñöôïc thoï giôùi, ban phaùp danh laø Vaïn Thaønh, huùy laø Chôn Chaâu.
Thieàn sö Vaïn Thaønh baåm chaát thoâng minh, chuyeân caàn tu hoïc neân uyeân thaâm veà Phaät hoïc, quaûng
baùc veà Nho hoïc, caùc nhaø Nho vaø thieän trí thöùc nhieàu nôi nghe danh, thöôøng ñeán tham vaán ñaïo
phaùp. Coù moät nhaø Nho nghe danh ñeán thöû taøi, thieàn sö hieåu ñöôïc taâm yù neân öùng khaåu ñoïc hai
caâu thô chöõ Noâm:
Khuø khì thi cuù voâ nhôn thöùc,
Leãnh meãnh töông lai vaán tuù taøi.
Lôøi thô bình dò, vöøa traøo loäng, vöøa cheâ bai trình ñoä cuûa nhaø Nho moät caùch nheï nhaøng thaâm thuùy,
laøm cho nhaø Nho phaûi hoå theïn vaø kính phuïc sö.
Thieàn sö Vaïn Thaønh coù hình töôùng quí phaùi thanh thoaùt, dung maïo phöông phi, tieáng noùi thanh
tao nhö chuoâng ngaân, deõ thu phuïc ngöôøi nghe. Moãi khi ñaêng ñaøn thuyeát phaùp hay chaån teá, töôùng
maïo vaø lôøi thuyeát giaûng nhö moät vò Boá Taùt xuaát traàn, khieán cho ñoà chuùng quí meán vaø kính phuïc,
nhieàu Phaät töû xin qui y thoï giôùi.
Naêm Kyû Söûu (1889), Taêng cang Minh Lyù vieân tòch, thieàn sö Vaïn Thaønh keá theá truï trì chuøa. Noi
theo göông cuûa Taêng cang Minh Lyù, thieàn sö Vaïn Thaønh vöøa chí taâm hoaèng döông Phaät phaùp,
vöøa heát loøng phoå ñoä cho baù taùnh, lo laéng cho caûnh ñoùi khoå cuûa nhaân daân, nhieät taâm chaån cöùu cho
daân chuùng khi gaëp caûnh thieân tai hoaû hoaïn. Vôùi ñaïo haïnh cao thaâm vaø coâng ñöùc lôùn lao ñoù,
thaùng hai naêm Thaønh Thaùi thöù ba (naêm 1891), thieàn sö Vaïn Thaønh ñöôïc vua saéc phong chöùc
Taêng Cang chuøa Thaäp Thaùp, caáp giôùi ñao vaø ñoä ñieäp, ngoaøi ra, coøn caáp cho taám hoaønh sôn son
theáp vaøng, treân coù khaéc chöõ “Haûo Nghóa Khaû Phong”, luùc chæ môùi 27 tuoåi.
Naêm Quùi Tò (18930, Taêng cang Vaïn Thaønh ñöùng ra lo chuù taïo Ñaïi hoàng chung môùi cho chuøa raát
lôùn, naëng ñeán moät taán, hieän coøn ñeán ngaøy nay, laø phaùp khí quí nhaát cuûa chuøa hieän nay.
Taêng Cang Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh vieân tòch vaøo naêm Aát Tò (1905) ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû
trong khu vöôøn phía sau chuøa. Long vò thôø ôû chuøa ghi: “Saéc töù Thaäp Thaùp – Di Ñaø töï, saéc thoï
Taêng cang, khaâm ban ñaïo ñieäp, Laâm Teá Chaùnh Phoå, Töù thaäp theá, huùy thöôïng Chôn haï Chaâu, töï
Thieân Thuaät, hieäu Vaïn Thaønh giaùc linh.
Treân thaùp cuûa Taêng cang Vaïn Thaønh coù khaéc bia vieát chöõ theo loái khaùc thöôøng, kieåu “hình thoi
noäi nhaäp” (coù leõ thieàn sö Phöôùc Hueä vieát ?)

(11)
(9) Thi (10)
(7) Phaät Minh (8)
(5) Cöïc Phi Ñeá (6)
(38) Aûnh Oai Baïch Traàn (4)
(28) Vaät Laïc Taàng Ñöùc Quang (3A)
(1B) Taây Chieáu Thaàn Voâ Lao Haøn (1A)
Duy Tinh Töï Phoùng Troïng Ngöng Linh (1A)
Quùy Dieâu Löïc Phi Ñoä Thöû Cung
di y Kính Ban Baûo Giaùc
Trì Hoä Thaønh Taây Vaøng
tuyø Thuøy Ñaïo Thaùp
trì Taïi Lieãu
Tri Kyû Ñieäp

Ñoïc töø ngoaøi vaøo trong vaø beân maët tröôùc, beân traùi sau (theo loái vieát chöõ Nho):
Cung duy (1)
Linh giaùc quy taây (2)
283
 Haøn thöû vaõng vaät tính dò (3)
Quang ngöng baûo thaùp (4)
Aûnh chieáu Dieâu Trì (5)
Traàn lao ñoä taây lieãu (6)
Cöïc laïc töï y tuøy (7)
Ñeá ñöùc troïng ban Ñao Ñieäp (8)
Phaät oai thaàn löïc hoä trì (9)
Minh baïch voâ phi thaønh taïi kyû (10)
Thò phi taèng phoùng kính thuøy tri (11)
Hoøa thöôïng Keá Chaâu dòch:
Kính thaày
Linh giaùc veà Taây,
Laïnh naéng vaät ñoåi sao thay,
Quang ngöng baûo thaùp,
Aûnh roïi Dieâu Trì
Traàn lao ñeàu röûa saïch,
Cöïc laïc töï veà ñaây.
Ôn vua troïng ban Ñao Ñieäp,
Oai Phaät theâm söùc hoä trì
Traéng trong chaúng ñoåi, loøng mình thaät,
Phaûi voâ buoâng boû kính ai thay !

HOØA THÖÔÏNG CHÔN LUAÄN – PHÖÔÙC HUEÄ.

(1870 – 1945)

Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä huùy Chôn Luaän, thöôøng ñöôïc toân goïi laø Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp, thuoäc
phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 40, teân tuïc laø Nguyeãn Taán Giao, laø con tröôûng oâng Nguyeãn Taán
Nieäm (töï Hoøa Bình) vaø baø Nguyeãn Thò Laønh, sanh naêm Canh Ngoï (1870).
Song thaân Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä queâ quaùn ôû Quaûng Nam, vì chieán tranh, phaûi vaøo sanh soáng ôû
laøng Phuù Thaønh, quaän An Nhôn, tænh Bình Ñònh.
Nguyeãn Taán Giao ñöôïc cha meï cho vaøo chuøa Thaäp Thaùp Di ñaø (Bình Ñònh) tu hoïc vôùi Taêng
Cang Minh Lyù – Ngoä Thieäu, ñöôïc ban phaùp danh laø Phöôùc Hueä.
Thieàn sö Phöôùc Hueä coù baåm chaát thoâng minh, chí taâm tu hoïc, chuyeân caàn nghieân cöùu kinh saùch.
Sö ñöôïc Boån sö cho vaân du tham hoïc vôùi chö thaïc ñöùc thôøi ñoù.
- Theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Chôn Long – Töø Maãn ôû chuøa Tònh Laâm thuoäc quaän Phuø Caùt (tænh
Bình Ñònh).
- Vaøo Phuù Yeân tham hoïc vôùi phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm, töùc thieàn sö Phaùp
Chuyeân – Luaät Truyeàn ôû chuøa Töø Quang, thuoäc vuøng ñaù traéng, huyeän Soâng Caàu. Hoøa thöôïng
Dieäu Nghieâm bieân soaïn, chuù giaûi nhieàu kinh saùch Phaät Giaùo.
Naêm 1889, sö Phöôùc Hueä thoï Ñaïi giôùi ñaøn vôùi Hoøa thöôïng Chí Thanh ôû chuøa Long Khaùnh (Bình
Ñònh).
Naêm 1891, Taêng cang Ngoä thieäu – Minh Lyù vieân tòch ôû chuøa Thaäp Thaùp, sö Phöôùc Hueä môùi 22
tuoåi, sö huynh cuûa sö Phöôùc Hueä laø Vaïn Thaønh huùy Chôn Chaâu leân keá theá truï trì chuøa Thaäp
Thaùp.
Naêm Thaønh Thaùi 16 (1904), sö Phöôùc Hueä truï trì chuøa Phoå Quang ôû xaõ Phöôùc Thuaän, quaän Tuy
Phöôùc, tænh Bình Ñònh (chuøa naøy do Toå sö Minh Giaùc – Kyø Phöông khai sôn).

284
Naêm Aát Tò (1905), Taêng Cang Chôn Chaâu – Vaïn Thaønh vieân tòch, chö sieâu thieàn ñöùc ôû chuøa
Thaäp Thaùp thænh Thieàn sö Phöôùc Hueä veà truï trì Toå ñình Thaäp Thaùp.
Naêm 1906, vua Thaønh Thaùi phong chöùc Taêng cang cho sö Phöôùc Hueä vaø sau ñoù, vua cho môøi sö
Phöôùc Hueä ra Kinh ñoâ Hueá ñeå vaøo Hoaøng cung thuyeát giaûng Phaät phaùp cho noäi cung cuøa vua,
Hoaøng thaùi haäu, Vöông phi, Coâng chuùa vaø caùc Toân thaát trong Hoaøng gia cuøng trieàu thaàn thoï giôùi
qui y vaø hoïc Phaät phaùp vôùi Taêng cang Phöôùc Hueä.
Tieáp theo vua Thaønh Thaùi, caùc vua Duy Taân (1907 – 1916) khaûi Ñònh (1916 – 1925) vaø Baûo Ñaïi
(1926 – 1945) ñeàu môøi Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä vaøo noäi cung thuyeát giaûng Phaät phaùp neân ñöôïc
suy toân laø Quoác sö.
Naêm 1908, Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä giaûng daïy Tam Taïng kinh ñieån (Kinh luaät luaän) cho chö taêng
ôû Hueá vaø caùc tænh mieàn Trung taïi chuøa Truùc Laâm vaø chuøa Taây Thieân (Hueá).
Naêm Khaûi Ñònh thöù saùu (1921) Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä ñöôïc vua saéc phong kieâm Taêng cang
chuøa Baùo Quoác ôû Kinh ñoâ Hueá.
Naêm Giaùp tyù (1924), Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä lo truøng tu chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø: xaây caát ngoâi
Phöông tröôïng nguy nga vaø cho döïng laïi coång Tam quan, haøng raøo chuøa. Trong dòp leã laïc thaønh
phöông tröôïng, Hoøa thöôïng Quaûng Phöôùc, truï trì chuøa Linh Sôn, daâng cuùng taám hoaønh “Y baùt
truøng quang” hieän coøn treo tröôùc phöông tröôïng. Hoøa thöôïng Bích Lieân (Trí Haûi) coù vieát caâu ñoái
khaéc vaøo coät coång Tam quan nhö sau:
Nguyeät haï baát xao kim toûa ñoaïn,
Sôn tieàn chæ nhaäm baïch vaân phong.
Hoøa thöôïng Keá Chaâu dòch:
Trôøi xanh baùt ngaùt maây vöôn nuùi,
Hoà bieác eâm ñeàm nöôùc ñoäng traêng.
Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä coøn khai sôn chuøa Phöôùc Long ôû xaõ Bình Phuù, quaän Bình Kheâ, tænh Bình
Ñònh.
Trong khoaûng thôøi gian 1920 – 1945, phong traøo chaán höng Phaät Giaùo ñöôïc phaùt ñoäng khaép nöôùc
Vieät Nam. Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä laø ngöôøi coù nhieàu coâng nhaát ñoái vôùi Phaät Giaùo mieàn Trung.
Naêm 1920, taïi Nam Kyø, caùc Hoøa thöôïng, Thöôïng toïa lôùn tuoåi hoïp nhau thaønh laäp “Hoäi Luïc Hoøa”
(khoâng phaûi luïc hoøa taêng sau naøy) vôùi muïc ñích ñoaøn keát vaø chaán höng Phaät Giaùo. Sau ñoù, Phaät
giaùo cho môû caùc tröôøng gia giaùo (tröôûng Phaät hoïc) ñeå ñaøo taïo Taêng taøi vaø thuyeát giaûng cho tín ñoà
Phaät giaùo.
ÔØ mieàn Nam, caùc tröôøng gia giaùo ñöôïc môû ôû caùc chuøa.
- Chuøa Tieân Linh cuûa Hoøa thöôïng Khaùnh Hoaø (huùy Nhö Trí) ôû Beán Tre.
- Chuøa Phi Lai cuûa Hoaø thöôïng Chí Thaønh (huùy Nhö Hieån) ôû Chôï Dôi (tænh Chaâu Ñoác).
- Chuøa Kim Hueâ, Vaïn An, Phöôùc Long ôû Sa Ñeùc.
- Chuøa Long An cuûa Hoøa thöôïng Khaùnh Anh ôû Traø Oân (Caàn Thô).
- Chuøa Giaùc Hoa ôû Baïc Lieâu.
- Chuøa Long Hoøa vaø chuøa Thieân Thai cuûa Hoøa thöôïng Hueä Ñaêng (huùy Thanh Keá) ôû Phöôùc Tuy
(Baø Ròa) laäp “Thieân Thai Thieàn giaùo toâng”.
ÔÛ mieàn Baéc, caùc tröôøng gia giaùo ñöôïc môû ôû chuøa Buùt Thaùp, chuøa So (chuøa Taây Phöông), chuøa
Boà Ñeà ...
ÔÛ mieàn Trung, caùc tröôøng gia giaùo ñöôïc môû ôû caùc chuøa:
- Chuøa Thaäp Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä (huùy Chôn Luaän) ôû tænh Bình Ñònh.
- Chuøa Töø Quang, Baùt Nhaõ ôû tænh Phuù Yeân.
- Chuøa Thieân Aán, Quang Loäc ôû tænh Quaûng Ngaõi.
Thaùng Gieâng naêm Kyû Tò (1929), Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa vaän ñoäng caùc chuøa ôû Nam Kyø vaø cöû
moät phaùi ñoaøn do Yeát Ma Thieän Chieáu höôùng daãn ra Baéc Kyø vaø Trung Kyø vaän ñoäng phong traøo
285
“chaán höng Phaät Giaùo”. Hoøa thöôïng Khaùnh Hoøa vaø Yeát Ma Thieän Chieáu xuaát baûn taïp chí Phaùp
Aâm ñeå coå ñoäng phong traøo naøy, sau ñoù, xuaát baûn tôø Phaät Hoùa Taân Thanh Nieân vaø xuaát baûn moät
soá kinh saùch Phaät Giaùo caên baûn, goïi laø “Phaät hoïc toøng thö” ñeå phoå bieán Phaät phaùp vaø vaän ñoäng
chaán höng Phaät Giaùo ôû Vieät Nam.
Naêm 1931, hoäi Nam Kyø nghieân cöùu Phaät hoïc ñöôïc thaønh laäp ôû Saøi Goøn. Naêm 1932, ôû Trung Kyø,
vôùi söï hoã trôï vaø khuyeán khích cuûa Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä, Hoøa thöôïng Giaùc Tieân (vieän chuû chuøa
Truùc Laâm) vaø Cö só Taâm Minh (baùc só Leâ Ñình Thaùm) cuøng moät soá vò khaùc thaønh laäp hoäi An
Nam Phaät Hoïc. Naêm 1934, hoäi thænh Ñaïi Taïng Kinh dñeå laøm taøi lieäu nghieân cöùu Phaät phaùp vaø
xuaát baûn taïp chí Vieân Aâm ñeå hoaèng döông Phaät phaùp ôû Trung Kyø. Sau ñoù Hoäi An Nam Phaät Hoïc
ñöôïc ñoåi laïi laø Hoäi Phaät Hoïc Trung Vieät. Hoäi naøy ñaõ cho thaønh laäp “Gia Ñình Phoå Hoùa” sau
ñöôïc ñoåi laïi laø Gia Ñình Phaät Töû, hoäi coøn thaønh laäp tröôøng Boà Ñeà tröôùc nhaát ôû Vieät Nam.
Ngoaøi Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä, chö taêng ni vaø Phaät töû ôû Hueá coøn thænh Hoøa thöôïng Phoå Hueä ra
Hueá thuyeát giaûng Phaät phaùp.
Phaät Giaùo mieàn Trung ñöôïc höng thònh nhö ngaøy nay phaàn lôùn laø nhôø coâng ñöùc cuûa Quoác sö
Phöôùc Hueä. Naêm 1935 Hoäi Phaät hoïc Trung Vieät thaønh laäp tröôøng trung hoïc Phaät Giaùo ôû chuøa
Truùc Laâm, sau dôøi veà chuøa Taây Thieân vaû môû tröôøng daïy rieâng cho sö nöõ ôû chuøa Dieäu Ñöùc. Sau
ñoù Hoäi môû Phaät Hoïc Ñöôøng Baùo Quoác (naêm 1945 dôøi veà chuøa Kim Sôn).
Khoaûng naêm 1934 – 1935. Hoäi Phaät hoïc Trung Vieät môû Phaät hoïc ñöôøng ôû chuøa Long Khaùnh
(Bình ñònh), Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä cuõng ñöôïc thænh ñeán giaûng.
Naém938, Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä khoâng coøn giaûng daïy ôû Hueá vaø ôû Phaät hoïc ñöôøng Taây Thieân,
trôû veà truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình Ñònh.
Ngaøy 18 thaùng gieâng naêm Aát Daäu (1945), Quoác sö Chôn Luaän – Phöôïc Hueä vieân tòch taïi chuøa
Thaäp Thaùp – Di Ñaø. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø taïi chuøa.
Quoác sö Phöôùc Hueä laø thaày cuûa caùc taêng só thuoäc haøng giaùo phaåm cao caáp trong Giaùo Hoäi Phaät
Giaùo Vieät Nam, cuõng nhö haàu heát caùc taêng ni, cö só noåi tieáng trong Phaät Giaùo Vieät nam thôøi caän
ñaïi vaø hieän ñaïi:
- Chö Taêng goàm coù: Trí Quang, Trí Thuû, Trí Tònh, Thieän Minh, Thieän Sieäu, Trí Thaønh ... (Phaät
hoïc ñöôøng Baùo Quoác), Maät Theå, Maät Nguyeän, Maät Hieån ... (Phaät hoïc ñöôøng Truùc Laâm vaø
Taây Thieân), Haønh Truï, Haønh Long, Phöôùc Trí, Huyeàn Taân ... (Phaät hoïc ñöôøng Long Khaùnh).
Sau ñoù moät soá taêng só mieàn Nam ñaõ theo hoïc vôùi Quoác sö Phöôùc Hueä nhö: Thieän Hoa, Thieän
Hoøa ...
- Cö só Taâm Minh (Baùc só Leâ Ñình Thaùm), Chôn An (Leâ Vaên Ñónh),Toân Thaát Tuøng, Nguyeãn
Khoa Toaøn ...
Baø Cao Xuaân San töùc ni coâ Dieäu Khoâng, baø Öng Uùy töùc ni coâ Dieäu Hueä ...
Hoøa thöôïng Trí Haûi (chuøa Bích Lieân) töøng tham hoïc vôùi Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä, ñaõ vieát baøi keä
taùn thaùn treân thaùp nhö sau:
Nguy nhieân nhaát cao thaùp,
Ñoäc toïa Ñoà Baøn ñoâng.
Ngoaïi thò höõu vi töôùng,
Trung taøng voâ töôùng oâng.
(Moät thaùp cao vuùt giöõa trôøi khoâng,
Trô vô phía Ñoâng thaønh Ñoà Baøn
Beà ngoaøi chæ laø töôùng höõu vi,
Khoâng töôùng aån trong, chính chuû Oâng)
Hoøa thöôïng Keá Chaâu dòch:
Ñoà Baøn thaønh cuõ veà Ñoâng,
Moät toøa baûo thaùp thaúng xoâng leân trôøi.
286
 Höõu tình höõu hoaïi ñoåi ñôøi
Chôn khoâng dieäu theå saùng ngôøi beân trong.
Hoøa thöôïng Trí Haûi coøn ñaïi dieän cho chö taêng trong tænh Bình Ñònh vieát caâu ñoái leân thaùp Hoøa
Thöôïng Phöôùc Hueä:
“Döõ Toân aán thieân taâm, ñaïi haûi huyeàn chaâu thaâm laâm coâ nguyeät.
Vò nhaân boài Phaät chuûng, tònh bình cam loä baûo ñòa kim hoa”.
(+ Taâm thieàn ñöôïc Toå truyeàn taâm aán, nhö ngoïc chaâu huyeàn cuûa bieån roäng, nhö vaàng traêng chieáu
saùng khaép röøng thieàn thaâm saâu
+ Vì nhaân sanh maø vun troàng gioáng Phaät, nhö nöôùc cam loä trong tònh bình nhö hoa vaøng quí nôi
ñaát Phaät).
Hoøa thöôïng Keá Chaâu dòch:
(+ Vôùi toå aán in taïc loøng thieàn, ngoïc chaâu bieån caû long lanh, saùng choùi röøng saâu voøng nguyeät
baïch.
+Vì nhaân sinh vun troàng gioáng Phaät, cam loä tònh bình maùt dieäu, ngoït ngaøo coõi baùu ñoùa sen vaøng).
Quoác sö Phöôùc Hueä laø baäc ña vaên, laøu thoâng caû Tam giaùo (Phaät – Laõo – Nho), caùc saùch xöa cuûa
baùch gia chö töû, ngaøi ñoïc moät laàn laø coù theå nhôù heát. Nhieàu quan töôùng trieàu ñình, thaân haøo nhaân
só nghe danh ñeán ñaøm ñaïo hay tham hoïc vôùi ngaøi.
Tieàn só Voõ Khaéc Trieån, tri phuû An Nhôn thöôøng thaêm vieáng, ñaøm ñaïo vôùi Hoøa thöôïng Phöôùc
Hueä, coù khi ôû laïi chuøa hai ba ngaøy ñeâm. Tieán só Voõ Khaéc Trieån ñaõ vieát baøi “Thaäp Thaùp töï chi”
(baøi chí chuøa Thaäp Thaùp) vaøo naêm Maäu Thìn (1928), ñöôïc khaéc vaøo baûng sôn son theáp vaøng coøn
treo ôû chuøa hieän nay.
Ñaïi hoïc só Nguyeãn Khoa Toaøn thöôøng duøng thô ca tuïng Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä, toân Hoøa thöôõng
laø “Phaät phaùp Thieân lyù caâu” töùc “Ngöïa caâu quí cuûa Phaät phaùp” (coù yù toân Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä
nhö Toå sö Maõ Toå ôû Trung Hoa ngaøy xöa).

B. ÑAÏI LAÕO THIEÀN SÖ TÒNH GIAÙC – THIEÄN TRÌ (OÂNG NUÙI)

VÔÙI CHUØA LINH PHONG.

I. ÑAÏI LAÕO THIEÀN SÖ TÒNH GIAÙC – THIEÄN TRÌ (MOÄC Y SÔN OÂNG).
Ñaïi Laõo Thieàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì, huùy Taùnh ban hieäu laø Giaùm Huyeàn hay Moäc Y Sôn
Oâng (oâng nuùi maëc aùo voû caây) thöôøng ñöôïc goïi laø “Oâng Nuùi” (Sôn Oâng), teân tuïc laø Leâ Ban.
Naêm Nhaâm Ngoï (1702) vaøo thôøi chuøa Nguyeãn Phöôùc Chaâu, Oâng Nuùi ñeán nuùi Baø ôû thoân Phöông
Phi, huyeän Phuø Caùt (tænh Bình Ñònh), caùch thaønh Traø Baøn (Ñoà Baøn) hôn 30 daëm, laäp am tranh tu
haønh, ñaët teân laø chuøa Duõng Tuyeàn.
Hieän chöa bieát roõ veà tieåu söû cuûa Oâng Nuùi, qua phaùp danh Giaùm Huyeàn huùi Taùnh Ban, chuùng ta
bieát ñöôïc: Oâng Nuùi coù theå thuoäc truyeàn thöøa cuûa Thieàn sö Minh Chaäu – Höông Haûi, vì truyeàn
theo baøi keä cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng:
Trí Hueä Thanh Tònh
Ñaïo Ñöùc Vieân Minh
Chaân Nhö Taùnh Haûi
Tòch Chieáu Phoå Thoâng.
Coù theå thieàn sö Taùnh Ban – Giaùm Huyeàn laø sö huynh cuûa Thieàn sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân
(1656 – 1716) truï trì chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø, hai vò ñeàu laø phaùp toân cuûa Toå sö Minh Chaâu –
Höông Haûi, thuoäc phaùi thieàn Truùc Laâm.

287
Töông truyeàn: Haøng ngaøy Oâng Nuùi vaøo röøng nuùi haùi cuûi, boù thaønh boù lôùn, Oâng Nuùi hoaëc Ñoàng töû
vaùc cuûi xuoáng nuùi, ñaët ôû ngaõ ba ñöôøng, ngöôøi daân ñòa phöông ñem gaïo muoái, rau ñaäu ... ñoåi laäy,
khoâng baän taâm ñeán nhieàu hay ít, coøn hay maát.
Vuøng nuùi naøy coù nhieàu coïp beo vaø thuù döõ, nhöng vôùi ñöùc haïnh cao phong cuûa Oâng Nuùi, thuù döõ
trôû neân hieàn laønh, gaàn guõi thaân thieän nhau, khoâng coøn caùch bieät giöõa ngöôøi vaø vaät.
Naêm Quí söûu (1733), chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 – 1738) nghe danh tieáng vaø meán taøi ñöùc
Oâng Nuùi, neân ban phaùp hieäu cho oâng laø: “Tònh Giaùc – Thieän Trì Ñaïi laõo thieàn sö” vaø ra leänh cho
quan ñòa phöông (Bình Ñònh) xaây döïng laïi chuøa Duõng Tuyeàn cuûa Oâng Nuùi roäng lôùn hôn vaø chuùa
cho ñoåi teân laïi laø “Linh Phong Thieàn töï” (chuøa treân ñænh nuùi linh thieâng). Chuùa cuõng ban cho
chuøa taám hoaønh treân coù chaïm boán chöõ lôùn “Linh Phong Thieàn Töï”.
Naêm Taân Daäu (1741) chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt xuoáng saéc trieäu “Sôn Oâng” veà cung
ñeà tham vaán vaø hoïc hoûi Phaät phaùp. Sôn Oâng veà Ñoâ thaønh Phuù Xuaân moät thaùng roài trôû veà nuùi,
chuùa ban cho Sôn Oâng chieác aùo caø sa coù moùc vaøng vaø voøng ngoïc.
Khoâng bieát Sôn Oâng vieân tòch vaøo naêm naøo, nhöng vaøo naêm Thaùi Ñöùc thöù * (1785) ñôøi vua
Nguyeãn Nhaïc nhaø Taây Sôn, caùc sö ôû caùc chuøa ôû khaép nôi hoïp laïi xaây thaùp ôû beân phaûi chuøa Linh
Phong, treân thaùp coù khaéc caâu ñoái:
“Quyeàn thaïch tieäm thaønh sôn, thaûn thaûn u trinh Thöôøng Laïc Thoå
Chuùng löu neân vi thuûy, mang mang voâ teá Ñoäng Ñình thieân”.
(Gom ñaù goùp thaønh nuùi, ñaát Phaät theânh thang tónh mòch.
Nhieàu khe hôïp thaønh suoái, trôøi Ñoäng Ñình baùt ngaùt meânh moâng).
Beân phaûi caâu ñoái coù ghi roõ: “Thaùi Ñöùc naêm thöù taùm”
Tuy nhieân trong daân gian cuõng coù truyeàn thuyeát cho raèng: Vaøo cuoái thôøi Voõ Vöông, khi Quoác
phoù Tröông Phöôùc Loan loäng quyeàn, luõng ñoaïn trieàu ñình chuùa Nguyeãn ôû Phuù Xuaân, Oâng Nuùi ñaõ
boû chuøa Linh Phong ñi ñaâu maát tích, khoâng ai bieát Oâng Nuùi ñi ñaâu ? Ñeä töû ôû chuøa chæ xaây thaùp
ñeå kyû nieäm maø thoâi.
Ngoaøi ra, coøn coù lôøi truyeàn raèng: Naêm Minh Maïng thöù baûy (1826), vua bònh naëng, caùc ngöï y
chöõa trò khoâng heát. Moät ñeâm, vua vöøa naúm nghæ, mô thaáy moät nhaø sö maëc aùo baèng voû caây, moät
tay caàm quaït mo, vaøo beân giöôøng vua, quaït cho vua maáy caùi. Saùng sôùm hoâm sau, vua heát bònh.
Vua ngöï trieàu ñem giaác moäng hoûi laïi ñình thaàn, coù vò quan keå laïi söï tích cuûa “Sôn Oâng”, vua
xuoáng saéc chæ truyeàn cho chuøa Linh Phong ñem aùo caø sa maø chuùa Voõ Vöông ñaõ aân ban cho Sôn
Oâng ñöa veà Kinh ñoâ Hueá ñeå vua vaø Hoaøng cung cuøng ñình thaàn chieâm ngöôõng. Sau ñoù vua cho
theo maãu, may moät caùi aùo caø sa môùi vôùi moùc baèng vaøng vaø voøng baèng ngaø, gôûi cho chuøa ñeå thôø
vaø caáp cho 120 löôïng baïc, sai quan ñòa phöông lo truøng tu laïi chuøa Linh Phong.
Ñaïi laõo thieàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì coù vieát boä saùch chuù giaûi Kinh Phaùp Hoa (Phaùp Hoa Kinh
Chuù giaûi) goàm 200 quyeån.
Sau ñoù, ngöôøi ñôøi sau vieát saùch: “Ngoïc Thaïch Ñoà Chöông” goàm 7 chöông, keå veà Sôn Oâng:
1. Ngoâi chuøa löng chöøng nuùi.
2. Thuôû döïng chuøa Duõng Tuyeàn.
3. Hieäu laø Sôn Oâng (Oâng Nuùi)
4. Gaëp ta trong ñaù.
5. Nôi yeân tónh
6. Tính khí laëng leõ
7. Thaïch thaát (nhaø ñaù)
Naêm 1885, khi vua Haøm Nghi boû Kinh ñoâ ra röøng nuùi keâu goïi daân chuùng tham gia phong traøo
Caàn Vöông giuùp vua choáng Phaùp, Thöôïng thö Ñaøo Taán (hieäu Tieåu Linh Phong – Mai Taêng) ñeán
laùnh naïn ôû chuøa Linh Phong coù tìm thaáy boä Kinh Phaùp Hoa chuù giaûi vaø saùch Ngoïc Thaïch Ñoà
Chöông, ñeå caùc boä saùch naøy vaøo moät caùi giöông nhoû, giao cho sö truï trì chuøa Linh Phong caát giöõ.
288
Ngoaøi ra, Sôn Oâng cuõng coøn coù saùng taùc moät soá vaên thô, nhöng caùc sö ôû chuøa Linh Phong khoâng
bieát, laáy giaáy ñoù boài laøm töôïng Phaät, hieän khoâng bieát caùc boä saùch ñoù baây giôø thaát laïc ôû ñaâu ?
· Chuøa Baûo Laâm coù long vò cuûa Toå Tònh Giaùc – Thieän Trì ghi: “Khai sôn Duõng Tuyeàn –
Thaïch Thaát, Giaùm Huyeàn Ñaïi laõo thieàn sö”
· Long vò Toå Tònh Giaùc – Thieän Trì ôû chuøa Thieân Phöôùc, thuoäc xaõ Myõ Phong, thaønh phoá
Myõ Tho, tænh Tieàn Giang ghi:”Saéc phong Tònh Giaùc huùy Taùnh Ban, truøng kieán Linh Phong
truyeàn Laâm Teá chaùnh toâng, thöôïng Thieän haï Trì Ñaïi laõo Hoøa thöôïng lieân toøa”.
II. CHUØA LINH PHONG.
Chuøa Linh Phong ñöôïc ñaïi laõo thieàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì (Taùnh Ban – Giaùm Huyeàn) hay
Oâng Nuùi xaây döïng löng chöøng nuùi Baø, thuoäc thoân Phöông Phi, huyeän Phuø Caùt, xöù Bình Ñònh,
caùch thaønh Traø Baøn (Ñoà Baøn) 30 daëm veà phía Ñoâng Baéc, vaøo naêm Nhaâm Ngoï (1702) vôùi teân laø
chuøa Duõng Tuyeàn baèng tranh.
Naêm Quí Söûu (1733), ñôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù (1726 – 1738), chuùa kính troïng taøi ñöùc cuûa
Sôn Oâng neân ra leänh cho quan ñòa phöông xaây döïng laïi Chuøa Duõng Tuyeàn baèng ngoùi vaø cho ñoåi
teân chuøa laïi laø “Linh Phong thieàn töï”. Chuùa cuõng ban cho chuøa taám hoaønh treân coù chaïm boán chöõ
lôùn “Linh Phong Thieàn Töï”, vaø caùc taám lieãn chaïm caâu ñoái do chíng chuùa vieát:
“Haûi ngaïn khæ löông duyeân, phaùp Vuõ phoå thieân tö Phaät Thoå,
Linh Phong ngöng thoaïi khí, töôøng vaân bieán ñòa aám nhaân gian”
(Bôø bieån gaëp nhaân duyeân toát, möa phaùp khaép trôøi thaám nhuaàn ñaát Phaät.
Ñænh nuùi linh ñoïng khí toát, maây laønh khaép choán che chôû ngöôøi ñôøi).
Phía traùi coù chaïm naêm khaéc laø: “Quí Söûu”, phía phaûi coù khaéc: “Quoác chuû ngöï ñeà” vaø phía döôùi
haøng chöõ trong taám hoaønh vaø taám lieãn ñoù coù chaïm aán baùu cuûa chuùa.
Döôùi thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) chuùa môøi Ñaïi laõo thieàn sö Tònh
Giaùc – Thieän Trí veà Ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñeå tham vaán Phaät phaùp. Sau khi ôû Phuù Xuaân moät thaùng,
Sôn Oâng trôû veà nuùi, chuùa ban cho moät caø sa coù moùc vaøng vaø voøng baïc.
Naêm Thaùi Ñöùc thöù 8 (1785), ñôøi vua Nguyeãn Nhaïc cuûa nhaø Taây Sôn, Sôn Oâng vieân tòch, ñoà
chuùng laäp thaùp thôø.
Naêm Gia Long thöù baûy (1808), vaâng leänh thaùnh maãu laø Hieáu Khöông Hoaøng Haäu, vua Gia Long
ra lònh caám, khoâng cho ai xaâm phaïm ñeán caùc vaät thöôøng duøng ôû chuøa Linh Phong, ñeå chôø truøng
tu chuøa.
Naêm Minh Maïng thöù baûy (1826), vua ra leänh cho quan tænh Bình Ñònh phaûi lo truøng tu laïi chuøa
Linh Phong, vua caáp cho 120 löôïng baïc ñeå duøng vaøo vieäc naøy.
Naêm Thaønh Thaùi thöù baûy Aát Muøi (1895), Thöôïng thö Boä coâng Ñaøo Taán ñeà nghò vôùi Taây Cung
(meï cuûa vua Thaønh Thaùi) cho truøng tu laïi chuøa Linh Phong. Sau khi ñöôïc chaáp thuaän, Thöôïng thö
Ñaøo Taân cho xuaát 70 löôïng baïc ñeå lo truøng tu chuøa, ñoàng thôøi ra leänh cho tænh Bình Ñònh quyeân
goùp daân chuùng ñòa phöông theâm ñeå truøng tu laïi chuøa. Vieäc truøng tu naøy ñöôïc hoaøn thaønh vaøo
thaùng 8 naêm Ñinh Daäu 91897), chuøa raát traùng leä, nguy nga.
Chuøa Linh Phong naèm giöõa röøng caây coå thuï thaâm u, tónh mòch, xen laãn giöõa nhöõng taûng ñaù to ôû
löng chöøng nuùi Baø. Quanh chuøa coù nhieàu caây coå thuï raát laâu ñôøi, coù hình thuø coå quaùi ...
Chuøa döïa löng vaøo vaùch nuùi cao, nöôùc khe töø treân nuùi ñoå xuoáng ñeán chuøa, nöôùc chia thaønh hai
nhaùnh chaûy boïc quanh hai beân chuøa, hai nhaùnh lôùn naøy chia laøm nhieàu nhaùnh nhoû, chaûy vaøo saân,
xen vaøo caùc daõy nhaø cuûa chuøa, roài nhaäp laïi phía saân tröôù chuøa ñeå ñoå vaøo hoà sen phía tröôùc chuøa.
Thaïch thaát cuûa Oâng Nuùi hay hang cuûa Oâng Nuùi ôû treân söôøn nuùi phía Ñoâng cuûa chuøa. Ñoù laø moät
hang ñaù roäng lôùn, aên saâu vaøo loøng nuùi. Trong hang nuùi naøy, ngaøy xöa Oâng Nuùi tu trì. Theo lôøi
truyeàn, ngaøy tröôùc, trong hang ñoù coù caû baøn ñaù, gheá ñaù vaø caùc vaät duïng khaùc ñeàu baèng ñaù. Trong
hang coù hai con coïp mun to raát hieàn laønh, khoâng aên thòt maø aên traùi caây. Hai coïp naøy theo Oâng
Nuùi tu haønh, coøn soáng trong hang sau khi Oâng Nuùi vieân tòch. Thænh thoaûng chuùng ra khoûi hang ñi
289
tìm traùi chín aêm ñôõ loøng. Sau ñoù, hang ñaù bò boû vaéng nhieàu naêm, ñöôøng vaøo hang gai goùc vaø caùc
daây maây to vôùi nhöõng muõi nhoïn phong beá ñöôøng vaøo hang.
Töø tröôùc saân chuøa ñöùng nhìn veà phía Ñoâng, xa phía döôùi laø Ñaàm Thò Naïi, maët nöôùc long lanh
döôùi aùnh maët trôøi, treân bôø laø nhöõng haøng caây döông lieãu xanh ..., ngoaøi xa laø bieån Ñoâng (Nam
Haûi) roäng bao la chæ thaáy trôøi vaø nöôùc bieån xanh thaúm.
Phía Taây vaø Nam, döôùi chaân nuùi laø nhöõng ñoàng luùa xanh vôùi nhöõng ñaøn coø traéng bay löôïn ... xen
laãn vôùi caùnh ñoàng xanh baùt ngaùt laø nhöõng nhoùm caây maøu xanh luïc, cuøng nhöõng ñoùm ñoû hoaëc
xaùm cuûa caùc maùi nhaø cuûa daân chuùng, aån hieän döôùi nhöõng laøn maây hay laøn khoùi söông.
Vaøo naêm 1885, khi vua Haøm Nghi boû kinh thaønh ra röøng nuùi laõnh ñaïo phong traøo Caân Vöông
choáng Phaùp, Thöôïng thö Ñaøo Taán (hieäu Tieåu Linh Phong – Mai Taêng) veà aån traùnh loaïn laïc ôû
chuøa Linh Phong moät naêm oâng ñaõ vieát treân vaùch chuøa baøi thô Thaát ngoân baùt cuù nhö sau:
“Baùch baùt chung thanh xuaát thuï ñieân.
Ngaãu tuøy ngaâm tieát khaáu ñaøn duyeân.
Thaäp nieân hoà haûi qui lai moäng,
Nhöùt kænh yeân haø töï taïi thieân.
Giai só töø bi ninh thò Phaät,
Sôn Oâng danh töï baùn nghi tieân.
Thanh tuyeàn teâ aåm tri chaân vò,
Baát phuï nhaân gian phaát dieäm truyeàn.”
Taïm dòch:
Traêm taùm tieáng chuoâng, vöôït ngoïn caây
Höùng tôùi ñaøn duyeân böôùc thaûnh thôi
Möôøi naêm hoà haûi moäng trôû veà,
Moät maøn söông khoùi, trôøi töï taïi.
Keû só töø bi chính thò Phaät,
Am maây Oâng Nuùi quaû laø tieân.
Uoáng nöôùc suoái xanh roõ vò chôn,
Khoâng phuï nhôn gian truyeàn danh thôm.
Cö só Voâ Kieäm ôû laøng Höng Trò, huyeän Phuø Caùt ñaäu tuù taøi ba khoaù thi, luùc lôùn tuoåi qui y vôùi phaùp
danh Minh Tònh, vieát baøi thô treân vaùch ñaù vaøo khoaûng nieân hieäu Thaønh Thaùi (1889 – 1907) Duy
Taân (1907 – 1916) nhö sau:
Thaïch ñoäng xöa tu noåi tieáng thaøy,
Thaày nay ñaâu, vaéng daáu coøn ñaây
Giöõ chuøa oâng Hoä non xaây ñaù,
Cuùng Phaät vöøa höông bieån keùo maây.
Nöôùc nhoû lon bon, chuoâng döôùi suoái,
Gioù rung loác coác moõ ñaàu caây.
Nhöõng ngöôøi phieàn naõo tröôøng danh lôïi.
Ñeán ñoù thôøi loøng cuõng giaûi khuaây.
Muøa heø naêm Maäu Daàn (1938), Tröôøng Xuyeân leân nuùi vieáng chuøa Linh Phong cuõng coù baøi thô:
Chuøa Thaày vui caát, nuùi trôøi xaây,
Nguoàn ñaïo thôm thanh maïch suoái ñaây
Suoái chaûy quanh chuøa, chuøa vin nuùi,
Nuùi naèm aån bieån, bieån sanh maây.
Coøn chaêng chaúng maát ngöôøi trong thaùp ?
Coù ñoù maø khoâng, khoùi aån caây !
Moät tieáng chuoâng buoâng, hoà gôïn soùng,
290
 Gioù sen phaát nheï caùnh coø bay.
Daân chuùng ñòa phöông, töø baùc tieàu phu ñeán chuù muïc ñoàng, chaøng ngö phuû ... vaãn thöôøng haùt caùc
baøi thô ca ngôïi caûnh chuøa Linh Phong vaø taøi ñöùc cuûa “Oâng Nuùi”.
Caây che, ñaù chaát chaäp choàng,
Bieån giaêng döôùi nuùi, chuøa loàng trong maây.
Buïi ñôøi khoâng bôïn maûy may,
Chuùt thaân roäng thaùng ngaøy daøi thaûnh thôi.
Thaùng 10 naêm Aát Muøi, nieân hieäu Minh Maïnh thöù 16 (1835) ôû tænh Bình Ñònh, coù ngöôøi ñaøo ñöôïc
ba pho töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm vaø hai pho töôïng Hoä Phaùp, Toång ñoác Vuõ Xuaân Caån ñem taâu
leân vua, vua cho thöôûng ngöôøi ñoù 50 quan tieàn, roài trích laáy moät töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm vaø
moät töôïng Hoä Phaùp ñeå laïi ôû chuøa Linh Phong trong tænh, laáy 100 quan tieàn trong kho ñeå laøm leã
cuùng döôøng, ba pho töôïng coøn laïi cho ñöa veà Kinh ñoâ Hueá chia cho caùc chuøa ñeå thôø, nhöng hieän
chuùng ta chöa bieát caùc töôïng naøy ñöa veà caùc chuøa naøo ôû Hueá hay thaát laïc veà ñaâu ?
III. BAØI KYÙ CHUØA LINH PHONG.
Hieäp bieän Ñaïi hoïc só Ñaøo Taán hieäu Mai Taêng coù keå laïi söï tích veà Ñaïi Laõo Thieàn sö Tieân Giaùc –
Tònh Trí trong baøi kyù chuøa Linh Phong (Linh Phong töï kyù) nhö sau:
BAØI KYÙ CHUØA LINH PHONG.
Caùch thaønh Ñoà Baøn hôn 30 daëm veà phía Ñoâng Baéc, quanh caùc laøng mieàn bieån Phöông Phi,
Phöông Thaùi, ñeàu laø vuøng nuùi non vaø ñeïp nhaát laø nuùi chuøa Linh Phong (nuùi Baø). Röøng caây, suoái
ñaù saâu thaúm, tónh mòch, veû ñeïp khoâng coù gì so saùnh noåi. Coù theå goïi ñaây laø ngoïn nuùi soá moät cuûa
chaâu ta vaäy.
Naêm Nhaâm Ngoï (1702), thi72i Hieáu Minh Hoaøng Ñeá thöù 11 chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 –
1725), nieân hieäu Chaùnh Hoøa (1680 – 1705) ñôøi vua Leâ Hy Toâng (1676 – 1705), coù Moäc Y Sôn
Oâng tu trì ôû ñaáy; keát voû caây laøm aùo maëc, muøa ñoâng cuõng nhö muøa heø, ung dung soáng trong hang
nuùi, aån hieän khoâng chöøng, moïi ngöôøi khoâng roõ hoï teân, chæ goïi laø Oâng Nuùi (Sôn Oâng).
Khaûo cöùu troâng “Sôn moâpn töï phaû” vaø “Phaùp toïa theá thöù ñoâ vò” coù ghi chuù raèng: “Oâng Nuùi hoï
Leâ, teân Ban, phaùp hieäu Thieän Trì thieàn sö, ngöôøi Kinh ñoâ Trung Hoa “Baéc Quoác kinh hoa nhaân”
(baéc Kinh).
Thöïc ra teân goïi laø Leâ Ban chöa haún ñaõ ñuùng, bieát ñaâu ñaây laø ngöôøi laùnh ñôøi, giaáu teân, laøm keû ñoäi
noùn côøi haùi cuûi, maëc aùo coû lau ñi caâu. Bao naêm ôû nuùi, phaùc gai daïi, vaùc ñaù to, xaây choã naøy, laáp
choã kia, keát coû laøm tranh, döïng neân am nhoû, ñaët teân laø chuøa Duõng Tuyeàn. Ngoâi chuøa goái ñaàu vaøo
ngoïn nuùi cao nhaát, nöôùc suoái trong chaûy roùc raùch hai beân, maây giaø che laãn vôùi caùc taûng ñaù laï, caây
coû khoe hoa laù ñeïp, troâng thaät thaâm u vaø thanh khieát. Caûnh vaät naøy ñeàu do tay Oâng Nuùi laøm ra,
trôû thaønh moät tieåu theá giôùi rieâng giöõa coõi ñôøi. Beân traùi chuøa coù thaïch thaát (ngoâi nhaø ñaù), noùc
gioáng ngoâi nhaø noùc baèng, hai beân coù ñaù gioáng nhö böùc töôøng, chính giöõa gioáng nhö caùi giöôøng
nhoû, phía ngoaøi nhö heø, nhö saân. Phía traùi saân, treân maët ñaù coù choã loõm, nghe noùi ñaây laø coái giaõ
gaïo cuûa Oâng Nuùi, laïi cuûng nghe noùi ñaây laø loõm chöùa nöôùc ñeå oâng maøi möïc vieát. Thieân nhieân taïo
neân moät ngoâi nhaø nhoû, luùc raûnh roãi, oâng ñeán thaïch thaát ñoïc kinh saùch moät mình, giôø daây vaãn coù
theå töôûng töôïng laïi nôi ôû ñaàu tieân cuûa Oâng.
Töông Truyeàn: haøng ngaøy oâng vaøo nuùi haùi cuûi, boù thaønh boù to, hai ngöôøi coù söùc khoeû môùi vaùc noåi
boù cuûi cuûa oâng, vaäy maø moät mình oâng vaùc cuûi xuoáng nuùi, ñaët ôû veä ñöôøng, ngöôøi qua laïi ñeàu bieát
cuûi cuûa oâng, ñem gaïo vaø rau caûi ñoåi laáy. Oâng hoaëc ñoàng töû cuûa oâng laïi ñeán truùt soá gaïo, rau vaøo
tay aùo mang veà, khoâng heà hoûi han, cuõng nhö khoâng heà so ño nhieàu hay ít. Ngaøy ngaøy ñeàu nhö
theá, maõi möôøi maáy naêm trôøi, khoâng ai bieát veà toâng tích cuûa oâng.
Nuùi nhieàu coïp, ôû ñaây chæ coù oâng vaø ñoàng töû, döôøng nhö coïp beo ñaõ quen thuoäc oâng, xoùa maát ranh
giôùi giöõa ngöôøi vaø vaät.

291
Söï tích ngaøy xöa, Ñoång Caûnh Ñaïo ôû aån taïi nuùi Thöông Laïc, maëc aùo laù caây, gaûy ñaøn ca haùt ñeå töï
giaûi khuaây, raén ñoäc vaø thuù döõ vaây quanh cuøng nghe Oâng Nuùi vöøa laø sö, vöøa laø ngöôøi aån daät
chaêng ? Neáu khoâng phaûi nhö theá, vì sao laïi côõi maây vöôït bieån, gôûi daáu nôi nuùi naøy.
Ñeán naêm Quí Söûu (1733), Hieáu Minh Hoaøng Ñeá thöù taùm (Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù 1725 – 1738),
nieân hieäu Vónh Khaùnh (Leâ Ñeá duy Phöôøng 1729 – 1732), khen Oâng Nuùi laø thieàn sö chaân chaùnh,
ra leänh cho söûa sang ngoâi chuøa (Duõng Tuyeàn), töø ñoù ngoâi chuøa trôû thaønh ngoâi chuøa ngoùi vaø ñaët
teân laø Linh Phong Thieàn töï, phía traùi coù chaïm: “Vónh Khaùnh, thaùng Gieâng, muøa xuaân naêm Quùi
Söûu”, phía maët chaïm: “Quoác chuû ngöï ñeà”, chuùa coøn ban cho taám lieãn vôùi caâu ñoái:
“Bôø bieån gaëp duyeân may, möa phaùp khaép trôøi thaám nhuaàn ñaát Phaät.
Ñænh nuùi linh ñoïng khí toát, maây laønh khaép choán che chôû ngöôøi ñôøi”
(Haûi ngaïn khæ löông nhaân, phaùp vuõ phoå thieân tö Phaät thoå.
Linh Phong ngöng thoaïi khí, töôøng vaân bieán ñòa aám nhaân gian).
Phía traùi chaïm “Quí Söûu, coác ñaùn”, phía maët chaïm “Quoác chuû ngöï ñeà”, döôùi caùc doøng chöõ treân
taám hoaønh vaø taám lieãn ñeàu chaïm “Aán baùu cuûa vua” (Thaân ngöï böûu tæ), laïi coøn ban cho oâng Nuùi
hieäu “Tònh Giaùc – Thieän Trì Ñaïi laõo thieàn sö”.
Ñeán ñôøi Hieáu Voõ Hoaøng Ñeá, chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765), naêm Taân Daäu
(1741), nieân hieäu Caûnh Höng ñôøi vua Leâ Hieán Toâng, saéc trieäu Sôn Oâng veà Kinh ñoâ (Phuù Xuaân)
ñeå chuùa tham vaán hoïc hoûi Phaät phaùp. Oâng xaùch tích tröôïng bay veà Kinh ñoâ ôû ñoù moät thaùng, khi
veà chuùa aân ban caø sa coù voøng ngoïc vaø moùc vaøng, ñeå laøm phaùp phuïc, chuùa thöông yeâu quí troïng
nhö theá.
Trong thôøi loaïn laïc (1771 – 1801) chuøa Linh Phong bò suïp ñoå, chính luùc naøy Oâng Nuùi vieân tòch,
caùc thieàn sö ôû caùc chuøa khaép nôi hoïp laïi mai taùng, xaây thaùp beân maët ngoâi chuøa. Thaùp coù caâu ñoái:
“Gom ñaù goùp thaønh nuùi, ñaát thöôøng laïc (coõi Phaät) theânh thang tónh mòch.
Nhieàu doøng taïo thaønh soâng, trôøi Ñoäng Ñình baùt ngaùt meânh moâng”
(Quyeàn thaïch tieäm thaønh sôn, thaûn thaûn u trinh Thöôøng Laïc Thoå
Chuùng löu nan vi thuûy, mang mang voâ teá Ñoäng Ñình thieân)
Beân maët ghi: “Thaùi ñöùc naêm thöù taùm” (1785), nay vaãn coøn, do ñoù môùi bieát Sôn Oâng vieân tòch vaøo
thôøi Taây Sôn.
Sau khi Theá toå Cao Hoaøng Ñeá (vua Gia Long) ñaïi ñònh, naêm Gia Long thöù baûy (1808), vaâng leänh
Thaùnh maãu laø Hoaøng haäu Hieáu Khöông, ra leänh khoâng cho ai ñöôïc xaâm phaïm hay laáy caùc vaät
duïng ôû chuøa Linh Phong chôø ñôïi truøng tu.
Naêm Minh Maïng thöù baûy (1826), vua xuoáng saéc cho caùc quan traán (ôû Bình Ñònh) gom caùc phaùp
phuïc vaø vaät duïng cuûa trieàu tröôùc ban thöôûng (cho Oâng Nuùi Sôn) ñem veà Kinh Ñoâ ñeå vua xem,
roài nhaân ñoù, theo maãu cheá ramoät boä caø sa moùc vaøng, voøng ngoïc môùi (chuoãi ngaø), ban cho ñem veà
chuøa thôø cuùng. Ñoàng thôøi caáp cho 120 löôïng baïc, giao cho quan traán söûa laïi “Thò giaûng ñaøi phaùp
toïa”, troâng raát trang nghieâm, coû non thoâng giaø goäi ôn möa moùc, vaäy maø Oâng Nuùi chaúng coøn kòp
nhìn thaáy.
Nghe noùi, thôøi vua Minh Maïng, coù laàn vua beänh, vöøa chôïp maét moäng thaáy moät oâng sö giaø maëc
aùo voû caây, haàu beân giöôøng ngoïc, lui tôùi coõi ñôøi, coù maø laïi khoâng, khoâng maø laïi coù ... Nay vaãn coøn
truyeàn chuyeän nuùi, chuyeän ngöôøi, trôû thaønh di tích ñeïp ñeõ cuûa chaâu ta.
Nhöõng naêm Kieán Phuùc (1884), Haøm Nghi (1885), Taán toâi (Ñaøo Taán) boû quan veà Nam, aån daáu
tích ôû chuøa Linh Phong, ñeå laùnh loaïn, gaäy tre xe coû lui tôùi nuùi naøy, xöa coù ngöôøi moät naêm ôû chuøa
hôn nöûa naêm, luùc baáy giôø Taán toâi cuõng gioáng nhö theá.
Nhöõng ngaøy ôû nuùi, buùt vuïng coù ñeà xin ghi laïi daây vaøi caâu ñoái:
· “Möôøi naêm hoà haûi moäng trôû veà,
Khoùi hoa moät môù trôøi daønh saün.”
(Thaäp nieân hoà haûi qui laïi moäng,
292
 Nhöùt kænh yeân hoa töï taïi thieân)
· Ngöôøi hoïc troø gioûi, coù ñöùc vaø taâm töø bi gioáng nhö Phaät.
Teân tuoåi Oâng Nuùi, nöûa ngôõ raèng tieân.
(Gian só töø bi ninh thò Phaät
Sôn Oâng danh töï baùn nghi tieân).
Vaø nôi leàu nhoû cuûa toâi ôû beân caïnh cuõng coù caâu ñoái:
“Nhaø ñaù coïp vaøng ngaøn naêm nghæ.
Ao hoa sen traéng thaùng möôøi nôû”.
(Thaïch thaát thieân nieân hoaøng hoå ngoïa
Hoa trì nguyeät baïch lieân khai).
Voán taû laïi caûnh vaät coù thaät vaäy.
ÔÛ nuùi raûnh roãi coâng vieäc muoán söu taàm di tích veà Oâng Nuùi maø khoâng coù bia, kyù ñeå döïa, chæ tìm
ñöôïc ít tôø giaáy cuõ, chöõ cheùp lôø môø, coù ghi naêm thaùng, roài tham khaûo theâm sach Ñaïi Vieät söû kyù vaø
Thöïc Luïc Tieân bieân cuûa baûn trieàu; laáy ñoù laøm cô sôû, gom goùp moïi vieäc vaøo ñaây. Laïi tìm ñöôïc
moät boä Phaùp Hoa Kinh chuù giaûi (chuù giaûi kinh Phaùp Hoa) hôn hai traêm quyeån do chính tay Sôn
Oâng vieát, cuøng vôùi quyeån “Ngoïc Thaïch Ñoâ Chöông” goàm baûy muïc:
1. Ngoâi chuøa löng chöøng nuùi.
2. Thuôû döïng chuøa Duõng Tuyeàn.
3. Hieäu laø Oâng Nuùi
4. Gaëp ta trong ñaù.
5. Nôi yeân tónh
6. Tính khí laëng leõ
7. Nhaø ñaù (thaïch thaát)
Taán toâi beøn lau buïi caát vaøo hoøm nhoû, giao taøi lieäu naøy, cuøng boä kinh Phaùp Hoa chuù giaûi cho sö
chuøa Linh Phong giöõ gìn.
Oâng Nuùi cuõng coù ñeà vònh, daáu buùt maáy tôø, nhöng sö ôû chuøa vì khoâng bieát neân laáy giaáy aáy boài böùc
veõ töôïng. Taán toâi laät phía sau töôïng xem phaàn nhieàu coøn roõ, nhöng khoâng hieåu, raát tieác thay.
Naêm Aát Muøi (1895), Thaønh Thaùi thöù baûy, Taán toâi ñöôïc boå laøm Thu75ng thö Boä Coâng, ñem vieäc
nay taâu vôùi Taây cung, xin aân chæ vaø vaâng meänh ban xuaát tieàn trong kho vôùi baûy chuïc löôïng baïc,
giao cho quan tænh (Bình Ñònh), hieåu duï vaø khuyeân daân trong tænh quyeân goùp theâm tieàn baïc vaø
ñoân ñoác vieäc truøng tu chuøa Linh Phong, ñeán thaùng taùm naêm Ñinh Daäu (1897), Thaønh Thaùi thöù
chín hoaøn taát. Taán toâi chöa coù dòp veà thaêm, nhöng theo ngöôøi cuøng queâ ra keå laïi, ñeàu cho raèng,
quang caûnh chuøa Linh Phong hieän giôø raát ñeïp. Ñaùng muøng ñaùng an uûi vaäy.
Nhaân luùc raûnh roãi vieäc coâng, löôïc thuaät nhöõng neùt lôùn, baûo con laø Thoaïi Thaïch vaø Nhöõ Tuyeân
ghi laïi chuùt chuyeän veà chuøa Linh Phong ñeå khoûi maát maùt vì khoâng coù vaên baûn.
Ngaøy muøng 9, muøa thu naêm Quùy Maõo, naêm Thaønh Thaùi thöù 15 (1903).
Thaùi töû Thieáu Baûo, Hieäp bieän Ñaïi hoïc só.
Laõnh Thöôïng thô Boä Coâng, sung cô maät vieän
Ñaïi thaàn, vinh quang töû, Toâ Giang, Ñaøo Taân.
Moäng Mai, bieät hieäu “Tieåu linh Phong Mai Taêng” duyeät ñònh (1)
Con: Keâ Dieàu Daøo Nhöõ Tuyeân Bích Vaân vaâng leänh vieát ra. (2)

(1) Xem theâm veà Mai Taêng Ñaøo taân trong saùch Phaät Giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn.
(2) Ñaøo Thoaïi Thaïch: Ñaøo Thuïy Thaïch, Keâ Kieàu: Caàu oå gaø, caàu ôû Vónh Thònh, gaàn nhaø Ñaøo
Taân.

Hình:
293
 - Hoøn non boä: Chuøa Linh Phong treân nuùi Baø (Bình Ñònh)
- Chuøa Long Khaùnh (Qui Nhôn).

C. THIEÀN SÖ HAÛI KHIEÅN – ÑÖÙC SÔN (1655 – 1742).

VÔÙI CHUØA LONG KHAÙNH.
I. THIEÀN SÖ ÑÖÙC SÔN.
Thieàn sö Haûi Khieån – Ñöùc Sôn thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 36, truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn
phaùi cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng: “Trí Hueä Thanh Tònh, Ñaïo Ñöùc Vieân Minh, Chaân Nhö
Taùnh Haûi, Tòch Chieáu Phoå Thoâng”. Nhöng hieän chöa bieát roõ thieàn sö Ñöùc Sôn laø ñeå töû cuûa vò Toå
naøo vaø tu hoïc ôû ñaâu ?
Hieän chæ bieát: Thieàn sö Haûi Khieån – Ñöùc Sôn sanh naêm Aát Muøi (1655), laäp chuøa Long Khaùnh ôû
aáp Vónh Bình, huyeän Tuy Vieãn, phuû Qui Ninh (Qui Nhôn), dinh Quaûng Nam, vaøo cuoái theá kyû 17
vaø hoaèng hoùa ôû chuøa naøy cho ñeán khi vieân tòch, ngaøy moàng hai thaùng chaïp naêm Taân Daäu (cuoái
naêm 1741, ñaàu naêm 1742).
Thieàn sö Haûi Khieån – Ñöùc Sôn coù ñeä töû noåi danh:
- Thieàn sö Tòch Thoï – Trinh Töôøng keá theá truï trì chuøa Long Khaùnh.
- Thieàn sö Tòch Lyù - ? truï trì chuøa Sôn Long vaø vieân tòch ôû chuøa naøy (hieän coøn thaùp).

LAÂM TEÁ.
36 Haøi Khieån – Ñöùc Sôn.
(1655 – 1742) Long Khaùnh (Bình Ñònh)

37 Tòch Thoï Tòch Lyù

Trinh Töôøng .........
Long Khaùnh Sôn Long

38 Chieáu Taâm Ni sö Chieáu Khaùnh

Höng Long Phöôùc Ñieàn

39 Phoå Thaønh Phoå Phöôùc

.... ....
Phöôùc Ñieàn Myõ Long

40 Thoâng Chôn Thoâng Nghò

.... ....
Höng Khaùnh Hoäi Khaùnh

II. CHUØA LONG KHAÙNH.

Chuøa Long Khaùnh ñöôïc Toå sö Haûi Khieån – Ñöùc Sôn thaønh laäp vaøo cuoái theá kyû 17 ôû aáp Vónh
Bình, thoân Vónh Khaùnh, huyeän Tuy Vieãn, phuû Qui Nhôn, dinh Quaûng Nam, ñeán ñôøi nhaø Nguyeãn
ñoåi laø thoân Caåm Thöôïng, huyeän Tuy Phöôùc, tænh Bình Ñònh (hieän nay laø soá 141, ñöôøng Traân Cao
Vaân, phöôøng Traàn Höng Ñaïo, Thaønh phoá Qui Nhôn, tænh bình Ñònh).
Toå sö Haûi Khieån – Ñöùc Sôn thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, sanh naêm Aát Muøi (1655). Hieän chöa bieát
Toå sö Ñöùc Sôn laø ñeä töû cuûa ai vaø tu hoïc ôû ñaâu ? Sau khi thaønh laäp chuøa Long Khaùnh, hoaèng hoùa
moät thôøi gian, Toå sö vieân tòch vaøo ngaøy moàng 2 thaùng chaïp naêm Taân Daäu (cuoái naêm 1741, ñaàu
naêm 1742).

294
Keá theá Toå sö Ñöùc Sôn truï trì chuøa Long Khaùnh laø ñeä töû phaùp danh Tòch Thoï hieäu Trinh Töôøng.
Chuøa Long Khaùnh bò hö haïi trong thôøi Taây Sôn. Sau khi vua Gia Long leân ngoâi (1802), thieàn sö
Tòch Thoï taùi thieát laïi chuøa vaø naêm Aát Söûu (1805), sö ñuùc ñaïi hoàng chung môùi cho chuøa, goïi laø:
“Thaùi Bình Hoàng Chung”. Naêm Quí Daäu (1813), sö truøng tu chuøa. Sau ñoù, thieàn sö Tòch Thoï vaân
du vaøo mieàn Nam hoaèng hoùa.
Thay theá truï trì chuøa Long Khaùnh laø Ñaïi sö Taùnh Toâng – Thieân Khaùnh, thuoäc phaùi thieàn Truùc
Laâm, ñôøi 39, chi phaùi Lieãu Quaùn, (truyeàn theo baøi keä: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh
Tröøng ...”).
Sau khi thieàn sö Taùnh Toâng – Thieân Khaùnh vieân tòch, caùc ñeä töû cuûa ngaøi laàn löôït keá theá truï trì
chuøa Long Khaùnh:
- Thieàn sö Haûi Hueä – Chaùnh Ñaïo
- Thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nguyeân
- Thieàn sö Haûi Khoaùt – Chí Thaønh.
Sau khi thieàn sö Haûi Khoaùt – Chí Thaønh tòch, ñeä töû cuûa Thieàn sö Haûi Hoäi – Chaùnh Nguyeân laø
Thanh Caàn – Quaûng Dieãn leân thay truï trì.
Hoøa thöôïng Thanh Caàn – quaûng Dieãn sanh vaøo giôø Thìn ngaøy raèm thaùng gieâng naêm Kyû Daäu
(1849). Hoøa thöôïng Quaûng Dieãn laø böïc danh ñöùc trong choán thieàn laâm. Trong khi Hoøa thöôïng
Thaäp Thaùp (thieàn sö Chôn Luaän – Phöôùc Hueä) ñöôïc vua nhaø Nguyeãn (Thaønh Thaùi, Duy Taân,
Khaûi Ñònh) thænh ra Kinh ñoâ Hueá hoaèng truyeàn Phaät phaùp, Hoøa thöôïng Quaûng Dieãn ñöôïc cöû xöû
lyù, troâng coi Toå ñình Thaäp Thaùp – Di Ñaø.
Hoøa thöôïng Thanh Caàn vieân tòch taïi chuøa Long Khaùnh vaøo giôø Ngoï, ngaøy 27 thaùng 11 naêm Kyû
Muøi (1919) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Sau khi, Hoøa thöôïng Thanh Caàn – Quaûng Dieãn vieân tòch, thieàn sö Tröøng Chaán – Chaùnh Nhôn leân
thay truï trì chuøa Long Khaùnh. Thieàn sö Chaùnh Nhôn cuõng heát loøng phuïng söï ñaïo phaùp vaø lo caùc
vieäc Phaät söï. Naêm Canh Thaân (1920), uûng hoä phong traøo chaán höng Phaät Giaùo Vieät Nam, thieàn
sö Chaùnh Nhôn môû tröôøng Höông ôø chuøa naøy, thieàn sö Chaùnh Nhôn coù thænh caùc böïc toân tuùc vaø
chö taêng ôû caùc chuøa ôû Trung Kyø vaø Nam Kyø veà tham döï.
Luùc ñoù thieàn sö Thieän Chieáu töø Saøi Goøn ra chuøa Long Khaùnh thuyeát phaùp vaø truyeàn giaûng tö
töôûng Phaät Giaùo caûi caùch theo ñöôøng höôùng môùi cuûa Ñaïi sö Thaùi Hö (Trung Hoa) trong thôøi gian
1934 – 1939, Hoäi An Nam Phaät Hoïc, töùc hoäi Phaät Hoïc Trung Kyø laáy chuøa Long Khaùnh laøm Phaät
Hoïc ñöôøng giaûng daïy chö taêng cuûa caùc tænh mieàn Trung.
Naêm 1939 – 1940, thieàn sö Chaùnh Nhôn cung thænh Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp (Phöôùc Hueä – Chôn
Luaän) giaûng daïy cho daân chuùng ôû Phaät ñöôøng Long Khaùnh, ñaøo taïo taêng taøi cho Phaät Giaùo Vieät
Nam. Phuï giuùp Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp coù chö Hoøa thuôïng Bích Lieân, Baïch Sa, Minh Tònh ... Chö
taêng ôû caùc tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân vaø caùc tænh mieàn Nam Trung Boä, theo hoïc raát ñoâng. Töø trong
caùc tænh mieàn Nam, coù 17 vò taêng só cuõng ra tham hoïc ôû Phaät Hoïc ñöôøng Long Khaùnh, trong ñoù
coù: Thích Thieän Hoa, thích Thieän Hoøa ... caùc taêng só mieàn Trung theo hoïc coù: Haønh truï, Haønh
Long, Phöôùc Trí, Huyeàn Taân ... Sau ñoù, caùc vò naøy theo Hoøa thöôïng Thaäp Thaùp (Phöôùc Hueä) ra
Kinh ñoâ Hueá tu hoïc tieáp.
Naêm 1946, cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp buøng noå, thaày troø ñeàu phaûi taûn cö.
Ngaøy raèm thaùng 7 naêm Maäu Tyù (1948), Hoøa thöôïng Tröøng Chaán – Chaùnh Nhôn vieân tòch, thoï 75
tuoåi (sanh naêm Giaùp Tuaát – 1874).
Trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp 1946 – 1954, chieán tranh dieãn ra aùc lieät ôû Bình Ñònh, daân
chuùng trong vuøng taûn cö, chuøa Long Khaùnh cuõng bò boû hoang vaø bò hö haïi.
Sau khi hoøa bình ñöôïc laäp laïi ôû Vieät Nam theo Hieäp ñònh Geneøve (1954) chö taêng môùi trôû laïi
chuøa ngaøy 24 – 09 – 1957 Hoøa thöôïng Hueä Long môùi truøng tu laïi chuøa, vôùi söï goùp coâng cuûa Phaät
töû vaø tieàn baùn 10 maãu ruoäng. Chuøa ñöôïc xaây laïi vôùi kieán truùc, phaùp töôïng, phaùp khí môùi vaø coøn
295
ñeán nay. Vì vaäy, khi môùi nhìn, thaáy chuøa Long Khaùnh töôûng laø chuøa môùi thaønh laäp trong thôøi
hieän ñaïi, nhöng nhôø beân caïnh chuøa coù 9 ngoâi baûo thaùp coå cuûa caùc sö Toå keå treân, maø chuùng ta
môùi bieát ñöôïc chuøa Long Khaùnh laø ngoâi chuøa coå, ñaõ ñöôïc xaây döïng töø xöa.
Hoøa thöôïng Taâm Hoaøn – Hueä Long laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Tröøng Chaán – Chaùnh Nhôn, sanh
naêm Giaùp Tyù (1924) vaø tòch ngaøy moàng 7 thaùng 3 naêm Taân Daäu (1981).
Chuøa Long Khaùnh ñöôïc truøng tu trang nghieâm nhö hieän nay laø nhôø coâng söùc cuûa Hoøa thöôïng
Hueä Long.
Coång tam quan chuøa ñöôïc xaây döïng baèng ñaù xanh, treân coù laàu thôø Boà Taùt Quan Aâm.
Saân tröôùc chuøa coù töôïng Phaät Thích Ca chuyeån phaùp luaân, cao 12m (keå luoân caû beä cao 17m)
ñöôïc toân trí vaøo naêm 1972.
Chuøa xaây theo kieåu chöõ “khaåu” nhö caùc chuøa ñöôïc xaây vaøo thôøi Nguyeãn (Theá kyû 19), coù boán daõy
nhaø roäng, bao quanh moät saân loä thieân ôû giöõa. Chaùnh ñieän laø toaø nhaø ba gian hai chaùi, hai chaùi laø
laàu chuoâng vaø laàu troáng. Nhaø Haäu toå caùch chaùnh ñieän moät saân roäng, môùi ñöôïc xaây theâm laàu vaøo
naêm 1967 noái lieàn chaùnh ñieän vaø nhaø Toå coù Ñoâng ñöôøng vaø Taây ñöôøng, duøng laøm nhaø khaùch vaø
nhaø taêng.
Xung quanh chuøa chæ coù khu vöôøn nhoû, phía sau chuøa laø khu thaùp coå vôùi 10 thaùp cuûa chö Toå
hoaèng hoùa ôû chuøa.
Chuøa Long Khaùnh hieän coù thôø 4 long vò xöa.
- Töø Laâm Teá Chaùnh Toâng, Tam thaäp nguõ theá (?0 huùy Haûi Khieån, hieäu Ñöùc Sôn, Ñaïi laõo Hoøa
thöôïng giaùc linh. (1)
Nguyeân sanh Aát Muøi nieân, Taân Daäu nieân, Thaäp nhò nguyeät, sô nhò nhaï­t chung.
- Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp luïc theá, thöôïng Loäc haï Kyø huùy Teá Thaønh.
Ñaïi sö phaùp toïa.
- Laâm Teá Chaùnh Toâng,tam thaäp baùt theá, huùy Ñaïo Tín, thöôïng Quang haï Huy ...
- Laâm Teá Chaùnh Toâng, tam thaäp cöûu theá, huùy Taùnh Toâng, thöôïng Thieân haï Khaùnh ...
- Laâm Teá Chaùnh Toâng, 37 theá, Ñaïi Ngoä – Chôn Taâm ôû chuøa Tònh Laâm, huyeän Phuø Caùt, tænh
Bình Ñònh.
Chuøa Long Khaùnh hieän nay laø vaên phoøng ñaïi dieän tænh Hoäi Phaät Giaùo Bình Ñònh.

296
 Chöông IX.
CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ KHAÙNH HOØA
VAØ CAÙC ÑÒA PHÖÔNG KHAÙC ÔÛ MIEÀN TRUNG
Sau khi Chuùa Nguyeãn Hoaøng caùt cöù xöù Thuaän Quaûng, Phaät Giaùo baét ñaàu phaùt trieån ôû mieàn
Trung.
Vaøo thaäp nieân 1620 – 1630, ngöôøi Vieät ñaõ vaøo laøm aên sanh soáng ôû vuøng ñaát Khaùnh Hoøa. Sau khi
Chuùa Saõi (Nguyeãn Phöôùc Nguyeân) gaû Coâng chuùa Ngoïc khoa cho vua Chieâm Thaønh, Coâng chuùa
Ngoïc Khoa xin vua Chieâm cho ngöôøi Vieät vaøo sanh soáng ôû Khaùnh Hoøa. Caùc taêng só cuõng theo
lôùp di daân ñoù hoaèng döông Phaät phaùp. Vì vaäy, Phaät giaùo phaùt trieån ôû Khaùnh Hoøa vôùi caùc chuøa
xöa noåi tieáng nhö:Minh Thieän, Vaïn Thieän, chuøa nuùi Phuïng Thuøy Sôn (Hoøa Eùn), Baûo Phong, Baûo
Long, Linh Sôn, Thieân Loäc, Thieân Toân, Kim Sôn, Hoäi Phöôùc (chuøa Caùt)...
Quaûng Bìng – Quaûng Trò noài tieáng vôùi caùc chuøa: Kim Phong, Kính Thieân, Long Phuùc, Thieân
Toân...
Phuù Yeân noåi tieáng vôùi Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm (hay thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn),
Hoøa thöôïng Sôn Nhaân (hay thieàn sö Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä), thieàn sö Toaøn Nhaät – Quang
Ñaøi... vaø caùc chuøa coå nhö: Baùt Nhaõ, Töø Quang, Vieân Quang, Coå Laâm, Tònh Taâm...
Traán Bình Thuaän noåi tieáng vôùi caùc chuøa: Coå Thaïch, Linh Sôn, Traø Bang, Chuøa nuùi Traø cuù, Thieàn
Laâm...

VAI TROØ COÂNG CHUÙA NGOÏC KHOA TRONG VIEÄC KINH DINH
VAØ HOÄ TRÌ PHAÄT GIAÙO ÔÛ KHAÙNH HOØA – CHIEÂM THAØNH (...).

I. AM CHUÙA ÔÛ NUÙI ÑAÏI AN, HUYEÄN DIEÂN KHAÙNH, TÆNH KHAÙNH HOØA THÔØ AI ?
Am chuùa hay am baø chuùa ôû treân nuùi Ñaïi An (xöa goïi laø nuùi Qua Sôn, töùc nuùi Döa) thuoäc xaõ Dieân
Ñieàn, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa. Töø tröôùc ñeán nay moïi ngöôøi ñeàu cho raèng am chuùa laø
thôø baø Thieân Y-a-na, nhöng môùi ñaây, trong dòp nghieân cöùu veà caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû tænh
Khaùnh Hoøa (töø 22 ñeán 26 thaùng 5 naêm 1992) chuùng toâi môùi phaùt hieän ñöôïc an chuùa khoâng phaûi
thôø baø Thieân Y-a-na maø laø thôø Coâng chuùa hoï Nguyeãn.
Lyù do naøo cho pheùp chuùng toâi daùm ñöa ra quan ñieåm môùi naøy, ñoàng thôøi baùc boû moät quan nieäm
ñaõ coù töø maáy traêm naêm nay ?
Töø xöa ñeán nay, theo truyeàn thuyeát daân gian ôû Khaùnh hoøa ñeàu cho raèng: Am chuùa töùc laø am Baø
Chuùa laø thôø baø Thieân y-a-na vaø truyeàn thuyeát ñoù keå veà söï tích baø Thieân Y-a-na nhö sau:
Ngaøy xöa ôû chaân nuùi Ñaïi An (tænh Khaùnh Hoøa) coù moät ñoâi vôï choàng soáng veà ngheà troàng döa ñoán
cuûi. Cuoäc soáng ñang yeân vui, boãng nhieân maáy ngaøy lieân tieáp, döa cuûa oâng baø coù traùi laø bò maát
caép. Vì bò maát khaù nhieàu döa neân oâng baø rình baét. Oâng baø môùi thaáy moät ñöùa beù gaùi khoâng bieát töø
ñaâu ñeán, xuaát hieän trong raãy döa, laáy döa ñeå ñuøa nghòch. Oâng baø thaáy coâ gaùi ñeïp ñeõ deã thöông,
khoâng coù cha meï, neân ñem veâ nhaø nuoâi, thöông yeâu nhö con ruoät. Thôøi gian qua, coâ gaùi trôû
thaønh moät thieàu nöõ ñeïp.
Moät ngaøy kia, ôû Ñaïi an xaûy ra côn luït, caûnh vaät u buoàn, coâ gai nhôù ñeán nuùi Tam Ñaûo, moät caûnh
thaân tieân cuõ, lieàn laáy ñaù vaø haùi caây haùi hoa xaây moät hoøn nuùi nhoû (hoøn giaû sôn), oâng laõo cho laø
ñieåm gôû, neân raày la coâ gaùi. Trong kgi ñang buoàn nhôù queâ höông laïi bò quôû traùch, luùc ñoù laïi coù
moät caây traàm höông bò nöôùc cuoán ngang nhaø, coâ gaùi bieán thaân vaøo caây goã traàm höông ñoù, maëc
cho doøng nöôc cuoán troâi. Khuùc goã troâi ra bieån vaø troâi daït veå mieàn bieån phía Baéc.

297
Ngöôøi daân vuøng bieån ôû mieàn Baéc, thaáy caây goã quùi neân ñònh vôùt ñem veà nhaø, nhöng goã quaù naëng,
bao nhieâu ngöôøi cuõng khoâng khieâng noåi caây goã. Boãng moät Hoûang töû treû ñeïp ñi qua, thaáy theá laáy
tay nhaéc thöû, thì nhaéc leân nheï nhaøng, nhaân ñoù, Hoaøng töû ñem caây goã quùi ñoù veà khu vöôøn trong
cung ñieän trang trí ñeå thöôûng laõm.
Töø ñoù, vaøo nhöõng ñeâm traêng saùng vaø thanh vaéng trong vöôøn Hoøang töû laïi boãng nhieân xuaát hieän
coâ gaùi ñeïp ñuøa vui trong vöôøn. Hoaøng töû rình xem, môùi bieát ñöôïc coâ gaùi ñeïp ñoù töø trong khuùc
caây hieän ra. Hoøang töû ra chaën laïi vaø baét ñöôïc coâ gaùi. Sau ñoù Hoaøng töû xin cöôùi coâ gaùi. Moät thôøi
gian sau coâ gaùi sanh ñöôïc hai con moät trai ñaët teân laø Tri vaø moät gaùi ñaët teân laø Quùi.
Nhöng moät ngaøy kia, coâ gaùi laïi nhôù oâng baø laõo ôû nuùi Ñaïi An neân cuøng hai con bieán thaân nhaäp
vaøo caây traàm, theo doøng nöôùc troâi veà Nam, tìm veà khu vöôøn xöa ôû chaân nuùi. Caûnh vaät ôû ñaây ñaõ
thay ñoåi, oâng baø laõo ñaõ maät, coâ gaùi xaây döïng nhaø cuûa, laäp vöôøn, laäp nhaø thôø cha meï nuoâi, trôû
thaønh moät baø ñieàn chuû giaøu coù ôû ñòa phöông ñöùc haïnh hoaøn haûo, laïi thöông yeâu trò bònh vaø giuùp
ñôõ daân ngheøo neân moïi ngöôøi ñeàu kính meán vaø quùi phuïc baø. Daân chuùng ñòa phöông ngheøo khoù,
thieáu hoïc, thöôøng gaây goã, tranh chaáp ñaùnh gieát nhau...
Baø ñaët ra leã nghóa pheùp taéc ñeå chæ daïy cho daân chuùng, baø laïi chæ daân chuùng caùch triì«ng luùa, laøm
raãy, laøm aên sinh soáng vaø caùch chöõa bònh. Daàn daàn daân chuùng ñòa phöông bieát caùch laøm aên sanh
soáng, soáng hoøa thuaän, bieát thöông yeâu giuùp ñôõ nhau, cuoäc soáng thònh vöôïng vaø phaùt ñaït.
Baø cho ngöôøi chaïm töôïng baø ôû treân ñænh nuùi ôû gaàn bôø bieån. Moät buoåi saùng, baø leân ñænh nuùi côõi
chim loan trôû veà thöôïng giôùi.
Trong khi ñoù, ôû phöông Baéc, Hoaøng töû bò maát vôï vaø con cho ngöôøi duøng thuyeàn vaøo Nam tìm
kieám. Khi ñeán vuøng bieån Ñaïi An, quaáy nhieãu daân laøng vaø khoâng kính caån töôïng baø, neân xaûy ra
moät traän cuoàng phong laøm chìm thuyeàn vaø cheát moät soá ôû treân ñaát lieàn bò hoùa thaønh ñaù.
Daân chuùng Ñaïi An laäp mieáu thôø baø, daân chuù treân cuø lao yeân thôøi ñoù, haàu heát laø ngöôøi Chieâm
Thaønh (?) laäp bia ñaù, khaéc chöõ ñeå keå söï tích vaø laäp moät ngoïn thaùp cao saùu tröôïng (khoaûng 24m)
thôø baø. Beân phaûi döïng theâm moät thaùp nhoû, cao hai tröôïng (khoaûng 8m) thôø Hoaøng töû, phía sau
thaùp laø nhaø thôø oâng baø laõo (cha meï nuoâi) vaø hai con cuûa baø.
Söï tích treân coù veû hoang ñöôøng vaø coù nhieàu ñieåm khoâng hôïp lyù. Vì vaäy, vaøo thôøi vua Töï Ñöùc,
Thöôïng thô Boä Leã laø Hieäp bieän Ñaïi hoïc só Phan Thanh Giaûn khi soaïn baøi vaên bia ghi laïi söï tích
cuûa baø Thieân Y-a-na (ngaøy 20 thaùng 5 naêm Töï Ñöùc thöù chín, töùc naêm 1856) cuõng coù ñaët nghi vaán
nhö sau:
Coù moät ñieàu toâi thaáy laøm laï: Neáu baø Thieân Y-a-na quûa laø moät tieân nöõ ôû treân trôøi thì ñeán ñaát aáy
laøm chi ? Ñang soáng ôû choán nuùi non thanh vaéng laïi vöôït bieån veà phöông Baéc keát duyeân vôùi
Hoaøng töû, roài loãi heïn traêm naêm maø trôû veà nuùi cuõ (Ñaïi An). Ñeán sau, caûnh coøn ngöôøi maát, ra oai
thaàn thaùnh khoâng töï chuû nhaát ñònh ñöôïc hay sao, thaät toâi laáy raát laøm laï ?
Qua truyeàn thuyeát treân, söï tích cuûa baø Thieân Y-a-na coù nhieàu ñieåm ñaùng nghi ngôø. Hieän nay moät
soá ñoâng hoïc giaû vaãn coøn nhieàu nghi vaán.
Trong baøi naøy, chuùng toâi khoâng baøn saâu veà söï tích baø Thieân Y-a-na maø chæ chuù troïng ñeán vaán
ñeà: Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An (tænh Khaùnh Hoøa) coù thöïc söï laø thôø baø Thieân Y-a-na hay khoâng ?
Qua truyeàn thuyeát mô hoà vaø coøn nhieàu ñieàu nghi vaán veà baø Tieân Y-a-na nhö treân cho thaáy, Am
Chuùa ôû Ñaïi An khoâng chaéc laø thôø baø Thieân Y-a-na. Trong luùc ñoù, chuøa Vaïn Thieäp ôû xaõ An Ninh,
huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa coù thuyeát cho raèng: Toå sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng laø ngöôøi
khai sôn Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An, ngay thaùp cuûa Toå sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng, bia ôû maët tröôùc
cuûa thaùp coù khaéc haøng chöõ Nho “Khai sôn Am chuùa Nguyeãn...”.
Raát tieác la,ø sau haøng chöõ “Khai sôn Am Chuùa Nguyeãn”, phía döôùi coøn maáy chöõ nöõa, nhöng bia bò
troùc lôû do möa gioù thôøi gian neân khoâng coøn ñoïc ñöôïc chöõ gì nöõa.

298
Tuy nhieân, qua bia thaùp cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân ôû chuøa Vaïn Thieän nhö vaäy, cho
chuùng ta bieát ñöôïc laø: Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An khoâng phaûi thôø baø Thieân Y-a-na maø thôø baø chuùa
Nguyeãn, nhöng chöa roõ baø Chuùa Nguyeãn naøo ?
Trong khi ñoù, ngaøy 26 thaùng 12 naêm 1988, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän ñöôïc “Thaùp Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch vaø thaùp Phoå Ñoàng thôø baø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn ôû chuøa Kim Cang taïi aáp Bình
Thaûo, laøng Taân Bình, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai. (1)
Coâng chuùa Ngoïc Vaïn laø con cuûa Chuùa Saõi – Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (cai trò Ñaøng Trong töø naêm
1613 ñeán naêm 1635). Naêm 1620, chuùa Saõi gaû Coâng chuùa cho vua Chaân Laïp laø Chetta II. Sau ñoù
Vöông phi Ngoïc Vaïn xin vôùi choàng laø Vua Chetta II cho ngöôøi Vieät ñöôïc pheùp khai khaån vaø laøm
aên sinh soáng ôû cuøng ñaát thuoäc löu vöïc soâng Ñoàng Nai. Vua chaáp Thuaän, ngöôøi Vieät vaøo Ñoàng
Nai laøm aên sinh soáng ñoâng ñaûo, naêm 1623, Chuùa Saõi laïi cöû söù giaû vaøo Chaân Laïp, xin vua Chey
chetta II laäp sôû thaâu thueá ôû Saøi goøn (Thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay), vua Chaân Laïp chaáp
thuaän.
Nhôø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn maø ngöôøi Vieät ñeán soáng ôû vuøng ñaát löu vöïc soâng Ñoàng Nai töø ñoù, cho
ñeán naêm 1698, chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1728) môùi chaùnh thöùc saùt nhaäp vuøng ñaát naøy
vaøo laõnh thoå Ñaøng Trong khi chuùa sai Chöôûng cô Nguyeãn Höõu Caûnh kinh löôïc vuøng ñaát Ñoàng
Nai, laäp thaønh phuû Gia Ñònh goàm huyeän Phöôùc Long vaø huyeän Taân Bình, luùc ñoù phuû Gia Ñònh
ñaõ coù 4 vaïn hoä (Moãi hoä khoaûng 5 ngöôøi, nhö vaäy laø coù khoaûng 200.000 daân). (2)

(1) Xem baùo Giaùc Ngoä soá 316 (ngaøy 15/06/1989) vaø soá 317 (ngaøy 01/07/1989). Sau khi phaùt hieän
caùc thaùp naøy, chuùng toâi ñaõ tìm hieåu veà tieåu söû Coâng chuùa Ngoïc Vaïn, ñöôïc bieát chuùt ít veà söï
tích Coâng chuùa Ngoïc Vaïn nhö sau:
(2) Xem Gia Ñònh thaønh thoâng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc.

Qua söï tích cuûa chuøa Vaïn Thieän vaø bia ôû thaùp cuûa Toå sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân, hieäu Linh Phuø
cho bieát laø Toå sö Linh Phuø ñaõ khai sôn Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An vaø chuùa naøy coù hoï Nguyeãn. Vaäy
chaéc chaén ñoù laø Am Chuùa ôû nuùi Ñaïi An khoâng phaûi thôø baø Thieân Y-a-na laø thôø baø Chuùa hoï
Nguyeãn vaø coù theå Am Chuùa naøy laø thôø baø Coâng Chuùa Ngoïc Khoa.
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (1648 – 1728) ñaõ laäp thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (tænh
Ñoàng Nai) thôø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn; coù theå Toå sö Teá Caûm – Khoaùng Vieân (phaùi thieàn Laâm Teá,
ñôøi 36) cuõng ñaõ laäp An Chuùa ôû nuùi Ñaïi An ñeå thôø Coâng chuùa Ngoïc Khoa ñeå nhôù ôn coâng ñöùc
Coâng chuùa trong vieäc giuùp cho ngöôøi Vieät ñöôïc vaøo laøm aên sanh soáng ôû vuøng ñaát Khaùnh Hoøa.
Ñaây laø böôùc ñaàu tìm hieåu veà Coâng chuùa Ngoïc Khoa vaø Coâng chuùa Ngoïc Vaïn, vì vaäy khoâng theå
traùnh ñöôïc nhieàu sai soùt, kính xin caùc söû gia, caùc hoïc giaû vaø caùc böïc cao minh chæ giaùo theâm vaø
cung caáp theâm taøi lieäu ñeå coâng trình nghieân cöùu naøy ñöôïc hoaøn chænh hôn.

Hình:
- Am Baø Chuùa ôû nuùi Ñaïi An (Khaùnh Hoøa)
- Chuøa Minh Thieän
- Hoøa thöôïng Phöôùc Hueä (Ngoä Taùnh)

II. CHUØA MINH THIEÄN.

Chuøa Minh Thieän treân nuùi Buùt Sôn, laøng Thanh Tuyeàn, phuû Dieân Ninh, dinh Thaùi Khang (nay laø
laøng Thanh Minh, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa) ñöôïc Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc

299
Chieåu laäp vaøo khoaûng naêm 1673 – 1674. Sau nhieàu laàn dôøi ñoåi, vò trí chuøa hieän nay laø caïnh Tænh
loä soá 2 laøng Thanh Minh, xaõ Dieân Laïc, huyeän Dieân Khaùnh, tænh Khaùnh Hoøa.
Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu coøn coù teân laø Thuaàn, sanh naêm Quùi Tò (1653), con cuûa Chuùa
Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) ôû Ñaøng Trong. Ngay töø nhoû Coâng töû Hieäp Ñöùc ñöôïc
meï daãn ñeán Thieàn Tònh Vieän cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi (1628 – 1715) thuoäc phaùi
thieàn Truùc Laâm treân nuùi Qui Sôn (nuùi Linh Thaùi) ôû cöûa bieån Tö Dung (hay cöûa Tö Hieàn) tham
hoïc Phaät phaùp.
Naêm Canh Tuaát (1670) chuùa Trònh Taïc sai söù giaû vaøo Ñaøng Trong ñoøi Chuùa Hieàn – Nguyeãn
Phöôùc Taàn noäp thueá ñeå möôïn côù ñaùnh Ñaøng Trong, Chuùa Hieàn bieát thaâm yù khoâng chòu noäp vaø lo
chuaån bò ñeà phoøng quaân Trònh taán coâng. Chuùa Hieàn cöû Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laøm
nguyeân soaùi lo toå chöùc laïi heä thoáng phoøng thuû vaø lo ñoái phoù vôùi cuoäc taân coâng cuûa quaân Trònh.
Trong dòp naøy, Hieäp Ñöùc haàu tham hoïc Phaät phaùp vôùi Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm laø huynh
ñeä cuûa Toå sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà (thaày cuûa Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi), coù leõ Nguyeãn
Ñöùc Chieåu ñaõ thoï giaùo vôùi Toå sö Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm (coù theå ñöôïc ban phaùp danh laø Minh
Thieän).
Naêm Nhaâm tyù (1672) chuùa Trònh Taïc cöû ñaïi quaân vöôït soâng Linh Giang (soâng Gianh) ñaùnh Ñaøng
Trong. Cuoäc chieán xaûy ra aùc lieät taïi luõy Traán Ninh. Thoáng suaát Leâ Thôøi Hieán chæ huy quaân Trònh
taán coâng döõ doäi vaøo luõy Traán Ninh, Nguyeân soaùi Nguyeãn Phöôùc chieåu ra lònh cho Chieâu Vuõ haàu
Nguyeãn Höõu Daät ñem quaân ñeán tieáp vieän cho luõy Traán Ninh, nhôø ñoù môùi baûo veä ñöôïc luõy, quaân
trònh duøng toaøn löïc vôùi vuõ khí toái taân ñeå taán coâng, duøng ñaïi baùc toái taân môùi mua cuûa Haø Lan, baén
ñaïn xuyeân phaù, duøng dieàu löûa, phoùng teân löûa... gaây thieät haïi naëng neà cho quaân Nguyeãn, nhöng
khi quaân Trònh tieán saùt vaøo luõy ñeå chieám luõy, phaù saäp luõy thì cuõng bò thieät haïi chaúng keùm, haøng
ngaøn quaân bò töû traän hoaëc bò thöông maø vaãn khoâng chieám ñöôïc luõy. Chuùa Trònh Taïc ñaønh phaûi
ruùt quaân veà.
Sau khi quaân Trònh lui, Nguyeân soaùi Nguyeãn Phöôùc Chieåu laäp Ñaøn traøng ôû beân trong luõy Traán
Ninh ñeå caàu sieâu cho chieán só nhaø Nguyeãn. Nguyeân soaùi cho nhaët xaùc quaân Trònh coøn boû soùt laïi
ñem choân caát töû teá vaø cuõng laäp ñaøn traøng caàu sieâu cho töôùng só chuùa Trònh töû traän hoaëc bò cheát vì
bònh khi tham chieán.
Sau cuoäc chieán tranh naêm Nhaâm Tyù naøy, caû chuùa Trònh vaø Chuùa Nguyeãn ñeàu nhaän thaáy raèng löïc
löôïng hai beân töông ñöông nhau, khoâng theå ñaùnh baïi ñoái phöông ñöôïc. Vì vaäy, keå töø ñoù hai beân
Trònh – Nguyeãn töï ñoäng höu chieán, cho ñeán khi Taây Sôn khôûi nghóa (naêm 1771) môùi xaûy ra chieán
tranh nöõa.
Rieâng Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu, tröôùc ñaây ñaõ tham hoïc Phaät phaùp, qua cuoäc chieán
tranh ñaãm maùu naøy, Hieäp ñöùc haàu caøng hieåu roõ lyù voâ thöôøng cuûa ñaïo Phaät, thaâm ngoä ñöôïc Phaät
phaùp saâu xa. Vì vaäy, quyeát chí töø quan, xuaát gia tu haønh, aên maëc naâu soøng, aên chay laït vôùi töông
rau ñaïm baïc. Hieäp Ñöùc haàu cuøng huynh ñeä ñoàng moân ñi vaân du khaép nôi ñeå tham hoïc Phaät phaùp
vôùi caùc böïc cao taêmh vaø thaêm vieáng danh lam thaéng caûnh trong nöôùc. Sau khi thaêm vieáng vuøng
Quaûng Trò – Thuaän Hoùa, Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu vaân du veà phöông nam. Ñeán phuû
Qui Nhôn (Bình Ñònh ngaøy nay) Hieäp Ñöùc haàu coù nhaân duyeân gaëp Hoøa thöôïng Giaùc Phong (coù
leõ laø Thieàn sö Giaùc Phong – Phaùp Haøm, laø vò khai sôn chuøa Haøm Long hay chuøa Baùo Quoác ôû
Hueá sau naøy). Hoøa thöôïng thaáy Hieäp Ñöùc haàu coù taâm thaønh caàu ñaïo vaø coù loøng muoán ñoä chuùng
sanh neân khen taëng baèng baûy chöõ: “Toân Nhôn Töï Giaùc, Giaùc Haøm Sanh” vaø truyeàn cho baøi keä:
PHÖÔÙC CHIEÅU LIEÂN HOA DIEÄU
THIEÀN GIA NGOÏC BAÙT HÖÔNG
VÓNH TRUYEÀN NGOÂ TOÁNG AÁN
CHAÙNH PHAÙP THAÏNH PHÖÔNG NAM.

300
Töø ñoù Hieäp ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Chieåu laáy hieäu laø “Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû” tieáp tuïc vaân
du tu hoïc vaø hoaèng döông Phaät phaùp. Ñeán traán Bình Khang (tænh Khaùnh Hoøa ngaøy nay). Giaùc
Sanh Thieân Hoøa Töû thaáy ngoïn nuùi Buùt Sôn naèm beân bôø soâng caùi (Nha Trang) coù caûnh trí thích
hôïp cho vieäc tu haønh neân döïng tích tröôïng taïi ñaây, laäp am tranh tu thieàn vaø hoaèng döông hoùa ñoä
cho nhöõng ngöôøi daân Vieät phaûi soáng phieâu baït, xa caùch queâ höông vaø hoï haøng thaân thuoäc.
Taøi ñöùc cuûa Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû laøm cho nhieàu ngöôøi kinh phuïc, danh tieáng ñoàn xa, caùc
quan chöùc vaø daân chuùng khaép nôi nghe danh ñaõ ñeán tham hoïc, qui y thoï giaùo raát ñoâng. Thieàn sö
Giaùc Sanh phaûi boû am tranh, xaây döïng thaønh moät ngoâi chuøa lôùn laáy teân laø Minh Thieän.
Trong saùch “Bình Khang thaéng tích” do quan Cai Baï Nguyeãn Ñình Xuaân vieát naêm Taân Daäu
(1740) cho bieát teân chuøa Minh Thieän laø do Toå Giaùc Sanh laáy yù töø saùch Ñaïi hoïc: “Ñaïi hoïc chí ñaïo
taïi minh, minh ñöùc taïi taân daân, taïi chí roõ chí thieän” nghóa laø: “Ngöôøi hoïc ñaïo lôùn cuûa thaùnh hieàn
ôû choã phaûi söûa cho ñöôïc saùng suoát, ñöùc saùng giaùo duïc nhaân daân tieán tôùi toát ñeïp, ñeán choã roát taùo
laø raát hieàn laønh”. Chuøa vôùi teân laø Minh Thieän coù nguï yù laø chö Toå sö cuûa chuøa phaûi coá gaéng khai
hoùa daân chuùng thieáu hoïc ôû vuøng bieân ñòa xa xoâi nay trôû neân hieàn laønh, coù ñaïo ñöùc.
Ngaøy 17 thaùng 11 naêm Quùi Söûu (1673) laøm leã laïc thaønh chuøa Minh Thieän. Thieàn sö Giaùc Sanh,
Thieàn sö Minh Hieån hoaèng döông phaät phaùp giuùp daân Vieät ôû vuøng bieân giôùi Vieät – Chieâm coøn
nhieàu bieán ñoäng, coá gaéng an uûi vaø khuyeân baûo daân chuùng aên ôû ñaïo ñöùc hieàn laønh nhö teân chuøa
ñaõ neâu.
Ngaøy raèm thaùng 6 naêm Aát Maõo (1675), Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû an nhieân vieân tòch vaø caùc quan
laïi vaø ñoà chuùng laøm leã hoûa taùng, xaù lôïi ñöôïc nhaäp vaøo thaùp ñöôïc xay trong khu6n vieân tröôùc
chuøa Minh Thieän treân nuùi Buùt Sôn ñeå thôø cuùng, moät phaàn xaù lôïi ñöôïc ñöa veà an taùng ñaàu nguoàn
nuùi ôû xaõ Hieàn só huyeän Quaûng Ñieàn (thuoäc tænh Thöøa Thieân ngaøy nay vaø laäp ñeàn thôû ôû xaõ Vaân
Theâ. Chuùa Hieàn ban thuïy hieäu cho ngaøi laø “Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu Hoøa thöôïng”. Naêm 1692 quaân
chuùa Nguyeãn ñaùnh thaéng Chieâm Thaønh, phu nhôn hoï Lyù (Haàu thieáp cuûa Chuùa Nguyeãn Phöôùc
Chaâu) cuùng döôøng cho chuøa 3 töôïng Phaät (Di Ñaø, Quan Aâm, Ñaïi Theá Chí)
Thieàn sö Minh Hieån vieân tòch taïi chuøa Minh Thieän vaøo ñaàu theá kyû 18 (khoaûng 1700 – 1724), ñoà
chuùng laäp thaùp thôø gaàn thaùp cuûa Hoøa thöôïng Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu trong khuoân vieân chuøa trong
nuùi Buùt Sôn. Ngoïn nuùi Buùt Sôn coù maáy ngoâi thaùp coå neân sau naøy daân ñòa phöông goïi laø “Hoøn
Thaùp”.
Thieàn sö Thaønh Thoâng (coù leõ laø Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hieäu Minh Dung, sau naøy khai sôn
chuøa Hoaøng Long ?) leân thay truï trì chuøa Minh Thieän.
Naêm Aát Tò (1725), soâng Caùi (soâng Nha Trang) töï nhieân laïi ñoåi doøng, nöôùc soâng ñoå ngang qua ñaát
chuøa Minh Thieän, laøm hö haïi naëng chaùnh ñieän vaø vöôøn chuøa. Hoøa thöôïng Thaønh Thoâng phaûi dôøi
chuøa khoûi nuùi Buùt Sôn, ñöa veà xaây döïng ôû caùnh ñoàng beân caïnh bôø soâng cuõ (nay laø khu ñaát caïnh
caàu Thaïnh Hoäi, treân ñöôøng vaøo Goø Caù, xaõ Dieân Bình, huyeän Dieân Khaùnh) chuøa môùi ñöôïc xaây
caát raát chaéc chaén, neàn chuøa naøy hieän vaãn coøn.
Khoaûng naêm Giaùp Daàn, nieän hieäu Long Ñöùc thöù ba (1734), thieàn sö Minh Chôn keá theá Hoûa
thöôïng Thaønh Thoâng truï trì chuøa Minh Thieän. Daân chuùng ñeán sanh soáng ôû khu ñaát quanh chuøa
ñoâng ñaûo, laøm maát caûnh thanh tònh, trang nghieâm cuûa choán thieàn moân, neân thieàn sö Minh Chôn
laïi dôøi chuøa veà khu ñaát caïnh Thaønh Hoà thuoäc laøng An Thaønh (nay laø thoân Phöôùc Tuy, xaõ Dieãn
Phöôùc), naèm caïnh bôø Nam cuûa soâng Nha Trang ngaøy nay (doøng soâng môùi chuyeån), phía Taây
giaùp Baøu Höông (sau naøy goïi laø baøu sanh), caûnh trí nuùi röøng huøng vó, xanh töôi vaø thanh tònh.
Chuøa ñöôïc xaây döïng raát roäng lôùn.
Sau khi hoaøn thaønh, chuøa môõ Ñaïi trai ñaøn thuûy luïc suoát moät tuaàn leã. Vieäc xaây döïng chuøa laàn
naøy, ngoaøi Phaät töû ngöôøi Vieät coøn coù moät soá ñoâng ngöôøi Trung Hoa (ngöôøi Minh khoâng chòu thaàn
phuïc nhaø Maõn Thanh, boû xöù qua thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong) cuõng coù cuùng döôøng

301
nhieàu tieàn cuûa. Ngöôøi Hoa ñaõ cuùng cho chuøa moät caùi sanh raát lôùn coù 8 quai (loaïi chaûo ñoàng lôùn)
duøng ñeå naáu nöôùng trong caùc leã lôùn ôû chuøa. Phaät töû ñoùng goùp mua ñöôïc moät khu ñaát quanh chuøa
roäng ñeán 7 maãu.
Vaøo naêm Caûnh Höng nguyeân nieân, ñôøi vua Leâ Hieån Toâng, töùc naêm Canh Thaân (1740), chuùa
Nguyeãn Phöôùc Khoaùt saéc töù cho chuøa vaø ban cho bieån ngaïch sôn son theáp vaøng, treân coù khaéc
chöõ “Saéc töù Minh Thieän töï” truï trì luùc ñoù laø Thieàn sö Thieät Böûu (coù leõ laø Thieät Vinh – Böûu Haïnh
phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35, ñeä töû Toå sö Ninh Hoaèng – Töû Dung).
Thieàn sö Thieät Böûu thoâng ñaït kinh ñieån, gioûi vaên chöông ñöôïc chuùa aân töù giôùi ñao vaø ñoä ñieäp vaø
ban taëng caëp loïng maøu ñen.
Naêm Giaùp Tyù (17440 chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt chaùnh thöùc xöng vöông vôùi hieäu laø Voõ Vöông,
cho toå chöùc haønh chính ôû Ñaøng Trong theo qui cheá môùi, caûi caùch xaõ hoäi qui moâ roäng lôùn. Nhaân
dòp ñoù, caùc quan chöùc ñòa phöông vaø boån ñaïo chuøa quyeân goùp vaøng vaø ñoàng duùc moät pho töôïng
Phaät Thích Ca cao ñeán moät tröôïng saùu thöôùc (khoaûng 6,4m). Vì vaäy, sau ñoù chuøa Minh Thieän
coøn ñöôïc daân ñòa phöông goïi laø chuøa Phaät Lôùn vaø coøn truyeàn ñeán ngaøy nay.
Naêm Aát Daäu (1765) thieàn sö Thieät Böûu vieân tòch.
Keá theá truï trì chuøa Minh Thieän laø thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán. Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán
thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35 (ñeä töû cuûa Toå sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng hieäu Nguyeät Aân).
Khai sôn caùc chuøa Baûo Phong, kim Aân, Kim Sôn (tænh Khaùnh Hoøa). Thieàn sö Phaùp Aán ñaõ truøng
tu laïi caùc thaùp Toå ôû nuùi Buùt Sôn (hay Hoøn Thaùp). Trong khoaûng thôøi gian 1771 – 1789, vì caàn coù
tieàn vaø vuõ khí choáng keû ñòch, quaân Taây Sôn ñaõ ra lònh tòch thaâu caùc töôïng Phaät, phaùp khí baèng
ñoàng ôû caùc chuøa chieàn, ñình mieáu. Thieàn sö Phaùp Aán vaø boån ñaïo ñaõ kòp choân giaáu ba töôïng Phaät
baøng ñoàng (phu nhôn hoï Lyù cuùng döôøng khi tröôùc) ôû bôø soâng (ngaøy nay goïi laø Beán Chuøa, gaàn xí
nghieäp thieát keá phuï tuøng deät Vieät Ñöùc ngaøy nay) vaø giaáu caùi sanh lôùn ôû Baøu Höông (vì vaäy, Baøu
Höông ñöôïc goïi laø Baøu Sanh cho ñeán ngaøy nay), coøn haàu heát caùc coå vaät quí giaù cuûa chuøa ñeàu bò
tòch thaâu hoaëc thaát laïc trong thôøi gian chuøa bò phaù huûy. Rieâng töôïng Phaät lôùn vì naëng quaù khieâng
khoâng noåi neân ñaõ ñöôïc ñem naáu cho chaûy ra ñeå laáy ñoàng vaø vaøng ñem ñi, chæ rieâng ñaàu cuûa
töôïng Phaät khoâng chaûy, bò boû laïi (sau naøy, chuøa Minh Thieän ñöôïc xaây döïng laïi, ñaàu töôïng Phaät
lôùn naøy coøn ñöôïc ñeå treân toøa sen ñaép baèng ñaát). Hoøa thöôïng Nhôn Tröïc vaø Hoøa thöôïng Phoå
Chaâu keå laïi laø: khi Hoøa thöôïng coøn laø chuù tieåu theo haàu ôû trai ñaøn taïi chuøa saéc töù Minh Thieän,
coù nhìn thaáy roõ ñaàu töôïng Phaät ñeå treân toøa sen ñaép baèng ñaát ñoù. Nhöng trong thôøi gian Phaùp
chieám thaønh Khaùnh Hoøa, ñaàu töôïng Phaät bò thaát laïc, hieän khoâng bieát bò quaân Phaùp laáy ñi hay
thaát laïc ôû ñaâu?) moät ngöôøi daân thoân Löông Phuùc, xaõ Dieãn Bình ñi noâm caù ngoaøi ñoàng ruoäng ñaõ
tìm thaáy moät Ñaïi hoàng chung, thænh veà chuøa Phöôùc Long trong xaõ, caùc chöõ khaéctreân chuoâng ñaõ
bò môø neân khoâng bieát Ñaïi hoàng chung naøy cuûa chuøa naøo ôû huyeän Dieân Khaùnh.
Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán phaûi vaân du hoaèng hoùa nhieàu nôi ôû Khaùnh Hoøa.
Naêm 1802, vua Gia Long Leân ngoâi, cho daân chuùng ñöôïc töï do thôø cuùng, daân khaép nöôùc ñeàu ra
coâng xaây döïng laïi hoaëc truøng tu chuøa chieàn ñình mieáu.
Naêm Quí Hôïi, nieän hieäu Gia Long thöù hai (1803), phu nhaân cuûa quan Tham tri Boä Leã hoï Ñoã,
daâng sôù veà trieàu ñình Hueá taâu roõ veà phong tuïc taäp quaùn ôû vuøng Khaùnh Hoøa, keå vieäc chuøa chieàn
ñòa phöông bò phaù huûy, neân xin trieàu ñình cho truøng tu laïi chuøa Minh Thieän, laø chuøa do Hoaøng
gia chuùa Nguyeãn xaây döïng. Vua khen thöôûng cho phu nhaân vaø ban taám hoaønh sôn son theáp vaøng,
treân coù khaéc boán chöõ “Myõ Tuïc Khaû Phong”. Vua cuõng cho ñoåi teân laøng Thanh Tuyeàn thaønh laøng
Thanh Minh vaø ra leänh cho quan chöùc traán Khaùnh Hoøa phaûi lo xaây döïng laïi chuøa Minh Thieän.
Tuy nhieân chuøa môùi laøm naøy qui moâ nhoû hôn chuøa ngaøy xöa nhieàu.
Naêm Bính Daàn, nieân hieäu cuûa Gia Long thöù naêm (1807) thieàn sö Teá Haûi (coù theå Teá Hieäp – Haûi
Dieän ?) ñöôïc vua cöû giöõ chuùc truï trì chuøa Minh Thieän.

302
Keá tieáp thieàn sö Teá Haûi truï trì chuøa Minh Thieän laø thieàn sö Lieãu Taùnh – Ñaïi Phöôùc. Naêm Kyû
Daäu, Töï Ñöùc thöù hai (1859) quan Taû Kyø Kinh Löôïc söù, Laõnh Toång ñoác Bình Phuù kieâm Tri Thuaän
Khaùnh Ñaïo laø Phan Thanh Giaûn ñeán vieáng chuøa Minh Thieän, tieáp xuùc vôùi thieàn sö Lieãu Taùnh
heát söùc töông ñaéc. Kinh Löôïc söù Phaùn Thanh Giaûn ñaõ taëng cho chuøa hai chieác ñoäc bình coå ñeå
caém hoa cuùng Toå, treân ñoäc bình coù khaéc hai caâu ñoái cuûa Kinh Löôïc söù vaø Hoøa thöôïng Lieãu
Taùnh:
Minh nguyeät toøng gian chieáu
Thanh tuyeàn thaïch thöông löu
Tam dòch:
Traêng saùng chieáu röøng tuøng
Suoái trong chaûy treân ñaù
Hoøa thöôïng Hueä Ñaêng dòch thô:
Aùnh traêng chieáu saùng röøng tuøng
Nöôùc trong chaûy suoát giöõa loøng ñaù xanh.
Naêm 1858, quaân Phaùp ñaùnh chieám Ñaø Naüng, naêm sau chieám Gia Ñònh vaø sau ñoù chieám heát Nam
Kyø, ñaùnh ra Baèc Kyø vaø Trung Kyø vaø naêm 1884, Phaùp ñoâ hoä Vieät Nam. Trong thôøi Phaùp thuoäc
(1884 – 1945) moät soá ngöôøi Vieät laøm tay sai cho Phaùp lôïi duïng chöùc vuï vaø thôøi cô tìm caùch cöôùp
ñoaït ruoäng ñaát, taøi saûn cuûa Noâng daân Vieät Nam. Chuøa Minh Thieän coù nhieàu taøi saûn coå xöa quí
giaù neân moät soá vieân chöùc ñòa phöông ñaõ duøng nhieàu thuû ñoaïn ñeå cöôùp taøi saûn cuûa chuøa, ñöùng
ñaàu nhoùm quan naøy laø cai toång Nguyeãn Thaéng Dieäu (coøn coù teân laø Hieån). Ñeå phaù boû veát tích
chuøa cuõ, cai toång Dieäu coøn cho dôøi chuøa Minh Thieän ñem ñeán döïng laïi ôû khu ñaát cuûa gia toäc ôû
laøng Thanh Minh xaõ Dieân Laïc, huyeän Dieân Khaùnh. Lôïi duïng vieäc dôøi chuøa cai toång Dieäu ra leänh
cho caùc höông lyù ôû caùc laøng trong vuøng baét daân ñinh trong laøng ñi voâ röøng ñoán caây goã quí ñeå veà
laøm chuøa môùi. Ngoaøi ra, khi dôøi chuøa coù theå cai toång Dieäu ñaõ laáy theâm moät soá vaät quí cuûa chuøa
coøn laïi. Chaúng nhöõng theá, sau khi döïng chuøa xong, cai toång Dieäu coøn töï yù söûa ñoåi caùch baøi trí
trong chuøa: ñem töôïng Phaät ñöa ra thôø ôû hai gian hai beân, ôû giöõa thôø Quan Thaùnh ñeá quaân, deïp
boû caùc bieån ngaïch cuûa caùc thôøi chuùa vaø caùc vua nhaø Nguyeãn saéc töù cho chuøa. Haèng naêm, cai
toång Dieäu cho toå chuùc cuùng heo ôû chuøa hai laàn, toå chöùc nhö cuùng ñình ñeå boïn quan chöùc ñòa
phöông aêm uoáng, röôïu cheø, côø baïc.
Taêng chuùng vaø Phaät töû ñòa phöông phaûn ñoái haønh ñoäng sai traùi cuûa cai toång Dieäu. Ngoaøi ra,
khoâng cöû ñöôïc ngöôøi ñöùng ra coi soùc thöôøng xuyeân chuøa, buoäc loøng cai toång Dieäu phaûi cho
höông chöùc laøng ra chuøa Phong Phuù ôû Ninh Hoøa thænh thöôïng toïa Ngoä Giaùc – Phoå Chaâu veà truï trì
chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Phoå Chaâu veà truï trì moät thôøi gian roài trôû veà Ninh Hoøa.
Vaøo thôøi vua Duy Taân (1907 – 1916) Hoøa thöôïng Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng hieäu Phoå Quang veà truï
trì chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Phoå Quang laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Ñaïo Phöôïc – Boà Ñeà khai
sôn chuøa Thieân Phöôùc (xaõ Dieân Phuù, huyeän Dieân Khaùnh). Hoøa thöôïng Phoå Quang hoï Toáng, queâ
ôû Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) sanh ngaøy 20 thaùng 5 naêm Bính Tyù (1876) vaên hay chöõ toát thoâng ñaït
kinh ñieån, söû saùch taùnh tình hoøa nhaõ, töôùng maïo oai nghieâm tieáng noùi trong treûo vaø dòu daøng, coù
taøi thuyeát giaûng Phaät phaùp, neân ñöôïc boån ñaïo vaø moät soá quan chöùc xa gaàn kính meán.
Hoøa thöôïng Phoå Quang ñaõ söu taäp taøi lieäu xöa ôû chuøa ghi cheùp laïi caùc söï tích cuûa chuøa Minh
Thieän. Hoøa thöôïng ñaõ caát giaáu caùc giaáy tôø, taøi lieäu lieân quan ñeán chuøa Minh Thieän vaø moät soá di
vaät thôøi xöù, trong ruoät con Ñeà Thính cuûa Boà Taùt Ñòa Taïng ñuùc baèng ñoàng thôø ôû chaùnh ñieän (nhôø
coù caùc taøi lieäu naøy, Giaùo Thoï Thích Hueä Ñaêng ñaõ bieân soaïn laïi ñöôïc Baûn sô löôïc tieåu söû cuûa
chuøa Saéc töù Minh Thieän vaøo naêm 1988).
Vieäc hoaèng döông chaùnh phaùp cuûa Hoøa thöôïng Phoå Quang cuõng bò söï caûn trôû cheøn eùp cuûa boïn
höông lyù ôû ñòa phöông, neân chuøa khoâng phaùt trieån ñöôïc.

303
Hoøa thöôïng Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng hieäu Phoå Quang vieân tòch ngaøy moàng 5 thaùng gieâng naêm
Canh Ngoï (1930).
Hoøa thöôïng Phoå Quang coù 2 ñeä töû:
- Haûi Chaán – Chaùnh Kyù (1902 – 1973) truï trì chuøa Khaùnh Long (Khaùnh Hoøa).
- Haûi Aán – Kheá Hieäp, hieäu Chaùnh Thaønh keâ theá truï trì chuøa Minh Thieän. Ñaïi ñöùc Chaùnh
Thaønh sanh ngaøy moàng 1 thaùng chaïp naêm Taân Maõo (ñaàu naêm 1892), hoaèng hoùa ôû chuøa trong
thôøi chieán tranh neân gaëp nhieàu khoù khaên, nhöng cuõng coá gaéng chaêm lo chuøa, ra söùc troàng caây
traùi trong vöôøn chuøa ñeå coù theâm lôïi töùc lo vieäc höông khoùi, cuùng leã.
Ngaøy moàng 2 thaùng 9 naêm Maäu Tuaát (1958), Ñaïi ñöùc Haûi Aán – Chaùnh Thaønh thò tòch. Chuøa
khoâng coù ngöôøi keá theá truï trì.
Maõi ñeán ngaøy muøng 6 thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn (1962), höông chöùc ñòa phöông xin Hoøa thöôïng
Bích Laâm cöû taêng só veà truï trì chuøa Minh Thieän. Hoøa thöôïng Bích Laâm cöû Giaùo thoï Hueä Ñaêng
veà chaán höng laïi chuøa, xaây theâm Ñoâng lan vaø Taây lan, bieân soaïn laïi söï tích cuûa chuøa vaø tìm caùch
giuùp ñôõ daân ngheøo ôû ñòa phöông.
Töø naêm 1975, Ñaïi ñöùc Thích thieän Thoâng töï Nhö Haûi, hieäu Keá Chaùnh veà thay theá truï trì chuøa
Minh Thieän cho ñeán nay (1992). Ñaïi ñöùc Thieän Thoâng cuøng Boån ñaïo cuûa chuøa ñaõ ra söùc baûo
quaûn caùc di tích xöa coøn laïi cuûa chuøa vaø truøng tu laïi chuøa xaây theâm nhaø Haäu Toå, thænh töôïng
Phaät, Boà Taùt, töôïng Toå. Nhôø ñoù, chuøa Minh Thieän hieän nay ñöôïc khang trang vaø roäng raõi.

TRUÏ TRÌ CHUØA MINH THIEÄN.

1673 – 1675 Tònh Ñöùc – Phoå Chieáu (Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû)
1675 – 1693 Minh Hieàn
1694 – 1735 Thaønh Thoâng (Thaønh Chí – Phaùp Thoâng ?)
!736 – 1740 Thieät Böûu (Thieät Vinh – Böûu Haïnh)
1740 – 1771 Thieät Ñòa – Phaùp Aán
1805 - ? Teá Haûi (Teá Hieäp – Haûi Ñieän ?)
?-? Lieåu Taùnh – Ñaïi Phöôùc
?-? Ngoä Giaùo – Phoå Chaâu
? – 1930 Taùnh Tuù – Ngoä Thoâng, hieäu Phoå Quang
1930 – 1958 Haûi Aán – Kheá Hieäp, hieäu Chaùnh Thaønh
1958 – 1975 Giaùo thoï Hueä Ñaêng
1975 -... Thieän Thoâng – Nhö Haûi, hieäu Keá chaùnh.

Hình:
- Chuøa Vaïn Thieän (Khaùnh Hoøa)
- Hai thaùp coå ôû chuøa Vaïn Thieän.

III. CAÙC THIEÅN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA VAÏN THIEÄN.

Chuøa Vaïn Thieän ngaøy xöa ôû treân nuùi Hoaøng Ngöu (Hoaøng Ngöu Sôn) ôû caïnh suoái Ñoå thuoäc thoân
Phöôùc Traïch, huyeän Dieân Khaùnh phuû Khaùnh Hoøa. Vì nuùi Hoaøng Ngöu coù chuøa xöa neân daân ñòa
phöông goïi laø Hoøn Chuøa. Sau ñoù, chuøa ñöôïc dôøi töø treân nuùi Hoaøng Ngöu xuoáng döôùi ñoàng baèng
ôû chaân nuùi, thuoäc ñòa phaän thoân An Ninh, xaõ An Dinh, huyeän Dieân Khaùnh, Khaùnh Hoøa.
Vò khai sôn chuøa Vaïn Thieän laø thieàn sö Aân Tuøy. Chuøa coøn long vò nhö sau: “Phuïng vì khai sôn
Vaïn thieän töï, thöôïng Aân haï Tuøy D8aïi sö giaùc linh”.Hieän chuùng ta chöa bieát phaùp danh (huùy) cuûa
Ñaïi sö Aân Tuøy laø gì, coù leõ thuoäc ñôøi thöù 35 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ? ngoøi long vò treân chuøa hieän

304
coøn hai long vò xöa cuûa Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh vaø thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø,
cuøng “Ñieäp phaùp quyeán” do Hoøa thöôïng Böûu Haïnh truyeàn cho thieàn sö Linh Phuø. Nhôø Ñieäp
quyeán phaùp naøy maø chuùng ta bieát ñöôïc Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh laø ñeä töû cuûa Toå sö
Minh Hoaèng – Töû Dung.
Hai long vò ghi nhö sau:
- Saéc töù Vieân Tònh, truyeàn Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, thöôïng Böûu haï Haïnh huùy
Thieät Vinh laõo Toå Hoøa thöôïng giaùc linh.
- Töï Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, thöôïng Linh haï Phuø, Thieän Khoaùng huùy Teá Caûm
Laõo toå Hoøa thöôïng giaùc linh.
Qua hai long vò treân vaø qua caùc tö lieäu ôû chuøa Vaïn Thieän vaø cuøa Aán Toâng chuùng ta coù theå taïm
suy luaän nhö sau:
Ñaïi sö Aân Tuøy khai sôn chuøa Vaïn Thieän treân nuùi Hoaøng Ngöu coù leõ thieàn sö Aân Tuøy khoâng coù
ñeä töû, neân sau khi thieàn sö Aân Tuøy vieân tòch, Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh ôû chuøa saéc töù
Vieân Tònh kieâm truï trì chuøa naøy.
Sau khi Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch, Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh ra Hueá, keá
theá truï trì chuøa Aán Toâng (sau naøy ñoåi laïi laø chuøa Töø Ñaøm), Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng
hieäu Linh Phuø keá theá truï trì chuøa Vaïn Thieän.
1. THIEÀN SÖ THIEÄT VINH – BÖÛU HAÏNH.
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 35)
Töø tröôùc ñeán nay, nhieàu ngöôøi chæ bieát raèng: Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung khai sôn chuøa Aán
Toâng (sau ñoåi laïi laø chuøa Töø Ñaøm) ôû Phuù Xuaân chæ coù moät ñeä töû noåi danh laø thieàn sö Thieät Dieäu
– Lieãu Quaùn khai saùng “chi phaùithieàn Lieãu Quaùn” truyeàn thöøa theo baøi keä: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo,
Taùnh Haûi Thanh Tröøng...”
Nhöng vaøo thaùng 5 naêm 1992, trong khi nghieân cöùu veà tieåu söû cuûa caùc thieàn sö thôøi xöa hoaèng
hoùa ôû tænh Khaùnh Hoøa. Chuùng toâi phaùt hieän theâm vaøi chuøa xöa quan troïng (chuøa Minh Thieän,
chuøa Vaïn Thieän) vaø boå tuùc theâm veà haønh traïng cuûa moät soá thieàn sö hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa maø
ít ngöôøi bieát ñeán nhö: Thieàn sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng, Giaùc Sanh Thieân Hoøa Töû, thieàn sö
Thieät Ñòa – Phaùp Aán, Thieàn sö Phaät Aán – Quaûng Hieån vaø ñaëc bieät laø tìm thaáy ñöôïc moät ñeä töû
khaùc nöõa cuûa Toå sö Minh Hoaèng – Töû Dung cuõng raát noåi tieáng thôøi xöa maø chöa ai bieát, ñoù laø
thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh.
Hieän chöa bieát roõ teân hoï, queâ quaùn, naêm sanh vaø naêm tòch cuûa Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh.
Nhöng qua nhöõng tö lieäu coøn ôû chuøa Vaïn Thieän (Khaùnh Hoøa) vaø thaùp cuûa Thieàn sö Böûu Haïnh ôû
chuøa Aán Toâng (Töø Ñaøm) taïi Hueá, sau dôøi veà chuøa Baùo Quoác, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc chuùt ít
veà haønh traïng cuûa sö nhö sau:
Thieàn sö Thieät Vinh Böûu Haïnh laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung. Sau thôøi gian
tu hoïc coù leõ thieàn sö Böûu Haïnh hoaèng hoùa ôû vuøng Khaùnh Hoøa. Sö laäp chuøa Vieân Tònh treân nuùi
Phuïng Thuøy Sôn, Hoøa thöôïng Böûu Haïnh baét ñaàu noåi danh vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn
Phöôùc Khoaùt (cai trò Ñaøng tong töø naêm 1738 ñeán naêm 1765) vaø Chuùa ñaõ saéc töù cho chuøa Vieân
Tònh cuûa Hoøa Thöôïng.
Naêm Caûnh Höng thöù 9 (1748), Hoøa thöôïng phoù phaùp cho ñeä töû laø Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø,
hieäu Thieän Khoaùng (Ñieäp phaùp quyeán naøy coøn ñöôïc giöõ taïi chuøa Vaïn Thieän ôû Khaùnh Hoøa).
Sau khi Hoøa thöôïng Minh Hoaèng – Töû Dung vieân tòch ôû chuøa Aán Toâng (Hueá) Hoøa thöôïng Thieät
Vinh – Böûu Haïnh lo tang leã, laäp thaùp thôø vaø keá theá truï trì chuøa Aán Toâng.

305
Hoøa thöôïng Böûu Haïnh hoaèng hoùa ôû chuøa Aán Toâng cho ñeán ngaøy vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong vöôøn chuøa. Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh coù nhieàu ñeä töû, nhöng hieän nay chæ môùi
bieát ñöôïc hai ñeä töû noåi danh laø:
- Ñaïi sö Teá Ngöõ – Caûnh Huoáng hieäu Chaùnh Duõng keá theá truï trì chuøa Aán Toâng vaø coù thôøi gian
truï trì chuøa Töø Laâm ôû Hueá. Sau vieân tòch ôû chuøa Aán Toâng, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû vöôøn
chuøa.
- Ñaïi sö Teá Caûm – Linh Phuø, hieäu Thieän Khoaùng hay An Khoang truï trì chuøa Vaïn Thieän ôû
huyeän Dieân Khaùnh (tænh Khaùnh Hoaø) Ñaïi sö Linh Phuø laø böïc ñaït ñaïo, coù nhieàu thaàn thoâng
ñaëc bieät, nhieàu söï tích kyø laï cuûa sö hieän vaãn coøn truyeàn tuïng ôû Khaùnh Hoøa.
Taïi chuøa Vaïn Thieän coøn giöõ baûn “Chaùnh phaùp nhaõn taïng”, Böûu Haïnh phoù phaùp cho thieàn sö Teá
Caûm – Linh Phuø, vaøo naêm Caûnh höng thöù 9 Baûn phoù phaùp naøy (Ñieäp phaùp quyeán) ñaõ xöa neân bò
raùch nhieàu choã, nhöng nhôø baûn naøy, chuùng ta bieát ñöôïc chaéc chaén veà truyeàn thöøa cuûa Toå sö
Minh Hoaèng – Töû Dung vaø thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh nhö sau:
LAÂM TEÁ.
29 theá Huyeãn Höõu – Chaùnh Tuyeàn thieàn sö
30 theá Maät Vaân – Vieân Ngoä thieàn sö
31 theá Moäc Traàn – Ñaïo Maân Laõo hoaø thöôïng
32 theá Tuyeát Giaäu – Chôn Phaùt Laõo hoøa thöôïng
33 theá Ñaïi Xa – Nhö Tröôøng Laõo hoøa thöôïng
34 theá Minh Hoaèng – Töû Dung Laõo hoøa thöôïng.
Trong ñoaïn cuoái baûn phoù phaùp naøy Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh phoù chuùc cho Ñaïi sö Teá
Caûm – Thieän ÖÙng baøi keä nhö sau:
“Phaät toå phong chaùnh phaùp truyeàn,
Tam thaäp nguõ theá ñaêng cao huyeàn.
Ngaõ kim phoù chuùc nhöõ vi haäu.
Taâm Ñaêng dieäm Vónh mieân chi”.
Laâm Teá chaùnh toâng, ñeä tam thaäp nguõ theá, Phuïng Thuûy Sôn, Baûo haïnh Laõo taêng thuû thö phoù:
Thieän ÖÙng – Teá Caûm phaùp töû vi bieåu tín vaân, ñaïo hieäu Linh Phuø ñaïi sö, phaùp töï An Khoang, töï
vieát Thieän Khoaùng ñaïi sö.
Caûnh höng cöûu nieân, Troïng haï (thaùng 5 naêm Caûnh höng thöù 9 töùc naêm 1748).
Baûo thaùp cuûa Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh ôû vöôøn chuøa Aán Toâng (Töø Ñaøm) taïi Hueá, naêm
1897 ñöôïc caûi taùng sang vöôøn chuøa Baùo Quoác, bia thaùp ghi ñôn sô: “Saéc töù Vieân Tònh – Böûu laõo
hoøa thöôïng chi thaùp”.
Long vò thôø ôû chuøa Vaïn Thieän ghi: “Saéc töù Vieän Tònh, töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá,
thöôïng Böûu haï Haïnh huùy Thieät Vinh Laõo toå hoøa thöôïng giaùc linh”.
Long vò thôø ôû chuøa Töø Ñaøm (Hueá) ghi: “Saéc töù Vieân Tònh, töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ
theá, thöôïng Böûu haï Haïnh, huùy Thieät Vinh Laõo hoøa thöôïng maïo toïa”.
2. THIEÀN SÖ TEÁ CAÛM – THIEÄN KHOAÙNG HIEÄU LINH PHUØ.
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36).
Thieàn sö Teá Caûm – Thieän ÖÙng hieäu Linh Phuø, töï An Khoang hay Ñaïi sö Thieän Khoaùng, teân tuïc
laø Keo ôû phuû Qui Nhôn (Bình Ñònh) tu hoïc ôû chuøa Vaïn Thieän treân nuùi Hoaøng Ngöu thuoäc Dieân
Khaùnh, dinh Thaùi Khang (nay thuoäc tænh Khaùnh hoøa).
Chuù Keo qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh, muøa haï naêm Caûnh höng thöù 9
(1748) ñöôïc Hoøa thöôïng phoù phaùp (xem laïi Thieàn sö Thieät Vinh – Böûu Haïnh).

306
Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø coù theå laø böïc ñaït ñaïo, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät vaø coù nhieàu
haønh ñoäng huyeàn bí maàu nhieäm kyø laï vaãn coøn ñöôïc truyeàn tuïng ôû ñòa phöông cho ñeán hieän nay.
Vì vaät, chuøa Vaïn Thieän vaãn ñöôïc daân ñòa phöông goïi laø chuøa Linh Phuø.
Nhöõng söï tích ñaëc bieät cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø vaø nhöõng chuyeän kyø laï veà chuøa Vaïn
Thieän ñöôïc truyeàn tuïng nhö sau:
Khi môùi vaøo tu hoïc ôû chuøa Vaïn Thieän, chuù Keo ñöôïc giao cho vieäc chaên traâu cho chuøa. Luùc ñoù,
Chuøa coù ñeán haøng traêm con traâu.
Ngaøy ngaøy, chuù keo ñeàu luøa traâu vaøo nuùi cho aên. Ñeán chieàu veà, treân löng con traâu naøo cuõng ñeàu
coù boù cuûi.
Trong chuøa Vaïn Thieän coù moät baø laõo naáu daàu chay, ñöôïc moïi ngöôøi goïi laø Baø Coâ. Baø Coâ naáu
daàu chay baèng daàu tía, nôi naáu ñeàu caám ngöôøi laï vaøo vì sôï coù hôi laï, daàu bò kheùt.
Moät hoâm, chuù Keo ñi chaên traâu veà, ñaåy cöûa böôùc vaøo choã naáu daàu chay. Baø Coâ thaát kinh la lôùn:
“Thoâi ! chuù keo laøm hö daàu roài !”. Ñeå cho daàu khoâng bò hö, Baø Coâ baét chuù Keo phaûi quaáy daàu
ñang soâi, khuaáy daàu baèng chieác ñuõa beáp to. Nhöng chuù Keo laïi xaên tay aùo, nhuùng caû caùnh tay
vaøo chaûo daàu ñang soâi maø khuaáy. Khuaáy xong chuù keo ruùt tay ra, tay khoâng dính chuùt daàu naøo
vaø tay cuõng khoâng bò phoûng gì caû.
Baø Coâ laáy laøm kinh dò, leân baïch cuøng Hoøa thöôïng. Sau khi xuoáng beáp tìm hieåu söï vieäc, ñuùng nhö
lôøi Baø Coâ keå, Hoøa thöôïng khoâng cho chuù Keo ñi chaên traâu nöõa vaø chuù Keo ñöôïc qui y thoï giôùi
vôùi Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu Haïnh, ñöôïc ban phaùp danh laø Thieän Khoaùng, huùy Teá Caûm.
Ñieàu kyø laï laø duø thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng khoâng ñi chaên traâu nöõa, nhöng saùng naøo ñaøn
traâu cuûa chuøa cuõng ñi vaøo nuùi aên coû, chieàu trôû veà ñaày ñuû vaø treân löng moãi con ñeàu coù mang moät
boù cuûi nhö khi chuù Keo coøn ñi chaên.
Ngöôøi thôøi ñoù ñeàu tin raèng: Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng laø ngöôøi tu haønh ñaéc ñaïo, coù pheùp
thaàn thoâng, coù theå phaân thaân vaø laøm ñöôïc nhieàu vieäc khaùc nhau ôû nhöõng nôi xa caùch nhau.
Maáy taùng sau ñoù, Tieàn sö Teá Caûm tòch coác, nhaäp thaát tu trì vaø xin Hoøa thöôïng Thieät Vinh – Böûu
Haïnh cho pheùp ñöôïc “hoùa thaân”. Hoøa thöôïng hoan hæ chaáp thuaän.
Ngoaøi soá cuûi do ñaøn traâu mang veà, Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng ngoû yù xin caùc Phaät töû ñeán
chuøa, moãi ngöôøi cuùng döôøng cho moät boù cuûi ñeå laøm giaøn hoûa. Phaàn ñoâng ñeàu haân hoan cuùng
döôøng, coù moät soá ít ñem cuûi ñeán cuùng döôøng cho coù leä, chöù khoâng thaønh taâm daâng cuùng.
Ñeán ngaøy hoûa thieâu cuùng döôøng Phaät phaùp, thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng nguyeän seõ ñeå laïi
moät vaät nhoû moïn ñeå taëng cho daân laøng laøm kyû nieäm. Ñuùng giôø Ngoï, thieàn sö Teá Caûm – Thieän
Khoaùng ung dung leân ngoài treân giaøn hoûa, tuïng nieäm kinh Phaät. Nhöng khoâng ai nôõ chaâm löûa,
Thieàn sö Teá Caûm phaûi xuoáng giaøn hoûa, chaâm löûa cho chaùy leân ngoïn roài môùi böôùc leân giaøn hoûa
tieáp tuïc tuïng kinh, trong luùc löûa ñang boác chaùy. Ngoïn löûa caøng luùc caøng cao, tieáng tuïng kinh vaø
tieáng moõ nghe caøng roõ. Ñeán khi löûa daàn daàn taét, tieáng tuïng kinh vaø tieáng moõ bay leân cao, taän
ñaùm maây xanh treân trôøi cao ñeå roài chìm vaøo trong im laëng.
Khi nhaët xaù lôïi cuûa Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng, ngöôøi ta nhaän ñöôïc moät cheùn chung xöa,
trong ñoù ñöïng moät moùng tay coøn töôi toát, khoâng dính chuùt khoùi, chuùt tro naøo caû. Ngoaøi ra giaøn
hoûa cuõ coøn soùt laïi moät soá boù cuûi coøn nguyeân khoâng bò chaùy, ñoù laø nhöõng boù cuûi cuûa nhöõng ngöôøi
khoâng thaønh taâm cuùng döôøng neân thieàn sö Teá Caûm hoaøn laïi cho hoï ñeå hoï nhaän bieát maø tin töôûng
vaøo söï huyeàn bí nhieäm maøu cuûa Phaät phaùp maø lo thaønh taâm saùm hoái, tu haønh chaân chính.
Caùc taêng ñoà vaø Phaät töû ñeàu tin raèng: Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng ñaõ ñaït thaønh chaùnh quaû.
Hoøa thöôïng Boån sö phong cho Thieàn sö Teá Caûm danh hieäu laø Linh Phuø vaø tín ñoà cuûa chuøa daâng
cuùng moät maãu ruoäng ñeå lo höông khoùi cho thieàn sö tuïc goïi laø: “Ruoäng Hoùa Thaân”

307
Cheùn chung coå ñöïng ngoùn tay cuûa Thieån sö Teá Caûm ñöôïc daân laøng ñem thôø ôû am treân nuùi chuøa
(nuùi Hoaøng Ngöu), caïnh suoái Ñoã. Töø khi cheùn chung ñoù ñöôïc thôø, caùc vuøng chung quanh nhö Cöï
Thanh, Phöôùc Traïch, An Ninh luoân luoân ñöôïc muøa vì nhôø möa hoøa gioù thuaän.
Ngöôøi daân ôû laøng Ñaïi Ñieàn gaàn ñoù, bieát ñöôïc söï linh öùng ñoù, neân leùn sang laáy chung coå ñem veà
thôø taïi am Baø treân nuùi Chuøa. Töø ñoù, vuøng Ñaïi Ñieàn cuõng ñöôïc muøa, ruoäng nöông ngaøy caøng phì
nhieâu, nhôø möa hoøa gioù thuaän. Ngöôøi daân beân nuùi Chuøa bieät ñöôïc vieäc ñoù, nhöng nghó raèng vuøng
Ñaïi Ñieàn coù ruoäng raãy nhieàu hôn, neân cuõng hoan hæ ñeå nguyeân beân ñoù, chæ khi naøo ñòa phöông bò
naéng haïn quaù môùi thænh veà nuùi Chuøa vaøi hoâm, roài cuõng giao hoaøn trôû laïi.
Do nhöõng vieäc linh öùng nhö theá, daân ñòa phöông goïi chuøa Vaïn Thieän laø chuøa Linh Phuø.
Töông truyeàn raèng: Sau khi Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng vieân tòch, moät caëp traâu coø laï,
chieàu chieàu len theo ñaøn traâu cuûa chuøa vaøo vu72n cuûa chuøa aên daâu. Thaáy daâu bò hö nhieàu, ngöôøi
trong chuøa rình xem, baét gaëp caëp traâu coø ñang aên daâu, lieàn röôït theo ñaùnh, caëp traâu roáng leân
tieáng lôùn roàichaïy ra ñoàng, chaïy xuoáng soâng caïn troán maát. Coøn baày traâu cuûa chuøa khoâng coù ai
chaên neân laàn löôït keùo nhau leân nuùi ôû.
Theo lôøi truyeàn: trong luùc chieán tranh loaïn laïc ñeå tranh vieäc laáy chuoâng töôïng ñoàng ñuùc tieàn vaø
ñuùc khí giôùi cuûa chaùnh quyeàn, chuøa Vaïn Thieän cuõng nhö nhieàu chuøa khaùc ôû caùc tænh mieàn Trung,
sö trong chuøa ñem Ñaïi hoàng chung giaáu nôi loøng soâng caïn ôû caïnh chuøa.
Ñeán khi heát chieán tranh, ngöôøi trong chuøa tìm laïi khoâng thaáy, ai cuõng töôûng laø nöôùc luõ trong muøa
möa ñaõ keùo chuoâng troâi ñi xa maát roài. Nhöng ñeâm ñeâm, ngöôøi daân trong vuøng thöôøng nghe tieáng
chuoâng ngaân töø döôùi vöïc xuoáng saâu, daân laøng cho ngöôøi laën xuoáng vöïc tìm khoâng thaáy.
Thôøi gian qua, khoâng ai coøn ñeå yù ñeán vieäc aáy nöõa. Moät hoâm vaøo thôøi vua Thaønh Thaùi (1889 –
1907), coù ngöôøi trong thoân ñi caâu, boãng troâng thaáy ñaïi hoàng chung, lieàn tri hoâ. Daân laøng xuùm
nhau laïi khieâng leân, nhöng coá gaéng heát söùc cuõng khoâng ñem leân ñöôïc. Chöùc vieäc trong laøng baùo
leân tænh. Tænh sai vieân Quaûn töôïng laø Hoà Ngoïc Nhuaän ñem vio ñeán keùo leân, phaûi duøng ñeán hai
con, nhöng suoát ngaøy keùo khoâng xeâ dòch chuoâng chuùt xíu naøo, duø coá gaéng heát söùc. Oâng Lyù höông
laäp ñaøn höông aùn, caàu khaån. Cuoái canh tö, trôøi boãng noåi saám chôùp roài möa tuoân xuoáng thaät lôùn,
nöôùc soâng daâng leân leânh laùng. Sôïi daây caùp coät nôi quai chuoâng vaø coå con voi töï nhieân döùt. Khi
taïnh möa, laën xuoáng tìm, khoâng coøn thaáy ñaïi hoàng chung ñaâu nöõa. Ñeán giôø ngoï hoâm sau, nöôùc
soâng caïn boãng soâi leân suøng suïc, heát soâi, nöôùc laïi ñoåi thaønh maøu ñen nhö möïc. Ngöôøi daân cho
raèng teng ñoàng laøm nöôùc soâng ñen, neân goïi soâng naøy laø soâng Ñoàng Ñen. Hieän con soâng ñoù ñaõ
heát ñen, nhöng teân Ñoàng Ñen vaãn giöõ nhö xöa. (1)

(1) Chuyeän naøy do Quaùch Taán vieát laïi trong saùch “Xöù traàm höông”, trang 300 – 301, theo lôøi keå
cuûa Ñaïi ñöùc Thieän Danh, truï trì chuøa Linh Phuø.

Thieàn sö Teá Caûm – Thieän Khoaùng hieäu Linh Phuø vieân tòch taïi chuøa Vaïn Thieän, ñoà chuùng xaây
thaùp thôø trong vöôøn chuøa.
Thieàn sö Teá Caûm – Linh Phuø khai sôn Am Chuùa hay Am Baø Chuùa treân nuùi Ñaïi An, thuoäc huyeän
Dieân Khaùnh tænh Khaùnh Hoøa, neân bia ôû thaùp cuûa Ngaøi coù ghi: “Khaai sôn Am Chuùa Nguyeãn...”

IV. THIEÀN SÖ MINH LÖÔÏNG – THAØNH ÑAÚNG – NGUYEÄT AÂN (1686 – 1769).
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34).
Thieàn sö Minh Löôïng, huùy Thaønh Ñaúng, coøn coù hieäu laø Nguyeät Aân (?), hoï Lyù, queâ ôû huyeän
Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng Trung Quoác, sanh vaøo giôø Ngoï, ngaøy 26 thaùng 4 naêm Bính Daàn
(1686) (1) Thaân phuï laø Lyù Trieàu Aân, thaân maãu laø Phan Thò Teà.

308
Thieàn sö Minh Löôïnb, laø ñeä töû cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn Bích (Nguyeân Thieàu), hoaèng hoùa ôû
chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa), khai sôn chuøa Vaïn Ñöùc ôû Hoäi An (Quaûng Nam).
Thieàn sö Minh Löôïng ñeán vuøng ñoài nuùi Phong Aáp, xaõ Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa)
laäp chuøa Baûo Phong ñeå hoaèng hoùa trong khi huynh ñeä cuûa Ngaøi laø thieàn sö Minh Phuïng ñeán nuùi
Hoøn Saám ôû gaàn ñoù laäp am tu haønh.
Hoøa thöôïng Minh Löôïng vieân tòch vaøo ngaøy raèm thaùng baûy naêm Kyû Söûu (1769). (2)

(1) Theo taøi lieäu cuûa Chuøa Vaïn Ñöùc (Quaûng Nam) thieàn sö Minh Löôïng sanh ngaøy 26 thaùng 4
naêm Bính Daàn, chuùng toâi nghó raèng naêm Bính Daàn coù theå laø naêm 1686.
(2) Thieàn sö Minh Löôïng vieân tòch vaøo raèm thaùng 8 naêm Kyû Söûu, naêm Kyû Söûu naøy coù theå laø
naêm 1769.

Hoøa thöôïng coù caùc ñeä töû truyeàn thöøa theo hai baøi keä truyeàn phaùi gioáng nhö Toå sö Nguyeân Thieàu
– Sieâu Baïch:
- Baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo Giôùi...)
- Baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (Ñaïo Boån Nguyeân...)
Trong caùc ñeä töû, noåi danh nhaát laø caùc vò sau:
- Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán keá thöøa chuøa Baûo Phong vaø khai sôn caùc chuøa Kim Sôn, Kim
Aán noåi tieáng ôû vuøng Khaùnh Hoøa. Thieàn sö Phaùp Aán coù caùc ñeä töû vaø phaùp toân noåi tieáng ôû
mieàn Trung nhö: Teá Ñieàn – Nhö Boån, Teá Ñöôøng – Chaâu Caáp, Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùo (töùc Hoøa
thöôïng Ñoø), Lieãu Böûu – Hueä Thaân, Ñaït Khöông – Vieân Giaùc, Ngoä Taùnh – Phöôùc Hueä...
- Thieàn sö Phaät Töôøng – Ñöùc Lieân truï trì chuøa Quang Hoøa.
- Thieàn sö Phaät Tuyeát – Töôøng Quang keá theá truï trì chuøa Vaïn Ñöùc.
- Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc khai sôn chuøa Töø Aân vaø truøng tu Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh (Saøi
Goøn), coù caùc ñeä töû noåi danh nhö: Taêng cang Toå Aán – Maät Hoaèng, Toå Toâng – Vieân Quang
(chuøa Giaùc Laâm), Toå Ñaït – Trí taâm...
CHUØA BAÛO PHONG.
Chuøa Baûo Phong treân moät ngoïn ñoài thuoäc laøng Phong Aáp, xaõ Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa, tænh
Khaùnh Hoøa.
Töø Saøi Goøn ra Nha Trang, theo quoác loä 1 höôùng ra Baéc (Haø Noäi), ñeán Ninh Hoøa (caùch Nha
Trang khoaûng 33km), gaëp ngaõ ba do Quoác loä 26 caét ngang, queïo traùi theo Quoác loä 26 (ñöôøng ñi
Ban Meâ Thuoät), ñeán coät caây soá soá 1, reõ traùi chöøng 500m. queïo traùi theo con ñöôøng nhoû trong
xoùm, ñi theo höôùng Ñoâng Nam khoaûng chöøng 100m thì ñeán chuøa Baûo Phong.
Chuøa Baûo Phong do Thieàn sö Minh Löôïng vaø ñeä töû laø Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaây döïng
vaøo cuoái theá kyû 17 vaøo thôøi Chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ôû Ñaøng Trong (1691 – 1725), trong luùc ñoù
thieàn sö Minh Phuïng döïng thaûo am treân ngoïn nuùi Hoøn Saám.
Coång Tam quan tröôùc chuøa môùi ñöôïc xaây döïng laïi ñôn giaûn vaøo naêm 1981. Tröôùc ñóen thôø Boà
Taùt Ñòa Taïng. Saân loùt gaïch vôùi nhieàu chaäu hoa kieång xanh töôi.
Chaùnh ñieän laø toøa nhaø ba gian hai chaùi:
Gian giöõa laø ñieän thôø Phaät: phía treân coù taám hoaønh baèng goã ghi teân chuøa, daøi khoaûng 1,20m,
roäng 0,60m, treân coù vieát ba chöõ Nho lôùn: “Baûo Phong töï”. Goùc beân traùi coù haøng chöõ nhoû: “Töï
Ñöùc, nhò thaäp tam nieân, theá thöù Canh Ngoï, Troïng xuaân” (thaùng hai muøa xuaân naêm Canh Ngoï,
nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 23, töùc naêm 1870)
Ñieän Phaät thôø töôïng Phaät Thích Ca baèng ñoàng cao 0,80m, ñieâu khaéc (chaïm troå) theo kieåu coå xöa,
phía döôùi coù 9 töôïng Phaät khaùc cuõng baèng ñoàng nhöng nhoû hôn, cao khoaûng töø 5cm ñeán 10cm.

309
Gian beân maët (ôû ngoaøi nhìn vaøo) laø baøn thôø Quan Thaùnh.
Gian beân traùi laø baøn thôø Toå sö Ñaït Ma, caïnh ñoù laø ban thôø cuûa chö toå, treân ñoù thôø Long vò caùc vò
Toå sau:
1. Töï Laâm Teá, Tam thaäp töù theá, Phoå Böûu Ñöôøng thöôïng, huùy Thaønh Ñaúng, thöôïng Minh haï
Löôïng Hoøa thöôïng giaùc linh.
2. Laâm Teá Phoå, Tam thaäp nguõ theá, Baûo Phong Ñöôøng thöôïng, huùy Thieät Ñòa, thöôïng Phaùp haï
Aán Hoøa thöôïng giaùc linh. Tröôùc long vò coøn coù bình baùt cuûa Toå sö Phaùp Aán baèng ñaát nung
maøu hoàng nhaït raát xinh.
3. Töï Phoå Teá, tam thaäp baùt theá, huùy Ñaït Tònh, thöôïng Töø haï Maõn Ñaïi sö haï toïa. (1)

(1) Theo baøi “Chuøa Baûo Phong” cuûa Haûi Nhieâu treân baùo Giaùc Ngoä, soá 18, ngaøy 15 – 09 – 1991.

ÔÛ trieàn nuùi phía tröôùc chuøa Baûo Phong coù moät thaùp cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán.
Thaùp baùt giaùc cao ba töøng ñaët treân löng ruøa coù taùm chaân, cao khoaûng 4m, ñænh thaùp coù moät buùp
sen. Thaùp vaø ruøa ñöôï döïng treân neàn baùt giaùc, cao khoaûng 1m, thaùp naèm aån mình döôùi taøng caây
gaïo xöa to lôùm (coå thuï). Bia thaùp coù ghi: “Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp nguõ theá, huùy Thieät
Ñòa, hieäu Phaùp Aán Hoøa thöôïng baûo thaùp”.
Beân caïnh coù haøng chöõ nhoû: “Canh Tuaát nieân, tam nghoaït, nhò thaäp töù nhöït taï hoùa” (Taï hoùa vaøo
ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát 1790)
ÔÛ töøng thöù nhaát, maët tröôùc laø bia treân, xen keõ ba maët coù ba baøi thô, phía döôùi ba baøi thô ñeàu coù
ghi: “Thanh Tuyeàn Ñaïo giaû thô”.
· Maët phaûi (ôû ngoaøi nhìn vaøo):
Nhöït vaõng nguyeät lai Taây haäu Ñoâng,
Minh lai aùn khöù söï voâ cuøng,
Khaùn khaùn nguyeät taän tình haø taän,
Mòch mòch nhôn khoâng phaùp baát khoâng.
· Maët sau:
Truøng taâm quaùn töôûng kyù dö nieân.
Hoát ñoå minh laõng taïi muïc tieân,
Taûo truùc huyønh hoa giai Baùt Nhaõ,
Tieâu dieâu giôùi ngoaïi boä kim lieân.
· Maët traùi.
Taây phöông coå giaùo toân tuyeân,
Ñoâng ñoä, khai toân hieäu Baïch Lieân,
... Baùt ñaïi hieàn vi thöôïng thuû
Hoà kheâ tam tieáu chí Kim Tuyeàn.

V. THIEÀN SÖ THIEÄT ÑÒA – PHAÙP AÁN VÔÙI CHUØA SAÉC TÖÙ KIM SÔN
1. THIEÀN SÖ THIEÄT ÑÒA – PHAÙP AÁN (? – 1790).
Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 35, laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng
Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng.
Hoøa thöôïng Minh Löôïng laø ñeä töû cuûa Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu. Vaøo cuoái theá kyû 17,
Hoøa thöôïng Minh Löôïng laäp chuøa Baûo Phong (Böûu Phong) treân nuùi Thaùp ôû Phong Aáp, thuoäc xaõ
Ninh Bình, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa (cuøng thôøi gian ñoù moät huynh ñeä cuûa Hoøa thöôïng Minh
Löôïng laø Hoøa thöôïng Minh Phuïng laäp thaûo am treân nuùi Hoøn Saám cuøng huyeän treân).

310
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Baûo Phong, Thieàn sö Phaùp Aán laïi vaân du haønh khöôùc. Ñeán
ngoïn nuùi Gaønh ôû caïnh bôø soâng Nha Trang, thuoäc thoân Ngoïc Hoäi, xaõ Vónh Ngoïc (caùch thaønh phoá
Nha Trang ngaøy nay hôn 3km veá phía Taây Baéc). Thieàn sö Phaùp Aán thaáy caûnh thanh tònh, thích
hôïp cho vieäc tu haønh neân döøng chaân traùc tích taïi ñaây, laäp chuøa Kim Sôn. Töông truyeàn: khi thieàn
sö Phaùp Aán doïn ñaát treân nuùi Gaønh ñeå döïng chuøa tình côø thaáy ñöôïc moät soá vaøng ñöôïc choân giaáu ôû
nuùi naøy, nhaân ñoù ñaët teân chuøa laø Kim Sôn (nuùi Vaøng).
Ngoaøi ra thieàn sö Phaùp Aán coøn laäp chuøa Kim Aán ôû thoân Phuù Gia, xaõ Ninh An, huyeän Ninh Hoøa
(Khaùnh Hoøa).
Naêm Canh Thaân (1740), nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu, chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt
cai trò Ñaøng Trong xuoáng saéc cho ñoåi teân chuøa Kim Sôn thaønh chuøa “Qui Toâng”, ban cho taám
hoaønh do chính chuùa vieát, treân coù khaéc teân chuøa “Qui Toâng töï” vaø coù ghi roõ “Quoác Chuû Töø Teá
Ñaïo Nhaân ngöï ñeà” beân traùi cuõng coù khaéc “Canh Thaân nieân taïo”. Sau naøy ñeán naêm Thieäu Trò thöù
naêm (1845), vua laïi xuoáng saéc cho ñoåi teân chuøa Qui Toâng trôû laïi teân cuõ laø Kim Sôn, neân hieän
chuøa ñöôïc goïi laø “Chuøa saéc töù Kim Sôn” (Saéc töù Kim Sôn töï).
Sau moät thôøi gian truï trì ôû chuøa Kim Sôn, thieàn sö Phaùp Aán laïi vaân du hoaèng döông Phaät phaùp.
Ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát (1790), thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán thieát laäp hoûa ñaøn traø tyø
(töï thieâu) ñeå cuùng döôøng xaùc thaân ôû chuøa Baûo Phong (?)
Töông truyeàn raèng: Thieàn sö Phaät Aán chaát cuûi laøm giaøn hoûa, chaâm löûa ñoát chaùy, roài ung dung
ngoài treân ñoáng cuûi theo tö theá toïa thieàn, an nhieân nieäm Phaät. Ngoïn löûa caøng cao, tieáng nieäm Phaät
caøng roõ caøng vang xa. Khi löûa taét daàn, tieáng nieäm Phaät nhoû daàn nhö quyeän theo laøn khoùi, ñang töø
töø bay leân trôøi cao, khi löûa taøn thì döùt tieáng nieäm Phaät. Caûnh hoûa ñaøn chæ coøn ñoáng tro taøn chìm
trong im laëng. Vieäc laäp hoûa ñaøn traø tyø cuùng döôøng xaùc thaân cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaûy
ra nhanh choùng vaø bình thaûn nhö traûi qua moät giaác mô.
Toå sö Phaùp Aán tröôùc khi laøm leã Traø tyø ñaõ chuaån bò chu ñaùo, Toå ñeå laøi moät tôø di huaán goàm moät soá
ñieàu daën doø phoù chuùc cho ñoà chuùng vaø ba baøi thô, khuyeân caùc ñeä töû töù chuøng thöông yeâu ñuøm
boïc nhau cuøng tinh taán tu haønh ñeå ñaït ñaïo quaû.
Ñoà chuùng chia xaù lôïi cuûa Toå sö Phaùp Aán laøm ba phaàn thænh veà laäp thaùp thôø ôû ba chuøa:
- Moät thaùp ôû chuøa Baûo Phong
- Moät thaùp chuøa Kim Sôn
- Moät thaùp chuøa Kim Aán.
Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát
Phong:
“Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng,
Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng,
Haønh Sieâu Minh Thieät Teá,
Lieãu Ñaït Ngoä Chôn Khoâng.”
Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán coù nhieàu ñeä töû, hieän chæ bieát coù hai ñeä töû laø:
- Thieàn sö Teá Döôõng – Chaâu Caáp khai sôn chuøa Phoå Hoùa.
- Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån keá theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc, chuøa Minh Thieän...
Truyeàn thöøa cuûa Toå sö Phaät Aán nhö sau:

PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ (ÑAØNG TRONG).

Ñôøi
33 Sieâu Baïch – Hoaùn Bích hay Nguyeân Thieàu – Thoï Toâng.

311
34 Minh Phuïng Minh Löôïng Minh Vaät Minh Giaùc Thaønh Chí Thaønh Nhaïc
Hoøn saám Thaønh Ñaúng Nhöùt Tri Kyø Phöông Phaùp Thoâng Aån Sôn
Baûo Phong Kim Cang Thaønh Ñaïo Minh Dung
Thaäp Thaùp
35 Thieät Ñòa – Phaùp Aán (? – 1790)
Kim Sôn.

36 Teá Döôõng Teá Xuaân Teá Ñieàn

Chaâu Caáp Quang Thaùi Nhö Boån

37 Lieãu Ñöùc Lieãu Böûu Lieãu Minh

Hueä Giaùo Hueä Thaân Ñöùc Taïng
Thieân Ñöùc Thieân Böûu Thieàn Laâm

38 Ñaït Chaùnh Ñaït Tònh Ñaït Khöông Ñaït huy Ñaït Tieát
Töø Nghieâm Töø Maõn Vieân Giaùc Töø Chieáu Töø Leâ

39 Ngoä An Ngoä Thaùi Ngoä Taùnh Ngoä Trí Ngoä Thoâng

Phoå Tònh Phoå Thieân Phöôùc Hueä Phoå Lôïi Phoå Quang

40 Chôn Chaâu Chôn Minh Chôn Döông

Thieän Minh Chaùnh Nieäm Chaùnh Giaùc

BAÛO PHONG KIM SÔN

HAØI ÑÖÙC.

2. CHUØA SAÉC TÖÙ KIM SÔN.

Chuøa Kim Sôn hay Saéc töù Kim Sôn ñöôïc xaây döïng treân ñænh nuùi Gaønh, beân bôø soâng Nha Trang,
xöa thuoäc thoân Ngoïc Toaøn, huyeän Vónh Xöông, tænh Khaùnh Hoøa (nay thuoäc xaõ Vónh Ngoïc thaønh
phoá Nha Trang, tænh Khaùnh Hoøa) caùch thaønh phoá Nha Trang 3km veà phía Taây Baéc.
Töø Thaønh phoá Nha Trang, theo Quoác loä 1 vaøo Saøi Goøn, ñeán caây soá 3 queïo maët theo höông loä 45
(ñöôøng traûi ñaù), ñi khoaûng 500m, gaëp ñöôøng xe löûa Haø Noäi – Saøi Goøn, beân caïnh ñöôøng xe löûa laø
coång chuøa, ñi leân doác ngoïn ñoài seõ ñeán chuøa.
Chuøa Kim Sôn ñöôïc döïng treân ñænh ngoïn ñoài ñaù naèm giöõa caùnh ñoàng baèng, ngaøy xöa, ngoïn ñoài
cao naèm saùt meù soâng Nha Trang. Trieàn phía Baéc laø moät gaønh cao ngoù xuoáng maët nöôùc soâng,
caùnh röøng raäm, neân ngoïn ñoài cao naøy ñöôïc goïi laø “Nuùi Gaønh”.
Chuøa Kim Sôn ñöôïc thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán xaây döïng vaøo khoaûng cuoái theá kyû 17 ñaàu theá
kyû 18, töông truyeàn raèng: khi thieàn sö Phaät Aán doïn ñaát treân ñænh nuùi Gaønh ñeå caát chuøa, tình côø
gaëp moät soá vaøng choân, nhaân ñoù môùi ñaët teân chuøa laø “kim Sôn töï”
Naêm Canh Thaân, nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu (naêm 1740) chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc
Khoaùt ban bieån ngaïch vaø cho ñoåi teân chuøa laø “Qui Toâng”, baûng teân chuøa treân coù ñeà ba chöõ Nho
lôùn “Qui Toâng töï” sôn son theáp vaøng, beân traùi coù khaéc naêm chuùa ban cho laø “Canh Thaân nieân
nguyeät taïo”, chaïm hình roàng nhoû vaø khaéc hình quaû aán troøn, trong coù khaéc boán chöõ “Hieäp Nhöùt
Chuû Nhaân”, beân traùi baûng coù khaéc aán vuoâng, treân coù khaéc boán chöõ trieän “Nghieäp Quaûng Duy
Caàn” (muoán môû mang cô nghieäp caàn phaûi sieâng naêng). Beân phaûi baûng coù haøng chöõ: “Quoác Chuùa

312
Töø Teá Ñaïo Ñaïi Nhaân Ngöï Ñeà”, laïi coù khaéc hình vuoâng ñeà baûy chöõ: “Ñaïi Khoái Daõ Ngaõ Dó Vaên
Chöông” (Trôøi möôïn ta ñeå laøm vaên chöông).
Qua taám baûng teân chuøa naøy, chuùng ta bieát ñöôïc chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt cai trò
Ñaøng Trong töø naêm 1738 ñeán naém 1765, ñaõ ban cho chuøa Kim Sôn vaøo naêm Canh Thaân (1740),
nieân hieäu Vónh Höïu thöù saùu, töùc laø ñôøi vua Leâ YÙ Toâng ôû Ñaøng Ngoaøi vaø vaøo thôøi chuùa Trònh
Doanh. Trong thôøi kyø 1771 – 1802, chuøa Kim Sôn cuõng bò suy suïp nhö caùc chuøa khaùc trong nöôùc.
Ngaøy 24 thaùng 3 naêm Canh Tuaát (1790), thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán vieân tòch ôû chuøa Baûo
Phong (Phong Aáp, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa), ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû chuøa Baûo Phong vaø
chuøa Kim Sôn.
Chuøa Kim Sôn cuõng bò hö haïi theo thôøi gian vaø ñöôïc truøng tu nhieàu laàn.
Naêm Thieäu Trò thöù naêm 1845, vua laïi saéc töù cho ñoåi teân “Qui Toâng” laïi thaønh chuøa Kim Sôn nhö
cuõ, neân chuøa ñöôïc goïi laø “Saéc töù Kim Sôn”. Vì vaäy tröôùc cöûa chuøa coù baûng teân “kim Sôn töï” ôû
chaùnh ñieän coù treo baûng teân “Qui Toâng töï” do chuùa Voõ Vöông ban cho vaøo naêm 1740.
Ñeán ñôøi vua Khaûi Ñònh (1916 – 1924), phu nhaân cuûa moät vò quan veà höu ôû ñòa phöông xuaát gia tu
haønh ôû chuøa vaø phaùt taâm truøng tu chuøa Kim Sôn, neân daân thôøi ñoù goïi chuøa Kim Sôn laø chuøa Baø
Ngheø (töùc chuøa cuûa Baø Tieán só, vì ngaøy xöa, thöôøng phaûi ñaäu Tieán só môùi ñöôïc ra laøm quan).
Sau theá chieán thöù hai (1939 – 1945) vaø sau Caùch maïng thaùng taùm (1945), quaân Phaùp trôû laïi taùi
chieám Vieät Nam. Naêm Bính Tuaát (1946) quaân Phaùp chieám laïi tænh Khaùnh Hoøa, laáy chuøa Kim
Sôn laøm nôi ñoùng quaân cho ñoäi phaùo binh, cho lính haï caùc caây coå thuï lôùn ôû quanh chuøa, laøm ñoàn
boùt, ñaët suùng ñaïi baùc ôû ñaây baén phaù xung quanh thaønh phoá Nha Trang, chuøa bò lính Phaùp phaù
huûy tan hoang.
Sau hieäp ñònh ñình chieán Geneøve (1954), quaân Phaùp ruùt khoûi Vieät Nam, chuøa Kim Sôn môùi ñöôïc
xaây döïng laïi ñôn sô, sau ñoù chuøa ñöôïc tu söûa theâm nhö hieän traïng ngaøy nay.
ÔÛ caïnh hoøn Gaønh caïnh ñöôøng öûa Saøi Goøn - Haø Noäi laø coång chuøa, hai truï coång coù caëp caâu ñoái
mang teân chuøa:
“KIM bích giao huy ñieän thöôïng ñaïi tieân quang phoå chieáu.
SÔN haø thaéng caûnh lieãu hoa lieãu saéc thöôøng taân.”
Qua khoûi coång chuøa, theo ñöôøng doác leân ñænh ñoài, ñeán moät khoaûng ñaát baèng caùch chuøa Kim Sôn
khoaûng 100m coù maáy ngoâi thaùp coå:
· Phía beân traùi coù hai ngoâi thaùp coå:
- Ngoâi thöù nhaát cuûa Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán hình luïc giaùc, cao 5 töøng, cao khoaûng 5m, treân
ñænh coù buùp sen.
- Thaùp hình vuoâng, cao ba töøng, cuûng cao khoaûng 5m, treân ñænh cuõng coù buùp sen.
· Phía beân maët coù ngoâi thaùp cuûa Taân Hueä – Aán Ñaïo.
Chính giöõa saân tröôùc chuøa coù tieåu ñình thôø Boà Taùt Quan Aâm, hình vuoâng caïnh roäng 8m môùi ñöôïc
xaây döïng vaøo naêm 1968. Chung quanh coù bôø thaønh vaø nhieàu loaïi hoa kieång xanh töôi, tröôùc tieåu
ñình coù hai caây boà ñeà nhö hai taøng loïng che tieåu ñình. Ñi tieáp theo ñöôøng ñaát coù traûi ñaù daøi gaàn
100m, khaùch haønh höông môùi ñeán chuøa.
Chuøa Kim Sôn xaây kieåu chöõ “Quoác” hay chöõ “khaåu” goàm boán daõy nhaø hình vuoâng, bao quanh
moät saân loä thieân ôû giöõa.
Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø roäng 11m x 14,5m, tröôùc chaùnh ñieän coù teân chuøa ñaép baèng xi maêng,
roäng 60cm x 20,5cm ñaép noåi naêm chöõ Nho maøu vaøng “Saéc töù Kim Sôn töï” treân neàn ñoû (ñaép naêm
1960). Trong chaùnh ñieän treân boán coät ôû giöõa coù hai caëp caâu ñoái mang teân chuøa Kim Sôn vaø ñòa
danh “Ngoïc Hoäi” nhö sau:
· Caëp caâu ñoái ôû hai coät giöõa:
- KIM ñieän nguy nga vaïn coå hoàng ñoâ taêng traùng leä.

313
 - SÔN moân thanh tònh thieân thu phong caûnh thaéng quang minh.
· Caëp caâu ñoái hai coät phía ngoaøi:
- NGOÏC trieàn laõng cöïc chaùnh phaùp haøng truyeàn hoa taïng haï.
- HOÄI khai baûo taïng ñaøm kinh nhaäp ñieän thaïnh ñoâ ñaàu.
Chaùnh ñieän thôø chö Phaät, Boà Taùt nhö caùc chuøa khaùc.
Nhaø Toå caùch chaùnh ñieän moät saân loä thieân (hình thöùc Thieân tænh töùc gieáng trôøi). Saân nhoû coù moät
soá chaäu hoa, chaäu kieång xanh töôi, laøm taêng veû ñeïp ngoâi chuøa.
Nhaø Toå ôû giöõa laø ban thôø chö Toå, hai beân thôø vong linh Phaät töø. Treân baøn thôø Toå laø töôïng Toå sö
Boà Ñeà Ñaït Ma vaø caùc long vò cuûa chö toå sö:
- Hoøa thöôïng Thieät Ñòa – Phaùp Aán
- Hoøa thöôïng Ñoø hay Thieàn sö Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùo
- Hoøa thöôïng Ñaït Huy – Töø Chieáu, Ñaït Tieát – Töø Leã
- Hoøa thöôïng Phoå Quang hay Thieàn sö Ngoä Thoâng – Taùnh Tuù, Ngoä Trí – Phoå Lôïi.
- Toå Chôn Döông – Chaùnh Giaùc.
- Toå Ñaïo Phöôùc – Boà Ñeà (khai sôn chuøa Thieân Phöôùc, xaõ Dieân Phuù, Dieân Khaùnh).
- Thöôïng Toïa Haûi Chaán – Chaùnh Kyù, Thanh Höông – Nhö Thaønh
- Tröøng Minh, Taâm Hueä – Aán Ñaïo.
Truï trì chuøa Kim Sôn hieän nay laø sö Thích Nguyeân Minh (naêm 1990)
Qua caùc long vò treân, chuùng ta bieát ñöôïc truyeàn thöøa ôû chuøa Kim Sôn ñöôïc truyeàn theo hai doøng
keä truyeàn phaùp khaùc nhau cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong.
Baøi keä phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong: “Toå Ñaïo Giôùi...” vaø baøi keä cuûa Toå Lieãu Quaùn.

Hình:
- Chuøa Kim Sôn Khaùnh Hoøa
- Hình Toå sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán ôû chuøa Baûo Phong (Ninh Hoøa – Khaùnh Hoøa)

VI. THIEÀN SÖ ÑAÏI BÖØU (? – 1764)

KHAI SÔN CHUØA SA LONG HAY CHUØA LINH SÔN (KHAÙNH HOØA).
Thieàn sö Ñaïi Böûu, coøn ñöôïc goïi laø Kim Cang Ñaïi laõo Toå sö, queâ ôû Quaûng Nam, coù theå laø ñeä töû
cuûa Hoøa thöôïng Teá Caên – Töø Chieáu ôû chuøa Kim Cang (Phuù Yeân) vaøo hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa.
Thieàn sö Ñaïi Böûu khai sôn chuøa Sa Long ôû thoân Hieàn Löông, huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa) vaøo
theá kyû 18.
Chuøa Sa Long hieän coøn laïi moät Tieåu hoàng chung, treân coù ghi naêm chuù taïo laø naêm Caûnh Höng thöù
22, töùc naêm 1761, döôùi thôøi Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765); nhö vaäy chuøa Sa
Long phaûi ñöôïc thaønh laäp tröôùc naêm 1761.
Hoøa thöôïng Ñaïi Böûu, vieân tòch vaøo ngaøy moàng hai thaùng chaïp naêm Giaùp Thaân (cuoái naêm 1764
ñaàu naêm 1765).
Naêm Töï Ñöùc 21 (1868), chuøa Sa long bò chaùy, sau khi ñöôïc xaây caát laïi, ñöôïc ñoåi teân laø chuøa
Linh Sôn.
Trong vöôøn chuøa coù caây coå thuï laø caây keùn raát cao lôùn, coù leõ soáng ñeán hôn 300 naêm. Theo lôøi
truyeàn cuûa ngöôøi xöa keå laïi veà söï tích Hoøa thöôïng Ñaïi Böûu nhö sau:
Khi xöa luùc chöa laäp chuøa, Thieàn sö Ñaïi Böûu ñeán ngoài tu thieàn ôø goác caây keùn ñoù. Khu röøng naøy
raát raäp raïp vaø coù nhieàu aùc thuù. Trong thôøi gian thieàn sö Ñaïi Böûu thieàn ôû goác caây keùn, coù moät con
coïp ñeán beân caïnh, khoâng quaáy phaù gì maø coøn naèm töï nhieân sanh ra moät con coïp con.

314
Vaøo thôøi kyø 1771 – 1801, coù leänh tòch thu chuoâng töôïng ñoàng ôû caùc ñình chuøa ñeå ñuùc tieàn vaø ñuùc
khí giôùi, ñoà duøng trong chuøa Sa Long ñem choân giaáu ñaïi hoàng chung vaø tieåu hoàng chung cuûa
chuøa. Sau khi nhaø Taây Sôn bò vua Gia Long ñaùnh deïp, chaám döùt chieán tranh, ngöôøi trong chuøa ñi
tìm caùc chuoâng ñoù nhöng khoâng thaáy, hoï töôûng laø chuoâng ñaõ bò aên troäm laáy maát hay nöôùc luõ luït
cuoán ñi maát, neân khoâng tìm kieám nöõa.
Nhöng moät hoâm, coù moät baø laõo ñi moø cua baét oác, baát ngôø tìm thaáy ôû cöûa soâng Hieàn Löông coù
moät tieåu hoàng chung. Cöûa soâng ôû giaùp ranh hai laøng Hieàn Löông vaø Taân Ñöùc, daân caû hai laøng
thaáy vaät xöa quyù neân giaønhnhau ñeå mang veà laøng mình. Vieäc tranh giaønh, thöa kieän leân quan ñòa
phöông xeùt xöû. Quan xöû: laøng naøo coù chuøa thì ñöôïc thænh chuoâng veà chuøa. Laøng Hieàn Löông coù
chuøa Linh Sôn (Sa Long) neân ñöôïc thænh chuoâng. Treân tieåu hoàng chung coù ghi roõ ngaøy ñuùc
chuoâng laø “Caûnh Höng Nhò thaäp nhò nieân, Taân Tò, baùt ngoaït...” töùc laø thaùng 8 naêm Taân Tò, nieân
hieäu Caûnh Höng 22 (1761).
Nhö vaäy, chuøa Sa Long coøn thaát laïc moät ñaïi hoàng chung.
Nhöõng ñeâm trôøi thanh trong, gioù laëng, ngöôøi quanh vuøng chuøa Sa Long thænh thoaûng coù nghe
tieáng chuoâng ngaân töø nôi hoà sen tröôùc chuøa. Phaät töû cuûa vuøng naøy tin raèng Ñaïi hoàng chung coøn
aån döôùi ao sen, hy voïng laø chuøa Linh Sôn seõ tìm laïi ñöôïc ñaïi hoàng chung trong moät ngaøy naøo ñoù.
Chuøa Sa Long (Linh Sôn) noåi tieáng laø linh thieâng, Trong chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai (1939 –
1945), coù moät söï vieäc xaûy ra ôû chuøa naøy, caøng laøm cho daân chuùng ñòa phöông theâm tin röôûng veà
söï linh thieâng ôû chuøa Linh Sôn noùi rieâng vaø söï huyeàn bí maàu nhieäm cuûa Phaät phaùp noùi chung:
Vaøo naêm 1944, quaân Nhaät ñang chieám ñoùng Ñoâng Döông, maùy bay Ñoàng Minh (haàu heát laø phi
cô cuûa Hoa Kyø) oanh taïc vaøo caùc vò trí chieán löôïc quan troïng cuûa Nhaät ôû Vieät Nam. Moät hoâm
maùy bay cuûa Ñoàng Minh thaû bom ôû Khaùnh Hoøa, moät traùi bom haïng naëng rôi ngay treân noùc chuøa
Linh Sôn maø khoâng noå, bom naèm dính ngay treân noùc chuøa, khoâng rôi xuoáng ñaát. Ai cuõng thaáy
laøm laï: neáu bom bò noå thì chuøa ñaõ bò taøn phaù tan naùt, coøn neáu bom khoâng noå thì vôùi söùc naëng cuûa
bom vaø ñöôïc thaû töø treân maùy bay rôi xuoáng thì söùc naëng ñoù phaûi laøm luõng maùi chuøa vaø bom rôùi
xuoáng ñaát, nhöng khoâng bieát lyù do gì hay do söï nhieäm maàu naøo maø bom naèm yeân treân noùc chuøa
maø khoâng phaù beå noùc chuøa rôi xuoáng ñaát, hình nhö coù vò Hoä Phaùp naøo che chôû vaø naâng ñôû cho
bom naèn treân noùc chuøa.
Chaùnh quyeàn Nhaät hay tin ñoù, cho chuyeân gia ñeán chuøa gôõ bom vaø chôû ñi moät caùch bình yeân.

Hình:
- Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng (Khaùnh Hoøa)
- Baûo thaùp phía sau chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng.

VII. CHUØA THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG.

Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng naèm treân bôø soâng Caïn, thuoäc aáp Thanh Töï, thoân Phuù Aân Nam,
huyeän Dieân Khaùnh (Khaùnh Hoøa).
Hieän chöa bieát Toå khai sôn chuøa Thieân Loäc laø ai vaø ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm naøo ? Treân chuoâng
baùo chuùng cuûa chuùng cuûa chuøa coù khaéc: “THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG TÖÏ”, vaø ngaøy ñuùc chuoâng
laø “Ñinh Söûu nieân, nhò nguyeät, nhò thaäp nhöït” töùc ngaøy 20 thaùng 2 naêm Ñinh Söûu. Nhöng hieän
chöa bieát naêm Ñinh Söûu laø naêm naøo cuûa Döông lòch, vì khoâng coù nieân hieäu cuûa vua neân khoù xaùc
ñònh. (1)
Thoâng thöôøng ngaøy xöa coù ghi ngaøy thaùng thì thöôøng coù ghi nieän hieäu cuûa Trieàu ñaïi, chuùng ta coù
theå nghò raèng: chuoâng naøy coù theå ñuùc vaøo thôøi Chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 –
1765) vì chuùa Voõ Vöông baét ñaàu xöng vöông, coù yù coi laõnh thoå Ñaøng Trong nhö moät nöôùc rieâng

315
bieät, khoâng chòu thaàn phuïc vua Leâ ôû Ñaøng Ngoaøi. Ngoaøi ra, teân chuøa laø Thieân Loäc Thieàn Toâng
coù theå laø thuoäc heä thoáng chuøa do caùc ñeä töû hoaëc phaùp toân cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn
(khai sôn chuøa Thieân Thai Thieàn Toâng) laäp ra, vì thôøi gian ñoù coù nhieàu ñeä töû vaø phaùp toân cuûa Toå
sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn khai sôn caùc chuøa ôû Khaùnh Hoøa vaø caùc tænh mieàn Trung nhö thieàn sö
Teá Hieån – Böûu Döông khai sôn chuøa thieân Böûu, Thieàn sö Ñaïi Böûu khai sôn chuøa Sa Long (sau
ñoåi laïi laø chuøa Linh Sôn)... Chuøa Thieân loäc Thieàn Toâng ñöôïc thaønh laäp trong tröôøng hôïp nhö sau:
Coù moät thieàn sö (chöa bieát phaùp danh vaø haønh traïng) ñeán caát am tranh ñeå tu haønh vaø hoaèng hoùa
ôû ñòa phöông. Gaàn chuøa coù moät caên nhaø cuûa Baø Saùu (khoâng roõ teân hoï) chuyeân ngheà nuoâi taèm.
Vaøo moät ñeâm muøa thu, trôøi traêng saùng trong maùt, coù boán ngöôøi ñaøn oâng löïc löôõng vaøo nhaø baø
Saùu nghó qua ñeâm. Nhaø chaät heïp vaø khoâng coù chieáu, khaùch möôïn boán chieác nong ñem ra ngoaøi
saân naèm nguõ.
Gaø gaùy ñaàu (khoaûng hai giôø saùng), baø Saùu thöùc daäy, töø trong nhaø ñi ra gieáng ñeå muùc nöôùc röûa
maët, vöøa böôùc ra saân, thaáy boán con raén lôùn naèm khoanh troøn trong caùc chieác nong, vaåy saùng ngôøi
döôùi aùnh traêng, baø kinh hoaøng, la hoaûng moät tieáng roài ngaõ xuoáng baát tænh. Khi tænh daäy, baø Saùu
thaáy boán ngöôøi khaùch ngoài quanh giöôøng, moät ngöôøi noùi: Baø ñöøng sôï, chuùng toâi laø Long Thaàn ôû
Thuûy Cung, vaâng lònh Long Vöông leân röøng laáy goã, ñöôïc baø giuùp ñôõ, chuùng toâi khoâng queân ôn.
Sau ñoù boán ngöôøi töø giaõ leân ñöôøng.
Qua thaùng sau, trôøi boãng möa taàm taõ suoát hai ngaøy ñeâm, nöôùc soâng chaûy traøn ngaäp ruoäng nöông,
laøng xoùm, nhaø cöûa bò luït loäi, nhaø Baø Saùu ôû treân goø cao nhöng nöôùc cuõng daâng leân ñeán saân, luù
ñeán theàm nhaø. Ñem ñeán, daân chuùng ai cuõng lo sôï luït vì nöôùc vaãn daâng leân cao. Baø Saùu cuõng lo
laéng, chong ñeøn ngoài nhìn nöôùc luït. Chôït boán ngöôøi khaùch hoâm tröôùc böôùc vaøo nhaø, moät ngöôøi
noùi: chuùng toâi ñöa goã veà Thuûy Cung, nhaân ñi ngang gheù thaêm baø, baø chôù lo, nöôùpc seõ xuoáng
trong ñeâm nay. Boán ngöôøi khaùch töø bieät. Ñeâm ñoù nöôùc ruùt daàn, saùng hoâm sau trôøi ñoå moät traän
möa “xoái buøn”, roài maây tan, trôøi naéng leân.
Luùc ñoù ôû chaân theàm nhaø baø Saùu, moät beø goã goàm toaøn loaïi goã quyù, naèm ngay ngaén nhö coù ngöôøi
saép xeáp, caây saïch seõ khoâng dính moät tí buøn. Baø Saùu bieát beø goã ñoù laø cuûa Long Thaàn taëng cho baø.
Nhöng baø nghó raèng: mình goùa buïa, laïi khoâng coù con chaùu. Chæ moät tuùp nhaø nhoû cuõng ñuû che
möa naéng, caát lôùn lao laøm gì cho meät. Vì vaäy, baø Saùu ñem daâng cuùng beø goã cho thieàn sö ôû am
tranh gaàn ñoù ñeå caát chuøa. Thieàn sö hoan hæ thu nhaän vaø duøng goã ñoù xaây döïng neân moät ngoâi chuøa
goã lôïp ngoùi lôùn trang nghieâm, vaø laáy teân Thieân Loäc, vôùi yù nghóa laø chuøa do loäc cuûa trôøi ban cho.
Sau chuøa vaøi traêm thöôùc, baø Saùu döïng moät ngoâi mieãu thôø boán vò Long Thaàn, ngöôøi daân thöôøng
goïi laø mieãu baø Saùu. Hieän nay mieáu ñöôïc daân laøng xaây caát laïi ñeå thôø baø Thieân Y-a-na, nhöng vaãn
goïi laø mieáu baø Saùu.
Döôùi thôøi vua Töï Ñöùc, thieàn sö Haûi Taïng truøng tu laïi chuøa Thieân Loäc. Na7m Töï Ñöùc 16 (1863),
thieàn sö Haûi Taïng vieân tòch taïi chuøa.
Naêm Giaùp Thìn (1964), chuøa Thieân Loäc ñöôïc truøng tu lôùn hôn xöa, trôû thaønh chuøa roäng lôùn ôû
quaän Dieân Khaùnh (tænh Khaùnh Hoøa) hieän nay.
LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA CHUØA THIEÂN LOÄC THIEÀN TOÂNG.
Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng naèm treân bôø soâng Caïn, thuoäc aáp Thanh Töï, thoân Phuù Aân Nam,
huyeän Dieân Khaùnh tænh Khaùnh Hoøa.
Ngoâi thaùp xöa nhaát trong khuoân vieân chuøa khoâng coù phaùp danh, nhöng bia coù ghi laø: “Laâm Teá
chaùnh toâng, tam thaäp thaát theá...” nhö vaäy vò Toå sö naøy thuoäc ñôøi 37 cuûa chi phaùi thieàn Lieãu
Quaùn, töùc laø phaùp danh coù chöõ “Ñaïi”, nhöng chöa bieát laø “Ñaïi” gì ?
Chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng hieän coøn thôø caùc long vò xöa, nhôø ñoù chuùng ta coù theå bieát ñöôïc
truyeàn thöøa ôû chuøa naøy nhö sau:

316
- Vò Toå xöa nhaát laø thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 37, chöa bieát phaùp danh (phaùp danh
coù chöõ “Ñaïi “ ?), coù leõ vò naøy ñöôïc baø Saùu nhöôïng caây caát chuøa theo söï tích treân.
- Truï trì tieáp theo vò Toå treân laø Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung sanh naêm Kyû Hôïi
91779). Vaøo thôøi vua Gia Long (1802 – 1820), Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung ñaõ
chöùng minh cho vieäc in laïi “Kinh Moâng Sôn Thí Thöïc” vì ôû chuøa coøn laïi quyeån kinh coù ghi
(chöõ Nho):
“Ñaïi Vieät Quoác, Dieân khaùnh phuû, Vónh Xöông huyeän, Xöông Haø toång, Thaùi An xaõ”
- An Döôõng töï, huùy Chöông Huaân töï Toâng Giaùo truï trì thuû hoä kinh.
- Thieân Loäc töï huùy thöôïng Ñaïo haï Nguyeân, Vieân Dung Hoûa thöôïng chöùng minh !
- Long Quang töï, huùy thöôïng Lieãu haï Ñaït, Baûo Höông Ñaïi sö truyeàn thoï.
Keä vaán:
Moãi nhöït thaàn hoân phaàn chuù höông,
Taï thieân, taï ñòa, taï quaân vöông.
Thöôøng kyø xöû xöû ñieàu hoøa thuïc,
Ñaûn nguyeân gia gia thoï maïng tröôøng.
Thaùnh chuùa hieàn thaàn an xaõ taéc.
Phuï töø töû thuaän aån gia nöông,
Töù phöông bình ñònh can qua töùc,
Tam chuùc toaøn xöông tuïng voâ cöông.
Chö gia ñaøn vieät tín cuùng...
Hoaø thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung vieân tòch vaøo ngaøy 23 thaùng 9 naêm Giaùp Ngoï (1834),
thoï 56 tuoåi.
- Sau khi Hoøa thöôïng Ñaïo Nguyeân – Vieân Dung vieân tòch, ñeä töû laø Thieàn sö Taùnh Hoàng – Haûi
Taïng (Laâm Teá, ñôøi 39) keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc.
Leã Vu L:an (raèm thaùng 7) Bính Daàn, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 9 (1856) thieàn sö Taùnh hoàng – Haûi
Taïng ñöùng ra xaây döïng laïi chuøa Thieân Loäc neân caây trình trong chuøa coù khaéc: “Töï Ñöùc cöûu nieân,
tueá thöù Bính Daàn, maïnh thu nguyeät caùt nhöït truøng kieán Thieân Loäc töï”.
Ngaøy 18 thaùng Chaïp naêm Quí Hôïi nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 16 (cuoái naêm 1863 ñaàu naêm 1864),
thieàn sö Taùnh hoàng – Haûi Taïng vieân tòch taïi chuøa.
Hoøa thöôïng Taùnh Hoàng – Haûi Taïng coù caùc ñeä töû noåi danh sau:
- Haûi Vinh – Phoå Töôøng keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc, tòch ngaùy 19 thaùng 11 naêm Taân Tò
(1881)
- Haûi Aân – Töø Ñieäp keá theá truï trì chuøa Thieân Loäc, sanh naêm Nhaâm Daàn (1832), tòch ngaøy 2
thaùng 9 naêm Taân Daäu (1921)
- Haûi Chaán – Chaùnh Kyù truï trì chuøa Khaùnh Long, sanh ngaøy 29 thaùng Chaïp naêm Quùi Maõo
(cuoái naêm 1913, ñaàu naêm 1914), thoï 71 tuoåi (coù ñeä töû laø Thanh Löông – Phoå Hieän).
- Haûi Hueä – Chaùnh Nhôn truï trì chuøa Ñaïi Phöôùc. (coù ñeä töû laø Thanh Trong – Nhö Phaùp).
Trong thôøi chieán tranh choáng Phaùp (1939 – 1945), chuøa Thieân Loäc bò hö haïi naëng.
Naêm 1955, Thöôïng toïa Thanh Trong – Nhö Phaùp veà truï trì chuøa Thieân Loäc, Thöôïng toïa ra söùc tu
söûa chuøa.
Naêm 1959, Thöôïng toïa thænh caây boà ñeà töø gioáng cuûa chuøa Linh Sôn (ñöôøng Coâ Giang – Saøi Goøn)
ñöôï veà troàng ôû vöôøn chuøa Thieân Loäc, hieän nay caây Boà ñeà, caønh laù toûa roäng xum xueâ.
Naêm Giaùp Thìn (1964), thöôïng toïa Nhö Phaùp vôùi söï hoã trôï cuûa Boån Ñaïo ñaõ xaây döïng laïi chuøa
Thieân Loäc roäng lôùn vaø vöõng chaéc hôn xöa.
Sau ñoù, Thöôïng toïa tieáp tuïc tu boå, troàng theâm caây caûnh... neân chuøa trôû neân nguy nga, töôi ñeïp
nhö hieän traïng ngaøy nay.

317
Chuøa quay maët veà höôùng Nam, nuùi Hoaøng Ngöu aùn ngöõ phía tröôùc chuøa ôû xa xa, soâng Caïn chaûy
ngang phía tröôùc chuøa.
Coång tam quan chuøa xaây theo kieåu laàu coå, maùi ngoùi cong nheï treân coång coù khaéc “Thieän Loäc
Thieàn Toâng töï”.
Phía sau coång laø hoà baùn nguyeät troàng hoa sen xanh töôi, ôû giöõa laø töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm.
ÔÛ saân tröôùc chuøa laø möôøi hai caây tuøng troàng thaønh hai haøng, nhö haøng côø daøn chaøo khaùch haønh
höông, töôïng tröng cho “thaäp nhò nhaân duyeân” trong giaùo lyù nhaø Phaät.
Töø saân nhìn vaøo chuøa, chuøa laø toøa nhaø roäng lôùn nguy nga kieán truùc theo loái coå nhöng xaây döïng
baèng vaät lieäu hieän ñaïi (coät ñuùc, vaùch gaïch toâ xi maêng...)
Tieàn ñöôøng laø moät toøa nhaø roäng 13m saâu 9m, noùc raát cao vaø co hai töøng maùi, ôû treân ñæng coù ñaép
hình hai con roàng cha72u maët traêng (löôõng long chaàu nguyeät).
Chaùnh ñieän roäng lôùn, thôø Phaät Döôïc Sö, Phaät Thích Ca, Boà taùt Di Laïc, Hoä Phaùp... Hai coät ôû
chaùnh ñieän ñöôïc ñaép noåi roàng quaân quanh. Ñaïi hoàng chung ôû chuøa cao 1,60m, naëng 34o kg, ñöôïc
ñuùc vaøo ngaøy trung thu naêm Bính Ngoï (29 – 9 – 1966). Chuøa coøn coù chuoâng baùo chuùng xöa coù
khaéc: “Ñinh Söûiu nieân, nhò nguyeät nhò thaäp nhöït” (20 thaùng 2 naêm Ñinh Söûu, coù leõ laø naêm 1817).
Phía treân chaùnh ñieän laø toøa baûo thaùp cao baûy töøng, thôø baûy vò Phaät thôøi quaù khöù.
Caûnh chuøa Thieân Loäc Thieàn Toâng ñöôïc moät du khaùch ca ngôïi trong baøi thô thaát ngoân ñöôïc löu
laïi taïi chuøa nhö sau:
Chuøa xöa söøng söõng taïi Dieân An
Thieân loäc nguy nga giöõa xoùm laøng.
Ñaïi thoï boà ñeà xanh toûa maùt,
Vöôn leân böûu thaùp giöõa khoâng gian,
Thaát Phaät töø toân toûa aùnh vaøng.
Phuïng vuõ long hoài vaàng nguyeät chieáu,
Ñaïi huøng böûu ñieän veû trang nghieâm.

VIII. CHUØA BAÛO LONG.

Chuøa Baûo Long ôû thoân Thuaän Myõ, xaõ Ninh Quang, quaän Ninh Hoøa, tænh Khaùnh Hoøa. Chuøa Baûo
Long môùi ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng nieân hieäu Ñoàng Khaùnh – Thaønh Thaùi (1886 – 1907) treân
neàn moät chuøa coå cuûa laøng phuïng cang ngaøy xöa.
Trong chuøa coù thôø 11 pho töôïng baèng ñoàng raát coå, coù töôïng laøm baèng ñoàng ñen, ñaëc bieät nhaát laø
pho töôïng Phaät Thích Ca cao lôùn baèng ngöôøi thaät, ñöôøng neùt chaïm troå, ñieâu khaéc raát tinh xaûo.
Theo lôøi truyeàn: Caùc töôïng Phaät naøy tröôùc ñaây laø töôïng chuøa laøng Phuïng Cang (nay ñoåi laïi laø xaõ
Ninh Höng) moät naêm luït lôùn, nöôùc cuoán caû chuøa vaø töôïng Phaät, phaùp khí... troâi ñi ñaâu maát, chæ
coøn moät soá tìm ñöôïc ôû ñòa phöông, ñöôïc thænh vaøo thôø ôû chuûa Baûo Long hieän nay.
ÔÛ trong vuøng coù moät con suoái saâu vaø roäng, daân ñòa phöông goïi laø “Suoái Baøu Saáu”. Suoái chaûy
giöõa hai laøng Thuaän Myõ vaø Phuïng Cang. Sau khi chuøa Phuïng Cang bò luõ cuoán troâi ñi maát, nôi
suoái Baøu Saáu thöôøng xaûy ra nhieàu hieän töôïng kyø dò:
Nghöõng ñeâm raèm, moàng moät, ngöôøi quanh vuøng thöôøng nghe tieáng chuoâng, tieáng moõ töø daùy Baøu
Saáu voïng leân. Thænh thoaûng vaøo nhöõng ngaøy toát trôøi, chieàu taïnh maùt, luùc chaïng vaïng toái, treân
maët nöôùc noåi leân moät chieác chieáu boâng, treân ñoù coù boán oâng laõo raâu toùc baïc traéng ngoài noùi
chuyeän, tieáng noùi nghe vaêng vaúng taän ngoaøi xa. Daân chuùng ñaõ sôï caù saáu döôùi Baøu Saáu, giôø ñaây
laïi nghe thaáy caûnh treân, ai cuõng sôï, khoâng daùm lui tôùi nôi Baøu Saáu.
Boán, naêm möôi naêm sau côn luït, daân laøng Thuaän Myõ vôùt ñöôïc ôû Baøu Saáu moät töôïng Phaät, beøn
laäp chuøa thôø phuïng. Sau khi chuøa Baûo Long ñöôïc xaây döïng xong, ngöôøi daân ñòa phöông laïi nghe

318
tieáng ñaïi hoàng chung vang leân töø Baøu Saáu. Laøng möôùn ngöôøi laën xuoáng xem thì thaáy Ñaïi hoàng
chung naëm döôùi nöôùc, treo lô löûng treân moät reã caây töø bôø suoái ñaâm ra. Laøng cho cöa reã caây vaø
thænh ñaïi hoàng chung ñöa veà chuøa Baûo Long.
Töôïng Phaät vaø ñaïi hoàng chung ôû chuøa Baûo Long quaû thaät laø baùu vaät cuûa daân laøng Phuïng Cang
ngaøy xöa neân daân thoân Thuaän Myõ ngaøy nay vaãn coøn giöõ ñöôïc.
Suoái baøu Saáu xöa coù nhieàu caù saâu, sau khi tìm ñöôïc töôïng Phaät, ñaïi hoàng chungø vaø chuøa Baûo
Long ñöôïc xaây döïng, caù saáu khoâng coøn nöõa. Suoái Baøu Saáu trôû neân moät nôi linh thieâng huyeàn bí,
daân chuùng ñòa phöông raát toân kính, khoâng daùm xaâm phaïm moät maûy may...
Sang ñeán theá kyû 20, ngöôøi daân ôû ñaây laïi truyeàn nhau moät caâu chuyeän huyeàn bí khaùc nöõa.
ÔÛ laøng Phuïng Cang coù moät ngöôøi ñaøn baø tuïc goïi laø baø Xaõ Maäp. Moät hoâm, baø thaáy moät con traâu
coø vaøo phaù luùa trong ruoäng cuøa baø. Baø noåi giaän chaïy ra naém ñuoâi traâu ñaùnh, traâu boû chaïy keùo
theo baø Xaõ Maäp nhaûy xuoáng suoái Baøu Saáu maát tích luoân. Ngöôøi nhaø möôùn thôï laën, moø tìm khaép
nôi maø khoâng thaáy daáu veát cuûa baø, töôûng baø ñaõ cheát chìm döôùi suoái saâu neân ngöôøi nhaø lo laøm leã
tang. Nhöng boán hoâm sau baø trôû veà, dung maïo treû trung vaø xinh töôi hôn tröôùc, ngöôøi trong nhaø
vaø daân laøng möøng rôõ, xuùm nhau ñeán hoûi thaêm. Baø ñaùp: chuyeän ôû coõi aâm khoâng theå keå ñöôïc cho
ngöôøi coõi döông bieát, vì loä “cô trôøi” (thieân cô) seõ bò cheát baát ñaéc kyø töû.
Moät thôøi gian qua baø Xaõ vaãn soáng bình yeân, chuyeän con traâu coø keùo baø Xaõ xuoáng Baøu Saáu
töôûng ngöôøi theá gian ñaõ queân laõng roài. Chaúng ngôø, moät hoâm, oâng Xaõ naên næ baø keå laïi söï vieäc
ngaøy xöa. Baø vui veû baøo: Neáu oâng muoán nghe, phaûi doïn moät böõa tieäc, môøi baø con ñeán ñaây chung
vui tröôùc khi toâi taï theá. Oâng Xaõ töôûng baø ñoøi giôõn vaø vì taùnh toø moø thuùc ñaåy, oâng Xaõ laøm böõa
tieäc, môøi baø coøn trong laøng ñeán döï.
Trong tieäc baø Xaõ keå raèng: khi baø ñaùnh con traâu coø, tr6au coø chaïi baø ñònh thaû ñiuoâi traâu ra, nhöng
tay baø bò dính chaët vaøo ñuoâi traâu, khoâng buoâng ra ñöôïc. Khi con traâu nhaûy xuoáng nöôùc, baø hoaûng
kinh, nhaém maét chôø cheát. Nhöng khi tænh laïi, môû maét ra baø thaáy mình ñang ñöùng tröôùc moät caûnh
cung ñieän nguy nga, laâu ñaøi loäng laãy, traùng leä, nhìn quanh khoâng thaáy con traâu ñaâu caû. Baø heát
söùc hoang mang, lo sôï laøm theá naøo. Ñöôøng saù roäng raõi töôi maùt, phong caûnh xinh ñeïp nhö coõi
tieân, nhöng khoâng thaáy boùng daùng moät ngöôøi naøo ñeå hoûi thaêm. Chôït coù hai ngöôøi xuaát hieän, maëc
quaàn aùo nhö lính thò veä cuûa vua quan ngaøy xöa. Baø hoaûng sôï ñònh boû chaïy, nhöng bò hoï baét ñöa
vaøo toøa laâu ñaøi roäng lôùn, ñeïp ñeõ, giaøu sang, böïc theàm vaùch ñaù baèng ñaù caåm thaïch, coät keøo chaïm
troå, sôn son theáp vaøng, trang trí chaâu baùu ngoïc ngaø, vaøng baïc chieáu saùng choùi loïi.
Hai ngöôøi lính daét baø qua khoûi trieàu ñình, roài qua moät saân roäng ñaày hoa thôm coû laï, sau cuøng ñeán
moät cung ñieän haøo quang, choùi caû maét, khi laïnh ôùn caû ngöôøi. Trong ñieän coù moät vò maëc long baøo
nhö böïc vua chuùa, raâu daøi, maét saùng, ngoài treân ngai vaøng röïc rôõ...
Noùi ñeán ñoù baø Xaõ Maäp ngaõ ñuøng ra taét thôû !

IX. CHUØA HOÄI PHÖÔÙC (CHUØA CAÙT).

Vaøo theá kyû 18, thieàn sö Tòch Vieãn – Hoàng Qui (Laâm Teá, ñôøi 35) vaân du ñeán nuùi Hoa Sôn (tuïc
goïi laø Hoøn Moät) thuoäc Khaùnh hoøa (nay thuoäc phöôøng Phöôùc Tieán, Thaønh phoá Nha Trang) thaáy
ñòa theá thanh tònh neân laäp am tranh tu haønh. Thieàn sö Hoàng Qui sanh ngaøy 19 thaùng 7 naêm Maäu
Tyù (coù leõ naêm 1708) hoaèng hoùa ôû ñaây 10 naêm thò tòch vaøo ngaøy moàng 8 thaùng 8 naêm Canh Ngoï
(1750).
Thieàn sö Phaät Aán – Quaûng Hieån keá theá hoaèng hoùa ôû am tranh naøy.
Thieàn sö Phaät Aán, sanh ngaøy 20 thaùng 11 naêm Nhaâm Daàn (coù leõ laø naêm 1722) thuoäc phaùi thieàn
Laâm Teá, ñôøi 35. Hieän chöa bieát thieàn sö Phaät Aán tu hoïc vôùi Hoøa thöôïng naøo, ôû ñaâu ? Chæ bieát

319
raèng, thieàn sö Phaät Aán tu haønh ôû am naøy moät thôøi gian, vieân tòch vaøo ngaøy muøng 9 thaùng chaïp
naêm Bính Thaân (ñaàu naêm 1777).
Ñoà chuùng laäp thaùp Lieân Hoa ôû chuøa treân nuùi Hoa Sôn ñeå thôø cuùng, hieän nay vaãn coøn (nhöng nhaø
cöûa daân chuùng ñang caát saùt caïnh thaùp, maát veû coå kính trang nghieâm thôøi xöa).
ÔÛ chuøa Hoäi Phöôùc hieän nay coù caëp caâu ñoái chöõ Noâm, töông truyeàn laø di buùt cuûa Thieàn sö Phaät
Aán:
“Bieån aùi döùt roài, chæ neûo Linh Sôn naøo maáy daëm,
Röøng thieâng lieãu ñaëng, qua mieàn Thieàn Truùc deã bao xa”
Keá theá truï trì chuøa laø Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån (Laâm Teá, ñôøi 36) thieàn sö Nhö Boån sanh naêm
Ñinh Maõo (1747) laø ñeä töû cuûa Thieàn Sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán (khai sôn chuøa Kim Sôn, truï trì
chuøa Baûo Phong ôû Khaùnh Hoøa). Thieàn sö Teá Ñieàn – Nhö Boån hoaèng Hoùa ôû nhieàu nôi vaø coù
nhieàu ñeä töû, neân long vò ñöôïc thôø ôû caùc chuøa (Hoäi Phöôùc, Kim Sôn... ôû Khaùnh Hoøa) vaø coøn ñöôïc
thôø ôû chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän).
Thieàn sö Teá ñieàn – Nhö Boån vieân tòch vaøo ngaøy muøng 5 thaùng 5 naêm Taân Daäu (1801), Ñaïi sö
Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm truï trì chuøa Linh Sôn hay chuøa Taân Long ôû xaõ Dieân Phuù (huyeän Dieân
Khaùnh, Khaùnh Hoøa) kieâm truï trì Hoäi Phöôùc.
Naêm 1802, vua Gia Long leân ngoâi, ñaát nöôùc ñöôïc thaùi bình sau thôøi gian daøi noäi chieán, Phaät
Giaùo ñöôïc phuïc höng. Vaøo thôøi vua Gia Long (1802 – 1820) Ñaïi sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm
dôøi chuøa Hoäi Phöôùc töø treân nuùi Hoa Sôn xuoáng vuøng ñoàng caùt ôû phía Baéc chaân nuùi caùch chuøa cuï
khoaûng 500m, chuøa luùc ñoù naèm giöõa caùnh ñoàng caùt meânh moâng, neân daân ñòa phöông baét ñaàu goïi
laø “Chuøa Caùt”. Vaøo ñaàu thôøi nhaø Nguyeãn ñoù, ñaát nöôùc thanh bình, daân chuùng laøm aên phaùt ñaït,
daân chuùng veà soáng ôû Nha Trang ngaøy caøng ñoâng neân nhaø cöûa xaây caát ngaøy caøng nhieàu, xoùm
laøng daân chuùng bao quanh chuøa Caùt ngaøy caøng ñoâng. Caùnh ñoàng Caùt meânh moâng khoâng coøn nöõa
maø trôû thaønh xoùm laøng, caûnh thanh tònh cuûa chuøa Caùt ngaøy xöa khoâng coøn nöõa. Vì vaäy, ca dao ôû
ñòa phöông coù caâu noùi leân caûnh ñau loøng ñoù nhö sau:
Ngaøy xöa chuøa Caùt meânh moâng,
Ngaøy nay chuøa Caùt naèm trong xoùm laøng.
Coù leõ caûnh oàn aøo naùo nhieät cuûa xoùm laøng xung quanh ñaõ khieán cho Ñaïi sö Chaùnh Nieäm khoâng
coøn muoán ôû chuøa Hoäi Phöôùc nöõa, neân Ñaïi sö trôû veà caûnh thanh tònh cuûa chuøa Linh Sôn vaø giao
chöùc truï trì chuøa Hoäi Phöôùc cho ñeä töû laø Ñaïo An – Phoå Nhuaän.
Ngaøy 30 thaùng 7 naêm Canh Ngoï (1810) Ñaïi sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm vieân tòch ôû chuøa Linh
Sôn, (Ñaïi sö sanh naêm Canh Daàn 1710 ?) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa.
Ñaïi sö Ñaïo An – Phoå Nhuaän, sanh ngaøy 24 thaùng 11 naêm Taân Söûu (1781), thuoäc chi phaùi Lieãu
Quaùn, (laâm Teá, ñôøi 38). Vaøo khoaûng naêm Nhaâm Ngoï ñôøi vua Minh Maïng (1822), Ñaïi sö Phoå
Nhuaän truøng tu laïi chuøa Hoäi Phöôùc, chuù taïo theâm Phaät töôïng, phaùp khí vaø ñuùc ñaïi hoàng chung
cho chuøa.
Coång chuøa khaéc caëp caâu ñoái, trong ñoù coù chöõ “Hoäi Phöôùc Thieàn Moân” nhö sau:
“Hoäi taán nhaân duyeân phöôùc
Thieàn khai trí ñoä moân”
Ñaïi sö Ñaïo An – Phoå Nhuaän vieân tòch vaøo ngaøy 22 thaùng 8 naêm Taân Söûu (1841) ôû chuøa Linh
Sôn.
Ñaïi sö Taùnh Minh – Trí Quang sanh ngaøy 23 thaùng 9 naêm Aát Söûu (1805), keá theá truï trì chuøa Hoäi
Phöôùc ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 24 thaùng 5 naêm Quùi Söûu (1913) Ñaïi sö phoù chuùc cho ñeä töû baøi
keä boán caâu coù 9 chöõ “Nhöùt”:
Nhöùt thaønh thöôïng ñaït, nhöùt thaønh tinh.
Nhöùt cuù lieãu nhieân, nhöùt cuù minh

320
 Nhöùt ñöùc, nhöùt taâm, haøm nhöùt nieäm.
Nhöùt taâm tònh ñoä, nhöùt traàn thanh.
Sau khi Ñaïi sö Taùnh Minh – Trí Quang vieân tòch, caùc vò taêng thuoác chi phaùi Chuùc Thaùng ñeán
thay truï trì chuøa Hoâi Phöôùc.
- Sö Aán Hueä – Minh Ñaêng, hieäu Hoaèng Dieãn (Laâm Teá, ñôøi 39) hoaèng hoùa vaøi naêm.
- Sö Aán Löông – Toå Nhaï, hieâu Dieäu Boån (Laâm Teá, ñôøi 39)
- Sö Nhö Hueä – Giaûi Thöùc, hieäu Thieân Taâm (Laâm Teá, ñôøi 41)
Ñaïi sö Thieân Taâm sanh ngaøy 14 thaùng 3 naêm Quùi Söûu (1853). Ñaïi sö truøng tu laïi chuøa vaø naêm
Nhaâm Daàn, Thaønh Thaùi thöù 14 (1902), Ñaïi sö taùi taïo laïi ñaïi hoàng chung. Ñaïi sö tòch vaøo ngaøy 23
thaùng 2 naêm Aát Tò (1905).
- Sau khi Ñaïi sö Thieân Taâm tòch, sö Thanh Minh – Hueä Chaâu, hieäu Phaùp Minh (Laâm Teá, ñôøi
41) thay theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.
Sö Phaùp Minh sanh ngaøy 14 thaùng 3 naêm Quùi Söûu (1853) vaø tòch vaøo ngaøy 5 thaùng 2 naêm Giaùp
Daàn (1914) khoâng coù sö thay theá.
- Daân laøng Phöông Saøi thænh Hoøa thöôïng Chôn Höông – Thieân Quang ôû chuøa Linh Sôn (Vaïn
Ninh, huyeän Ninh Hoøa, Khaùnh Hoøa) veà truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.
Hoøa thöôïng Thieân Quang thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 40 (chi phaùi Chuùc Thaùnh), sanh naêm
Nhaâm Tuaát (1862) sau moät thôøi gian truï trì chuøa Hoäi Phöôùc (1915 – 1957) Hoøa thöôïng trôû veà
hoaèng hoùa ôû chuøa cuõ (Linh Sôn) cho ñeán ngaøy vieân tòch (ngaøy 25 thaùng chaïp naêm Maäu Daàn,
naêm 1938).
- Naêm 1917, Ñaïi sö Thanh Chaùnh – Quaûng töôøng, hieäu Phöôùc Töôøng (Laâm Teá, ñôøi 41) thay
theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc. Ñaïi sö Phöôùc Töôøng sanh ngaøy 15 thaùng 5 naêm Ñinh Maõo (1867),
queâ ôû Löông Loäc, huyeän Tuy Phöôùc, tænh Bình Ñònh. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa
Hoäi Phöôùc, Ñaïi sö Phöôùc töôøng veà truï trì chuøa Thieân Böûu ôû huyeän Ninh Hoøa (Khaùnh Hoøa)
cho ñeán ngaøy vieân tòch, 28 thaùng 7 naêm Nhaâm Thaân (1932).
- Keá theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc sau ñoù laø Ñaïi sö Thò Thoï – Haønh Giaùo hieäu Nhôn Hieàn (Laâm
Teá 42) sanh naêm Kyû Muøi (1859) vaø tòch vaøo ngaøy 12 thaùng 9 naêm Kyû Tò, ñôøi vua Baûo Ñaïi
(1929).
- Naêm 1929, Ñaïi sö Aán Ngaân – Tín thaønh (Laâm Teá, ñôøi 43) thay theá truï trì chuøa Hoäi Phöôùc.
Ñaïi sö Tín Thaønh, queâ ôû Quaûng Ngaõi, sanh naêm Aát Daäu (1885).
Naêm Canh thìn (1940), ñôøi Baûo Ñaïi chuøa Hoäi Phöôùc ñöôïc saéc töù.
Trong thôøi gian Nhaät ñaûo chaùnh Phaùp (1945), Ñaïi sö Tín Thaønh veà queâ vaø bò trôû ngaïi ôû ñoù,
khoâng trôû voâ chuøa Hoäi Phöôùc ñöôïc.
- Naêm 1949, daân laøng Phöông Saøi laïi thænh Ñaïi sö Ñoàng Kænh – Tín Quaû veà truï trì chuøa Hoäi
Phöôùc.
Naêm 1956 Hoøa thöôïng Tín Thaønh trôû vaøo Nha Trang khai sôn chuøa Phöôùc Ñieàn ôû xoùm Xöôûng
(gaàn chuøa Haûi Ñöùc) vaø hoaèng hoùa ôû ñaây cho ñeán kho vieân tòch vaøo ngaøy moàng 10 thaùng 12 naêm
Maäu Tuaát (ñaàu naêm 1959).
Ñaïi sö Ñoàng Kænh – Tín Quaû sanh ngaøy 16 thaùng 9 naêm Taân Maõo (1891), queâ ôû xaõ hoøa Thaéng,
huyeän Tuy Hoøa, tænh Phuù Yeân, xuaát gia naêm 12 tuoåi ôû chuøa Long Khaùnh, huyeän Tuy Hoøa tænh
Phuù Yeân, 18 tuoåi thoï giôùi Sa di trong giôùi ñaøn ôû chuøa Hoà Sôn (Tuy Hoøa, Phuù Yeân).
Sau ñoù sö tín Quaû vaøo Khaùnh Hoøa tham hoïc vaø hoaèng hoùa. Naêm 1945 sö Tín Quûa thoï giôùi Boà
Taùt trong giôùi ñaøn ôû chuøa Haûi Ñöùc (Nha Trang). Sö caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Thò Thoï – Haønh
Giaùo (Nhôn Hieàn) ôû chuøa Hoäi Phöôùc. Naêm 1949, ñaïo sö Tín Quaû veà thay theá truï trì chuøa Hoäi
Phöôùc.

321
Trong thôøi gian hoaèng hoùa, Hoøa thöôïng Tín Quûa ñaõ khai sôn 5 chuøa ôû Khaùnh Hoøa: Chuøa Thieàn
Laâm (Ñoàng Ñeá) naêm 1967, chuøa Long Hoa ôû Vaïn thaéng (Vaïn Ninh) naêm 1960, chuøa Phöôùc Ñieàn
ôû Dieân Sôn (Dieân Khaùnh) naêm 1970, chuøa Baûo Hoa ôû Ninh Quang (Ninh Hoøa) naêm 1971 vaø
chuøa Chaâu Long (Vaïn Ninh) naêm 1974.
Hoøa thöôïng Ñoàng Kænh – Tín Quaû vieân tòch vaøo ngaøy 13 thaùng 8 naêm Maäu Ngoï (1978), ñoà chuùng
laäp thaùp thôø trong khu thaùp Toå treân nuùi phía sau chuøa Long Sôn (Nha Trang). (1)

(1) Tham khaûo taøi lieäu ôû chuøa Hoäi Phöôùc.

Truï trì chuøa Hoäi Phöôùc hieän nay laø Thöôïng toïa Chuùc Thoï – Phaùp Ñöùc, hieäu Quaûng Thieän.
Thöôïng toïa Quaûng Thieän chaêm lo truøng tu chuøa Hoäi Phöôùc vaø xaây döïng thaùp Boà ñeà thôø chö Toå
sö cuûa chuøa.

Hình:
- Bia thaùp Toå Phaät Aán treân nuùi Hoa Sôn (Thaùp ñöôïc truøng tu naêm 1972)
- Thaùp Boà ñeà ôû chuøa Hoäi Phöôùc hieân nay.

CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ MOÄT SOÁ CHUØA KHAÙC THUOÄC MIEÀN TRUNG.

I. CHUØA KIN LONG.

Chuøa kim Long ôû ñænh nuùi Thaàn Ñinh, huyeän Phong Loäc, dinh Quaûng Bình, nay laø huyeän Leä
Ninh, tænh Quaûng Bình.
Theo truyeàn thuyeát, chuøa Kim Long khoâng bieát ñöôïc laäp vaøo naêm naøo, nhöng ñöôïc Noäi taùn Ñaøo
Duy Töø (1572 – 1634) xaây döïng laïi vaøo thôøi Chuùa Saõi – Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (1613 – 1634).
Trong thôøi gian ñöôïc Chuùa Saõi cöû giöõ chöùc Thoáng suaát Ñaïo Löu Ñoàn vaøo khoaûng naêm Canh Ngoï
(1630), Noäi taùn Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø thöôøng ñi quan saùt ñòa hình vuøng traán ñoùng vaø lo xaây
luõy Tröôøng Duïc, nhaân ñoù thöôøng leân du ngoaïn ôû nuùi Ñaâu Maâu. Moät hoâm, Ñaøo Duy Töø gaëp moät
oâng giaø raâu toùc baïc phô daùng tieân phong ñaïo coát, hieäu laø Hoaøng Phuû, treân nuùi Ñaâu Maâu. Cuï
Hoaøng Phuû heïn Ñaøo Duy Töø ñeán chuøa treân nuùi Thaàn Ñinh seõ trao cho saùch thaàn (Saùch quí).
Ñuùng heïn Ñaøo Duy Töø ñeán chuøa treân nuùi Thaàn Ñinh gaëp Hoaøng Phuû. Ñaøo Duy Töø hoûi thaêm thì
Hoaøng Phuû cho bieát: Ngaøi voán ôû Bích Ñoäng (traán Ninh Bình) nhaân nhaøn du ñeán vieáng vuøng naøy.
Trao saùch vaø noùi xong Hoaøng Phuû bieán maát. Ñaøo Duy Töø coù laøm baøi kyù baèng chöõ Noâm keå laïi
vieäc naøy ñöôïc truyeàn tuïng thôøi ñoù, nhöng hieän nay baøi kyù naøy ñaõ maát. Coù leõ sau ñoù, Ñaøo Duy Töø
cho xaây döïng laïi chuøa Kim Phong (naêm Canh Ngoï 1630).
Traûi qua thôøi gian chieán tranh, chuøa treân ñænh nuùi vaéng bò hoang pheá. Maõi ñeán naêm Minh Maïng
thöù saùu (1825), sö truï trì (teân laø Traàn Gia Hoäi, chöa roõ phaùp danh) xaây döïng laïi chuøa baèng caây
lôïp tranh.
Naêm Minh Maïng thöù 10 (1829) ngöôøi ôû ñòa phöông teân laø Leâ Vaên Truùc quyeân tieàn thieän nam tín
nöõ xaây chuøa baèng ngoùi.
Cuõng trong thôøi gian truøng tu ñoù, thuyeàn buoân vôùt ñöôïc moät Ñaïi hoàng chung ôû cöûa Nhaät Leä, ñem
cuùng cho chuøa Kim Phong,

II. CHUØA KÍNH THIEÂN (CHUØA HOAÈNG PHÖÔÙC).

Chuøa Kính Thieân hay chuøa Hoaèng Phöôùc ôû phöôøng Thuaän Traïch, huyeän Leä Thuûy, phuû Taân Bình
nay thuoäc huyeän Leä Ninh, tænh Quaûng Bình chuøa ñaõ laäp töø theá kyû 16.

322
Trong saùch OÂ Chaâu caän luïc (vieát naêm 1555), Döông Vaên An vieát: “Chuøa Kính Thieân ôû gaàn traïm
Bình Döông, huyeän Leä Thuûy, giöõa nôi nöôùc bieån vôøn quanh, non xanh bao boïc, noåi baät leân moät
ngoâi chuøa treân nuùi. Nhaø phöông tröôïng vaø caùc trai phoøng san saùt... quûa laø moät ngoâi chuøa lôùn ôû
phuû Taân Bình, chuøa coù quaû chuoâng lôùn naëng ngaøn caân, xöa töøng coù Taêng quan truï trì vaø ñöôïc
caáp Saøi phu (ngöôøi queùt doïn) ñeå phuïng söï. Chuøa coù vöôøn hoa, vôùi caûnh hoa rôi chim hoùt cho ñeán
gaàn ñaây chæ coøn laø di tích moät khu vöôøn cuõ maø thoâi”.
Naêm Kyû Daäu (1609), Ñoan quoác coâng Nguyeãn Hoøang cho xaây döïng moät ngoâi chuøa môùi treân neàn
chuøa cuõ ñaët teân laø chuøa Kính Thieân.
Naêm Bính Thaân (1716) chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725) cho truøng tu laïi chuøa, ñích thaân
cheá lieãn chöông: ban moät bieån teân chuøa moät taám hoaønh ñeà boán chöõ lôùn “Voâ song phuùc ñòa” (Ñaát
phuùc khoâng hai) vaø naêm caëp caâu ñoái chöõ Nho, trong ñoù coù caâu:
“Huyeàn baûo kính vu khoâng ñöôøng, saâm nghieâm vaïn töôïng.
Xaùn taâm ñaêng vu tónh ñòa, dieäu chöùng voâ vi.”
(Treo göông baùu ôû nhaø “khoâng”, ñai nghieâm muoân veû,
Ñeøn taâm saùng nôi ñaát Phaät, dieäu chöùng voâ vi.)
Naêm 1821, trong chuyeán kinh lyù ra Baéc Thaønh (Thaêng Long). Vua Minh Maïng ñi ngang Quaûng
Bình gheù thaêm chuøa Kính Thieân vaø ñoåi teân chuøa laïi laø chuøa Hoaèng Phuùc. Naêm 1823 vua caáp 100
löôïng baïc vaø cho binh lính phuï giuùp truøng tu chuøa.
Naêm 1826, vua laïi caáp 150 löôïng baïc ñeå tu söûa chuøa.
Naêm 1824, cuõng nhaân chuyeán ñi kinh lyù ra Baéc Thaønh (Thaêng Long), ñeå laøm leã phong, vua
Thieäu Trò vieáng chuøa Hoaèng Phuùc, vua noùi raèng: “Chuøa naøy do lieät Thaùnh ñôøi tröôùc döïng leân,
neùt chöõ cuûa tieân thaùnh coøn choùi saùng vaø löu maõi ôû chuøa. Thöôïng hoaøng töøng caáp tieàn baïc, ñaët
teân hay cho chuøa thöïc laø moät caûnh ñeïp (thaéng tích) trong caûnh Phaät”. Nhaân ñoù vua caáp 300 quan
tieàn ñeå truøng tu chuøa, vua laøm moät baøi thô, sau ñoù cho khaéc vaøo baûng ñoàng ñeå treo trong chuøa.

II. CHUØA LONG PHÖÔÙC (LONG PHUÙC)

Chuøa Long Phuùc ôû phöôøng An Tònh, huyeän Ñòa Linh, sau naøu laø huyeän Gio Linh hay Vónh Linh,
tænh Quaûng Trò.
Vuøng ñaát Gio Linh laø nôi ñaàu tieân chuùa Nguyeãn Hoaøng laäp dinh phuû khi vaøo traán thuû Thuaän Hoùa
(naêm 1558), sau môû roäng thaønh “Xöù Ñaøng Trong”. Daân chuùng ba phöôøng An Ñònh, An Höôùng vaø
Phöông Xuaân (Quaûng Trò) töôûng nhôù coâng ñöùc cuûa chuùa Tieân (Nguyeãn Hoaøng) neân laäp mieáu ñeå
thôø. Naêm 1821, vua Minh Maïng caáp 100 löôïng baïc vaø caây goã ñeå tu söûa mieáu.
Naêm Quùi Muøi (1823) vua Minh Maïng cho bieán ñoåi mieáu, laäp thaønh chuøa, ñaët teân laø chuøa Long
Phöôùc (Long Phuùc) caáp cho 100 löôïng baïc vaø caây goã ñeå xaây döïng laïi chuøa. Sau khi chuøa hoaøn
thaønh, vua ban theâm cho 300 quan tieàn vaø caáp cho chuøa 650 maãu ruoäng ñaát coâng ñeå duøng vaøo
vieäc thôø cuùng ôû chuøa. Vua cuõng caáp cho chuøa ba ngöôøi phu dòch (töï phu). Naêm sau (1824), vieäc
truøng tu chuøa Long Phöôùc hoaøn thaønh, vua xuoáng duï sai Veä uùy Toân Thaát Ñaïo ñeán chuøa laøm leã
“Caùo thaønh”, duï cuûa vua ban vaøo ngaøy moàng 7 thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 5 (1824) vieát raèng:
Chuøa Long Phöôùc ôû Quaûng Trò thuoäc trieàu tröôùc xaây döïng ñeå thôø Thaùnh tích cuûa Ñöùc Thaùi Toå
Gia duï Hoaøng ñeá ta.
Naêm Minh Maïng thöù 2 (1821) Traãm töø cung Thuùy Hoa tuaàn du ra Baéc, cung kính chieâm ngöôõng
daáu tích cuõ, töôûng nhôù ñöùc xöa, ñaõ saéc ba phöôøng thuoäc ñòa phaän aáy laø An Ñònh, An Höôùng,
Phöông Xuaân truøng tu laïi. Sau ñoù laïi sai phaùi vieân ñem cho 100 löôïng baïc cuøng caây goã vaät lieäu
xaây caát. Ngay ñeán ñoà thôø caùc thöù, ñeàu cho cung caáp ñaày ñuû.

323
Khi vieäc truøng tu ñaõ xong, lieàn phaùi Veä uùy Toân Thaát Ñaïo ra ñeå caùo leã thaønh. Nhaân ñaây, ñeå cung
caáp cho vieäc phuïng thôø ôû chuøa, chuaån cho trích ruoäng ñaát coâng ôû ba phöôøng: laáy phöôøng An
Ñònh 30 maãu, phöôøng An Höôùng 20 maãu, phöôøng Phöông Xuaân 15 maãu. Truyeàn cho 65 maãu naøy
ñöôïc mieãn thueá vaø giao cho ba phöôøng aáy ñôøi ñôøi gìn giöõ ñeå phuïng thôø.
Cai baï (Quaûng Trò) haõy tuaân duï thi haønh ngay.

IV. CHUØA THIEÂN TOÂN

Chuøa Thieân Toân ôû xaõ Ñaâu Kinh, huyeän Trieäu Phong, dinh Quaûng Trò, nay laø huyeän Trieäu Phong,
tænh Quaûng Trò do chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn (1648 – 1687) xaây döïng. Sau khi xaây xong,
chuùa Hieàn ban cho töôïng Phaät ñoà thôø, bieån ngaïch theáp vaøng.
Sau vì chieán tranh taøn phaù, chuøa bò hoang pheá.
Muøa ñoâng naêm Taân Tò (1821), vua Minh Maïng tuaàn du ra Baéc Thaønh, khi ñi ngang xaõ Ñaâu Kinh,
daân chuùng ñòa phöông taâu xin vôùi vua cho truøng tu laïi chuøa Thieân Toân do Chuùa Hieàn ñaõ xaây
döïng xöa kia.
Thaùng 4 naêm Nhaâm Ngoï (1822), vua Minh Maïng ra leänh cho quan ôû Quaûng Trò ñöùng ra lo xaây
döïng laïi chuøa Thieân Toân, cho 100 ngöôøi thôï röøng lo laáy goã, caáp 300 quan tieàn, 100 vuoâng gaïo vaø
mieãn moät naêm thueá cho daân trong xaõ Ñaâu Kinh ñeå hoï lo vieäc söûa chuøa.
Thaùng 5 naêm Canh Tyù (1840), vua Minh Maïng ban cho 500 quan tieàn ñeå truøng tu chuøa Thieân
Toân.

V. CHUØA BAÙT NHAÕ.

Chuøa Baùt Nhaõ hay: “Saéc töù Long Sôn Baùt Nhaû töï” thöôøng ñöôïc goïi laø nhaø Toå ôû treân nuùi Long
Sôn, thuoäc thoân Myõ Thaïnh, xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù Yeân.
Chuøa Baùt Nhaõ do Hoøa thöôïng Sôn Nhaân thaønh laäp vaøo khoaûng cuoái theá kyû 18.
Hoøa thöôïng Sôn Nhaân töùc Thieàn sö Giaùc Ngoä, huùy Taùnh Thoâng, hoï Nguyeãn ngöôøi phuû Gia Ñònh,
thuoäc chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn, theá heä 39 (truyeàn theo baøi keä: “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi
Thanh Tröøng...)
Nguyeân tröôùc ñi laøm vieäc quan, ñaäp phaù xaây thaønh, moät hoâm phaù trong taûng ñaù thaáy moät töôïng
Phaät, ngaøi xin thoâi vieäc, mang töôïng Phaät ñi vaøo röøng nuùi ñeå tu khoâng giao thieäp vôùi ngöôøi ñôøi
nöõa maø khoâng ai bieát ngaøi ñi ñaâu ?
Sau ñoù ngaøi thoï giaùo vôøi Hoøa thöôïng Ñaïo Duïng – Ñöùc Quaûng, ñöôïc ban phaùp danh Taùnh Thoâng
– Giaùc Ngoä, khoâng roõ ngaøi tu hoïc ô ûñaâu vaø trong thôøi gian bao laâu ?
Moät thôøi gian sau, ngöôøi daân ôû vuøng nuùi Long Sôn, thuoäc laøng Phuø Myõ, huyeän Ñoàng Xuaân, tænh
Phuù Yeân thaáy thieàn sö Giaùc Ngoä xuaát hieän ôû trong chuøa hang treân nuùi naøy, vuøng röøng nuùi ñoù voán
coù nhieàu coïp, daân ôû xoùm nuùi laäp chuøa Hang ôû ñoù töø laâu maø khoâng daùm ñeán leã baùi vì sôï coïp. Luùc
thaáy thieàn sö Giaùc Ngoä ôû ñoù ai cuõng ngaïc nhieân vaø kinh sôï, hoûi ngaøi sao khoâng sôï coïp ? Thieàn sö
Giaùc Ngoä ñaùp: “Coïp maëc coïp, mình maëc mình, coù can chi maø sôï.”
Ngaøi thöôøng aên rau coû, khoâng duøng gaïo côm. Daân ñòa phöông keå raèng: Moät hoâm coù bònh dòch noåi
leân, ôû caùc nôi khaùc coù nhieàu ngöôøi beänh cheát, ngöôøi daân ñòa phöông xin ngaøi caàu ñaûo, cho neân
ñöôïc yeân. Hoï ñem vieäc aáy trình quan ñòa phöông.
Trong luùc ñoù, quan Tuaàn vuõ tænh Phuù Yeân coù ngöôøi con bò bònh ñau buïng, nhieàu thaày thuoác chöõa
vaãn khoâng heát. Quan Tuaàn vuõ nghe tin, sai hai vieân ñoäi côõi ngöïa leân nuùi Long Sôn môøi thieàn sö
Giaùc Ngoä. Ngaøi hoûi tænh ôû höôùng naøo ? hai vieân ñoäi chæ veà höôùng ñoâng. Ngaøi baûo hoï ñi tröôùc roài
ngaøi seõ ñeán. Nhöng hai vieân ñoäi côõi ngöïa veà ñeán dinh Tuaàn vuõ thì ñaõ thaáy ngaøi ñeán ñoù roài.
Thieàn sö Giaùc Ngoä maëc quaàn aùo baèng voû caây, laáy hai mieáng goã laøm guoác nhöng ñi raát mau.

324
Quan Tuaàn vuõ môøi ngaøi vaøo thaêm bònh cho con gaùi, ngaøi ngoài nguyeân ôû ñoù, ñoïc moät caâu chuù,
thình lình nghe moät tieáng “Soaït”, thaáy moät ngöôøi gioáng nhö taám luïa töø trong buoàng coâ gaùi vuït
löôùt ra ngoaøi, töùc thì coâ gaùi heát beänh. Quan Tuaàn vuõ trình vieäc ñoù veà trieàu ñình Hueá.
Cuoái naêm Minh Maïng 19 (1838), vua ñöôïc taâu trình veà thieàn sö Giaùc Ngoä ôû chuøa Baùt Nhaõ laø böïc
tu haønh khoå haïnh, taøi ñöùc cao thaâm neân cho xuoáng duï trieäu veà trieàu ñình (Hueá). Vua môøi vaøo
cung noäi ñeå hoûi han veà caên nguyeân ñaéc ñaïo. Thieàn sö Giaùc Ngoä luùc ñoù ñaõ 80 tuoåi, ñaõ tòch coác
hôn 40 naêm, coù nhieàu thaàn thoâng ñaëc bieät, vua raát kính moä neân ban thöôïng troïng haäu, nhöng
thieàn sö töø taï khoâng nhaät.
Nhaân dòp chuøa Giaùc Hoaøng môùi hoaøn thaønh vaøo thaùng 2 naêm Minh Maïng 20 (1839) (chuøa ñöôïc
xaây ngay nôi dinh luùc vua coøn laø Thaùi töû). Vua cöû thieàn sö Giaùc Ngoä laøm truï trì chuøa naøy. Nhöng
ôû chuøa Giaùc Hoaøng ñöôïc moät thaùng, thieàn sö Giaùc Ngoä laïi xin vua cho trôû veà nuùi Long Sôn (Phuù
Yeân) ñeå tu haønh.
Vua cöû thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh ôû chuøa Baùo Quoác veà laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng.
Nhaân dòp leã Vu Lan naêm Minh Maïng thöù 21 (1840), vua cho laäp trai ñaøn an vò Phaät ôû chuøa Giaùc
Hoaøng vaø chuøa Linh Höïu. Nhaân dòp ñoù, vua cho môøi caùc danh taêng ôû khaép nöôùc veà döï leã, Thieàn
sö Giaùc Ngoä – Taùnh Thoâng truï trì chuøa Baùt Nhaõ ôû Long Sôn (Phuù Yeân) cuõng ñöôïc môøi veà döï.
Sau khi tieáp xuùc vaø sau khi trai ñaøn hoaøn maõn, vua Minh Maïng heát söùc kính phuïc ñaïo ñöùc cuûa
Thieàn sö Giaùc Ngoä, neân phong cho sö chöùc Taêng cang vaø aân thöôûng 20 löôïng baïc, taêng phuïc,
quaàn aùo... Vua coøn ra leänh cho ñöa ngöïa traïm töø Kinh ñoâ Hueá veà chuøa Baùt Nhaõ ôû Phuù Yeân, theo
nghi veä cuûa moät ñaïi thaàn ñi coâng taùc vaø vua coøn ra leänh cho quan Tuaàn vuõ Phuù Yeân phaûi lo
truøng tu chuøa Baùt Nhaõ.
Naêm Nhaâm Daàn (1842) Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä vieân tòch ôû chuøa Baùt Nhaõ thoï 87
tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp raát lôùn thôø trong khuoân vieân chuøa, (nhö vaäy coù theå Hoøa thöôïng Sôn Nhaân
sanh naêm Bính Tyù 1756).
Khoâng bieát Hoøa thöôïng Sôn Nhaân coù vieát saùch naøo khoâng, nhöng trong nhieàu kinh saùch ñaõ in
thôøi ñoù, Hoøa thöôïng Sôn Nhaân ñaõ coù ñoùng goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc khaéc in:
- Kinh Voâ Löôïng ngóa do Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi in laïi naêm Kyû Söûu (1829).
- “Höùa söû vaên truyeän” laø taäp thô chöõ Noâm ñöôïc Thieàn sö Toaøn Nhöït san boå laïi vaø khaéc in.
Tieáp noái truyeàn thoáng hoä trì chaùnh phaùp cuûa Hoøa thöôïng Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä nhö Baûo
Thanh, Baûo Taïng, Baûo Keá... cuõng ñaõ ñöùng ra lo khaéc baûn in laïi nhieàu saùch.
Taïi chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieàn (Ñoàng Thieàn töï), laø moät trong caùc chuøa cuûa caùc Coâng chuùa nhaø
Nguyeãn ôû Kinh ñoâ Hueá, coù thôø long vò cuûa Hoøa thöôïng Sôn Nhaân.
Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä coù nhieàu ñeä töû, hieän chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùc vò sau:
- Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh truï trì chuøa nuùi Chöùa Chan (Gia Ray – Long Khaùnh),
chuøa Vaân Sôn vaø chuøa Baøn Long (Long Ñieàn – Baø Ròa), coù theå vieân tòch ôû chuøa nuùi Chöùa
Chan (?)
- Thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng truï trì chuøa Thaïch Sôn (Phuù Yeân) vaø laäp chuøa ôû nuùi Coå
Thaïch vaø vaøo hoaèng hoùa ôû caùc chuøa: Chaâu Sôn Vieân töï, Ngoïc Tuyeàn hay chuøa Thaùp (nuùi
Kyø Vaân), Böûu An vieân tòch ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa).
- Thieàn sö Baûo Chôn (chöa roõ teân huùy laø Haûi gì ?) coù thôøi gian truï trì chuøa Long Vaân, chuøa
Goø Moïi (nay thuoäc thò xaõ Vónh An tænh Ñoàng Nai) vaø vieân tòch taïi hang “Long Coác” (hang
Roàng) treân nuùi Chöùa Chan (Ñoàng Nai).
- Thieàn sö Baûo Keá truï trì chuøa Phöôùc Sôn (Phuù Yeân).
- Thieàn sö Haûi Löu – Maät Nieäm keá theá truï trì chuøa Baùt Nhaõ (Phuù Yeân).

325
VI. ÑAÏI SÖ LONG KYØ.
Ñaïi sö Long Kyø teân tuïc laø Buùi Ñaêng Töôøng, queâ ôû huyeän Bình Sôn, tænh Quaûng Ngaõi, vaøo chuøa
töø luùc 12 tuoåi, sau truï trì chuøa Phoå Phöôùc, chí taâm tu haønh, trì giôùi tinh nghieâm, phaùp danh Long
Kyø.
Naêm Quí Tò (1773) thôøi Ñònh vöông Nguyeãn Phöôùc Thuaàn naêm thöù 8, quaân Taây Sôn noåi leân
ñaùnh chieám Bình Ñònh cai ñoäi teân Trang ñem quaân ñaùnh deïp, nhöng thua vaø töû traän. Ñaïi sö Long
Kyø baûo caùc ñoà ñeä “Vaên nhaïc laø moät ngöôøi daân, laïi daùm caû gan noåi loaïn, gieát haïi quan trieàu ñình
taøn saùt baù taùnh. Chuùng ta ôû ñaát nhaø vua, aên loäc cuûa Chuùa, haù khoâng nhôù ôn sao !”. Theá roài Ñaïi sö
Long Trì veà Ñoâ thaøng Phu Xuaân, xin chuùa cho moä quaân deïp giaëc. Chuùa ban maät chæ cho Thieàn sö
Ñaêng Töôøng moä quaân nghóa duõng vaø cheá taïo vuõ khí ñeå choáng Taây Sôn.
Ñaïi sö Long Kyø hoïp caùc Hoøa thöôïng Trí Chaát truï trì chuøa Lieân Toân (teân tuïc laø Hoaøng Böûu
Giaùm) ñeå toå chöùc quaân nghóa duõng, laïi ñöôïc moät nhaø giaøu trong vuøng laø Nguyeãn Vaên Taïo giuùp
ñôõ löông thöïc...
Ñaïi sö Long Kyø cuøng anh teân laø Quyeàn ñem nghóa quaân sang ñoùng taïi maùn Kha Trung chôø quaân
trieàu ñình keùo ñeán seõ hoïp nhau choáng laïi quaân Taây Sôn.
Chaúng ngôø Taây Sôn bieát, ñem quaân ñeán vaây baét Hoøa thöôïng Trí Chaát vaø phuù oâng Nguyeãn Vaên
Taïo ñem dìm xuoáng soâng Phuù Ñaêng.
Ñaïi sö Long Kyø phaûi theo ñöôøng nuùi chaïy veà Quaûng Nam, moä theâm 300 nghóa quaân, môû cuoäc
taán coâng, phaù vôõ ñöôïc huyeän Duy Xuyeân, thu ñöôïc nhieàu chieán lôïi phaåm. Tin thaéng traän baùo veà
trieàu ñình Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn phong cho Ñaïi sö Long Kyø chöùc Khaâm sai veä
quoác sö (1) vaø sai Thoáng binh Bính ñem quaân baûn boä tôùi giuùp. Hai ñaïo quaân hôïp löïc ñaùnh ñaùnh
ñoàn Caåm Phuùc nhöng thaát baïi caû hai töû traän, luùc aáy Ñaïi sö Long Kyø 37 tuoåi (2).

(1) Coù saùch ghi ;aø: Khaâm Sai Veä Quoác Soaùi”
(2) Ñaïi Nam Lieät truyeän tieàn bieân – quyeån 6.

Hình:
- Thaùp cuûa Toå Lieãu Minh – Ñöùc Taïng ôû chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän)
Di tích cuûa chuøa Chaâu Vieân do Toå sö Haûi Bìng – Baûo Taïng khai sôn vaøo giöõa theá kyû 19 treân
nuùi Chaâu Vieân (Baø Ròa – Vuõng Taøu).
- Chuøa Coå Thaïch (Ninh Thuaän)
- Chuøa Thieàn Laâm (Ninh Thuaän).

VII. CHUØA COÅ THAÏCH.

Chuøa Coå Thaïch ôû vuøng nuùi Coå Thaïch caïnh bôø bieån thoân Bình Thaïnh, phuû Ninh Thuaän nay thuoäc
xaõ Bình Thaïnh huyeän Tuy Phong tænh Bình Thuaän caùch thaønh phoá Hoà Chí Minh gaàn 300km.
Chuøa Coå Thaïch do thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng (1818 – 1872) khai sôn vaøo cuoái ñôøi vua Minh
Maïng – Thieäu Trò (1840 – 1847).
Thieàn sö Baûo Taïng laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Sôn Nhaân (hay taêng cang taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä)
ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn thuoäc xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù laø ñeä töû cuûa Hoøa
Thöôïng Sôn Nhaân (hay taêng cang taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä) ôû chuøa Baùt Nhaõ treân nuùi Long Sôn
thuoäc xaõ An Thaïnh, huyeän Tuy An, tænh Phuù Yeân. Hoøa thöôïng Giaùc Ngoä laø moät danh taêng thôøi
nhaø Nguyeãn, vua Minh Maïng raát toân kính. Sau moät thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Baùt Nhaõ, ba ñeä töû laø
Baûo Thanh, Baûo Chôn vaø Baûo Taïng vaân du veà phöông Nam ñeå hoaèng döông chaùnh phaùp. Trong

326
khi hai sö Huynh Baûo Thanh vaø Baûo Chôn vaøo vuøng baø ròa – Ñoàng Nai hoaèng hoùa, thieàn sö Baûo
Taïng gheù nuùi Traø Bang, thuoäc röøng nuùi Vónh Haûo ñeå hoaèng döông Phaät phaùp.
Thieàn sö Baûo Taïng cuõng coù moät am ñeå tu thieàn treân nuùi Coå Thaïch ôû thoân Bình Thaïnh.
Höông haøo Hoà Coâng Ñieåm ôû thoân Bình Thaïnh giaøu coù noåi tieáng ôû ñòa phöông, nhöng khoâng coù
con. Höông Haøo Ñieåm ñeán chuøa leã Phaät, thoï giaùo vôùi thieàn sö Baûo Taïng vaø nguyeän xin “Caàu
Töï”. Sau ñoù, vôï Höông haøo Dieåm sanh ñöôïc moät con trai vaø moät con gaùi. Mang ôn ñoù vaø tin
töôûng theo Phaät phaùp do thieàn sö Baûo Taïng giaûng daïy, naêm Kyû Hôïi (1839) Höông haøo Ñieåm
phaùt taâm xaây döïng moät ngoâi chuøa khang trang ôû Coå Thaïch ñeå thieàn sö Baûo Taïng hoaèng hoùa. Sau
khi chuøa Coå Thaïch hoaøn thaønh vaø hoaït ñoäng coù neà neáp, ñoà chuùng ñeán tham hoïc vaø sinh hoaït
ñieàu hoøa, thieàn sö Baûo Taïng laïi rôøi chuøa Coå Thaïch, vaân du vaøo phöông Nam.
Thieàn sö Baûo Taïng döøng tích tröôïng ôû vuøng Baøo Traâm, gaàn nuùi Keâ Gaø huyeän Haøm Taân ñeå
hoaèng truyeàn ñaïo Phaät moät thôøi gian, gheù nuùi Traø Cuù moät thôøi gian, roài vaøo vuøng nuùi ven bôø
bieån Phöôùc Haûi – Long Haûi laäp chuøa Chaâu Vieân vaø chuøa Ngoïc Tuyeàn ñeå xieån döông ñaïo Phaät ôû
vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai vaø cuoái cuøng, ngaøi vieân tòch ôû chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø
Ròa) vaøo ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân (1872) ñoà chuùng laäp thaùp thôø caïnh chuøa naøy.
Sau khi Thieàn sö Baûo Taïng vaân du hoaèng hoùa, ñeä töû vaø phaùp töû cuûa ngaøi ôû chuøa Linh Sôn (Vónh
Haûo) keá theá truï trì chuøa Coå Thaïch.
Chuøa Coå Thaïch hieän coøn moät soá di vaät coå:
- Taám hoaønh thôø taïi nhaø Toå ñöôïc taïo vaøo naêm Kyû Hôïi, nieân hieäu Minh Maïng 20 (naêm 1839)
- Moät troáng saám ñöôïc taïo vaøo naêm Töï Ñöùc thöù nhaát (1848)
- Moät baøng ghi coâng ñöùc naêm Bính Thìn (1856)
- Moät ñoâi lieãn khaûm Xaø cöø, naêm Maäu Thìn (1868 - ?)
- Chuoâng taïo vaøo naêm Taân Maõo, nieân hieäu Thaønh Thaùi thöù ba (1819).
Ñaïi hoàng chung xöa cuûa chuøa bò tieâu huûy trong thôøi khaùng chieán choáng Phaùp (1945 – 1954)
Sau khi sö Tröøng Quang – Thieän Minh vieân tòch (coøn thaùp ôû chuøa), chuøa khoâng coù sö truï trì, chæ
coù oâng laõo ôû laøng leân ñeå lo höông khoùi.
Vaøo khoaûng naêm 1940, sö Thích Nguyeân Hoàng teân laø Nguyeãn Höõu caàu, queâ ôû Quaûng Ngaõi, daân
ñòa phöông thöôøng goïi laø Thaày Taùm. Thaày Taùm ngoaøi vieäc chuøa, coøn daønh thôøi giôø daïy hoïc cho
treû em ôû ñòa phöông, daân chuùng raát thöông meán.
Ngaøy 19 thaùng Gieâng naêm Bính Tuaát (1964), Hoøa thöôïng Minh Ñöùc, phaùp danh laø Taâm Moä, töï
Thieän Thaønh, teân tuïc laø Leâ Huaán, sanh naêm Kyû Muøi (1919), qui y vôùi Hoøa thöôïng Tröøng Höõu –
Thieân Loäc hieäu Chôn Chaâu ôû chuøa Long Quang (Phan Rí Cöûa) veà truï trì chuøa Coå Thaïch.
Hoøa thöôïng Minh Ñöùc truøng tu laïi chuøa, xaây döïng vaø trang trí theâm nhieàu ñieän thôø vaø taïo nhieàu
töôïng Phaät to lôùn trong khuoân vieân chuøa.
Chuøa Coå Thaïch trôû neân myõ quan vaø khang trang nhö hieän nay laø do coâng ñöùc cuûa Hoøa thöôïng
Minh Ñöùc vaø Hoä trì cuûa boån ñaïo.

VIII. CHUØA NUÙI TRAØ CUÙ.

Nuùi Traø Cuù ôû laøng Hieäp Nghóa, caùch thò xaõ Phan Thieát 26km veà phöông Nam, caùch thaønh phoá
Hoà chí Minh khoaûng 170 km, thuoäc huyeän Haøm Taân, tænh Bình Thuaän. Nuùi Traø Cuù trôû neân noåi
danh do coâng khai saùng cuûa Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc.
Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc teân tuïc laø Traàn Höõu Ñöùc, queâ ôû laøng Baïch Maõ, huyeän Ñoàng Xuaân,
Soâng Caàu, tænh Phuù Yeân, sanh ngaøu moàng 8 thaùng 2 naêm Nhaâm Thaân (1812).
Vaøo naêm 17 tuoåi (1828), cha meï ñeàu qua ñôøi, Traàn Höõu Ñöùc ngoä ñöôïc lyù voâ thöôøng cuûa cuoäc
ñôøi, quyeát chí xuaát gia ñaàu Phaät ñeå tìm ñöôøng giaûi thoaùt khoûi caûnh luaân hoài nhaân quûa ñaày khoå

327
ñau cuûa kieáp ngöôøi. Nghe ñoàn raèng Phan Thieát coù nhieàu cao taêng hoaèng hoùa ñoä ñôøi. Höõu Ñöùc
ñeán qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Trí Chaát ôû chuøa Böûu Laâm, laøng Phöôùc Moân (Phoá Haøi). Sau
thôøi gian tu hoïc, chuù ñaïo Höõu Ñöùc ñöôïc ban phaùp danh laø Thoâng Aân, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá,
theá heä thöù 40, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng: “Trí hueä thanh tònh, Ñaïo
ñöùc vieân minh, chaân nhö taùnh haûi, tòch chieáu phoå thoâng, Taâm nguyeân quaûng tuïc, Boån giaùc xöông
long...”
Sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc tu hoïc ôû chuøa Böûu Laâm ñöôïc 13 naêm thì Hoøa thöôïng Trí Chaát vieân tòch.
Khoaûng sau naêm 1840, sö Höõu Ñöùc rôøi chuøa Böûu Laâm, vaân du haønh ñaïo. Sö ñeán xöù Baøo Traâm,
laøng Kim Thaïnh (tænh Bình Thuaän) laäp am tranh tu haønh, trò beänh giuùp daân ngheøo ñau khoå. Thieän
nam tín nöõ ñeán qui y ngaøy caøng ñoâng, sö Höõu Ñöùc phaûi boû am tranh xaây döïng 1 ngoâi chuøa môi
vôùi teân laø Kim Quang.
Sö Höõu Ñöùc hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Quang ñöôïc maáy chuïc naêm, khoaûng naêm 1860 – 1870, nhe
tin coù moät cao ñoà cuûa Hoøa thöôïng Sôn Nhaân (Taùnh Thoâng – Giaùc Ngoä) ôû chuøa Baùt Nhaõ thuoäc
tænh Phuù Yeân laø thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng ñang döøng tích tröôïng xieån döông thieàn toâng ôû
Baøo Traâm (Phan Thieát), neân sö Höõu Ñöùc ñeán Baøo Traâm thænh thieàn sö Baûo Taïng veà chuøa Kim
Quang vaø xin thoï giôùi cuï tuùc. Sau khi truyeàn trao yeáu chæ Thieàn Toâng cho sö Höõu Ñöùc, thieàn sö
Baûo Taïng vaøo mieàn Nam tieáp tuïc hoaèng truyeàn Phaät phaùp ôû nuùi Kyø Vaân (Baø Ròa).
Sau khi ñöôïc truyeàn taâm aán thieàn sö Höõu Ñöùc quyeát trí haï thuû coâng phu tu taäp thieàn ñònh neân rôøi
chuøa Kim Quang ñeán vuøng röøng nuùi Baøo Sieâu aån tu. Nhöng tín ñoà tìm gaëp, ñeán thaêm vieáng laøm
caûn trôû coâng phu tu taäp thieàn ñònh, neân thieàn sö Höõu Ñöùc laïi rôøi Baøo Sieâu, ñeán nuùi Traø Cuù tìm
hang ñoäng tu aån. Thieàn sö Höõu Ñöùc tìm ñöôïc moät hang nuùi coù ñòa theá ñaëc bieät ôû gaàn ñænh nuùi
Traø Cuù choïn laøm nôi tu thieàn.
Hang nuùi naøy laø ñaát linh, laø nôi hoäi tuï nhieàu long maïch, trong hang coù thaïch baøn (ñaù baèng phaúng)
ñeå thieàn ñònh vaø coù caû maïch nöôùc ngaàm ngay trong hang, nöôùc trong maùt vaø ngoït. Thieàn sö Höõu
Ñöùc ra coâng thieàn ñònh khoå haïnh, aån tu trong hang, aên rau röøng vaø uoáng nöôùc suoái trong hang.
Sau thôøi gian coâng phu mieân maät, tuïng kinh thieàn ñònh, ñaïo quaû cuûa ngaøi caûm hoùa ñöôïc caùc loaøi
vaät, keå caû coïp döõ treân nuùi. Trong thôøi gian Toå Höõu Ñöùc aån tu trong hang treân nuùi Traø Cuù, coù con
coïp traéng (Baïch Hoå) vaø moät con chim hoaøng anh thöôøng quanh quaån beân caïnh nghe kinh. Sau
naøy Baïch hoå trôû neân hieàn töø, daãn ñöôøng cho caùc ñeä töû chính thaønh caàu ñaïo ñeán gaëp Toå. Toå Höõu
Ñöùc aån tu trong hang treân nuùi Traø Cuù ñöôïc baûy naêm, moät ngöôøi Chaêm ñi ñoán cuûi trong röøng nuùi
tình côø nghe Toå ñang tuïng kinh trong hang, tìm vaøo gaëp, luùc ñoù raâu toùc cuûa toå daøi löôït thöôït vì
nhieàu naêm khoâng caïo. Sau ñoù ngöôøi Chaêm naøy veà xoùm laøng ôû gaàn chaân nuùi baùo tin laø gaëp toå sö,
tín ñoà ôû Baøo Traâm, Baøo Sieâu nghe tin neân tìm ñeán hang daûnh leã, roài chaët caây röøng, caét tranh
döïng am cho toå ôû khoaûng ñaát baèng caùch hang khoaûng vaøi traêm thöôùc. Sau ñoù ñoà chuùng theo thoï
giaùo ngaøy caøng ñoâng, thieàn sö Höõu Ñöùc cho boû am tranh, döïng thaønh chuøa lôùn teân laø Linh Sôn
Tröôøng Thoï. Hang nuùi nôi thieàn sö Höõu Ñöùc aån tu luùc tröôùc goïi laø hang Toå.
Thieán sö Höõu Ñöùc ngoaøi vieäc hoaèng truyeàn Phaät phaùp coøn coù taøi trò beänh giuùp baù taùnh, nhieàu
ngöôøi quyeàn theá nhôø ngaøi trò heát beänh neân raát toân kính. Töông truyeàn laø meï vôï cuûa vieân coâng söù
(tænh tröôûng) ngöôøi Phaùp bò beänh, nhôø thieàn sö Höõu Ñöùc giuùp heát beänh neân xin hoïa chaân dung
cuûa ngaøi ñeå kyû nieäm.
Ngaøy moàng 5 thaùng 19 naêm Ñinh Hôïi (1887), Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc vieân tòch taïi chuøa, thoï
76 tuoåi, 53 taêng laïp. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø caïnh chuøa. Con baïch hoå naèm caïnh thaùp haàu Toå vaø
tuyeät thöïc cho ñeán cheát. Ñoà chuùng choân Baïch hoå caïnh thaùp Toå vaø laäp mieáu thôø, goïi laø mieáu oâng
hoå.
Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc coù nhieàu ñeä töû noåi danh:
- Thieàn sö Taâm Toá – Vieân Minh keá theá truï trì chuøa Linh Sôn – Tröôøng Thoï

328
- Thieàn sö Taâm Hieân – Vieân Hueä hay Hoøa thöôïng Thaùi Bình (1846 – 1924) khai sôn chuøa Linh
Sôn Long Ñoaøn ôû caïnh chuøa Linh Sôn – Tröôøng Thoï sau khi Toå Höõu Ñöùc tòch ba naêm.
- Thieàn sö Taâm Sôn – Thanh Minh khai sôn chuøa Dieân Thoï hay chuøa Hoá Daàu ôû phía Ñoâng Baéc
nuùi Traø Cuù.
- Thieàn sö Taâm Chaâu laäp chuøa Hoäi Taân ôû Hoøa Ña, Phan Rí.
Nuùi Traø Cuù noåi danh vôùi töôïng Phaät nhaäp nieát baøn daøi 49 thöôùc, ñuùc baèng xi maêng coát saét (raát to)
phía trong töôïng Phaät troáng. Töôïng naèm nghieâng giöõa caûnh y tòch cuûa röøng nuùi laø moät caûnh raát
ñeïp. Sau naøy, ñeä töû cuûa Toå Höõu Ñöùc ñuùc theâm nhieàu töôïng Phaät raát lôùn, döïng giöõa vuøng röøng
nuùi ôû khoaûng röøng troáng, töø chuøa ñi vaøo hang Toå, taïo caûnh myõ quan cho chuøa. Ñöôøng leân nuùi
cuõng ñöôïc boån ñaïo cuûa chuøa xaây ñaép vôùi nhöõng böïc ñaù baèng phaúng ñi laïi thuaän tieän.
Caûnh chuøa nuùi Traø Cuù trang nghieâm thanh tònh vaø linh thieâng neân Phaät töû khaép nöôùc vieáng raát
ñoâng duø chuøa ôû nôi röøng nuùi xa xoâi vaø ñöôøng leân chuøa cheo leo hieåm trôû. Haèng ngaøy ñeàu coù
Phaät töû khaép nôi haønh höông taïi caùc chuøa nuùi Traø Cuù.

IX. CHUØA LINH SÔN LONG ÑOAØN.

Vaøo naêm 1890, sö Taâm Hieàn – Vieân Hueä xaây döïng theâm chuøa Linh Sôn Long Ñoaøn ôû caïnh chuøa
Linh Sôn Tröôøng Thoï.
Sö taám Hieân – Vieân Hueä teân tuïc laø voõ taâm Hieân, sanh naêm Bính Tyù (1846). Queâ ôû laøng Trieàu
Sôn, huyeän Soâng Caàu, tænh Phuù Yeân, thoï giaùo vôùi Toå sö Thoâng Aân – Höõu Ñöùc, sau thôøi gian
hoaèng hoùa ôû chuøa Long Ñoaøn. Sö Taâm Hieân ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng Thaùi Bình. Ngaøy 12 thaùng
10 naêm Giaùp Tyù (1942), Hoøa thöôïng Thaùi Bình tòch, ñeä töû keá theá truï trì chuøa laø sö Nguyeân Lyù –
Töø Quang. Naêm 1932, sö Töø Quang xaây döïng chuøa Long Ñoaøn baèng gaïch lôïp ngoùi.
Naêm 1938, truï trì Nguyeân Lyù – Töø Quang tòch, sö ñeä laø Thuû toïa Nguyeân Phaùt – Vónh Nguyeän
xaây döïng coång tam quan vaø xaây hoà sen ôû tröôùc chuøa. Sau ñoù Hoøa thöôïng Vænh Nguyeän bò beänh,
caùc ñeä töû chaêm lo cho chuøa: Thích Quaûng Chôn hieäu Aán Taâm thay thaày truï trì, truøng tu chuøa
theâm khang trang vaø myõ quan nhö ngaøy nay (1957 – 1960). Sö ñeä laø thích Quaûng Quí hieäu Aán
Thaønh laøm Thuû toïa, Thích Quaûng Minh ñang du hoïc ôû Nhaät.
X. CHUØA THIEÀN LAÂM NINH THUAÄN.
Chuøa Thieàn Laâm naèm caïnh ñöôøng töø Phan Rang leân Ñaø Laït, thuoäc thoân Ñaéc Nhôn, xaõ Nhôn
Sôn, huyeän Ninh Sôn, tænh Ninh Thuaän, caùch Phan Rang khoaûng 10km.
Chuøa Thieàn Laâm ñöôïc thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng khai sôn vaøo khoaûng naêm 1849, long vò
thôø ôû chuøa coù ghi: “Khai sôn Thieàn Laâm töï, Tam thaäp thaát theá, huùy Lieãu Minh hieäu Ñöùc Taïng
Hoøa thöôïng Toå sö Lieân Hoa”
Thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng coù theå laø thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng, ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng
Sôn Nhaân ? Sau nay Hoøa thöôïng Sôn Nhaân vieân tòch, coù theå thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng caàu
phaùp vôùi taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (?), ñöôïc ban phaùp danh laø Lieãu Minh – Ñöùc Taïng
neân thuoäc theá heä 37 cuûa phaùi thieàn Laâm Teá, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát
Phong “TOÅ Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng...” (Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu töùc laø Hoøa thöôïng Tieân
Giaùc – Haûi Tònh laø Taêng cang chuøa Thieân Muï vaø Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng ôû Kinh ñoâ Hueá vaø
truï trì Toå Ñình Giaùc Laâm Gia Ñònh).
Sau khi Hoøa thöôïng Sôn Nhaân vieân tòch (1842), thieàn sö Baûo Taïng cuøng hai sö Huynh Baûo
Thanh vaø Baûo Chôn rôøi chuøa Baùt nhaõ vaân du vaøo mieàn Nam hoaèng h1a. Trong khi hai sö huynh
Baûo Thanh vaø Baûo Chôn vaøo hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai (Bieân Hoøa Baø Ròa), thieàn sö Baûo Taïng gheù
vuøng röøng nuùi ven bieån gaàn Phan Rang hoaèng hoùa laäp chuøa ôû nuùi Traø Bang, chuøa Linh Sôn ôû
Vónh Haûo vaø chuøa Coå thaïch.

329
Vaøo khoaûng naêm 1849, thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng laïi khai sôn chuøa Thieàn Laâm ôû thoân Ñaéc
Nhôn (gaàn Phan Rang), sö laïi xaây döïng ñình thaàn ñeå daân chuùng ñòa phöông thôø cuùng. Sau moät
thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Thieàn Laâm, Thieàn sö D8öùc Taïng laïi vaân du vaøo vuøng bieån Phöôùc
Haûi, Long Haûi thuoäc huyeän Ñaát ñoû (Baø Ròa) laäp chuøa Böûu Long, chaâu vieân Sôn töï vaø cuoái cuøng
laäp chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Long Haûi) thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng hay Lieãu Minh
– Ñöùc Taïng goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc phaùt trieån Phaät Giaùo ôû Ñaøng Trong, ngoaøi vieäc laäp
chuøa, truøng tu nhieàu chuøa khaùc trong vuøng, ngaøi coøn ñöùng ra in moät soá kinh saùch.
- Saùch Kim Cöông chuù giaûi (naêm 1858)
- Saùch Kim Cang dieãn giaûi (naêm 1861)
Naêm Aát Söûu (1865) thieàn sö Ñöùc Taïng cuøng boån ñaïo xaây döïng laïi chuøa Thieàn Laâm, xaây gaïch
lôïp ngoùi vaøo chuøa xoay maët veà höôùng Taây Nam nhö hieän nay.
Naêm Maäu Thìn (1868), thieàn sö Ñöùc Taïng ñuùc laïi ñaïi hoàng chung môùi cho chuøa Thieàn Laâm.
Sau ñoù, thieàn sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng vaøo hoaèng hoùa chuøa Ngoïc Tuyeàn treân nuùi Kyø Vaân (Baø
Ròa) cho ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 25 thaùng 5 naêm Nhaâm Thaân (1872), ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong khuoân vieân chuøa naøy.
Sau khi Toå sö Lieãu Minh – Ñöùc Taïng vieân tòch caùc vò keá theá truï trì khoâng ñöôïc ghi cheùp neân
hieän khoâng roõ truyeàn thöøa ôû chuøa nhö theá naøo. Coù leõ chuøa khoâng ñöôïc truyeàn thöøa lieân tuïc neân
daàn daàn bieán thaønh chuøa laøng.
Maõi ñeán ngaøy kî toå vaøo naêm Taân Tò (1941) nieân hieäu Baûo Ñaïi thöù 16, caùc höông chöùc kyø cöïu
cuûa laøng Thieàn Laâm môùi bieân soaïn laïi sô löôïc veà vieäc Toå Lieãu Minh – Ñöùc Taïng khai sôn chuøa
Thieàn Laâm.
Naêm Kyû Hôïi (1959), truï trì chuøa Thieàn Laâm laø Hoøa thöôïng Thích Huyeàn Taân truøng tu chuøa vaø
vieát baøi vaên khaéc vaøo bia ñaù ñeå ghi laïi tích veà Toå khai sôn Lieãu Minh – Ñöùc Taïng. Tuy nhieân vì
taøi lieäu thôøi xöa coøn thieáu xoùt vaø vì khoâng hieåu roõ truyeàn thöøa cuûa Toå neân Hoøa thöông Thích
Huyeàn Taân töôûng laàm thieàn sö Lieãu Minh laø huynh ñeä cuûa Toå Lieãu Quaùn vaø ghi cheùp nhaàm veà
naêm thaønh laäp chuøa (chuùng ta caàn hieäu ñính laïi baøi bia naøy cho ñöôïc chính xaùc hôn)
Hoøa thöôïng Huyeàn Taân huùy Nhö Thoï, töï Giaûi Thoaùt, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 41,
truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaùnh (Quaûng Nam)
“Minh thieät phaùp toaøn chöông, Aán chôn nhö thò ñoàng...”
Ngaøy 8 thaùng 3 naêm Kyû Muøi (1979), Hoøa thöôïng nhö Thoï – Huyeàn Taân vieân tòch taïi chuøa Thieàn
Laâm, ñeä tö laø Thò Ñaøi – Haïnh Chí, töï Doång Haûi keá theá truï trì chuøa Thieàn Laâm töø naêm 1979 ñeán
naêm 1982. (1)
Truï trì chuøa hieän nay laø Thöôïng toïa Thò Thöøa – Ñoång Hoaèng, töï Haïnh Trì.
Chuøa Thieàn Laâm coøn thôø caùc long vò xöa nhö:
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp nguõ theá, huùy, thöôïng Baûo haï Höông
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, Phöôùc Höng Ñöôøng thöôïng, huùy Teá Ñieàn, thöôïng
Nhö haï Boån giaùc linh.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp luïc theá, huùy Teá Xuaân, thöôïng Quang haï Thaùi ñaïi sö.

(1) Sau khi Hoøa thöôïng Huyeàn taân vieân tòch (1979), tröôûng töû cuûa Thöôïng toïa Ñoåàng Minh (huùy
Thò Khai, töï Haïnh Hueä) keá theá truï trì Toå ñình Thieàn Laâm. Nhöng Thöôïng toïa Ñoång Minh baän
vieäc Phaät sö, uûy quyeàn cho sö ñeä laø Thöôïng toïa Ñoång Haûi truï trì Toå ñình naêm 1982, thöôïng
toïa Ñoånmh Haûi tòch, thöôïng toïa Ñoång Minh laïi uûy quyeân cho sö ñeä laø thöôïng toïa Ñoång
Hoaèng truï trì Toå ñình Thieàn Laâm ch ñeán hieän nay (1992).

330
 Chöông X.
DAÁU CHAÂN HOAÈNG HOÙA CUÛA CAÙC THIEÀN SÖ ÔÛ ÑOÀNG
NAI – GIA ÑÒNH.
Ngöôøi Vieät ñaõ vaøo soáng ôû ñaát Ñoàng Nai töø laâu, khoâng bieát roõ töø naêm naøo, nhöng ñeán theá kyû 17
thì môùi sinh soáng ñoâng vaø môùi thaáy taøi lieäu xöa ghi cheùp. Vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh ôû quùa xa
Kinh ñoâ Phuù Xuaân cuûa caùc Chuùa Nguyeãn, neân caùc söû gia nhaø Nguyeãn luùc ñoù cuõng ít ghi cheùp.
Vieäc nghieân cöùu lòch söû ôø vuøng ñaát Ñoàng Nai naøy raát khoù khaên vì taøi lieäu voán ñaõ coù raát ít laïi bò
thaát laïc bôûi chieán tranh vaø söï taøn phaù cuûa thôøi gian, khí haäu, moái moït... Vieäc nghieân cöùu veà caùc
Thieàn sö hoaèng hoùa ôû ñaát Ñoàng Nai naøy laïi caøng khoù khaên hôn nhieàu vì caùc thieàn sö khoâng muoán
löu laïi veát tích.
Do ñoù, chuùng toâi khoâng duøng töïa ñeà cho chöông naøy laø “Caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai –
Gia Ñònh” maø chæ ñeà laø: “daáu chaân hoaèng hoùa cuûa caùc thieàn sö ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh”, maø thoâi.
Coù nghóa chuùng ta chæ coù theå nghieân cöùu ñeå ghi laïi daáu veát, vaøi hoaït ñoäng rieâng leû cuûa moät soá
thieàn sö hoaèng hoùa ôû vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh chôù khoâng bieân cheùp laïi moät tieåu söû (hay haønh
traïng) ñaày ñuû veà caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû ñaây, vaø cuõng chính vì lyù do treân, xin baïn ñoïc löôïng
thöù cho, khi thaáy chuùng toâi trình baøy khoâng ñöôïc ñaày ñuû veà haønh traïng cuûa caùc thieàn sö hoaèng
hoùa ôû vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh. Cuõng coù theå coù moät soá thieàn sö hoaèng hoùa ôû ñaây maø chuùng toâi
chöa bieát, nhaân ñaây xin chö thieän tri thöùc hoan hì chæ giaùo cho nhöõng thieáu soùt, chaéc chaén laø
khoâng theå naøo traùnh khoûi cuûa chuùng toâi trong chöông naøy.

A. ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH NGAØY XÖA.

Ñoàng Nai ngaøy xöa goïi laø Loäc Daõ hay Loäc Ñoäng (theo chöõ Nho). Goïi laø Ñoàng Nai laø vì vuøng naøy
tröôùc kia laø caùnh ñoàng coù nhieàu nai.
Vuøng Ñoàng Nai khi ngöôøi Vieät môùi ñeán cö truù laø vuøng röøng nuùi raäm raïp, hoang vu vôùi nhöõng khu
röøng raäm traûi daøi töø röøng Laù ñeán vuøng thaùc Trò An cuûa vuøng thöôïng löu soâng Ñoàng Nai vaø vuøng
röøng raäm giöõa löu vöïc soâng Ñoàng Nai vaø soâng Beù.
Trong vuøng röøng raäm baït ngaøn vôùi caùc coå thuï xöa, ñi trong röøng caû ngaøy khoâng theå nhìn thaáy
ñöôïc maët trôøi, thænh thoaûng laïi coù moät soá nuùi leû loi, nhöõng ngoïn nuùi cuoái cuøng coøn soùt laïi cuûa daõy
Tröôøng Sôn huøng vó nhö nuùi Chöùa Chan (hay nuùi Gia Ray, Long Khaùnh), Nuùi Thò Vaûi, nuùi Dinh,
nuùi Kyø Vaân, nuùi Chaâu Vieân – Chaâu Long ôû Baø Ròa, nuøi Böûu Long, nuùi Long Aån (Bieân Hoøa), nuùi
Chaâu Thôùi (Soâng Beù) vaø nuùi Baø Ñen Taây Ninh.
Vuøng röøng nuùi Ñoàng Nai xöa raát hoang vaéng, caây coái raäm raïp, ñuû caùc loaïi thuù röøng, töø loaïi thuù
nhoû nhoi hieàn laønh nhö höôu, nai, thoû, khæ... caùc loaïi chim ñeïp nhö coâng, tró, haïc... Ñeán caùc loaïi
thuù döõ nhö coïp, beo, voi, gaáu... caùc loaøi boø saùt nhö traên, raén, rít...vaø coù caû teâ giaùc.
Döôùi nöôùc trong röøng hay treân soâng raïch coù ñuû caùc loaïi caù töø caù treâ, caù loùc, caù saëc, caù boâng lau
ñeán caû caù cheùp, ngoaøi ra laïi coøn coù caû caù saáu, ruøa vaø ñæa nöõa.
Vì vaäy, ca dao ôû Ñoàng Nai coù caâu:
Döôùi soâng caù loäi,
Treân röøng coïp um.
Moät baøi thô ôû chuøa Long Aån cho chuùng toâi bieát khung caûnh thieân nhieân thôøi xöa ôû vuøng nuùi Böûu
Long, Long Aån nhö sau:
Treân chuøa Long Aån döôùi truoâng voi,
Nöôùc bích xem coi raát maën moøi,
Soùng buûa gaønh ngheâ hình quaùi coå,

331
 Nöôùc xao haøng raén, tieáng reo coøi.
Hoaëc nhö caûnh röøng nuùi Böûu Long, ñöôïc moät Thieàn sö vieát thaønh caâu ñoái ôû chuøa Böûu Phong nhö
sau:
“Böûu thaïch long ñaàu, coå caûnh linh qui taïi,
Phong sôn hoå cöù, vaïn ñaïi chieáu phuïng toàn”.
Taïm dòch:
Ñaù baøu roàng chaàu, caûnh xöa chuøa linh hieän.
Ñænh nuùi coïp nguï, muoân ñôøi phuïng coøn muùa
Hoaëc caâu:
“Böûu nhaïc phoái teà y kheâ laûnh,
Phong sôn quang myõ tôï kyø vieân”.
Nuùi Böûu Long ñeïp nhö nuùi nhaïc nam, hoa sen nôû khaép, caûnh nuùi ñeïp nhö röøng Kyø Vieân (nôi ñöùc
Phaät ngöï thuyeát phaùp ngaøy xöa).
Ngaøy xöa ñi vaøo vuøng Ñoàng Nai, cheøo ghe thì sôï caù saáu döôùi soâng, böôùc xuoáng nuùi trong röøng thì
sôï raén, ñæa, leân röøng chaúng nhöõng sôï thuù döõ nhö coïp, beo, voi, gaáu... maø coøn sôï caû ma quûi.
Cheøo ghe sôï saáu caén chöng,
Xuoáng soâng sôï ñæa, leân röøng sôï ma.
Caûnh röøng raäm hoang vaéng laïi aâm u, caây coái chaèng chòt, ñi trong röøng suoát ngaøy khoâng thaáy ñöôïc
aùnh saùng maët trôøi, thuù döõ thì khaép nôi, treân maët ñaát thì gaëp coïp, beo, voi... döôùi nöôùc thì caù saâu
keâu nhö traâu roáng, ñæa nhieàu nhö baùnh canh... Trong caûnh röøng nuùi raäm raïp aâm u ñoù, ngöôøi daân
luùc naøo cuõng nôm nôùp lo sôï, chaúng nhöõng sôï thuù döõ hay thuù ñoäc maø coøn kinh hoaøng hôn nöõa
tröôùc caûnh xuaát hieän cuûa ma quaùi yeâu tinh. Ma quaùi thì ít sôï, yeâu tinh maø phaù quaáy thì heát ñôøi !
Giöõa caûnh thieân nhieân röøng nuùi hoang vu, bao la huyeàn bí nhö theá, moät tieáng chim voã caùnh, moät
tieáng hoùt cuûa chim, moät tieáng caù ñôùp moài... cuõng laøm kinh hoaøng khieáp vía ngöôøi ñi trong röøng
neân ca dao coù caâu:
Tôùi ñaây xöù sôï laï luøng,
Chim keâu cuõng sôï, caù vuøng cuõng kinh.
Hoaëc:
Coû moïc thaønh tinh
Raén ñoàng bieát gaùy.
Röøng nuùi gaëp thuù döõ ma quûi; vuøng ao baøu, ñaàm laày laïi gaëp caûnh:
Muoåi keâu nhö saùo thoåi,
Ñæa loäi tôï baùnh canh.
Tröôùc caûnh kinh khuûng, nguy hieåm nhö theá, muoán khai phaù röøng, vôõ ñaát laøm ruoäng raãy, ngöôøi
daân phieâu baït thôøi ñoù phaûi lo choáng laïi thuù döõ, baét heo röøng, ñaùnh coïp ñuoåi beo, saên baét caù saáu...
ñeàu laø caùc vieäc nguy hieåm vaø naëng nhoïc, neân tuïc ngöõ coù caâu: “Nhöùt phaù sôn laâm, nhì ñaâm haø
baù”.Nhöng vì phöông tieän sanh soáng neân phaûi chòu gian nguy, cöïc khoå vaø duõng caûm hy sinh cho
töông lai gia ñình vaø cho theá heä mai sau cuûa ñaát nöôùc:
Laøm trai cho ñaùng leân trai,
Phuù xuaân cuõng traûi, Ñoàng Nai cuõng töøng !
Nhöõng chaøng trai phieâu baït giang hoà, tìm ñaát môùi cho gia ñình, cho queâ höông, phaûi tha höông
caàu thöïc, chòu bieát bao gian lao nguy hieåm...Caûnh gian khoå, chua xoùt cuûa keû vieãn khaùch tha
phöông laøm cho ngöôøi daân ñòa phöông naëng tình thöông meán luyeán löu:
Roàng chaàu ngoaøi Hueá,
Ngöïa teá Ñoàng Nai,
Nöôùc soâng troâng sao laïi chaûy hoaøi,
Thöông ngöôøi xöù laïc loaøi ñeán ñaây,
332
 Tôùi ñaây thì ôû laïi ñaây,
Bao giôø beùn reã sanh caây haõy veà.
Ngöôøi ñi xa, keû ôû choán queâ nhaø ñeàu naëng tình thöông meán, ñaõ coù nhaân duyeân gaëp gôõ thì traêm
naêm vaãn giöõ moái tình thaém thieát vaø giöõ troïn lôøi öôùc nguyeän:
Bao giôø caïn laïch Ñoàng Nai,
Naùt chuøa Thieân Muï môùi sai lôøi nguyeàn.
Sau khi khai ph1a röøng nuùi, khai hoang ruoäng ñaát ôû Ñoàng Nai, soá ngöôøi daân ôû Ñoàng Nai döïng
nghieäp ngaøy caøng ñoâng, goàm caû ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Trung Hoa, daân soá gia taêng nhanh, ñaát ñai
trôû neân chaät heïp, thieáu thoán, ngöôøi daân ôû Ñoàng Nai hoaëc nhöõng ngöôøi daân môùi töø mieàn Trung,
hay töø Trung Hoa ñeán (quaân daân nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, sang thaàn phuïc
chuùa Nguyeãn),phaûi tieán xuoáng Saøi Goøn, töùc mieàn haï löu soâng Beù.
Vaøo naêm 1623, ngöôøi Vieät ñaõ vaøo sinh soáng ôû Ñoàng Nai – Saøi goøn vaø trieàu ñình chuùa Nguyeãn ñaõ
cöû quan chöùc vaø quaân lính vaøo laøm vieäc ôû hai nôi ñoù. Ñieàu naøy cho bieát ñöôïc laø ôû vuøng naøy ñaõ
coù nhieàu di daân ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Hoa laøm aên sinh soáng.

B. DAÁU CHAÂN HOAÈNG HOÙA CUÛA CAÙC THIEÀN SÖ ÔÛ ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH
Ngöôøi Vieät vaø sau ñoù moät soá ít ngöôøi Trung Hoa (daân quaân nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø
Thanh, boû Trung Quoác sang Ñaøng Trong vaø Ñoàng Nai) ñaõ ñeán khai phaù röøng nuùi vaø laøm aên buoân
baùn ôû vuøng ñaát Ñoàng Nai – Saøi Goøn.
Trong soá di daân Vieät vaø Hoa ñoù coù moät soá taêng só. Caùc taêng só thöôøng ñi theo daân di cö vì loøng töø
bi, muoán gaàn guõi an uûi, giuùp ñôõ tinh thaàn vaø nhöõng ngi leã toân giaùo cho nhöõng ngöôøi daân tha
phöông soáng xa queâ höông, laäp nghieäp treân vuøng ñaát laï queâ ngöôøi.
Hieän chuùng ta haàu nhö chöa bieát ñöôïc gì veà caùc taêng só ñeán ñaàu tieân ñoù, chuùng ta chæ bieát chuùt ít
veà Hoøa thöôïng Chuyeát Coâng (hay thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát) vaø moät soá ñeä töû, trong ñoù
noåi danh nhöùt laø thieàn sö Minh Haønh – Taïi Taïi coù leõ ñaõ hoaèng hoùa ôû vuøng Ñoàng Nai – Saøi Goøn
vaøo naêm 1630, ôû ñoù moät thôøi gian, naêm 1633 ra Ñaøng Ngoaøi vaø ôû ñoù cho ñeán ngaøy vieân tòch
(naêm 1644).
Sau ñoù, chuùng ta bieát gì theâm veà caùc taêng só hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai – Saøi Goøn. Naêm 1679, nhoùm
daân quaân Trung Hoa döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Toång bình Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán sinh soáng ôû cuø lao
Chaâu, sau naøy môû mang roäng thaønh Ñaïi phoá Ñoàng Nai (cuø lao Phoá ngaøy nay); nhoùm cuûa Toång
binh Döông Ngaïn Ñòch ñeán sinh soáng vaø môû mang vuøng ñaát Myõ Tho – Ñònh Töôøng. Trong soá
naøy, coù moät soá taêng só Trung hoa, nhöng chuùng ta cuõng chöa bieát ñöôïc.
ÔÛ vuøng Ñaát Ñoû – Baø Ròa cuõng coù moät soá taêng só Hoaèng Hoùa ôû chuøa Vaïn An (naêm 1710 ñöôïc Voõ
Vöông saéc töù), coù theå coøn moät soá chuøa khaùc nöõa maø chuùng ta chöa bieát ñöôïc.
Khoaûng naêm 1692 – 1695, sau nhöõng bieán coá chaùnh trò vaø caùc cuoäc noåi loaïn cuûa A Ban, Chöôûng
Cô, Nguyeãn Phöôùc Thoâng, Nguyeãn Phöôùc Hueä, Quaûng Phuù vaø Linh Vöông ôû Quaûng Nam ñeán
Qui Nhôn, Toå sö Nguyeân Thieàu vaø moät soá ñeä töû ñaõ phaûi boû troán vaøo Ñoàng Nai. Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch laäp chuøa Kim Cang ôû Bình Thaûo, thieàn sö Thaønh Ñaúng truï trì chuøa Ñaïi Giaùc ôû
Ñaïi Phoá Ñoàng Nai, moät soá khaùc troán vaøo röøng nuùi (Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû nuùi Thieân Aán, Minh
Löôïng vaø Minh Phuïng ôû Khaùnh Hoøa...)
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø moät soá ñeä töû vaøo Ñoàng Nai ñaõ giuùp cho Phaät Giaùo ôû Ñoàng
Nai – Saøi goøn phaùt trieån maïnh. Toå sö ñaõ ñaøo taïo theâm ñöôïc nhieàu ñeä töû noåi danh nhö Minh Vaät –
Nhöùt Trí, Minh Giaøc Kyø Phöông hay Thaønh Ñaïo, Thaønh Nhaïc – Aån Sôn... Caùc ñeä töû cuûa Toå sö
ñaøo taïo theâm caùc phaùp toân noåi danh khaùc, môû roäng phaïm vi hoaèng hoùa khaép Ñoàng Nai, Saøi Goøn
vaø lan roäng xuoáng Myõ Tho, Ñònh Töôøng, Chaâu Ñoác... coøn truyeàn thöøa cho ñeán nay ôû Nam Boä.

333
Naêm 1744, chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt chaùnh thöùc xöng Vöông (Chuùa Voõ Vöông hay Töø Teá Ñaïo
Nhaân) ñaõ phaùt ñoäng maïnh phong traøo di daân töø mieàn Trung vaøo Ñoàng Nai – Saøi Goøn giuùp cho
daân soá ôû ñaây taêng theâm vaø Phaät Giaùo cuõng phaùt trieån maïnh theâm ôû Saøi Goøn.
- Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc khai sôn chuøa Töø Aân (naêm 1744) vaø phaùt trieån chuøa Khaûi
Töôøng ôû xaõ Taân Loäc.
- Chuøa Giaùc Laâm ñöôïc Cö só Lyù Thoaïi Long laäp naêm 1744 ôû xaõ Taân Long, phaùt trieån höng
thònh töø sau khi Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang veà truï trì.
Moät soá thieàn sö töø mieàn Trung vaøo hoaèng hoùa ôû Saøi Goøn.
- Thieàn sö Phaùp Nhaân – Thieân Tröôøng khai sôn chuøa Thieân Tröôøng ôû thoân Taân Trieâm (Caàu
Kho) naêm Aát Hôïi (1755)
- Thieàn sö Ñaït Boån töø Qui Nhôn vaøo laäp chuøa Kim Chöông (naêm 1756).
- Thieàn sö Toaøn Taùnh – Chaùnh Ñaéc khai sôn chuøa Taäp Phöôùc ôû xaõ Bình Hoøa, sau leân truï trì
chuøa Hoäi Khaùnh ôû Thuû Daàu Moät.
- Thieàn sö Phaät Chieáu – Linh Quang khai sôn chuøa Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc)
- Thieàn sö Phaät Chí – Tònh Haïnh khai sôn chuøa Long Nhieãu (Thuû Ñöùc)
- Thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng khai sôn chuøa Hoa Nghieâm (Ñôøi Minh Maïng ñoåi laïi laø
Hueâ Nghieâm vì kî huùy Hoaøng Haäu) ôû Thuû Ñöùc.
- Thieàn sö Ñaïi Ngaïn – Töø Taân laäp chuøa Hoäi Khaùnh ôû Thuû Daàu Moät.
- ...
Sang thôøi caùc vua nhaø Nguyeãn, nhieàu chuøa môùi laäp theâm ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh.
- Hoøa thöôïng Phöôùc An hoaèng hoùa ôû chuøa Höng Long naêm 1803 do Bình Yeån quyeân tieàn xaây
döïng töø naêm Giaùp Daàn (1794).
- Taèng Ngoä laäp chuøa Toân Thaïnh ôû Caàn Giuoäc naêm 1808.
- Chuøa Long Höng (Chuøa Baø Thao) ôû Bình Phöôùc (Taân Uyeân – Soâng Beù ngaøy nay).
- Chuøa Long Thaéng ôû cuø lao Ruøa (Bieân Hoøa)
- Chuøa Thieân Long ôû Bình Töôùc (Bieân Hoøa)
- Chuøa Hoäi Sôn, chuøa Phuïng Sôn, chuøa Caây Mai, chuøa Phöôùc Kieåm, Chuøa Tröôøng Thoï... ñöôïc
thaønh laäp ôû Gia Ñònh.

C. TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH KHAI SÔN CHUØA KIM CANG ÔÛ ÑOÀNG
NAI VAØ PHAÙT TRIEÅN PHAÄT GIAÙO ÔÛ VIEÄT NAM.
Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 33 ñaõ töø Trung Hoa sang Ñaøng
Trong hoaèng hoùa vaøo giöõa theá kyû 17. Haàu heát caùc saùch lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam ñeàu cho raèng
Toå sö Nguyeân Thieàu chæ hoaèng hoùa töø Bình Ñònh (Laäp chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø), ra Thuaän Hoùa
(Laäp chuøa Haø Trung), ñeán Phuù Xuaân (Laäp chuøa Quoác Aân) vaø vieân tòch ôû chuøa Haø Trung.
Nhöng vaøo ngaøy 26 – 12 – 1989, chuùng toâi phaùt hieän ñöôïc moät baûo thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu
– Sieâu Baïch vaø thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang hay chuøa Thaùp, thuoäc aáp Bình Thaûo, xaõ Bình
Phöôùc, thò xaõ Vónh An, tænh Ñoàng Nai, vaø vôùi caùc taøi lieäu ôû chuøa coå ôû Ñoàng Nai khaùc nhö Ñaïi
Giaùc, chuøa nuùi Chaâu Thôùi, chuøa Long Thieân, Chuøa Böûu Phong... Chuùng toâi thaáy raèng:
Trong khoaûng thôøi gian 1694 – 1695 coù theå Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieäu Baïch ñaõ töø chuøa Haø
Trung vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai vaø vieân tòch ôû chuøa Kim Cang
ngaøy 19 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1728), ñoà chuùng laäp thaùp thôø vaøo naêm Kyû Daäu (1729).
(Xem chöông III: Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch).

C. CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH

THÔØI CAÙC CHUÙA NGUYEÃN.

334
 I. THIEÀN SÖ BÖÛU PHONG KHAI SÔN CHUØA BÖU PHONG (NUÙI BÖÛU LONG).
Saùch Ñaïi Nam Nhöùt Thoáng Chí, phaàn tænh Bieân Hoøa coù ghi:
“Nuùi Böûu Phong ôû phía Nam huyeän Phöôùc Chaùnh 13 daëm, phía Taây doøm xuoáng soâng lôùn (soâng
Ñoàng Nai), laøm haäu veä cho nuùi Long Aån. Treân nuùi coù chuøa Böûu Phong, khoùi maây man maùc, caây
coái um tuøm laø thaéng caûnh thöù nhöùt trong tænh haït (Bieân Hoøa).
Khi xöa coù taêng só hieäu Böûu Phong, laäp chuøa treân nuùi, neân goïi laø nuùi Böûu Phong.
Sau naøy, döôùi trieàu ñaïi vua Minh Maïng, nuùi Böûu Phong ñöôïc ñoåi teân laïi laø Böûu Long laø vì hình
theå long huyeät aån taøng ôû nuùi naøy.
Hieän chöa bieát thieàn sö Böûu Phong thuoäc phaùi thieàn naøo vaø haønh traïng ra sao ?

CHUØA BÖÛU PHONG.

Chuøa Böûu Phong treân nuùi Böûu Long xöa thuoäc thoân Bình Ñieàn, toång Taân Chaùnh, huyeän Phöôùc
Long, dinh Traán Bieân, sau naøy laø xaõ Böûu Long, huyeän Phöôùc Chaùnh, tænh Bieân Hoøa, nay laø xaõ
Taân Böûu, thaønh phoá Bieân Hoøa.
Khi xöa, thieàn sö Böûu Phong laäp am tranh ñeå tu haønh. Luùc ñoù, nuùi Böûu Long coøn laø vuøng röøng
nuùi hoang vu vôùi nhieàu thuù döõ nhö voi, coïp...ôø caïnh taû ngaïn soâng Ñoàng nai, caùch phía Nam
huyeän lî Phöôùc Long 13 daëm. Vì theá, ngay beân ñöôøng ñi töø Bieân Hoøa leân thaùc Trò An, khi reõ vaøo
nuùi Böûu Long, coù coång chuøa baèng ñaù xanh, hai coät coång coù khaéc caâu ñoái:
“BÖÛU THAÏCH LONG ÑAÀU, COÅ CAÛNH LINH QUI TAÏI
PHONG SÔN HOÅ CÖÙ, VAÏN ÑAÏI CHIEÁU PHUÏNG TOÀN”
Taïm dòch:
“Ñaù quí roàng chaàu, caûnh xöa ruøa linh hieän,
Ñænh nuùi coïp nguï, muoân ñôøi phuïng coøn muùa”
Caûnh chuøa Böûu Long vaø nuùi Böûu Long xinh töôi vaø chuøa linh thieâng coøn ñöôïc moâ taû qua caëp caâu
ñoái khaùc ôû chuøa Böûu Long nhö sau:
“TÖÔÏNG CÖÙ LONG BAØN, ÑAÙO THÖÛ ÑOÁN SANH AN OÅN TÖÔØNG,
QUI MINH KÌNH HAÀU, VAÕNG LAI HIEÄP CHUÙNG HÆ HOAN DUYEÂN”
Böôùc qua coång ñaù cao, treân coù khaéc “Böûu Phong coå töï”, ñi theo ñöôøng moøn vaøo chaân nuùi, böôùc
theo caùc böïc baèng ñaù xanh, leân ñeán moät traêm böïc ñaù laø ñeán ñænh nuùi; ñænh nuùi töông ñoái baèng
phaúng, queïo qua traùi chöøng vaøi chuïc böôùc laø moät coång nhoû, beà ngang khoaûng 2m, cao khoaûng
2m, hai coät coång coù caëp caâu ñoái mang aâm ñieäu nheï nhaøng, thanh thoaùt nhöng neâu leân tö töôûng
thaâm saâu, sieâu thoaùt cuûa giaùo lyù ñaïo Phaät:
“PHAÙP LUAÂN QUAÛNG ÑAÏI, CAØN KHOÂN CHUYEÅN
NHAM ÑOÄNG U THAÂM, TUEÄ NGUYEÄ NHAØN”
Taïm dòch:
“Phaätphaùp phoå roäng, trôøi ñaát chuyeån
Ñoäng ñaù thaâm u naêm thaùng nhaøn”
Phaät phaùp luaân chuyeån, quaûng baù roäng khaép nôi, laøm rung chuyeån caû vuõ truï; nhöng nôi ñoäng ñaù
thaâm u, böïc tu haønh ñaéc ñaïo vaãn soáng thanh nhaøn töï taïi, khoâng ñeå yù ñeán thôøi gian khoâng gian.
Böôùc vaøo cöûa hoâng phaûi chuøa, laø haønh lang coù maùi che, noái lieàn chaùnh ñieän vaø nhaø haäu toå.
Phía beân phaûi laø phaàn sau cuûa chaùnh ñieän, xöa kia laø nhaø giaûng roäng, vôùi moät soá baøn thôø, noåi baät
leân heát laø baøn thôø Phaät Chuaån Ñeà.
Treân chaùnh ñieän, ôû giöõa thôø caùc töôïng Phaät to lôùn vaø trang nghieâm. Doïc theo caùc haøng coät coù caùc
caâu lieãn, ôû ñaàu caâu coù chöõ “Böûu Phong” nhö:
- “Böûu ñieän nguy nga, laãm kim xu, nghieâm saéc töôùng
Phong sôn nham laïnh, minh minh thöông haûi phieám töø thuyeàn”

335
(Nôi baøo ñieän nguy nga cuûa chuøa Böûu Phong, saéc töôùng ñöùc Phaät trang nghieâm ngöï trò laãm lieät.
Nôi nuùi Böûu Long xa xoâi vaéng veû, chieác thuyeàn töø bi cuûa ñöùc Phaät phieâu môø treân bieån khoå cuûa
cuoäc ñôøi ñeå cöùu ñoä theá gian)
- “BÖØU NGOÏC PHOÁI TEÀ, Y KHEÂ LAÕNH,
PHONG SÔN QUANG MYÕ TÔÏ KYØ VIEÂN”
Nuùi Böûu phong cao ñeïp (nhö nuùi Nam Nhaïc ôû Trung Hoa) phoái hôïp haøi hoøa giöõa caûnh suoái ñeïp
trong laønh, gioáng nhö phong caûnh nuùi röøng xanh töôi cuûa vöôøn kyø vieân, nôi ñöùc Phaät thuyeát phaùp
phoå ñoä chuùng sanh ngaøy xöa.
Haøng coät tröôùc chuøa coù chaïm hai caâu ñoái:
“NHAÕN TIEÀN TÖÙC THÒ TAÂY PHÖÔNG,
KYØ THUÏ KIM LIEÂN THAÊNG BÖÛU CAÛNH
TAÂM HÖÔNG HAØ TU NAM HAÛI,
LONG TRIEÀU HOÅ CÖÙ HOÄ PHONG SÔN”
Caûnh chuøa Böûu Phong ôû tröôùc maét laø caûnh Taây Phöông cöïc laïc cuûa ñöùc Phaät Di Ñaø hoaëc nhö laø
caûnh tònh xaù Kyø Vieân trong vöôøn Caáp Coâ Ñoäc, nôi ñöùc Phaät hoaèng phaùp thôøi xöa, gioáng nhö caùnh
xan vaøng noåi voït leân giöõa caûnh röøng nuùi quùy baùu linh thieâng.
Taâm höôùng veà coõi töø bi cuûa Boà Taùt Quan Theá Aâm bao la nhö bieån caû, khieán cho ñeán coïp cuõng
phaûi haøng phuïc, roàng phaûi chaàu nôi ngoâi chuøa böûu phong hoä trì Phaät phaùp.
Beân caïnh chuøa Böûu Phong, treân ñænh nuùi Böûu Long coøn coù caùc taûng ñaù ñaëc bieät:
- Long ñaàu thaïch (taûng ñaù ñaàu roàng): töùc taûng ñaù lôùn gioáng nhö ñaàu moät con roàng.
- Hoå ñaàu thaïch (taûng ñaù ñaàu coïp):goàm hai maûnh ñaù lôùn gioáng nhö ñaàu moät con coïp ñang haù
mieäng.
Caûnh chuøa Böûu Phong coù ñòa theá “Roàng chaàu hoå phuïc” vôùi ñaày ñuû yeáu toá cuûa ñaát linh thieâng taû
Thanh Long, höõu Baïch Hoå, tieàn Chaâu Töôùc, haäu huyeàn vuõ, laø moät ngoâi chuøa coå linh thieâng, ñaøo
taïo ñöôïc nhieàu thieàn sö taøi cao ñöùc troïng vaø noåi danh nhö: Thaønh Chí – Phaùp Thoâng, Toå Toâng –
Vieân Quang (sau truï trì chuøa Giaùc Laâm ôû Saøi Goøn)... Tieân Khuyeán – Töù Nhöôïng, Tieân Trí –
Quaûng Thoâng.

Hình:
- Chuøa Böûu Phong (Ñoàng Nai)
- Thaùp Toå ôû chuøa Böûu Phong
- Thaùp cuûa Thieàn sö Phaùp Thoâng – Thieän Hæ.

II. THIEÀN SÖ PHAÙP THOÂNG – THIEÄN HÆ VÔÙI CHUØA LONG AÅN.

Thieàn sö Phaùp Thoâng thuoäc phaùi thieàn Taøo Ñoäng, theá heä thöù 36 (1), khai sôn chuøa Long Aån vaøo
naêm Quùi Söûu (chöa roõ naêm 1733 hay 1793).
Chuøa Long Aån ñöôïc xaây döïng treân nuùi Long Aån, thuoäc thoân T6an Laïi, huyeän Phöôùc Long, dinh
Traán Bieân (nay laø xaû Taân Böûu, thaønh phoá Bieân Hoøa), naèm beân maët ñöôøng lieân tænh töø Bieân Hoøa
leân thaùc Trò An (caùch Bieân Hoøa 4km).
Chuøa Long Aån döïa lung vaøo nuùi Long Aån, maët quay veà soâng Ñoàng Nai ôû höôùng Nam, beân
kiasoâng Ñoàng Nai ôû phía xa xa laø nuùi Chaâu Thôùi, tieàn phong cuûa nuùi Long Aån. Phía sau nuùi Long
Aån laïi coù nuùi Böûu Long (xöùa goïi laø nuùi Bình Ñieän) ôû phía Baéc laøm haäu veâ. Soâng Ñoàng Nai töø
thaùc Trò An ñoå veà bieån Ñoâng, chia laøm hai nhaùnh bao quanh cuø lao Ruøa (xaû Thaïnh Hoäi), hôïp laïi
höôùng thaúng veà cuø lao Phoá (xaõ Hieäp Hoøa), Vì vaäy, coù caâu thô:
Phía sau Bình Ñieän (1) ngaên phong laõnh,
Meù tröôùc Tröôøng Giang (3) nöôùc chaûy quanh.

336
Quanh nuùi Long Aån ngaøy xöa laø röøng raäm, coù nhieàu tre nöùa vaø nhieàu thuù döõ, coù caû coïp, beo,
voi... phía döôùi soâng Ñoàng Nai coù nhieàu ruøa, raén...
Tröôùc chuøa Long Aån, phía döôùi chaân nuùi, ngaøy xöa laø loái ñi cuûa voi, caùc ñaøn voi töø trong röøng
saâu ra soâng Ñoàng Nai uoáng nöôùc vaø taém, neân tuïc goïi laø Truoâng Voi. Vì vaäy, xöù coù baøi thô (hieän
chöa bieát taùc giaû laø ai):
Treân chuøa Long Bích döôùi truoâng voi,
Nöôùc bích xem coi raát maën moøi,
Soùng buûa gaønh ngheâ hình quaùi coå,
Nöôùc xao haøng raén tieáng reo coùi.
Nuùi Long Aån laø moät ngoïn nuùi linh, naèm ôû vuøng linh ñòa, coù nhieàu saûn vaät quí döôùi loøng ñaát thænh
thoaûng coøn coù caû ñaù thuûy tinh trong suoát, raát toái. Döôùi coù haàm ñaù saâu laïi thænh thoaûng coù ñaù traéng
pha chaát vaøng chieáu saùng nhö “vaøng gaâm”,

(1) ÔÛ bia thaùp cuûa Thieàn sö Phaùp Thoâng coù ghi naêm Quí Söûu vaø thoï giaùo Thieän Haûo töï chuù thích
laø naêm 1613, chuùng toâi cho raèng naêm 1613 laø sai, vì Thieàn sö Phaùp Thoâng laø thieàn sö phaùi
Taøo Ñoäng, theá heä 36, trong luùc ñoù, Hoøa thöôïng Thaïch lieâm, theá heä 29 cuûa phaùi naøy sanh naêm
1633, tòch naêm 1704.
(2) Bình Ñieän: nuùi Bình Ñieän hay nuùi Böûu Long.
(3) Tröôøng Giang töùc soâng Ñoàng Nai hay soâng Phöôùc Giang.

Sau khi Toå sö Phaùp Thoâng – Phöôùc Hæ vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp ôû phía tröôùc saân chuøa, naèm veà
phía beân phaûi. Thaùp xaây theo hình khoái luïc giaùc, moãi caïnh ôû döôùi ñaát khoaûng 2m. Thaùp cao 4
töøng vôùi ñænh laø moät baàu hoà loâ, thaùp cao khoaûng gaàn 6m. Phía trong thaùp coù moät bia ñaù (coù theå
keå veà söï tích cuûa Toå Phaùp Thoâng), phía ngoaøi coù cöûa vaøo (nhöng naêm 1972 Giaùo thoï Thieän Hæ ñaõ
laøm moät bia ñaù nhoû bòt kín cöûa vaøo beân trong thaùp, neân hieän chöa roõ ñöôïcnoäi dung cuûa taám bia
trong thaùp ñoù).
Naêm Töï Ñöùc thöù 10 (1857), thieàn sö Töø Aân laäp laïi bieån hieäu chuøa “Long Aån töï” vì baûng cuõ bò
muïc naùt.
Naêm Nhaâm Thìn (1952), côn luït lôùn ñaõ laøm saäp ñoå chuøa Long Aån. Ñeán naêm 1960, sö truï trì chuøa
laø Thích Thieän Haûo môùi truøng tu chuøa, chuøa ôû aáp Taân Laïi, xaõ Taân Thaønh, xaây döïng chuøa môùi
nhö ngaøy nay.
Treân nuùi Long Aån, naêm 1958, coù moät soá tu só ñeán hang ôû treân ñænh nuùi söûa sang laïi thaønh chuøa
Long Sôn Thaïch Ñoäng vaø daân ñòa phöông thöôøng goïi laø chuøa Hang (trong ñoù, chuøa Böûu Phong
treân nuùi Böûu Long goïi laø chuøa Nuùi).
Töø chuøa Hang treân nuùi Long Aån nhìn ra xa, thaáy ñöôïc toaøn caûnh cuûa thaønh phoá Bieân Hoøa. Ñöùng
tröôùc chuøa Hang nhìn xuoáng chaân nuùi laø hoà Long Aån, laøn nöôùc xanh bao phuû moät vuøng, moät soá
taûng ñaù ñuû hình ñuû côõ nhoâ leân raûi raùc khaép hoà. Phía xa, laø soâng Ñoàng Nai thô moäng traûi daøi, uoán
khuùc, quanh co, xuoâi veà thaønh phoá Bieân Hoøa.
Hoà Long Aån ôû chaân nuùi Long Aån do con ngöôøi taïo ra khi khai thaùc ñaù ôû ñoù, nhöng hoà Long Aån
trôû thaønh moät caûnh ñeïp, gaàn gioáng nhö vònh Haï Long ñöôïc thu nhoû laïi. Hoà Long Aån cuõng laø moät
thaéng caûnh cho khaùch du lòch hay khaùch haønh höông.
Hoà Long Aån, nuùi Long Aån hôïp vôùi chuøa Böûu Phong vaø nuùi Böûu Long laø moät khu du lòch neân thô
vaø lyù töôûng cuûa Ñoàng Nai.

III. CHUØA SAÉC TÖÙ VAÏN AN.

Chuøa saéc töù Vaïn An ôû thoân Phöôùc An, xaõ Phöôùc Long, huyeän Phöôùc An, tænh Bieân Hoøa (xöa
thuoäc dinh Traân Bieân, huyeän Phöôùc Long), nay thuoäc huyeän Long Ñaát, tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu,
337
chöa bieát ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm naøo, nhöng naêm 1710, chuøa ñöôïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu;
töï Thieân Tung Ñaïo Nhaân ban cho baûng teân chuøa, ôû giöõa ñeà “Saéc Töù Vaïn An töï” beân phaûi ñeà
“Vónh Thaønh luïc nieân thaát nguyeät caùt nhöït” (ngaøy toát thaùng 7 naêm Vónh Thaïnh thöù saùu) (1710)
beân traùi ñeà “Quoác chuû Thieân Tung Ñaïo Nhaân ngöï ñeà” (Vua laø Thieân Tung Ñaïo nhaân vieát).
Hieän chöù bieát chuøa Saéc töù Vaïn An do thieàn sö naøo khai sôn vaø truyeàn thöøa ra sao ? Naêm Minh
Maïng thöù 16 (1835), chuøa Vaïn An bò chaùy, baûng teân chuøa ñöôïc gôûi sang chuøa Long Höng.
Chuøa coøn coù baûng truyeàn thöøa “Chaùnh phaùp nhaõn taïng” cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Hueä – Taâm Thoâng
(phaùi thieàn Laâm Teá, chi phaùi Minh Haûi – Phaùp Baûo ôû chuøa Chuùc Thaønh, ñôøi 37) truyeàn cho Lieãu
Minh – Hoaèng Giaùc vaøo ngaøy raèm thaùng 7 naêm Canh Ngoï (1) vaø Hoøa thöôïng Lieãu Minh Hoaèng
Giaùc truyeàn cho Ñaïi sö Ñaïo Sanh – Minh Coâng vaøo ngaøy raèn thaùng Söûu (12) naêm Quí Tò (2).
Baûng chaùnh phaùp nhaõn taïng naøy ñöôïc vieát treân moät taám vaûi beà ngang 27cm, daøi 3,70m (noái raát
kheùo), xung quanh chaïy hoa vaên caùc con roàng noái nhau (kieåu löôõng long tranh chaâu).
Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Hueä – Taâm Thoâng hieän coøn ôû phía beân phaûi, trong khuoân vieân chuøa
Saéc töù Vaïn An. Thaùp luïc giaùc, cao ba töøng, laøm baèng hôïp chaát (voâi troän oâ döôùc), cao khoaûng 2 –
3m, treân coù hoa vaên vaø caâu ñoái, nhöng ñeàu bò hö lôû nhieàu.
Beân caïnh thaùp cuûa Hoøa Thöông Lieãu Hueä, coøn coù moät caùi thaùp nöõa, nhöng bia bò hö, chöa bieát
thieàn sö naøo. Chuøa coøn thôø long vò: “Aân ban töø Toå Laâm Teá Chaùnh Toâng, Tam thaäp thaát theá, huùy
Lieãu Hueä thöôïng Taâm haï Thoâng Hoøa thöôïng chi vò. Nhaâm Tyù nieân, chaùnh ngoaït, sô thaät nhöït, tyù
thôøi sanh.

IV. CHUØA SAÉC TÖÙ HOÄ QUOÁC.

Chuøa Saéc töù Hoä Quoác hay chuøa Hoä Quoác, hieän nay ñöôïc goïi laø chuøa Saéc töù Hoä Quoác quan, naèm
treân bôø höõu ngaïn soâng Ñoàng Nai, thuoäc xaõ Taân Vaïn, Thaønh phoá Bieân Hoøa.
Saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc vieát: “Chuøa Saéc töù Hoä Quoác ôû phía bôø
Nam soâng Phöôùc Giang (3), caùch phía Ñoâng cuûa traán (Bieân Hoøa) 8 daëm, do Thoáng suaát Traàn Cöûu
Vaân saùng laäp, naêm Giaùp Daàn (1734) ñôøi Tuùc Toâng – Hieáu Minh Hoaøng ñeá 4 ngöï töù bieån nghaïch
vöõ vaøng treân coù khaéc chöõ: “Saéc töù Hoä Quoác töï”, beân traùi khaéc “Long ñöùc tam nieân, tueá thöù Giaùp
Daàn, troïng thu”, beân phaûi khaéc “Vaân Tuyeàn Ñaïo Nhaân”, neùt chöõ cöùng coûi !

(1) Naêm Canh Ngoï chöa roõ naêm naøo ?

(2) Naêm Quùi Tò chöa roõ naêm naøo ?
(3) Soâng Ñoàng Nai ñôøi nhaø Nguyeãn ñöôïc goïi laø soâng Phöôùc Giang.
(4) Tuùc Toâng – Hieáu Minh Hoøa Ñeá töùc chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 – 1738).

Caûnh chuøa trang nghieâm, cöûa thieàn thanh tònh, ñaùng keå laø nôi laïc thoå cuûa Nam Toâng.
Chuøa bò phaù huûy trong thôøi Taây Sôn, töôïng Phaät, röôøng coät, gaïch ngoùi toài taøn, nay laøm nhoû laïi vaø
lôïp tranh, haõy coøn di tích.
Qua ñoaïn vaên treân chuùng ta bieát ñöôïc laø : Chuøa Saéc töù Hoä Quoác do Thoáng suaát Traàn Cöûu Vaân
saùng laäp, chöa roõ naêm naøo.
Naêm Giaùp Daàn, hieäu Long Ñöùc thöù ba, töùc naêm 1734 chuùa Nguyeãn Phöùc Truù, ñaïo hieäu laø Vaân
Tuyeàn Ñaïo Nhaân ban cho bieån ngaïch chöõ vaøng, treân ñeà teân chuøa “Saéc töù Hoä Quoác Töï”.
Ñeán thôøi hieän ñaïi, daân chuùng ñòa phöông ñaõ goùi coâng truøng tu môùi laïi chuøa Saéc Töù Hoä Quoác, xaây
baèng gaïch, maùi ngoùi, nhöng loái kieán truùc thoâng thöôøng, khoâng giöõ kieåu kieán truùc xöa, vaø söûa teân
chuøa laïi laø “Saéc töù Hoä Quoác Quan”.
Chuøa Saéc töù Hoä Quoác Quan hieän chæ coøn coù vaøi long vò xöa cuûa chö Toå ôû chuøa naøy, vò xöa nhöùt
laø Thieàn sö Ñaïm Tuyeàn, huùy Taâm Traïm, phaùi thieàn Laâm Teá, theá heä 35, sanh ngaøy 30 thaùng chaïp
naêm Nhaâm Thaân (1), tòch ngaøy 29 thaùng 10 naêm Taân Tò (2).
338
(1) Naêm Nhaâm Thaân coù theå laø naêm 1692 (?)
(2) Naêm Taân Tò coù theå laø naêm 1761 (?)

Hình:
- Chuøa Saéc Töù Vaïn An (Bieân Hoøa).
- Chuøa Saéc töù Hoä Quoác (Bieân Hoøa)
- Chuøa Long Thieàn (Bieân Hoøa)

V. HOØA THÖÔÏNG THAØNH NHAÏC – AÅN SÔN (? – 1776)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34).
Hieän chöa bieát roõ veà queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn, chæ bieát:
Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc laø ñeä töû cuûa Toã sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, vaø Hoøa thöôïng Thaønh
Nhaïc ñaõ khai sôn chuøa treân nuùi Chaâu Thôùi, Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc vaãn thænh thoaûng xuoáng beán
Ngöïa treân soâng Ñoàng Nai ñeå taém, sau naøy caùc ñeä töû hay phaùp toân môùi laäp chuøa Long Thieàn (xaõ
Böûu Hoøa, tænh Bieân Hoøa sau naøy).
Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn vieân tòch ngaøy 17 thaùng Chaïp naêm Bính Thaân (1776) ôû chuøa
nuùi Chaâu Thôùi, ñeä töû laäp thaùp ôû gaàn chuøa ñeå an taùng vaø thôø cuùng. Sau naøy, thaùp naøy bò hö saäp
neân ñeä töû laäp theâm thaùp ôû chuøa Long Thieàn ñeå thôø voïng (1)
Qua taøi lieäu ôû chuøa Chaâu Thôùi, chuøa Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc), chuøa Long Thieàn vaø chuøa Hieån
Laâm (Ñoàng Nai), chuùng ta bieát ñöôïc laø Hoøa Thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn coù ñeä töû noåi danh laø
thieàn sö Phaät Chieáu – Linh Quang truï trì chuøa Long Höng (?) vaø chuøa Phöôùc Töôøng ôû xaõ Taêng
Nhôn Phuù (Thuû Ñöùc).
Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc coøn coù hai ñeä töû nöõa laø Phaät Böûu vaø Phaät Ñònh, nhöng hieän chöa bieát veà
tieåu söû vaø haønh traïng cuûa hai vò naøy.

(1) Theo lôøi keå cuûa hai huynh ñeä laø Tyø Kheo vaø Ñaïi ñöùc chuøa nuùi Chaâu Thôùi (naêm 1989). Trong
khi ñoù, Hoøa thöôïng Hueä Thaønh cho raèng chuøa Long Thieàn do thieàn sö Boån Quaû (Boån Kieåu)
thaønh laäp vaøo naêm 1664 (?)

Qua caùc taøi lieäu ôû caùc chuøa treân, chuùng ta coù ñöôïc taïm thôøi truyeàn thöøa cuûa Hoøa thöôïng Thaønh
nhaïc – Aån Sôn nhö sau:

Ñôøi 33 Nguyeân Thieàu – Sieäu Baïch.

Ñôøi 34 Thaønh Nhaïc – Aån Sôn
Ñôøi 35 Phaät Chieáu – Linh Quang Phaät Böûu – Phaät ÑònhÑôøi 36 Toå Kim Toå
thuaän Laâm Ñöùc Sôn Toå Chôn
Töø Chôn Ñöùc An Phoå chieáu Phöôùc Quang
Ñôøi 37 Tieân Ñöùc Tieân Kieân Tieân Hieàn
Tònh Trang Töø Taâm Töù Minh
Ñôøi 38 Minh Thò Minh Hueä
Thieän Baûo Phöôùc Thaéng
Ñôøi 39 Nhö Luaät Nhö Taàn
Phöôùc Hueä
Ñôøi 40 Kieåu Oai
Taâm Minh

339
Ñôøi 41 Nhöït Giaùc Nhöït Giaùo
Hueä Ñaït Hueä Laâm
Leä Haïnh
Thieän Vieân
Long Thieàn Hieån Laâm Phöôùc Töôøng

VI. THIEÀN SÖ NGOÄ CHAÂN (HOØA THÖÔÏNG LONG COÁC).

Thieàn sö Ngoä Chaân thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, chöa roõ naêm sanh, chæ bieát sö ñeán laäp chuøa Hang
treân nuùi Chöùa Chan (hay Gia Ray), ôû khe Gia Laøo ñeå tu haønh, sö goïi hang nuùi naøy laø Long Coác
(hang Roàng). Vì vaäy, thieàn sö Ngoä Chaân coøn ñöôïc goïi laø “Hoøa thöôïng Long Coác”.
Trong saùch Ñaïi Nam Nhöùt thoáng Chí coù keå veà Thieàn sö Ngoä Chaân nhö sau:
Nuùi chöùa Chan ôû phía Baéc huyeän Phöôùc Khaùnh (Long Khaùnh ngaøy nay) 56 daëm, nuùi non söøng
söõng giöõa khu röøng raäm hoang vu. Gaàn chaân nuùi coù khe Gia Laøo, giaùp vôùi huyeän Long Khaùnh vaø
huyeän Phöôùc Bình. Nuùi coù nhieàu goã quùi, coù caû caây traàm höông vaø nhieàu loaïi daây maây taøu. ÔÛ löng
chöøng nuùi coù thaïch ñoäng vaø gieáng ñaù, thieàn sö Ngoä Chaân ñeán ñoù ñeå tu.
Sau khi thieàn sö Ngoä Chaân ñeán nuùi Traán Bieân (hay nuùi Moâ Xoaøi), nay goïi laø nuùi Dinh, ôû gaàn Baø
Ròa laäp chuøa Ñöùc Vaân ñeå tu trì.
Thieàn sö Ngoä Chaân tòch coác (Khoâng aên côm) chæ aên rau quaû, tu haønh khoå haïnh tinh nghieâm, ñaït
döôïc ñaïo quaû, neân giaùo ñöôïc caû thuù döõ (huøm, beo, traên, raén...)laïi duøng Maät Toâng trò bònh cho baù
taùnh. Trong saùch Gia Ñònh thaønh thoâng chí, An toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc coù keå veà Thieàn sö Ngoä
Chaân nhö sau:
“Nuùi Traán Bieân, tuïc danh nuùi Moâ Xoaøi (hay nuùi Moãi Xuy) caùch phía Ñoâng traán Bieân Hoøa 154
daëm. Hình nuùi cao ngaát xanh um, coù nhöõng hang nai, ñoài thoâng, maây phuû suoái reo, caûnh trí u tòch,
chaàu veà Gia Ñònh, hình dung daõy nuùi thanh tuù, traûi roäng theânh thang. Löng chöøng nuùi laïi coù ñoäng
ñaù thaâm u vaø khuaát khuùc chaät heïp, ñi vaøo khoâng cuøng taän. Coù theày taêng tònh coác teân laø Ngoä
Chaân. Caát chuøa Ñöùc Vaân nôi cöûa ñoäng ñeå tu trì, haèng ngaøy chæ aên rau quaû nieäm Phaät, luyeän taäp
ñöôïc caû huøm beo, laïi hay veõ buøa chöõa bònh, thaâu ñöôïc leã taï thì ñem phaân phaùt cho nhöõng ngöôøi
ngheøo khoán khoå, cuõng laø vò cao taêng ñaéc ñaïo vaäy” (1). Ñeä töû Hoøa thöôïng Long Coác caát chuøa
Long Coác ôû xaõ Long Höng (thò traán Baø Ròa), chuøa môùi ñöôïc truøng tu (naêm 1990).

(1) Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí.

Thieàn sö Ngoä Chôn coù leõ laø thuoäc ñôøi 39, phaùi thieàn Laâm Teá, truyeàn theo baøi keä “Toå Ñaïo Giôùi...
Sieâu Minh Thieät Teá Lieãu Ñaït Ngoä Chôn” vì ôû chuøa Long Coác ôû Baø Ròa coù caùc long vò sau:
- “Long Coác Sôn töï, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng, Giaùc linh chi vò” (Vieân tòch 30 thaùng 11 aâm lòch)
- Laâm Teá chaùnh toâng, töù thaäp theá, huùy Chôn thôøi, thöôïng Ñaïo haï Xuaân Hoøa thöôïng Giaùc
Linh chi vò”.
Nhö vaäy Hoøa thöôïng Long Coác coù ñeä töû laø Chôn Thôùi – Ñaïo Xuaân.

VII. HOØA THÖÔÏNG THAØNH CHÍ – PHAÙP THOÂNG HAY MINH DUNG (1691 – 1749 ?)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34).
Hoøa thöôïng Thaønh Chí – Phaùp Thoâng coøn coù phaùp danh laø Minh Dung laø ñeä töû Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch.
Hoøa thöôïng Phaùp Thoâng hoaèng hoùa ôû chuøa Höng Long vaø chuøa Hoaøng Long (?)
Long vò thôø ôû chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Bình Ñònh) coù ghi:
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp töù theá, Hoaøng Long ñöôøng thöôïng, huùy Minh Dung,
thöôïng Phaùp haï Thoâng, Hoøa thöôïng giaùc linh.
340
 - Taân muøi nieân thaát ngoaït, thaäp nhöùt nhöït, maõo thôøi lai
- Kyû Tò nieân, baùt ngoaït, thaäp nhöùt nhöït, Tuaât thôøi khöù.
Nhö vaäy Hoøa thöôïng Thaønh Chí – Phaùp Thoâng sanh ngaøy 22 thaùng 7 naêm Taân Muøi (coù theå laø
naêm 1691) vaø tòch vaøo giôø Daäu ngaøy 11 thaùng 8 naêm Kyû Tò (coù theå laø naêm 1749).
Long vò ôû chuøa Quoác Aân (Hueá) ghi: “Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp töù theá, Hoaøng Long ñöôøng
thöôïng, huùy Thaønh Chí, thöôïng Phaùp haï Thoâng laõo Hoøa thöôïng giaùc linh toïa vò”.

VIII. TÖÔÏNG BOÀ TAÙT QUAÙN THEÁ AÂM COÅ XÖA

ÑÖÔÏC TÌM THAÁY ÔØ BAØ RÒA VAØO NAÊM 1753.
Vaøo naêm Quí Daäu (1753) daân chuùng ôû Baø Ròa tìm thaáy moät töôïng Boà Taùt Quan Aâm ôû giöõa röøng
tre treân goù Am Oâng Saõi Ngoø thuoäc ñòa phaän laøng Hoäi Myõ, giaùp ranh vôùi chuøa Gia Thaïnh, Phöôùc
Lôïi. Daân caùc laøng treân ñeán thænh veà:maáy chuïc thanh nieân cuûa laøng Hoäi Myõ vaø laøng Gia Thaïnh
ñeán khieâng veà, nhöng khoâng nhích leân noåi. Ñeán phieân laøng Phöôùc Lôïi, taùm vò boâ laõo laøm leã khaán
vaùi, roài khieâng leân deã daøng vaø thænh veà chuøa Linh Sôn cuûa laøng moät caùch nheï nhaøng.
Ñeán theá kyû 20 Hoøa thöôïng Hueä Vinh truï trì chuøa Linh Sôn laøm thô keå laïi söï tích nhö sau:

LINH SÔN COÅ TÖÏ.

Taïi goø Am Oâng Saõi Ngoø,
Vaøo naêm moät baûy naêm ba
Laø naêm Quí Daäu ñeán nay maáy ñôøi,
Hai traêm naêm leû cô trôøi khieán cho.
ÔÛ goø Am Oâng Saõi Ngoø,
Thuoäc laøng Hoäi Myõ, röøng goø coû caây.
Boãng ñaâu xuaát hieän töôïng naøy
Quan Aâm Boà Taùt toû töôøng,
Töôûng raèng Goø noång ñaù thöôøng,
Chaên traâu ñaäp ñaù thaûm thöông voâ cuøng
Bao naêm giöõa choán laïnh luøng,
Tuyeát söông bao quaûn möa phuøn ai hay,
Naêm naêm thaùng thaùng ngaøy ngaøy,
Daân tình ñeå yù ñoàn raøy khaép nôi,
Naøy raøy töôûng Phaät ai ôi,
Quan Aâm Boà Taùt quaû trôøi ban ñaây.
Laøng treân, xaõ döôùi ñoâng ñaày,
Ñeán xi caàu nguyeän thænh ngay veà thôø,
Gia Thaïnh, Hoäi Myõ chöïc chôø
Caø chuïc daân laøng khieân dôû chaúng leân,
Ñöùc linh Phaät ñaõ ñaït leân,
Veà ñaâu Phaät ñaõ ñònh leân laøng naøo,
Khuùc neân keå noåi aâm hao.
Duyeân laønh gaëp Phaät bieát bao noãi nieàm.
Nghe qua Phöôùc Lôïi ñi tìm,
Ñeán khi nguyeän vaùi eâm ñeàm leân vai,
Taùm oâng boâ laõo keà vai
Nheï nhaøng caát böôùc thænh Baø vui töôi.
Thôø Baø taïi choán thaûo lö

341
 Ñeán nay ngoâi thöù höôûng dö phöôùc ñaày.
Linh Sôn Böûu töï chuøa naøy.
Nghieâm linh suøng baùi daân raøy khöông an.
Xöa ñaây laø choán röøng hoang,
Traàn – Döông hai hoï môû mang xoùm laøng,
Thaùc khai ruoäng ñaát ñaøng hoaøng,
Ngaøy naøy traêm hoï soáng an vui vaày.
Nhôø ôn Phaät Toå Nhö Lai
Quan Aâm Boà Taùt ñoä hoaøi daân sinh,
Sôùm khuya chuoâng moõ oai linh,
Truï trì Hoøa thöôïng Hueä Vinh tuïng caàu.
Töôïng Quan Aâm Boà Taùt naøy baèng ñaù, lôùn hôn ngöôøi thaät, chaïm khaéc myõ thuaät.
Töôïng chaïm Boà Taùt ngoài thieàn, khuoân maët traùi soan ñaày ñaën, phuùc haäu, traùi tai daøy vaø daøi.
Hieän chöa bieát töôïng naøy ñöôïc chaïm khaéc töø naêm naøo, töø ñaâu ñöa veà ñaây ?
(Vuøng ñaát Baø Ròa xöa thuoäc nöôùc Phuø Nam vaø Chaân Laïp. ngöôøi Vieät ñeán Baø Ròa vaøo khoaûng
ñaàu theá kyû 17.
Vaøo naêm 1679 moät soá ngöôøi Trung Hoa thuoäc trieàu ñaïi nhaø Minh khoâng chòu ñaàu haøng nhaø
Thanh ñaõ boû xöù, sang Ñaøng Trong xin thaàn phuïc chuùa Hieàn. Chuùa Hieàn (Nguyeãn Phöôùc Taàn) ñaõ
cho hoï vaøo laøm aên sinh soáng ôû vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai vaø vuøng Myõ Tho.

Hình:
- Coång Tam Quan chuøa Hoäi Khaùnh.
- Chuøa Hoäi Khaùnh
- Baûo thaùp cuûa Thieàn sö Toaøn Taùnh – Chaùnh Ñaéc ôû chuøa Hoäi Khaùnh.

IX. CHUØA HOÄI KHAÙNH.

Chuøa Hoäi Khaùnh ôû chaân ngoïn ñoài thuoäc aáp Baàu Daàu, phöôøng Phuù Cöôøng, thò xaõ Thuû Daàu Moät, laø
moät trong nhöõng ngoâi chuøa xöa nhaát cuûa tænh Soâng Beù.
A. QUAÙ TRÌNH THAØNH LAÄP VAØ TRUØNG TU.
Vaøo thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765), naêm Taân Daäu (1741), Thieàn sö Ñaïi Ngaïn –
Töø Taán thuoäc theá heä 37, phaùi thieàn Laâm Teá ñeán ngoïn ñoài thuoäc laøng bình An, huyeän Phöôùc
Long, dinh Traán Bieân laäp am tu haønh. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa, Phaät töû ñeán thoï giôùi ngaøy
caøng ñoâng, am tranh ñöôïc xaây döïng thaønh chuøa Hoäi Khaùnh.
Ngaøy muøng 9 thaùng 9 naêm Nhaâm Thaân (1812), Thieàn sö Ñaïi Ngaïn – Töø Taán vieân tòch, ñoà chuùng
laäp thaùp thôø ôû ven chaân ñoài phía nam.
Keá theá truï trì chuøa Thieàn sö Minh Hueä – Chaân Kính. Sö Chaân Kinh sanh naêm Taân Daäu (1741),
vieân tòch taïi chuøa vaøo ngaøy 21 thaùng 12 naêm Kyû Hôïi (cuoái naêm 1839, ñaàu naêm 1840), ñoà chuùng
laäp thaùp thôø gaàn thaùp Toå khai sôn.
Coù leõ thieàn sö Chaân Kính khoâng coù ñeä töû neân thieàn sö Toaøn Taùnh – Chaùnh Ñaéc, thuoäc chi phaùi
Chuùc Thaùnh ñeán thay theá truï trì chuøa Hoäi Khaùnh.
Thieàn sö Chaùnh Ñaéc, sanh naêm Kyû Daäu (1789), thuoäc theá heä 37, phaùi thieàn Laâm Teá, truyeàn thöøa
theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo (Minh Thieät Phaùp Toaøn Chöông...).
Hieän chöa bieát roõ queâ quan vaø haønh traïng, thieàn sö Chaùnh Ñaéc, chæ bieát, sö laø ñeä töû cuûa Hoøa
thöôïng Phaùp Nhaân – Thieàn Tröôøng. Vaøo thôøi Taây Sôn ñaùnh Gia Ñònh (1776 – 1789), Hoøa thöôïng
Thieân Tröôøng truï trì chuøa Taäp Phöôùc ôû Gia Ñònh. Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh bò quaân
Taây Sôn ñaùnh baïi treân ñöôøng chaïy troán, coù gheù chuøa Taäp Phöôùc truù aån moät thôøi gian. Sö Chaùnh
Ñaéc coù leõ qui y vôùi Hoøa thöôïng Thieân Tröôøng ôû chuøa naøy.
342
Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long toå chöùc laïi caùc ñôn vò haønh chaùnh trong nöôùc, toång Bình An ñöôïc
ñoåi thaønh huyeän Bình An tröïc thuoäc traán Bieân Hoøa. Naêm Minh Maïng thöù 18 (1838) vua cho ñoåi
traán thaønh tænh, chuøa Hoäi Khaùnh thuoäc laøng Phuù Cöôøng huyeän Bình An, tænh Bieân Hoøa. Khoaûng
naêm 1839 coù theå sö Chaùnh Ñaéc veà truï trì chuøa Hoäi Khaùnh.
Naêm 1858, quaân Phaùp ñaùnh Ñaø Naüng, naêm sau Phaùp ñem quaân vaøo ñaùnh chieám Gia Ñònh vaø
Bieân Hoøa. Trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, chuøa Hoäi Khaùnh bò quaân Phaùp ñoát chaùy (naêm
1861).
Naêm 1867, trieàu ñình Hueá kyù hoøa öôùc nhöôïng cho Phaùp 6 tæng Nam Kyø (Nam Boâ ngaøy nay),
chieán tranh laéng dòu bôùt moät thôøi gian. Naêm 1868, Hoøa thöôïng Chaùnh Ñaéc xaây döïng laïi chuøa Hoäi
Khaùnh, Hoøa thöôïng khoâng caát laïi ôû ñæng ñoài nhö cuõ maø dôøi xuoáng ven chaân phía Nam cuûa ngoïn
ñoài ôû caïnh caùc thaùp Toå.
Vaøo giôø Ngoï, ngaøy 30 thaùng 11 naêm Kyû Tò (1869), Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toaøn Taùnh – Chaùnh Ñaéc
vieân tòch taïi chuøa Hoäi Khaùnh, thoï 81 tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû saân phía tröôùc chuøa.
Ñeä töû cuûa Hoûa Thöôïng Chaùnh Ñaéc laø sö Chöông Ñaéc – Trí Taäp keá theá truï trì.
Sau khi Hoøa thöôïng Trí taäp vieân tòch (coù leõ laø naêm Canh Thìn 1880), ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng laø sö
Aán Long – Thieän Quùi. Hoøa thöôïng Thieän Quùi sinh naêm Ñinh Daäu (1837) vaø tòch vaøo ngaøy 25
thaùng 10 naêm Bính Ngoï (1906).
Ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng laø Chôn Thanh – Töø Vaên keá theá truï trì chuøa Hoäi Khaùnh.
Hoøa thöôïng Chôn Thanh – Tuø­ Vaên sinh naêm Ñinh Söûu (1877), coù khieáu myõ thuaät vaø kieán truùc.
Trong Khoaûng thôøi gian 1917 – 1919 hoøia thöôïng Töø Vaên truøng tu laïi chuøa Hoäi Khaùnh, chuù taïo
theâm caùc töôïng Phaät, Boà Taùt, La Haùn... ñeå thôø trong chuøa. Caùc töôïng Phaät vaø kieán truùc chuøa
trong kyø truøng tu naøy toàn taïi cho ñeán nhöõng naêm gaàn ñaây.
Chuøa Hoäi Khaùnh ñöôïc xaây döïng vôùi kieán truùc myõ thuaät vaø ñoäc ñaùo neân vaøo naêm 1920, ôû nöôùc
Phaùp coù môû cuoäc trieån laõm ôû thuû ñoâ Paris, Toaøn quyeàn Ñoâng döông ñaõ giao cho Hoøa thöôïng töø
Vaên quaûn lyù thôï moäc, thôï chaïm, thôï ñuùc... laøm moät ngoâi ñình theo kieán truùc xöa cuûa Vieät Nam
goàm ñuû töôïng thôø phaùp khí, ñieän thôø... ñeå ñöa qua Phaùp. Sau cuoäc trieån laõm ngoâi ñình ñoù ñöôïc
ñem veà Vieät Nam vaø döïng laøm mgoâi ñình ôû xaõ Phöôùc Long, quaän Laùi Thieâu, tænh Thuû Daàu Moät
(nay thuoäc huyeän Thuaän An, tænh Soâng Beù).
Naêm 1923, trong phong traøo chaán höng ñaát nöôùc theo aûnh höôûng cuûa caùch maïng ôû Trung Hoa,
Hoøa thöôïng Töø Vaên laäp Hoäi Danh Döï Yeâu Nöôùc, hoäi chuû tröông kính yeâu vaø noi göông caùc tieàn
nhaân, caùc anh huøng daân toäc, soáng ngay thaúng ñaïo ñöùc. Naêm 1925 – 1926, cuï Nguyeãn Sinh Saéc
(Thaân phuï chuû tòch Hoà Chí Minh) vaø moät ñoàng chí laø oâng Leâ Maïnh Trinh (hieän laø tænh uûy tænh
Baéc Thaùi) töø mieàn Trung vaøo Thuû Daàu Moät nguï taïi chuøa Hoäi Khaùnh, laáy ngheà daïy hoïc (daïy chöõ
Nho vaø chöõ Phaùp) vaø ngheà thaày thuoác ñeå truyeàn baù tö töôûng cuûa hoäi, naâng cao daân trí, gaây tinh
thaàn yeâu nöôùc, ngaàm tuyeân truyeàn tö töôûng choáng Phaùp giaønh ñoäc laäp cho daân toäc. Naêm 1926,
chaùnh quyeàn Phaùp bieát ñöôïc hoaït ñoäng cuûa Hoäi Danh döï yeâu nöôùc coù aâm möu choáng Phaùp neân
giaûi taùn hoäi vaø luøng baét nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo tích cöïc cuûa hoäi nhö Nguyeãn Sinh Saéc, Nguyeãn
Maïnh Trinh... Moät baø thöông gia ôû chôï Thuû Daàu Moät (1), ñaõ nhôø thuyeàn chôû haøng ñöa cuï Sinh
Saéc veà Cao Laõnh laån traùnh vaø cuï Saéc ñaõ soáng ôû ñaây cho ñeán ngaøy maát (1929). Ñeä töû Hoøa thöôïng
Töø Vaên laø sö Nhö Taùnh – Töø Taâm truï trì chuøa Bình Long ôû quaän Laùi Thieâu (tænh Thuû Daàu Moät)
bò phaùp baét.
Hoøa thöôïng Töø Vaên laø böïc ña vaên, thoâng hieåu kinh ñieån vaø coù taøi thuyeát phaùp neân ngay töø coøn laø
moät taêng só treû ñaõ ñöôïc thænh laøm phaùp sö trong caùc tröôøng Höông ôû Nam Kyø.
Naêm Quí Söûu (1913), Hoøa thöôïng Töø Vaên ñöôïc thænh laøm phaùp sö trong tröôøng höông ôû chuøa
Tam Baûo (Raïch Gía).
Naêm Bính Daàn (1926) Hoøa thöôïng Töø Vaên laø Phaùp sö trong tröôøng Höông ôû chuøa Hoäi Phöôùc, xaõ
Taân Thaïch – Raïch Mieãu tænh Ñònh Töôøng (nay thuoäc tænh Beán Tre).
343
Cuõng trong naêm naøy (1926), baø hoäi ñoàng Löông Khaéc Minh xaây döïng chuøa Tröôøng Thaïnh ôû Saøi
Goøn, xin Hoøa thöôïng Töø Vaên boå xöù truï trì, Hoøa thöôïng cöû Thieàn sö Thieän Toâng – Nguyeân Thung
ôû chuøa naøy.
Naêm Maäu Thìn (1929) sö Thieän Toâng môû tröôøng Höông ôû chuøa Long Phöôùc, Hoøa thöôïng chuøa
Long Hoa laø Hoøa thöôïng ñöôøng ñaàu, Hoøa thöôïng Töø Vaên chöùng minh.
Giôø Tyù, ngaøy 26 thaùng 11 naêm Taân Muøi (1931), Hoøa thöôïng Chôn Thanh – Töø Vaên vieân tòch taïi
chuøa Hoäi Khaùnh, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong saân tröôùc chuøa.
Giaùo thoï Aán Böûu – Thieän Quùi, sö thuùc cuûa Hoøa thöôïng Töø Vaên leân thay truï trì chuøa Hoäi Khaùnh.
Giaùo thoï Thieän Quùi sanh naêm Taân Daäu (1861) tòch taïi chuøa vaøo ngaøy 25 thaùng 5 naêm Taân Tò
(1941).
Keá theá Giaùo thoï Aán Böûu – Thieän Quôùi (Tieän Quùi) truï trì chuøa laø sö thò Hoa – Thieän Höông coù leõ
laø ñeä töû cuûa sö Nhö Taùnh – Töø Taâm vaø laø Phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Chôn Thanh – Töø Vaên.

(1) Baø noäi cuûa giaùo sö Chaâu, daïy tröôøng trung hoïc tö thuïc Nguyeãn Traõi ôû Thuû Daàu Moät.

Sö Thieän Höông sanh naêm Quùy Maõo (1903), coù taøi ñöùc, ñöôïc phaät töû ñòa phöông kính moä. Sö ñaõ
truøng tu laïi chuøa.
Sau caùch maïng thaùng taùm naêm 1945, chuøa Hoäi Khaùnh laø truï sôû cuûa Hoäi Phaät Giaùo cöùu quoác tænh
Thuû Daàu Moät, Hoøa thöôïng Minh Tònh (Chôn Phoå – Nhaãn Teá) truï trì Chuøa Taây Taïng laø chuû tòch
(ñaõ töï tuùc sang Aán Ñoä vaø Taây Taïng haønh höông, tu hoïc trong naêm 1935 – 1936), sö Thieän Höông
tích cöïc hoaït ñoäng trong hoäi naøy. Sö ñaõ giao 30 maãu ruoäng cuûa chuøa Hoäi Khaùnh ôû xaõ An Taây,
quaän Beán Caùt ñeå sö Thích Thieän Traøng ôû chuøa Long Minh (xaõ Beán Theá, tænh Thuû Daàu Moät) canh
taùc nuoâi quaân caùch maïng.
Ngaøy muøng 10 thaùng 5 naêm Taân Hôïi (1971), Hoøa thöôïng Thieän Höông tòch taïi chuøa Hoäi Khaùnh,
thoï 69 tuoåi.
Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thieän Höông laø sö Ñoàng Böûu – Quaûng Vieân keá theá truï trì.
Hoøa thöôïng Quaûng Vieân teân tuïc laø Leâ Vaên Kyù, sanh naêm Canh Tuaát (1910), tòch ngaøy 15 thaùng 8
naêm Maäu Thìn (1988).
B. KIEÁN TRUÙC CHUØA HOÄI KHAÙNH.
Chuøa Hoäi Khaùnh kieán truùc theo lieåu chöõ Tam nhö nhöõng ngoâi chuøa xöa ôû mieàn Nam, goàm ba daõy
nhaø ngang: chaùnh ñieän, nhaø giaûng vaø nhaø trai.
1. Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø naêm gian hai chaùi, hình vuoâng roäng 18m thôø theo kieåu “Tieàn Phaät
haäu Toå”.
a. Ñieän thôø Phaät thôø nhieàu töôïng Phaät baèng goã, sôn son theáp vaøng chaïm troå myõ thuaät. ÔÛ
chaùnh ñieän coù ba bao lam chaïm troå kheùo leùo vaø ñoäc ñaùo.
- Moät taám chaïm noåi hình “Söï tích ñöùc Phaät Ñaûn Sanh” hay hình Cöûu Long, ñöùc Phaät môùi sanh,
xung quanh chín con roàng phun nöôùc vaø chö thieân ñaøn haùt möøng vaø raûi hoa.
- Moät taám chaïm hình töù linh (long, laân, qui, phuïng) vaø töù quí (mai. Lan, cuùc, truùc).
- Moät taám chaïm hình “Thaäp Baùt La Haùn” vôùi 18 vò La Haùn.
Hai beân vaùch ñieän Phaät coù töôïng 18 vò La Haùn vaø töôïng “Thaäp Ñieän Dieâm Vöông” (10 vò Dieâm
Vöông).
Ñieän thôø Phaät trang trí moät soá caâu ñoái, trong ñoù coù nhöõng caâu Ñaéc bieät nhö:
“Nhöôïc thöïc nhöôïc hö truùc aûnh taûo giai traàn baát ñoäng
Thò khoâng thò saéc nguyeät xuyeân haûi ñeå thuûy voâ ngaàn”
(Nhö hö, nhö thöïc, boùng truùc queùt theàm, buïi theàm khoâng ñoäng
Laø khoâng, laø saéc, traêng xuyeân ñaùy bieån, nöôùc bieån khoâng nhoài)

344
Ñaëc bieát nhaát laø moät caëp caâu ñoái ca ngôïi coâng lao nhaø Nguyeãn, neâu cao söï tích chuøa Thieân Muï,
ca ngôïi caûnh ñeïp cuûa Kinh ñoâ Phuù Xuaân (Hueá) vaø caûnh höng thònh an laïc cuûa caùc choán thieàn
laâm:
“Tieán thaùnh khôûi sô ñaøi thuûy tuù sôn thanh, Thieân Muï truyeàn löu thieân coå tích.
Thaàn kinh chaân thaéng caûnh ñieàu minh hoa tieáu, thieàn laâm bieät chieám töù thôøi xuaân”
(Chuùa tröôùc khôûi xaây ñeàn ñaøi, nöôùc bieác non xanh, Thieân Muï truyeàn söï tích muoân thuôû.
Thaéng caûnh thaàn kinh thaät ñeïp, hoa cöôøi chim hoùt, thieàn moân caû boán muøa ñeàu xuaân)
b. Baøn thôø Toå phía sau ñieän Phaät. Ban thôø Toå thôø long vò chö Toå truï trì, Hoaèng hoùa ôû chuøa
Hoäi Khaùnh, taát caû laø caùc thieàn sö thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá.
2. Nhaø giaûng.
Nhaø giaûng noái lieàn vôùi chaùnh ñieän, cuõng laø toøa nhaø vuoâng naêm gian hai chaùi, caïnh 18m. Hai vaùch
hai beân khoâng phaûi laøm baèng vaùn maø laøm baèng caùc chaán song (thanh goã) baèng caây thoaùng maùt
vaø quang ñaõng. Nhaø giaûng chæ coù moät soá gheá traøng kyû vaø vaùn goã
3. Nhaø trai.
Nhaø trai noái lieàn vôùi nhaø giaûng baèng hai haønh lang roäng: Ñoâng lang vaø Taây Lang, roäng 9m, daøi
20m.
Nhaø trai ngaøy xöa coù leõ cuõng laøm baèng chaùnh ñieän, nhaø giaûng nhöng hieän nay ñaõ bò hö hoaïi.
Chuøa Hoäi Khaùnh laâu naêm khoâng ñöôïc tu söûa neân bò hö muïc, Tænh hoäi Phaät Giaùo tænh Soâng Beù
cuøng chaùnh quyeàn vaø Phaät töû goùp coâng söùc, tieàn cuûa xaây döïng laïi chuøa trong naêm 1990 – 1991.
Truï trì chuøa töø naêm 1988 ñeán nay laø Ñaïi Ñöùc Hueä Thoâng.

TRUYEÀN THÖØA ÔÛ CHUØA HOÄI KHAÙNH.

Thôøi gian truï trì Phaùp Danh Laâm Teá Naêm Sanh, Tòch
1741 – 1812 Ñaïi Ngaïn – Töø taán Ñôøi 37 ? – 1812
1812 – 1839 Mimh Hueä – Chaân Kính Ñôøi 36 1741 – 1839
1839 – 1869 Toøn Taùnh - Chaùnh Ñaéc Ñôøi 37 1789 – 1869
1869 – 1880 Chöông Ñaéc – Trí Taäp Ñôøi 38 ? – 1880
1880 – 1906 Aån Long – Thieän Quùi Ñôøi 39 1837 – 1906
1906 – 1931 Chôn Thaønh – Töø Vaên Ñôøi 40 1877 – 1931
1931 – 1941 Aán Böûu – Thieân Quôùi Ñôøi 39 1861 – 1941
1941 – 1971 Thò Hoa – Thieän Höông Ñôøi 42 1903 – 1971
1971 - 1988 Ñoàng Böûu – quaûng Vieân Ñôøi 33 1910 - 1988

Hình: Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Aån Long – Thieän Quùi.

X. CHUØA TAÄP PHÖÔÙC.

Chuøa Taäp Phöôùc ôû xaõ Bình Hoøa (Gia Ñònh) coù leõ ñöo975c laäp vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn
Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) cuøng thôøi vôùi chuøa Töø Aân, chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Giaùc Laâm (naêm
1744) khi chuùa Voõ Vöông chaùnh thöùc xöng Vöông, bieán laõnh thoå Ñaøng Trong Thaønh moät nöôùc
ngang haøng vôùi Ñaøng Ngoaøi cuûa chuùa Trònh.
Vaøo naêm ñoù (1744), chuùa Voõ Vöông cho di daân ñoâng ñaûo ñeán dinh Phieân Traán, huyeän Taân Bình
(Saøi Goøn – Gia Ñònh), coù leõ caùc Thieàn sö thuoäc chi phaùi Chuùc Thaùnh (Quaûng Nam) ñaõ theo daân
di cö vaøo Gia Ñònh laäp chuøa Taäp Phöôùc, nhöng hieän chöa bieát roõ vò sö naøo khai sôn chuøa Taäp
Phöôùc. Coù theå chuøa naøy do Thieàn sö Thieät Quaûng – Caûm ÖÙng thaønh laäp.

345
Hieän chuùng ta coù theå bieát chaéc laø chuøa Taäp Phöôùc ñaõ coù töø thôøi Thieàn sö Phaùp Nhaân – Thieân
Tröôøng (ñôøi 36 phaùi thieàn Laâm Teá). Vì vaøo khoaûng naêm 1776 – 1779, khi Coâng toân Nguyeãn
Phöôùc Aùnh bò quaân Taây Sôn ñuoåi baét, Nguyeãn Vöông vaø caùc quan hoä giaù coù ñeán aån truù ôû chuøa
Taäp Phöôùc moä ñeâm. Luùc ñoù, truï trì chuøa laø Ñaïi Laõo hoøa thöôïng Phaùp Nhaân – Thieân Tröôøng ñaõ ra
coät phöôùn tröôùc saân chuøa Taäp phöôùc thaønh taâm khaán nguyeän Phaät trôøi gia hoä cho chuùa Nguyeãn
Phöôùc Aùnh ñöôïc bình yeân.
Coù leõ loøng thaønh cuûa Hoøa thöôïng Thieân Tröôøng ñöôïc caûm öùng neân khi Hoøa thöôïng khaán xong
boãng nhieân maây ñen keùo ñeán bao phuû, saám chôùp böûa giaêng, moät traän möa gioù thaät lôùn truùt xuoáng
quanh vuøng gaây trôû ngaïi cho söï truy luøng cuûa quaân Taây Sôn.
Vì vaäy, sau khi leân ngoâi, vua Gia Long saéc töù cho chuøa Taäp Phöôùc vaø ban cho chuøa caùc caëp ñoái
lieãn, neân chuøa ñöôïc goïi teân laø “Chuøa Saéc töù Taäp Phöôùc”. Chuùa coøn laïi caùc baûng ñoái lieãn nhö sau:
· Hai taám hoaønh khaéc ba chöõ “Saéc Tieàn Cheá” vaø Töù Hoaøng Phong” (coù nghóa laø vua saéc phong
töôùc saéc ñeå löu laïi).
· Hai coät ôû chaùnh ñieän coøn caëp caâu ñoái:
“Gia laïc minh quaân hieän thöïc, Trí thöøa quaân öùc taûi.
Long höng maïng chuùa trò bình, Ñöùc hoùa hieàn thieân thu”.
Chuøa cuõng coù moät ñaïi hoàng chung ñöôïc ñuùc vaøo ñôøi vua Gia Long (1802 – 1819).
Chuøa Taäp Phöôùc ngaøy xöa roäng lôùn, phong caûnh trang ngieâm traùng leä, coù nhieàu caây cao boùng
maùt, caûnh vaät neân thô khaùch thaäp phöông thöôøng lui tôùi chieâm baùiø ñaûnh leã.
Chuøa Taäp Phöôùpc xöa thöôøng toå chöùc caùc tröôøng Höông ñeå taêng ni khaép nôi ñeán nhaäp hoïc.
Vaøo thôøi vua Gia Long, Hieäp traán Trònh Hoaøi Ñöùc tình côø gaëp laïi baïn cuõ töø luùc nhoû cuøng queâ
(Ñoàng Nai) nay laø Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang truï trì chuøa Giaùc Laâm, trong moät buoåi leã ôû
chuøa Taäp Phöôùc, Hieäp traán Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ caûm höùng saùng taùc thaønh moät baøi thô nguõ ngoân lôøi
thô nheï nhaøng bình dò nhöng mang tö töôûng Phaät phaùp raát thaâm saâu. (Xem An Toaøn haàu Trònh
Hoaøi Ñöùc trong saùch Phaät Giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn).
Chuøa Saéc töù Taäp Phöôùc hieän nay khoâng coøn giöõ ñöôïc phong caûnh nhö xöa, chuøa ñaõ bò hö hoaïi vaø
thu nhoû ñi raát nhieàu, khoâng coù veû trang ngieâm coå kính nöõa. Khuoân vieân chuøa bò bieán thaønh moät
nghóa trang, moà maû ñöôïc xaây khaép boán beân, chuøa chæ coøn moät con ñöôøng nhoû heïp töø coång chuøa
ñi qua nghóa ñòa môùi ñeán chuøa nhoû heïp.
Tuy nhieân chuøa saéc töù Taäp Phöôùc hieän coøn thôø caùc long vò cuûa chö Toå nhö sau:
- Saéc töù Taäp Phöôùc töï, 34 theá, huùy Minh Haûi, thöôïng Phaùp haï Baûo, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng.
- Taäp Phöôùc Ñöôøng thöôïng, 35 theá, huùy Phaùp Nhôn, thöôïng Thieân haï Tröôøng.
- Long Chaâu Ñöôøng thöôïng, 36 theá, huùy Thieät Tònh, thöôïng Phoå haï Teá...
- Töø Bi Ñöôøng thöôïng, 36 theá, huùy Teá Hieån, thöôïng Böûu haï Döông Ñaïi laõo Hoøa thöôïng.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 37 theá, huùy Toaøn Taùnh, thöôïng Chaùnh haï Ñaéc.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 38 theá, huùy Chöông Taâm, thöôïng Phuùc haï Thöôøng.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 39 theá, huùy Aán Thaäp thöôïng Hueä haï Thaønh.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 40 theá,huùy Chôn Lôïi, thöôïng Hoaèng haï Nghóa.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 40 theá, huùy Chôn Lyù, thöôïng hoaèng haï Trí.
Trong khuoân vieânchuøa hieän coù ba thaùp:
- Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Aán Thaäp – Hueä Thaønh (39)
- Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Chöông Taâm – Phöôùc Thöôøng (38)
- Thaùp cuûa Hoøa thöôïng Chôn Lyù – Hoaèng Trí (40).

XI. CHUØA HOÄI SÔN.

346
Chuøa Hoäi Sôn hay chuøa Khaùnh long naèm ôû treân ñænh phía Baéc ôû phaàn cuoái cuûa daõy nuùi Chaâu
Thôùi, thuoäc ñòa phaän thoân Long Tuy, huyeän Long Thaønh, traán Bieân Hoøa (nay thuoäc xaõ Long
Bình, huyeän Thuû Ñöùc, thaønh phoá Hoà Chí Minh).
Töø Saøi Goøn, theo xa loä Saøi Goøn – Bieân Hoøa (ñöôøng Haø Noäi), qua khoûi ngaõ tö Thuû Ñöùc khoaûng
5km (ngang nghóa trang quaân ñoäi ngaøy tröôùc queïo maët, theo ñöôøng vaøo aáp Goø Coâng, ñi khoaûng
5km, thaáy coång chuøa ôû chaân ñoài phía beân maët ñöôøng ñi. Qua khoûi coång chuøa, leân doác nuùi thaáp laø
ñeán chuøa treân ñænh nuùi.
Chuøa Hoäi Sôn do thieàn sö Khaùnh Long thaønh laäp vaøo theá kyû 18.
Thieàn sö Khaùnh Long, huùy Ñaïo Thaønh, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá (Teá Thöôïng chaùnh toâng), theá heä
thöù 38, chöa roõ queâ quaùn. Thieàn sö Khaùnh Long laäp chuøa Khaùnh Long ôû Goø Quít, huyeän Phöôùc
Chaùnh, traán Bieân Hoøa. Caûnh chuøa Khaùnh Long ñöôïc moät du khaùch ñaët baøi thô nhö sau:
Tieâu sô laõnh thoï, quaûi taø döông
Boä nhaäp kheâ nham phoûng ñaïo traøng
Chöõ ñaùnh voâ yeân saøo haïc tónh,
Khaû lieân thieàn vò chính kheâ löông.
Taïm dòch:
Caây nuùi tieâu sô döôùi boùng chieàu,
Böôùc vaøo suoái ñaù vieáng ñaïo traøng
Ñun traø khoâng khoùi, haïc naèm yeân,
Meán muøi thieàn vò, thaät thanh löông.
Chuøa naèm treân ñænh nuùi, nhìn xuoáng soâng Ñoàng Nai, phong caûnh thanh tònh, u tòch.
Trong saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825) taû caûnh chuøa
Hoäi Sôn treân nuùi Chaâu Thôùi nhö sau:
“Nuùi Chaâu Thôùi, caùch phía Nam Traán (Bieân Hoøa) möôøi moät daëm röôõi, töøng nuùi cao xanh, caây coái
laâu ñôøi raäm toát, laøm taám bình phong trieàu veà traán thaønh, hình nuùi cao thaáp khuaát khuùc chaïy theo
höôùng Ñoâng haï löu soâng Ñoàng Nai (soâng Phöôùc Giang) roài ñeán Goø Coâng thì ñöùt ôû ñoaïn giöõa trôû
maët tôùi thoân Long Thaønh, traûi ra moät goø daát cao, ñöùng thaúng nhö vaùch, sau löng goø aáy laø choã sö
Baø Löôïng tu haønh, coù döïng am Vaân Tónh (tuïc danh cuûa chuøa Vaõi Löôïng) troâng raát nhaõ. Sau quaân
Taây Sôn phaù huûy chuøa phaät, nhöng nay neàn cuõ vaän coøn.
ÔÛ ñuoâi hoøn nuùi naøy (Chaâu Thôùi), veà phía Baéc, nöùt ra moät chi chaïy ñeán ñòa phaän yhoân Long Tuy,
roài noåi leân goø cao baèng phaúng roäng raõi, ôû beân nuùi coù hang ñoäng, khe suoái, daân ôû quanh theo nuùi,
treân coù chuøa Hoäi Sôn laø choã Thieàn sö Khaùnh Long saùng taïo ñeå tu haønh. Chuøa quay maët veà höông
Baéc, nhìn xuoáng soâng Ñoàng Nai, khaùch haønh höông leo leân du ngoaïn coù caûm töôûng tieâu dao
ngoaøi coõi tuïc.
Qua thôøi gian chieán tranh, cuõng nhö traûi qua maáy theá kyû, chuøa cuõng bò hö haïi vaø ñöôïc truøng tu
nhieàu laàn. Chuøa hieän nay ñöôïc xaây döïng baèng gaïch maùi ngoùi, nhöng vaãn giöõ ñöôïc kieán truùc xöa.
Chuøa laø moät toøa nhaø ba gian hai chaùi, goàm boán daõy nhaø ngang noái lieàn nhau, beà ngang 14m, saâu
vaøo 40m beân caïnh coù haønh lang roäng 2m.
- Nhaø Hoä phaùp roäng 6m, phía tröôùc coù haønh lang 2m.
- Chaùnh ñieän laø toøa nhaø vuoâng, caïnh 10m, chaùnh ñieän thôø kieàu “Tieân Phaät haäu Toå”, phía tröôùc
thôø Phaät, phía sau thôø Toå.
- Nhaø giaûng vaø nhaø khaùch roäng 8m. Nhaø giaûng noái lieàn vôùi nhaø trai baèng hai haønh lang daøi 6m,
treân noùc coù maùi che, ôû giöõa coù saân troáng (Thieân tænh: Gieáng trôøi).
Thieàn sö Thaønh Ñaïo – Khaùnh Long vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân phía traùi
chuøa. Thaùp xöa ñaõ bò hö ñoå, truï trì chuøa laø Baûo Quí truøng tu thaùp vaøo ngaøy muøng 8 thaùng 2 naêm
Kyû Tò. (coù leõ laø naêm 1869), bia thaùp coù boán haøng chöõ Nho:
- Hai haøng ôû giöõa ghi:
347
 Ñaïo Thaønh – Khaùnh Long, Hoøa thöôïng Toå phaùp
Hoäi Sôn khai thuûy, Teá thöôïng chaùnh toâng
- Haøng beân maët ghi:
Kyû Tò nhò nguyeät, Nhö Lai Phaät nhöït.
- Haøng beân traùi ghi:
Hoäi sôn Hoùa chuû Baûo Quí truøng tu.
Thaùp cuûa Thieàn sö Khaùnh Long cao ba töøng, treân ñænh coù baàu hoà loâ, cao khoaûng 6 – 7m, thaùp
hình khoái luïc giaùc (6 caïnh), töøng döôùi lôùn, leân töøng treân nhoû daàn. Töøng döôùi ñaát laø khoái coù 6
caïnh, moãi caïnh 1,6m.
Thieàn sö Ñaïo Thaønh – Khaùnh Long cuõng laø böïc Long töôïng trong choán thieàn moân vaøo cuoái theá
kyû 18 ñaàu theá kyû 19 nhöng raát tieác laø khoâng taøi lieäu neân chöa bieát roõ haønh traïng vaø tö töôûng thieàn
hoïc cuûa ngaøi.
Qua long vò coøn thôø trong chuøa, chuùng ta chæ bieát ñöôïc: Thieàn sö Ñaïo Thaønh – Khaùnh Long coù ñeä
töû laø sö Taùnh Minh – Ñöùc Hoäi, keá theá truï trì chuøa Hoäi Sôn, thieàn sö Khaùnh Long truyeàn thöøa theo
baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo...”
Ñeán ñaàu theá kyû 20 sö Hueä Taán, huùy Taâm Minh thuoäc phaùi thieàn Teá Thöôïng chaùnh toâng, truï trì
chuøa Hoäi Sôn ñaõ ñöùng ra truøng tu chaùnh ñieän chuøa. Sö Hueä Taán sanh naêm Aát Hôïi (1875) tòch
ngaøy 25 thaùng 10 naêm Giaùp Tyù (1924), vaøo giôø Tyù, thoï 50 tuoåi.

Hình:
- Chuøa Hoäi Sôn.
- Thaùp cuûa thieàn sö Ñaïo Thaønh – Khaùnh Long ôû chuøa Hoäi Sôn.

XII. THIEÀN SÖ HOÀNG AÂN VAØ TRÍ NAÊNG HAÏ MAÕNH HOÅ.
Hieän chöa bieát Thieàn sö Hoàng Aân thuoäc phaùi thieàn naøo, truï trì chuøa naøo vaø haønh traïng ra sao ?
Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc coù keå laïi vieäc Thieàn sö Hoàng Aân vaø Trí Naêng haï Maõnh Hoå
ôû chôï Taân Kieån trong saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí nhö sau:
Chôï Taân Kieån (Taân Caûnh) ôû phía nam traán Phieân An hôn 6 daëm, chôï phoá truø maät, thöôøng naêm
ñeán teát Nguyeân Ñaùn, coù cuoäc chôi ñaùnh ñu tieân vaø vaân xa (1). Ngaøy 25 thaùng Gieâng naêm Canh
Daàn (1770), vaøo thôøi chuùa Dueä Toâng (Nguyeãn Phöôùc Thuaàn), sau khi moïi ngöôøi ñeàu an nghæ, coù
moät con maõnh hoå vaøo nhaø ngöôøi daân ôû phía Nam chôï Taân Kieån keâu gaøo döõ tôïn, daân chuùng kinh
haõi, khoâng ai daùm xuùc phaïm ñeán. Daân baùo cho ñoàn dinh Phieân Traán ñeå phaùt binh vaây baét maõnh
hoå. Sau ñoù, quaân lính vaø daân chuùng phaûi trieät haï nhieàu nhaø cöûa laøm nhieàu lôùp raøo bao vaây, nhöng
coïp raát döõ, khoâng ai daùm ñeán.
Qua ñeán ngaøy thöù ba, quaân daân vaãn chöa coù caùch naøo tröø ñöôïc coïp, tình côø thieàn sö Hoàng Aân vaø
ñoà ñeä laø Trí Naêng xin vaøo dieät coïp.
Thieàn sö qua caùc lôùp raøo, vaøo ñaùnh vôùi coïp moät chaäp laâu, coïp bò ñaùnh ñau, chaïy nuùp trong luøm
tre. Sö Hoàng Aân röôït theo, coïp bò doàn vaøo ñöôøng cuøng neân quay laïi quyeát ñaáu vôùi sö. Thieàn sö
Hoàng Aân lui böôùc, chaúng may chaân böôùc loït vaøo möông nhoû, teù xuoáng, con coïp nhaûy ñeán voà xeù,
ñeä töû Trí Naêng nhaûy ñeán tieáp cöùu, ñaùnh truùng ñaàu coïp, coïp cheát ngay. Thieàn sö Hoàng Aân bò
thöông naëng vaø cuõng cheát lieàn trong luùc aáy.
Daân chuùng ôû vuøng chôï Taân Kieån kính phuïc nghóa khí cuûa thieàn sö Hoàng Aân, neân ñem choân taïi
nôi traän chieán vaø xaây thaùp thôø. (2)

(1) Vaân xa: baùnh xe lôùn nhö quaït nöôùc (xa nöôùc) ôû noâng thoân, treân ñoù coù 8 caùi gheá vaø 8 coâ gaùi
ngoài treân ñoù, ñaåy cho baùnh xe lôùn ñoù quay voøng troøn, caùc coâ gaùi maëc quaàn aùo nhieàu maøu saéc
ñeïp, bay phaát phôùi giöõa khoâng trung, xem raát ñeïp.
348
(2) Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí, quyeån haï. Baûn dòch cuûa Tu Trai Nguyeãn Taïo, saùi
Goøn 1972.

XIII. THIEÀN SÖ ÑAÏT BAÛN KHAI SÔN CHUØA KIM CHÖÔNG.

Thieàn sö Ñaït Baûn laø ngöôøi Bình Ñònh, Phaät lyù raát cao. Naêm Aát Hôïi (1755) ñôøi chuùa Voõ Vöông
Nguyeãn Phöôùc Khoaùt thöù 18, thieàn sö Ñaït Baûn vaân du ñeán traán Phieân An (Saùi Goøn – Gia Ñònh
sau naøy), laäp chuøa Kim Chöông, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc vieát:
“Chuøa kim Chöông ôû phía Taây Nam traán Phieân An hôn 4 daëm, ôû veà phía Baéc Quan loä. ÔÛ giöõa laø
Phaät ñieän, tröôùc sau laø Ñoâng ñöôøng vaø Taây Ñöôøng, Sôn moân, Phöông tröôïng, kinh thaát, höông
vieän vaø phaïn ñöôøng (nhaø trai), chaïm troå tinh vi, toâ sôn myõ thuaät, roäng lôùn vaø cao. ÔÛ phía Baéc coù
moäi nöôùc ngoït, boán muøa nöôùc töø döôùi ñaát traøn ra, öôùt ñaãm caø ñöôøng”.
Thieàn sö Ñaït Baûn môû mang caûnh chuøa Kim Chöông ngaøy theâm quy moâ traùng leä. Sau ñoù chuùa Voõ
Vöông ban cho taám bieån ñeà “Kim Chöông töï”
Khi thieàn sö Ñaït Baûn vieân tòch, truyeàn laïi cho ñoà ñeä laø Quang Trieät.
Lieân quan ñeán chuøa Kim Chöông coù caùc söï vieäc sau:
Naêm 1774, nhaân luùc nhaø Taây Sôn ñaùnh phaù ôû vuøng bình Ñònh – Quaûng Nam, chuùa Trònh sai Vieäp
Quaän coâng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân ñaùnh vaøo Ñaøng Trong vaø chieám Ñoâ thaønh Phuù Xuaân,
chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn vaø Ñoâng cung Nguyeãn Phöôùc Döông boû chaïy vaøo Gia Ñònh.
Naêm Aát Muøi (1775), chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn hoïp caùc töôùng laõnh kình choáng nhau trong noäi
boä trieàu thaàn chuùa Nguyeãn ôû chuøa Kim Chöông ñeå daøn xeáp:
- Phe töôùng quaân Lyù Taøi cuûa ñaïo quaân Hoøa Nghóa uûng hoä Ñoâng cung Nguyeãn Phöôùc Döông,
toân oâng laøm Taân chính vöông, traán ñoùng vuøng nuùi Chaâu Thôùi (Ñoàng Nai)
- Phe Töôùng quaân Ñoã Thaønh Nhaân cuûa ñaïo quaân Ñoâng Sôn uûng hoä chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn
vaø Coâng toân Nguyeãn Phöôùc Aùnh, toânChuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn laøm Thaùi thöôïng vöông,
traán ñoùng vuøng Ba Gioâng (Taân An).
Naêm Bính Thaân (1776), quaân Taây Sôn vaøo ñaùnh Gia Ñònh ñeå truy ñuoåi baét Thaùi Thöôïng vöông
vaø taân chính vöông vaø ñaõ baét ñöôïc Taân Chính vöông vaø Thaùi Thöông vöông vaø moät soá thuoäc
töôùng, ñem veà xöû töû ôû chuøa Kim Chöông.
Sau khi Thieàn sö Quang Trieät tòch, thieàn sö Quang Traïm keá thöøa. Thieàn sö Quang Traïm tòch,
thieàn sö Quang Tueä noái tieáp truï trì chuøa Kim Chöông.
Naêm Gia Long thöù 12 (1818), Cao Hoøang haäu toû loøng nhôù ñeán chuøa Kim Chöông neân xin vua cho
truøng tu chuøa naøy. Vua sai phoù töôùng quaân ñaïo quan Thaàn Voõ laø Traàn Nhaân Phuïng ñem 10.000
quan tieàn vaøo Gia Ñònh lo söûa sang chuøa, chænh trang kinh taïng, tu chænh chuoâng troáng cho chuøa
theâm trang nghieâm traùng leä. Döôùi ñôøi chuùa Nguyeãn (1802 – 1862), chuøa kim Chöông laø ngoâi
chuøa lôùn ôû Gia Ñònh thaønh 9Nam Kyø Luïc Tænh sau naøy).Sau khi Phaùp chieám Gia Ñònh, xaây thaønh
OÂ-ma. Chuøa Kim Chöông bò laáy laøm cô sôû, naèm ôû trong voøng thaønh naøy.
Phaùp töôïng, phaùp khí, kinh ñieån trong chuøa bò quaân Phaùp laáy ñi maát.
Hieän nay, chuøa Kim Chöông khoâng coøn, treân neàn cuõ laäp laïi chuøa Laâm Teá.

XIV. TÌM LAÏI CHUØA CAÂY MAI VAØ THI XAÕ BAÏCH Mai ÔÛ GIA ÑÒNH NGAØY XÖA.
Chuøa Caây Mai hay Mai Sôn töï toïa laïc treân ñænh nuùi Mai (Mai Sôn) ôû huyeän Taân Bình, dinh Phieân
Traán, phuû Gia Ñònh. Nay ngoïn nuùi mai naèm ôû goùc ñöôøng Huøng Vöông vaø ñöôøng Döông Coâng
Tröøng, quaän 11, thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Chuøa Caây Mai vôùi nuùi Mai laø moät thaéng caûnh ñeïp nhaát cuûa Phuû Gia Ñònh ngaøy xöa, ñöôïc coi laø
bieåu tröng cuûa phuû Gia Ñònh thôøi xöa, töùc tieâu bieåu cho caû Nam Boä ngaøy ñoù. Cho ñeán thôøi nhaø
Nguyeãn, trong thô vaên khi muoán ñeà caäop ñeán ñaát Gia Ñònh, caùc vaên nhaân thi só thöôøng nhaéc ñeán
Mai Sôn hay Mai Sôn töï.
349
Mai Sôn hay Nuùi Mai laø moät ngoïn nuùi thaáp naèm giöõa vuøng thoân queâ. Vì vaäy, moät soá taùc giaû
khoâng duøng Mai Sôn maø duøng Mai Khaâu, töùc laø Goø Mai.
Mai Sôn hay Mai Khaâu laø moät ngoïn ñoài coù nhieàu caây mai, trong ñoù coù moät soá Baïch mai. Döôùi
chaân ñoài laø nhöõng ao hoà coù nhieàu hoa sen hoàng raát ñeïp, xung quanh vuøng thoân queâ vôùi ñoàng
ruoäng xanh töôi, truø phuù.
Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825) vôùi hieäu laø Chæ Sôn laø moät trong “Gia Ñònh
Tam Gia” (ba thi só noåi tieáng cuûa Gia Ñònh) ñaõ lieät Mai Khaâu naøy laø moät trong 30 caûnh ñeïp cuûa
Gia Ñònh thaønh (Nam Boä ngaøy nay). Thôøi ñoù, trong thôøi gian giöõ chöùc Hieäp traán Gia Ñònh thaønh
Chæ Sôn nhieàu laàn ñeán vieáng Mai Khaâu vaø coù nhieàu thô vaên ca ngôïi caûnh ñeïp Mai Khaâu naøy.
Trong saùch Gia Ñònh thaønh thoâng chí. Chæ Sôn ñaõ vieát veà Mai Khaâu (Goø Mai) nhö sau:
“Goø Caây Mai caùch phía Nam traán Phieân An 13 daëm röôõi, ôû ñaây goø ñaát noåi cao coù nhieàu Nam
Mai, nhaùnh coãi röôøm raø nhöng khi hoa nôû khoâng coù tuyeát, chæ coù laù hoä veä muøi thôm maø thoâi, thöù
hoa naøu baåm linh khí sinh ra, khoâng ñem troàng ôû nôi khaùc ñöôïc. Treân coù ngoâi chuøa An Toân ñeâm
ñoïc boái kinh (kinh Phaät), chuoâng mai troáng chieàu vang reàn trong maây khoùi, möôøng töôïng nhö
giöûa theá giôùi coõi Phaät ôû Thieân Truùc (Aán Ñoä). Laïi coù suoái chaûy quanh chaân goø, chieàu maùt, caùc
thieáu nöõ choáng thuyeàn haùi sen. Gaëp nhöõng giai tieát thì vaên nhaân thi só mang baàu röôïu theo töøng
baäc caáp leo leân ngaâm vònh nôi ñaàu goø, döôùi goác hoa mai cuøng vaên töï ñöôïm noàng muøi höông, thaät
laø moät thaéng caûnh cho ngöôøi du laõm.
Goø naøy ngaøy xöa laø choã chuøa Thaùp, neàn moùng coøn nhaän roõ. Naêm Bính Tyù nieân hieäu Gia Long
thöù 15 (1816), coù thaày taêng truøng tu laïi, ñaøo laáy ñöôïc ngoùi gaïch côõ lôùn cuûa ñôøi xöa raát nhieàu vaø
laïi ñaøo ñöôïc hai mieáng vaøng laù, töù beà ñeàu vuoâng 1 taác, moãi mieáng naëng ba ñoàng caân, treân maët
chaïm hình “Coå Phaät côõi voi” coù leõ ñaây laø caùc vaät cuûa Hoà taêng duøng ñeå traán thaùp ñoù chaêng ?”
Chæ Sôn coøn coù moät soá baøi thô vònh caûnh Goø Mai nhö sau:
MAI KHAÂU VAÊN THIEÁU.
Mai Khaâu vaên thöông löôïc ñoâng phong,
Nhöùt voïng tieâu nhieân nhaõ baát cuøng.
Thoân xaù chaåm kheâ yeân thu ngoaïi,
Muïc ñoâng hoaønh ñòch thaûo nguyeân trung.
Ngöu töông giaûi ngoät qui cao luõng,
Nha dó töø giao taäp maäu tuøng.
Truù töôùng minh vaân thieân mieãu mieãu,
Truï trì voâ ngöõ yû ñoâng ngoâ.
Taïm dòch: CHIEÀU HOÂM NGAÉM CAÛNH “GOØ MAI”
Chieàu vieáng Goø mai höùng gioù Ñoâng,
Nhìn xa caûnh vaéng ñeïp khoâng cuøng.
Thoân xoùm ven suoái beân laøn khoùi.
Muïc ñoàng thoåi saùo vang caùnh ñoàng.
Traâu chôø côûi aùch nôi goø ñaát,
Quïa rôûi baõi troáng hoïp ngoïn tuøng.
Maây buoàn u aùm trôøi traûi roäng,
Ñöùng döïa ngoâ ñoàng laëng khoâng lôøi.
MAI KHOÂI TUÙC HAÏC.
Cöûu cao thanh xaï baù vu thieân,
Chuyeån höông Mai Khaâu haûo kheá mieân,
Tuyeát caùch baát lao haønh tò ñaëc,
Söông linh maïn lieãn hoïc tham thieân.
Töï khoa nhaõ thaùo ñoâng thanh baïch,
350
 Thaû höùa phöông danh coäng baûo tuyeàn.
Moäng lyù kyù baèng laân xöû só,
Maïc lai u haùc, nhieãu khieân trieân.
Taïm dòch: HAÏC NGUÕ “GOØ MAI”.
Tieáng haïc vang khaép trôøi chín hoà,
Chuyeån höôùng Goø Mai ngôi nghæ toát.
Traùnh ñaïn khoù gì ñoâi caùnh traéng,
Tham thieàn phoù maëc tieáng troáng chuoâng.
Töï khoe thanh nhaõ giöõ trong saïch,
Höùa heïn danh thôm phaûi giöõ gìn.
Hoàn moäng nöông nhôø Laâm xöû só,
Choán naøy haáp daãn chgôù coi thöôøng.
Qua hai baøi thô treân, chuùng ta bieát ñöôïc laø treân Goø Mai ngaøy xöa coù chuøa An Toân (hayAÂn Toâng).
Hieän chuùng ta chöa bieát ñöôïc laø chuøa Aân Toâng naøy do vò Toå sö naøo thaønh laäp vaø laäp töø naêm naøo
? Chuøa Aân Toâng ñöôïc xaây döïng treân neàn cuûa chuøa thaùp coå. Vì vaäy, trong loøng ñaát Goø Mai hay
nuùi Mai naøy coù nhieàu di vaät coå.
Naêm Gia Long 15 (1816), chuøa Aân Toâng truøng tu, nhöng raát tieác laø chuùng ta khoâng bieát ñöôïc
phaùp danh cuûa vò sö thôøi ñoù.
Coù leõ ñeán thôøi vua Thieäu Trò (1841 – 1847), Chuøa Aân Toâng phaûi ñoåi teân laïi laø chuøa Mai Sôn vì
“Kî huùy” (kieâng traùnh teân vua, vì vua Thieäu Trò teân laø Nieân Toâng).
Vaøo khoaûng naêm 1847, Trang Lieät Baù Nguyeãn Tri Phöông vaø Mai Xuyeân Phan Thanh Giaûn ñöôïc
cöû laøm Chaùnh vaø Phoù Kinh Löôïc Söù ôû Gia Ñònh ñaõ döïng toøa gaùc vuoâng baèng caây ôû nuùi Mai naøy,
goïi laø “Phöông Ñình” ñeå laøm nôi nghæ ngôi, ngaâm vònh trong nhöõng luùc raûnh vieäc quan. Coù leõ töø
ñoù môùi hình thaønh Thi Xaõ Baïch Mai noåi tieáng sau naøy vôùi caùc thi nhaân nhö Phan Vaên Trò, Buøi
Höõu Nghóa, Nguyeãn Thoâng, Traàn Thieän Chaùnh, Hoà Xuaân Nghieäp, Tröông Haûo Hieäp, Toân Thoï
Töôøng... Nhaø thô Tröông Haûo Hieäp queâ ôû Taân Long (Chôï Lôùn sau naøy), laøm quan thôøi nhaø
Nguyeãn, noåi tieáng vôùi taäp thô Moäng Mai Ñình thi thaûo, trong ñoù coù nhieàu baøi thô ca ngôïi chuøa
Caây Mai khaù ñaëc saéc.
Thi Xaõ Baïch Mai vôùi caùc thi nhaân danh tieáng ñoù ñöôïc thaønh laäp trong khung caûnh ñaát nöôùc thaùi
bình thònh trò trong thôøi gian ñaàu cuûa Trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn.
Nhöõng nhaø thô naøy ñaõ kheùo löïa Mai Sôn laøm nôi tieâu khieån. Treân ngoïn ñoài con, döôùi baàu trôøi
xanh maùt, moät neàn coå töï reâu phong, gaïch beå, quyeát cuøng teá nguyeät so gan. Ba chöõ “Mai Sôn töï”
treân khung cöûa coång ñoå naùt nhaéc khaùch thöøa löômg neân quùi troïng nôi tónh mòch cuûa ngöôøi moä
ñaïo.
Ñeán muøa mai nôû, caû ñoài laø moät böùc tranh veõ toaøn hoa taéng laù xanh. Laïi theâm xa taän chaân trôøi,
caùnh ñoàng luùa chín bao la, roäng raõi chaúng khaùc chi moät taám thaûm nhung hoàng, daäp dôøn nhö soùng
gôïn döôùi ngoïn gioù chieàu nheï thoaûng. Höông cuûa hoa mai hôïp cuøng muøi thôm cuûa luùa theâm phaàn
quyeán ruõ cho caûnh chuøa Caây Mai, moät nôi khoaùng ñaït tinh thaàn, deã khieán thi só vaên hoïc lai laùng
hoàn thô chöùa chan tình caûm.
Ñaát nöôùc thanh bình vôùi caùc caûnh ti ca ngaâm vònh cuûa caùc thi xaõ vaøo thôøi ñaàu nhaø Nguyeãn ñaõ bò
chaám döùt vôùi cuoäc xaâm laêng cuûa quaân Phaùp ñaùnh vaøo Ñaø Naüng vaøo 1 thaùng 9 naêm 1858. Trieàu
ñình Hueá phaûi trieäu hoài Nguyeãn Tri Phöông ôû Gia Ñònh veà kinh ñoâ Hueá vaø cöû oâng laøm Toång
thoáng quaân vuï ñaïi thaàn ñeå chæ huy quaân ñoäi choáng laïi quaân Phaùp ôû Ñaø Naüng. Sau maáy thaùng coá
gaéng, quaân Phaùp khoâng tieán ñöôïc ra Hueá, cuoái cuøng, quaân Phaùp phaûi vaøo ñaùnh chieám thaønh Gia
Ñònh vaøo ñaàu naêm 1859. Quaân trieàu ñình töø Ñònh Töôøng, Vónh Long taêng vieân ñeå ñaùnh choáng laïi
Phaùp, quaân ñöôïc taäp trung ôû quanh chuøa Caây Mai. Quaân Phaùp tieán ñaùnh chieám laïi chuøa Caây Mai,
quaân Vieät thua traän phaûi ruùt veà Ñònh Töôøng. Keá ñoù quaân Phaùp baän taäp trung quaân vaøo vieäc chieán
351
tranh ôû Trung Hoa, neân duøng mìn phaù huûy thaønh Gia Ñònh veà ñoùng ôû ñoàn Höõu Bình (Taân Thuaän
ngaøy nay) vôùi vaøi traêm quaân coá thuû. Tieác thay Toân Thaät Hieäp khoâng quyeát taâm taán coâng tieâu dieät
ñoàn naøy maø chæ cho quaân bao vaây xung quanh, caàm cöï khoâng cho quaân phaùp môû roäng vuøng
chieám ñoùng.
Khoaûng ñaàu naêm 1860, quaân Phaùp taêng cöôøng theâm löïc löôïng (800 quaân) tieán coâng ñaùnh chieám
caùc vò trí ñoùng quaân cuûa quaân Vieät ôû Gia Ñònh, chieám moät soá chuøa, ñeàn ñeå laäp ñoàn boùt, goïi laø
“phoøng tuyeán caùc chuøa” traûi daøi töø Thò Ngheø vaø ñeán Phuù Laâm, goàm chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Kim
Chöông, ñeàn Hieán Trung, chuøa Phaùp Vuõ, chuøa Kieång Phöôùc, chuøa Caây Mai...
Töø khi quaân Phaùp chieám chuøa Caây Mai laøm ñoàn lính, nghóa quaân Vieät bí maät ñoùng tieàn ñoàn ôû
chuøa Phuïng Sôn (Chuøa Goø) ñeå quan saùt vieäc ñieàu ñoäng binh cuûa Phaùp ôû ñoàn Caây Mai. Ngoaøi ra,
caùc cuoäc taán coâng ban ñeâm vaøo ñoàn Caây Mai coù theå ñöôïc chæ huy vaø xuaát phaùt töø chuøa Suøng
Ñöùc, chuøa Phuïng Sôn. Ñoàn Caây Mai töøng laø chieán ñòa cuûa nghóa quaân Vieät vaø quaân Phaùp xaâm
laêng, nôi ñaây coù theå coøn laø nôi baét giam giöõ vaø ñieàu tra nhöõng nghóa quaân khaùng chieán Vieät Nam
bò Phaùp Baét. Töông truyeàn töø khi chuøa Caây Mai bò trieät boû laøm ñoàn, caùc vong hoàn ôû ñaây khoâng coù
ai cuùng kieán neân caùc hoàn ma hieån loäng quaáy phaù lính Phaùp ôû ñoàn, ngöôøi Phaùp khoâng deïp ñöôïc.
Cuoái cuøng vieân só quan Phaùp phaûi nhôø moät vieân ñoäi ngöôøi Vieät ñeán chuøa Giaùc Vieân thænh chö
taêng ñeán laäp trai ñaøn caàu sieâu ôû ñoàn naøy. Giaùo Thoï Hoàng Töø – Hueä Nhôn vaø chö taêng ôû chuøa
Giaùc Vieân ñeán ñoàn Caây Mai khai ñaøn tuïng kinh caàu sieâu, töø ñoù caùc vong hoàn khoâng coøn quaáy
phaù loäng haønh nhö tröôùc nöõa. Vieân tröôûng ñoàn toân phuïc Giaùo thoï Hueä Nhôn neân xin vôùi Thoáng
ñoác Nam kyø phong cho sö chöùc Hoøa thöôïng. Vì vaäy, Giaùo thoï Hueä Nhôn ñöôïc ngöôøi thôøi ñoù goïi
laø “oøa thöông Taây Phong”
Sau khi Phaùp laáy chuøa, chö taêng laäp laïi chuøa Caây Mai môùi ôû chaân ñoài Mai, sau naøy laïi dôøi vaøo
vuøng Baø Hom.
Chuøa Caây Mai traûi qua caùc cuoäc ñoåi thay huûy hoaïi nhö theá neân khoâng coøn taøi lieäu, hieän ôû chuøa
Phuïng Sôn coøn thôø moät soá long vò cuûa chö taêng ôû chuøa Caây Mai nhö sau:
1. Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 37 theá, huùy Lieãu Taùnh, thöôïng Baûo haï Chaát ñeä nhöùt A xaø leâ giaùc
Linh mieâu toïa.
- Aát Muøi nieân, chaùnh nguyeät, thaäp nhò nhöït, Tyù thôøi ñoan sanh.
- Quùi Tò tueá, nguyeân ngoaït, thaäp tam nhöït, Tò thôøi thò tòch
2. Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 37 theá, huùy Lieãu Linh, thöôïng Chôn haï ÖÙng, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå
sö giaùc linh.
3. Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 38 theá, huùy Minh Phuù, thöôïng Baûo haï An Ñaïi sö giaùc linh mieâu toïa.
- Ngöôn sanh Kyû Söûu nieân, 10 ngoaït, kieát nhöït, Ngoï thôøi thò tòch.
- Aát Muøi nieân 4 ngoaït, sô thaäp nhöït, Ngoï thôøi thò tòch.
4. Mai Sôn Ñöôøng thöôïng, Töø Laâm Teá Gia Phoå, huùy Nhö Ñaït, thöôïng Hoaèng haï Aân, huùy Hoàng
Ngoïc, thöôïng Thieän haï Dieäu, Phan Coâng giaùc linh.

XV. CHUØA LONG HUEÂ.

Chuøa Long Hueâ ôû soá 131/27 ñöôøng Nguyeãn Thaùi Sôn, xaõ Haïnh Thoâng Taây, thaønh phoá Hoà Chí
Minh.
Vaøo thôøi chuùa Voõ Vöông Nguyeãn phöôùc Khoaùt (1738 – 1765), oâng Ñaïo Nham queâ ôû Quaûng Nam
vaøo ñaát Gia Ñònh, laäp am tranh tu haønh. Moät thôøi gian sau, oâng Ñaïo Nham noåi tieáng khaép Gia
Ñònh, boån ñaïo xaây döïng thaønh ngoâi chuøa Long Hoa.
Vaøo thôøi Nguyeãn Vöông (Nguyeãn Phöôùc Aùnh) choáng laïi nhaø Taây Sôn (1726 – 1801), Nguyeãn
Vöông coù thôùi taïm aån ôû chuøa Long Hoa. Vì vaäy, sau khi leân ngoâi vua Gia Long (1802 – 1819) saéc
töù cho chuøa Long Hoa, neân chuøa coù baûng “Saéc töù Long Hoa töï”.

352
Ñeán thôøi vua Minh Maïng (1820 – 1840) vì kyù huùy Hoaøng haäu laø Hoà thò Hoa, neân trong nöôùc ñoåi
chöõ Hoa thaønh chöõ Hueâ, vì vaäy chuøa saéc töù Long Hoa ñöôïc goïi laø “Saéc töù Long Hueâ” (cuõng nhö
chuøa Hoa Nghieâm ôû Thuû Ñöùc ñoåi thaønh Hueâ Nghieâm).
Trong thôøi Phaùp ñaùnh chieám Nam Kyø (1859 – 1867), chuøa Long Hueâ bò chieán tranh huûy hoaïi.
Khoaûng naêm 1898, Tyø kheo Nguyeãn Quaùn – Ñaïo Thoâng veà truï trì chuøa Long Hueâ.
Tyø Kheo nguyeân Quaùn – ñaïo Thoâng xuaát gia töø naêm 15 tuoåi, ñeán ñôøi Töï Ñöùc naêm thöù 24 (1870);
theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Voâ Tri ôû chuøa Thieàn Laâm ba naêm, sau ñoù thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Taâm
Thanh ôû chuøa Saéc töù Tröôøng Thoï suoát 6 naêm.
Naêm Thaønh Thaùi thöù tö (1893), Hoaø thöôïng Taâm Thanh vieân tòch, Tyø Kheo Ñaïo Thoâng ñeán chuøa
Long Trieàu theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Böûu Nguyeân. Naêm 1896 Ñaïo Thoâng ñeán tham hoïc vôùi Tyø
Kheo Ñaït Lyù – Hueä Löu ôû chuøa Hueâ Nghieâm (Thuû Ñöùc).
Naêm 1898, Tyø kheo Hueä Löu hoûa thieàu cuùng döôøng chu Phaät ôû chuøa Hueâ Nghieâm, Tyø kheo Ñaïo
Thoâng lo tang leã xong, trôû veà truï trì chuøa Long Hueâ. Tyø kheo Ñaïo Thoâng hoaèng hoùa moät thôøi
gian, ngaøy caøng noåi tieáng, boån ñaïo ngaøy caøng ñoâng, tyø kheo Ñaïo Thoâng xaây döïng laïi chuøa.
Naêm 1966 chuøa Long Hueâ ñöôïc truøng tu laïi moät laàn nöõa, luùc ñoù, chuøa coøn moät soá di vaät coå:
- Ba töôïng Phaät baèng goå cao 3m
- Ba töôïng Phaät baèng ñoàng
- Baûng “Saéc töù Long Hoa töï” khaéc vaøo thôøi vua Gia Long.
- Baûo aán baèng ngaø, chaïm hình sö töû, treân coù 4 chöõ Nho “Phaät Phaùp taêng baûo” khaéc vaøo
naêm Taân Muøi, ñôøi vua Töï Ñöùc (1871)
- 26 long vò cuûa chö Hoøa thöôïng, ñaïi sö ngaøy xöa.
Chuøa Long Hueâ hieän nay laø vaên phong ñaïi dieän Phaät giaùo quaân Goø Vaáp.

XVI. CHUØA TRÖÔNG THOÏ.

Chuøa Tröôøng Thoï toïa laïc ôû soá 53/524 ñöôøng Nguyeãn Vaên Nghi quaän Goø Vaáp, thaønh phoá Hoà Chí
Minh ngaøy xöa laø chuøa Phaùp Vuõ ôû Chôï Quaùn, huyeän Bình Döông, phuû Taân Bình, traán Phieân An,
coù leõ ñöôïc laäp vaøo theá kyû 18.
Ñeán ñôøi Gia Long (1802 – 1819) chuøa ñöôïc saéc töù, neân coù teân laø Saéc töù Phaùp Vuõ töï (baûøng naøy
vaãn coøn ñöôïc giöõ ôû chuøa Tröôøng Thoï ngaøy nay).
Ñeán khi Phaùp chieám Gia Ñònh (1859 – 1862) chuøa Phaùp Vuõ ñöôïc dôøi vaøo Goø Vaáp ôû vò trí hieän
nay, vua Töï Ñöùc (1847 – 1883) laïi cho ñoåi teân chuøa laïi laø Tröôøng Thoï, neân hieän chuøa coøn baûng
“Saéc töù Tröôøng Thoï töï”.
Chuøa Tröôøng Thoï hieän coù moät Ñaïi hoàng chung ñöôïc ñuùc vaøo ngaøy 26 thaùng 9 naêm Maäu Thìn
(1808), chuoâng cao 1,10m ñöôøng kính mieäng 0,60m treân coù khaéc: “Gia Ñònh thaønh, Taân Bình phuû,
bình döông huyeän, Myõ thoân, Vónh Tröôøng töï Tring phong.
Maäu Thìn nieân, cöûu nguyeät, nhò thaäp luïc nhöït”.
Hieän chöa bieát chuøa Phaùp Vuõ do vò taêng só naøo laäp vaø döïng vaøo naêm naøo ? Chæ bieát ñöôïc laø khi
chuøa ñöôïc vua Töï Ñöùc saéc töù thaønh chuøa Tröôøng Thoï ôû vò trí hieän nay thì truï trì luùc ñoù laø Hoøa
thöôïng Lieãu Kieän – Aán Toâng, phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 37, vì ngoâi thaùp coå tröôùc tröôùc chuøa
Tröôøng Thoï coù bia ghi nhö sau: “Saéc töù Tröôøng Thoï töï, tam thaäp thaát theá, huùy Lieãu Kieän – Aán
Toâng Hoøa thöôïng giaùc linh.
- Nieân sanh Giaùp Tyù, thaäp ngoaït, Sô Cöûu Nhöït.
- Giaùp Daàn nieân, tam nguyeät, nhò thaäp töù nhöït tòch”.
Nhö ñoù, chuùng ta bieát ñöôïc Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Lieãu Kieän – Aán Toâng sanh ngaøy moàng 9 thaùng
10 naêm Giaùp Tyù vaø tòch vaøo ngaøy 24 thaùng 3 naêm Giaùp Daàn. Cuøng thôøi vôùi Hoøa Thöôïng Lieãu
Kieän – Aán Toâng ôû chuøa Tröôøng Thoï, luùc baáy giôø coøn coù Hoøa thöôïng Lieãu Taâm – Maät Ña (? –
1871) truï trì chuøa Kieång Phöôùc, Hoøa thöôïng Lieãu Thoâng – Chôn Giaùc (1753 – 1840) truï trì chuøa
353
Phuïng Sôn vaø khai sôn chuøa Suøng Ñöùc ôû vuøng Phuù Laâm. Caùc Hoøa thöôïng treân ñeàu thuoäc phaùi
thieàn Laâm Teá, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong “Toå Ñaïo Giôùi... Lieãu
Ñaït Ngoä Chôn Khoâng”.
Chaùnh ñieän coøn thôø moät soá töôïng coå:
- Töôïng Phaät A Di Ñaø baèng goã cao 1,80m (khoâng coù toøa sen)
- Ba töôïng Phaät Tam Theá cao 0,90m, ngang 0,50m laø töôïng xöa nhöùt.
- Thaäp Baùt La Haùn baèng ñaát, töôïng cao 0, 57m, ñeá cao 0,15m, ngang 0,43m.
- Thaäp Ñieän Dieâm Vöông baèng goã cao 0,67m, ngang 0,33m.
Trong chuøa coøn thôø moät soá long vò xöa nhö:
- Saéc töù Tröôøng Thoï töï Laâm Teá chaùnh toâng, 37 theá, huùy Lieãu Kieän, Thöôïng Aán haï Toâng
Ñaïi laõo Hoøa thöôïng.
- Saéc tö Kieång Phöôùc töï 38 theá, huùy Ñaïo Huyeàn, thöôïng Maät haï Uaån.
- Laâm Teá chaùnh toâng 37 theá, huùy Ñaïi naêng, thöôïng Caàn haï Tu.
- Laâm Teá Gia Phoå, 39 theá, thöôïng Thieän haï Nghi, huùy Nhö Taøi.
- ...

354
 Chöông XI.
PHAÄT GIAÙO PHAÙT TRIEÅN ÔÛ PHUÛ GIA ÑÒNH.
Ngöôøi Vieät vaøo khai khaån ruoäng ñaát, laøm aên buoân baùn ôû Ñoàng Nai – Saøi Goøn töø sau 1620.
Naêm 1698, chuùa Nguyeãn phöôùc Chaâu laáy vuøng Ñoàng Nai – Saøi Goøn laä thaønh phuû Gia Ñònh, sai
Leã Thaønh haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh löôïc vuøng ñaát naøy. Luùc ñoù phuû Gia Ñònh goàm coù
huyeän Phöôùc Long vôùi dinh Traán Bieân vaø huyeän Taân Bình vôùi dinh Phieán Traán. Naêm 1708, Maïc
Cöûu daâng ñaát Haø Tieân cho chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu; naêm 1732, chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù laäp
Chaâu Ñònh Vieãn (Myõ Tho) vaø dinh Long Hoà (Vónh Long), naêm 1757, chuùa Voõ Vöông (Nguyeãn
Phöôùc Khoaùt) hoaøn thaønh cuoäc Nam tieán khyeán khích daân chuùng ôû Ñaøng Trong di cö ñeán vuøng
ñaát môùi ñeå phaùt trieån ôû phuû Gia Ñònh neân daân soá ôû ñaây ngaøy caøng ñoâng vaø vieäc khai khaån laøm
aên höng thònh.
Sau khi vua Gia Long leân ngoâi (naêm 1802), phuû Gia Ñònh goàm coù: dinh Phieân Traán, dinh Traán
Bieân, dinh Traán Ñònh, dinh Vónh Traán vaø traán Haø Tieân. Sau ñoù phuû Gia Ñònh ñöôïc caûi toå thaønh
Gia Ñònh thaønh, goàm coù 5 traán: Phieân An (tænh Gia Ñònh), Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng, Vónh Thanh
(Vónh Long) vaø Haø Tieân.
Ñeán naêm 1834, vua Minh Maïng môùi chia Gia Ñònh thaønh 6 tænh:Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh töôøng,
Vónh Long, An Giang vaø Haø Tieân.
Phaät Giaùo cuõng phaùt trieån theo söï môû roäng laõnh thoå treân, caùc taêng só vaø Phaät Töû laäp theâm nhieàu
chuøa chieàn ôû caùc tænh môùi naøy.
Trong chöông naøy, chuùng ta chæ tìm laïi daáu chaân hoaèng hoùa cuûa caùc thieàn sö ôû phuû Gia Ñònh thôøi
caùc chuùa Nguyeãn, tröôùc khi Phaùp xaâm laêng Vieät Nam (1858).

A. TRUYEÀN THÖØA CUÛA HOØA THÖÔÏNG MINH VAÄT – NHÖÙT TRI.

I. HOØA THÖÔÏNG MINH VAÄT – NHÖÙT TRI (? – 1786).

Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 34,laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch; keá theá truï trì chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai.
Tröôùc ñaáy trong caùc saùch lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam chæ bieát Hoøa Thöông Minh Vaät – Nhöùt Tri
(1) laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, nhöng khoâng bieát roõ Hoøa thöôïng Nhöùt Tri
hoaèng hoùa ôû ñaâu, haønh traïng nhö theá naøo ?
Nhôø ñi tìm toøi, nghieân cöùu veà caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai, chuùng toâi phaùt hieän ñöôïc thaùp
cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu, long vò cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng
Nai), chuùng toâi môùi bieát ñöôïc Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri cuøng Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeân
Thieàu hoaèng hoùa ôû chuøa Kim Cang. Sau ñoù chuùng toâi theo daáu veát cuûa caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû
Ñoàng Nai tìm thaáy theâm caùc ñeä töû vaø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri hoaèng hoùa ôû
nhieàu nôi nhö sau:
1. Hoøa thöôïng Lieân Hoa töùc thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït hoaèng hoùa ôû chuøa Töø Aân vaø
chuøa Khaûi Töôøng, sau ñöôïc cöû laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï (ñoâ thaønh Phuù Xuaân); Hoøa
thöôïng Lieân Hoa coù caùc ñeä töû cuõng laø Taêng Cang chuøa Thieân Muï laø Teá Chaùnh – Boån
Giaùc, Teá Boån – Vieân Thöôøng ...
2. Thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng khai sôn chuøa Hoa Nghieâm (Thuû Ñöùc, Gia Ñònh), coù
ñeä töû noåi danh laø Teá Giaùc – Quaûng Chaâu truï trì ôû chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh), Teá Vónh –
Quaûng Nhôn vaø Teá Lyù – Quaûng Ñöùc keá theá hoaèng hoùa ôû chuøa Hueâ Nghieâm (Thuû Ñöùc).
3. Thieàn sö Phaät Chí – Ñöùc Haïnh khai sôn chuøa Long Nhieãu (Thuû Ñöùc – Gia Ñònh).

355
Hieän chöa bieát roõ veà haønh traïng cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri, nhöng coù theå ñoaùn bieát
Hoøa thöôïng laø cao taêng taøi ñöùc, ñuùng theo yù nghóa cuûa phaùp danh cuûa Ngaøi vaø vì Ngaøi coù nhöõng
ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh treân.
Hieän chöa bieát Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí sanh naêm naøo, ôû ñaâu, chæ bieát Hoøa thöôïng Minh
Vaät – Nhöùt Tri coù theå vieân tòch vaøo ngaøy muøng 10 thaùng 10 naêm Bính Ngoï (1786) nhôø long vò coù
ñeà: “Kim Cang Ñöôøng thöôïng, tam thaäp töù theá, huùy Minh Vaät, Nhöùt Tri Hoøa thöôïng giaùc linh chi
vò”, phía sau long vò coù ñeà:
- Thaäp ngoaïi sô thaäp nhöït vieân tòch(Vieân tòch ngaøy moàng 10 thaùng 10)
- Tueá thöù Ñinh Muøi nieân, troïng xuaân ngoaït, caùt nhöït caån taïo (Caån taïo ngaøy toát, thaùng 2
naêm Ñinh Muøi).
Long vò ñöôïc taïo muøa xuaân naêm Ñinh Muøi (1787) maø Hoøa thöôïng vieân tòch ngaøy 10 thaùng 10,
nhö vaäy coù theå laø naêm tröôùc naêm Ñinh Muøi töùc naêm Bính Ngoï (1786) ?
BAØI THÔ TREÂN THAÙP TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU ÔÛCHUØA KIM CANG
Treân baûo thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai), coù hai baøi thô
thaát ngoân töù tuyeät chöõ Nho nhö sau:
· Taây phöông phuù quùi thaéng vöông haàu,
Chuûng chuûng trang nghieâm söï söï chaâu,
Ñaúng bieän khaúng taâm caàu bæ quoác,
Luaân hoài aùc ñaïo nhöùt töï höu.
· Taây phöông maõn nhaõn thò lieân hoa
Baù baûo quang nghieâm phuù khaû hoa
Chö thöôïngthieän nhôn caâu nhöùt xöù,
Baát tri kyû soá boäi haèng sa.
Chuùng ta bieát raèng Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch khai sôn chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai vaø Toå
vieân tòch ôû chuøa naøy vaøo naêm 1728. Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhaát Tri keá theâ’ù thaày truï trì chuøa
Kim Cang, nhö vaäy, thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu do Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri ñöùng ra
xaây döïng cuøng vôùi ñoà chuùng cuûa chuøa Kim Cang.
Coù theå baøi thô naøy do Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri saùng taùc ñeå khaéc leân baûo thaùp cuûa Toå (?)

II. HOØA THÖÔÏNG LIEÂN HOA (1759 – 1823)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 35)
HAY THIEÀN SÖ THIEÄT THAØNH – LIEÃU ÑAÏT.
Hoøa thöôïng Lieân Hoa hay thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät –
Nhöùt Tri ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai)
Vaøo giöõa theá kyû 18, trong thôøi Nguyeãn Vöông (Nguyeãn Phöôùc Aùnh) choáng vôùi Taây Sôn, Hoøa
thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc hoaèng hoùa ôû chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh (1744 – 1821),
sö Lieãu Ñaït ñöôïc cöû laøm thuû toïa ôû chuøa Töø Aân, sau naøy ñöôïc qua truï trì chuøa Khaûi Töôøng,
Khoaûng naêm 1789 – 1802, khi Nguyeãn Vöông (Nguyeãn Phöôùc aùnh) trung höng ôû Gia Ñònh, lo toå
chöùc laïi vieäc cai trò, cho xaây thaønh Gia Ñònh, Nguyeãn Vöông vaø trieàu thaàn taïm nguï ôû chuøa Töø
Aân; Thaùi haäu, Vöông phi , coâng chuùa ... taïm nguï taïi chuøa Khaûi Töôøng, naêm 1791, Hoaøng töû
Nguyeãn Phöôùc Ñaûm (sau laø vua Minh Maïng) sanh taïi chuøa Khaûi Töôøng.
Hoøa thöôïng Lieãu Ñaït thoâng minh coù taøi thuyeát giaûng vaø bieän luaän Phaät phaùp, töôùng haûo quang
minh neân ñöôïc nhieàu ngöôøi kính moä, thaùi haäu, vöông phi vaø caùc coâng chuùa ñeàu toân phuïc. Moät soá
coâng chuùa ñaõ thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng, trong ñoù coù thaùi tröôûng coâng chuùa Long Thaønh.
Sau khi leân ngoâi (1802) vua Gia Long cho xaây kinh thaønh Phuù Xuaân (Hueá), sau khi hoaøn thaønh,
noäi cung ñöôïc röôùc veà kinh ñoâ. Naêm 1805 khi Thaùi tröôûng coâng chuùa leân ñöôøng veà Phuù Xuaân,

356
Hoøa thöôïng Lieãu Ñaït coù nhôø Coâng chuùa lo truøng tu chuøa Quoác Aân vì chuøa naøy do Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch xaây döïng töø naêm 1683 ñaõ bò taøn phaù trong thôøi gian chieán tranh. Coâng chuùa
ñaõ cuùng döôøng 300 quan ñeå tu söûa chuøa vaø mua moät soá ruoäng ñaát cuùng cho chuøa.
Naêm Ñinh Söûu nieân hieäu Gia Long thöù 16 (1817), vua cöû Hoøa thöôïng Lieãu Ñaït ôû cuøa Khaûi
Töôøng ra laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá. Khi laøm Taêng Cang chuøa Thieân Mu,
Hoøa thöôïng Lieãu Ñaït coøn ñöôïc cöû laøm phaùp sö ñeå thuyeát giaûng Phaät phaùp trong noäi cung cuûa
vua, moãi thaùng thuyeát phaùp cho Thaùi haäu, vöông phi, coâng chuùa, cung taàn ... taùm ngaøy. Vua Minh
Maïng phuïc taøi ñöùc cuûa Hoøa töôïng Lieãu Ñaït neân phong danh hieäu laø Hoøa thöôïng Lieân Hoa.
Trong thôøi gian Hoøa thöôïng Lieåu Ñaït hoaèng hoùa ôû kinh ñoâ Hueá vaøo khoaûng naêm 1821, Hoøa
thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc ôû cuøa Töø Aân (Saøi goøn)noùi vôùi ñeä töû laø thieàn sö Vieân Quang (Toå
Toâng) truï trì chuøa Giaùc Laâm laø Hoøa thöôïng lo cho Lieãu Ñaït khoâng traùnh khoûi moái daây raøng buoäc
cuûa nghieäp traàn duyeân vì Lieãu Ñaït coù töôùng haûo, où taøi thuyeát giaûng vaø khoa aên noùi, laïi giaûng giaûi
trong noäi cung, gaàn nhieàu giôùi nöõ saéc quyeàn quí.
Ngaøy 20 thaùng 11 naêm Taân Tò (1821), Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc vieân tòch ôû chuøa
Töû Aân. Hoøa thöôïng Lieân Hoa khoâng ñöôïc cho bieát tin, coù theå trong noäi cung daáu tin naøy ñeå Hoøa
thöôïng khoâng xin veà Gia Ñònh haàu ôû laïi thuyeát phaùp trong noäi cung (?). Maõi ñeán ñaàu naêm 1823,
coù caùc quan ñaïi thaàn töø Gia Ñònh ra Kinh ñoâ Hueá döï leã, Hoøa thöôïng Lieân Hoa môùi bieát ñöôïc tin
ñoù vaø nhaân ñoù môùi coù côù ñeå xin vua cho töø nhieäm ôû chuøa Thieân Muï vaø trong noäi cung cuûa vua ñeå
veà Gia Ñònh. Sau caû thaùng, thieàn sö Lieãu Ñaït môùi ñöôïc vua cho pheùp veà truï trì chuøa Töø Aân ôû Gia
Ñònh.
Khi hoøa thöôïng Lieân Hoa veà ñeán chuø Töø Aân, chö huynh ñeä vaø chö taêng ñeán möøng. Hoøa thöôïng
Vieân Quang môùi hoûi Hoøa thöôïng Lieân Hoa veà söï lo laéng cuûa Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ veà Hoøa
thöôïng Lieân Hoa coù ñuùng khoâng ? Hoøa thöôïng Lieân Hoa nghe xong môùi xuùc ñoäng vaø keå laïi raéng:
Khi hoaèng hoùa ôû Kinh ñoâ Hueá, coù Hoaøng coâ (coâ cuûa vua Minh Maïng) laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng,
thoï giôùi Boà Taùt ñöôïc ban phaùp danh laø Teá Minh – Thieân Nhöït coù tình caûm luyeán aùi saâu ñaäm,
muoán raøng buoäc tình duyeân vôùi Hoøa thöôïng, neân Hoøa thöôïng phaûi tìm caøch xin veà Gia Ñònh.
Chö huynh ñeä nghe qua, than thôû cho nghieäp traàn duyeân quaù trôù treâu, raøng buoäc chuùng sanh gaây
caûn trôû trong vieäc tu haønh. Sau ñoù, Hoøa thöôïng Lieân Hoù vaãn tieáp tuïc hoaèng hoùa ôû chuøa Töø Aân.
Nhöng vaøo moät buoåi saùng thaùnh 10 naêm Quùi Muøi (1823), Hoøa thöôïng Lieân Hoa ñang uoáng traø,
ñaøm ñaïo vôùi ñoà huùng ôû chuøa saéc töù Töø Aân, boãng coù tin cuûa quan traán thuû Gia Ñònh cho hay laø
Hoaøng coâ vaâng leänh vua (Minh Maïng) vaøo Gia Ñònh ñeå cuùng döôøng chuøa saéc töù Töø Aân vaø chuøa
Quoác Aân Khaûi Töôøng, Hoaøng coâ ñang nguï taïi dinh trong thaønh Gia Ñònh, moät vaøi hoâm nöõa,
Hoaøng coâ seõ ñeán leã ôû hai chuøa naøy vaø seõ taïm nguï ôû chuøa saéc töù Töø Aân cho ñeán ngaøy Hoaøng coâ
trôû veà Kinh Ñoâ.
Tin baát ngôø naøy laøm cho Hoøa thöôïng Lieân Hoa phaûi lo aâu, duø raèng Hoøa thöôïng ñaõ ñaït ñöôïc trình
ñoä uyeân thaâm trong ñaïo phaùp. Hoøa thöôïng chöa bieát phaûi laøm theá naøo ñeå traùnh sôïi daây luyeán aùi
maø Hoaøng coâ ñang coá tình theo ñuoåi troùi buoäc ? Khoâng nghó ñöôïc phöông caùch ñeå ñoáo phoù, Hoøa
thöïong phaûi vaøo chuøa Giaùc Laâm ôû Phuù Thoï ñeå vaán keá cuûa thieàn sö Vieân Quang. Hoøa thöôïng
Lieân Hoa ñònh boû chuøa saéc töù Tö Aân ñeán aån traùnh ôû chuøa khaùc ñeå laùnh maët Hoaøng coâ. Nhöng
Hoøa thöôïng Vieân Quang khuyeân can baûo raèng: Neáu Hoøa thöôïng laønh maët baát ngôø thì seõ mang toäi
vôùi trieàu ñình vaø laøm cho chö taéng cuøng Phaät töû xoân xao, nghi ngôø thaéc maéc ... seõ gaây nhieàu dö
luaän khoâng toát vaø coù theå gaây nhieàu bieán ñoäng raéc roái hôn. Hoøa thöôïng Vieân Quang khuyeân Hoøa
thöôïng Lieân Hoa phaûi ñònh taâm, coá gaéng giöõ cho taâm ñöôïc bình thaûn vaø sinh hoaït töï nhieân nhö
moïi ngaøy, caàu nguyeänb chö Phaät Hoä trì, giuùp cho saùng suoát giaûi quyeát coâng vieäc hôïp tình hôïp lyù.
Hoaø thöôïng Lieân Hoa nghe theo, veà chuøa Töø AÂ chuaån bò ñeå ñoùn tieáp Hoaøng Coâ ñeán leã baùi.
Hoâm sau Hoaøng coâ vaø phaùi ñoaøn cuûa caùc quan thuoäc Gia Ñònh thaønh ñeán chuøa saéc töù Töø Aân
daâng ñaïi leã. Sau khi buoåi leã hoaøn taát, Hoaøng coâ caùm ôn caùc quan ñaõ ñoùn tieáp vaø ñöa röôùc, Hoaøng
357
coâ baûo laø trong thôøi gian baø ôû chuøa Töø Aân cho ñeán ngaøy hoài kinh chæ caàn ñeå laïi chuøa caùc ngöôøi
tuøy tuøng cuûa baø vaø moät vaøi binh lính theo tuùc tröïc maø thoâi, caùc quan cöù veà, khoûi phaûi haàu ñaõi.
Trong thôøi gian Hoaøng coâ ôû chuøa, moãi saùng Hoøa thöôïng ñeàu phaûi tieáp kieán vaø haàu chuyeän vôùi
Hoaøng coâ. Khoâng bieát coù söï vieäc gì khaùc thöôøng, ñaëc bieät gì khoâng maø ñeán saùng ngaøy thöù ba sau
khi Hoaøng coâ ôû chuøa, Hoaø thöôïng Lieân Hoa ñi ñaâu maát, khoâng coù maët ôû chuøa ñeå tieáp kieán hoaøng
co nhö moïi hoâm. Hoaøng coâ hoûi, taêng chuùng khoâng bieát Hoøa thöôïng ñi ñaâu. Hoaøng coâ hoûi thò giaû
cuûa Hoøa thöôïng laø sa di Maãn Ñónh, vò naøy coù quen bieát vôùi Hoaøng coâ vì vò naøy theo haàu Hoaø
thöôïng trong thôøi gian Hoøa thöôïng hoaèng hoùa ôû Kinh ñoâ Hueá, nhöng Sa di Maät Ñónh cuõng baûo laø
khoâng bieát Hoaøng coâ baét thò giaû Maät Ñónh phaûi ñöa baø ñeán chuøa Giaùc Laâm ñeå tìm Hoøa thöôïng,
nhöng vaãn khoâng bieát toâng tích Hoøa thöôïng ôû ñaâu ?
Hoaøng coâ trôû veà chuøa Töø Aân, cöù naèm traàm tö, buoàn baõ, khoâng maøng aên uoáng ... Ba ngaøy troâi qua
söùc khoeû Hoaøng coâ sa suùt traàm troïng, laïi sôï Hoaøng coâ quùa buoàn thaûm, coù theå ñi ñeán tuyeät voïng
chaùn ñôøi, gaây tình traïng nguy hieåm coù haïi cho chuøa neân thò giaû Maät Dónh ñaønh phaûi cho Hoaøng
coâ bieát laø Hoøa thöôïng Lieân Hoa ñaõ leân chuøa Ñaïi Giaùc ôû Cuø Lao phoá, tænh Bieân Hoøa ñeå nhaäp thaát
hai naêm. Sau khi bieát tin ñoù, Hoøang coâ baùo cho quan traán Gia Ñònh laø Hoaøng coâ seõ leân tænh Bieân
Hoøa ñeå cuùng döôøng cho chuøa Ñaïi Giaùc. Hoâm sau quan traán cöû phaùi ñoaøn hoä toáng ñöa Hoaøng coâ
leân chuøa Ñaïi Giaùc (caùch Saøi Goøn 30km). Ñeán chuøa Ñaïi Giaùc, sau khi ñöôïc Hoøa thöôïng truï trì
ñoùn tieáp vaø daâng leã, cuùng döôøng cho chuøa Ñaïi Giaùc maáy traêm quan tieàn, Hoaøng coâ nhôø thò giaû
Maät Ñónh ñöa ñeán tònh thaát cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa. Cöûa thaát ñoùng kín, Hoaøng coâ quøi tröôùc
cöûa, leã ba leã vaø thöa raéng: Ñeä töû saép hoài kinh neân ñeán xin Hoøa thöôïng cho dieän kieán laàn choùt
tröôùc khi leân ñöôøng. Hoøa thöôïng vaãn khoâng traû lôøi. Hoaøng coâ ñi voøng quanh chuøa suy nghó keá
khaùc, sau ñoù Hoaøng coâ laïi tröôùc cuûa thaát quøi xuoáng thöa raèng:Baïch Hoøa thöôïng, neáu Hoøa thöôïng
khoâng tieän ra tieáp, xin Hoøa thöôïng cho con nhìn thaáy baøn tay cuûa Hoøa thöôïng, ñeä töû cuõng haân
hoan maø ra veà.
Im laëng trong vaøi phuùt ... Hoøa thöôïng trong thaát ñöa baøn tay ra cöûa nhoû nôi ñeå ñöa thöùc aên vaøo
thaát, Hoaøng coâ voäi oâm laáy baøn tay hoân nheï moät caùch trìu meán, roài suïp xuoáng laïy ba laïy vaø khoùc
söôùt möôùt. Nhöng sau ñoù, Hoaøng coâ cho bieát laø baø seõ ôû laïi chuøa Ñaïi Giaùc nghæ vaøi ngaøy.
Ñeán giöõa ñeâm ñoù, vaøo canh ba, trong khi moïi ngöôøi ñang an giaác, boãng thaáy löûa chaùy röïc ôû tònh
thaát cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa, moïi ngöôøi trong chuøa hoaûng hoát, cuøng nhau chaïy ñeán daäp taét
ngoïn löûa, nhöng tònh thaát chaùy ruïi, xaùc thaân Hoøa thöôïng Lieân Hoa cuõng chaùy tieâu. Moïi ngöôøi
ñang baøn taùn xoân xao, coù ngöôøi phaùt hieän ñöôïc baøi keä Nieát Baøn do Hoøa thöôïng Lieân Hoa vieát
baèng muïc ñen treân vaùch chaùnh ñieän:
Thieät ñöùc reøn kinh veïn kieáp traàn,
Thaønh khoâng vaån ñuïc vaãn trong ngaàn
Lieãu tri moäng huyeãn chôn nhö huyeãn,
Ñaït ñaïo minh vui ñaïo maáy laàn.
Phía döôùi coù ñeà: Sa moân Thieät Thaønh hieäu Lieãu Ñaït.
Hay tin Hoøa thöôïng Lieân Hoa, Hoøa thöôïng cuûa Hoaøng gia, boån sö cuûa Hoaøng coâ vaø moät soá ngöôøi
trong Hoaøng cung nhaø Nguyeãn, caùc quan tænh Bieân Hoøa vaø caùc quan thuoäc dinh Toång Traán ôû Gia
Ñònh phaûi baùo tin veà trieàu ñình vaø hôïp nhau toå chöùc tang leã. Sau khi laøm leã nhaäp thaùp Hoøa
thöôïng Lieân Hoa xong, Hoaøng coâ raát buoàn baõ vaø cho bieát raèng baø seõ ôû laïi chuøa Ñaïi Giaùc cho ñeán
ngaøy khai moä môùi hoài kinh.
Nhöng, ngay ngaøy hoâm sau ñoù, Hoaøng coâ uoáng ñoäc döôïc töï töû taïi haäu lieâu chuøa Ñaïi Giaùc, ngaøy
muøng 2 thaùng 11 naêm Quùi Muøi (1828) thoï 65 tuoåi. (coù leõ Hoøa thöôïng Lieân Hoa luùc ñoù cuõng hôn
60 tuoåi).
Hoøa thöôïng Vieân Quang truï trì chuøa Giaùc Laâm, hoïp cuøng thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc truï trì
chuøa Töø Aân vaø chö taêng ôû caùc chuøa trong moân phaùi lo leã nhaäp thaùp Hoøa thöôïng Lieân Hoa, laïi lo
358
an taùng Hoaøng coâ vaø thænh long vò cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa vaø linh vò cuûa Hoaøng coâ veà thôø ôû
chuøa saéc töù Töø Aân. Long vò cuûa Hoøa thöôïng thôø ôû baøn thôø Toå, Ling vò cuûa Hoaøng coâ thôø ôû baøn
thôø baù taùnh.
Nhöng sau ñoù, chuøa Töø Aân boãng nhieân xaûy ra nhieàu söï caõi vaõ xaøo xaùo trong chuøa. Chuøa Töø Aân
laø chuøa quan, töùc chuøa do vua saéc töù vaø hoä trì moïi vieäc trong chuøa, voán coù nghi leã nghieâm minh,
chö taêng ñeàu giöõ ñaïo haïnh, cö xöû leã ñoä, hoøa thuaän ... Thieàn sö truï trì laø thieàn sö Teá Chaùnh – Boån
Giaùc, ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa daøn xeáp maõi cuõng khoâng yeân, chuøa vaãn luûng cuûng, xaùo
troän. Thieàn sö Boån Giaùc phaûi tham khaûo yù kieán Hoøa thöôïng Vieân Quang. Sau moät thôøi gian thieàn
quaùn ñeå tìm nguyeân nhaân vaø tìm caùch giaûi quyeát nhöõng baát oån ôû chuøa Töø Aân, Hoøa thöôïng Vieân
Quang môùi nghieäm ñöôïc laø: coù theå Hoaøng coâ coù thaàn thöùc luyeán aùi Hoøa thöôïng quaù maïnh vaø
muoán ñöôïc gaàn Hoøa thöôïng, neân gaây ra xaùo troän ôû chuøa ñeå ñoøi yeâu saùch.
Vì vaäy Hoøa thöôïng Vieân Quang ñeà nghò vôùi thieàn sö Boån Giaùc cho ñöa linh vò cuûa Hoaøng coâ thôø
chung vôùi Long vò cuûa Hoøa thöôïng ôû baøn thôø Toå. Quaû nhieân, sau khi laøm nhö theá, trong chuøa Töø
Aân trôû laïi bình thöôøng. Khoâng coøn xaùo troän nhö tröôùc. Vì vaäy, cho ñeán ngaøy nay, ôû chuøa Töø Aân,
treân ban thôø Toå, beân caïnh Long vò cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa coù linh vò cuûa Hoaøng coâ treân coù ghi:
“Thích moân hoä gaùo, Hoaøng coâ, thoï Boà Taùt giôùi, phaùp danh Teá Minh, töï Thieân Nhöït chi vò”.
Hoøa thöôïng Lieân Hoa hay thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït coù caùc ñeä töû noåi danh nhö:
- Thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc; sau laø Taêng cang chuøa Thieân Muï (1823 – 1825), Taêng
cang chuøa Giaùc Hoaøng ñöùng ra lo truøng tu chuøa Quoác Aân vaø chuøa Töø Aân.
- Thieàn sö Teá Boån – Vieân Thöôøng )1769 – 1848) truï trì chuøa Long Quang vaø chuøa Phaùp
Vaân ôû Thöøa Thieân (Hueá) vaø Taêng cang chuøa Thieân Muï.
- Thieàn sö Teá Tín – Chaùnh Tröïc truï trì vaø truøng tu chuøa saéc töù Töø Aân vaø chuøa “Quoác Aân
Khaûi Töôøng”.
- Thieàn sö Teá Trieät – Giaùc Nguyeân khai sôn chuøa Taân Long (Cao Laõnh)

Hình:
Long vò Hoøa thöôïng Lieân Hoa (Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït) vaø Hoaøng coâ (Teá Minh – Thieân
Nhöït) treân baøn thôø Toå chuøa Töø Aân.

III. TAÊNG CANG TEÁ CHAÙNH – BOÅN GIAÙC (1771 – 1851)

(PHAØI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØi 36).
Hieän nay chöa bieát teân thaät vaø queâ quaùn, coù leõ Taêng Cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc queâ ôû phuû Gia
Ñònh, vì laø huymh ñeä vôùi Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng queâ ôû xaõ Taân Loäc, huyeän Taân Bình,
tænh Gia Ñònh, hai vò cuøng qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït ôû chuøa Khaûi
Töôøng (Gia Ñònh).
Hoøa thöôïng Lieãi Ñaït laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Tri vaø laø phaùp toân cuûa toå sö Sieâu
Baïch – Nguyeân Thieàu truï trì ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai).
Sau moät thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Khaûi Töôøng, sö Boån Giaùc ñöôïc cöû laøm Tri söï ôû chuøa Töø Aân
(Gaàn chuøa Khaûi Töôøng) lo vieäc haønh chaùnh vaø taøi chaùnh, luùc ñoù truï trì chuøa naøy laø Hoøa thöôïng
Phaät YÙ – Linh Nhaïc cuõng thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 25 vaø cuõng laø phaùp toân cuûa toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch. Nhö vaäy, thieàn sö Boån Giaùc ñöôïc tham hoïc vôùi hai Hoøa thöôïng noåi danh thôøi
ñoù ôû phuû Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy nay).
Naêm 1821, Hoøa thöôïng Phaät yù – Linh Nhaïc vieân tòch ôû chuøa Töø Aân, trong khi Hoøa thöôïng Thieät
Thaønh – Lieãu Ñaït ñang giöõ chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá, sö Boån Giaùc cuøng
vôùi ñoà chuùng lo tang leã vaø laäp thaùp trong khuoân vieân chuøa. Sö Boån Giaùc ñöôïc leân keá theá truï trì
chuøa saéc töù Töø Aân. Sau ñoù sö Boån Giaùc lo truøng tu laïi chuøa Töø Aân.

359
Khaûong naêm 1833 – 1835 xaûy ra vuï noåi loaïn cuûa Leâ Vaên Khoâi ôû thaønh Gia Ñònh, taêng cang chuøa
Thieân Muï laø Tieân Giaùc – Haûi Tònh bò toäi, vua Minh Maïng caùch chöùc Taêng cang vaø phaït phaûi ôû
laïi chuøa naøy lo nhöõng vieäc naëng nhoïc trong chuøa, vua cöû sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc ôû chuøa saéc töù
Töø Aân (Gia Ñònh) ra thay giöõ chöùc taêng cang chuøa Thieân Muï (Hueá). Sö Teá Tín – Chaùnh Tröïc keá
theá truï trì chuøa saéc töù Töø Aân.
Naêm Minh Maïng 20 (1839), taêng cang Boån Giaùc mua cho Toå Ñình Quoác Aân ôû Kinh ñoâ Hueá (do
thieàn sö Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu laäp khoaûng naêm 1683 – 1684) 11 maãu 8 saøo ruoäng ôû An
Noâng, xaõ Loäc Boån laøm ruoäng höông hoûa vaø chuù taïo töôïng Boà Taùt Ñòa Taïng vaø ñuùc ñaïi hoàng
chung cho Toå ñình Quoác Aân.
Naêm Minh Maïng 21 (1840), Taêng cang Boån Giaùc cuøng vôùi truï trì Toå ñình Quoác Aân laø thieàn sö
Hueä Giaùm daâng sôù xin vua cho truøng tu Toå ñình Quoác Aân, vua chaáp thuaän vaø cuùng döôøng cho Toå
ñìng 500 quan tieàn ñeå lo vieäc naøy.
Sau khi vua Minh Maïng baêng, Thieäu Trò leân noái ngoâi naêm 1841 vua laïi cöû Taêng Cang Teá Chaùnh
– Boån Giaùc qua laøm taêng cang chuøa Long Quang (ôû kinh ñoâ Hueá) vaø phong cho sö ñeä cuûa Boån
Giaùc laø sö Teá Boån – Vieân Thöôøng thay laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï.
Naêm Giaùp Thìn (1844) vua laïi cöû Taêng cang Boån Giaùc qua laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng
trong noäi thaønh (thaønh noäi) kinh thaønh Hueá. Cuõng trong naêm ñoù, thieàn sö Hueä Giaùm truï trì Toå
ñình Quoác Aân vieân tòch, Taêng cang Boån Giaùc kieâm nhieäm truï trì Toå ñình Quoác Aân. Töø ñoù, coù leõ
Taêng cang Boån Giaùc veà truï xöù ôû Toå ñình Quoác Aân vì chuøa Giaùc Hoaøng ôû trong noäi thaønh khoâng
ñöôïc thanh tònh vaø thoaùng maùt, Toå ñình Quoác Aân ôû giöõa vuøng röøng thoâng vaø vuøng röøng nuùi Ngöï
Bình, Thieân Thai ... yeân tónh, tónh mòch ...
Thaùng 5 naêm Giaùp Thìn (1844) Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc chöùng minh cho vieäc chuù taïo
ñaïi hoàng chung cuûa chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieân töï.
Chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieân töï laø moät trong boán chuøa Linh Sôn ôû Kinh ñoâ Hueá (Ñoâng Thieân töï,
Taây Thieân töï, Baéc Thieân töï, Nam Thieân töï) laø caùc chuøa cuûa coâng chuùa, cung phi hoaøng toäc nhaø
Nguyeãn thaønh laäp vaø tu haønh.
Trong baøi minh khaéc treân ñaïi hoàng chung ôû chuøa Linh Sôn Ñoâng Thieân töï coù vieát:
“Giaùc Hoaøng töï Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc Hoøa thöôïng chöùng minh.
Thaäp phöông Boån ñaïo, thieän nam tín nöõ ñaïi tieåu ñaúng hæ cuøng loâ lieät danh vò chö haäu”
....
Thieäu Trò töù nieân, Tueá thöù Giaùp Thìn, troïng haï nguyeät caùt nhöït (naêm 1844).
Hoäi chuû Thaùi tröôûng coâng chuùa ñeä thaäp tam, thoï Sa di ni Nguyeãn Phöôùc Ngoïc Thuïy Töû, phaùp
danh Haûi Chaâu, töï Thieän Huông. Tònh sanh maãu, tieàn hieàn höõu cung taân thoï öu baø di giôùi,
Nguyeãn Ñình Thuïy Vónh, phaùp danh Haûi Thanh (...)
Tieân trieäu höõu cung taân Ñaëng Coâng Thò Duyeân phaùp danh Taùnh Trang höïu myõ ñoâng coå ñaëc hoàng
chung nhöùt loaïi, kính thaáu nhöùt xích nguõ thoán thoâng cao töù xích töù thoán tinh troïng tam baùch ôû bieät
thaäp khaâm caân, tri cuùng taïi Linh Sôn Ñoâng Thieân töï.
Ngaøy raèm thaùng Chaïp naêm Canh Tuaát (ñaàu naêm 1851), Hoøa thöôïng Teá Chaùnh – Boån Giaùc vieân
tòch taïi Toå ñình Quoác Aân, thoï 80 tuoåi.
Nhö vaäy coù leõ Hoøa thöôïng Boån Giaùc sanh naém 1771, töùc naêm Taân Maõo.
Ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân Toå Ñình Quoác Aân. Ngoaøi ra, chuøa Thieân Muï (Hueá) vaø
chuøa Saéc töù Töø Aân (Gia Ñònh – thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay vaãn coøn thôø Hoøa thöôïng Teá
Chaùnh – Boån Giaùc.
Long vò thôø ôû chuøa Quoác Aân: “Töù y baùt thieàn tröôïng, Thieân Muï Taêng cang, truøng höng Töø Aân töï,
Laâm Teá Tam thaäp luïc theá, huùy Teá Chaùnh – Boån Giaùc Hoøa thöôïng giaùc linh”.
Qua long vò treân, chuùng ta coù theå ñöôïc bieát theâm laø: Hoøa thöôïng Teá Chaùnh – Boån Giaùc ñöôïc vua
(coù leõ vua Thieäu Trò) saéc ban cho y baùt vaø thieàn tröôïng.
360
Hình: Thaùp cuûa Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc ôû chuøa Quoác Aân (Hueá).

ÑEÄ TÖÛ CUÛA TAÊNG CANG TEÁ CHAÙNH – BOÅN GIAÙC.

Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc (1771 – 1851) coù nhieàu ñeä töû noåi danh nhö:
1) Thieàn sö Lieãu Kieán – Töø Hoøa (? – 1863).
Thieàn sö Lieãu Kieán – Töø Hoøa keá theá truï trì chuøa Quoác Aân sau khi boån sö vieân tòch (naêm 1850)
cho ñeán ngaøy tòch (naêm 1863).
2) Taêng cang Lieãu Trieät – Töø Minh (? – 1870).
Keá theá truï trì chuøa Quoác Aân töø naêm 1863 khai sôn chuøa Vieân Quang naêm 1855 ñöôïc boå laøm
Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng.
3) Taêng cang Lieãu Chôn – Töø Hieáu (1814 – 1890)
Thieàn sö Lieãu Chôn – Töø Hieáu tu hoïc ôû chuøa Quoác Aân. Naêm 1865 khi sö huynh Lieãu Trieät ñöôïc
vua cöû laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng, sö ñöôïc cöû laøm truï trì chuøa Quoác Aân. Sö truøng tu chuøa
Quoác Aân, taïo töôïng Phaät Thích Ca vaø Boà Taùt Di Laïc. Naêm 1877 ñöôïc cöû laøm Taêng Cang chuøa
Giaùc Hoaøng vaø chuøa Long Quang. Naêm 1883 ñöôïc cöû Taêng cang chuøa Thieân Muï. Vieân tòch taïi
chuøa Quoác Aân ngaøy moàng 9 thaùng 5 naêm Canh Daàn (1890).
4) Thieàn sö Lieãu Taùnh – Hueä Caûnh (1796 – 1866).
Thieàn sö Lieãu Taùnh – Hueä Caûnh teân laø Leâ Ñöùc Giai, sanh naêm Bính Thìn (1796) ôû xaõ La Chöõ,
huyeän Höông Traø, tænh Thöøa Thieân, xuaát gia theá ñoä vôùi Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh ôû chuøa
Baùo Quoác ñöôïc ban phaùp danh laø Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai hieäu Nhöùt Truï.
Sau ñoù, sö Ñöùc Giai caàu phaùp vôùi Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc ôû chuøa Thieân Muï ñöôïc ban
phaùp danh laø Lieãu Taùnh – Hueä Caûnh vaø ñöôïc phoù phaùp baèng baøi keä:
Thò phaùp boån lai Nhö thò phaùp
Voâ danh trieån chuyeån cöôøng aùn danh
Nhö kim Lieãu Taùnh voâ ngoân thuyeát,
Thò giaùc nhö tö Hueä Caûnh minh.
(Haøm long sôn chí).
5) Thieàn sö Lieãu Taâm – Vieân Cô.
Thieàn sö Lieãu Taâm – Vieân Cô luùc ñaàu qui y theá ñoä vôùi Hoøa thöôïng Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh,
ñöôïc ban phaùp danh Haûi Ñöùc – Trinh Töôøng nhöng sau ñoù caàu phaùp vôùi Taêng Cang chuøa Thieân
Muï laø Teá Chaùnh – Boån Giaùc ñöôïc ban phaùp danh laø Lieãu Taâm – Vieân Cô vaø ñöôïc pho phaùp baèng
baøi keä.
Phaùp Phaùp tinh nhö phaùp
Taâm taâm sô cô thôøi
Lieãu taâm phi noäi ngoaïi
Khöông thöôïng thuïy Vieân Cô.

IV. TAÊNG CANG TEÁ BOÅN – VIEÂN THÖÔØNG (1769 – 1848)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36).
Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng teân laø Nguyeãn vVaên Thöôøng queâ ôû phöôøng Taân Loäc, huyeän
Taân Bình (thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay), phuû Gia Ñònh, qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Thieät
Thaønh – Lieãu Ñaït truï trì chuøa Khaûi Töôøng.
Trong thôøi gian Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh coøn choáng laïi nhaø Taây Sôn (1776 – 1801),
Nguyeãn Vöông cuøng Hoaøng gia vaø trieàu thaàn coù thôøi taïm nguï taïi chuøa Khaûi Töôøng vaø chuøa Töø
Aân, luùc ñoù sö Vieân Thöôøng coù theå quen bieát vôùi Hoaøng gia Nguyeãn Vöông. Vì vaäy, naêm 1802

361
khi Nguyeãn Phöôùc Aùnh leân ngoâi vua, hieäu laø Gia Long sö Vieân Thöôøng ñöôïc thænh ra Kinh ñoâ
Phuù Xuaân (tænh Thöøa Thieân ngaøy nay) truï trì chuøa Long Quang chuøa naøy ñaõ coù Hoøa thöôïng Traàn
Vaên Thanh ôû töø laâu.
Naêm Minh Maïng nguyeân nieân (1820), sö Vieân Thöôøng ñeán truï trì chuøa Phaùp Vaân khi chuøa ñaõ bò
hö saäp trong thôøi Taây Sôn, taêng ñoà phieâu taùn, sö Vieân Thöôøng truøng tu laïi chuøa. Sö Vieân Thöôøng
nghe Hoøa thöôïng Traàn Vaên Thanh cho bieát raèng: Tröôùc ñaây chuøa Phaùp Vaân coù 26 maãu ruoäng ôû
xaõ Thaàn Phuø vaø 21 maãu ruoäng ôû vuøng Baøo Haøm, xaû Kheâ Xaù.
Naêm Minh Maïng 12 (1831), sö Vieân Thöôøng laøm ñôn xin quan phuû Thöøa Thieân cho chuøa Phaùp
Vaân laõnh laïi soá ruoäng ñoù. Khi ñieàu tra, quan phuû Thöøa Thieân ñöôïc Lyù tröôûng xaõ Thaàn Phuø xaùc
nhaän: trong ñòa boä cuûa xaõ Thaàn Phuø coù 26 maãu ruoäng cuûa chuøa Phaùp Vaân vì trong ñòa boä coù ghi:
“Tam Baûo quan Ñieàn”, phía döôùi coù ghi chuù laø: “Cöïu Phaùp Vaân Tam Baûo ñieàn tuøng tröng”,
nhöng trong soá 26 maãu ruoäng ñoù, coù hôm moät maãu ñaõ bò tröng duïng laøm xöôûng goã, neân phuû Thöøa
Thieân chæ giao laïi cho chuøa hôn 24 maãu ruoäng coøn laïi ñoù.
Trong luùc ñoù, Lyù tröôûng xaõ Kheâ Xaù trình raèng: “Trong ñòa boä xaõ, 21 maãu ruoäng ôû xöù Baøo Haøm
chæ ñeå laø: “Quan ñieàn” maø khoâng coù ghi roõ “Tam baûo quan ñieàn” neân khoâng chòu giao soá ruoäng
naøy laïi cho chuøa, maëc daàu trong ñòa boä coù ghi chuù chöõ Nho: Cöïu tam baûo töï ñieàn Phaùp Vaân töï”.
Phuû Thöøa Thieân xöû raèng chæ giao laïi cho chuøa Phaùp Vaân hôn 24 maãu ôû xaõ Thaàn Phuø maø khoâng
traû laïi 21 maãu ruoäng ôû xaõ Kheâ Xaùvôùi lyù do: ruoäng khoâng coù ghi roõ laø ruoäng Tam baûo vaø vieäc
cuõng ñaõ xaûy ra quaù laâu ñôøi roài, khoâng coù ñuû baèng chöùng ñoù laø ruoäng cuûa chuøa”
Sau khi vua Thieäu Trò leân ngoâi, thaùng 3naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1841) vua phong cho sö Teá
Boån – Vieân Thöôøng laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï, thay theá Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc.
Naêm Thieäu Trò thöù 2 (1842), Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng laø thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh bò
beänh xin veà sôn daõ. Vua ra leänh cho Taêng cang chuøa Thieân Muï laø Vieân Thöôøng cuøng Taêng cang
chuøa Long Quang laø thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh (Teá Giaùc – Quaûng Chaâu) hoïp chö sôn trong
caùc chuøa quan tuyeån choïn thay theá. Taêng Cang Vieân Thöôøng cöû Thieàn sö Haûi Tònh qua laøm Taêng
cang chuøa Giaùc Hoaøng.
Thaùng 3 naêm Thieäu Trò thöù tö (1846) chuøa Dieäu Ñeá do vua cho xaây döïng hoaøn thaønh. Thaùng 5
Bính Ngoï (1846) nhaân leã töù tuaàn (40 tuoåi) vua cho laäp trai ñaøn möøng “Thaùnh thoï töù tuaàn” ôû chuøa
Dieäu Ñeá, keùo daøi moät thaát. Keá ñeán caùc Hoaøng nam vaø Hoaøng nöõ xin môû tieáp trai ñaøn theâm moät
thaát nöõa. Ñeán ngaøy 22, Taêng cang Vieân Thöôøng, cuøng taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng vaø taêng cang
chuøa Dieäu Ñeá (Nguyeãn Vaên Chôn) xin tieáp tuïc tuïng kinh chuùc thoï cho vua theâm moät thaát nöõa (23
ñeán 29) vaø caùc vò naøy töï lo lieäu moïi toån phí cho trai ñaøn.
Thaùng 11 naêm Thieäu Trò thöù naêm (1845), taêng cang Vieân Thöôøng laïi ñeä ñôn thöa vôùi vua veà vieäc
xaõ Kheâ Xaù khoâng chòu traû laïi cho chuøa Phaùp Vaân 21 maãu ruoäng cuûa chuøa hoài tröôùc. Vua trao cho
Ty Tam Phaùp cöùu xeùt, Ty Tam Phaùp giao cho phuû Thöøa Thieân xeùt xöø.
Vuï aùn naøy keùo daøi maõi ñeán naêm Thieäu Trò thöù baûy (1847), caùc quan phuû Thöøa Thieân goàm Toân
Thaát Maäu, Nguyeãn Coâng Tröù, Leâ Baù Vónh trình leân vua ñeà nghò nhö sau:
“...Vaäy cöù tuaân theo tieàn an maø bieän lyù, Chí nhö chuøa Phaùp Vaân ñaõ ñöôïc xaõ Thaàn Phuø giao traû
laïi hôn 24 maãu ruoäng, nhang khoùi coù thöøa, theá maø Nguyeãn Vaên Thöôøng khoâng chöøa ñöôïc giôùi
tham, daùm keâu ca leáu laùo. Ñaõ tra xeùt giaáy tôø nguyeân caáp vaø caùc khoaûn nhieàu laàn baåm phuû töï cam
chòu sai laàm.
Vaäy teân Nguyeãn Vaên Töôøng, xin hieáu luaät “Ñoùn xa giaù traàn toá vieäc khoâng ñuùng söï thaät” xöû 100
tröôïng. Nhöng xeùt teân aáy ñaõ 79 tuoåi, neân theo leä cho chuoäc 7 phaân 5 ly baïc noäp vaøo kho. Coù
ñieàu, teân aáy laø moät sö giaø “Neân ñöôïc khoan mieãn hay khoâng laø do Thieân aân phaùn xeùt”.
(Ngaøy 9 thaùng 6 naêm Thieäu Trò thöù 7)
Sau ñoù Noäi Caùc theo leänh vua ra caùc quyeát ñònh nhö sau:

362
Ngaøy 20 thaùng naøy, thaàn Haø Duy Phieân, Nguyeãn Quoác Caån, Toân Thaát Thöôøng, Tröông Hao Hôïp
vaâng chæ raèng:
Truï trì Nguyeãn Vaên Thöôøng laàn naøy khaùng toá khoâng ñuùng söï thaä, ñaùng phaùt chieáu tröøng trò.
Nhöng nghó ì tuoåi ñaõ ngoaøi 70 giaø yeáu, neân gia aân truyeàn mieãn ñaùnh tröôïng vaø cuõng khoâng thaâu
tieàn chuoäc laøm gì.
Caùc khoaûng khaùc y nhö lôøi taâu, Khaâm Thöû (1)
Coù leõ sau baûn aùn naøy, Taêng cang Vieân Thöôøng rôøi khoûi chuøa Thieân Muï trôû veà truï trì chuøa
Thieân Phöôùc, nôi Taêng cang Vieân Thöôøng ñaõ tuøng truøng tu chuøa khi tröôùc neân trong long vò
ôû chuøa Thieân Muï coù ghi laø: “Saéc töù Thieân Muï Taêng cang, Teá thöôïng Gia Phoå, truøng kieán
Thieân Phöôùc töï, tam thaäp luïc theá, huùy Teá Boån, Thöôïng Vieân haï Thöôøng Hoøa thöôïng Giaùc
Linh”.
Coù leõ Hoøa thöôïng Teá Boån – Vieân Thöôøng tòch vaøo naêm Maäu Thaân (1848) ñôøi vua Töï Ñöùc vì treân
long vò coù ghi ngaøy taïo long vò laø muøng 1thaùng 5 naêm Töï Ñöùc nguyeân nieân (Maäu Thaân 1848).
Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng coù ñeä töû noåi danh laø:
- Thieàn sö Lieãu Döông – Töø Chôn, keá theá truï trì chuøa Long Quang (Hueá), ñöôïc caáp ñoä ñieäp vaø
giôùi ñao vaøo naêm Minh Maïng 16 (1835)
- Sö Nguyeãn Vaên Quùi keá theá truï trì chuøa Long Quang, chuøa Phaùp Vaân (ôû Hueá), tham gia laõnh
ñaïo cuoäc bieán loaïn “Chaøy voâi” ñònh laät ñoå vua Töï Ñöùc ñeå ñöa con An Phong Coâng Hoàng Baûo
laø Ñinh Ñaïo leân ngoâi (naêm 1866) laáy chuøa Phaùp Vaân laøm nôi hoäi hoïp vaø cheá taïo khí giôùi.
Cuoäc noåi loaïn thaát baïi, quaân trieàu ñình baét ñöôïc sö Nguyeãn Vaên Quùi ôû chuøa Phaùp Vaân (chuøa
Khoai).

(1) Trích dòch Chaâu baûn trieàu Nguyeãn cuûa Nguyeân Hoàng (baûn thaûo).

V. THIEÀN SÖ LIEÃU DÖÔNG – TÖØ CHÔN.

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 37).
Thieàn sö Lieãu Döông – Töø Chôn teân laø Nguyeãn Vaên Chôn, queâ ôû xaõ Phuù Traïch, toång Phuù Xuaân
Trung, huyeän Duy Xuyeân, phuû Thaêng Hoa, tænh Quaûng Nam, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 37.
Thieàn sö Lieãu Döông laø ñeä töû cuûa Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng ôû chuøa LongQang (Hueá),
truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong (Toå Ñaïo Giôùi ... Lieãu Ñaït
Ngoä Chaân Khoâng).
Naêm Minh Maïng 16 (1835) vua cho môû “Ñaïo traøng thuûy Luïc” vaøo raèm thaùng 7 ñeå caàu sieâu cho
chieán só traân vong, caàu phöôùc baùu cho daân chuùng ... Vua cho trieäu taäp taêng chuùng caû nöôùc veà döï.
Moãi tænh cöû moät soá Hoøa thöôïng, Ñaïi sö vaø Taêng chuùng. Sau khi Ñaïo traøng hoaøn maõn, vua giao
cho Boä Leã saùt haïch chö taêng tham döï Ñaïo Traøng maø chöa ñöôïc caáp ñoä ñieäp, tuyeån khoaûng 50 vò
ñeå caáp ñoä ñieäp, giôùi ñao vaø ban thöôûng theo thöù haïng.
Thieàn sö Lieãu Döông luùc ñoù truï trì chuøa Long Quang ôû xaõ Xuaân Hoøa, huyeän Höông Traø, phuû
Thöøa Thieân ñöôïc tham döï vaø ñaõ thi ñaäu sau kyø saùt haïch cuûa Boä Leã, neân ñöôïc caáp ñoä ñieäp vaø giôùi
ñao vaøo ngaøy moàng 1 thaùng 10 naêm Minh Maïng thöù 16, töùc naêm Aát Muøi (1835)
(Vaøo thôøi vua Minh Maïng, coù hai vò sö ñeàu ñöôïc caáp ñoä ñieäp coù cuøng teân laø Nguyeãn Vaên Chôn,
nhöng queâ quaùn khaùc nhau:
- Thieàn sö Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn, queâ ôû aáp Kieân Chaùnh, huyeân Phuø Ly, phuû Qui Nhôn, traán
Bình Ñònh, ñöôïc caáp ñoä ñieäp vaøo naêm Minh Maïng thöù 11, naêm Canh Daàn (1830), hoaèng hoùa
ôû chuøa Baùo Quoác, sau ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Dieäu Ñeá (1846 – 1847) vaø Taêng cang
chuøa Thieân Muï (1847 – 1852).
Chuøa Töôøng Vaân (Hueá) hieän thôø caû hai vò:

363
- Laâm Teá chaùnh phaùi, ñeä tam thaäp thaát theá, huùy Lieãu Döông, thöôïng Töø Haï Chôn Giaùc linh chi
toïa.
- Saéc töù Thieân Muï Taêng cang, höng kieán Töø Quang töï, huùy Taùnh Hueä hieäu Nhöùt Chôn Hoøa
thöôïng giaùc ling chi toïa.

VI. TAÊNG CANG LIEÃU CHÔN – TÖØ HIEÁU (1814 – 1890).

Taêng cang Lieãu Chôn – Töø Hieáu coù leõ laø ñeä töû cuûa Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc (1711 –
1850), thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 37, laø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Lieân Hoa (Thieät Thaønh
– Lieãu Ñaït).
Khoaûng naêm 1865, sö huynh cuûa sö Töø Hieáu laø thieàn sö Lieãu Trieät – Töø Minh ñöôïc cöû laøm Taêng
cang chuøa Giaùc Hoaøng, neân Töø Hieáu ñöôïc cöû laøm truï trì chuøa Quoác Aân.
Sö Töø Hieáu ñaõ vieát laïi tieåu söû cuûa Thaùi tröôûng Coâng chuùa Long Thaønh. Baø ñaõ qui y vôùi Hoøa
thöôïng Lieân Hoa truï trì chuøa Khaûi Töôøng khi coøn theo Nguyeãn Vöông Ngöyeãn Phöôùc Aùnh choáng
laïi nhaø Taây Sôn vaø trung höng Gia Ñònh. Naêm 1805, baø töø Gia Ñònh trôû veà Kinh ñoâ Hueá, Hoøa
thöôïng nhôø baø chaêm lo chuøa Quoác Aân do Toå sö Nguyeân Thieàu thaønh laäp. Hai Coâng chuùa ñaõ cuùng
döôøng cho chuøa Quoác Aân 400 quan tieàn, Thieàn sö Töø Hieáu truøng tu chuøa Quoác Aân, taïo töôïng
Phaät Thích Ca vaø Boà Taùt Di Laïc thôø ôû chuøa.
Naêm Töï Ñöùc thöù 30 (1877) sö Töø Hieáu ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng vaø chuøa Long
Quang.
Naêm Töï Ñöùc thöù 36 (1883) Taêng cang Lieãu Chôn – Töø Hieáu ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân
Muï sau khi Taêng cang Haûi Nhu – Tín Nhaäm vieân tòch.
Ngaøy muøng 9 thaùng 5 naêm Canh Daàn (1890), Taêng cang Lieãu Chôn – Töø Hieáu vieân tòch taïi chuøa
Quoác Aân, thoï 77 tuoåi (nhö vaäy laø sanh naêm Giaùp Tuaát, 1814), ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân
vieân chuøa long vò ghi: “Saéc töù Linh Muï töï, Taêng cang, truøng höng Quoác Aâm töï, Toå tam thaäp thaát
theá, huùy Lieãu Chôn – Töø Hieáu giaùc linh”

Hình:
- Chuøa Hueâ Nghieâm
- Baûo thaùp cuûa Toå sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng.
- Töôïng Phaät baèng ñoàng ôû chuøa Hueâ Nghieâm.
- Moä cuûa Öu baø Di Lieãu Dao ôû chuøa Hueâ Nghieâm.

VII. CAÙC THIEÅN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA HUEÂ NGHIEÂM.

Chuøa Hueâ Nghieâm laø moät trong nhöõng chuøa xöa ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñöôïc Thieàn sö Thieät
Thoaïi – Taùnh Töôøng thaønh laäp vaøo cuoái theá kyû 18, hieän toïa laïc taïi soá 20 ñöôøng Phaïm Vaên Bi, thò
traán Thuû Ñöc.
Thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 35 laø ñeä töû cuûa Hoøa
thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí ôû chuøa Kim Cang (aáp Bình Thaûo, Ñoàng Nai), truyeàn thöøa theo baøi
keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong:
“ Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng,
Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thöôøng
Haïnh Sieâu Minh Thieät Teá,
Lieãu Ñaït Ngoä Chaân Khoâng”.
Thieàn sö Taùnh Töôøng – Taùnh Töôøng sanh naêm Taân Daäu (1741), sau thôøi gian tu hoïc vôùi Hoøa
thöôïng Nhöùt Tri ôû chuøa Kim Cang, thieàn sö Taùnh Töôøng vaân du hoaèng hoùa theo lôùp ngöôøi Vieät töø
Ñoàng Nai di cö ñeán vuøng ñaát môùi thuoäc huyeän Taân Bình, phuû Gia Ñònh. Ñeán laøng Linh Chieåu

364
Ñoâng thaáy caûnh trí thích hôïp cho vieäc hoaèng hoùa neân döøng chaân laïi ñaây, döïng chuøa Hoa Nghieâm
ñeå hoaèng döông Phaät phaùp, ñeå an uûi tinh thaàn nhöõng ngöôøi daân di cö phaûi xa gia ñình thaân thuoäc,
xa queâ höông soáng nôi vuøng ñaát môùi laï.
Sau thôøi gian hoaèng hoù ôû chuøa hueâ Nghieâm, danh tieáng thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng ñöôïc
truyeàn xa, nhieàu Phaät töõ qui y thoï giôùi, thaâu nhaän nhieàu ñeä töû, noåi tieáng nhaát laø ba vò sau:
- Teá Lyù – Quaûng Ñöùc vaø Teá Vóng – Quaûng Nhôn keá theá truï trì chuøa Hueâ Nghieâm.
- Teá Giaùc – Quaûng Chaâu hay Tieân Giaùc – Haûi Tònh (1788 – 1875) truï trì chuøa Giaùc Laâm (Phuù
Thoï – Gia Ñònh), coù thôøi ñöôïc vua Nguyeãn cöû laøn Taêng cang chuøa Thieân Muï vaø Taêng cang
chuøa Giaùc Hoaøng ôû Kinh ñoâ Phuù Xuaân (Hueá.
Hoøa thöôïng Teá Giaùc – Quaûng Chaâu coù nhieàu coâng ñöùc trong vieäc phaùt trieån Phaät Giaùo ôû Gia
Ñònh thaønh, töùc Luïc Tænh Nam Kyø sau naøy. Hoøa thöôïng Quaûng Chaâu coù nhieàu ñeä töû hoaèng hoùa
khaép mieàn Nam vaø coøn truyeàn thöøa cho ñeán ngaøy nay ôû Nam Boä.
Ngaøy muøng 7 thaùng 10 naêm Ñinh Söûu (1817), Hoøa thöôïng Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng vieân tòch ôû
chuøa Hueâ Nghieâm ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân.
- Thieàn sö Teá Vónh – Quaûng Nhôn keá theá boån sö truï trì moät thôøi gian ngaén, sö ñeä laø Teá Lyù
– Quaûng Ñöùc leân thay truï trì chuøa Hueâ Nghieâm.
- Thieàn sö Teá Lyù – Quaûng Ñöùc laø böïc long töôïng trong choán thieàn moân ñöôïc nhieàu ngöôøi
toân kính vaø thoï giôùi qui y. Trong soá ñeä töû cuûa chuøa coù Öu baø Di Lieãu Ñaïo, töï Thaønh Taâm,
teân tuïc laø Nguyeãn Thò Hieân laø ngöôøi giaøu coù noåi tieáng ôû Gia Ñònh, laø Phaät töû suøng moä, heát
loøng hoä trì Phaät phaùp, cuùng döôøng tam baûo, boá thí ngöôøi ngheøo ... Öu baø Di Lieãu Ñaïo thaáy
chuøa Hueâ Nghieâm toïa laïc nôi truõng thaáp chuøa thöôøng bò ngaäp luït, neân baø hieán ñaát cho
chuøa ñeå dôøi chuøa leân nôi goø cao nhö vò trí hieän nay (caùch chuøa cuõ khoaûng gaàn 1km). Baø
Lieãu Ñaïo hoä giuùp thaày xaây döïng laïi chuøa vaø tieáp tuïc lo vieäc Phaät söï.
Naêm Taân Tò, nieân hieäu Ñaïo Quang naêm ñaàu (naêm 1821), Öu baø Di Lieãu Ñaïo maát, baøi vò ñöôïc
thôø ôû chuøa laøm baèng goã quùi, chöõ khaûm baèng sa cöø nguõ saéc, ghi nhö sau: “Phuïng vì Hueä Nghieâm
töï, Hoäi chuû Nguyeãn Thò Hieân, phaùp danh Lieãu Ñaïo, töï Thaønh Taâm”.
Theo truyeàn thuyeát ôû chuøa, sau moät thôøi gian, vaøo thôøi Vua Ñaïo Quang (1821 – 1850) ôû Trung
Quoác, Hoaøng phi coù sanh moät Coâng Chuùa nhöng khi sanh ra, Coâng chuùa cöù naém chaët hai baøn tay.
Vua cho thænh chö taêng laäp ñaøn traøng tuïng kinh hai tay Coâng chuùa môùi môû ra ñöôïc, treân hai baøn
tay cuûa Coâng chuùa coù chöõ maøu ñoû nhö son, moät tay coù chöõ “Lieãu Ñaïo” moät tay coù chöõ “Hueâ
Nghieâm – Gia Ñònh”. Vua laáy laø laï, môùi gôûi vaên thô qua trieàu ñình Hueá ñeå tìm xem ôû Gia Ñònh
coù chuøa Hueâ Nghieâm vaø coù Phaät töû naøo laø Lieãu Ñaïo hay khoâng ? Öu baø Di Lieãu Ñaïo ñaõ noåi
tieáng töø laâu ôû Gia Ñònh neân tìm raát deã. Sau khi ñieàu tra, trieàu ñình vua Nguyeãn gôûi vaên thô sang
Trung Hoa, cho bieát söï tích veà baø Lieãu Ñaïo, vua nhaø Thanh sau ñoù ñaõ gôûi taëng cho chuøa Hueâ
Nghieâm moät töôïng Phaät baèng ñoàng, hieän coøn ñöôïc thôø taïi chuøa.
- Sau khi thieàn sö Teá Lyù – Quaûng Ñöùc vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû saân chuøa phía
tröôùc chuøa. Ñeä töû cuûa thieàn sö Quaûng Ñöùc laø Lieãu Xuaân – Minh Chí keá theá truï trì.
Sau khi Thieàn sö Lieãu Xuaân – Minh Chí vieân tòch, coù leõ laø naêm Kyû Söûu (1889), Tyø kheo Ñaït Lyù
– Hueä Löu ñöôïc cöû leân thay truï trì chuøa Hueâ Nghieâm.
Tyø kheo Hueä Löu queâ ôû laøng nhöït Taûo (tænh Ñònh Töôøng), sanh ngaøy muøng 1 thaùng Chaïp naêm
Ñinh Tò (cuoái naêm 1857, ñaàu naêm 1858) tu hoïc ôû chuøa Giaùc Vieân töø nhoû, thoï giôùi qui y vôùi Thieàn
sö Lieãu Khieâm – Hoaèng Aân (hay Minh Khieâm), chí taâm tu hoïc, thoâng ñaït kinh ñieån vaø gioûi chöõ
Nho.
Naêm 1889, Tyø kheo Hueä Löu thay theá truï trì chuøa Hueâ Nghieâm. Vaøo thôøi ñoù, ôû mieàn Nam ít coù
in kinh saùch, nhöùt laø saùch veà Taïng luaät, chö taêng ít coù saùch luaät ñeå hoïc. Vì vaäy, Tyø khoa Hueä Löu
ra coâng sao luïc laïi saùch Tyø ni nhöït duïng vaø Quy sôn caûnh saùch, bieân soaïn laïi thaønh saùch Tyø ni,
Sa di Oai nghi Caûnh saùch, thöôøng ñöôïc goïi taét laø Tröôøng Haøng Luaät vaø Hoøa thöông Minh Khieâm
365
Hoaèng Aân ôû chuøa Giaùc Vieân vaø Giaùc Laâm chuù giaûi, saùch ñöôïc in vaøo naêm Giaùp Ngoï (1894), bìa
saùch coù ghi:
- Giaùc Vieân Lang Nhaõ, thieân hoøa Hoaèng Aân tænh nghóa.
- Hueâ Nghieâm Thieàn Vieän, Tyø kheo Hueä Löu sao luïc.
Tyø kheo Hueä Löu xaây döïng laïi chuøa Hueä Nghieâm vì chuøa ñaõ bò hö muïc.
Khoaûng naêm 1895, Tyø kheo Hueä Löu phaùt nguyeän vaân du veà mieàn nuùi Thaát Sôn ôû mieàn Taây
Nam kyø tu haønh ba naêm.
Khi vaân du veà Thaát Sôn tu haønh, tyø kheo Hueä Löu göûi cho höông chöùc laøng Linh Chieåu Ñoâng baøi
thô chöõ noâm nhö sau:
Choán non ñaøi toâi nguï hoâm nay,
Vieäc am töï nhôø laøng chieáu coá,
Toâi cuõng muoán doác loøng boài boå,
Coù lôøi nguyeàn phaûi gaéng ra ñi
Ôû trong chuøa cuùng kieán vieäc chi,
Chuùng taêng thænh laøng vpoâ nhaéc nhôû,
Ñaïo treû toâi aáu thô bôõ ngôõ,
Xin laøng thöông ñöøng chaáp môùi thöông,
Vieäc thuù thaønh nhöït cöûu nguyeät tröôøng,
Coâng saùng taïo ra thaân tieåu töû,
Baø laõo toâi kyù thaân boå töï,
Xin vieäc laøng thöông chuùt meï toâi,
Xin ñoaùi thöông maáy ñoaïn khuùc noâi,
Laõo ngoä, laõo caäp nhôn chi laõo,
Toâi cuõng nhôø thaùnh nhaân daïy baûo,
Phuï maãu toàn baát khaû vieãn du
Phaän voâ chuøa theo Phaät ñi tu,
Caâu caét aùi tu thaân coù khaùc,
Toâi cuõng muoán loøng son taïc daï,
Ñeå cho laøng gìn giöõ chuøa chieàn
Töø toâi ñi thaày chuù coù khuyeân,
Moãi naêm phaûi trôû veà moät ñoä,
YÙ toâi muoán ba naêm ñuû soá,
Ñuùng lôøi laøng töû lyù thaùm hoài,
Xin vieäc laøng thöông laáy lôøi toâi,
Nguyeän ai naáy aên chay nieäm Phaät,
Tröôùc suøng Nho sau laø troïng Thích
Thö cô hoà laïc thieän chi höông,
Chuùc boån thoân hoøa khí trí löôøng,
Caâu leâ thöù bình an khöông thôùi.
Trong thôøi gian tu haønh ôû vuøng Thaát Sôn vaø hoaèng hoùa ôû Ñoàng baèng Cöûu Long thuoäc mieàn Taây
Nam Kyø, Tyø kheo Hueä Löu coù leõ coù saùng taùc moät soá baøi thô luïc baùt vaø caùc baøi keä ñeå khuyeân baù
taùnh tu haønh. Loái haønh ñaïo vaø nhöõng baøi thô, baøi keä cuûa Tyø kheo Hueä Löu gioáng nhö saám giaûng
cuûa Phaät Thaày Taây An ngaøy tröôùc (1807 – 1856) neân coù theå ngöôøi daân mieàn Taây goïi Tyø kheo
Hueä Löu laø “Sö Vaûi Baùn Khoai” vaø töôûng Ngaøi laø hoaù thaân cuûa Phaät thaày Taây An (?) Vì vaäy,
moät soá taäp thô cuûa Tyø kheo Hueä Löu ñöôïc daân chuùng in chung laïi trong “saùch saám giaûng ngöôøi
ñôøi” (?)

366
Saùch saám giaûng ngöôøi ñôøi goàm 11 taäp thô (11 cuoán), trong ñoù cuoán thöù 8, thöù 10 vaø 11 coù ghi roõ
taùc giaû laø Hueä Löu.
- ÔÛ cuoái cuoán thöù 10 coù vieát:
“Hueä Löu kyù taû moät baøi,
Vieãn bang chaâu quaän haäu lai khaùn töôøng,
Vaén daøi lôøi noùi thaûm thöông,
Muoán thôøi haõy ñoïc, khoâng thôøi ñöøng nghe,
Giaûng kinh khoâng phaûi thô veø,
Neân ngoài ñaët ñaëng khoâng nghe laïi cöôøi,
Giaûng kinh coù tieáng khoâng ngöôøi,
Chuùng coù chín möôi khoâng phaûi mình toâi
Hueä Löu buùt kyù taû roài,
Ñaëng cho thieân haï daáu noi ñeå ñôøi”.
- Cuoái cuoán thöù 11 coù vieát:
“Tu töø Thaùnh töû toân sö
Toâi xin trôû laïi thaûo lö vieãn haønh
Thaày ngoài treân daûnh maây xanhToâi xin ñaïp soûi daøy saønh giaùo daân,
Cuùi xin baù taùnh ñoàng taâm,
Caàu cho baù taùnh döôùi traàn hieàn löông,
Caàu cho baù taùnh boán phöông
Voâ tai linh söï an khöông thaùi bình.
Toâi ñaâu coù neä nhoïc nhaèn,
Caøu cho ai naáy giöõ gìn lôøi raên,
Thaân toâi tuyeät töï nhöùt thaân,
Voâ haäu keá ñaïi chaúng baèng ñi ñaâu
Hueä Löu xeùt heát caïn saâu,
Möïc maøi buùt kyù quaän Chaâu chôù phieàn
Ñoïc coi ñaâu coù toán tieàn,
Coå tích löu truyeàn chaúng phaûi chuyeän kim,
Baáy laâu phong caûnh giaùng nieân,
Baáy laâu tôùi hoäi löu truyeàn gaàn xa,
Hueä Löu luïc töï trao ra,
Caàu cho thieân haï treû giaø tu thaân”.
- Cuoái saùch Saám Giaûng ngöôøi ñôøi coù hai baøi keä khuyeân baù taùnh tu haønh theo phaùp moân nieäm
Phaät, cuoái baøi keä thöù 2 coù vieát nhö sau:
Hueä Löu dieãn giaûi maáy haøng,
Caâu cho giaø treû luaän baøn tu thaân,
Cuoäi ñôøi xem thaáy haàu gaàn,
Coù buoàn thôøi ñoïc tai öông khoûi laàm.
Ñoïc roài phaûi nieäm ba caâu,
Coù bieân caâu nieäm khaån caàu döôùi ñaây:
Nam Moâ Naêng Cöùu khoå cöùu naïn cho
Vaïn daân baù taùnh Boà Taùt Ma Ha Taùt
Sau ba naêm tu haønh hoaèng hoùa ôû vuøng Thaát sôn (1895 – 1897) theo ñuùng lôøi phaùt nguyeän, cuoái
naêm Ñinh Daäu (1897), Tyø kheo Hueä Löu trôû veà chuøa Hueâ Nghieâm ñeå tieáp tuïc tu haønh vaø laøm
troøn chöõ hieáu vì coøn meï giaø ñang soáng ôû chuøa naøy. Sau khi trôû veà chuøa Tyø kheo Hueä Löu nhaäp
thaát tu thieàn. Nhöõng oan traùi laïi xaûy ra. Trong soá boån ñaïo ôû chuøa, coù moät nöõ ñeä töû treû ñeïp, con
367
nhaø danh giaù ôû Thuû Ñöùc phaûi loøng Tyø kheo Hueä Löu, ñaõ laâu ngaøy khoâng ñöôïc gaëp maët thaày, tìm
heát caùch maø thaày cuõng khoâng tieáp. Moät hoâm, nhaân luùc ñem côm cho thaày, khi Tyø kheo Hueä Löu
ñöa tay ra cöûa nhoø cuûa thaát ñeå nhaän phaàn côm nhö moïi hoâm baát ngôø, thieáu nöõ ñoù naém laáy tay
cuûa thaày maø hoân, Tyø kheo Hueä Löu ruùt tay vaøo.
Vaø giôø Tyù ñeâm hoâm ñoù, 12 thaùng Gieâng naêm Maäu Tuaát (1898) Tyø kheo Ñaït Lyù – Hueä Löu töï
thieâu, cuùng döôøng chö Phaät, cuõng nhö laø ñeå giöõ troøn giôùi haïnh moät chaân tu, ñeå laïi baøi thô vaø baøi
keä Noâm nhö sau:
Thöông ta tha caûm cöïc chí thaânNguyeän cuùng ñaêng quang baùo Phaät aân,
Hoaøi ngaõ thaùnh thai taêng hueä maïng,
Tö ngoä phaùt nhó töôûng ngöôn thaàn,
Böûu yù traøn tö sieâu phaøm chaát,
Ngoïc thaùc ñaúng ban thaùi tuïc traàn,
Phuïc tieáp an ñaøi an döôõng quoác,
Quí thöôøng sanh vöôït saéc thöôøng taân.
Baøi keä:
Chaúng ñôïi voâ thöôøng ñeán röôùc ta,
Quyeát loøng traùnh khoûi cöûa Dieâm la,
Möøng nay chim caù ñaâu bay nhaûy,
Noø löôùi raõnh rôi roäng laõng xa.
Long vò thôø ôû chuøa Hueâ Nghieâm ghi: “Truøng kieán Hueâ Nghieâm ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá chaùnh
toâng, Tam thaäp baùt theá, huùy Ñaït Lyù, thöôïng Hueä haï Löu chi vò”. (veà tieåu sö cuûa Tyø kheo Hueä
Löu coøn caàn phaûi nghieân cöùu theâm, nhöùt laø trong thôøi gian tyø kheo vaân du hoaèng hoùa ôû vuøng
Thaát Sôn vaø mieàn Taây Nam Kyø. Töø ñoù chuùng ta coù theâm nhieàu taøi lieäu veà “Böûu Sôn Kyø Höông”
vaø lieân heä giöõa “Böûu Sôn Kyø Höông” vaø phaùi thieàn Truùc Laâm ngaøy xöa).
ÔÛ chuøa long Hueâ (Goø Vaáp – Gia Ñònh) coù thôø Long vò tyø kheo Hueä Löu ghi nhö sau: “Hueä
Nghieâm töï Ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá chaùnh toâng 38 theá, huùy Ñaït Lyù, thöôïng Hueä haï Löu hoøa
thöôïng giaùc linh”
(Sanh Ñinh Tò nieân, tòch Maäu Tuaát nieân khoâng coù ñeä töû keá theá, neân Hoøa thöôïng Lieãu Khieâm Chí
Thaønh (hay Minh Khieâm – Hoaøng Aân ôû toå ñình Giaùc Laâm (Gia Ñònh) cöû ñeä töû laø Nhö Chaùnh –
Khaùnh Bình leân thay truï trì chuøa Hueâ Nghieâm.
Sö Nhö Chaùnh – Khaùnh Bình sinh naêm Bính Tyù (1876), truï trì chuøa hôn hai naêm thì tòch (naêm
Canh Tyù 1900)
Keá tieáp truï trì chuøa Hueâ Nghieâm sau ñoù laø:
- Hoàng Tinh – Töø Thoâng
- Leä Phöông – Thieät Böûu: sanh naêm Taân Söûu (1901) vaø tòch vaøo naêm Ñinh Hôïi (1947).
Sau khi sö Thieän Böûu tòch, Yeát ma Hueä Caûnh veà thay truï trì chuøa Hueâ Nghieâm moät thôøi gian roài
veà chuøa Tröôøng Thaïnh. Naêm 1955, Hoøa thöôïng Hoàng Phöôùc – Trí Ñöùc veà truï trì chuøa Hueâ
Nghieâm cho ñeán hieän nay.
Hoøa thöông Trí Ñöùc sanh naêm Taân Hôïi (1911), ôû xaõ Linh Trung xuaát gia tu hoïc töø naêm 11 tuoåi ôû
chuøa Hueâ Nghieâm, 13 tuoåi theo hoïc ôû chuøa Phöôùc Töôøng. Sau naøy caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Nhö
Thoâng – Böûu Ñaït (Ñaït Thaønh) ôû chuøa Long Quang (Hoùc Moân).
Naêm 1962, Hoøa thöôïng truøng tu laïi chuøa: tu söûa nhaø giaûng vaø nhaø truø. Naêm 1970, Hoøa thöôïng
truøng tu laïi chaùnh ñieän, xaây döïng laïi maët tieàn chaùnh ñieän.
Hoøa thöôïng Trí Ñöùc ñònh môû tröôøng trung hoïc Phaät Giaùo taïi chuøa Hueâ Nghieâm, Hoäi Phaät Giaùo
Nhaät Baûn trôï giuùp xaây döïng cho chuøa moät daõy nhaø laàu ñuùc goàm 5 caên ñeå laøm giaûng ñöôøng cho
tröôøng nay (naêm 1973).
Hoøa thöôïng hieän nay ñaõ giaø yeáu, vieäc chuøa giao cho caùc ñeä töû.
368
Chuøa Hueâ Nghieâm hieän laø vaên phoøng cuûa ban ñaïi dieän Phaät Giaùo huyeän Thuû Ñöùc.

B. TRUYEÀN THÖØA CUÛA THIEÀN SÖ THAÛNH ÑAÚNG – MINH LÖÔÏNG.

I. THIEÀN SÖ THAÛNH ÑAÚNG – MINH LÖÔÏNG – NGUYEÄT AÂN (1686 – 1769)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 34)
Thieàn sö Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng hieäu Nguyeät Aân, hoï Lyù queâ ôû huyeän Trieàu Chaâu, tænh
Quaûng Ñoâng, Trung Quoác, sanh vaøo giôø Ngoï, ngaøy 26 thaùng 4 naêm Bính Daàn (1686), thaân phuï laø
Lyù Trieäu Aân, thaân maãu laø Phan Thò Teà..
Cha meï cuûa sö Minh Löôïng töø Trung Hoa di cö sang Ñaøng Trong vaøo giöõa theá kyû 17 (coù leõ cuøng
thôøi vôùi Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch sang Qui Nhôn laäp chuøa Thaäp Thaùp), laäp nhaø laøm aên
sinh soáng ôû vuøng ñaát caây cau, ñoâ thò Hoäi An, thuoäc dinh Quaûng Nam.
Hieän chöa bieát sö Minh Löôïng qui y vôùi Toå sö Sieâu Baïch – Nguyeân Thieàu ôû chuøa Haø Trung
(Thuaän Hoùa) hay chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai) vaø xuaát gia trong thôûi gian naøo ? Coù ñieàu roõ hôn laø
sö Minh Löôïng coù thôøi gian tu hoïc vôùi Toå sö Sieâu Baïch ôû chuøa Kim Cang, sau ñoù truï trì chuøa Ñaïi
Giaùc ôû Ñaïi phoá Ñoàng Nai (Cuø lao phoá), dinh Traán Bieân (tænh Bieân Hoøa ñôøi nhaø Nguyeãn). ÔÛ chuøa
Ñaïi Giaùc, thieàn sö Thaønh Ñaúng truyeàn cho ñeä töû theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Ñaïo Maân
Moäc Traàn (D0aïo Boåpn Nguyeân Thaønh Phaät Toå Tieân ...) coù ñeä töû noåi tieáng laø Thieàn sö Phaät YÙ –
Lonh Nhaïc (hay Phaät Long). Khai sôn chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh. Thieàn sö Phaät YÙ
ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû truyeàn saùng thieàn toâng ôû Gia Ñònh (Nam Kyø sau naøy) nhö: Toå Toâng –
Vieân Quang, Toå Ñaït – Trí Taâm, ngoaøi ra Toå Aân – Maät Hoaèng coøn ñöôïc vua Gia Long cöû laøm
Taêng Cang ñaàu tieân ôû chuøa Thieân Muï (naêm 1804) khi vua cho truøng tu, naêm 1817, sö Maät Hoaèng
qua truï trì chuøa Quoác Aân, ngoâi chuøa do Toå sö Nguyeân Thieàu laäp töø naêm 1683 – 1684 cho ñeán
ngaøy vieân tòch.
Ngoaøi thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc thuoäc dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa), thieàn sö Minh
Löôïng coøn döïng chuøa Vaïn Ñöùc ôû xöù caây cau, xaõ Thanh Haø thuoäc Ñoâ thò Hoäi An, dinh Quaûng
Nam. Chuøa Vaïn Ñöùc coù leõ laø ngoâi nhaø cuõ cuûa cha meï Hoøa thöôïng, sau khi cha meï maát, Hoøa
thöôïng Minh Löôïng cho xaây döïng thaønh chuøa, trong khuoân vieân chuøa hieän coøn ngoâi moä cuûa cha
vaø meï cuûa ngaøi.
ÔÛ chuøa Vaïn Ñöùc, Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng truyeàn cho ñeä töû theo baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân –
Moäc Traàn, coù caùc ñeä töû noåi tieáng laø Phaät Tuyeát – Töôøng Quang keá theá truï trì chuøa Vaïn Ñöùc vaø
Phaät Töôøng – Ñöùc Lieân khai sôn chuøa Quang Hoøa (Bình Ñònh).
Ngoaøi ra Hoøa thöôïng Minh Löôïng coøn khai sôn chuøa Baûo Long ôû Khaùnh Hoøa. ÔÛ chuøa naøy, Hoøa
thöôïng truyeàn cho ñeä töû theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong ( Toå Ñaïo
Giôùi Ñònh Toâng ...) vôùi ñeä töû noåi danh laø thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán. Thieàn sö Thieät Ñòa thaép
saùng ngoïn ñeøn phaùp cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû vuøng Khaùnh Hoøa – Bình Ñònh khai sôn caùc chuøa
Kim Sôn, Kim Aán (ôû Khaùnh Hoøa) vaø coù ñeä töû cuøng phaùp toân noåi tieáng ôû mieàn trung nhö: Teá
Ñöôøng – Chaâu Caáp, Teá Ñieân – Nhö Boån, Lieãu Ñöùc – Hueä Giaùo (Hoøa thöôïng Ñoø), Lieãu Böûu, Hueä
Thaân, Ñaït Khöông – Vieân Giaùc, Ngoä Taùnh – Phöôùc Hueä ...
Hieän chöa roõ Hoøa thöôïng Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng vieân tòch ôû nôi naøo vì caû ba chuøa Ñaïi Giaùc
(Ñoàng Nai), Vaïn Ñöùc (Hoäi An), Baûo Phong (Khaùnh Hoøa) ñeàu khoâng tìm thaáy thaùp cuûa Hoøa
Thöôïng.
Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng laø böïc long töôïng trong thieàn moân ôû Ñaøng Trong vaøo theá
kyû 18, ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû ñaéc phaùp, truyeàn saùng ngoïn ñeøn thieàn ôû Ñaøng Trong, coøn truyeàn
thöøa cho ñeán nay. Nhöng tieác laø hieän chuùng ta chöa tìm thaáy nguõ luïc ñeå hieåu roõ theâm veà ngaøi, ñoù

369
laø moät maát maùt lôùn cuûa Phaät Giaùo Vieät Nam. Hy voïng, trong töông lai seõ tìm ñöôïc caùc ngöõ luïc
cuûa hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng cuøng vôùi Ngöõ luïc cuûa Chö toå thôøi ñoù.
Long vò thôø ôû chuøa Vaïn Ñöùc ghi: “Laâm Teá Chaùnh Toâng, huùi thöôïng Minh haï Löôïng hieäu Nguyeät
Aân, taëng Thaønh Ñaúng Laõo Hoøa thöôïng phaùp toïa”.

II. CHUØA ÑAÏI GIAÙC.

Chuøa Ñaïi Giaùc toïa laïc treân cuø lao Phoá, thuoäc Ñaïi Phoá Ñoàng Nai, dinh Traán Bieân thôøi chuùa
Nguyeãn, hieän nay thuoäc xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa, tænh Ñoàng Nai.
Trong saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825) taû veà Cuø lao
Phoá vaø Ñaïi phoá Ñoàng Nai nhö sau: “Cuø lao Phoá coøn coù hai teân nöõa laø Giaûn Phoá vaø Cuø Chaâu. Cuø
Chaâu laø nôi ñòa theá khuaát khuùc nhö hình con roàng coù söøng (Hoa Cuø) uoán khuùc giôõn vôùi nöôùc neân
nhôn ñoù goïi teân.
Caùch phía Ñoâng traán Bieân Hoøa ñoä ba daëm, Cuø lao daøi hôn 7 daëm, roäng hai phaàn ba beà daøi, hình
gioáng nhö con caù vaøng traán nôi thuûy khaàu laø caây truï ñaù ngaên caûn soùng lôùn cho traán thaønh. Soâng
Phöôùc long quanh phía nam, soâng Raïch Giaù quanh phía Baéc, thuôû tröôùc coù chieác caàu vaùn baéc
qua, roäng raõi baèng phaúng, ñi thoâng ñeán lu sôû”.
Cuø lao Phoá baét ñaàu noåi tieáng sau khi Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán traán ñoùng ôû ñaây.
Naêm Kyû Muøi (1679) ñôøi chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taàn, khi nhaø Thanh ñaùnh baïi nhaø Minh
chieám nöôùc Trung Hoa, Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø phoù töôùngTraàn An Bình cuøng binh só
vaø gia ñình duøng thuyeàn boû sang Ñaïi Vieät, xin thaàn phuïc nhaø Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Chuùa Hieàn
cho nhoùm ngöôøi naøy vaøo laøm aên sanh soáng ôû vuøng ñaát Ñoàng Nai.
Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân coù taøi cai trò, bieát caùch môû mang kinh teá ôû Ñoàng Nai neân ngoaøi
vieäc khai phaù ruoäng ñaát, Traàn Thöôïng Xuyeân coøn môû mang thöông maïi ôû Cuø lao Phoá trôû thaønh
moät giang caûng truø phuù buoân baùn vôùi nöôùc ngoaøi (Nhaät Baûn, Trung Hoa, Malaya, Indonesia ...)
Cuø lao phoá phaùt trieån maïnh vaø trôû thaønh Ñaïi phoá Ñoàng Nai.
An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc taû Ñaïi phoá Ñoàng Nai nhö sau:
“Ñaïi phoá Ñoàng Nai ôû phía Taây Cuø lao Ñaïi phoá, luùc ñaàu khai thaùc: Töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân
chieâu taäp caùc thöông gia Trung Hoa ñeán kieán thieát phoá xaù vôùi maùi ngoùi töôøng voâi, laàu cao quaùn
roäng, doïc theo bôø soâng lieân laïc tôùi 5 daëm, chia vaïch laøm ba ñöôøng phoá: Ñöôøng phoá lôùn loùt ñaù
traéng, ñöôøng phoá ngang loùt ñaù ong, ñöôøng phoá nhoû loùt ñaù xanh, ñöôøng roäng lôùn aø baèng phaúng.
Caùc nhaø buoân tuï taäp, ghe thuyeàn ñi bieån, ñi soâng ñeán ñaäu neo ôû beán, coù nhieàu xaø lan ñaäu lieân
tieáp nhau, ñoù laø moät choán ñaïi ñoâ hoäi, caù nhaø buoân baùn lôùn chæ ôû ñaây laø nhieàu hôn caû”.
Chuøa Ñaïi Giaùc toïa laïc ôû khu mieàn Taây cuûa Ñaïi phoá Ñoàng Nai, coù leõ ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi ñoù,
töùc vaøo haäu baùn theá kyû 17, nhöng chöa bieát roõ laø vò sö naøo ñaõ khai sôn chuøa vaø chuøa laäp chaùnh
thöùc vaøo naêm naøo.
Vaøo khoaûng naêm 1694 – 1695, sau caùc cuoäc noåi loaïn ôû Bình Ñònh – Quaûng Nam, Toå sö Nguyeân
Thieàu – Sieâu Baïch rôøi chuøa Haø Trung troán vaøo Ñoàng Nai hoaèng hoùa, laäp chuøa Kim Cang ôû Bình
Thaûo, coù theå cuõng ñaõ coù thôøi hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc.
Sau ñoù, ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu laø thieàn sö Thaønh Ñaúng – Nguyeät Aân hay Minh Löôïng
chaùnh thöùc truï trì chuøa Ñaïi Giaùc sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Kim Cang,
1. Thieàn sö Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng (1686 – 1769).
Hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc moät thôøi gian, sau vaân du ra mieàn trung, laäp chuøa Baûo Phong ôû
Khaùnh hoøa v2 laäp chuøa Vaïn Ñöùc ôû xöù Caây Cau thuoäc Phoá Hoäi An (dinh Quaûng Nam).
Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng coù caùc ñeä töû noåi tieáng laø:
- Thieàn sö Thieät Ñòa – Phaùp Aán khai sôn chuøa Kim Sôn, chuøa Kim Aán ôû Khaùnh Hoøa.
- Thieàn sö Phaät Tuyeát – Töông Quang keá theá truï trì ôû chuøa Vaïn Ñöùc.
- Thieàn sö Phaät Töôøng – Ñöùc Lieân truï trì chuøa Quang Hoøa.
370
 - Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc vaø khai sôn chuøa Töø Aân, truøng
höng chuøa Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh
2. Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc (1725 – 1821)
Thieàn sö Phaät YÙ sanh naêm Aát Tò (1725), qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng ôû chuøa Ñaïi
Giaùc.
Naêm 1744, Chuùa Voõ Vöông , Nguyeãn Phöôùc Khoaùt phaùt ñoäng phong traøo di daân ñeán vuøng Saøi
Goøn, thuoäc dinh Phieân Traán (tænh Gia Ñònh sau naøy) ñeå môû roäng laõnh thoå Ñaøng Trong. Thieàn sö
Phaät YÙ vaâng leänh thaày, thaùp tuøng theo lôùp daân di cö ñoù ñeå an uûi tinh thaàn cho hoï vaø hoaèng döông
Phaät phaùp ôû vuøng ñaát môùi ñoù.
Thieàn sö Phaät YÙ laäp am tranh tu haønh, sau môû roäng thaønh chuøa Töø Aân vaø quaûn lyù luoân chuøa Khaûi
Töôøng sau khi vò sö khai sôn chuøa naøy vieân tòch,
Naêm 1769, Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng vieân tòch, thieàn sö Phaät YÙ kieâm luoân truï trì
chuøa ñaïi Giaùc. Thieàn sö Phaät YÙ giao cho ñeä töû laø sö Toå Aán – Maät Hoaèng truï trì chuøa Ñaïi Giaùc.
3. Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng (1735 – 1835)
Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng truï trì ôû chuøa Ñaïi Giaùc trong thôøi gian Nguyeãn Vöông – Nguyeãn
Phöôùc Aùnh trung höng ôû Gia Ñònh vaø baét ñaàu tieán ra mieàn Trung taán coâng Taây Sôn ñeå khoâi phuïc
laïi cô ñoà chuùa Nguyeãn.
Nguyeãn Vöông cuøng hoaøng gia vaø trieàu thaàn coù thôøi gian taïm nguï ôû chuøa Ñaïi Giaùc. Con gaùi thöù
ba cuûa Nguyeãn Vöông laø Ngoïc Anh xuaát gia tu haønh ôû chuøa Ñaïi Giaùc, Taïp chí Bulletin des amis
du vieux Hueá (B.A.V.H) naêm 1915 coù vieát nhö sau:
“Coâng chuùa Ngoïc Anh, chò cuûa vua (Minh Maïng) coøn treû vaø tieát lieät, khi Taây Sôn khôûi nghóa ñaõ
ñeán tu ôû chuøa Ñaïi Giaùc, giöõ cuoäc soáng coâ ñoäc, traàm tö maëc töôûng vaø tu haønh heát söùc suøng moä”.
Sau khi Gia Long Leân ngoâi (naêm 1802) ôû Kinh ñoâ Hueá. Vua nhôù ôn chuøa Ñaïi Giaùc neân ra leänh
cho quan ôû traán Bieân Hoøa xaây döïng laïi chuøa, cho binh thôï ñeán xaây caát vaø cho töôïng binh ñem voi
ñeán daëm neàn chuøa. Vì vaäy, sau naøy, daân ñòa phöông goïi chuøa Ñaïi Giaùc laø chuøa laø “Chuøa Töôïng”
(chuøa Voi). Vua coøn cuùng cho chuøa töôïng Phaät A Di Ñaø baèng goã thaät to, cao 2,25m neân daân ñòa
phöông coøn goïi chuøa Ñaïi Giaùc laø chuøa “Phaät Lôùn”.
Naêm Gia Long thöù ba (1804) sau khi truøng tu chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá, vua phong cho
Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï (1). Taêng cang
Maät Hoaèng coøn ñöôïc thæenh vaøo thuyeát phaùp ôû Noäi cung haøng thaùng. Naêm 1817, Taêng cang Maät
Hoaèng qua truï trì chuøa Quoác Aân (do Toå sö Nguyeân Thieàu thaønh laäp) cho ñeán ngaøy vieân tòch, thoï
101 tuoåi. Taêng cang Maät Hoaèng ñaõ lo truøng tu laïi chuøa Quoác Aân vaø chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø laø
hai chuøa do Toå sö Nguyeân Thieàu thaønh laäp.
Sau khi Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng ra Hueá hoaèng hoùa (1804) keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc laø
Thieàn sö Toå Kim – Töø Chôn (phaùi thieàn Laâm Teá. Ñôøi 36).
4. Thay theá Thieàn sö Toå Kim – Töø Chôn truï trì chuøa Ñaïi Giaùc. Laø Thieàn sö Tieân Boån – Tònh
Caên. Thieàn sö Tieân Boån hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc vaøo thôøi vua Minh Maïng (1820 – 1840).
Thaùng 10 naêm Minh Maïng nguyeân nieân (1820), Coâng chuùa Ngoïc Anh cuùng cho chuøa taám
bieån teân chuøa “Ñaïi Giaùc töï” theáp vaøng, beân maët coù khaéc: “Tieân trieàu Hoøang nöõ ñeä tam Coâng
chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Anh”, beân traùi khaéc “Minh Maïng nguyeân nieân, maïnh Ñoâng, coác daùn”.
Trong thôøi gian naøy, baøo ñeä cuûa thieàn sö Tieân Boån – Tònh Caên laø Tieân Caàn – Chaùnh Trì ñöôïc
môøi ra ñaïi trai ñaøn ôû Kinh ñoâ Hueá, vaø ñöôïc môøi thuyeát phaùp trong Noäi cung, khi trôû veà chuøa Ñaïi
Giaùc ñöôïc vua ban thöôûng troïng haäu.

(1) Saùch Vieät Nam Phaät Giaùo söû löôïc cuûa Thöôïng toïa Maät Theå vieát: Thieàn sö Maät Hoaèng ñöôïc
cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vaøo naêm Aát Hôïi (1815) coù saùch vieát laø naêm Gia Long Thöù
Ba (1804).
371
5. Thieàn sö Tieân Boån – Tònh Caên vieân tòch.Vaøo ngaøy 29 thaùng chaïp chöa roõ naêm, ñoà chuùng laäp
thaùp thôø trong khuoân vieân phía sau chuøa, sö ñeä laø Tieân Caàn – Chaùnh Trì keá theá truï trì.
Ngaøy muøng 8 thaùng 10 (chöa roõ naêm, coù leõ vaøo thôøi vua Thieäu Trò – 1841 – 1847), Thieàn sö Tieân
Caàn – Chaùnh Trì vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø beân caïnh thaùp Tieân Boån – Tònh Caên ôû sau
chuøa.
6. Keá theá truï trì laø thieàn sö Minh Caàn – Chaùnh Trung.Naêm Taân Tò (1881) thieàn sö Ming Caàn –
Chaùnh Trung vieân tòch, sö Taâm An – Thöôøng chieáu ñöôïc sö moân cöû thay theá truï trì chuøa, sö
Thöôøng Chieáu ñöôïc Boån ñaïo hoã trôï truøng tu chuøa, ñoùng ba khaùnh thôø môùi: khaùnh thôø Toå sö
Boà Ñeà Ñaït Ma, khaùnh thôø Quan Thaùnh vaø khaùnh thôø Hoä Phaùp,
7. Naêm Quyù Tò (1893).Sö Taâm An – Thöôøng Chieáu vieân tòch taïi chuøa thoï 80 tuoåi, thieàn sö Minh
Thoâng – Haûi Hueä (laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Tieân Boån – Tònh Caên) ñang truï trì ôû chuøa Kim
Cang (Bình Thaûo – Ñoàng Nai) veà truï trì chuøa Ñaïi Giaùc.
Naêm 1896 Thieàn sö Haûi Hueä veà queâ hoaèng hoùa taïi Loø Vaáp (Sa Ñeùc), thieàn sö truï trì ôû chuøa
Thieân Phöôùc, sau ñoù truï trì chuøa Böûu Laâm hay chuøa Toå ôû Caùi Beøo (Cao Laõnh). Thieàn sö haûi Hueä
goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc xieån döông Phaät phaùp ôû mieàn Taây Nam Kyø, ñaøo taïo ñöôïc nhieàu
ñeä töû noái tieáp ngoïn ñeøn Thieàn toâng nhö: Nhö Lieân – Phoå Lyù (1868 – 1948), Nhö Trí – Hueä Nhaãn
(1858 – 1913), Nhö Ñònh – Quaûng Hueä, Nhö Hoàng – Quoác Aân, Nhö Minh Hoaèng Quang ...
Thieàn sö Minh Thoâng – Haûi Hueä vieân tòch ôû chuøa Böûu Laâm (Caùi Beøo), ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû
khuoân vieân phía tröôùc chuøa, ñoà chuùng ôû chuøa Thieân Phöôùc (Sa Ñeùc) cuõng laäp thaùp voïng ñeå thôø
cuùng.
8. Naêm 1896 sö nhö Hoùa – Hoaèng Ñaïo (1866 – 1926) ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Khieâm –
Hoaèng Aân ôû chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh) leân thay truï trì chuøa Ñaïi Giaùc. Sö Hoaèng Ñaïo truøng
höng laïi chuøa vaø môû tröôøng Höông taïi chuøa Ñaïi Giaùc. Sö Nhö Hoùa sanh ngaøy 15 thaùng 8 naêm
Bính Daàn (1866).
9. Naêm 1903, chaùnh quyeàn Phaùp cho xaây caàu Raïch Caùt vaø caày Gaønh cho ñöôøng xe löûa Saøi Goøn
– Haø Noäi vaø quoäc loä 1, nhaân ñoù vieäc giao thoâng ñi laïi chuøa Ñaïi Giaùc ñöôïc thuaän lôïi hôn, vì
caàu Raïch Caùt ôû phía tröôùc chuøa coù Phaät töû ôû chuøa ñaët baøi thô taû caûnh chuøa nhö sau:
Bieân Hoøa tænh, phuû Phöôùc Long,
Cuø lao Phoá môùi döïa doøng Ñoàng Nai,
Ñöôøng xe löûa baét lieàn hai caùi,
Doøng soâng Raïch Caùt uoán quanh
Minh ñöôøng ruoäng ñaát boán manh,
Löng nöông Goø Caùt caây danh cuïm röøng
Höõu ñöôøng chôï öôùc chöøng traêm thöôùc
Taû ra caàu cuõng ñöôïc baáy nhieâu,
Vaõng lai danh lôïi cuõng nhieàu
Keû tröa ngöôøi sôùm, daäp dìu maëc ai.
Chuøa Ñaïi Giaùc, Nhö Lai linh maùt
Choán thieàn moân boà taùt truï trì.
Ngaøy 17 thaùng 10 naêm Bính Daàn (1926) sö Nhö Hoùa – Hoaèng Ñaïo vieân tòch, thoï 61 tuoåi, Ñeä töû laø
Hoàng Ñoà – Thieän Höông keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc.
10. Sö Hoàng Ñoà – Thieän Höông sanh naêm Nhaâm Ngoï (1882), xuaát gia töø nhoû, naêm 1926 sö Thieän
Höông keá theá thaày truï trì chuøa Ñaïi Giaùc vaø troâng coi luoân chuøa Thuû Huoàng (Chuøa Chuùc Thoï)
ôû beân caïnh.
Ngaøy 21 thaùng 5 naêm Maäu Thìn (1928), sö hoàng Ñoà – Thieän Höông vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp
thôø trong khuoân vieân chuøa Ñaïi Giaùc. Trong thôøi gian ñoù, coù truyeàn thuyeát thuû toïa nhö sau:
372
Thuû toïa Maïnh chí taâm tu haønh, giôùi haïnh ngieâm minh, ñöôïc nhieàu ngöôøi kính phuïc.
Vaøo moät ñeâm, Thuû toïa Maïnh ñang thieàn ñònh, thaáy vò thaàn ôû xaõ Hieäp Hoøa laø Leã Thaønh Haàu
Nguyeãn Höõu Caûnh ñeán tröôùc maët ñaûnh leã, xin qui y thoï giaùo. Thuû toïa Manh chaáp thuaän, nhöng
baûo thaàn phaûi aên chay, khoâng ñöôïc aên maën nöõa.
Thaàn vaâng lôøi thaày, neân baùo moäng cho oâng töø ôû ñình vaø caùc chöùc saéc trong laøng baûo raèng leã Kyø
Yeân (cuùng ñình) töø nay veà sau phaûi cuùng chay, vì thaàn ñaõ qui y vôùi thaày ôû chuøa Ñaïi Giaùc roài. Tuy
nhieân hai oâng naøy khoâng tin vaøo giaác moäng neân ñeán ngaøy leã cuùng ñình vaãn toå chöùc heo quay, gaø
vòt ... Ngay ngaøy leã, vò thaàn nhaäp vaøo xaùc moät ngöôøi trong ñình quôû nhöõng höông chöùc raèng: Ta
baûo cuùng chay sao caùc ngöôi khoâng tuaân lôøi. Ta ñaõ qui y ôû chuøa Ñaïi Giaùc roài thaày ta baûo phaûi aên
chay. Caùc vò naøy laïy xin thaàn tha toäi, höùa seõ tuaân lôøi thaàn; vì vaäy töø ñoù cho ñeán hieän nay, cuùng
ñình thaàn Nguyeãn Höõu Caûnh phaûi laøm hai coã baøn: baøn cuùng chay ñaët ngay tröôùc baøn thôø thaàn,
baøn cuùng maën nhö caùc ñình khaùc ñöôïc ñaët phía ngoaøi xa.
Nhöng sau söï vieäc ñoù, Thuû toïa Maïnh coù yù cheånh maûng coâng phu. Sö Thieän Höông nhaéc Thuû toïa
Maïnh lo coâng phu, Thuû toïa khoâng nghe, vì nghó mình ñaõ ñaéc phaùp roài, neân thaàn coøn phaûi xin qui
y thoï giaùo, vaø cho raéng sö truï trì keùm taøi hôn mình. Sau ñoù Thuû toïa Maïnh rôøi chuøa Ñaïi Giaùc trôû
veà nhaø tu moät mình. Tieáp theo ñoù, Thuû toïa Maïnh boû coâng phu bò ñoå nghieäp coù vôï vaø coù con, phaûi
ra ñôøi luoân.
Ñaây laø moät kinh nghieäm cho ngöôøi tu haønh, chí taâm coâng phu, nghieâm trì giôùi luaät, ñöôøng ñaïo
taêng tieán, ñöôïc moïi ngöôøi toân kính, nhöng neáu ñöôïc keát quaû roài maø sanh taâm coáng cao ngaõ maïn,
giaûi ñaõi coâng phu, ñaïo haïnh suy thoaùi, deõ bò taøi saéc, danh lôïi loâi cuoán ñöa ñeán phaïm giôùi vaø bò
keùo ra ñôøi ...
11. Hoøa thöông Kieåu Giaùp – Ñònh Toâng:
Sau khi sö Thieän Höông vieân tòch, sö ñeä laø Kieåu Giaùp – Ñònh Toâng thay theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc.
Töông truyeàn trong thôøi Hoøa thöôïng Ñònh Toâng, chuøa Ñaïi Giaùc xaûy ra caùc vieäc laï sau:
Phía tröôùc chuøa, caùch xa khoaûng maáy traêm thöôùc, gaàn caàu Raïch Caùt coù moät caây duoái laâu naêm.
Coù moät con quûy thöôøng xuaát hieän ôû ñoù phaù phaùch daân ñòa phöông: töø treân caây um tuøm, thình lình
rôùt xuoáng töøng boä phaän cuûa moät ngöôøi: chaân, tay, mình, ñaàu roài raùp laïi thaønh nguyeân hình ngöôøi,
hieän thaân cuûa con quûy vôùi khuoân maët döõ tôïn, hoát hoàn ngöôøi yeáu boùng vía, haønh bò bònh, neáu
ngöôøi nhaø khoâng nhôø cao taêng hay thaày phaùp cao tay aán chöõa trò thì beänh nhaân maát hoàn, roài cheát.
Hoøa thöông Ñònh Toâng bieát theá neân chí taâm tuïng kinh Kim Cang ñeå tìm caùch dieät tröø con quûy ñoù.
Moät hoâm, Hoøa thöôïng Ñònh Toâng sai hai ñeä töû ñem röïa ra ñoán caây Duoái ñoù. Hai vò sö naøy ra
chöa ñoán caây maø bò quûy nhaùt, sôï quaù boû chaïy veà chuøa. Hoøa thöôïng ñích thaân laáy röïa ra ñoán caây
nhöng bò quûy phaù, caønh caây ñaäp vaøo traùn laøm chaûy maùu vaø ñeå laïi veát theïo. Sau ñoù, Hoøa thöôïng
Ñònh Toâng cuõng kieân trì tieáp tuïc tri tuïng kinh Kim Cang vaø caàu nguyeän Long thaàn hoä phaùp hoä trì
dieät con quûy ôû caây duoái ñoù ñeå cöùu an daân chuùng trong vuøng.
Moät hoâm, thình lình maây ñen keùo ñeán bao phuû vuøng trôøi phía tröôùc chuøa, trôøi saám chôùp döõ doäi
nhöng khoâng coù möa rôi xuoáng, Hoøa thöôïng Ñònh Toâng thieàn ñònh, nhö bieát ñöôïc cô trôøi, ra leänh
cho chö taêng trong chuøa maëc y aùo chænh teà, ñoát nhang ñeøn khaép heát caùc baøn thôø vaø cuøng nhau
tuïng kinh. Hoøa thöôïng thieàn ñònh haàu kinh. Khi vöøa döùt thôøi kinh, Hoøa thöôïng bieát ñöôïc laø con
quûy ñang aån naáp phía döôùi ñaïi hoàng chung trong chaùnh ñieän. Hoøa thöôïng baûo ñeä töû chaët roi daâu
ñem vaøo, Hoøa thöôïng vöøa trì chuù vöøa laáy roi daâu ñaùnh vaøo phía trong Ñaïi hoàng chung, thaáy moät
boùng ngöôøi töø trong chuoâng thoaùt chaïy ra ngoaøi, Hoøa thöôïng ñuoåi theo, boùng ngöôøi phi nhanh veà
phía caây Duoái, aùnh saùng nhoaùng toûa ra ... Töø ñoù khoâng coøn con quûy xuaát hieän phaù phaùch daân
chuùng nöõa. Ngöôøi thôøi ñoù cho raèng: con quûy ôû caây duoái ñaõ bò thieân loâi ñaùnh cheát.
Ngaøy 24 thaùng 9 naêm Quyù Muøi (1943) Hoøa thöôïng Kieåu Giaùp – Ñònh Toâng an nhieân thò tòch taïi
chuøa.
12. Yeát Ma Nhöït Nhôn – Trí Huyeàn (1907 – 1950)
373
Yeát Ma Trí Huyeàn teân laø Leâ Vaên Nhôn, sanh naêm Ñinh Muøi (1907) ôû Taân Ba, tænh Thuû Daàu Moät,
luùc nhoû theo hoïc chöõ Nho, hoïc ngheà thuoác vaø hoïc ngheà voõ vôùi voõ sö noåi tieáng ôû Taân Khaùnh.
Naêm 15 tuoåi Leâ Vaên Nhôn tænh thöùc, thaáy roõ söï ñau khoå cuûa kieáp ngöôøi, neân xin cha meï cho
pheùp xuaát gia, qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Ñònh Toâng ôû chuøa Ñaïi Giaùc, sau ñöôïc ban phaùp
danh laø Trí Huyeàn. Trong thôøi gian tu hoïc ôû chuøa, sö coøn hoïc theâm tieáng Phaùp, sau 4 naêm hoïc, coù
theå giao dòch vôùi chaùnh quyeàn ngöôøi Phaùp.
Sau thôøi gian trí taâm Thieàn ñònh mieân maät, Yeát Ma Trí Huyeàn quyeát ñònh nhaäp thaát vaø tòch coác
trong 6 naêm. Thaát cuûa Yeát Ma caát trong khuoân vieân chuøa, nhöng gaàn ñoàn cuûa lính ôû caàu Raïch
Caùt, ban ñeâm lính baén böøa baõi raát nguy hieåm neân ñeä töû eùp Yeát Ma vaøo lieâu trong chuøa. Ñeä töû
khoâng muoán sö tòch coác (khoâng aên côm) neân moãi ngaøy ñeàu ñöa côm vaø thöùc aên vaøo lieâu, Yeát ma
khoâng aên, nhöng khoâng muoán cho ñeä töû bieát neân ñem ñeå vaøo trong tuû ôû trong lieâu. Tröôùc khi tòch,
Yeát ma vieát di chuùc baùo cho ñeä töû bieát laø: chuøa luùc ñoù hö hoaïi, coät keøo moái moït ... nhöng trong
töông lai chuøa seõ ñöôïc truøng tu lôùn hôn, baùo tröôùc ñeå ñeä töû ñöøng lo buoàn.
Naêm Ñinh Söûu (1937), Cö só Tònh Gia Trang keå laïi söï tích chuøa Ñaïi Giaùc Qua baøi thô sau:
Ñaïi Giaùc, Ñoàng Nai tieáng ñaõ döông.
Danh lam thaéng caûnh tænh noi göông,
Gia Long ngööû©n côn ñieân ñaûo,
Coâng chuùa bieån daâng luùc thaùi böôøng.
Tieân toå khai cô coâng ñaõ troïng,
Haâu nhôn keá theá, khoù xem thöôøng.
Moãi ñôøi ñeàu coù phaàn coâng nghieäp,
Mieân vieãn löu truyeàn noái löûa höông.
Naêm 1944, Yeát Ma Trí Huyeàn, huùy Nhöït Nhôn (phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 41) truï trì chuøa cho ñeán
ngaøy vieân tòch, muøng 3 thaùng 9 naêm Canh Daàn (1950).
Giaùo thoï Thieän Hæ huùy Leä Thôøi keá theá truï trì. Giaùo thoï Thieän Hæ sanh ngaøy 30 thaùng 5 naêm
Nhaâm Tuaát (1921) taïi xaõ Taân Thaønh (tænh Bieân Hoøa) xuaát gia töø nhoû (naêm 1932). Naêm 1972, Yeát
Ma Thieän Hæ ñöôïc suy toân Hoøa thöôïng trong tröôøng Höông ôû chuøa Long Thieàn. Hoøa thöôïng
Thieän Hæ tòch ngaøy muøng 3 thaùng 6 naêm Kyû Muøi (26 – 6 – 1979)
Naêm 1959, chuøa Ñaïi Giaùc ñöôïc xaây caát môùi laïi baèng gaïch ngoùi coát ñuùc vôùi kieåu kieán truùc môùi,
ngay chaùnh ñieän coù laàu chuoâng, laàu troáng, ñeán ngaøy 12 thaéng naêm 1961 môùi khaùnh thaønh. Raát
tieác laø trong laàn truøng tu naøy, ñaõ xoùa boû heát chuøa cuõ, xaây chuøa môùi theo kieán truùc hieän ñaïi, maát
di tích chuøa coå xöa. Naaêm 1967, tu söûa laïi nhaø Haäu Toå. Naêm 1969 Cö só Leâ Vaên Loä xaây theâm
haøng raøo chuøa baèng gaïch, coù hai baûng teân chuøa ôû hai coång vaøo, treân coù khaéc chöõ “Ñaïi Giaùc Coå
töï”, moät baûng vieát chöõ Vieät, moät baûng vieát chöõ Nho.
Phía tröôùc chuøa Ñaïi Giaùc, doïc theo caùc coät ôû haønh lang coù caùc caâu ñoái ñaàu caâu ñeàu coù chöõ “Ñaïi
Giaùc”.
· Ñaïi ñieän huy hoaøng öu baùt hoa khai ngöôõng thuïy nhöït
Giaùc laâm tòch tónh boà ñeà thuï tröôûng toáng xuaân phong.
(Ñaïi ñieän huy hoaøng hoa öu baùt nôû ñoùn ngaøy laønh chaøo boùng döông
Röøng thieâng yeân laëng, caây boà ñeà lôùn tieãn gioù xuaân)
· Ñaïi hieäu Di Ñaø phaùp giôùi taøng thaân tuøy xöù hieän
Giaùc danh cöïc laïc tòch quang chaân, caûnh ca trung huyeàn.
(Hieäu Ñaïi phaùp giôùi Di Ñaø aån hình, tuøy nôi xuaát hieän
Teân Giaùc, coõi cöïc laïc tòch quang chieáu boùng, toû loáu u huyeàn)
· Ñaïi theå Di Ñaø kim töôùng quang minh chu cöùc laïc
Giaùc quang Phaät Toå, phaùp thaân thanh tònh hoùa Sa baø.
(Ñaïi theå Di Ñaø, töôïng Phaät saùng röïc mieàn cöïc laïc,
374
 Giaùc quang Phaät toå, phaùp thaân thanh tònh coõi Ta baø).
Giöõa saân tröôùc chuøa laø caây Boà ñeà to lôùn, do Hoøa thöôïng Ñònh Toâng troàng vaøo ngaøy raèm thaùng 11
naêm Kyû Meïo (1939).
ÔÛ ngoaøi ñöôøng nhìn vaøo, chuøa Ñaïi Giaùc coù loái kieán truùc hieän ñaïi (vì môùi ñöôïc xaây caát laïi baèng
gaïch, ñuùc beâ toâng vaøo caùc naêm (1959 – 1961),nhöng khi vaøo beân trong chuøa, coøn mang daùng daáp
cuûa chuøa xöa, vôùi caùc coät tron vaø cao vuùt, chæ tieác laø khoâng phaûi coät caây maø laø coät ñuùc, neân thieáu
neùt coå kinh, meàm maïi cuûa loái kieán truùc coå, duø chuøa xaây caát baèng vaät lieäu naëng (xi maêng, ñuùc beâ
toâng ...), nhöng caáu tr1c beân trong xaây caát theo kieåu maãu cuûa caùc chuøa xöa ôû vuøng Ñoàng Nai, töùc
chuøa caát theo kieåu chöõ tam, ba daõy nhaø ngang noái lieàn nhau vôùi nhieàu haøng coät. ÔÛ ngoaøi nhìn
vaøo, thaáy chuøa thaáp vaø coù veû luïp xuïp vì maùi chuøa xuoáng thaáp phía ngoaøi hieân, nhöng vaøo beân
trong, caùc coät troøn to cao, nhìn leân maùi ngoùi thaáy cao vuùt, khoâng khí thoaùng ñaõng. Maùi hieân thaáp
laø ñeå che möa gioù, baûo veä cho caùc böùc vaùch vaø caùc caùnh cöûa baèng caây khoâng bò muïc naùt vì söï
taøn phaù cuûa möa naéng ôû xöù nhieät ñôùi möa muøa naøy.
Chaùnh ñieän laø caên nhaø 3 gian roäng lôùn:
- Gian ôû giöõa laø beä thôø Tam Theá Phaät, ôû treân cao laø töôïng Phaät A Di Ñaø baèng goã, cao 2,25m do
vua Gia Long cuùng döôøng cho chuøa, phía döôùi laø töôïng Phaät Thích Ca, Boà Taùt Di Laïc ...
Phía tröôùc nöõa laø giaøn ñeøn Phaät Döôïc Sö, goàm 49 caây ñeûn daàu vôùi 49 töôïng Phaät baèng goã nhoû,
chaân giaøn ñeøn chaïm troå hình raát myõ thuaät.
- Gian beân traùi laø khaùnh thôø Toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma.
- Gian beân phaûi laø khaùnh thôø Quan Thaùnh Ñeá Quaân.
Hai beân vaùch, moãi beân thôø 5 vò Dieâm Vöông vaø hai Phaùn Quan.
Phía sau chaùnh ñieän laø baøn thôø Toå sö hoaèng hoùa ôû chuøa Ñaïi Giaùc, goàm nhieàu long vò cuûa caùc
Thieàn sö phaùi Laâm Teá trong ñoù coù long vò cuûa chö toå xöa nhaát laø thieàn sö Thaønh Ñaúng (phaùi Laâm
Teá, ñôøi 34) thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc vaø Giaùc Lieãu – Thieät Truyeàn (ñôøi 35), Toå Aán – Maät
Hoaèng (ñôøi 36).
Noái lieàn vôùi chaùnh ñieän laø nhaø khaùch.
Nhaø khaùch thôø Phaät Chuaån Ñeà (ñoái dieän vôùi baøn thôø Toå), khaùnh thôø Linh Sôn Thaùnh Maãu ...
Caên nhaø thöù ba laø phoøng cuûa chö taêng vaø beân hoâng laø trai ñöôøng, phía sau laø nhaø beáp.

Hình:
- Chuøa Ñaïi Giaùc.
- Thaùp coå ôû chuøa Ñaïi Giaùc.
- Chuøa Saéc töù Töø Aân.

III. THIEÀN SÖ PHAÄT yù – LINH NHAÏC (1725 – 1821)

VÔÙI CHUØA SAÉC TÖÙ TÖØ AÂN VAØ CHUØA QUOÁC AÂN KHAÛI TÖÔØNG.
Hieän chöa bieát roõ veà queâ quan cuûa Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc coù leõ queâ ôû ñnh Traán Bieân (tænh
Bieân Hoøa – Baø Ròa ngaøy nay). Taøi lieäu ôû chuøa Ñaïi Giaùc coù cho bieát: Thieàn sö Phaät YÙ tòch naêm
Taân Tî (1821), thoï 97 tuoåi, nhö vaäy laø sanh naêm Aát Tî (1725).
Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng ôû chuøa Ñaïi Giaùc taïi Ñaïi
phoá Ñoàng Nai dinh Traán Bieân (Cuø lao Phoá, xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa ngaøy nay).
Naêm Giaùp Ngoï (1744), chuùa Voõ Vöông toå chöùc laõnh thoå Ñaøng Trong thaønh moät nöôùc rieâng bieät,
coi nhö ngang haøng vôùi Ñaøng Ngoaøi, chöù khoâng chòu thaàn phuïc vua Leâ – Chuùa Trònh ôû Ñaøng
Ngoaøi nöõa. Chuùa ñaõ cho môû roäng laõnh thoå Ñaøng Trong, phaùt ñoäng phong traøo di cö ñoâng ñaûo ñeán
huyeän Taân Bình, dinh Phieân Traán, cuûa phuû Gia Ñònh, töùc vuøng ñaát Saøi Goøn – Gia Ñònh sau naøy.

375
Daân chuùng töø caùc ñòa phöông mieàn Trung nöôùc Vieät vaø vuøng Ñoàng Nai di chuyeån ñeán huyeän Taân
Bình.
Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc vaâng lôøi thaày, theo lôùp ngöôøi daân töø Ñoàng Nai xuoáng huyeän Taân
Bình, trong ñoù coù caû ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Trung Hoa. Treân ñöôøng ñi, Thieàn sö Linh Nhaïc gaëp
moät taêng só cuøng löùa tuoåi (hieän chöa bieát roõ phaùp danh vaø Toâng phaùi) keát laøm huynh ñeä vaø cuøng
nhau ñeán laøng Taân Loäc lo khai phaù röøng, caát am tranh tu haønh vaø cuøng vôøi daân chuùng khai khaån
ruoäng ñaát canh taùc. Hai huynh ñeä chia phieân nhau: cöù nöûa thaùng laø ra laøm ruoäng raãy, ñoán cuûi, haùi
rau, traùi caây veà aên, nöûa thaùng sau ôû nhaø lo söûa sang am thôø cuùng thôø Phaät, ñoùng baøn gheá, tuû thôø
..., ñeâm ñeán hai huynh ñeä cuøng nhau tuïng kinh, hoïc theâm kinh saùch Phaät Giaùo.
Ngöôøi daân di cö soáng xa queâ höông, ôû vuøng ñaát môùi hoang vaéng, giöõa röøng raäm ñaày thuù döõ, raén
rít ñoäc. Ban ngaøy lo khai phaù ruoäng ñaát ôû giöõa röøng, vöøa meät nhoïc vöøa soáng trong caûnh baát traéc
tröôùc nhöõng tai hoïa do aùc thuù gaây ra, ñeâm ñeán soáng trong caûnh aâm u hoang vaéng giöõa vuøng röøng
raäm, con ngöôøi caûm thaáy quaù beù nhoû giöõa thieân nhieân roäng lôùn bao la, vaø thænh thoaûng laïi gaëp
nhöõng söï vieäc hay hieän töôïng huyeàn bí, maàu nhieäm ... Do ñoù con ngöôøi caûm thaáy caàn ñeán söï an
uûi tinh thaàn vaø caân ñeán söï hoä trì cuûa Trôøi Phaät, cuûa nhöõng ñaáng voâ hình, neân hoï tìm ñeán chuøa
chieàn vaø caùc taêng só Phaät Giaùo ñeå nhôø an uûi, caàu nguyeän ... Vì vaäy, daân chuùng trong vuøng môùi
ñeán am tranh cuûa thieàn sö Linh Nhaïc ñeå caàu nguyeän, nghe thuyeát phaùp veà Phaät phaùp, tuïng kinh
leã saùm, nhöùt laø nhöõng ngaøy 14, Raèm, 30 muøng 1 aâm lòch (Soùc, Voïng).
Sau hôn 10 naêm lao ñoäng vaát vaû, ngöôøi daân di cö ñöôïc oån ñònh, khai khaån troøng troït ñaõ thu hoaïch
ñöôïc hoa lôùi, cuoäc soáng ngöôøi daân thoaùi maùi hôn, neân Phaät töû ñeán chuøa ngaøy caøng ñoâng. Vì vaäy,
naêm Nhaâm Thaân (1752), thieàn sö Linh Nhaïc vôùi söï hoä giuùp cuûa Boån ñaïo ñaõ dôõ boû am tranh, caát
thaønh moät ngoâi chuøa khang trang, coù ñuû chaùnh ñieän, nhaø toå, phoøng khaùch ... Thieàn sö Linh Nhaïc
– Phaät yù ñaët teân chuøa laø Töø Aân vôùi nguï yù laø nhôø loøng töø bi vaø aân hueä cuûa Ñöùc Phaät maø baù taùnh
ñöôïc bình an, taïo ñöôïc cuoäc soáng aám no haïnh phuùc nôi vuøng ñaát môùi vaø cuõng nhôø loøng töø bi vaø
aân hueä cuûa ñöùc Phaät, chö vò Hoä Phaùp maø taïo leân ñöôïc cô sôû ñeå truyeàn baù ñaïo phaùp cho baù taùnh.
Ngoâi am cuûa vò sö ôû gaàn ñoù cuõng ñöôïc söûa thaønh ngoâi chuøa khang trang vôùi teân laø Khaûi Töôøng
vôùi nguï yù laø môû roäng phöôùc laønh cho Baù taùnh. Chuøa Khaûi töôøng ôû goùc ñöôøng Leâ Quùi Ñoân vaø
Traàn Quùi Caùp, töùc vò trí ôû ngoâi nhaø lôùn duøng laøm tröôøng Ñaïi hoïc y khoa, chuøa Töø Aân ôû vò trí chôï
Ñuoåi, thuoäc quaän 3, Saøi Goøn sau naøy.
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa, vò sö ôû chuøa Khaûi töôøng vieân tòch, thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc truï
trì luoân caû hai chuøa. Do taøi ñöùc vaø nhieät taâm hoaèng phaùp cuûa thieàn sö Linh Nhaïc, hai chuøa Töø Aân
vaø Khaûi Töôøng trôû thaønh hai ngoâi chuøa lôùn vaø noåi tieáng ôû phuû Gia Ñònh.
Trong khi hai chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng phaùt trieån roäng lôùn, Thieàn sö Linh Nhaïc – Phaät YÙ ñöôïc
sö phuï giuùp cuûa sö ñeä trong toâng phaùi Laâm Teá laø:
- Thieàn sö Thieät thaønh – Lieãu Ñaït, cuõng thuoäc ñôøi 35 nhö sö Linh Nhaïc (ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng
Minh Vaät – Nhöùt Trí) ñöôïc cöû giöõ chöùc Thuû toïa, lo ñieåu khieån taêng chuùng trong hai chuøa.
Nhöng sau Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí vieân tòch (naêm 1786) thieàn sö Lieãu Ñaït kính sö
huynh Linh Nhaïc – Phaät YÙ nhö thaày.
Ngoaøi ra thieàn sö Toå Ñaït – Trí Taâm ñöôïc giao chöùc Tri khaùch, lo vieäc tieáp khaùcjh vaø vieäc giao
dòch cuûa chuøa, sau ñöôïc cöû truï trì chuøa Khaûi Töôøng.
- Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Töø Aân, ñöôïc veà truï trì chuøa Ñaïi
Giaùc ôû dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa), coù leõ vaøo naêm 1775 – sau naøy coøn ñöôïc vua Gia Long
môùi veà Kinh ñoâ Hueá hoaèng hoùa: ñöôïc thaêng chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï n(1804 – 1817),
trtuï trì chuøa Quoác Aân (do Toå sö Nguyeân Thieàu thaønh laäp) cho ñeán ngaøy vieân tòch (naêm 1835).
- Thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc; ñeä töû cuûa thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït, ñöôïc thieàn sö
Linh Nhaïc giao chöùc tri söï, lo vieäc ñieàu haønh noäi boä ôû chuøa Töø A76n.

376
Naêm Nhaâm Thìn (1772), Phaät töû ôû chuøa Giaùc Laâm (Phuù Thoï – Gia Ñònh) ñeán chuøa töø Aân xin Hoøa
thöôïng Linh Nhaïc – Phaät YÙ cöû taêng só vaøo truï trì chuøa naøy (chuøa giaùc Laâm do Cö só Lyù Thoaïi
Long, ngöôøi Minh Höông, quyeân tieàn baù taùnh xaây caát naêm Giaùp Tyù – 1744). Hoøa thöôïng Linh
Nhaïc cöû thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang vaøo truï trì chuøa Giaùc Laâm töø ñoù cho ñeán ngaøy vieân tòch
(1827).
Veà maët lòch söû, chuøa Töø Aân vaø Khaûi töôøng cuõng ñaõ coù lieân quan ñeán vieäc choáng Taây Sôn. Trong
khoaûng thôøi gian 1788 – 1801, Nguyeãn Vöông cuøng Hoaøng gia vaø töôùng só ñoùng dinh ôû chuøa Töø
Aân vaø Khaûi Töôøng do Thöôïng toïa Linh Nhaïc – Phaät YÙ truï trì, Nguyeãn Vöông vaø töôùng laõnh ngöï
ôû chuøa Töø Aân, Cung phi ngöï ôû chuøa Khaûi Töôøng. Naêm Taân Hôïi (1791) thöù phi hoï Traàn (sau laø
Thuaän thieân Cao Hoaøng haäu) sanh hoaøng töû Ñaûm ôû taïi chuøa Khaûi Töôøng.
Sau ñoù, Nguyeãn Vöông chuaån bò tieán quaân ra Baéc, coù leõ Nguyeãn Vöông leân ñoùng quaân ôû Bieân
Hoøa, coù thôøi gian Nguyeãn Vöông taïm nguï ôû chuøa Ñaïi Giaùc treân Cuø lao Phoá (Bieân Hoøa), luùc ñoù
do Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng truï trì, Coâng chuùa thöù ba laø Ngoïc Anh ñaõ phaùt nguyeän taïi chuøa
Ñaïi Giaùc raèng: Neáu Nguyeãn Vöông thaéng Taây Sôn khoâi phuïc laïi ñöôïc cô ñoà nhaø Nguyeãn thì
Coâng chuùa seõ xuaát gia.
Naêm 1801, Nguyeãn Vöông chieám laïi ñöôïc Kinh ñoâ Phuù Xuaân vaø sau ñoù chieám coá ñoâ Thaêng
Long. Naêm 1802, Nguyeãn Vöông leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long.
Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long (1802 – 1820), nhôù laïi ôn xöa cuûa caùc chuøa neân saéc töù truøng tu vaø
ban thöôûng cho caùc chuøa:
- Saéc töù Töø Aân, Quoác Aân Khaûi Töôøng töï, caáp löông tieàn vaø moïi chi phí cho taêng chuùng vaø sinh
hoaït cuûa hai chuøa naøy, coi hai chuøa naøy laø chuøa cuûa Quoác Gia, daân thöôøng goïi laø “chuøa
quan”.
- Vua sai quan traán Traán Bieân (tænh Bieân Hoøa sau naøy) ñem töôïng binh vaø coâng thôï truøng tu
cho chuøa Ñaïi Giaùc. Sau ñoù Coâng chuùa Ngoïc Anh cuõng tu haønh ôû chuøa Ñaïi Giaùc.
Vua ban y baùt vaø saéc phong cho Thöôïng toïa Phaät YÙ – Linh Nhaïc laøm Hoøa Thöôïng.
Naêm 1804, vua Gia Long laïi phong cho ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Linh Nhaïc laø thieàn sö Toå Aán – Maät
Hoaèng laøm Taêng Cang chuøa Thieân Muï. Naêm 1817, vua laïi cöû Thuû toïa chuøa Töø Aân laø thieàn sö
Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, thay theá cho Thieàn sö Maät Hoaèng qua
truï trì chuøa Quoác Aân.
Sau ñoù vua laïi ban cho Taêng cang Lieãu Ñaït danh hieäu laø Hoøa thöôïng Lieân Hoa. Ñaïi laõo Hoøa
thöôïng Linh Nhaïc laø böïc Giaùc Ngoä. Khoaûng naêm 1820 – 1821 duø Hoøa thöôïng Linh Nhaïc ôû chuøa
Töø Aân – Gia Ñònh nhöng nhö bieát vieäc ôû xa, neân coù noùi vôùi ñeä töû veà thieàn sö Vieân Quang (truï trì
chuøa Giaùc Laâm) nhö ñaõ noùi ôû treân.
Ngaøy 20 thaùng 11 naêm Taân Tò (1821), Minh Maïng nguyeân nieân, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ –
Linh Nhaïc vieân tòch taïi chuøa Töø Aân, thoï 97 tuoåi. Khi Ñaïi laõo Hoøa thöôïng vieân tòch coù muøi höông
baùt ngaùt ôû chuøa. Chaéc haún laø ngaøi ñaõ ñaït thaønh chaùnh giaùc.
Ñoà chuùng vaø quan chöùc Gia Ñònh laøm leã an taùng Ñaïi laõo Hoøa thöôïng heát söùc long trong, laäp thaùp
trong khuoân vieân chuøa Töø Aân (Trong khuoân vieân vöôøn Tao Ñaøn ôû Saøi Goøn ngaøy nay).
Naêm 1859 – 1861, quaân Phaùp ñaùnh chieám Gia Ñònh, chuøa töø Aân bò ñoát chaùy, truï trì laø sö Tieân Tín
– Chaùnh Tröïc chæ ñem ñöôïc moät soá ñoà vaät nhoû. Chuøa Khaûi Töôøng, quaân Phaùp laáy laøm ñoàn. Ñaïi
uùy Barbeù laøm tröôûng ñoàn neân Phaùp goïi chuøa Barbeù. Töôïng Phaät di laïc baèng goã do vua Minh
Maïng cuùng döôøng cho chuøa ñöôïc ngöôøi Phaùp ñ0öa vaøo vieän baûo taøng Saøi Goøn (hieän vaãn coøn).
VIEÄC HUYEÀN BÍ TRONG VIEÄC DÔØI THAÙP CUÛA
ÑAÏI LAÕO HOØA THÖÔÏNG PHAÄT YÙ – LINH NHAÏC.
Sau khi Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc vieân tòch, Hoøa thöôïng Lieân Hoa veà truï trì chuøa
saéc töù Töø Aân. Sau khi Hoøa thöôïng Lieân Hoa hoûa thieàu (123), thieàn sö Teá Chaùnh – Boån Giaùc leân
thay thaày truï trì. Sau ñoù ñeán thieàn sö Teá Tín – Chaùnh Tröïc.
377
Trong thôøi Thieàn sö Teá Tín – Chaùnh Tröïc truï trì chuøa Töø Aân, xaûy ra vieäc quaân Phaùp ñoùng quaân ôû
chuøa Khaûi Töôøng. Trong thôøi gian choáng Phaùp, chuøa Töø Aân bò thieâu Huûy, thieàn sö Chaùnh Tröïc
chæ laáy ñöôïc moät soá ít vaät nheï quan troïng maø thoâi.
Sau ñoù ngöôøi daân queân daàn chuøa Töø Aân. Khi tình hình ôû Gia Ñònh taïm yeân, chuøa Töø Aân ñöôïc
xaây döïng nhoû ôû taïi vuøng Caàu Tre gaàn Phuù Laâm (thuoäc Chôï Lôùn). Töø ñoù caùc taêng chuùng thuoäc
truyeàn thöøa cuûa Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät yù – Linh Nhaïc ôû caùc chuøa Giaùc Laâm, Giaùc Vieân ... ñeàu
khoâng nhôù ñeán chuøa Töø Aân cuõ vaø khoâng nhôù ñeán thaùp cuûa Toå Phaät YÙ – Linh Nhaïc ôû ñoù.
Moät theá kyû troâi qua, vaøo moät buoåi saùng naêm Quùy Hôïi (1923) coù moät baø laõo ñeán chuø Caåm Ñeäm
(töùc chuøa Giaùc Laâm ôû Phuù Thoï – Gia Ñònh) vaøo gaëp moät vò sö, baø cung kính hoûi: - Baïch thaày,
ñaây coù phaûi laø chuøa Caåm Ñeäm khoâng ? (baø hoûi laïi baûng teân chuøa vieát ôû chuøa Giaùc Laâm). Vò sö
giaø ñaùp: Thöa phaûi. Baø laõo tieáp: trong chuøa coù vò sö naøo phaùp danh laø Hoàng Höng khoâng ? Sö
vöøa cöôøi vöøa ñaùp: Hoàng Höng laø toâi ñaây !
Sö Hoàng Höng môøi baø vaøo phoøng khaùch tieáp chuyeän. Luùc ñoù baø laõo môùi keå raèng. Ñeâm hoâm qua,
baø naèm chieâm bao, thaáy moät vò Phaät baûo baø vaøo chuøa Caåm Ñeäm ôû Phuù Thoï hoûi gaëp thaày Hoàng
Höng, cho thaày Hoàng Höng bieát laø phaûi mau mau ra thænh coát xaù lôïi cuûa Toå Phaät YÙ naèm trong
thaùp ôû vöôøn Tao Ñaøn, gaàn chôï Ñuoåi ñeå ñem veà chuøa Caåm Ñeäm maø phuïng thôø. Sö Hoàng Höng
nghe noùi kinh hoaøng, sö môùi nhôù laïi: coù moät naêm, sö oâng cuûa sö laø Hoøa thöôïng Minh Khieâm –
Hoaèng Aân coù baûo sö ra vöôøn Tao Ñaøn ñeå taûo thaùp Toå. Sö Hoàng Höng caùm ôn baø laõo, gôûi tieàn xe
cho baø laõo nhöng baø khoâng nhaän. Baø chæ nhaø cuûa baø vaø daën sö Hoàng Höng ra ñoù ñeå baø daãn laïi
ngoâi thaùp cuûa Toå sö ñaõ bò hö hoaïi.
Sau khi baø laõo veà, Thieàn sö Hoàng Höng (hieäu Thaïnh Ñaïo, ñôøi 40 phaùi Laâm Teá, ñeä töû cuûa Thöôïng
toïa Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa. Nhö Phoøng laø Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân)
xuoáng chuøa Giaùc Vieân trình laïi söï vieäc vôùi boån sö laø Thieàn sö Hoaèng Nghóa (truï trì chuøa Giaùc
Vieân. Thieàn sö Hoaèng Nghóa cho môøi chö taêng trong moân phaùi veà hoïp ôû chuøa Giaùc Laâm vaøo
ngaøy hoâm sau ñeå baøn veà vieäc dôøi thaùp cuûa Toå Phaät YÙ – Linh Mhaïc.
Hoâm sau, chö taêng taäp trung ôû chuøa Giaùc Laâm, Thieàn sö Hoaèng Nghóa ñeán tröôùc baøn Toå caàu
nguyeän Toå hoä trì cho vieäc xin giaáy pheùp vaø vieäc dôøi haøi coát veà chuøa Giaùc Laâm xaây thaùp thôø ñöôïc
deã daøng. Sau ñoù chö taêng ra chôï Ñuoåi gaëp baø laõo, baø ñöa ñeán thaùp Toå ôû vöôøn Tao Ñaøn. Chö taêng
queùt doïn xong, ñang leân nhang ñeøn ñeå leã thaùp Toå. Coù moät chieác xe hôi du lòch chaïy ngang ñoù,
boãng döøng laïi beân hoâng thaùp. Moät ngöôøi Aán Ñoä vaø moät ngöôøi Vieät ôû treân xe böôùc xuoáng. Ngöôøi
Aán ñeán hoûi chö taêng baèng tieáng Phaùp, ngöôøi Vieät ñi theo môùi dòch laïi: Quùi thaày laøm gì ôû ñaây ?
Thieàn sö Hoàng Höng ñaùp raèng: Thaùp cuûa Toå ñaõ hö saäp, ñang chuaån bò ñeå xin pheùp laáy coát ôû thaùp
ñöa veà chuøa Giaùc Laâm laäp thaùp môùi thôø. Ngöôøi Aán môùi noùi: Toâi laøm vieäc ôû Xaõ Taây, ñeå toâi xin
pheùp laáy coát giuøm cho quùi thaày, trong ba ngaøy nöõa, seõ coù ngöôøi mang giaáy pheùp ñeán taän chuøa
Giaùc Laâm cho quùi vò.
Quaû nhieân ba ngaøy sau, Thieàn sö Hoàng Höng nhaän ñöôïc giaáy pheùp laáy coát, trình cho thaày. Sau
ñoù, sö Hoàng Höng toå chöùc leã thænh haøi coát cuûa Toå Phaät YÙ – Linh Nhaïc veà chuøa Giaùc Laâm vaø laäp
thaùp môùi beân caïnh thaùp cuûa Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang trong khuoân vieân chuøa Giaùc
Laâm. (1)

(1) Theo Cuï Hueä Chí keå laïi trong “Söû thoaïi chuøa Giaùc Laâm”

IV. THIEÀN SÖ TOÅ AÁN – MAÄT HOAÈNG (1735 – 1835)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI #^)

378
Thieàn sö Maät Hoaèng, huùy Toå Aán, hoï Nguyeãn, sanh naêm Aát Maõo (1735) queâ ôû huyeän Phuø Caùt,
phuû Qui Nhôn (tænh Bình Ñònh ngaøy nay). Naêm 1749 luùc 15 tuoåi, Maät Hoaèng töø Qui Nhôn vaøo
Gia Ñònh ñeå tu hoïc ôû chuøa Ñaïi Giaùc taïi Ñaïi phoá Ñoàng Nai, dinh Traán Bieân (xaõ Hieäp Hoøa, thaønh
phoá Bieân Hoøa ngaøy nay). Naêm Quyù Tî (1773), Maät Hoaèng ñeán thoï giôùi Cuï tuùc vôùi Hoøa thöôïng
Phaät YÙ – Linh Nhaïc ôû chuøa Töø Aân, xaõ Taân Khai, huyeän Taân Bình, dinh Phieân Traán (sau naøy laø
quaän 3 Saøi Goøn) tu trì caån maät, giôùi haïnh tinh nghieâm, sôùm trôû thaønh moät vò taêng taøi ñöùc.
Sau ñoù thieàn sö Maät Hoaèng ñöôïc Hoøa thöôïng Linh Nhaïc cöû truï trì chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa)
Naêm Gia Long thöù 3 (1804) vua trieäu Hoaèng veà kinh caáp cho chöùc Taêng cang truï trì chuøa Thieân
Muï, quaûn thoáng Taêng chuùng.
Trong saùch Phaät Toå söï tích tieát yeáu (löôïc yeáu söï tích Phaät Toå) do Phaùp sö Trí Thoâng, chuøa S8aùc
töù Töø Aân kieâm phoù truï trì chuøa Khaûi Töôøng vieát: Nieân hieäu Gia Long thöù ba (1804), vua saéc chæ
cung thænh Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc, tænh Bieân Hoøa veà Kinh ñoâ, saéc phong chaéc
Hoøa thöôïng Taêng cang vaø truï trì chuøa Thieân Muï. Chuùng toâi nhaän thaáy raèng: Hoøa thöôïng Maät
Hoaèng ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân muï vaøo naêm Gia Long thöù ba, naêm 1804 laø hôïp lyù
hôn vì naêm ñoù chuøa Thieân Muï môùi xaây döïng laïi, neân cöû Hoøa thöôïng Maät Hoaèng laøm Taêng cang
ñaàu tieân cuûa thôøi vua nhaø Nguyeãn, hôn nöõa, naêm ñoù, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ñaõ 70 tuoåi, neáu
naêm Gia Long 13 töùc naêm 1814 thì Hoøa thöôïng ñeán 80 tuoåi, luùc ñoù quùa lôùn tuoåi, giaø yeáu roài khoù
coù theå ñi xa nhö theá (töø Bieân Hoøa ra Hueá gaàn 1.000km) vaø khoâng ñuû söùc khoeû ñeå hoaèng döông
chaùnh phaùp ôû Kinh ñoâ.
Khi laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng khai môû nhieàu phaùp hoäi ôû chuøa
Thieân Muï, ngoaøi ra coøn phaûi thuyeát phaùp trong Hoaøng cung thöôøng xuyeân (Moãi thaùng maáy laàn).
Haøng traêm ngöôøi trong Hoaøng gia vaø trieàu thaàn nhaø Nguyeãn qui y thoï giôùi Boà Taùt vôùu Hoøa
Thöôïng. Hoøa thöôïng Maät Hoaèng coøn truøng tu chuøa Quoác Aân, chuøa naøy do Toå sö Nguyeân Thieàu
xaây döïng töø naêm 1683.
Naêm 1817, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ñöôïc vua cöû qua truï trì chuøa Quoác Aân vaø vua cöû Hoøa Thöôïng
Lieân Hoa (töùc thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït) truï trì chuøa Khaûi Töôøng ra Kinh ñoâ Phuù Xuaán
thay theá Hoøa thöôïng Maät Hoaèng laøm taêng cang chuøa Thieân Muï.
Naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1820), Hoøa thöôïng Maät Hoaøng duø ñaõ lôùn tuoåi (86 tuoåi) vaãn lo truøng
tu Toå ñình Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Qui Nhôn (chuøa naøy do Toå sö Nguyeân Thieàu xaây döïng vaøo naêm
1677 khi töø Trung Hoa sang Ñaøng Trong). Hoøa thöôïng daâng cuùng cho chuøa taám bieån teân chuøa:
“Thaäp thaùp – Di Ñaø töï” chöõ xanh neàn vaøng, ñeán nay taám bieån naøy vaãn coøn, maøu vaøng vaø maøu
xanh nguyeân nhö xöa.
Naêm Minh Maïng thöù hai (1821) sau khi Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc vieân tòch ôû chuøa
Töø Aân (Gia Ñònh), Hoaø thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng gôûi cho Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang
truï trì chuøa Giaùc Laâm ôû Gia Ñònh vaø keá theá Hoøa thöôïng Phaät YÙ ôû Toå Ñình Töø Aân baøi keä nhö sau:
Löôõng moäc ñoàng laâm, tieän Baéc Nam,
Giaùc lai thu chí hoa höïu taøn.
Tam ña taïo haï Nam thieân chuû,
Nhaát vó nan töø Baéc ñòa höông.
Nhaät Töø dòch:
Hai “caây” cuøng röøng lôïi Baéc Nam,
Giaùc veà thu ñeán hoa laïi taøn,
“Tam ña” möøng chuùc Nam Thieân chuû,
Caùnh saäy khoù töø xoùm Baéc phöông.
Baøi keä naøy laø moät baøi thô chöõ Nho yù nghóa saâu saéc vaø loái chöõ ñoái ngöõ cuøng kyõ thuaät “chôi chöõ”
ñaëc bieät.

379
Baøi keä naøy Hoøa thöôïng Maät Hoaûng coù yù muoán nhaén gôûi cho sö ñeä laø Hoøa thöôïng Vieân Quang vaø
phoù phuùc laïi cho ñeä töû cuûa hai ngaøi Hoøa thöôïng Maät Hoaèng vaø Hoøa thöôïng Vieân Quang ôû Kinh
ñoâ Phuù Xuaân vaø Gia Ñònh thaønh:
- Caâu “Löôõng moäc ñoàng laân tieän Baéc Nam”
Coù yù muoán noùi raèng, Hoøa thöôïng Maät Hoaèng vaø Hoøa thöôïng Vieân Quang laø hai caây coå thuï cuøng
trong sôn moân cuûa thieàn toâng ñang hoaèng hoùa lôïi ích cho hai mieàn Baéc vaø Nam cuûa röøng thieàn
Vieät Nam.
Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ôû mieàn Baéc, Hoøa thöôïng Vieân Quang ôû mieàn Nam. Hai caây (Moäc) cuøng
röøng (laâm) töùc cuøng trong phaùi thieàn Laâm Teá hoïp thaønh röøng thieàn (thieàn laâm) mang lôïi ích cho
röøng thieàn ôû phöông Baéc vaø phöông Nam.
- Caâu: “Giaùc lai thu chí hoa höïu taøn”
Giaùc coù nghóa laø thöùc daäy vaø giaùc ngoä
Saùng sôùm muøa thu vöøa ñeán hoa baét ñaàu taøn.
Caâu naøy coù aån yù raèng: Hoøa thöôïng Maät Hoaèng vaø Hoøa thöôïng Vieân Quang vöøa giaùc ngoä thì ñaõ
giaø vaø saép vieân tòch roài.
- Caâu: “Tam ña taïo haï Nam thieân chuû.
Tam ña laø ba ñieàu nhieàu, theo Phaät hoïc töï ñieån, ba ñieàu nhieàâu laø:
1. Cuùng döôøng Tam baûo nhieàu, hoïc hoûi baïn thieän nhieàu
2. Nghe nhieàu lôøi giaûng phaùp (phaùp aâm)
3. Tu taäp thieàn nhieàu.
Caâu naøy: (Tam ña taïo haï Nam thieân chuû, coù yù noùi raèng: muoán chuùc möøng vua Vieät Nam thì phaûi
thöïc hieän ba ñieàu nhieàu,
- Caâu: “Nhaát vó nan töø Baéc ñòa höông”
Coù yù noùi raèng: Hoøa thöôïng Maät Hoaèng moät caønh saäy cuûa thieàn laâm khoù töø taï kinh ñoâ Phuù Xuaân ôû
mieàn Baéc ñeå veà keá theá boån sö (Toå Phaät YÙ) ôû mieàn Nam (Gia Ñònh) töùc Nam Boä ngaøy nay. (1)
Sau ñoù Hoøa thöôïng Maät Hoaèng vaãn tieáp tuïc truï trì Toå ñình Quoác Aân vaø hoaèng hoùa ôû kinh ñoâ Phuù
Xuaân.
Ngaøy muøng 1 thaùng 10 naêm Aát Muøi (1835), nieân hieäu Minh Maïng thöù 16, Hoaø thöôïng Toå Aán –
Maät Hoaèng vieân tòch ôû chuøa Quoác Aân thoï 101 tuoåi. Ñoà chuùng laäp thaùp thôø ôû trong vöôøn phía sau
chuøa. Bia thaùp ghi: “Saéc töù Thieân Muï töï truï trì, Maät Hoaèng Ñaïi laõo Hoøa thöôïng chi thaùp”
Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng coù nhieàu ñeä töû taøi ñöùc:
- Tieân Boån – Tònh Caên keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa) thieàn sö Tieân Boån coù ñeä töû laø
Minh Thoâng – Haûi Hueä noåi tieáng ôû mieàn Taây Nam Kyø.
- Tieân Caàn – Chaùnh Trì keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc, ñöôïc môøi tham döï trai ñaøn ôû Kinh ñoâ Hueá
vaø thuyeát phaùp trong Hoaøng Cung ñöôïc vua ban thöôûng,
- TieânHueä – Tònh Nhaõn taêng cang chuøa Thieân Muï, Thieàn sö Tieân Hueä coù ñeä töû laø Minh Lyù –
Quaûng Cô vaø Minh Tònh – Baûo Chaâu hoaèng hoùa ôû chuøa Höng Long (Thuû Daàu Moät).
- Thieàn sö Taùnh Thieân – Nhöùt Ñònh theá ñoä vôùi Hoøa thöôïng Ñaïo Minh – Phoå Tònh, sau ñoù caàu
phaùp vôùi Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng. Thieàn sö Taùnh Nhieân – Nhöùt Ñònh ñöôïc vua Minh
Maïng cöû truï trì chuøa Baùo Quoác, ñöôïc phong Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng do vua laäp vaø khai
sôn chuøa Töø Hieáu, laø moät cao taêng noåi tieáng ôû Kinh ñoâ Phuù Xuaân coù nhieàu ñeä töû noåi tieáng
(Haûi Thieäu – Cöông Kyõ, Haûi Thuaän – Löông Duyeân, Haûi Tröôøng – Phaùp Löõ ...) vaø coøn truyeàn
thöøa ñeán nay ôû caùc chuøa danh tieáng ôû Hueá nhö Töø Hieáu, Taây Thieân, Truùc Laâm ...
Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng laø böïc long töôïng trong choán thieàn moân laäp nhieàu coâng ñöùc, ñaøo
taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû taøi ñöùc coøn truyeàn thöøa cho ñeán ngaøy nay, nhieàu chuøa trong nöôùc hieän coøn
thôø long vò cuûa Ngaøi nhö:

380
- Chuøa Thieân Muï, chuøa Quoác Aân (Hueá), Thaäp Thaùp – Di Ñaø (Bình Ñònh), Ñaïi Giaùc, Long
Thieân (Bieân Hoøa), Chuøa Toå hay chuøa Long Höng (Thuû Daàu Moät), chuûa Toå hay chuûa Böûu
Laâm (ôû Caùi Beøo – Cao Laõnh), chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho), Chuøa Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc) ...
- Long vò thôø ôû chuøa Quoác Aân taïi Kinh ñoâ Phuù Xuaân (Thaønh phoá Hueá) ghi: “Saéc töù Thieân Muï
truï trì, Truøng Kieán Quoác Aân, Laâm Teá Chaùnh Toâng 36 theá, huùy Toå Aán, Thöôïng Maät haï Hoaèng
Laõo Hoøa thöôïng Maïo Toïa”.

Hình: Baûo thaùp cuûa Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng ôû chuøa Quoác Aân.

V. SÖÏ TÍCH CHUØA THUÛ HUOÀNG (CHUØA CHUÙC THOÏ).

Chuøa Thuû Huoàng hay chuøa Chuùc Thoï, ôû phía sau chuøa Ñaïi Giaùc treân Cuø lao Phoá, Ñaïi phoá Ñoàng
Nai, huyeän Phöôùc Long, dinh Traán Bieân (nay thuoäc xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa, tæng Ñoàng
Nai).
Goïi laø chuøa Thuû Huoàng vì chuøa do oâng Thuû Huoàng laäp, hieän chöa bieát ñöôïc xaây döïng vaøo naêm
naøo, coù leõ vaøo khoaûng theá kyû 19 (Laäp sau chuøa Ñaïi Giaùc).
Oâng thuû Huoàng thöïc ra teân laø Voõ Thuû Hoaèng, nhöng vì söï kieâng cöõ goïi teân cuûa ngöôøi xöa, neân
daân ñòa phöông thôøi ñoù goïi laø Thuû huoàng.
Veà oâng Thuû Hoaèng ñöôïc saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc vaø moät soá saùch
khaùc keå nhö sau:
Oâng Voõ Thuû Hoaèng laø moät nhaø phuù hoä ôû thoân Taân Chaùnh, huyeän Phöôùc Chaùnh, dinh Traán Bieân
(nay laø tænh Ñoàng Nai). Ñoàn raèng: Phuù hoä Voõ Thuû Hoaèng xuaát thaân laø vieân thô laïi laøm vieäc trong
caùc nha moân (quan vaên), sau hai möôi naêm laøm vieäc, tìm nhieàu caùch ñeå laáy tieàn cuûa daân chuùng
(tham nhuõng, hoái maïi quyeàn theá ...) ngoaøi soá vaøng baïc choân giaáu, Voõ Thuû Hoaèng mua raát nhieàu
ruoäng ñaát, caát nhaø cho vay laáy lôøi, ruoäng ñaát coø bay thaúng caùnh, moãi muøa thu hoaïch haøng ngaøn
gòa luùa.
Khi thaáy tieàn cuûa quùa nhieàu, soáng ñeán cheát cuõng dö thöøa, Voõ Thuû Hoaèng xin nghæ vieäc, veà queâ
nhaø soáng cuoäc ñôøi tröôûng giaû, vôï cheát sôùm, laïi khoâng coù con neân khoâng bieát tieâu vaøo ñaâu cho heát
soá taøi saûn khoång loà ñoù.
Moät hoâm, coù ngöôøi cho Thuû Hoaèng bieát laø ôû chôï Maõnh Ma ôû Phan Rang, laø nôi ngöôøi soáng coù
theå gaëp ñöôïc ngöôøi cheát vaøo giöõa ñeâm moàng 1 thaùng 6 aâm lòch haèng naêm. Thuû Hoaèng laø ngöôøi
raát thöông vôï, tuy vôï ñaõ cheát treân 10 naêm maø vaãn coøn thöông nhôù, neân Thuû Hoaèng quyeát ñònh ra
ñoù ñeå tìm gaëp vôï.
Khi gaëp vôï, thaáy vôï aên maëc theo kieåu nhaø phong löu ñaøi caùc, baø vôï cho bieát baø laøm cung nöõ
trong cung cuûa vua Dieâm Vöông ôû döôïi aâm phuû, Thuû Hoaèng muoán xin xuoáng aâm phuû cho bieát, baø
vôï baèng loøng.
Thuû Hoaèng vaø vôï cuøng ñi, sau maáy daëm ñöôøng toái mòt, môùi ñeán coõi aâm phuû. Ñi qua caùc cung
ñình cuûa Dieâm Vöông ñeàu coù caùc teân quûy gaùc coång, maët maøy döõ tôïn gheâ gôùm. Nhôø coù vôï neân
Thuû Hoaèng ñi qua ñöôïc, ñeán moät gian nhaø thaáy, vôï baûo Thuû Hoaèng: Ñaây laø nhaø beáp, ñaèng kia laø
nhaø nguïc, tröôïc maët laø cung Hoøang Haäu, choã toâi laøm vieäc haèng ngaøy, qua khoûi choã naøy laø cung
cuûa Dieâm Vöông, cöù ôû taïm trong gian nhaø vaéng naøy chôø toâi.
Chieàu hoâm ñoù, baø vôï ñi haàu Hoaøng haäu veà, trao cho Thuû Hoaèng moät tôø lònh ñöôïc pheùp ñi xem
caùc nôi ôû aâm phuû, tröø cung Dieâm Vöông vaø cung Hoøang haäu.
Thuû Hoaèng ñi daïo khaép nôi, cuoái cuøng ñeán nhaø nguïc. Töø trong nguïc, tieáng la khoùc vang doäi, nghe
thaät gheâ rôïn, Thuû Hoaèng nhìn vaøo caùc nguïc, thaáy quûy söù ñang haønh hình toäi nhaân: moå buïng, moùc
maét, caét löôõi, boû ngöôøi vaøo vaïc daàu soâi ... Thuû Hoaèng thaáy roõ caûnh traû baùo nhöõng toäi loãi cuûa con
ngöôøi ôû treân traàn theá, ñuùng nhö lôøi truyeàn cuûa ngöôøi ñôøi veà nhaân quaû veà aâm phuû ...

381
Thuû Hoaèng ñeán moät nhaø nguïc: sau caùi baøn ñeå xeûo thòt toäi nhaân laø caû moät kho “goâng”, coù caùi lôùn
coù caùi nhoû. Thuû Hoaèng hoûi teân cai nguïc: goâng naøy ñeå laøm gì ? Vieân cai nguïc traû lôøi: goâng naøy
baét toäi nhaân mang goâng lôùn hay nhoû laø do toäi ôû treân theá gian nhieàu hay ít. Thuû hoaèng chæ vaøo caùi
goâng lôùn hoûi: Ñoù laø goâng cuûa ai vaäy ? Vieân cai nguïc môû cuoán soå daøy, tra teân vaø ñoïc: Voõ Thuû
Hoaèng laø thuû Huoàng, nguyeân quaùn ôû huyeän Phöôùc Chaùnh, phuû Gia Ñònh, nöôùc Ñaïi Nam. Thuû
Hoaèng nghe ñuùng teân mình, giaät mình kinh haõi, sau laáy laïi bình tónh hoûi: teân naøy ôû traàn gian coù
toäi gì vaäy ? Vieân cai nguïc xem soå vaø noùi: teân naøy khi laøm thô laïi, haén beû maët laøm traùi, taïo ra
khoâng bieát bao nhieâu oan öùc, baát coâng cho ngöôøi daân ñeå laáy vaøng baïc, tieàn cuûa cuûa daân toäi aùc
cheùp caû maáy trang giaáy. Nhö naêm Aát Söûu, haén söûa hai chöõ “ngoä saùt” thaønh “coá saùt” laøm cho hai
meï con hoï Nhaøn bò cheát, ñeå ngöôøi anh chieám ñoaït heát gia taøi. Vieäc naøy Thuû Hoaèng ñöôïc 10 neùn
vaøng, 10 neùn baïc vaø 100 quan tieàn. Cuõng trong naêm ñoù, Thuû Hoaèng laøm cho oâng Ngoâ Laïi ôû thoân
Bình Ca bò hai naêm toäi ñoà chæ vì trong nhaø coù caùi aùo vaøng, ñeå ñoaït khoâng cuûa oâng laïi 12 maãu
ruoäng ...
Thuû Huoàng nghe ñoïc sôï taùi maët khoâng ngôø laø moïi vieäc treân traàn gian cuûa mình, töø vieäc lôùn ñeán
vieäc nhoû, ôû Aâm Phuû ñeàu bieát roõ raøng töøng chi tieát. Thuû Huoàng laïi hoûi vieân cai nguïc: neáu nhö haén
muoán caûi hoái toäi loãi ñöôïc khoâng ? Cai nguïc ñaùp: Ñaõ vay thì phaûi traû, neáu haén muoán heát toäi thì
phaûi saùm hoái vaø ñem cuûa caûi, tieàn baïc laøm aên baát chaùnh, cöôùp giöït cuûa ngöôøi ... boá thí cho heát ñi.
Sau khi nghe xong, Thuû Hoaèng khoâng coøn buïng daï naøo ñeå ñi xem nôi khaùc nöõa, trôû veà nhaø gaëp
vôï ñoøi veà, baø vôï ñöa Thuû Hoaèng ra khoûi Dieâm Ñình. Luùc saép chia tay, Thuû Huoàng noùi vôùi vôï: toâi
veà theá gian trang traûi nôï naàn, ba naêm nöõa toâi trôû xuoáng, mình nhôù leân chôï ñoùn toâi nghe.
Veà ñeán nhaø Thuû Huoàng quyeát boá thí ñeå chuoäc laïi toäi loãi ngaøy tröôùc. Thuû Huoàng ñem ruoäng ñaát
cuùng cho chuøa, cho laøng, chia cho hoï haøng thoân xoùm ... Thuû huoàng cuõng boá thí cho ngöôøi ngheøo
ñoùi trong vuøng, thænh chö taêng ñeán laäp trai ñaøn cuùng döôøng ... Thuû Huoàng coøn boû tieàn cuûa ra söûa
ñöôøng, laøm caàu ... giuùp cho daân chuùng ñi laïi ñöôïc deã daøng.
Trong ba naêm ñoù, Thuû Huoàng boá thí heát ba phaàn tö taøi saûn.
Ñeán ngaøy heïn, Thuû Huoàng laïi ra chôï Maõnh Ma gaëp vôï vaø nhôø vôï ñöa xuoáng Aâm Phuû moät laàn
nöõa. Thuû Huoàng ñaán nhaø nguïc coù goâng ngaøy tröôùc, thaáy caùi goâng cuûa mình ñaõ nhoû laïi raát nhieàu,
Thöû Huoàng hoûi vieân cai nguïc: caùi goâng naøy ngaøy tröôùc raát lôùn maø sao nay laïi nhoû laïi nhö theá ?
Vieân cai nguïc ñaùp: treân döông theá, teân naøy ñaõ laøm phöôùc ñeå chuoäc toäi, neáu coá gaéng nöõa thì chaéc
seõ ñöôïc phöôùc lôùn.
Thuû Huoàng trôû veà traàn gian. Thöû Huoàng tieáp tuïc boá thí vaø laøm phöôùc. Laàn naøy, Thuû Huoàng baùn
heát taøi saûn laäp chuøa ñeå thôø Phaät, töùc chuøa Chuùc Thoï, daân ñòa phöông goïi laø chuøa Thuû Huoàng (ôû
Cuø lao Phoá, xaõ Hieäp Hoøa, Bieân Hoøa). Vaø Thuû Huoàng xuoâi theo doøng soâng Ñoàng Nai, thöïc hieän
vieäc boá thí cuoái cuøng trong ñôøi.
Vaøo thôøi ñoù, töø Ñoàng Nai (Bieân Hoøa) xuoáng Saøi Goøn chöa coù ñöôøng boä, chæ ñi baèng ghe – Ngaõ
ba soâng Ñoàng Nai vaø soâng Saøi Goøn (cöûa Tam Giang) luùc ñoù coøn hoang vu, töø Bieân Hoøa xuoáng
Saøi Goøn hay ngöôïc laïi, ghe xuoàng phaûi taïm ñaäu ôû ngaõ ba ñoù ñeå chôø con nöôùc thuaän môùi ñi ñöôïc.
Thuû Huoàng môùi möôùn thôï ñoùng moät chieác beø lôùn baèng tre, treân döïng nhaø, coù ñuû choã nguû choã naáu
beáp vaø saém ñuû caùc ñoà duøng laøm beáp: noài nieâu, dao thôùt, gaïo cuûi, maém muoái ... cho khaùch lôõ
ñöôøng naáu côm, naáu nöôùc, aên uoáng nghæ ngôi.
Sau ñoù, oâng Thuû Huoàng cheát 9chöa roõ naêm naøo). Moät thôøi gian sau, vua Ñaïo Quang leân ngoâi ôû
Trung Quoác (1821 – 1875) vua cho söù giaû sang trieàu ñình Hueá ñeå hoûi vua Nguyeãn xem ôû Gia
Ñònh coù ai teân laø Thöû Hoaèng khoâng ? Vì Hoøang töû con cuûa vua Ñaïo Quang môùi sanh ra, trong
loøng baøn tay coù caùc chöõ: “Ñaïi Nam, Gia Ñònh, Thöû Hoaèng”. Sau khi bieát ñöôïc coù oâng Voõ Thuû
Hoaèng ôû huyeän Phöôùc Chaùnh phuû Gia Ñònh (thaønh phoá Bieân Hoøa ngaøy nay) coù söï tích nhö treân,
vua Ñaïo Quang môùi göûi sang taëng cho chuøa Thuõ Hoaèng (chuøa Chuùc Thoï) ba töôïng Phaät baèng goã
traàm höông vaø moät taám bia ñaù ghi laïi söï tích treân.
382
Ngaøy nay, ôû thaønh phoá Bieân Hoøa coøn moât soá di tích lieân heä ñeán söï tích Thöû Huoàng nhö sau:
- Chuøa Thuû Huoàng hay chuøa Chuùc Thoï ôû xaõ Hieäp Hoøa, trong ñoù coøn giöõ ba töôïng Phaät vaø taám
bia ñaù do vua Ñaïo Quang gôûi taëng.
- Raïch Thuû Huoàng, chaûy ngang qua Taân Vaïn – Böûu Hoùa, voøng leân quoäc loä 1. do oâng Thöû
Hoaèng ñöùng ra möôùn ngöôøi ñaøo veùt ñeå tieän vieäc ñi laïi baèng ghe thuyeàn cuûa daân ñòa phöông
thôøi ñoù.
- Chieác caàu baèng ñaù xanh treân ñöôøng nhoû doïc theo soâng Ñoàng Nai, ôû xaõ Böûu Hoùa (gaàn chuøa
Thanh Löông), do oâng Thuû Hoaèng laäp ra ñeå giuùp cho daân ñi ñöôøng boä thôøi ñoù ñöôïc thuaän tieân
(caàu naøy nay ñaõ hö hieän ñöôïc ñuùc laïi baèng xi maêng coát saét).
- Nhaø Beø ôû ngaõ ba soâng Ñoàng Nai vaø soâng Saøi Goøn khoâng coøn nöõa, nhöng töø “Nhaø Beø” trôû
thaønh teân cuûa vuøng ñaát ñoù, ñòa danh Nhaø Beø vaãn coøn ñöôïc truyeàn tuïng cho ñeán nay vaø noåi
danh vôùi caâu ca dao:
“Nhaø Beø nöôùc chaûy chia hai,
Ai veà Gia Ñònh, Ñoàng Nai thì veà”
Söï tích oâng Thuû Huoàng chöùng minh cho thuyeát luaân hoài nhaân quaû cuûa Phaät Giaùo baèng thöïc teá:
Oâng Voõ Thuû Hoaèng laøm giaøu baèng möu moâ gian aùc thì bò toäi, coù theå bò ñoïa ñòa nguïc ñeå ñeàn toäi,
nhöng nhôø bieát toäi loãi, thaønh taâm saùm hoái, laøm nhieàu vieäc phöôùc ñöùc boá thí, laøm caàu ñaøo kinh,
söûa ñöôøng xaây chuøa ... neân heát toäi, laïi coøn ñöôïc phöôùc baùu, neân kieáp sau ñaàu thai trôû thaønh
Hoaøng töû ôû Trung Quoác, ñuùng nhö caâu ca dao xöa:
Ngaøy xöa quaû baùo thì chaày,
Ngaøy nay quaû baùo moät giaây nhaõn tieàn.
ÔÛ mieàn Baéc cuõng coù moät söï tích töông töï nhö theá: thieàn sö Huyeàn Minh ÔÛ chuøa quang Minh,
thuoäc huyeän Gia Phöôùc taïo ñöôïc nhieàu phöôùc ñöùc neân ñaàu thai laøm vua Minh Thaàn Toâng (1573 –
1627) ôû Trung Quoác.
ÔÛ Thuû Ñöùc (thaønh phoá Hoà Chí Minh), chuøa Hueä Nghieâm coù söï tích veà baø chuû chuøa ñaàu thai laøm
Coâng chuùa cuûa Trung Hoa, baø teân laø Nguyeãn Thò Hieân, phaùp danh Lieãu Ñaïo töï Thaønh Taâm, sanh
naêm Quyù Muøi (1763) cheát naêm Taân tî (1821).

Hình:
- Chuøa Giaùc Laâm
- Töôïng Phaät xöa ôû chuøa Giaùc Laâm.

VI. CHUØA GIAÙC LAÂM.

Chuøa Giaùc Laâm hay chuøa Caåm Ñeäm hoaëc chuøa Caåm Sôn laø moät ngoâi chuøa xöa nhaát ôû Gia Ñònh
vaø laø chuøa coù kieán truùc coøn mang nhieàu di tích coå nhöùt ôû Thaønh Phoá Hoà Chí Minh hieän nay.
Chuøa Giaùc Laâm laø Toå ñình cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû mieàn Nam vaø ñöôïc coi nhö caùi noâi cuûa Phaät
Giaùo ôû Gia Ñònh thôøi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945), töø ñoù Phaät Giaùo phaùt trieån vaø lan roäng khaép
mieàn Nam. Muoán hieåu roõ Phaät Giaùo ôû mieàn Nam, chuùng ta caàn phaûi tìm hieåu kyõ veà chuøa Giaùc
Laâm, nhöùt laø veà haønh traïng cuûa chö Toå hoaèng hoùa hoaëc ñöôïc tu hoïc ôû chuøa naøy.

A. QUAÙ TRÌNH THAØNH LAÄP VAØ TRUØNG TU.

Chuøa Giaùc Laâm ñöôïc Hieäp bieän Ñaïi hoïc só An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825) vieát
trong saùch “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí” nhö sau:
Chuøa Giaùc Laâm ôû treân goø Caåm Sôn, caùch phía Taây Luõi Baùn Bích ba daëm, goø aáy baèng phaúng traêm
daëm, ñoät khôûi moät goø ñaát hình troøn nhö caùi noùn, nhö böùc bình phong, nhö caùi maøn, nhö caùi neäm

383
roäng ba daëm, caây cao nhö röøng, hoa nôû töïa gaám, chieàu maây khoùi noái bay quanh quaát, ñòa theá tuy
nhoû nhöng maø coù nhaõ thuù”.
Muøa xuaân naêm Giaùp Tyù 91744) ñôøi vua Leâ Theá Toâng thöù baûy, ngöôøi Xa Minh Höông laø Lyù
Thoaïi Long quyeân tieàn cuûa xaây döïng ngoâi chuøa trang nghieâm, cöûa thieàn u tòch. Nhöõng thi nhaân
du khaùch moãi laàn ñeán tieát Thanh Minh, truøng cöûu, raûnh roãi keát thaønh nhoùm naêm ba ngöôøi ñeán môû
tieäc thöôûng hoa, chuoác cheùn ngaâm vònh, thaät laø nôi ñaùng daønh cho du khaùch thöôûng ngoaïn. Chuøa
coù phong caûnh ñeïp neân thô cuøng vôùi neùt u tòch choán thieàn moân, thích hôïp vôùi caâu thô:
Sôn trung töùc phieàn naõo
Laâm haï xuaát giaø lam
Taïm dòch:
Treân nuùi döùt phieàn naõo
Trong röøng xuaát hieän chuøa.
Saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí cuûa Quoác Söû quaùn nhaø Nguyeãn cuõng vieát veà chuøa Giaùc Laâm nhö
sau:
ÔÛ ñòa phaän Phuù Myõ Thoï, huyeän Bình Döông treân choã ñaát baèng coù goø ñaát hình troøn roäng ba daëm,
treân goø coû thôm moïc ñaáy nhö traûi neäm, caây cao boùng maùt nhö loïng che. Tieân trieâu naêm Giaùp Tyù
(1744) ngöôøi Minh Höông laø Lyù Thoaïi Long quyeân tieàn xaây caát chuøa, quang caûnh trang nghieâm
ñòa theá roäng raõi, moãi khi ñeán giai tieát, ngöôøi ta tuï hoäi laøm choã du ngoaïn vaø thöôûng laõm. Chuøa
Giaùc Laâm coøn coù moät teân nöõa laø chuøa “Caåm Sôn”
Qua hai ñoaïn vaên treân cuõng nhö qua lòch söû caùc chuøa xöa ôû Ñoàng Nai chuùng ta coù theå bieát roõ söï
thaønh laäp chuøa Giaùc Laâm nhö sau:
Döôùi trieàu chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt, naêm Giaùp Tyù (1744) ngöôøi Trung Hoa ôû dinh
Phieân Traán teân laø Lyù Thoaïi Long ñöùng ra quyeân tieàn cuûa baù taùnh ñeå xaây döïng chuøa Giaùc Laâm
treân goø Caåm Sôn thuoäc xaõ Phuù Myõ Thoï, huyeän Taân Bình, dinh Traán Phieân.
Hieän chöa bieát vò taêng truï trì ñaàu tieân ôû chuøa Giaùc Laâm laø ai ? thuoäc phaùi naøo ? Vì khoâng coù taøi
lieäu, lòch söû truyeàn thöøa cuûa chuøa, chæ bieát ñöôïc roõ raøng töø sau khi thieàn sö Vieân Quang vaøo truï
trì chuøa naøy.
Naêm Nhaâm Thìn (1772) boån ñaïo cuûa chuøa Giaùc Laâm ñeán chuøa Töø Aân xin Hoøa thöôïng Phaät YÙ –
Linh Nhaïc boå xöù taêng só vaøo chuøa Giaùc Laâm. Hoøa thöôïng Linh Nhaïc ñaõ cöû ñeä töû laø Toå Toâng –
Vieân Quang vaøo truï xöù chuøa Giaùc Laâm.
Thieàn sö Vieân Quang thaáy vuøng ñaát môùi Gia Ñònh (Nam Boâ ngaøy nay) coù ít taêng só hoaèng hoùa vaø
caùc taêng só naøy chöa ñöôïc ñaïo taïo nghieâm tuùc ñeå coù ñuû khaû naêng truï trì chuøa. Vì vaäy, Thieàn sö
Vieân Quang laáy chuøa Giaùc Laâm laøm nôi tu hoïc cho chö taêng treû ôû Gia Ñònh, toå chöùc chuøa Giaùc
Laâm gaàn gioáng nhö moät Phaät hoïc vieän, chuøa ñaøi thoï moïi chi phí cho taêng sinh trong thôøi gian tu
hoïc ôû ñaây: vieäc aên ôû, saùch hoïc, giaáy buùt ... nhöng raát tieác laø khoâng coøn taøi lieäu neân khoâng theå
bieát roõ toå chöùc giaûng daïy thôøi ñoù ra sao, caùc phaùp sö, giaûng sö daïy giaûng nhö theá naøo ?
Coù leõ vieäc toå chöùc giaûng daïy cho caùc chö taêng ôû chuøa coù keát quaû, soá taêng sinh taêng nhieàu vaø
chuøa cuõng ñaõ bò hö hoûng sau khi thaønh laäp hôn nöûa theá kyû, naêm Maäu Ngoï (1798) Hoøa thöôïng
Vieân Quang ñaõ phaûi taïm ngöng lôùp hoïc ñeå truøng tu laïi chuøa.
Vieäc truøng tu naøy ñöôïc toå chöùc lôùn lao gaàn nhö xaây döïng môùi laïi caû ngoâi chuøa xöa: caây coái duøng
cho vieäc xaây caát chuøa ñöôïc choïn kyõ goàm caùc loaïi caây qui to lôùn laâu naêm ...
Caùc coät cuûa chuøa ñeàu ñöôïc laøm baèng loõi caây coù ñöôøng kíng 40 – 60cm, chu vi coät vöøa moät ngöôøi
oâm. Nhö vaät caây ñöôïc haï ñeå laøm coät phaûi to lôùn baèng hai, ba ngöôøi oâm. Goã xaây döïng chuøa ñöôïc
chôû töø röøng veà baèng ñöôøng soâng, keát thaønh beø hoaëc chôû treân thuyeàn ñöa veà Saùi Goøn theo raïch
Hoå Ñaát vaø raïch Oâng Böôøng, gheù qua beán ôû vò trí chuøa Giaùc Vieân ngaøy nay. Töø beán soâng, goã to
lôùn ñoù ñöôïc choïn löïa cöa seû roài ñöôïc ñöa veà chuøa Giaùc Laâm baèng xe traâu.

384
Coâng trìnhñaïi truøng tu ñoù keùo daøi ñeán naêm, saùu naêm môùi xong, leå laïc thaønh ñöôïc toå chöùc vaøo
muøa Ñoâng naêm Giaùp Tyù, nieân hieäu Gia Long thöù ba (naêm 1840).
Hai caâu ñoái ôû chaùnh ñieän chuøa coù ghi:
“Vaïn phaùp ñaøi trung tuyeân töù ñeá, baùo Phaät toå hoàng aân, kyø phong ñieàu vuõ thuaän.
Ñaïi huøng ñieän dieãn tam thöøa, chuùc Hoaøng vöông thaùnh thoï, nguyeän quoác thaùi daân an”
(Treân ñaøi Phaät phaùp truyeàn “Töù ñeá” ñaùp hoàng aân Phaät Toå, caàu möa hoøa gioù thuaän
Nôi ñieän Phaät dieãn Tam thöøa, chuùc Hoaøng vöông soáng thoï, nguyeän ñaát nöôùc thaùi bình daân an
laïc).
Treân hai caâu ñoái naøy coù khaéc caùc haøng chöõ nhoû:
“Gia long tam nieân, Giaùp tyù, thaùi tueá troïng Ñoâng, kieát daùn” vaø “Moäc aân ñeä töû, thieän tín chuùng
ñaúng khaán baùi phuïng cuùng”. Nhôø ñoù chuùng ta bieát ñöôïc: “Phaät töû Moäc Aân vaø Thieän nam tín nöõ
khaån thaønh leã baùi vaø phuïng cuùng vaøo ngaøy toát thaùng 11 naêm Giaùp Tyù nieân hieäu Gia Long thöù ba
(1804)”
Trong thôøi gian truøng tu chuøa (1798 – 1804), Hoøa thöôïng Vieân Quang phaûi cöû oâng Höông Ñaêng
cuûa chuøa Giaùc Laâm xuoáng beán soâng laäp coác ñeå troâng coi vieäc cöa seû vaø gìn giöõ caây goã. Oâng
Höông Ñaêng raát thaønh taâm vôùi Phaät toå ñaõ töï trang trí coác naøy thaønh moät ngoâi am thôø Boà Taùt
Quan Theá Aâm, haèng ngaøy vaãn chuyeân caàn coâng phu nhö luùc ôû chuøa Giaùc Laâm. Boån ñaïo cuûa
chuøa ôû caùc nôi xa ñi thuyeàn ñeán chuøa ñeàu phaûi gheù thuyeàn ôû beán soâng. Nhaân ñoù gheù thaêm am
Quan Aâm cuûa oâng Höông Ñaêng ñeå ñaûnh leã vaø cuùng döôøng.
Khi chuøa Giaùc Laâm ñöôïc truøng tu xong, oâng Höông Ñaêng daønh duïm ñöôïc 80 ñoàng. Nhaân ñoù oâng
xin vôùi Hoøa thöôïng Vieân Quang cho xaây caát am Quan Aâm thaønh moät ngoâi chuøa lôùn.
Am Quan Aâm naèm ôû moät ñòa theá raát toát: phía ñoâng coù ñöôøng lôùn, phía Taây coù raïch nöôùc chaûy
quanh naêm, phía Nam coù röøng choài, caây coái u tòch, phía Baéc coù goø noång noái lieàn nhau. Hoøa
thöôïng Vieân Quang cho söûa am Quan Aâm laïi thaønh chuøa: laáy am cuõ laøm nhaø haäu, xaây caát moät
chaùnh ñieän môùi ôû phía tröôùc vaø ñaët teân vieän Quan Aâm (Quan Aâm Vieän). Hoøa thöôïng Vieân
Quang cöû theâm vaøi taêng só xuoáng phuï giuùp cho oâng Höông Ñaêng ñeå lo cho Vieän Quan Aâm.
Naêm Canh Tuaát (1850) Hoøa thöôïng truï trì chuøa Giaùc Laâm laø Tieân Giaùc – Haûi Tònh (1788 – 1875)
cho truøng tu Vieän Quan Aâm vaø ñoåi teân thaønh chuøa Giaùc Vieân. Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh
cöû ñeä töû laø Thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Nhö vaäy chuùng ta thaáy raèng: nhaân dòp truøng tu chuøa Giaùc Laâm, chuøa Giaùc Vieân môùi ñöôïc laäp
theâm, sau ñoù hai chuøa cuøng phaùt trieån trôû thaønh trung taâm Phaät Giaùo ôû mieàn Nam vaø goùp nhieàu
coâng ñöùc trong vieäc hoaèng döông Phaät giaùo ôû Gia Ñònh thaønh (Nam Boä ngaøy nay).
Naêm Maäu Thaân (1908) Hoøa thöông Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa laïi truøng tu chuøa Giaùc Laâm, ñeä töû
laø Hoàng Höng – Thaïnh Ñaïo lo phuï giuùp veà maët kieán truùc. Thieàn sö Thaïnh Ñaïo khoâng hoïc veà
kieán truùc nhöng coa khieáu vaø coù oùc myõ thuaät, coâng trình truøng tu naøy ñöôïc hoaøn thaønh vaøo naêm
Kyû Daäu (1909). Trong leã laïc thaønh kyø naøy, Thieàn sö Baûo Höông truï trì chuøa “Saéc töù Caûnh Phuùc”
ñaõ phuïng cuùng caâu lieãn: “Trieâu trieâu trieàu, trieâu trieàu baùi,trieâu trieâu trieàu baùi. Trai trai trai, trai
trai giôùi, trai trai trai giôùi” (treân caëp caâu lieãn coù ghi: “Tueá thöù Kyû Daäu nieân Giaùc laâm töï laïc thaønh
chi khaùnh” vaø “Saéc töù Caûnh Phuùc töï” truï trì Traàn Baûo Höông phuïng cuùng).
Coâng trình truøng tu naøy: xaây vaùch töôøng, lôïp maùi ngoùi môùi, rui meø thay môùi, laùt gaïch saân chuøa vaø
haøng raøo quanh khuoân vieân chuøa ñuùc baèng coät xi maêng nhoû myõ thuaät ... coøn ñöôïc giöõ nguyeân
hieän nay.

B. KIEÁN TRUÙC VAØ TRANG TRÍ ÔÛ CHUØA GIAÙC LAÂM.

Ngay töø ñaàu ñöôøng vaøo chuøa coù coång cao lôùn, treân coù khaéc chuøa Giaùc Laâm. Ñi vaøo vaøi chuïc
thöôùc laø coång tam quan xaây baèng xi maêng, treân giöõa coång coù ñeà ba chöõ Giaùc Laâm töï (chöõ Nho),
hai beân coät coù hai caâu ñoái:
385
 “Giaùc hoä quaûng khai töø thieän ñoâng lai qui höôùng Toå
Laâm truyeàn phoå nhuaän ngoä meâ coäng höôûng tueä vi ñình”
Hai caâu ñoái neâu roõ danh hieäu cuûa chuøa laø Toå ñình Giaùc Laâm (hai chöõ ñaàu cuûa caâu ñoái laø Giaùc
Laâm, hai chöõ cuoái laø Toå Ñình).
Chuøa Giaùc Laâm ñöôïc goïi laø Toå Ñình Giaùc Laâm thaät xöùng ñaùng vì laø chuøa xöa nhöùt vaø laø trung
taâm Phaät Giaùo thôøi ñoù ôû Gia Ñònh. Chuøa coøn laø nôi truï trì cuûa caùc böïc Toå sö thuoäc phaùi thieàn
Laâm Teá ôû phuû Gia Ñònh nhö: Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang, Taêng cang Tieân Giaùc
– Haøi tònh (hay thieàn sö Teá Giaùc – Quaûng Chaâu), Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân... caùc ñeä
töû vaø phaùp toân cuûa caùc toå sö naøy cuõng laø caùc böïc thieàn sö noåi danh vaø vaån coøn tieáp tuïc truyeàn
“ngoïn ñeøn phaùp” (phaùp ñaêng) saùng röïc vaø toàn taïi cho ñeán ngaøy hoâm nay. Thieàn sö Ñaïo Trung –
Thieän Hieáu coøn goïi laø “Toå Böng Ñæa” khai sôn chuøa Linh Sôn treân nuùi Baø Ñen (Taây Ninh) vaø
chuøa Long Höng (Thuû Daàu Moät).
- Thieàn sö Nhö Nhaõn – Töø Phong khai sôn chuøa Giaùc Haûi (Gia Ñònh) vaø truï trì chuøa Thieân Laâm
(Taây Ninh).
- Thieàn sö Nhö Hieàn – Chí Thieân khai sôn chuøa Phi Lai (Chaâu Ñoác)
- Caùc thieàn sö Hoàng Höng – Thaïnh Ñaïo, Hoàng Töø – Hueä Nhôn ...(Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân).
Hai thieàn sö Töø Phong vaø Chí Thieân ñaõ goùp raát nhieàu coâng ñöùc trong phong traøo phuïc höng Phaät
Giaùo Nam Kyø vaøo khoaûng 1920 – 1945.
Töø coång ñi vaøo khoaûng 100m laø khuoân vieân cuûa chuøa hieän nay. Haøng raøo laøm baèng caùc coät chaén
song ñuùc ñuùc xi maêng coát saét, phía tröôùc laø hai coång vaøo (thöôøng ñoùng kín), hai beân hoâng coù cöûa
saét, Thieän nam tín nöõ thöôøng ñi vaøo cöûa beân hoâng maët cuûa chuøa. Phía trong haøng raøo laø saân chuøa,
saân phía tröôùc chuøa roäng, coù moät soá caây coái xanh töôi vaø maùt meû; ôû giöõa saân laø töôïng Boà Taùt
Quaùn Theá Aâm ñöùng döôùi taøn caây boà ñeà khaù to. Caây boà ñeà ñöôïc Ñaïi ñöùc Narada mang töø Tích
Lan sang troàng vaøo ngaøy 18/6/1953.
Phía sau töôïng Boà Taùt Quaùn Theá Aâm laø coät phöôùn, hai beân chaân coät ôû phía treân maët ñaát coù hai
haøng chöõ:
“OÂ quan thaùi töû
Baûo truï phong thaàn”
Hai caâu treân nhaéc ñeán söï tích Thaùi Töû OÂ Quan ngöôøi laäp ra coät phöôùn ñaàu tieân ôû chuøa.
Qua heát saân laø neàn chuøa cao hôn saân khoaûng 1m. Haønh lang phía tröôùc chuøa loùt gaïch taøu baèng
phaúng beà ngang khoaûng 20m, roäng khoaûng 10m, bao quanh theàm chuøa laø bao lôn xaây baèng gaïch
cao khoaûng 1m.
Haøng maùi hieân phía tröôùc chuøa coù boán coät, treân coù hai caëp caâu ñoái:
“Thieàn moân ñaïi khoaùt thoâng tam giôùi
Phaät phaùp cao sieâu bieán thaäp phöông.”
(Cöûa thieàn roäng lôùn thoâng ba coõi
Phaät phaùp cao sieâu bieán thaäp phöông)
Hai coät hai beân coù caëp caâu ñoái:
“Boà ñeà ñòa thaùnh phaøm coäng nhaäp
Baùt Nhaõ moân thieân haï thoâng haønh”
Chuøa Giaùc Laâm theo kieåu chöõ “tam” goàm ba daõy nhaø ngang noái lieàn nhau. Ñöùng phía tröôùc saân
nhìn vaøo, thaáy maùii chuøa thaáp troâng nhö chuøa xaây caát thaáp vaø hôi luïp xuïp, nhöng böôùc vaøo beân
trong yhì khaùc haún, maùi chuøa ñöôïc naâng cao bôûi nhöõng haøng coät goã to lôùn, cao vuùt vaø vöõng chaéc,
nhìn thaáy chuøa thaät cao vaø thoaùng roäng. Loái kieán truùc cuûa chuøa Giaùc Laâm gioáng caùc chuøa xöa
khaùc ôû mieàn Nam. Maùi chuøa thaáp luïp xuïp nhöng thích hôïp vôùi vuøng nhieät ñôùi möa muøa Vieät
Nam, traùnh bôùt ñöôïc nöôùc möa taït vaøo laøm hö muïc vaùch vaø traùnh ñöôïc nhöõng côn gioù maïnh thoåi
vaøo chuøa.
386
Chuøa goàm 3 daõy nhaø nhaø ba gian hai chaùi noái lieàn nhau vôùi nhöõng haøng coät goàm gaàn 100 coät goã
troøn vaø vöõng chaéc, chia thaønh ba phaàn: Chaùnh ñieän, nhaø giaûng vaø nhaø Oâng Giaùm.

CHAÙNH ÑIEÄN.
Chaùnh ñieän laø daõy nhaø vuoâng kieåu ba gian hai chaùi, vôùi caùc haøng coät goã quí to lôùn vaø cao, toaøn
baèng loõi caây raát vöõng chaéc.
Maët phía tröôùc Chaùnh ñieän xaây baèng gaïch coù hai cöûa ra vaøo vaø hai cöûa soå. Ngaøy xöa vaùch tröôùc
chaùnh ñieän coù boán cöûa, vaùch coù theå baèng goã, treân coù chaïm troå myõ thuaät (caùc chuøa coå ñeàu coù kieán
truùc nhö theá).
Chaùnh ñieän trang trí theo kieåu “Tieàn Phaät haäu Toå” chia laøm hai phaàn: phía tröôùc thôø Phaät, phía
sau thôø Toå.
ÑIEÄN THÔØ PHAÄT.
ÔÛ giöõa chaùnh ñieän thôø Tam Theá Phaät (chö Phaät thôøi quaù khöù, hieän taïi vaø vò lai). Phía treân cao
trong cuøng laø töôïng “Tam Thaùnh Cöïc Laïc” goàm: Phaät Di Ñaø, Boà Taùt Quan Theá Aâm, Boà Taùt Ñaïi
Theá Chí. Keá ñeán laø töôïng “Tam Theá Hoa Nghieâm” goàm Ñöùc Phaät Thích Ca, Boà Taùt Ñaïi Trí Vaên
Thuø Sö Lôïi vaø Boà Taùt Ñaïi Haïnh Phoå Hieàn. Phía ngoaøi cuøng laø töôïng Ngoïc hoaøng vaø naêm böùc
tranh goã “Nguõ Hieàn” chaïm noåi.
Ñaëc bieät nhöùt laø trong soá caùc töôïng Phaät ôû chaùnh ñieän laø töôïng Phaät Ñaûn Sanh baèng ñoàng, chaïm
troå raát myõ thuaät, tinh vi. ÔÛ giöõa laø ñöùc Phaät môùi sanh, ñöùng treân toøa sen, tay chæ leân trôøi tay chæ
xuoáng ñaát, phía treân coù chín con roàng phun nöôùc vaøo ñöùc Phaät, boán goùc coù töôïng “Töù Thieân
Vöông”.
Ngoaøi ra coøn coù nhieàu töôïng Phaät nhoû xöa vaø myõ thuaät. Ñoái dieän vôùi ban thôø Tam Theá Phaät ôû saùt
töôùng phía tröôùc laø ban thôø Hoä Phaùp, phía treân ban thôø naøy coù taám hoanh ñeà: “Huyeàn cô dieäu
ñaïo”, 16 coät phía tröôùc chaùnh ñieän coù 8 caëp caâu ñoái, trong ñoù coù caùc caëp caâu ñoái ñaëc bieät nhö
sau:
1. Saéc töùc thò khoâng, khoâng töùc thò saéc, tu tònh taùnh trung voâ quaùi ngôïi.
Phaät baát ly taâm, taâm baát ly Phaät, thuøy vaâng thaân ngoaïi höõu boà ñeà.
(Saéc töùc laø khoâng, khoâng töùc laø saéc tu tònh trung taùnh khoâng gì aùi ngaïi.
Phaät khoâng ngoaøi taâm, taâm khoâng ngoaøi Phaät, Phaät ai baûo ngoaøi thaáy coù boà)
2. Trieâu trieâu trieâu, trieâu trieâu baùi, trieâu trieâu trieâu baùi
Teà teà trai, teà teà giôùi, teà teà trai giôùi.
(Ngaøy ngaøy chaàu, ngaøy ngaøy laïy, ngaøy ngaøy chaàu laïy
Nghieâm trang trai, nghieâm trang giôùi, nghieâm trang trai giôùi).
3. Thieän phaùp truøng truøng moâng phaùp vuõ nhi aân trieâm höõu nhuaän.
Linh töù haïo haïo giaû töû quang nhi toäi ñieät voâ dö.
(Phaùp laønh muoân truøng nhôø möa phaùp maø ôn nhuaàn töôi thaém
Oai linh buûa khaép, döïa oai töø maø toäi döùt caên nguyeân).
Hai beân vaùch chaùnh ñieän thôø caùc vò La Haùn vaø Thaäp ñieän Dieâm Vöông. Hai boä La Haùn chaïm troå
raát myõ thuaät, Boä A La Haùn nhoû ñöôïc thænh töø Trung Hoa sang (töôïng yeåm taâm baèng ñoàng tieàn coå
ñôøi vua Khang Hy (1664 – 1772).
HAÄU TOÅ.
Phía sau chaùnh ñieän laø ñieän thôø Chö Toå goàm ba baøn thôø, thôø caùc long vò vaø hình veõ Chö Toå nhö
sau:
- Toå sö Sieâu Baïch – Hoaùn Bích.
- Toå sö Thaønh Ñaúng – Nguyeät Aân.
- Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc

387
 - Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang.
- Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh (Teá Giaùc – Quaûng Chaâu)
- Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân (hieäu Dieäu Nghóa)
- ...
Phía tröôùc caùc baøn thôø Toå coù 8 caëp caâu ñoái, lieân heä ñeán thieàn toâng, trong ñoù coù caùc caâu:
1. “Baûn taùnh höõu thieân toâng, baát vaán Ñoâng Laâm taây Truùc
Ngoä taâm töùc Phaät töû, heà phaân tam thöøa nhò caên”
(Baøn taùnh coù Thieân Toâng, khoâng tham vaán chuøa Taøu, Toå Aán.
Taâm ta laø Phaät, khoûi phaân ba thöøa, hai caên)
2. “Hoa taïng trang nghieâm ñaúng thaùi hö, ngoä nhaäp giaû tam thaân vieân hieån
Vaân loâi phoå chaán chaâu sa giôùi, hoaëc vaên xöù töù ñöùc toaøn chöông”.
(Coõi Hoa Taïng trang ngieâm ñoàng thaùi hö, ngöôøi ngoä ñaïo ba thaân troøn saùng
Tieáng vaên loâi vang ñoäng khaép traàn gian, choã nghe ñöôïc boán ñöùc troïn baøy)
3. “Töï coå taêng nhaøn thöôøng daãn yeân haø vi baïn löõ
Sôn thaâm theá caùch chæ baèng thaûo moäc kyù xuaân thu”
(Chuøa coå taêng nhaøn thöôøng laáy khoùi maây laøm baàu baïn
Nuùi thaåm caùch ñôøi, chæ baèng coû caây ghi ngaøy thaùng).
4. “Nhöôïc baát cöùu taâm, tham thieàn ñoà taêng nghieäp khoå.
Nhö naêng hoä nieäm, maï Phaät du thaéng chôn tu”
(Neáu khoâng töï xeùt taâm, tham thieàn chæ taêng theâm nghieäp khoå
Nhö thöôøng hoä nieäm, quôû Phaät vaãn hôn böïc chôn tu).
5. “Sanh tieân giaùo döôõng ñaéc nhôn, voâ töû nhi höõu töû.
Moät haäu thanh danh taïi theá, tuy vong giaû baát vong”
(Luùc soáng giaùo duïc ñöôïc ngöôøi, khoâng con maø coù con
Cheát roài danh tieáng löu ñôøi, tuy maát maø khoâng maát)
NHAØ GIAÛNG.
Nhaø giaûng cuõng laø moät caên nhaø vuoâng kieåu naêm gian hai chaùi gioáng chaùnh ñieän nhöng nhoû hôn.
Nhaø giaûng caát noái lieàn vôùi chaùnh ñieän, khoâng coù vaùch ngaên neân thaáy troáng gioáng nhö cuøng moät
nhaø vôùi chaùnh ñieän.
Töø ñieän Haäu Toå nhìn vaøo nhaø giaûng, thaáy caùch baøi trí nhö sau:
Gian phía tröôùc, ôû giöõa thôø Phaät Chuaån Ñeà vöông, phía treân saùt maùi nhaø laø taám hoaønh vieát “Hoa
Vuõ Vi Thieân” (Chö thieân raûi hoa nhö möa).
Treân baøn thôø giöõa cuûa nhaø giaûng laø baøn thôø “Tam Theá Hoa Nghieâm” goàm ba töôïng:
- Töôïng Phaät Thích Ca baèng goã, chaïm troå myõ thuaätlaømoät trong nhöõng töôïng Phaät xöa nhöùt
ôû chuøa.
- Töôïng Phaät Thích Ca ngoài toïa thieàn treân beä sen.
- Hai beân laø töôïng cuûa Boà Taùt Vaên Thuø vaø Phoå Hieàn.
Gian thöù ba phía sau cuøng cuûa nhaø giaûng laø baøn thôø “Tam Theá Cöïc Laïc” vaø Boà Taùt Di Laïc.
ÔÛ hai gian beân nhaø giaûng coù caùc boä gheá ngöïa, xeû nguyeân caây daøi ñeán 5 – 6m, roäng ñoä 0,60m daøy
1 taác. Caùc boä gheá ngöïa daøi naøy vöøa laøm baøn vieát ñeå chö taêng hoïc taäp hoaëc hoäi hoïp.
Nhaø giaûng coù 13 caëp caâu ñoái, trong ñoù coù caâu:
1. Löông voõ ñaøi thaønh thieân soá thöôïng
Haùn minh taây truùc giaøo do lai
(Löông Voõ ñeá cheát ñoùi ôû ñaøi thaønh do soá ñònh
Haùn Minh ñeá ñaïo Phaät töû töø Taây Truùc truyeàn baù sang)
2. Baùc laõm quaân thô, maïc nhöôïc thu hoàn döôõng taùnh.
Ña vaên quaûng kieán, baát nhö öôùc töï tieán taâm.
388
 (Xem khaép saùch vôû khoâng baèng tònh taâm döôõng taùnh
Nghe nhieàu thaáy roäng khoâng nhö bôùt chöõ truï taâm)
NHAØ OÂNG GIAÙM.
Nhaø Oâng Giaùm hay trai ñöôøng noái lieàn vôùi nhaø giaûng baèng hai haønh lang ôû hai beân, ôû giöõa laø saân
loä thieân. Giöõa saân coù hoøn non boä. Hai Haønh lang vaø nhaø oâng giaùm cuõng coù moät soá caâu ñoái.

C. LÒCH SÖÛ TRUYEÀN THÖØA ÔØ CHUØA GIAÙC LAÂM.

Vaøo giöõa theá kyû 17, Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch töø Trung Quoác sang hoaèng hoùa ôû Ñaøng
Trong, Phaät giaùo baét ñaàu phaùt trieån ôû Ñoàng Nai, nhöùt laø sau khi Toå sö Nguyeân Thieàu laäp chuøa
Kim Cang ôû Bình Thaûo, huyeän Phöôùc Long, dinh Traán Bieân (Ñoàng Nai ngaøy nay) vaø hoaèng
döông Phaät phaùp ôû ñaây. Trong khi moät soá vaø haøng ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa ôû
mieàn Trung, Toå sö vaø moät soá ñeä töû khaùc hoaèng hoùa ôû vuøng ñaát môùi Ñoàng Nai. Keá tieáp, caùc phaùp
toân cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu tieáp noái ngoïn ñeøn phaùp (phaùp ñaêng) truyeàn baù Phaät giaùo khaép Gia
Ñònh vaø truyeàn thöøa cho ñeán nay khaép mieàn Nam.
Naêm 1772, Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang vaøo truï trì chuøa Giaùc Laâm, neâu cao ngoïn ñeøn phaùp
vaø truyeàn thöøa cho ñeán nay.
TRUYEÀN THÖØA TÖØ TOÅ SÖ NGUYEÂN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH
ÑEÁN HOØA THÖÔÏNG TOÅ TOÂNG – VIEÂN QUANG.
1. Toà sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong.
Caùc saùch Lòch sö Phaät Giaùo vaø caùc saùch Ñòa chí Lòch söû xöa ñeàu cho raèng Toå sö Nguyeân Thieàu –
Sieâu Baïch qua hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong vaøo naêm Ñinh Tò (1677), laäp chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû
Qui Nhôn (Bình Ñònh), chuøa Haø Trung, chuøa Quoác Aân ôû Phuù Xuaân (Hueá). Nhöng qua phaùt hieän
môùi cuûa chuùng toâi veà baûo thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, thaùp Phoå Ñoàng chuøa Kim
Cang ôû Ñoàng Nai (Vaøo ngaøy 26/11/1988) vaø coâng trình nghieân cöùu veà Lòch söû Phaät Giaùo Vieät
Nam cuùng tyoâi coù ñöôïc bieát chaéc chaén raèng: Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch khoâng chæ Hoaèng
hoùa ôû Bình Ñòng ra Hueá maø Toå sö coøn vaøo Ñoàng Nai khai sôn chuøa Kim Cang, hoaèng hoùa ôû chuøa
naøy moät thôøi gian daøi vaø coù theå cuoái cuøng vieân tòch taïi chuøa Kim Cang vaøo naêm Maäu Thaân
(1728).
Taïi Ñoàng Nai, caùc ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa ôû nhieàu chuøa khaùc nhau nhö:
- Thieàn sö Thaønh Ñaúng – Nguyeät Aân hay Minh Löôïng truï trì chuøa Ñaïi Giaùc ôû Ñaïi Phoá Ñoàng
Nai (töùc Cuø lao Phoá, xaõ Hieäp Hoøa, Bieân Hoøa).
- Thieàn sö Thaønh Nhaïc – Aån Sôn truï trì chuøa Long Thieàn ôû xaõ Böûu Hoøa (thaønh phoá Bieân Hoøa)
vaø chuøa nuùi Chaâu Thôùi.
- Thieàn sö Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hay Minh Dung truï trì chuøa Hoaøng Long vaø chuøa Böûu
Phong treân nuùi Böûu Long.
- Thieàn sö Minh Vaät – Nhöùt Trí (coù theå laø ñeä töû uùt cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu) keá theá truï trì chuøa
Kim Cang sau khi Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vieân tòch
2. Truyeàn thöøa töø Toå sö Nguyeân Thieàu ñeán Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang.
Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng laø ñeä töû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu truï trì chuøa Ñaïi Giaùc
(Ñoàng Nai). Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng coù ñeä töû noåi danh laø Phaät YÙ – Linh Nhaïc (1725 – 1821).
Vaøo naêm Giaùp Ngoï (1744) ñôøi chuùa Voõ Vöông, Nguyeãn Phöôùc Khoaùt, Thieàn sö Phaät YÙ – Linh
Nhaïc vaaâng lôøi thaày theo daân di cö töø Ñoàng Nai xuoáng Saøi Goøn ñeå hoaèng döông Phaät phaùp.
Thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc ñeán laøng Taân Loäc huyeän Taân Bình dinh Phieân Traán (nay thuoäc
quaän ba thaønh phoá Hoà Chí Minh) laäp am tranh ñeå tu haønh vaø phoå ñoä ngöôøi di cö phaûi soáng xa queâ
höông.
Naêm Nhaâm Thaân (1752) thieàn sö Phaät YÙ môû roäng am tranh laäp thaønh chuøa Töø Aân.

389
Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc coù caùc ñeä töû noåi danh sau:
- Toå Aán – Maät Hoaèng truï trì chuøa Ñaïi Giaùc, naêm 1804 ñöôïc vua Gia Long phong laøm Taêng
cang chuøa Thieân Muï taïi Kinh ñoâ Hueá, sau qua truï trì chuøa Quoác Aân vaø vieân tòch taïi chuøa
naøy vaøo naêm 1835 thoï 101 tuoåi.
- Toå Ñaït – Trí Taâm giöõ chuùc Tri khaùch taïi chuøa Töø Aân, sau ñoù leân laäp chuøa Lonh Thaïnh ôû
Baø Hom coù thôøi truï trì chuøa Chuùc Thoï (chuøa Thuû Huoàng) ôû Cuø lao Phoá (Ñoàng Nai).
Toå Toâng – Vieân Quang: sau moät thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Töø Aân, Thieàn sö Vieân quang ñöôïc Boån
sö cöû giöõ chöùc Ñieån toïa ôû chuøa Töø Aân, thay thaày giaûng daïy kinh ñieån cho ñoâ chuùng.
Naêm Nhaâm Thìn (1772) moät soá ñoà chuùng ôû chuøa Giaùc Laâm ñeán chuøa Töø Aân xinHoøa thöôïng Phaät
YÙ – Linh Nhaïc cöû ñeä töû veà truï trì chuøa Giaùc Laâm, Hoøa thöôïng Phaät YÙ boå thieàn sö Toå Toâng –
Vieân Quang vaøo truï trì chuøa Giaùc Laâm.
TRUYEÀN THÖØA ÔÛ CHUØA GIAÙC LAÂM.
Chuøa Giaùc Laâm ñöôïc thaønh laäp töû naêm Giaùp Tyù (1744), nhöng trong thôøi gian töø naêm ñoù cho ñeán
khi thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang truï trì chuøa Giaùc Laâm (naêm 1772), söï truyeàn thöøa khoâng
ñöôïc ghi cheùp, neân hieän khoâng bieát caùc taêng só naøo truï trì trong thôøi gian ñoù. Coù theå caùc sö truï trì
laø nhöõng Thieàn sö Trung Quoác di cö qua neân coøn vaân du choïn truï xöù.
Töø khi Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang ñöôïc thænh veà truï trì chuøa Giaùc Laâm, ngoïn ñeøn phaùp cuûa
phaùi thieàn Laâm Teá truyeàn theo “doøng keä truyeàn phaùp” cuûa “Toå Ñaïo Maân Moäc Traàn” (theá heä 31,
phaùi thieàn Laâm Teá).
“Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh Phaät Toå Tieân,
Minh Nhö Hoàng Nhöït Leä Trung Thieân
Linh Nguyeân Quaûng Nhuaän Töø Phong Phoå
Chieáu Theá Chôn Ñaêng Vaïn Coå Huyeàn”
Ñöôïc noái tieáp nhö sau:
1772 – 1827 Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang (? – 1827)
1827 – 1869 Thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh (1788 – 1875)
1869 – 1893 Thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh (1825 – 1898)
1893 – 1903 Thieàn sö Minh Khieâm – HoaèngAÂn (1850 – 1914)
1903 – 1910 Thieàn sö Mhö Lôïi (?)
!910 – 1949 Thieàn sö Hoàng Höng – Thaïnh Ñaïo (1877 – 1949)
1949 – 1974 Yeát Ma nhaät Daàn – Thieän Thuaän (1900 – 1974)
1974 – nay Yeát Ma Leä Saønh – Hueä Sanh (1935 - ...)

VII. THIEÀN SÖ TOÅ TOÂNG – VIEÂN QUANG (? – 1828)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 36)
Thieàn sö Vieân Quang huùy Toå Toâng, chöa roõ teân hoï thaät coù theå laø ngöôøi Minh Höông (ngöôøi Vieät
lai Trung Hoa) vì oâng noäi cuûa sö laø moät trong soá töôùng só trong ñaïo quaân cuûa Toång binh Cao Loâi
Lieâm, Traàn Thöôïng Xuyeân ccuûa nhaø Minh khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh, neân boû Trung Hoa
qua Ñaøng Trong (Ñaïi Vieät) xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn vaøo naêm 1679.
Luùc coøn nhoû, thieàn sö Vieân Quang cuøng Trònh Hoaøi Ñöùc (1) thöôøng ñeán chuøa Ñaïi Giaùc ôû Ñaïi phoá
Ñoàng Nai ñeå leã saùm. Sau ñoù lôùn leân thieàn sö Vieân Quang tieáp tuïc tu haønh, Trònh Hoaøi Ñöùc theo
Nho hoïc vaø ra laøm quan döôùi thôøi vua Gia Long vaø Minh Maïng, ñöôïc thaêng ñeán chöùc Hieäp Bieän
Ñaïi hoïc só, töôùc An Toaøn haàu.

(1) Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825).

390
Luùc coøn nhoû Thieàn sö Vieân Quang ñaõ tu hoïc ôû chuøa Ñaïi Giaùc, truï trì laø Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng
– Minh Löôïng.
Khi lôùn leân Thieàn sö Vieân Quang qui y thoï giaùo vôùi ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh
Löôïng laø thieàn sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc, laø vò khai sôn chuøa Töø aân ôû Gia Ñònh (naêm 1744).
Thieàn sö Vieân Quang tu hoïc thôøi nhoû, gioûi chöõ Haùn, chòu khoù vaø chaêm chæ tu haønh, nghieân cöùu
nhieàu kinh saùch, töø kinh saùch Phaät Giaùo ñeán caùc saùch Nho hoïc, Lyù dòch, Ñòa lyù ... neân uyeân thaâm
caû Phaät hoïc vaø Nho hoïc. Vôùi söùc hoïc uyeân baùc ñoù, thieàn sö Vieân Quang ñöôïc thaày cöû giöõ chöùc
ñieån toïa ôû chuøa Töø Aân ñeå thay thaày dieãn giaûng kinh phaùp cho taêng chuùng ôû chuøa.
Naêm Nhaâm Thìn (1772), chuøa Giaùc Laâm khuyeát thaày truï trì, neân Phaät töû chuøa naøy ñeán chuøa Töø
Aân xin Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc cöû sö ñeán hoaèng hoùa. Thieàn sö Vieân Quang ñöôïc thaàu boå
ñeán truï trì chuøa Giaùc Laâm ôû xaû Phuù Thoï, huyeän Taân Bình, dinh Phieân Traán (thaønh phoá Hoà Chí
Minh ngaøy nay).
Khi veà chuøa Giaùc Laâm, thieàn sö Vieân Quang ñaõ laø moät vò cao taêng uyeân baùc vôùi taâm nguyeän phoå
hoùa Phaät phaùp, Thieàn sö Vieân Quang môû roäng chuøa Giaùc Laâm thaønh Phaät hoïc xaù, thoâng baùo cho
Chö taêng khaép nôi, ai muoán tham hoïc Phaät phaùp thì ñeán chuøa Giaùc Laâm, chuøa ñaøi thoï cho hoïc
taêng moïi phí toån, töø vieäc aên uoáng ñeán kinh saùch taäp buùt.
Thieàn sö Vieân Quang ñöùng ra thuyeát giaûng kinh phaùp, vöøa lo caû vaán ñeà taøi chính cho chuøa. Phaät
hoïc xaù naøy hoaït ñoäng suoát hai möôi maáy naêm, maø chi phí cho chuøa vaãn ñöôïc ñaày ñuû, sung tuùc.
Naêm Maäu Ngoï (1798), thieàn sö Vieân Quang phaûi taïm cho hoïc taêng nghó moät thôøi gian ñeå lo ñaïi
truøng tu laïi chuøa Giaùc Laâm vì chuøa ñaõ bò hö muïc sau khi ñöôïc laäp ñeán hôn nöûa theá kyû (laäp naêm
1744).
Naêm Giaùp Tyù (1804), vieäc xaây caát laïi chuøa Giaùc Laâm ñöôïc hoaøn maõn, chuøa ñöôïc döïng vôùi coät
goã raát quùi, coät ñöôïc laøm baèng loõi caây, ñöôøng kính 4 – 5 taác taây neân raát chaéc, khoâng bò moái moït vaø
muïc naùt. Muoán coù coät to vôùi loõi caây nhö theá, caây nguyeân cuûa noù ñöôøng voøng phaûi ñeán hai ngöôøi
oâm môùi heát, caùc thôï moäc phaûi ñeõo goït raát coâng phu vaø maát nhieàu thôøi giôø. Ngoaøi ra, caùc caâu ñoái
ñöôïc khaéc ngay treân coät, neân caùc taám lieãn naøy cuõng raát beàn chaéc, caùc chöõ Nho khaéc treân coät raát
myõ thuaät, lôùp vaøng maï sôn leân chöõ Nho laøm baèng toát neân chöõ vaãn coøn vaøng saùng oùng aùnh, khoâng
bò môø ñen, lôùp maï khoâng bò troùc vôõ.
Sau khi chuøa hoaøn thaønh, Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang tieáp tuïc khai giaûng kinh luaän trôû
laïi, chö taêng ôû caùc tænh töïu veà theo hoïc raát ñoâng.
Khoaûng naêm 1816 – 1820, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc ñöôïc vua Gia Long cöû laøm Hieäp Toång
traán Gia Ñònh thaønh (goàm 6 tænh Nam Kyø sau naøy). Trong thôøi gian naøy, trong moät dòp leã ôû chuøa
Taäp Phöôùc (xaõ Bình Hoøa – Gia Ñònh), tình côø, Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc gaëp laïi Hoøa
thöôïng Vieân Quang – Toå Toâng, laø baïn cuõ töø thuôû thô aáu ôû queâ ngoaïi, caûm öùng thaønh baøi thô nguõ
ngoân raát ñaëc saéc, theå hieän trình ñoä thaâm hieåu Phaät phaùp saâu xa cuûa oâng:
“ÖÙc tích thaùi bình thì
Loäc ñoäng phöông thònh myõ,
Thích Ca giaùo höng suøng,
Laâm ngoaïi toå phuù quyù,
Ngaõ vi thieàu höông ñoâng,
Sö taùc chi giôùi só
Tuy ngoaïi phaân thanh hoaøng,
Nhöôïc maïc kheá taâm chí,
Phong traàn thuùc löông baèng,
Theá giôùi nhaäp ngaï quæ,
Bình nghaïnh nhaäm phuø traàm
Baøo aûnh ñaúng sanh töû,
391
 Yeåm töù thaäp dö nieân,
Hoaøng thuaán töùc gian söï,
Taây giao thìch nhaøn haønh,
Sôn moân ngaãu töông tri,
Ngaõ hieäp bieän traán coâng
Sö Ñaïi hoaø thöôïng vò,
Chaáp thuû nghó moäng hoàn
Ñaøm taâm taïp kinh quí
Vaõng söï haø tuùc luaän,
Ñaïi ñaïo hôïp nhö thò”
Dòch:
(Nhôù xöa thuôû thaùi bình,
Ñaát Ñoàng Nai thuaän myõ,
Ñaïo Phaät ñöôïc höng suøng,
Nhaø ngoaïi theâm phuù quí,
Ta ñoàng töû ñoát höông,
Sö giôùi haïnh tu haønh,
Beân ngoaøi chia ñôøi ñaïo,
Beân trong ñoàng taâm chí,
Loaïn laïc phaûi xa nhau.
Theá giôùi thaønh ngaï quæ,
Ta troâi noåi vaøo ra,
Boït beøo bieån sanh töû,
Môùi ñoù boán möôi naêm,
Vhôùp nhoaùng chuyeän theá sö6,
Nay boãng nhieân nhaøn haønh,
Nôi thieàn moân gaëp gôõ,
Ta Hieäp Bieän traán coâng,
Sö cao taêng Thöôïng só.
Nhìn xöa nhö giaác moäng,
Taâm cuøng taâm töông ngò
Chuyeän xöa noùi sao cuøng,
Ñaïo lôùn voán “Nhö thò”) (1)

(1) Döïa theo baøi dòch cuûa Nguyeãn Lang, (coù thay ñoåi chuùt ít)

Sau ñoù, coù leõ Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc cuõng thöôøng vieáng chuøa Giaùc Laâm vaø ñaõ
taëng chuøa caâu ñoái maø oâng ñaõ vieát kính ñieáu thaày hoïc cuûa oâng laø Söû Só Voõ Tröôøng Toaûn:
“Sanh tieàn giaùo huaán ñaéc nhaân, voâ töû nhi höõu töû,
Moät haäu löu danh taïi theá, Tuy vong giaû baát vong”
(Khi soáng daïy doõ ñöôïc ngöôøi, khoâng coù con nhö coù con,
Luùc maát löu danh laïi ñôøi, tuy maát nhöng khoâng maát).
Caëp caâu ñoái naøy vöøa mang yù nghóa hôïp vôùi ñaïo vaø ñôøi. Moät vò “thaày” (Thaày giaùo hay thaày tu),
luùc coøn soáng daïy doã ñöôïc ngöôøi ñôøi, daãu khoâng coù con ñeå noái doøng doõi maø cuõng nhö coù con vì coù
hoïc troø noái truyeàn. Vò thaày naøy khi maát roài, danh tieáng vaãn löu laïi trong ñôøi, tuy thaân xaùc khoâng
coøn nhöng danh vaãn khoâng bao giôø maát.

392
Naêm Gia Long thöù 18 (1819), Hoøa thöôïng Vieân Quang môû giôùi ñaøn taïi chuøa Giaùc Laâm, taêng
chuùng vaø thieän nam tín nöõ ñeán qui y thoï giôùi raát ñoâng.
Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang keá theá Toå sö Phaät YÙ – Linh Nhaïc tieáp tuïc noái phaùp truyeàn
ngoï ñeøn Thieàn Toâng cuûa phaùi thieàn Laâm Teá vaø truyeàn saùng maõi cho ñeán nay ôû mieàn Nam nhö lôøi
nhaén nhuû cuûa sö huynh Maät Hoaèng.
Ngaøy muøng 3 thaùng Chaïp naêm Ñinh Hôïi (cuoái naêm 1827, ñaàu naêm 1828) Hoøa thöôïng Toå Toâng –
Vieân Quang vieân tòch taïi chuøa Giaùc Laâm, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong saân chuøa. Bia phaùp ghi ñôn
sô: “Laâm Teá chaùnh toâng, Toâng Hieán Quang Coâng, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng”.
Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só Trònh Hoaøi Ñöùc vieát veà Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Vieân Quang nhö sau:
“Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Vieân Quang, thuoäc theá heä 36, cuûa phaùi thieàm Laâm Teá chaùnh toâng, traûi töø
thuôû nhoø ñeán khi gìa, kieân trì tu haønh, ngaøy caøng tinh taán, laïi coù tænh öa caûnh khoùi maây, nuùi non
soâng suoái (yeân haø tuyeàn thaïch), ít khi ñeán choã thaønh thò huyeân naùo”.
Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang coù nhieàu ñeä töû noåi danh, tieáp noái ngoïn ñeøn phaùp coøn truyeàn
saùng maõi ñeán nay ôû Vieät Nam:
- Thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh hay Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (1788 – 1877) keá
theá truï trì chuøa Giaùc Laâm (Gia Ñònh), coù thôøi laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vaø chuøa
Giaùc Hoaøng ôû Kinh ñoâ Hueá.
- Thieàn sö Tieân Khuyeán – Töø Nhöôïng vaø Tieân Trí – Quaûng Thoâng truï trì chuøa Böûu Phong
treân nuùi Böûu Long (tænh Bieân Hoøa).

VIII. TAÊNG CANG TEÁ GIAÙC – QUAÛNG CHAÂU

HAY HOØA THÖÔÏNG TIEÂN GIAÙC – HAÛI TÒNH (1788 – 1875).
Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu hay Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh, teân tuïc laø Nguyeãn
Taâm Ñoan, sanh ngaøy 30 thaùng 5 naêm Maäu Thaân (1788), con cuûa Voõ quan Nguyeãn Haàu Caåm vaø
baø Nguyeãn thò Hieàn, queâ ôû Gia Ñònh.
Naêm Nhaâm Tuaát (1802), Nguyeãn Haàu Caåm daãn con trai laø Nguyeãn Taâm Ñoan (15 tuoåi), vaøo
chuøa Töø Aân ôû Gia Ñònh (thaønh phoá Hoà Chí Minh ngaøy nay), laøm leã xin Hoøa thöôïng Phaät YÙ –
Linh Nhaïc cho Taâm Ñoan xuaát gia tu haønh.
Hoøa thöôïng Linh Nhaïc giao Taâm Ñoan chu thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang, truï trì chuøa Giaùc
Laâm daïy doã. Thieàn sö Vieân Quang ñaët phaùp danh cho Taâm Ñoan laø Tieân Giaùc, hieäu laø Haûi Tònh.
Nhö vaäy, Sa di Haûi Tònh ñöôïc theo hoïc vôùi hai vò thieàn sö taøi ñöùc vaø noåi danh thôøi ñoù ôû Gia Ñònh
(Nam Boä ngaøy nay) laø Toå Phaät YÙ – Linh Nhaïc vaø Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang.
Sa di Tieân Giaùc – Haûi Tònh chí taâm tu hoïc ôû chuøa Giaùc Laâm vaø chuøa Töø Aân, chaêm lo nghieân cöùu,
tham hoïc kinh ñieån vaø haønh trì thieàn ñònh mieân maät, neân sau moät thôøi gian tu hoïc, thieàn sö Tieân
Giaùc – Haûi Tònh sôùm trôû thaønh moät danh taêng uyeân baùc. Ngoaøi ra Thieàn sö Haûi Tònh coøn caàu
phaùp vôùi Hoøa thöôïng Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng ôû chuøa Hueâ Nghieâm (Thuû Ñöùc) neân ñöôïc ban
phaùp danh laø Teá Giaùc – Quaûng Chaâu.
Naêm Taân Tò (1821), Toå Phaät yù – Linh Nhaïc vieân tòch ôû chuøa Töø Aân, coù leõ Hoøa thöôïng Vieân
Quang cöû thieàn sö Haûi Tònh ra troâng coi chuøa Töø Aân, trong khi Hoøa thöôïng Lieân Hoa (töùc thieàn
sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït) ñang baän hoaèng hoùa ôû Kinh ñoâ Hueá.
Naêm Quyù Muøi (1823) Hoøa thöôïng Lieân Hoa töø chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï, töø Kinh ñoâ Hueá
veà Gia Ñònh, truï trì chuøa Töø Aân vaø kieâm quaûn chuøa Khaûi Töôøng. Nhöng vì moái oan nghieät tieàn
duyeân cuûa Hoaøng coâ (coâ cuûa vua Minh Maïng) phaùp danh Teá Minh, töï Thieân Nhöït, Hoøa thöôïng
Lieân Hoa phaûi töï thieâu. Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïngLieân Hoa laø Hoøa thöôïng Teá Tín – Chaùnh Tröïc thay
theá truï trì chuøa Töù Aân vaø chuøa Khaûi Töôøng.

393
Thaùng 3 naêm Aát Daäu (1825), vua Minh Maïng cho vôøi thieàn sö Haûi Tònh ra truï trì chuøa Thieân Muï
ôû Kinh ñoâ Hueá. Saùch Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân, ñeä nhò kyû ghi: “Naaêm Aát daäu, Minh Maïng
thöù 6, thaùng 3 ... cho vôøi sö chuøa Töø Aân ôû Phieân An laø Nguyeãn Taâm Ñoan, khieán sö laøm truï trì
chuøa Thieân Muï”,
Thieàn sö Tieân Giaùc – Haûi Tònh giöõ chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá moät thôøi gian,
chöa roõ bao laâu, taêng cang Haøi Tònh bò toäi, chöa roõ toäi gì, neân bò caùch chöùc Taêng cang, bò ñaøy laøm
vieäc naëng trong thôøi gian bao laâu, maûi ñeán khi vua Thieäu Trò leân ngoâi (naêm 1841), thieàn sö Haûi
Tònh môùi ñöôïc tha toäi vaø cho phuïc hoài chöùc Taêng cang, tuy nhieân luùc ñoù ôû chuøa Thieân Muï ñaõ coù
Taêng cang Nguyeãn vaên Thöôøng (Teá Boån – Vieân Thöôøng), neân Taêng cang Haûi Tònh vaãn phaûi ôû
chuøa Thieân Muï, chôø khi naøo coù chuøa Quan (chuøa do vua laäp) neáu thieáu Taêng cang thì seõ cöû thay
theá.
Trong tôø duï, ngaøy 16 thaùng 3 naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (1841) vieát nhö sau:
“Nguyeân truï trì chuøa Thieân Muï laø Nguyeãn Taâm Ñoan, tröôùc nhaân can aùn phaïm loãi bò caùch boû
Taêng cang, nhöng chuaån cho ôû chuøa aáy laøm coâng vieäc naëng nhoïc ñeå chuoäc toäi, gaàn ñaây ñaõ bieát
xaáu hoå aên naên loãi tröôùc, truyeàn gia aân khoan mieã cho Nguyeãn Taâm Ñoan. Boä leã haõy caáp hoaøn
moät vaên baèng taêng cang vaø vaãn chuaån cho ôû taïi chuøa naøy laøm vieäc, chôø khi naøo coù chuøa quan
khuyeát truï trì seõ boå sung. Khaâm Thöû”.
Vieäc Taêng cang Haûi Tònh bò keát toäi vaø bòi caùch chöùc taêng cang chuøa Thieân Muï coù theå xaûy ra vaøo
khoaûng naêm 1833 – 1835, vì sau khi Toång traán thaønh Gia Ñònh laø Taû quaân Leâ Vaên Duyeät, vì vaäy,
naêm 1833 con nuoâi cuûa Leâ Vaên Duyeät laø Leâ Vaên Khoâi noåi loaïn, chieám thaønh Phieân An (Saøi
Goøn) vaø choáng laïi quaân trieàu ñình Hueá, maõi ñeán naêm 1835, quaân cuûa trieàu ñình môùi chieám laïi
ñöôïc thaønh Phieân An vaø deïp tan cuoäc noåi loaïn naøy.
Thaêng cang Haûi Tònh laø ngöôøi ôû Gia Ñònh, hoaèng hoùa ôû Gia Ñònh, coù leõ laø coù lieân heä vôùi Toång
traán Gia Ñònh thaønh Leâ Vaên Duyeät vaø coù theå Toång traán Leâ Vaên Duyeät ñeà nghò vôùi vua Minh
Maïng cho thieàn sö Haûi ònh ñöôïc laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï. Vì vaäy, khi Leâ Vaên Khoâi Noåi
Loaïn, vua Minh Maïng keát toäi Taêng cang Haûi Tònh, caùch chöùc Taêng Cang vaø baét laøm vieäc naëng ôû
chuøa thieân Muï. Ñeán khi vua Minh Maïng cheát, vua Thieäu trò leân ngoâi (naêm 1841) môùi xeùt laïi vuï
aùn Leâ Vaên Khoâi, Taêng cang Haûi Tònh môùi ñöôïc aân xaù vaø cho phuïc chöùc Taêng cang. Nhö vaäy,
thôøi gian Taêng cang Haûi Tònh bò keát toäi “oan” coù theå töø naêm 1833 ñeán naêm 1841.
Sau ñoù taêng cang Tieân Giaùc – Haûi Tònh ñöôïc boå truï trì chuøa Long Quang (1841 – 1842).
Ngaøy 16 thaùng 9 naêm Thieäu Trò thöù hai (1842), Taêng cang Haûi Tònh ñöôïc trieàu ñình cöû ñeán truï trì
chuøa Giaùc Hoaøng ôû kinh thaønh Hueá, thaytheá taêng cang Nguyeãn Nhöùt Ñònh (töùc Thieàn sö Taùnh
Thieân – Nhöùt Ñònh). Boä leã ñeõa ñeà nghò leân Vua theo phieáu taáu nhö sau:
“Boïn thaàn boä leã kính caån taâu veà vieäc laøm phieáu taáu”.
Nhaân hoâm qua coù sôù cuûa thò veä noùi truï trì chuøa Giaùc Hoaøng laø Nguyeãn Nhöùt Ñònh bò bònh khoù
kham khoâng noåi vieäc chuøa, xin cho thaûi veà sôn daõ.
Coøn truï trì chuøa naøy (Giaùc Hoaøng) truyeån Nguyeãn Vaên Thöôøng (taêng cang Vieân Thöôøng – Teá
Boån (truï trì chuøa Thieân Muï) vaø Nguyeãn Taâm Ñoan (taêng cang Haûi Tònh – Tieân Giaùc, truï trì chuøa
Long Qang) laäp töùc tuyeån moät soá taêng só caùc chuøa ôû Kinh ñoâ Hueá, ngöôøi naøo kieân trì giôùi luaät,
khaù thuoäc kinh giaùo, choï laáy moät teân, roài do Boä Leã saùt haïch, chieáu caáp vaên baèng Taêng cang boå
vaøo laøm truï trì chuøa naøy ñeå lo vieäc chuøa. Khaâm Thöû.
Boä ñaõ ra leänh cho Nguyeãn Vaên Thöôøng. Nay theo khai baåm cuøa Nguyeãn Vaên Thöôøng thì boïn y
ñaõ hoäi ñoàng chö sôn caùc chuøa, tuyeån choïn hai ba laàn, nhöng chæ coù Nguyeãn Taâm Ñoan hieän sung
chöùc Taêng cang chuøa Long Quang laø ngöôøi am töôøng kinh giaùo, giôùi luaät tinh trì, quaû laø ngöôøi
maãn caùn trong thieân gia, coù theå choïn sung laøm Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng vaø boïn y ñaõ cuøng
nhau laøm tôø tuyeån cöû vaø trình baøy caùc lyù leõ.

394
Boä cung kính suy nghó kyõ lôøi chæ ban raèng, khuyeát Taêng cang chuøa Giaùc Hoaøng thì do Nguyeãn
Vaên Thöôøng vaø Nguyeãn Taâm Ñoan löïa choïn. Nay Nguyeãn vaên Thöôøng cuøng chö taêng taïi caùc
chuøa laïi laáy Nguyeãn Taâm Ñoan sung tuyeån, nhö theá cuõng khaù ngaïi, neân ñaõ ra leänh cho Nguyeãn
Vaên Thöôøng cöû laïi.
Cöù theo Nguyeãn Vaên Thöôøng noùi thì chuøa Giaùc Hoaøng laø nôi quan troïng, khoâng nhö caùc chuøa
khaùc, taêng só tuy nhieàu nhöng khoù choïn ñöôïc chæ coù Nguyeãn Taâm Ñoan laø ngöôøi gioûi thieàn giaùo,
coù theå quaûn suaát taêng chuùng ñöôïc v.v...
Boïn thaàn thieát töôûng, caùc chuøa ñaõ hoïp nhau laøm tôø Baûo cöû, nhö vaäy cuõng ñaõ coù yù kieân thaän troïng
ñoái vôùi chuøa quan. Vaäy cuõng neân laáy Nguyeãn Taâm Ñoan ñieàn boå laøm taêng cang chuøa Giaùc
Hoaøng. Nhö ñöôïc chuaån cho, boä seõ chieáu leä, caûi caáp vaên baèng ñeå thöøa haønh coâng vieäc. Coøn
khuyeát truï trì chuøa Long Quang thì seõ do Boä söùc baûo Nguyeãn va7n Thöôøng tuyeån cöû ngöôøi khaùc
ñieàn vaøo.
Vaäy kính daâng phieáu taâu ñaày ñuû, chôø thaønh chæ. Kính taâu.
Ngaøy 26 thaùng 9 naêm Thieäu Trò thöù hai.
Thaàn Leâ Vaên Ñöùc, thaàn Lyù vaên Phöùc, thaàn Nguyeãn vaên Thi kyù.
Hoâm nay tröïc ban, thaàn Nguyeãn Vaên Ñieån, Noäi caùc: thaàn Nguyeãn Cöûu Tröôøng cung duyeät.
Sau ñoù, vua Thieäu Trò chaáp thuaän ñeà nghò naøy (Vua pheâ “Khaû” (Ñöôïc) vaøo phieáu taáu treân).
Naêm Giaùp thìn (1844), taêng cang Haûi Tònh ñöôïc cöû veà truï trì chuøa Quoác Aân Khaûi Töôøng vaø kieâm
quaûn truï trì chuøa Giaùc Laâm ôû Gia Ñònh.
Trong muøa haï naêm ñoù, taêng cang Haûi Tònh khai môû tröôøng Höông ôû chuøa Giaùc Laâm cho chö taêng
ôû mieàn Nam, thænh Hoøa thöôïng Phoå Nguyeät ôû chuøa Hueâ Laâm laøm phaùp sö kieâm thieàn chuû, Yeát
Ma Töø Taïng ôû chuøa Truùc Laâm laøm Thuû toïa.
Naêm Bính Ngoï (1864), Hoøa thöôïng Chaùnh Tröïc ôû chuøa Khaûi Töôøng môû giôùi ñaøn truyeàn giôùi.
Naêm Thieäu trò thöù 7 (1847) Hoø thöôïng Teá Tín – Chaùnh Tröïc truï trì chuøa Saéc töù töø Aân tòch (thoï 74
tuoåi), Taêng cang Haûi Tònh kieâm nhieäm luoân chuøa naøy.
Naêm Kyû Daäu (1849), Taêng cang Haûi Tònh ñöôïc suy toân laøm Hoøa thöôïng Ñöôøng ñaàu truyeàn giôùi
trong Ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Giaùc Laâm (?), luùc ñoù 62 tuoåi.
Vaøo giöõa theá kyû 19, ôû Nam Kyø, trong vaán ñeà nghi leã trong phaät Giaùo, xuaát hieän phong traøo “ÖÙng
phuù”.
ÖÙng phuù laø duøng aâm nhaïc coå truyeàn cuûa Ñaïo Phaät vaø cuûa daân toäc vaøo caùc buoåi leã taïi chuøa hay
caùc leã caàu an, tang leã, caàu sieâu ... ôû nhaø caùc tín ñoà.
Nguyeân nghóa cuûa Öng phuù: ÖÙng laø lôøi môøi, phuù laø ñi ñeán. ÖÙng phuù coù nghóa laø môøi chö taêng ñeán
nhaø ñeå laøm leã veà Phaät giaùo, maø ngöôøi daân thöôøng goïi laø “ñi ñaùm”.
Qua kinh nghieäm trong thôøi gian hoaèng döông ñaïo phaùp töø Gia Ñònh ra ñeán Kinh ñoâ Hueá, qua
kinh nghieäm trong vieäc haønh leã veà toân giaùo töø nôi thoân queâ, ñeán thò thaønh vaø ngay taïi nôi choán
trieàu ñình, Hoaøng cung, qua kinh nghieäm giaûng daïy chö taêng ôû caùc chuøa vaø caùc thôøi thuyeát phaùp.
Hoøa thöôïng Haûi Tònh nhaät thaáy raèng: chö taêng ni vaø tín ñoà thôøi ñoù öa “ÖÙng phuù” hôn laø ñeán phaùp
hoäi nghe thuyeát giaûng kinh phaùp.
Trong khoa öùng phuù, khi haønh leã, chö taêng tuïng kinh, taùn xöôùng ... theo gioïng traàm boång cuûa
tieáng nhaïc cuûa daøn nhaïc coå truyeàn (goàm keøn, troáng, ñaåu, chuoâng ...) laøm cho aâm ñieäu du döông
truyeàn caûm, lôøi caàu nguyeän thieát tha, gôïi tình caûm thöông nhôù bi ai ..., lôøi kinh ñöôïc taùn tuïng theo
aâm ñieäu tình caûm deå thaâm nhaäp vaøo taâm hoàn ngöôøi nghe, lôøi tuïng kinh thöôøng aâm thanh khoâ
khan, ñeàu ñeàu, laøm cho ngöôøi nghe mau chaùn vaø ít thaâm nhaäp vaøo taâm hoàn ngöôøi nghe kinh.
Ngoaøi nhöõng caùi lôïi ñoù, khoa öùng phuù coøn coù theå giuùp cho Phaät phaùp ñöôïc tryyeàn baù roäng raõi
khaép nôi, nhôø chö taêng ñeán taän nhaø cuûa tín ñoà laøm leã, taïo nhaân duyeân cho nhöõng ngöôøi ôû ñòa
phöông coù dòp nghe ñöôïc kinh ñieån, bieát theâm leã nghi Phaät Giaùo, giuùp cho baù taùnh phaùt aâm theo
ñaïo Phaät.
395
Tuy nhieân beân caïnh nhöõng caùi lôïi ñoù, khoa öùng phuù coøn coù nhöõng baát lôïi vaø nguy haïi khaùc:
Chö taêng ñeán nhaø Phaät töû nhieàu quaù, giao thieäp vôùi nhieàu thaønh phaàn trong xaõ hoäi, deõ bò tieâm
nhieãm phaøm tuïc, neáu khoâng giöõ giôùi luaät nghieâm minh, chö taêng coù theå bò taøi, saéc, danh lôïi
quyeán ruõ sa ngaõ, coù theå laøm maát phaåm caùch, ñaïo haïnh cuûa böïc tu haønh caàu giaûi thoaùt.
Tröôùc nhöõng ñieàu lôïi vaø haïi ñoù cuûa khoa öùng phuù, Hoøa thöôïng Haûi Tònh phaân vaân, chöa bieát coù
neân phoå bieán hay haïn cheá khoa öùng phuù.
Trong thôøi gian ñoù, khoa öùng phuù ñaõ phaùt trieàn maïnh ôû luïc tænh Nam Kyø vaø caùc tænh mieàn Trung.
Hoøa thöôïng Haûi Tònh nhaän thaáy raèng: khoa öùng phuù ñang lan traøn khaép nôi, töø thò thaønh ñeán thoân
queâ ... khoâng theå ngaên chaën ñöôïc, vì vaäy phöông caùch toát hôn heát laø tham gia vaøo phong traøo öùng
phuù ñi theo ñuùng höôùng trong giôùi luaät ñaïo Phaät, traùnh bôùt nhöõng haønh ñoäng cuûa chö taêng bò
phaøm tuïc loâi cuoán, laøm maát phaåm caùch, giôùi haïnh cuûa taêng só, aûnh höôûng khoâng toát cho tieàn ñoà
Phaät Giaùo.
Vì vaäy vaøo khoaûng naêm 1850, Hoøa thöôïng Haûi Tònh trieäu taäp moät cuoäc ñaïi hoäi cuûa chö taêng vaø
caùc thaày theo khoa öùng phuù taïi chuøa Giaùc Laâm ñeå phoå bieán chuû tröông “Baûo veä vaø phaùt huy tinh
hoa cuûa khoa öùng phuù theo ñuùng vôùi ñaïo Phaät coå truyeàn”, ñoàng thôøi Hoøa thöôïng Haûi Tònh cuõng
ñeà nghò thaønh laäp cô sôû hoïc taäp cho khoa öùng phuù ñeå thöïc hieän chuû tröông ñoù. Chö taêng vaø caùc
thaày theo khoa öùng phuù tham döï cuoäc hoäi ñeàu taùn ñoàng yù kieán ñoù cuûa Hoøa thöôïng Haûi Tònh.
Ngay trong naêm ñoù (1850). Hoøa thöôïng Haûi Tònh cho truøng tu Vieän Quan Aâm thaønh chuøa Giaùc
Vieân ñeå duøng chuøa naøy laøm cô sôû hoïc taäp cho khoa öùng phuù.
Trong khi ñoù, Hoøa thöôïng Haûi Tònh vaãn phaùt trieån vieäc giaûng daïy cho chö taêng ôû chuøa Giaùc Laâm
nhö toå Vieân Quang ñaõ thöïc hieän töø tröôùc.
Chuøa Giaùc Vieân luùc ñoù trôû thaønh trung taâm cuûa khoa öùng phuù ôû luïc tænh Nam Kyø, daàn daàn aûnh
höôûng lan roäng khaép nôi. Tín ñoà Phaät Giaùo vaø daân chuùng khaép Nam Kyø ñeàu nghe danh cuûa chö
taêng öùng phuù chuøa Giaùc Vieân. Moãi khi trong gia ñình coù toå chöùc caàu an, caàu sieâu, trai taêng, boá thí
... boån ñaïo thöôøng ñeán chuøa Giaùc Vieân laøm leã “ñaïi naïp” ñeà caàu taêng só öùng phuù ñeán nhaø laøm leã.
Naêm 1852, Oâng Höông Ñaêng (chöa roõ phaùp danh) saùng laäp vaø troâng coi chuøa Giaùc Vieân vieân
tòch, Hoøa thöôïng Haûi Tònh cöû ñeä töû laø Thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Nhôø khoa öùng phuù, chuøa Giaùc Vieân höng thònh, boån ñaïo ñeán chuøa ngaøy caøng ñoâng, nhieàu ngöôøi
ñeán xin qui y thoï giôùi, nhieàu ngöôøi ñeán cuøa cuùng döôøng laøm coâng quaû ...kinh teá cuûa chuøa sung
tuùc. Trong khi ñoù chuøa Giaùc Laâm ít coù ngöôøi lui tôùi, laïi phaûi ñaøi thoï cho vieäc aên hoïc cuûa taêng
sinh neân kinh teá gaép khoù khaên. Hoøa thöôïng Haûi Tònh phaûi dung hoøa taøi chính ôû hai chuøa Giaùc
Laâm vaø Giaùc vieân, thöïc haønh thuyeát luïc hoøa ôû hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân, laáy tieàn cuûa dö
thöøa ôû chuøa Giaùc Vieânh boå khuyeát cho chuøa Giaùc Laâm.
Naêm Maäu Ngoï (1858), quaân Phaùp ñaùnh chieám Ñaø Naüng, naêm Kyû Muøi (1859), nieân hieäu Töï Ñöùc
thöù 12, quaân Phaùp ñem quaân vaøo ñaùnh chieám thaønh Gia Ñònh, san baèng dinh luõy cuûa Nam trieàu.
Chuøa Saéc töù Töø Aân vaø chuøa Quoác Aân Khaûi töôøng naèm trong voøng löûa ñaïn cuûa chieán tranh. Truï trì
chuøa Töø Aân luùc ñoù laø Thieàn sö Tieân Tín – Chaùnh tröïc (huynh ñeä cuûa Hoøa thöôïng Haûi Tònh) phaûi
boû chuøa chaïy giaëc, trong khi voäi vaøng chæ ñem giaáu ñöôïc moät vaøi kyû vaät nhoû cuûa chuøa. Sau naøy,
khi xaây döïng laïi chuøa Töø Aân ôû chôï gaïo (Phuù Laâm), chuøa coøn giöõ ñöôïc vaøi kyû vaät.
Chuøa Giaùc Laâm vaø chuøa Giaùc Vieân ôû xa chieán traän neân khoâng bò nguy haïi gì. Naêm sau (1860),
vua Töï Ñöùc cöû Nguyeãn Tri Phöông laøm Thoáng ñoác quaân vuï, Phaïm Theá Hieán laøm Tham Taùn
quaân vuï vaøo Gia Ñònh hoïp cuøng Toân Thaát Hieäp lo choáng laïi quaân Phaùp. Quaân Phaùp taán coâng vaøo
ñoàn Kyø Hoøa, ñoàn naøy thaát thuû, chieán tranh lan roäng daàn khaép Gia Ñònh vaø caùc tænh Bieân Hoøa,
Ñònh Töôøng. Daân chuùng ôû Saøi Goøn chaïy taûn cö, chö taêng ôû chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân cuõng boû
chaïy, chæ coøn Hoøa thöôïng Haûi Tònh (73 tuoåi) vaø vaøi vò sö giaø ôû laïi chuøa.
Naêm 1862, trieàu ñình Hueá phaûi kyù hoøa öôùc nhöôïng cho Phaùp ba tænh mieàn ñoâng Nam Kyø. Naêm
1867, quaân Phaùp ñaùnh chieám heát caû saùu tænh Nam Kyø, Nam kyù trôû thaønh thuoäc ñòa cuûa Phaùp.
396
Naêm Kyû Tò (1869) hoøa thöôïng Haûi Tònh ñaõ 82 tuoåi, bieát raèng mình khoâng coøn truï theá bao laâu nöõa
neân saép ñaët vieäc thöøa keá ôû hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân nhö sau:
- Ñeä töû lôùn laø Thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Laâm,Thieàn sö Minh Lyù – Quaûng
An laøm Tri khaùch vaø phuï giuùp cho sö huynh Maät Haïnh.
- Ñeä töû nhoû hôn laø Thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Naêm Taân Muøi (1871), Hoøa thöôïng Haûi Tònh hoïp caùc chö Hoøa thöôïng ôû caùc tænh Nam Kyø toå chöùc
ñaïi giôùi ñaøn ôû chuøa Taây An, ôû nuùi Sam, Chaâu Ñoác (An Giang) ... Hoøa thöôïng truyeàn giôùi laø Hoøa
thöôïng Haûi Tònh, Yeát Ma Chôn ÖÙng (chuøa Phuïng Sôn), giaùo thoï Minh Theá (chuøa Long Quang).
Giôùi ñaøn naøy coù theå lieân heä vôùi cuoäc khaùng chieán choâng Phaùp cuûa Nhaân daân Vieät Nam, vì ngay
sau giôùi ñaøn naøy, naêm 1871 – 1872 cuoäc khaùng chieán choâng Phaùp do Quaûn cô Traàn Vaên Thaønh
(1) laõnh ñaïo ñaõ buøng noå maõnh lieät ôû caùc tænh mieàn Taây Nam Kyø (Quaûn cô Traàn Vaên Thaønh laø ñeä
töû cuûa Phaät thaày Taây An ñaõ hoaèng hoùa ôû chuøa Taây An trong thôøi gian 1847 – 1856). Naêm 1873,
quaân Phaùp sai Ñoác phuû söù Traàn Baù Loäc ñem quaân ñaùnh tan maät khu Baûy Thöa cuûa Quaûn cô
Thaønh.

(1) Xem theâm “Ñöùc Quaûn Thaønh” trong saùch Böûu Sôn Kyø Höông vôùi Thaát sôn huyeàn bí” cuûa
cuøng taùc giaû.

Naêm Nhaâm Daàn (1872) Hoøa thöôïng Haûi Tònh ñöôïc thænh laøm Hoøa thöôïng truyeàn giôùi trong giôùi
ñaøn ôû chuøa Hoaøng Long (tænh Ñònh Töôøng), chuû kyø laø Hoøa thöông Minh Tröõ.
Naêm Aát Hôïi (1875), Hoøa thöôïng Haûi Tònh laïi toå chöùc giôùi ñaøn ôû chuøa Töø Aân (Gia Ñònh), ñeä töû
cuûaø Hoøa thöôïng Haûi Tònh laø Minh Khieâm – Hoaèng Aân ñöôïc phong laøm giaùo thoï.
Muøa haï naêm Aát Hôïi (1875) Hoøa thöôïng Haûi Tònh môû giôùi ñaøn ôû chuøa Linh Sôn Tieân Thaïch (Taây
Ninh).
Ngaøy muøng 8 thaùng 11 naêm Aát Hôïi, naêm Töï Ñöùc 29 (1875) Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh
cho goïi caùc ñeä töû veà chuøa Giaùc Laâm ñeå phoù chuùc. Hoøa thöôïng daïy caùc ñeä töû phaûi chaêm lo tham
hoïc nghieân cöùu kinh ñieån, trau doài ñaïo ñöùc phaåm haïnh, khoâng neân ham thích theo hoïc khoa öùng
phuù deå bò sa ngaõ, maø caàn phaûi tu taäpo thieàn ñònh ñeå giaûi thoaùt caûnh luaân hoài nhaân quaû.
Ñuùng giôø Ngoï ngaøy hoâm ñoù, Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh an nhieân vieän tòch, thoï 88 tuoåi.
Ñoà chuùng laäp thaùp thôø Hoøa thu75ng Haûi Tònh ôû khuoân vieân chuøa Giaùc Laâm.
Moät taêng só (chöa roõ phaùp danh) ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Haûi Tònh trong vieäc khai môû
caùc tröôøng Höông ôû Nam Kyø qua baøi thô sau:
“Caám tuùc an cö theo giôùi thieàn,
Tröôøng Höông ba thaùng môû ñaàu tieân.
Daét dìu taêng chuùng phaêng nguoàn ñaïo,
Goäi ñöùc töø bi Haûi Tònh truyeàn”.
Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh hay Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu ñöôïc coi laø vò Toå quan
troïng nhaát ôû Nam Kyø vaøo theá kyû 19, Hoøa thöôïng coù raát nhieàu ñeä töû, khaép caùc chuøa ôû Nam Kyø
truyeàn thöøa theo ba baøi keä truyeàn phaùp khaùc nhau:
(A) Truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong “Toå Ñaïo Giôùi ...”,
taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu coù ñeä töû vôùi phaùp danh coù chöõ “Lieãu” nhö:
- Lieãu Khieâm – Chí Thaønh (hay Minh Khieâm – Hoaèng Aân)
- Lieãu Vieân – Töø Hueä.
- Lieãu Thoâng – Thieän Tín.
- ...
(B) Truyeàn thöø theo baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn (hay Quoác sö Thoâng Thieân – Hoaèng
Giaùc):
397
 “Ñaïo boån nguyeân thaønh Phaät toå tieân,
Minh nhö hoàng nhöït leä trung thieân ...”
Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh coù ñeä töû vôùi phaùp danh chöõ “Minh” ôû khaép caùc chuøa ôû mieàn
Nam nhö:
- Minh Khieâm – Hoaèng Aân keá theá truï trì chuøa Giaùc Vieân.
- Minh Vi – Maät Haïnh keá theá truï trì chuøa Giaùc Laâm
- Minh Höông – Chôn Phöông khai sôn chuøa Linh Nguyeân ôû soâng Tra (Ñöùc Hoøa)
- Minh Taøi – Ñinh Hueä keá theá truï trì chuøa Töø Aân.
- Minh Ngoïc – Chaâu Vieân truï trì chuøa Vónh Höng (Soùc Traêng)
- Minh Trinh – An Thieân,
- ...
Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh truyeàn cho ñeä töû laø thieàn sö Minh Trinh – An Thieân baøi keä
truyeàn phaùp vaøo ngaøy muøng 8 thaùng 12 naêm Bính Daàn, nieân hieäu Töï Ñöùc thöù 19 (cuoái naêm 1866
ñaàu naêm 1867) nhö sau:
Minh Trinh dieäu ñaïo ngoä voâ bieân,
An thieân kieán ngoä ñaéc lieåu nhieân,
Chaân taâm chieáu dieäu thaønh töù trí,
Teá theá truyeàn cô vaïn coå huyeàn.
Thích Nhaät töø dòch:
(Minh Trinh giaùc ngoä ñaïo voâ bieân,
An Thieân kieán taùnh thaät an nhieân,
Chaân taâm chieáu toû thaønh töù trí,
Ñoä ñôøi tieáp vaïn vaät thuôû huyeàn).
(C) Hoøa thöông Tieân - Giaùc Haûi tònh hay Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu coù theå truyeàn thöøa
theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Lieãu Quaùn (Thieät teá ñaïi ñaïo ...), coù ñeä töû laø Ñaïi Cô – Ñöùc
Huaân (1).
Sö Ñaïi Coâ – Ñöùc Huaân coù ñeä töû noåi danh laø Toå Bung Ñæa hay sö Ñaïo Trung – Thieän Hieáu. Toå
Böng Ñæa khai sôn caùc chuøa: chuøa Linh Sôn (nuùi Baø Ñen), chuøa Long Höng vaø chuøa Toå ôû Böng
Ñæa (Taân Ñònh – Soâng beù), chuøa Hoäi Laâm (chuøa Baø Tang) ...
Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh coù vai troø quan troïng ñoái vôùi Phaät Giaùo ôû mieàn Nam trong thôøi
Phaùp thuoäc. Trong caùc phong traøo Caàn Vöông ôû mieàn Nam, khi Phaùp ñaùnh chieám Gia Ñònh, Hoøa
thöôïng Haûi Tònh vaø caùc ñeä töû coù theå coù nhöõng vai troø quan troïng. Caùc phong traøo choáng Phaùp ôû
Nam Kyø coù nhieàu lieân heä ñeán caùc taêng só Phaät Giaùo. Nghieân cöùu kyõ veà Hoøa thöôïng Tieân Giaùc –
Haûi Tònh (Teá Giaùc – Quaûng Chaâu), caùc taêng só mieàn Nam thôøi ñoù, caùc oâng ñaïo trong Böûu Sôn Kyø
Höông, chuùng ta coù theå tìm thaáy nhieàu ñieàu môùi boå tuùc cho lòch sö Vieät Nam thôøi choáng Phaùp.

HAI BAØI KEÄ PHAÙP DANH CUÛA ÑAÏI LAÕO HOØA THÖÔÏNG CHUØA GIAÙC LAÂM.
· Baøi 1:
Teá khan söï lyù nhaát theå khoâng,
Giaùc taùnh thöôøng hoaøi ngoä vi toâng
Haûi thöôïng ba ba taâm baát ñoäng,
Tònh quan saùi saùi taùc chuû oâng.
Taïm dòch:
Toû roài söï lyù thaáy ñeàu khoâng
Tænh thöùc toâng kia ôû taïi loøng.
Bieån cuoän soùng chao taâm chaúng ñoäng.
Quaùn trong (1) buoát giaù (2) thaät chaân oâng (3).
398
(1) Thaønh tònh
(2) Phieàn naõo
(3) Chuû oâng, Phaät tính

· Baøi 2:
Quaûng tuyeân ñaïi giaùo chí aân caàn,
Chaâu dieäu quang haøo voâ oaùn thaân
Tieân tri tieân giaùc tuøy tieâ trieát,
Giaùc kyû giaùc tha ñaïi giaùc thaàn.
Tam dòch:
Quaûng truyeàn ñaïi ñaïo phaûi aân caàn.
Chaâu saùng ngôøi soi chaúng oaùn thaân.
Tieân ngoä, tieân tri nhö tieân trieát,
Giaùc tha, giaùc kyû quaû giaùc thaàn.

SAÙCH TOÂNG PHAÙI SÖÏ TÍCH.

Saùch Toâng phaùi söï tích (Söï tích toâng phaùi) do Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh bieân taäp.
Saùch goàm 7 tôø, moãi tôø 2 trang, goàm 13 trang coù in chöõ, saùch khoå 15cm X20cm, moãi trang coù 9
haøng chöõ, moãi haøng coù 17 chöõ (hoaëc ít hôn) saùch hieän coøn ñöôïc taøng tröõ ôû chuøa Töø Aân.
Saùch toâng phaùi söï tích ñöôïc ñoùng chung vôùi hai quyeån saùch khaùc hoïp thaønh moät taäp saùch goàm ba
quyeån nhö sau:
- Toâng phaùi kyù do thieàn sö Boån Quaû bieân taäp (Quyeån thöôïng)
- Phaät Toå söï tích tieát yeáu (Quyeån trung), do phaùp sö Trí Thoâng chuøa Saéc töù Töø Aân vaø kieâm
giaùm quaûn phoù truï trì chuøa Khaûi Töôøng, cuøng chö sôn Ñaïi ñöùc hieäu ñính.
- Toâng phaùi söï tích (Quyeån haï), do Hoøa thöôïng Haûi Tònh bieân taäp.
Quyeån toâng phaùi söï tích (Quyeån Haï) ñöôïc Ñaïi ñöùc Thích Nhaät töø (chuøa Giaùc Ngoä) dòch nghóa
nhö sau:

SÖÏ TÍCH TOÂNG PHAÙI (QUYEÅN HAÏ).

- Hoaø thöôïng Haûi Tònh, giaùo thoï chuøa Giaùc Laâm bieân taäp söï tích.
- Phaùp Ñieät Phöôùc Haûi, thö kyù chuøa Khaûi Töôøng kính ghi.
Baét ñaàu töø ngaøy 29 thaùng 7 naêm Giaùp Thìn (1864), khi Hoøa thöôïng Chaùnh Tröïc ôû Chuøa Saéc Töù
Töø Aân laâm bònh chöa roõ laø seõ soáng hay tòch, môùi phoù chuùc giaùo thoï cho Hoøa thöôïng Haûi Tònh
thoáng quaûn taêng chuùng. Ñaïi chuùng ôû chuøa Khaûi Töôøng vaø caùc chuøa khaùc ñeàu nhöùt trí Hoøa
thöôïng Khaûi töôøng trieäu taäp moïi ngöôøi ñeå ñònh laïi nhöõng ngaøy kî gioã caùc chuøa vaø caùc thaùp.
Kính thöa chö sôn lieät vò hieän dieän phaùp toøa.
Hoa giaùc hieän nieàm vui, ngaøn naêm Phaät toå truyeàn baù,
Naêm caùnh khoe höông saéc, bao ñôøi taâm phaùp noái nhau.
Chöùc kinh cheùp kyù, doøng Thích roäng truyeàn.
Thieân truùc 28 toå ñeøn huïeâ raïng soi,
Ñoâng ñoä caû 6 toå aán taám laân trí.
Truyeàn y trao baùt, voán daáu ñeïp cuûa Laâm Teá toâng,
Xöôùng toà hoïa toân, laø nguoàn hay cuûa thieàn ñoàng phaùi.
Theá heä tuy phaân nhieàu nhaùnh laù,
Gioáng linh vaãn moät goác maø thoâi

399
 Ngöôøi giöõ ñaïo laø Toå laø toâng.
Keû thaân giaùo laø cha laø meï.
Teá Giaùc toâi.
Laõnh ñaïo haïnh nôi thaày, theå ñaïo Phaät taâm luoân nhôù.
Noái ñeøn taâm töø toå, röøng thieàn ñaïo nghieäp haèng ghi
Ñöùc haïnh toûa khaép saùch kinh
Taøi trí cuõng nöông moät theå.
Chaúng phaân chia bæ ngaõ, ñeán thôøi chaúng ñôïi vaâng laøm,
Khoâng taùch bieät töï tha, gaëp vieäc noi theo tieàn boái.
Möøng ñoác suûng raïng soi töø chuùng,
Ñeà cao taêng toûa khaép luïc hoøa.
Noái tröôùc truyeàn sau, phaùp qui daãn ngöôøi haäu hoïc.
Toû tieàn saùng haäu, coâng lao tieân trieát ñuû loøng
Ñöôïc vaäy phöôùc thaém phaùp giôùi chuùng sanh.
Haún raèng ñaïo chöùng möôøi phöông quaûng Phaät.

Bao nhieàu giaø lam phaïm vuõ, ñeán ngaøy leã gioã thaùp toå ñeàu qui tuï veà chuøa naøy cung kính ghi moät
baûn löu chieáu, ñeå ñònh laïi qui cuõ, ngoû haàu khoâng sai laïc queâ soùt. Hoaëc giaû chuøa naøo ñeán ngaøy töï
kyø (leã chuøa) maø khoâng coù maët thì traùnh khoûi söï traùch moùc. Thænh thoaûng coù vieäc cöï trai maø baùo
tröôùc thì coù theå khoâng bò qui traùch nhieäm.

Hoøa thöôïng Haûi Tònh saùch taán taêng chuùng caùc chuøa tu taäp thieàn ñöôøng chæ tònh.
(Phaùp töû hieäu laø Yeát Ma Phoå Chieáu ghi)
Luaän veà con ñöôøng xuaát traàn höôùng thöôïng, töø Phaät Thích Ca nhìn sao giaùc ngoä trôû veà sau, ñaàu
28 vò toå Aán Ñoä thay phieân nhau xieån döông, nhöng ñoái vôùi nöôùc Trung Hoa chöa bieát ñaõ coù ai
ñöôïc vaäy. Khi Toå Boà Ñeà Ñaït Ma vöôït soâng bieån vaøo kinh ñeán Nguïy, maët höôùng vaøo töôøng tröôùc
vaùch nuùi cao choùt voùt, doác loøng doác söùc ñeå trì, chæ tieáp ñoä nhò toå laø Thaàn Quang maø thoâi. Neân
bieát raèng chuyeän naøy ñaâu phaûi chuyeän deã daøng, khoâng ngaïi taêng chuùng Quaûng Nam khoù tin, khoù
laõnh hoäi, khoâng coù loøng ngöôõng moä. Ñoù laø do Laõo taêng thöông xoùt haïng ngu meâ maø khoâng töï lao
nhoïc, cuõng muoán taän löïc tieáp daãn ñaâu moät ngöôøi hay hai ngöôøineân môùi laäp ra nhieàu phöôïng tieän
quyeàn xaûo, loøng töø bi voâ haïn, xaõ boû thaân beänh hoaïn, phaùt ngoân kieân coá. Phaøm vieäc toïa thieàn
chaùnh tænh phaûi vaän duïng vôùi boán phaùp nghi laø: tröïc nhaät, tuaàn höông, giaùm höông vaø taùn höông,
luoân ngaøy ñeâm ñeà khôûi, thuùc lieãm thaâm taâm, khoâng ñöôïc maëc tình treã naõi, buoâng boû.
Vaû laïi, ngöôøi xuaát gia hoïc ñaïo “naêm haï veà tröôùc phaûi tinh chuyeân trau doài giôùi luaät, naêm haï veà
sau môùi ñöôïc pheùp nghe giaùo tham thieàn”. Ñoù laø Taêng laïp. Töø moàng 8 thaùng 4 phaûi an cö kieát
haï, chuyeân tu tònh ñoä, nieäm Phaät tham thieàn, thaân taâm phaûi an chæ, döùt boû nieàm löï vaø xa lìa caùc
duyeân, caùc vieäc. Töø thaùng 9 trôû ñi neân an cö kieát haï Ñoâng, tu hoïc kinh luaät luaän, khaûo cöùu giaùo
nghóa, tinh thoâng vieäc thoï trì, ñoïc tuïng, tu tieán ñaïo, trang nghieâm thaân. Taïm neâu vaøi ñieàu thaáy
bieát noâng caïn cuûa mình, chæ mong sau haøng haäu hoïc tæ roõ thöïc haønh. Luaät nghi coù daïy raèng: “naêm
haï trôû ñi laø A Xaù Leâ, 10 haï trôû ñi ñaõ döôïc laøm Hoøa thöôïng”(Hoøa thöôïng laø boån sö töùc coù quyeàn
nhaän ñeä töû xuaát gia). Neáu khoâng hieåu roõ Taêng laïp thì khoù maø trau doài giôùi haïnh. Khi aáy ngöôøi ta
seõ baûo boä Phaät phaùp deã laøm, Sa moân deã ñöôïc laém sao. Raát mong caùc töï vieän döôùi ñaây haõy neâu
vaên taäp töù chuùng toïa thieàn, chæ tònh:
- Chuøa Giaùc L:aâm toïa tónh, an cö hai laàn (1)
- Chuøa töø Aân toïa tónh an cö hai laàn.
- ...

400
Ñeán naêm Kyû Daäu (1849), toaøn theå ñaïi chuùng ñoàng kieán laäp giôùi ñaøn toân Haûi Tònh laøm Hoøa
thöôïng.
Giôùi phaùp nghi cuûa Hoøa thöông nhö sau:
Vieäc thaønh laäp giaùo nghóa cuûa ñaïo Phaät coát ôû töø bi. Ñaïo giaùc ngoä trieån nôû voán ôû söï thanh tònh.
Vaû laïi, bí quyeát quaûng ñaïi hoaèng thaâm ñeàu laø ñaêng ñaøn thoâng truyeàn giôùi, voán nhö coäi nguoàn aùo
thoâ tu só phaûi ñöôïc toâng chæ maõi noái ñeøn. Coát cho: trí, thaân roäng raõi, saéc töôùng chieâu dung. Giôùi
theå phaùt do taâm, söï laõnh thoï phaûi do thaày trao phoù. Ñaïo khoâng coù giôùi thì khoâng roäng raõi, giôùi
khoâng coù thaày thì khoâng theå neân. Chính do vaäy xaây döïng phaùp thaân phaûi caàn tam hoïc boå sung,
khaép toaøn giôùi, theå toaøn do thaäp sö cuøng chöùng.
Chuùng ta keùm thay, “sanh nhaèm thôøi töôïng quyù”, caùch ñôøi Thaùnh Phaät quaù xa. Phaät phaùp ngaøy
caøng ñi xuoáng, ngöôøi ta phaàn nhieàu thoái thaát. Hôõi taát caû caùc vò ñaïi ñöùc khaép nôi, haõy vì giôùi töû
mình maø ñeâ ñaàu baùi thænh Hoøa thöôïng Haûi Tònh, chuøa Giaùc Laâm truyeàn thöøa Toå sö hai ñôøi. Töøng
nghe thaùi coå danh sôn, phoå heä ñaïo thoáng muoân naêm. Thích töû truyeàn thöøa saùng laïn ôû Dòch Dieäp,
ñaïo nguoàn thieän thuaät toû roõ ôû Tröôøng Xuaân. Hoaø thöôïng chuùng ta heát loøng laân maãn, roäng môû
ñaêng ñaøn truyeàn giôùi, boán chuùng moûi mong, ngöôøi ngöôøi troâng ñôïi. Chæ mong caùc phaùp toå choán
thieàn moân, caùc hoïc nhaân khaép trong töï vieän, thaûy ñeàu tinh taán. Nguoàn ñaïo tieân trieát laø coät keøo
Phaät, phaùp, Taêng. Gioøng suoái ñöùc cao voán maãu möïc doøng toâng phaùi. Ñeøn phaùp toû maõi thì leân
chuøa nhaát thaäp, moãi moãi ñeàu daãn ñaïo Sô cô, trôøi Phaät raïng soi, haún kieán taùnh minh taâm, ngöôøi
ngöôøi choùng thaønh ñaïi ñaïo. Ñeán khi aáy, phaùp moân khoâng suy yeáu, nhaém khi aáy, ñaïo maïch maõi
tuoân traøo. Coâng ñöùc thaém khaép phaùp giôùi chuùng sanh, haïnh nguyeän troøn ñaày möôøi phöông. Vua
xöông Phaät phaùp, moät moái ñoàng ñeàu, ñaùng goïi laø: “Doác heát thaâm taâm phuïng traàn saùt, theá môùi goïi
laø baùo aân Phaät” vaäy.

HOØA THÖÔÏNG CHUØA GIAÙC LAÂM TRUYEÀN DAÏY LAØM LAÏI

TAÄP LUAÄN SÖÏ TÍCH GIÔÙI ÑAØN
(GIAÙO THOÏ HIEÄU QUAÛNG THAÏNH KÍNH GHI).
Nghe raèng:
Taây thieân giaùo huaán, ñoâng ñoä thöøa haønh.
Töø Haùn Minh Ñeá moäng thaáy kim nhaân.
Thì choán choán nôi nôi toân suøng phaät phaùp
Luùc aáy, thôøi nhaèm loaïn laïc, ñôøi gaëp bieán di.
Phaät phaùp chaúng ñöùng ôû ñaøi vaøng,
Taêng ni hieám ngoài nôi ñaátquí.
Nhö chim möôøi naêm maát toå,
Gi61ng caù maáy thuôû caïn gioøng.
Chaùnh giaùo chaúng raïng danh,
Phaùp aâm khoâng roäng xöôùng, Buoàn cho Phaät phaùp aån taøng,
Soä cho haäy nhaân hieán ngoä.
Ngaøy qua thaùng laïi, naêm ñeán laïi ñi.
May nhôø Hoøa thöôïng chuyeån ñoåi thôøi cô
Toû roõ nhaø Thieàn thaém nhuaàn phöôùc ñöùc,
Ñaïi chuùng ngöôõng ñaàu, muoân ngöôøi ai maãn.
Xöa coù moân ñeä Thaïch Lieâm Giaùc Vöông Quoác töï maø vuøng ñaát naøy 10 laàn khai ñaøn giôùi.
Nay nhôø Giaùc Laâm Töï Vieân, Hoøa thöôïng Haûi Tònh, taïi phía trôøi Nam 7 phen giôùi truøng thi.
Ñaêng ñaøn thoï cuï, töïu trung boû voïng veà chôn,
Truyeàn thöøa giôùi ñöùc, ngay ñoù ngöôïc traàn hôïp giaùc.

401
 Chaùnh phaùp toû nguoàn dieäu nghóa.
Noái doøng bí maät cô.
Nhôø thaám nhuaàn ôn möa phaùpÑöôïc mau ñeán ñaïo Boà Ñeà.
Tyø kheo, Boà Taùt, Thích Töû, Sa Moân.
Anh vuõ taàn giaø ñeàu coù phaùp aâm dieãn xöôùng.
Boä bay, maùy cöïa, vi teá, coân truøng, caù nöôùc, chim trôøi, thaûy nhôø tueä giaùc chieáu soi.
Raát mong haäu hoïc göôøng giôøi nhö xöa,
Chôù vì danh lôïi maø ñaùnh maát oai nghi.
Ñöøng bôûi duïc tham maø boû beâ chaùnh nghieäp
Khoâng neân baøn “ñaây ñuùng”
Cuõng chôù luaän”kia sai”.
Chaùnh giaùo raïng danh vieäc kim coåPhaùp aâm tæ ngoä ngöôøi tröôùc sau.
Haún laø söï roäng lôùn cuûa ñaïo maøu
Cuõng laø ñieàu quí troïng trong Phaät phaùp.

BAØI KEÄ THI GIÔÙI ÔÛ CHUØA SUØNG PHÖÔÙC THOÂN PHUÏC ÑÖÙC
MUØNG 3 THAÙNG 10 CANH NGOÏ (1870).
Truøng khai ñaøn giôùi nhaát phieân tuyeân,
Töø chuùng ñoàng thöøa ñaïi ñöùc truyeàn.
Nhaát hoa hieän thuïy kim dó phuïc.
Chieáu theá minh ñaêng vaïn coå huyeàn.
Taïm dòch:
Truyeàn khai ñaøn giôùi laïi laàn naøy,
Töø chuùng cuõng nöông ñöùc veïn baøy.
Hoa hieän ñieàm laønh nay ñaõ ñöôïc,
Ñeøn soi nhaân theá quí sao thay !
- Ngaøy 26 thaùng 4 naêm Taân Muøi (1871), truøng thi giôùi ñaøn taïi chuøa Taây An, huyeän Thoaïi Sôn.
- Muøng 8 thaùng 4 naêm Nhaâm Thaân (1872), truøng thi giôùi ñaøn taïi chuøa Hoaøng Long.
- Muøng 4 thaùng 4 naêm Aát Hôïi (1875), truøng thi giôùi ñaøn taïi chuøa Linh Sôn Tieân Thaïch.

BAØI KEÄ COÂNG KHOÙA CHO HAØNG XUAÁT GIA.

Sôn phoøng thöû tuùc tònh an nhieân,
Daï quaù ngöu xa khaúng toïa thieân.
Coå chaán hoå ñaàu vaên phaùp uyeån,
Bình minh thoå taáu theå hoa phieân.
Caùc haï long ngaâm trình thuûy taán,
Laâm trung xaø ñaåu vaän ti tieân.
Kích thaùc maõ lai traàn luïc cuùng,
Saùch tieâu döông tòch nhaát tröôøng mieân.
Hieät hieät haàu ngaâm trì tieån thaûo,
Phieân phieân keâ traùc ñieåm ñaêng huyeàn.
Chung thinh caåu pheä tam luaân ñoäng.
Truïc ñònh trö lang töù coá kieân
Thôøi nhaân baát thöùc xöng vi dò,
Xuaát gia nhö thöû toái vi nan.
Taïm dòch:
Nhaø nuù, chuoät im thaät nghieãm nhieân,
402
 Ñeâm veà ngöïa chöùng nhö vaøo thieàn.
Troáng khuya, hoå döõ naèm nghe phaùp,
Saùng ñeán thoû hoa roái caûnh lieàn.
Döôùi gaùc roàng phun laøm gôïn nöôùc,
Trong röøng raén uoán caïnh roi phieân.
Quaát choàm ngöïa daäy baøy luïc cuùng (1)

(1) Luïc cuùng laø saùu vaät phaåm duøng trong vieäc cuùng döôøng laø: Hoa quaû, lö höông, ñuoác, nöôùc chín
vaø traø. (Phaät hoïc ñaïi töø ñieån, Quyeån thöôïng, trang 645.

Gaäy döïng deâ vaøo giaác nguû yeân.

Raäm raïp khæ keâu böøng coû daäy.
Bao phen gaø moå ñieàn ñeøn huyeàn.
Chuoâng vang choù suûa ba luaân ñoäng (1)
Vui ñònh heo boø töù coá kieân (2)
Keá theá naøo hay – cho dò hôïm.
Xuaát gia ñöôïc vaäy quaû hôn tieân.

Ñaïi laõo Hoøa thöôïng chuøa Giaùc Laâm chöùng minh, Yeát ma Phöôùc chi chuøa Ñöùc Laâm xem vieäc
khaéc baûn, Baûo Ñaøi, Baûo Thaønh: thôï khaéc baûn, chö Ñaïi ñöùc caùc chuøa ñoàng trôï tieàn baïc khaéc baûn
caû ba quyeån. Toå ñình giöõ baûn quyeàn.

(1) Ba luaân : laø thaùn, khaáu, yù cuûa Phaät ñöôïc ví nhö laø baùnh xe vaän chuyeån chaùnh phaùp
(Phaät hoïc ñaïi töø ñieån, Quyeån thöôïng, trang 351)
(2) Töù coá kieân: boán ñöùc tin chaùnh tín vöõng chaéc vaøo Phaät, phaùp, taêng vaø giôùi phaùp. (Phaät hoïc ñaïi
töø ñieån, Quyeån thöôïng, trang 789)

IX. THIEÀN SÖ MINH VI – MAÄT HAÏNH (1828 – 1898).

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 38)
Thieàn sö Maät Haïnh, huùy Minh Vi thoï giôùi qui y vôùi Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh taïi chuøa
Giaùc Laâm.
Naêm Canh Tuaát (1850), Hoøa thöôïng Haûi Tònh cho ñoåi Vieän Quan Aâm thaønh chuøa Giaùc Vieân.
Naên Nhaâm Tyù (1852), oâng Höông Ñaêng truï trì chuøa Giaùc Vieân qui tòch, Hoøa thöôïng Haûi Tònh cöû
Thieàn sö Maät Haïnh thay theá truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Trong thôøi gian 1859 – 1862, trieàu ñình Hueá cuøng quaân daân Nam Kyø phaûi lo khaùng chieán choáng
laïi cuoäc xaâm laêng cuûa quaân Phaùp, chieán tranh lan roäng kha91p caùc tænh Gia Ñònh, Bieân Hoøa,
Ñònh Töôøng (Myõ Tho), daân chuùng taûn cö, duøng keá “vöôøn khoâng nhaø troáng” vaø chaïy laùnh naïn
chieán tranh, haàu heát chö taêng ôû chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân cuõng boû chaïy, chæ coøn Hoøa thöôïng
Haûi Tònh vaø vò sö gìa ôû laïi hai chuøa naøy.
Naêm 1867, quaân Phaùp chieám heát luïc tænh Nam Kyø, bình ñònh ñöôïc vuøng Gia Ñònh, Bieân Hoøa.
Cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp cuûa nhaân daân Nam Kyø chæ coøn tieáp dieãn ôû caùc tænh mieàn Taây. Daân
chuùng baét ñaàu hoài cö, moät soá chö taêng chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân cuõng trôû veà chuøa.
Naêm Kyû tò (1869), Hoøa thöôïng Haûi Tònh ñaõ quaù lôùn tuoåi (82 tuoåi) neân cöû ñeä töû keá theá truï trì.
- Thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Laâm, phuï giuùp coù Tri khaùch Minh Lyù –
Quaûng An.
- Thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân truï trì chuøa Giaùc Vieân.

403
Naêm Aát Hôïi (1875), Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh, vieân tòch taïi chuøa Giaùc Laâm, thoï 88 tuoåi,
Thieàn sö Maät Haïnh môùi thöïc söï chính thöùc truï trì chuøa Giaùc Laâm. Thieàn sö Maät Haïnh raát quan
taâm tôùi vieäc tu hoïc cuûa taêng chuùng. Thaáy sö ñeä laø laø thieàn sö Hoaèng Aân truï trì chuøa Giaùc Vieân
cío ñuû taøi ñöùc giaùo hoùa chö taaêng neân sö Maät Haïnh cho taêng chuùng ôû chuøa Giaùc Laâm xuoáng tham
hoïc giaùo lyù vôùi thieàn sö Hoaèng Aân.
Naêm Quí tò (1893), thieàn sö Maät Haïnh thaáy söùc khoeû mình quaù yeáu keùm, khoâng theå kham noåi
vieäc chuøa, neân trao quyeàn truï trì chuøa Giaùc Laâm cho sö ñeä Hoaøng Aân vaø thieàn sö Maät Haïnh nhaäp
thaät tu thieàn cho ñeán ngaøy qui tòch.
Luùc ñoù thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân veà truï trì chuøa Giaùc Laâm giao cho ñeä töû truï trì chuøa
Giaùc Vieân: Thieàn sö Nhö Nhu – Chôn Khoâng laøm chaùnh vaø Thieàn sö Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa
laøm phoù.
Giôø Thìn ngaøy 14 thaùng 11 naêm Maaï©u Tuaát (1898), thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh qui tòch taïi
chuøa Giaùc Laâm, thoï 71 tuoåi.

X. THIEÀN SÖ MINH KHIEÂM – HOAÈNG AÂN

HAY LIEÃU KHIEÂM – CHÍ THAØNH HIEÄU DIEÄU NGHÓA (1850 – 1914)
(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 38)
Thieàn sö Hoaèng Aân, huùy Minh Khieâm, hay Lieãu Khieâm – Chí Thaønh, hieäu Dieäu Nghóa, sanh
ngaøy 15 thaùng 7 naêm Canh Tuaát (1850).
Thieàn sö Hoaèng Aân qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh töø nhoû tu hoïc ôû chuøa
Giaùc Laâm, tinh taán tham hoïc kinh saùch, hoïc roäng hieåu nhieàu. Vì Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi
Tònh coøn coù phaùp danh laø Teá Giaùc – Quaûng Chaâu, neân thieàn sö Minh Khieâm coøn coù phaùp danh
Lieãu Khieâm – Chæ Thaønh.
Naêm Kyû Tò (1869), Hoøa thöôïng Haûi Tònh ñaõ 82 tuoåi, thaáy mình tuoåi giaø söùc yeáu, neân cöû tröôûng töû
laø Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Laâm vaø ñeä töû coøn treû (20 tuoåi) nhöng coù taøi ñöùc laø Minh
Khieâm – Hoaèng Aân truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Naêm Taân Muøi (1871), Hoøa thöôïng Haûi Tònh hôïp cuøng chö Hoøa Thöôïng ôû Nam Kyø toå chöùc ñaïi
giôùi ñaøn taïi chuøa Taây An nuùi Sam, Chaây Ñoác (tænh An Giang), Thieàn sö Hoaèng Aân môùi 22 tuoåi
maø ñöôïc cöû laøm ñeä töû daãn thænh sö trong giôùi ñaøn naøy.
Naêm Aát Hôïi (1875), Hoøa thöôïng Haûi Tònh môû giôùi ñaøn ôû chuøa Töø Aân (Gia Ñònh), Thieàn sö Minh
Khieâm – Hoaèng Aân ñöôïc phong laøm giaùo Thoï luùc môùi 26 tuoåi.
Qua caùc giôùi ñaøn naøy, thieàn sö Hoaèng Aân ñaõ ñöôïc giöõ vai troø quan troïng, trong luùc tuoåi coøn treû,
chöùng toû thieàn sö Hoaèng Aân laø moät vò sö coù taøi ñöùc, ñöôïc chö sôn toân troïng.
Thaùng 11 naêm Aát Hôïi (1875), Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh vieân tòch, Tröôûng töû laø Minh Vi
– Maät Haïnh (40 tuoåi) truï trì chuøa Giaùc Laâm, nhöng veà Phaät hoïc, thieàn sö Maät Haïnh keùm hôn sö
ñeä laø Minh Khieâm – Hoaèng Aân. Vì vaäy, Thieàn sö Maät Haïnh cho taêng chuùng ôû chuøa Giaùc Laâm
qua chuøa Giaùc Vieân theo hoïc kinh taïng vôùi giaùo thoï Hoaèng Aân.
Naêm Canh Thìn (1880), thieàn sö Hoaèng Aân (hieäu Dieäu Nghóa) ñöùng ra khaéc in laïi taäp truyeän thô
“Höùa Söû truyeän vaõn” do Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi san ñònh laïi, baûn goã khaéc in taäp truyeän
naøy coøn löu giöõ taïi chuøa Giaùc Vieân.
Naêm Ñinh Hôïi (1887) baø Traàn Thò Lieãu ôû laøng Taân Hoøa Ñoâng coù caát moät ngoâi chuøa môùi, xin
thieàn sö Hoaèng Aân cho ñeä töû ñeán troâng nom vieäc hoaèng phaùp. Thieàn sö ñaët teân chuøa laø Giaùc Haûi
vaø cöû ñeä töû laø Nhö Nhaõn – Töø Phong ñeán truï trì chuøa naøy.
Naêm Quí Tò (1893), thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh truï trì chuøa Giaùc Laâm ñaõ 65 tuoåi, thaáy söùc
khoeû yeáu keùm, neân sö nhaäp thaát cho ñeán ngaøy vieân tòch, trao chöùc truï trì chuøa Giaùc Laâm cho sö
ñeä Hoaèng Aân. Luùc ñoù Hoøa thöông Minh Khieâm – Hoaèng Aân truï trì caû hai chuøa Giaùc Laâm vaø

404
Giaùc vieân, nhöng chuøa Giaùc Laâm laø Toå ñình cuûa moân phaùi, neân sö veà truï trì chuøa naøy, giao chöùc
truï trì chuøa Giaùc Vieân cho ñeä töû laø Thieàn sö Nhö Nhu – Chôn Khoâng vôùi sö phuï giuùp cho Thieàn
sö Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa.
Thi62n sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân (Dieäu Nghóa) thaáy boä luaät Tì Ni vieát chöõ Haùn khoù hieåu neân
sö ra söùc toùm taét luaät Tì Ni laïi cho goïn vaø chuù giaûi boä luaät thieàn moân tröông haøng luaät sa di oai
nghi caûnh saùch hay Tì Ni nhöït duïng yeáu löôïc baèng chöõ Noâm (luùc ñoù chöõ Noâm coøn ñöôïc coi laø
chöõ quoác ngöõ cuûa Vieät Nam, coøn chöõ Quoác ngöõ vieát theo maãu töï La Tinh chöa ñöôïc thoâng duïng).
Sau maáy naêm coâng phu chuù giaûi, hieäu ñính vaø khaéc in, boä saùch Tì Ni nhöït duïng yeáu löôïc ñöôïc in
phoå bieán vaøo naêm Giaùp Ngoï (1894).
Trong coâng trình in boä saùch luaät naøy, thieàn sö Hoaèng Aân giao cho thieàn sö Ñaït Lyù – Hueä Löu truï
trì chuøa Hueä Nghieâm (Thuû Ñöùc) phuï giuùp phaàn sao cheùp ñeå khaéc vaøo baûn goã. Vieäc khaéc vaøo baûn
goã vaø in boä saùch naøy ñöôïc thöïc hieän ngay taïi chuøa Giaùc Vieân, thôï khaéc vaø thôï in ñöôïc nuoâi aên ôû
taïi chuøa naøy.
Bìa saùch coù ghi:
Thieàn moân tröôøng haøng luaät – Tì ni sa di oai nghi caûnh saùch. Trang ñaàu coù ghi “Tì ni nhöït duïng
yeáu löôïc baèng chöõ Nho (Haùn), tieáp döôùi coù hai haøng chöõ Noâm: Pheùp taéc haèng duøng raát doùn (2)
phía döôùi ñeà: Giaùc Vieân Lang nhaõ thieàn hoøa: Hoaèng Aân tænh nghóa, Hoa nghieâm vieän: Tyø kheo
Hueä Löu sao luïc. (Chuøa Giaùc Vieân thieàn sö Hoaèng Aân giaûi nghóa, Chuøa Hueä Nghieâm Thieàn sö
Hueä Löu sao luïc).
Sau khi boä luaät tröôøng haøng: Tì ni nhöït duïng yeáu löôïc ñöôïc in phoå bieán chö taêng ôû khaép nôi gôøi
thö veà chuøa Giaùc Vieân ca tuïng, Thieàn sö Hoaèng Aân môøi chö taêng veà hoïp ôû chuøa Giaùc Vieân ñeå
thaûo luaän veà boä saùch luaät naøy. Chö taêng trong cuoäc hoïp naøy ñeà nghò duøng boä saùch ñoù laøm saùch
giaùo khoa sô caáp trong giaùo trình daïy ñaïo ôû caùc chuøa thuoäc tænh ôû Nam Kyø. Chö taêng trong cuoäc
hoïp cuõng ñoàng yù: caùc chuù ñaïo, chuù tieåu môùi tu hoïc ôû chuøa phaûi hoïc thuoäc loøng boä saùch naøy.
Ñoàng thôøi trong caùc “Ñaøn truyeàn giôùi” (tröôøng Höông, tröôøng Kyø), duøng boä luaät naøy laøm ñeà taøi
khaûo thí.
Trong thôøi gian 1880 – 1895, coù theå thieàn sö Hoaèng Aân ñaõ ñöùng ra khaéc in boä saùch Thí thöïc khoa
(khoa Thí thöïc) vaø nhieàu saùch nöõa (nhöng hieän chuùng ta chöa bieát heát). Trong saùch Thí thöïc khoa
coù in moät soá baøi thô ca tuïng Phaät, phaùp, taêng chöa roõ taùc gæa laø ai, coù theå caùc baøi naøy laø cuûa thieàn
sö Hoaèng Aân (?)
Naêm Maäu Tuaát (1898), thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh thò tòch taïi chuøa Giaùc Laâm, thoï 71 tuoåi,
thieàn sö Hoaèng Aân cho laäp thaùp thôø taïi khuoân vieân chuøa Giaùc Vieân vaø laäp long vò thôø ôû hai chuøa
Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân.
Naêm Kyû Hôïi (1899) thieàn sö Hoaèng Aân lo truøng tu chuøa Giaùc Vieân cho ñeä töû Nhö Lôïi ñöùng ra
cuøng taêng chuùng hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân tu söûa. Laàn truøng tu naøy, thieàn sö Hoaèng Aân
cho söûa ñoåi haún caùch kieán truùc laøm roäng lôùn hôn.
Sau khi chaùnh ñieän chuøa Giaùc Vieân ñöôïc xaây döïng laïi xong, coù baø thöôøng truù trong chuøa laø
Löông Thò Vieát, phaùp danh Töø Taâm, voán laø con nhaø giaøu moä ñaïo, xuaát gia. Xin Hoøa thöôïng
Hoaúng Aân cho baø cuùng döôøng tieàn ñeå xaây döïng laïi nhaø Toå cho caân xöùng vôùi toøa chaùnh ñieän môùi.
Coâng vieäc truûng tu chuøa Giaùc Vieân ñöôïc thöïc hieän hôn ba naêm môùi xong, leã laïc thaønh vaøo naêm
Nhaâm Daàn (1902).
Naêm Quí Maõo (1903), thieàn sö Nhö Nhu – Chôn Khoâng tòch. Hoøa thöôïng Hoaèng Aân cöû thieàn sö
Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa thay theá truï trì chuøa Giaïc Vieân vaø Thuû toïa Nhö Lôïi truï trì chuøa Giaùc
Laâm, Hoaø thöôïng Hoaèng Aân laäp moät caùi am rieâng ôû giöõa hai chuøa (vò trí laø ñoàn Nguyeãn Vaên Cöï
sau naøy) goïi laø am Giaùc Ñeá.
Naêm Aát Tò (1905), Hoøa thöôïng Hoaèng Aân nhaän thaáy hai ñeä töû cuûa mình laø Nhö Phoøng vaø Nhö
Lôïi ñuû khaû naêng haønh ñaïo vaø toå chöùc cuøng gaùnh vaùc vieäc truï trì chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân
405
neân Hoøa thöôïng Quyeát ñònh vaân du hoaèng hoùa trong vaøi naêm. Hoøa thöôïng cho hai ñeä töû bieát laø
Hoøa thöôïng ñi vaân du caùc tænh ñeå tìm theâm thieän tri thöùc, tìm hieåu veà caên cô haønh ñaïo cuûa Phaät
töû ôû boán phöông, thænh thoaûng Hoøa thöôïng seõ veà thaêm chuøa. Noái tieáp theo vieäc haønh ñaïo cuûa
Boån sö laø Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Quaûng Chaâu, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân moät mình, moät y moät baùt
vaân du veà mieàn Taây Nam Kyø. Ñi ñeán ñaâu, Hoøa thöôïng ñeàu taïm nguï ôû caùc chuøa. Sö truï trì chuøa
naøo bieát Hoøa thöôïng thì vui möøng ñoùn tieáp vaø giöõ Hoøa thöôïng ôû laïi, cho trieäu taäp boån ñaïo ñeán
vieáng vaø thænh Hoøa thöôïng thuyeát phaùp. Coù chuøa, sö khoâng bieát Hoøa thöôïng thì tieáp ñaõi lô laø boû
ngaøi ôû chuøa, hoï lo ñi ñaùm (ÖÙng phuù). Khi naøo bieát ñi ñaùm (caàu sieâu, caàu an, trai taêng ...) Hoøa
thöôïng Hoaèng Aân cuõng xin ñi theo phuï tuïng kinh, khoâng nhaän tieàn coâng ñöùc.
Ñaàu tieân, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân xuoáng Myõ Tho, ôû ñoù suoát maáy thaùng. Hoøa thöôïng coù thaùi ñoä
giao tieáp bình ñaúng, khoan hoøa, laøm cho haàu heát moïi ngöôøi ñeàu coi ngaøi nhö moät vò sö taàm
thöôøng nhö caùc sö khaùc, ñeán chöøng bieát ñöôïc taøi ñöùc cuûa Ngaøi, hoï caøng kính troïng.
Coù moät laàn, Hoøa thöôïng ñeán taïm truù taïi moät chuøa nhoû ôû Myõ Tho, vò truï trì naøy khoâng bieát, vò sö
naøy ñi ñaùm tang cuûa moät phaät töû laø vôï cuûa oâng Höông chuû trong laøng. Ñaùm ma nhaø giaøu, keùo daøi
trong 4 , 5 ngaøy môùi choân. Khi aên côm, vò sö öùng phuù ñoù aên maën, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân aên chay,
ngöôøi nhaø doïn treân moät baøn, hai maâm côm moät chay, moät maën, maâm ñoà chay naáu quaù sô saøi,
Hoøa thöôïng aên khoâng ñuû, chuû nhaø raày maáy ngöôøi laøm beáp, ngöôøi laøm beáp quyùnh leân. Ngaøi nghe
xì xaàm nhö theá neân noùi: Bao nhieâu cuõng ñuû, bao nhieàu cuõng thieàu, xong ngaøi cöôøi vaø xuoáng uoáng
nöôùc.
Trong soá ngöôøi döï böõa ñoù coù baø Hoäi Ñoàng, baø veà nhaø keå chuyeän vò sö aên chay cho choàng nghe.
Oâng Hoäi Ñoàng nghe laï, baûo ngöôøi vôï taû laïi hình daùng vò sö. Sau khi nghe xong, oâng Hoäi Ñoàng
nghi laø Hoøa thöôïng Hoaèng Aân, neân noùi: chaéc oâng sö ñoù laø boån sö cuûa toâi, maáy naêm nay maûi lo
laøm aên khoâng coù dòp leân thaêm thaày, böõa nay thaày ñi ñaâu maø laïi ñeán ñaùm ma aên côm. Oâng Hoäi
Ñoàng voäi vaøng ñeán ñaùm xem coù phaûi Hoøa thöôïng Boån sö cuûa mình khoâng, ñeå thænh veà nhaø mình
nghæ ngôi cho ñuû tieän nghi.
Oâng Höông chuû thaáy oâng Hoäi Ñoàng ñeán, laät ñaät ra saân ñoùn röôùc, oâng Hoäi Ñoàng noùi: Toâi muoán
gaëp oâng thaày aên chay. Vöøa thaáy Hoøa thöôïng Hoaèng Aân, oâng Hoäi Ñoàng baûo vôï laøm leã ra maét ngaøi
vaø thænh Hoøa thöôïng veà nhaø nghó. Moïi ngöôøi khi bieát vò sö aên chay laø Hoøa thöôïng Ñöôøng ñaàu cuûa
hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân, haàu heát ñeàu ra laøm leã Hoøa Thöôïng.
Em chuû ñaùm laø oâng Cai toång, tuy chöa phaûi laø tín ñoà ñaïo Phaät, nhöng khi thaáy ñöôïc ñöùc ñoä vaø trí
hueä cuûa Hoøa thöôïng cuõng quaán quít beân caïnh ñeå nghe Hoøa thöôïng thuyeát giaûng giaùo lyù cuûa Boån
ñaïo. Ñeâm ñeán, oâng cai toång thænh Hoøa thöôïng ngoài gheá giöõa nhaø, kính daâng leã vaät xin thoï giôùi,
qui y nguõ giôùi vôùi Hoøa thöôïng. Sau khi laøm leã xong, Hoøa thöôïng trao phaàn leã vaät cho sö öùng phuù
vaø noùi: phaàn naøy toâi taëng cho oâng, nhôø oâng maø thaày troø toâi gaëp gôõ nôi ñaây. Hoøa thöôïng chöa noùi
heát lôøi coù moät ñoaøn taêng ni vaø phaät töû cuûa chuøa, boån sö cuûa baø chuû ñeán hoä nieäm. Khi oâng ñaïi
dieän ñoaøn Phaät töû gaëp Hoøa thöôïng, beøn vaân taäp caû ñoaøn laøm leã Hoøa thöôïng tröôùc, roài môùi khai
kinh caàu sieâu. Oâng sö öùng phuù thaáy söï vieäc baát ngôø doàn daäp, neân quyùnh leân khi nhaän maâm leã vaät
maø vaãn quì tröôùc Hoøa thöôïng. Sau khi ñoaøn hoä nieäm laøm leã xong, oâng sö öùng phuù ñeán daâng maâm
leã vaät tröôùc Hoøa thöôïng roài cuùi laïy vaø noùi: con xin troïn ñôøi haàu haï toå.
Sau ñoù Hoøa thöôïng Hoaèng Aân ñeán Chaâu Thaønh Myõ tho, taïm nguï taïi chuøa Böûu Laâm, ngöôøi moä
ñaïo ñeán qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng raát nhieàu. Phaät töû ñeán vieáng hoøa thöôïng quaù ñoâng, sôï laøm
phieàn cho chuøa neân Hoøa thöôïng xin sö truï trì cho caát moät caùi am beân caïnh chuøa ñeå taïm nguï, ñaët
teân laø am Vieân Giaùc.
Hoaèng hoùa taïi Myõ Tho maáy naêm, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân ñi daàn xuoáng caùc tænh Vónh Long, Sa
Ñeùc, Long Xuyeân vaø sau cuøng Hoøa thöôïng ñeán hoaèng hoùa ôû chuøa Taây An, taïi chaân nuùi Sam
(Chaâu Ñoác).

406
Chuøa Taây An laø nôi Phaät thaày Taây An hoaèng hoùa trong thôøi gian 1847 – 1856, Phaät Taây An laø vò
khai saùng ra phaùi Böûu Sôn Kyø Höông, coù sinh hoaït khaùc vôùi Phaät Giaùo thuaàn tuùy: Caùc tu só cuûa
Böûu Sôn Kyø Höông ñöôïc goïi laø Oâng Ñaïo (nhö Ñaïo Xuyeán, Ñaïo Laäp ...). Caùc oâng Ñaïo khoâng caïo
ñaàu maø ñeå toùc daøi, maëc quaàn aùo maøu ñen ôû chuøa haøng ngaøy vaãn laøm ruoäng raõy ñeå soáng. Ñeâm
ñeán caùc Oâng ñaïo môùi laøm leã saùm vaø giaûng ñaïo, thænh thoaûng cuõng thoï tieàn cuûa Baù taùnh cuùng
döôøng. Caùc oâng ñaïo coù khi coøn trò beänh cho baù taùnh baèng nöôùc laïnh phuø chuù.
Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân nguï taïi chuøa Taây An moät thôøi gian, ñaïo haïnh vaø trí hueä
thoâng ñaït Phaät phaùp cuûa Hoøa thöôïng caûm hoùa ñöôïc caùc oâng ñaïo ôû chuøa, hoï giao cho Hoøa thöôïng
chuyeân lo phaàn tuïng kinh, giaûng ñaïo. Caùc oâng ñaïo chæ chuyeân lo trò beänh cöùu daân theá ñoä. Caùc
oâng ñaïo cuõng giao cho Hoøa thöôïng vieäc thu xuaát tieàn cuûa, leã vaät baù taùnh cuùng döôøng vaø quaûn lyù
vieäc chuøa. Sau moät thôøi gian daøi Hoøa thöôïng Hoaèng Aân ñeà nghò vôùi caùc oâng ñaïo neân duøng tieàn
cuûa chuøa ñeå thay chuøa tranh baèng chuøa caây, lôïp ngoùi cho chuøa trang nghieâm, traùng leä vaø vöõng
chaéc.
Hoøa thöôïng Hoaèng Aân hoaèng hoùa ôû nuùi Sam moät thôøi gian laâu neân veà sau, trong giôùi Phaät giaùo ôû
mieàn Nam goïi Hoøa thöôïng laø “Toå nuùi Sam”.
Trong thôøi gian vaán du hoaèng hoùa, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân soáng vôùi tö töôûng sieâu thoaùt cuûa Ñaïo
Phaät, ñuùng vôùi caâu thô:
Tuùy thöôûng yeân haø thaân ngoaïi caûnh
Loäng thaønh sanh dieät voïng trung chaân.
(Baïn vôùi khoùi maây thaønh ngoaøi caûnh
Ñuøa cuøng sanh ñieät, voïng trong chôn)
Hoaèng hoùa ôû chuøa vôùi “Taâm ñaïo” khoâng coøn lo nghó ñeán khoâng gian, thôøi gian, ñuùng vôùi caâu ñoái
ôû chuøa:
Töï coå thanh nhaøn, thöôøng daãn yeân haø vi baïn löõ,
Sôn thaâm theá caùch, chæ baèng thaûo moäc kyù xuaân thu.
Vaøo khoaûng naêm Canh Tuaát (1910), Hoøa thöôïng Hoaèng Aân trôû veà thaêm chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc
Vieân (xem nhö laø laàn cuoái cuøng tröôùc khi vieân tòch). Thieàn sö Nhö Lôïi xin Hoøa thöôïng cho töø
chöùc truï trì chuøa Giaùc Laâm vì töï caûm thaáy khoâng ñuû söùc ñaûm traùch nhieäm vuï naøy. Sau moät thaùng
theo doõi ñieàu tra vaø xem xeùt, Hoøa thöôïng chaáp nhaän lôøi xin ñoù vaø cöû oâng thuû khoá chuøa Giaùc
Vieân laø ñeä töû cuûa thieàn sö Nhö Phoøng, phaùp danh Hoàng Höng – Thaïnh ñaïo leân thay theá truï trì
chuøa Giaùc Laâm, luùc ñoù thieàn sö Thaïnh Ñaïo môùi 24 tuoåi.
Trong thôøi gian veà thaêm hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân naøy, thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng
Aân ñaõ coù hieäu ñính cho boä kinh Qui nguyeân tröïc chæ do thieàn sö Nhö Nhaõn – Töø Phong chuù giaûi
baèng chöõ Noâm vaøo naêm Taân Hôïi 1911 vaø naêm sau 1912, thieàn sö Töø Phong ñöùng ra quyeân tieàn
ñeå khaéc in boä kinh naøy. Boä kinh Qui Nguyeân Tröïc Chæ coù ba quyeån (thöôïng, trung, haï).
Taäp thöôïng ghi:
Ñaïi Nam – Ñeà Ngaïn – Giaùc Haûi Tö – Thích Töø Phong chöùng nghóa.
Gia Ñònh – Giaùc Vieân töï Sa Moân Hoaèng Aân hieäu chính.
(Vieät Nam – Chuøa Giaùc Haûi ôû Chôï Lôùn: Thích Töø Phong chöùng nghóa baèng chöõ Noâm.
Chuøa Giaùc Vieân ôû Gia Ñònh: Sa moân Hoaèng Aân hieäu chính).
Naêm 1960 boä kinh “Qui Nguyeân Tröïc Chæ” naøy ñöôïc Ñoã Thieáu Lang phieân dòch vaø chuù giaûi baèng
chöõ Quoác ngöõ.
Sau moät thôøi gian taïm nghæ ôû am Giaùc Ñeá vaø hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân, Hoøa thöôïng
Hoaèng Aân nhaän thaáy phaùp toân Hoàng Höng – Thaïnh Ñaïo tuy coøn nhoû tuoåi ñôøi vaø ít tuoåi ñaïo
nhöng taøi ñöùc coù khaû naêng ñaûm traùch ñöôïc vieäc truï trì ôû ngoâi chuøa lôùn vaø xöa laø chuøa Giaùc Laâm,
Hoøa thöôïng môùi yeân taâm tieáp tuïc caát böôùc vaân du hoaèng döông Phaät phaùp ôû caùc tænh mieàn Taây
Nam Kyø (moät soá ñoâng taêng só ôû caùc chuøa Mieàn Taây laø ñeä töû vaø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng).
407
Hoøa thöôïng nghó raèng:
“Kieáp ngöôøi thaønh truï hoaïi roài khoângÑeo ñaúng sao cho vöôït khoûi voøng.
Chay laït tònh thieàn vui giaûi thoaùt,
Aáp yeâu xuùc caûm, roái boøng bong.
Voâ duyeân xaûy böôùc trieàn mieân kieáp,
Höõu haïnh beàn coâng döùt tuyeät voøng.
Thöøa keá ñaïo töø ngaøn vaïn caùch,
Phaân theâ, bieån theá ñeå hoøa ñoâng (1).

(1) Cuï Hueä Chí vieát trong Lòch söû Toå Ñình Giaùc Laâm.

Sau ñoù Hoøa thöôïng Hoaèng Aân cho trieäu taäp taêng chuùng ôû hai chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân taïi
am Giaùc Ñeá ñeå daën doø: Toâi vaân du laàn naøy khoâng ñònh luùc naøo môùi veà, thaày Nhö Phoøng neân chín
chaén löïa ngöôøi laäp laøm Tröôûng töû ñeå truyeàn thöøa Phaät phaùp, nhöùt laø phaûi giöõ moái lieân laïc chaët
cheõ veà ñaïo phaùp, cuõng nhö veà ñôøi soáng kinh teá hai chuøa. Coøn thaày Hoàng Höng toâi thaáy ñuû khaû
naêng ñaûm ñöông chuøa Giaùc Laâm, nhöng tuoåi treû, taùnh trung tröïc thaúng thaén, caàn laéng bôùt taùnh khí
khaùi ...
Veà am Giaùc Ñeá, hai oâng truï trì neân hoäi nhau, xeùt thaáy vò sö naøo ngheøo tuùng quùa maø chöa coù chuøa
thì cho am ñoù ñeå ôû, ñeå hoï khoâng daùm queân Phaät phaùp.
Sau khi daën doø vieäc haäu söï ôû hai vò xong, vaøi ngaøy sau, Hoaø thöôïng töø giaõ ñoà chuùng, roài taùi böôùc
vaân du.
Hoøa thöôïng döøng chaân ôû Myõ Tho, nguï taïi am Vieân Giaùc maáy thaùng, sau ñoù Hoøa thöôïng ñeán
Chaâu Ñoác, döøng chaân ôû chuøa Taây An hoaèng döông Phaät phaùp theâm moät naêm nöõa. Ñeán ñaây tuoåi
ñaõ lôùn, söùc khoeû ñaõ yeáu, Hoøa thöôïng caûm thaáy caàn phaûi an truï tònh thieàn ñeå chuaån bò cho ngaøy
“trôû veà queâ”.
Naêm Quùi Söûu (1913), Hoøa thöôïng Hoaèng Aân töø Chaâu Ñoác trôû veà Myõ Tho thaêm chuøa Böûu Laâm,
roài truï taïi Am Vieân Giaùc, saép xeáp nhaäp thaát tu thieàn laâu daøi tröôùc khi vieân tòch.
Sau moät thôøi gian an truï taïi am Vieân Giaùc, söùc khoeû Hoøa thöôïng ñaõ yeáu nhieàu, ñeä töû ôû caùc nôi
hay tin ñeàu veà am Giaùc Vieân ñeå thaêm vieáng Hoøa thöôïng, Rieâng ñoà chuùng ôû hai chuøa Giaùc Laâm
vaø Giaùc vieân muoán thænh Hoøa thöôïng veà chuøa Giaùc Laâm ñeå chaêm lo söùc khoeû, nhöng taêng só vaø
tín ñoà ôû Myõ Tho cuõng muoán giöõ Hoøa thöôïng ôû laïi taïi am Vieân Giaùc (Myõ Tho) laø coâng baèng nhöùt,
vì ôû Myõ Tho laø ôû ngay giöõa ñeät töû ôû Saùi Goøn – Chôï Lôùn vaø ñeä töû ôû Long Xuyeân Chaâu Ñoác ñeán
thaêm vieáng Hoøa thöôïng thì ñöôøng ñi gaàn baèng nhau, tieän chung cho taát caû ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng.
Thaáy lyù luaän naøy ñuùng, neân ñoà chuùng ôû chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân phaûi chaáp thuaän yù kieán ñoù,
ñoàng thôøi hai chuøa naøy phaùi ngöôøi thay phieân thöôøng tröïc haàu haï Hoøa thöôïng taïi am Vieân Giaùc.
Giôø Thìn ngaøy 26 thaùng Gieâng naêm Giaùp Daàn (1914), Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân cho
goïi caùc ñeä töû theo haàu haï ñeán ñuû maët, Hoøa thöôïng chaàm chaäm nieäm hai caâu:
Phaät phaùp mieân tröôøng
Chuùng sanh dò ñoä.
Roài töø töø nhaém maét, an nhieân vieân tòch, thoï 65 tuoåi.
Thieàn sö Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa cuøng ñeä töû laø thieàn sö Hoàng Höng – Thaïnh Ñaïo taäp hoïp ñoà
chuùng ôû hai chuøa Gíac Vieân vaø Giaùc Laâm, cuøng chö taêng vaø tín ñoà ôû vuøng Saøi Goøn – Chôï Lôùn ñeå
xuoáng Myõ Tho röôùc linh cöõu Hoøa thöôïng Hoaèng Aân veà chuøa Giaùc Laâm laøm leã nhaäp thaùp vì chuøa
Giaùc Laâm laø Toå ñình cuûa phaùi Laâm Teá, coù truyeàn thöøa theo doøng keä “Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh
Phaät Toå Tieân, Minh Nhö Hoàng Nhöït Leâ Trung Thieân ...” cuøa Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng
Aân.

408
Linh cöõu Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân ñöôïc xaây caïnh thaùp cuøa chö toå: Phaät YÙ – Linh
Nhaïc, Toå Toâng – Vieân Quang vaø Tieân Giaùc – Haûi Tònh ôû chuøa Giaùc Laâm.
Bia thaùp coù ghi:
“Töø Laâm Teá chaùnh toâng, tam thaäp baùt theá, thöôïng Hoaèng haï Aân, huùy Minh Khieâm, Hoøa thöôïng
toân sö chi böûu thaùp”.
Treân thaùp coù baøi keä:
“Boån troïng naêng phuû chöôûng,
Thaïch nöõ giaûi haïnh traø
Thieän taøi tham bieån xöù
Haøi ñaäu vò sanh nha
Vaân tan thieân bieán nguyeät
Xuaân lai thoï thöông hoa.
Tam dòch:
(Goác naëng thöôøng voã tay
Gaùi ñaù bieát naáu traø
Thieän taøi tham khaép xöù
Ñaäu ñem maàm chöa moäc
Maây tan traêng treân trôøi
Xuaân ñeán caây troå boâng).
Hoaø thöôïng Minh Khieâm Hoaèng Aân coù raát nhieàu ñeä töû noåi danh:
- Thieàn sö Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa truï trì chuøa Giaùc Laâm
- Thieàn sö Nhö Lôïi truï trì chuøa Giaùc Laâm
- Thieàn sö Nhö Nhu – Chôn Khoâng truï trì chuøa Giaùc Vieân.
- Thieàn sö Nhö Nhaõn – Töø Phong khai sôn chuøa Giaùc Haûi (Phuù Laâm – Gia Ñònh) vaø chuøa
Thieàn Laâm (ôû Goø Keùn – Taây Ninh).
- Thieàn sö Nhö Hoùa – Hoaèng Ñaïo truï trì chuøa Ñaïi Giaùc ( Bieân Hoøa)
- Thieàn sö Nhö Hieån – Chí Thieân truï trì chuøa Phi Lai 9gaàn nuùi Caám – Chaâu Ñoác).
Vôùi phaùp danh Lieãu Khieâm, Hoøa thöôïng coù caùc ñeä töû vôùi phaùp danh chöõ “Ñaït” nhö:
- Ñaït Lyù – Hueä Löu truï trì chuøa Hueâ Nghieâm (Thuû Ñöùc) vaø vaân du hoaèng hoùa ôû caùc tænh
mieàn Taây Nam Kyø.
- Ñaït Nhaõn – Ñöùc Nhuaän.

XI. CHUØA GIAÙC VIEÂN.

Chuøa Giaùc Vieân toïa laïc trong vuøng Hoá Ñaát, heûm 247, ñöôøng Laïc Long Quaân, phöôøng 3 quaän 11,
thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Vaøo naêm 1798, Hoøa thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang ñöùng ra truøng tu chuøa Giaùc Laâm (chuøa xöa
nhöùt ôû Gia Ñònh) laø coâng trình lôùn, caây goã quùi to lôùn ñöôïc chôû töø röøng mieàn Ñoâng veà Gia Ñònh
baèng ñöôøng soâng, chôû ghe hoaëc keát beø theo soâng Saøi Goøn, vaøo raïch Hoá Ñaát, raïch Oâng Böôøng,
ñaäu ôû beán (caïnh chuøa Giaùc Vieân ngaøy nay). Oâng Höông Ñaêng laäp am thôø Boà Taùt Quan Theá Aâm.
Naêm Giaùp Tyù (1804) chuøa Giaùc Laâm truøng tu xong, Hoøa thöôïng Vieân Quang cho xaây am thaønh
chuøa goïi laø “Vieän Quan Aâm”
Naém 1827, Hoaø thöôïng Toå Toâng – Vieân Quang vieân tòch ôû chuøa Giaùc Laâm, ñeä töû laø Tieân Giaùc –
Haûi Tònh keá theá truï trì chuøa Giaùc Laâm.
Naêm Canh Tuaát (1850) Hoøa thöôïng Haûi Tònh laïi cho truøng tu Vieän Quan Aâm, xaây thaønh ngoâi
chuøa lôùn, ñaët teân laø chuøa Giaùc Vieân. Sau khi oâng Höông Ñaêng tòch, Hoøa thöôïng Haûi Tònh cöû ñeä
töû laø Minh Vi – Maät Haïnh thay theá truï trì chuøa Giaùc Vieân (1852).

409
Naêm 1869, Hoøa thöôïng Haûi Tònh ñaõ giaø yeáu (82 tuoåi) neân cöû thieàn sö Minh Vi – Maät Haïnh sang
truï trì chuøa Giaùc Laâm, thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân thay theá truï trì chuøa Giaùc Vieân.
Thieàn sö Minh Khieâm – Hoaèng Aân hieäu Dieäu Nghóa (1850 – 1914) coøn nhoû tuoåi (20 tuoåi) nhöng
nhôø tu hoïc töø luùc coøn aáu thô, laïi coù chí taâm tu haønh, chuyeân caàn tham hoïc kinh ñieån vaø giôùi luaät
tinh nghieâm, neân sôùm trôû thaønh taêng só taøi ñöùc.
Naêm Aát Hôïi (1875) thieàn sö Hoaèng Aân ñöôïc phong laøm giaùo thoï trong giôùi ñaøn ôû chuøa Töø Aân,
luùc ñoù môùi 26 tuoåi. Hoaèng Aân laø sö ñeä, nhöng taøi gioûi hôn sö huynh Maät Haïnh. Vì vaäy Taêng
chuùng ôû cuøa Giaùc Laâm ñeàu ñöôïc Thieàn sö Maät Haïnh gôûi qua chuøa Giaùc Vieân tham hoïc kinh luaät
vôùi giaùo thoï Hoaèng Aân. Chuøa Giaùc Vieân ngaøy caøng höng thònh.
Naêm Maäu Thaân (1908)sö Hoaúng Nghóa truøng tu chuøa Giaùc Laâm vôùi söï phuï giuùp cuûa ñeä töû laø
Thaïnh Ñaïo.
Ngaøy 23 thaùng 11 naêm Kyû Tò (1929) Hoøa thöôïng Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa vieân tòch taïi chuøa
Giaùc Vieân, ñeä töû laäp thaùp, trong khuoân vieân chuøa ñeå thôø. Sö Thaïnh Ñaïo coù khieáu veà kieán truùc vaø
myõ thuaät neân döïng thaùp cuûa Boån sö khaù ñeïp.
Chuøa Giaùc Vieân coù kieán truùc gioáng nhö chuøa Giaùc Laâm, nhöng neàn chuøa thaáp neân chuøa troâng
khoâng ñöôïc khang trang. Sau laàn truøng tu naêm 1910, chuøa ít ñöôïc tu söûa hôn vì vaäy bò hö hoûng
nhieàu. Tuy nhieân, beân trong chuøa vaãn coøn giöõ ñöôïc nhieàu coå vaät chaïm troå myõ thuaät vaø coâng phu
coù giaù trò ngheä thuaät cao.
Chuøa hieän coøn 153 pho töôïng vaø 57 bao lam coù giaù trò myõ thuaät veà chaïm khaéc goã. Haàu heát caùc coå
vaät naøy ñöôïc chaïm khaéc vaøo theá kyû 19 vaø ñaàu theá kyû 20 (do nhoùm thôï Hai Thöông, Ba Hoa,
Naêm Thoâi, Kyù Nhaøn, Ñinh Vaên Ñöïc).
Chaùnh ñieän thôø ñeán 120 töôïng, goàm Phaät Di Ñaø, Thích Ca, Boà Taùt Di Laïc, Quan Theá Aâm, Ñaïi
Theá Chí ..., ñaëc bieät laø boä töôïng Thaäp Ñieän Dieâm Vöông vaø boä töôïng Thaäp Baùt La Haùn (18
töôïng). Ngoaøi ra, ôû baøn thôø Toå coøn coù ba töôïng chaân dung: Töôïng cuûa Hoøa thöôïng Tieân Giaùc –
Haûi Tònh, Töôïng cuûa Hoøa thöôøng Nhö Nhu – Chôn Khoâng vaø Nhö Phoøng – Hoaèng Nghóa.
Chuøa Giaùc Vieân noåi tieáng nhöùt laø caùc bao lam vaø kyõ thuaät chaïm troå caùc bao lam, haàu nhö baøn
thôø naøo trong chuøa cuõng coù bao lam, vì vaäy coù taát caû 57 bao lam, trong ñoù coù caùc bao lam chaïm
troå myõ thuaät laø:
- Bao Lam “baù ñieåu” ôû chaùnh ñieän: khích thöôùc 3,30 X 2,50 X 0,25. Thôï chaïm coù khaéc caû traêm
con chim treân bao lam vôùi nhieàu caûnh trí khaùc nhau (chim bay treân trôøi, bôø soâng, ñoàng ruoäng
...), vôùi moïi tö theá phaûn aûnh caùch sinh hoaït cuûa caùc loaøi chim, caûnh aên nguû ræa loâng, tranh moài
ñuøa giôõn, caûnh chim ñôn leû...
- Bao lam Thaäp Baùt La Haùn thöôïng kyø thuù “chaïm troå 18 vò La Haùn ngoài treân 18 con thuù khaùc
nhau, moãi vò coù moät tö theá, ñieäu boä khaùc nhau, mang tính caùch tranh daân gian.
- Caùc bao lam chaïm khaéc caùc ñeà taøi coå ñieån nhö: Löõ Voïng caâu caù chôø thôøi, Toâ Voõ chaên deâ,
Ngö Tieâu Canh Muïc, Ngö Oâng ñaéc lôïi ... phoái hôïp vôùi caùc loaïi hoa, traùi boán muøa ôû Nam Boä.
Chuøa coù nhieàu caâu ñoái chaïm ngay treân coät, ngoaøi ra coøn coù moät soá caâu ñoái chaïm noåi: neàn chaïm
noåi hình töù linh (Long Laân Qui Phuïng) cuøng maây hoa phía treân chaïm noåi chöõ Nho raát coâng phu
vaø myõ thuaät.
Chuøa Giaùc Vieân coù nhieàu coå vaät chaïm troå myõ thuaät ñoäc ñaùo, töôïng tröng cho neàn myõ thuaät ñieâu
khaéc treân goã cuûa vaên hoùa Vieät Nam theá kyû 19 vaø ñaàu theá kyû 20. Caàn phaûi coù coâng trình baûo quaûn
vaø tu söûa ñeå coøn giöõ ñöôïc caùc taùc phaåm ngheä thuaät coå ñoù.

XII. THIEÀN SÖ TIEÂN HUEÄ – TI%NH NHAÕN (? – 1843)

(PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ, ÑÔØI 37).

410
Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaõn thuoäc phaùi Thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 37 laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng
Toå Aán – Maät Hoaèng (phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc).
Vaøo ñôøi vua Gia Long, sau khi truøng tu chuøa Thieân Muï ôû kinh ñoâ Hueá, vua cöû thieàn sö Toå Aán –
Maät Hoaèng ôû chuøa Ñaïi Giaùc (tænh Bieân Hoøa) ra laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï, coù leõ Thieàn Sö
Tònh Nhaõn theo thaày ra chuøa Thieân Muï.
Naêm 1817, vua laïi cöû Hoøa thöôïng Maät Hoaèng sang truï trì chuøa Quoác Aân (Hueá), Hoøa thöôïng Lieân
Hoù (Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït) giöõ chöùc taêng cang chuøa Thieân Muï ñeán naêm 1823, coù leõ luùc Thieàn
Sö Tònh Nhaûn ñöôïc cöû laøm truï trì chuøa Thieân Muï.
Naêm 1823 Hoøa thöôïng Lieân Hoa xin töø chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï veà truï trì chuøa Saéc töù Töø
Aân vaø chuøa Quoác Aân Khaûi Töôøng ôû Gia Ñònh, coù theå thieàn sö Tònh Nhaõn ñöôïc cöû laøm Taêng cang
chuøa Thieân Muï.
Thieàn sö Tònh Nhaõn giöõ chöùc Taêng cang chuøa Thieân Muï trong thôøi gian 1823 – 1825 thì thieàn sö
Tieân Giaùc – Haûi Tònh (Teá Giaùc – Quaûng Chaâu) thay theá.
Sau ñoù thieàn sö Tònh Nhaõn trôû veà mieàn Nam hoaèng hoùa, truï trì chuøa Thieân Phöôùc ôû xaõ Phöôùc
Long, Thuû Ñöùc, tænh Gia Ñònh.
Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaûn coù caùc ñeä töû noåi danh sau: Minh Lyù – Quaûng Cô vaø Minh Tònh –
Baûo Chaâu hoaèng hoùa ôû chuøa Höng Long hay chuøa Baø Thao ôû xaõ Thaïnh Phöôùc, tænh Bieân Hoøa
(Nay thuoäc huyeän Taân Uyeân tænh Soâng Beù) vaø coøn truyeàn thöøa ñeán nay.
Minh Nhieãu – Quaûng Khai truï trì chuøa Thieân Phöôùc (Thuû Ñöùc).

XIII. CHUØA THIEÂN PHÖÔÙC.

Chuøa Thieân Phöôùc laø moät trong nhöõng ngoâi chuøa xöa ôû huyeän Thuû Ñöùc maø ít ai bieát ñeán vì chuøa
ñöôïc xaây döïng giöõa khu röøng vaéng veû cuûa aáp Thöôøng Thoï, xaõ Phöôùc Long, huyeän Thuû Ñöùc,
thaønh phoá Hoà Chí Ming.
Chuøa Thieân Phöôùc coù leõ ñöôïc xaây döïng vaøo ñaàu theá kyû 19, trong phong traøo phuïc höng Phaät
Giaùo sau khi vua Gia Long ñaùnh baïi nhaø Taây Sôn vaø laäp neâ trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945).
Luùc ñaàu laø am cuûa Muïc Ñoàng, sau ñöôïc goïi laø chuøa Caùt vì chuøa ñöôïc döïng treân vuøng Goø Caùt vaø
vôùi teân chaùnh thöùc laø Thieân Phöôùc.
Vò Toå khai sôn chuøa Thieân Phöôùc laø Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaõn thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá,
ñôøi 37, thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch, truyeàn theo baøi keä cuûa Toå sö
Ñaïo Maân – Moäc Traàn: “Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh Phaät Toå Tieân, Minh Nhö Hoàng Nhöït Leä Trung
Thieân ...”
Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaõn laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Toå Aán – Maät Hoaèng (1735 – 1835) ôû
chuøa Ñaïi Giaùc taïi Cuø lao Phoá (Bieân Hoøa). Hoøa thöôïng Maät Hoaèng ñaõ ñöôïc vua Gia Long cöû laøm
Taêng cang chuøa Thieân Muï ôû Kinh ñoâ Hueá vaøo naêm 1804 vaø naêm 1817 qua truï trì Toå Ñình Quoác
Aân ôû Hueá cho ñeán ngaøy vieân tòch (muøng 1 thaùng 10 naêm Aát Muøi 1835)
Sau thôøi gian theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Maät Hoaèng, thieàn sö Minh Hueä – tònh Nhaõn ñöôïc cöû laøm
truï trì chuøa Thieân Muï. Coù leõ sau khi Hoøa thöôïng Maät Hoaèng rôøi chuøa Thieân Muï veà truï trì Toå
ñình Quoác Aân (1817) thieàn sö Tònh Nhaõn cuõng coøn ôû chuøa Thieân Muï vaø trôû veà mieàn Nam hoaèng
hoùa vaøo khoaûng 1825, khi thieàn sö Haûi Tònh ñöôïc cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï (?)
Thieàn sö Tònh Nhaõn döïng tích tröôïng ôû vuøng röøng raäm tónh mòch ôû xaõ Phöôùc Long laäp chuøa Thieân
Phöôùc ñeå hoaèng döông Phaät phaùp.
Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaõn ñaõ ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû noåi tieáng ôû mieàn ñoâng Nam Kyø thôøi
ñoù vaø coøn truyeàn thöøa ñeán ngaøy nay:
- Thieàn sö Minh Lyù – Quaûng Cô veà truï trì chuøa Höng Long hay chuøa Baø Thao (nay thuoäc xaõ
Thaïnh Phöôïc, huyeän Taân Uyeân, tænh Soâng Beù).

411
- Thieàn sö Minh Tònh – Baûo Chaâu keá theá truï trì chuøa Höng Long vaø truøng tu chuøa naøy trôû neân
noåi tieáng. Thieàn sö Baûo Chaâu coù ñeä töû vaø phaùp toân noåi danh ôû ñòa phöông.
- Hoøa thöôïng Nhö Theå – Trí Thöùc khai sôn chuøa Phöôùc Laâm (Taân Uyeân).
- Hoøa thöôïng Nhö Chôn – Thôùi Tröïc keá theá truï trì chuøa Höng Long, coù ñeä töø laø Kieåu Quang –
Thôùi Bieân vaø Kieåu Ñaéc – Ñònh Hoøa.
- Thieàn sö Minh Chaâu – Quaûng Thanh khai sôn chuøa Long Thaéng ôû Cuø lao Ruøa (tænh Soâng Beù)
- Ñaïi sö Minh Nhieãu – Quaûng Khai keá theá truï trì chuøa Thieân Phöôùc
- Sau khi Ñaïi sö Quaûng Khai vieân tòch, sö ñeä laø Ñaïi sö Minh Caûnh – Quaûng Dieãn truï trì chuøa.
- Keá theá truï ttrì chuøa laø Yeát Ma Nhö Giaùc – Trí Nghóa. Sau khi Yeát ma Trí Nghóa tòch, coù leõ
khoâng coù ñeä töû keá theá neân Hoøa thöôïng Thanh Nguyeân – Hueä Caån ñöôïc thænh veà truï trì chuøa
Thieân Phöôùc.
Hoøa thöôïng Hueä Caån laø ñeä töû cuûa Toå Haûi Hoäi – Chaùnh Nieäm ôû chuøa Long Hoøa (tænh Baø Ròa) vaø
laø huynh ñeä cuûa Hoøa thöôïng Thanh Keá – Hueä Ñaêng (khai sôn chuøa Thieân Thai ôû Baø Ròa) phaùi
thieàn Laâm Teá, ñôùi 41 thuoäc chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn. (Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng
...)
Hoøa thöôïng Hueä Caån sanh naêm Ñinh Söûu (1877) sau thôøi gian tu hoïc, veà hoaèng hoùa ôû chuøa treân
nuùi Traø Cuù. Sau khi ñöôïc thænh veà chuøa Thieân Phöôùc, Hoøa thöôïng lo truøng tu laïi chuøa vaø ra söùc
giaùo hoùa boån ñaïo, chuøa trôû laïi höng thònh.
Naêm Maäu Daàn (1938) Hoøa thöôïng ñaõ 60 tuoåi, giaø yeáu, muoán trôû veà an nghæ nôi chuøa xöa treân nuùi
traø cuù, neân baûo ñeä töû ñöa veà nuùi vaø Hoøa thöôïng vieân tòch vaøo ngaøy 26 thaùng 4 naêm Maäu Daàn, ñoà
chuùng laäp thaùp thôø.
Sau khi Hoøa thöôïng Thanh Nguyeân – Hueä Caån tòch, caùc ñeä töû keá tieáp nhau truï trì chuøa Thieân
Phöôùc.
- Tröøng Chôn – Thieän Chaùnh sanh vaøo naêm Giaùp Thaân (1884), naêm 1938 leân thay truï trì vaø
vieân tòch vaøo ngaøy raèm thaùng 5 naêm Kyû Maõo (1939)
- Tröøng Taâm – Thieän Quôùi sanh naêm Aát Daäu (1885), thay truï trì chuøa töø naêm 1939 ñeán
ngaøy vieân tòch laø ngaøy 20 thaùng 4 naêm Quí Muøi (1943).
- Keá theá truï trì sau ñoù laø Hoøa thöôïng Thieän Khaùnh, sanh naêm Giaùp Thìn (1904) vaø vieân tòch
vaøo ngaøy 14 thaùng chaïp naaêm Maäy Thaân (cuoái naêm 1968 ñaàu naêm 1969), thoï 65 tuoåi.
- Naêm 1969 hoøa thöôïng Tröøng Taâm – Thieän Ngoïc leân thay truï trì chuøa Thieân Phöôùc. Hoøa
thöôïng sanh naêm Taân Hôïi (1911), sau thôøi gian hoaèng hoùa ñaõ taïo ñuû phöôïc duyeân neân coù
nhieàu phaät töû qui tuï veà chuøa leã saùm, cuùng döôøng.
Ngaøy 24 thaùng 7 naêm Giaùp Tyù (1984), Hoøa thöôïng Thieän Ngoïc tòch taïi chuøa thoï 74 tuoåi, Tröôûng
töû laø Thöôïng toïa Taâm Nguyeân – Thieän Ta761n lo tang leã xaây thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Thöôïng toïa Thieän Taán sanh naêm Maäu Daàn (1938) taïi xaõ Phöôùc Long theo hoïc taïi chuøa töø luùc 7
tuoåi, sau thôøi gian tu hoïc vaø haønh ñaïo laâu daøi, leân keá theá truï trì luùc gaàn 50 tuoåi neân ñaõ taïo döôïc
nhieàu thieän duyeân vôùi Phaät töû, vì vaäy boån ñaïo cuûa chuøa raát ñoâng. Töø ñoù ñeán nay laïi caøng chí taâm
hoä trì tam baûo, chaêm lo truøng höng chuøa, ngaøy caøng höng thònh hôn vaø heát loøng lo Phaät söï: xaây
döïng laïi giaûng ñöôøng (naêm 1984), thænh töôïng Phaät A Di Ñaø cao 2,30m (naêm 1985), truøng tu laïi
chaùnh ñieän trang nghieâm hôn (naêm 1988), ñuùc Ñaïi hoàng chung môùi cao 1,40m, ñöôøng kính mieäng
chuoâng 70cm (naêm 1990); hoä giuùp Phaät töû trong caùc leã cuùng caàu an, caàu sieâu, giuùp ñôõ Phaät töû
ngheøo khoù gaëp khoù khaên, beänh hoaïn, hoaëc tang cheá ...
Chuøa Thieân Phöôùc höng thònh vaø ñoâng boån ñaïo nhö ngaøy nay laø do coâng ñöùc haønh ñaïo cuûa chö toå
vaø cuûa thöôïng toïa Thieän Taán.

Hình:
- Chuøa Thieân Phöôùc (Thuû Ñöùc).
412
 - Chuøa Höng Long (chuøa Baø Thao)
- Töôïng Phaät baèng ñoàng ôû chuøa Höng Long.

XIV. CHUØA HÖNG LONG (CHUØA BAØ THAO).

Chuøa Höng Long hay laø chuøa Baø Thao naèm ôû bôø Nam soâng Ñoàng Nai, thuoäc xaõ Dö Khaùnh huyeän
Phöôùc Loäc dinh Traán Bieân hieän nay thuoäc aáp II xaõ Thaïnh Phöôùc huyeän Taân Uyeân, tænh Soâng Beù.
Vaøo thôøi chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu cai trò Ñaøng Trong (1691 - 1725) Chuùa laø Phaät töû suøng moä
ñaïo Phaät neân cho ngöôøi sang Trung Quoác thænh chö taêng, kinh saùch, töôïng Phaät, phaùp khí ... ñöa
veà nöôùc ñeå chaán höng Phaät Giaùo Ñaøng Trong, ñoàng thôøi Chuùa cuõng heát loøng hoä trì Phaät Giaùo,
phuïng Phaät, ñoä taêng vaø khuyeán khích daân chuùng trong xöù xaây döïng theâm hoaëc truøng tu chuøa
chieàn. ÔÛ nhöõng vuøng ñaát môùi. Chuùa cuõng khuyeán khích daân chuùng di cö ñeán ñoù khai khaån laøm
aên, xaây döïng chuøa chieàn ñoä taêng só ñeå an uûi vaø oån ñònh tinh thaàn cho lôùp di cö phaûi xa queâ höông
xa hoï haøng thaân thuoäc.
Naêm Aát Hôïi (1695) baø ñieàn chuû teân laø Phan Thò Khai tuïc goïi laø Baø Thao, nguï ôû xaõ Dö Khaùnh
(sau ñoåi laø xaõ Phöôùc Thaønh) huyeän Phöôïc Loäc dinh Traán Bieân (sau ñoåi laø tænh Bieân Hoøa) laáy ñaát
rieâng vaø xaây döïng moät ngoâi chuøa ôû beân bôø soâng Ñoàng Nai, ñaët teân chuøa laø Höng Long (Höng
Long töï) vôùi yù nghóa nhö sau: Höng laø khôûi phaùt, Long laø toát ñeïp, Höng Long coù nghóa laø “khôûi
phaùt toát ñeïp hôn leân”.
Trong thôøi gian Taây Sôn ñaùnh nhau vôùi chuùa Nguyeãn ôû Gia Ñònh (1776 – 1801), chuøa Höng Long
khoâng coù sö truï trì, baø Thao coù ñöùa con laø Phan Vaên Thieän 19 tuoåi bò baét laøm lính. Suoát ba naêm
khoâng ñöôïc tin gì veà con, baø Thao laäp ñaøn caàu nguyeän neáu con baø bình yeân trôû veà sum hoïp vôùi
gia ñình, baø seõ ñuùc cho chuøa Höng Long moät töôïng Phaät baèng ñoàng ñeå thôø cuùng.
Naêm 1802, Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long, ñoùng ñoâ ôû Phuù
Xuaân (Hueá) laäp leân trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945) Phan Vaên Thieän may maén coøn soáng soùt,
phaûi gian lao khoå cöïc, treøo ñeøo loäi suoái nhieàu ngaøy môùi veà tôùi queâ nhaø, cha ñaõ maát chæ coøn gaëp
maët ngöôøi meï thaân yeâu ñaõ giaø. Baø Thao vui möøng vaø thöïc hieän ñuùng lôøi nguyeän, muôùn thôï ñuùc
moät töôïng Phaät A Di Ñaø baèng ñoàng ñeà cuùng cho chuøa Höng Long.
Töôïng Phaät A Di Ñaø ngoài treân toøa sen, to lôùn hôn ngöôøi thöïc, chaïm troå myõ thuaät vaø kyõ thuaät heát
söùc tinh xaûo.
Sau ñoù Phan Vaên Thieän laäp gia ñình, naêm 49 tuoåi sanh ñöôïc moät con trai laø Phan Vaên Long.
Naêm Minh Maïng thöù 17 (1836) Phan Vaên Thieän xin sang teân trong soå ñòa boä ñeå cho Phan Vaên
Long ñöùng teân chuû ruoäng va ñaát treân ñoù coù chuøa höng Long. Phan Vaên Long khoâng coù con trai,
chæ coù hai con gaùi, khoâng coù ngöôøi keá töï vaø khoâng coù con trai ñeå lo höông hoûa thôø cuùng toå tieân,
neân oâng long cuùng cho chuøa Höng Long phaàn ñaát cuûa chuøa vaø hai maãu ruoäng ñeå lo vieäc höông
hoûa.
Thôøi Gia Long, Phaät Giaùo ñöôïc phuïc höng vaø höng thònh trôû laïi, phaùt trieån, moät soá thieàn sö vaân
du nhieàu nôi ñeå hoaèng döông Phaät phaùp.
Naêm Bính Daàn (1806) coù hai taêng vaân du ñeán xaõ Dö Khaùnh ñeå hoùa ñaïo, vò sö lôùn tuoåi laø Ñaïi sö
Minh Lyù – Quaûng Cô, töï laø Gia Tröôøng vaø sö ñeä treû tuoåi hôn neân ngöôøi thôøi ñoù töôûng laø ñeä töû
cuûa ñaïi sö Quaûng Cô, coù phaùp danh laø Minh Tònh – Baûo Chaâu (thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ñôøi 38).
Ñaïi sö Minh Lyù – Quaûng Cô vaø thieàn sö Minh Tònh – Baûo Chaâu laø ñeä töû Hoøa thöôïng Tieân Hueä –
Tònh Nhaõn vaø laø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng Toå Aân – Maät Hoaèng (1735 – 1835). Hoøa thöôïng Toå
Aán – Maät Hoaèng queâ ôû Bình Ñònh, vaøo Gia Ñònh tu hoïc sau truï trì chuøa Ñaïi Giaùc (Bieân Hoøa)
ñöôïc vua Gia Long cöû laøm Taêng cang chuøa Thieân Muï vaø sau veà truï trì Toå Ñình Quoác Aân (do Toå
sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch laäp) cho ñeán ngaøy vieân tòch.
Chuøa Höng Long khoâng coù sö truï trì trong thôøi Taây Sôn, daân chuùng ñòa phöông vui möøng thænh
Ñaïi sö Quaûng Cô vaø Baûo Chaâu veà truï trì chuøa Höng Long.
413
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Höng Long, ñaïi sö Minh Lyù – Quaûng Cô vieân tòch taïi chuøa,
sö ñeä laø Minh Tònh – Baûo Chaâu laäp thaùp thôø trong vöôøn phía sau chuøa.
Thieàn sö Baûo Chaâu keá theá truï trì chuøa. Ñaïi sö Minh Tònh – Baûo Chaâu coù hai ñeä töû:
- Nhö Chôn – Thôùi Tröïc thöôøng vaân du hoaèng hoùa.
- Sö ñeä Trí Thöùc (Nhö Theå) ôû chuøa haàu haï boån sö ñöôïc cöû chöùc thuû toïa.
Ngaøy 12 thaùng 10 naaêm Kyû Söûu (1889) Ñaïi sö Minh Tònh – Baûo Chaâu vieân tòch taïi chuøa Höng
Long, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa Thuû toïa Trí thöùc thay theá troâng nom chuøa trong khi
sö huynh vaân du hoùa ñaïo.
Naêm Maäu Tuaát (1898) thuû toïa Trí Thöùc leân ngoâi truï trì chuøa Phöôùc Laâm ôû Taân Uyeân giao chuøa
laïi cho sö huynh Nhö Chôn – Thôùi Tröïc truï trì. Ngay khi trôû veà chuøa, sö Thôùi Tröïc lo tu söûa chuøa,
ñuùc laïi Ñaïi hoàng chung.
Ngaøy 19 thaùng 2 naêm Nhaâm Daàn (1902) Hoøa thöôïng Nhö Chôn – Thôùi Tröïc ñöôïc toân laøm Hoøa
thöôïng Ñöôøng ñaàu.
Ngaøy 17 thaùng 2 naêm Canh Tuaát (1910) Hoøa thöôïng Nhö Chôn – Thôùi Tröïc vieân tòch taïi chuøa
Höng Long. Hoøa thöôïng coù hai ñeä töû noåi danh laø:
- Kieåu Quang – Thôùi Bieân keá theá truï trì chuøa Höng Long
- Kieåu Ñaéc – Ñònh Hoøa truï trì chuøa Tònh Quang (Bieân Hoøa).
Trong thôøi gian giaùo hoùa ôû chuøa höng Long (1910 – 1927), Hoøa thöôïng Thôùi Bieân coù nhieàu ñeä töû
xuaát gia vaø taïi gia, trong soá ñoù coù oâng baø Huyeän Khieâm laø nhaân só coù tieáng ôû ñòa phöông ñaõ heát
loøng phuïng söï cho chuøa Höng Long.
Ngaøy 30 thaùng Chaïp naêm Ñinh Meïo (cuoái naêm 1927 ñaàu naêm 1928) Hoøa thöôïng Kieàu Quang –
Thôùi Bieân vieân tòch ôû chuøa, ñeä töû laø nhöït tình – Trí Taân keá theá truï trì chuøa Höng Long.
Hoøa thöôïng Trí Taán, teân tuïc laø Huyønh Vaên Xoâng sanh naêm Bính Ngoï (1906) qui y thoï giaùo vôùi
Hoøa thöôïng Thôùi Bieân töø naêm 15 tuoåi sau khi boån sö vieân tòch, sö Trí Taán theo hoïc vôùi sö thuùc laø
Hoøa thöôïng Taâm Thöôøng ôû chuøa Long Höông ôû xaõ Phöôùc Thieàn, huyeän Long Thaønh tænh Bieân
Hoøa chuyeân taâm tham hoïc luaät taïng.
Naêm Taân Muøi (1931) sö Trí Taán ñeán caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Nhö Huùy – Phaùp Aán ôû chuøa
Phöôùc Töôøng, huyeän Thuû Ñöùc (Gia Ñònh).
Naêm Aát Hôïi (1935) sö Nhöït Tinh – Trí Taán chaùnh thöùc trôû veá truï trì chuøa Höng Long vôùi söï hoä
giuùp cuûa Oâng baø Huyeän Khieâm.
Trong thôøi gian khaùng chieán choáng Phaùp (1945 – 1954) trong phong traøo “Tieâu Thoå khaùng chieán”
chuøa Höng Long bò thieâu huûy vaøo naêm Ñinh Hôïi (1947).
Naêm Giaùp Ngoï (1954) sau hieäp ñònh Geneøve, sö Trí Taán ñöùng ra lo xaây döïng laïi chuøa Höng
Long vôùi söï trôï giuùp cuûa oâng baø Huyeän Khieâm, Oâng baø Maõ Quôùi, oâng baø Nguyeãn Vaên Ñaèng ...
vaø boån ñaïo.
Naêm Nhaâm Tyù (1972) trong giôùi ñaøn ôû chuøa Böûu Phong treân nuùi Böûu Long (Bieân Hoøa), Hoøa
thöôïng Trí Taán ñöôïc toân laøm Hoøa thöôïng truyeàn giôùi.
Naêm Maäu Thìn (1988) Hoøa thöôïng Trí Taán chöùng minh vaø chæ ñaïo cho ñeä töû laø Ñaïi ñöùc Thieän
Duyeân truøng tu laïi chuøa, xaây nhaø (nhaø beáp) xaây haøng raùo quanh chuøa vaø coång chuøa. Leã laïc thaønh
ñöôïc toå chöùc nhaân dòp möøng sinh nhaät thöù 85 cuûa Hoøa thöôïng Trí Taán.
Hoøa thöôïng Trí Taán laø uûy vieân Hoäi ñoàng trò söï trung öông giaùo hoäi Phaät Giaùo Vieät Nam, kieâm
Tröôûng ban Trò söï Tænh hoäi Phaät Giaùo tænh Soâng Beù töø naêm 1981 cho ñeán nay (1992).

XV. CHUØA KIEÅN PHÖÔÙC VAØ CHUØA PHÖÔÙC ÑIEÀN.

Chuøa Kieån Phöôùc nguyeân thuûy ñöôïc laäp ôû laøng Long Kieån, traán Phieân An, hieän chöa roõ chuøa naøy
ñöôïc laäp vaøo naêm naøo, coù leõ laø chuøa naøy do Thieàn sö Thieät Thuaän – Hueä Chöông thaønh laäp vaøo

414
cuoái theá kyû 18 sau nhieàu laàn dôøi ñoåi chuøa Kieån Phöôùc hieän nay toïa laïc ôû soá 80/3 ñöôøng Phan
Vaên Trò, phöôøng 13, quaän 6 thaønh phoá Hoà Chí Minh.
Thieàn sö Thieät Thuaän – Hueä Chöông thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35. Hieän chöa bieát chaéc chaén
Thieàn sö Thieät Thuaän laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng naøo ? Tuy nhieân, qua phong traøo phaùt trieån cuûa
Phaät Giaùo ôû phuû Gia Ñònh ngaøy xöa: Hoøa thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí keá theá Toå sö Nguyeân
Thieàu ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai), coù caùc ñeä töû laø:Thieàn sö Thieät Thoaïi – Taùnh Töôøng (1741 –
1817) khai sôn chuøa Hueâ Nghieâm ôû Thuû Ñöùc, Thieàn sö Thieät Thaønh – Lieãu Ñaït (? – 1823) hoaèng
hoùa chuøa Töø Aân (Saøi Goøn), hai vò naøy ñeàu truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùi cuûa Toå sö Toå
Ñònh – Tuyeát Phong: “Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng, Phöông Quaûng Chaùnh Vieân Thoâng, Haïnh Sieâu
Minh Thieät Teá, Lieãu Ñaït Ngoä Chaân Khoâng”.
Coù theå Thieàn sö Thieät Thuaän – Hueä Chöông cuûng laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí
ôû chuøa Kim Cang (?)
Sau thôøi gian tu hoïc, thieàn sö Thieät Thaønh, vaân du xuoáng Beán Ngheù (Saùi Goøn) laäp chuøa Kieån
Phöôùc ôû laøng Long Kieån, huyeän Taân Bình (Gia Ñònh) ñeå hoaèng döông Phaät phaùp.
Sau khi Thieàn sö Thieät Thuaän – Hueä Chöông vieân tòch, ñeä töû laø Thieàn sö Teá Vieân – Tröøng Chieâu
keá thöøa truï trì chuøa Kieån Phöôùc.
Hoøa thöôïng Teá Vieân hoaèng hoùa vaøo ñaàu thôøi kyø nhaø Nguyeãn, ñaát nöôùc ñöôïc thaùi bình, ñaïo Phaät
ñöôïc chaán höng, nhôø ñoù Hoøa thöôïng Teá Vieân ñaõ thaép saùng ngoïn ñeøn phaùp cuûa phaùi thieàn Laâm
Teá, ñaøo taïo ñöôïc nhieàu ñeä töû luoân caû thieàn sö Lieãu Kieän – Aán Toâng.
- Thieàn sö Lieãu Kieän – Aán Toâng sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa kieån Phöôùc (?) veà truï trì chuøa Saéc
töù Tröôøng Thoï (1804 – 1854) vaø vieân tòch ôû chuøa naøy.
- Thieàn sö Lieãu Taâm – Maät Ña hoï Traân queâ ôû Taân Hoøa Ñoâng, tænh Gia Ñònh, theo hoïc vôùi Hoøa
Thöôïng Teá Vieân. Naêm 50 tuoåi ñöôïc thænh veà truï trì chuøa Phöôùc Ñieàn ôû queâ nhaø (vò trí chuøa
luùc ñoù laø ôû ñöôøng Baø Hom, nay laø saân vaän ñoäng thuoäc phöôøng 13, quaân 6, thaønh phoá Hoà Chí
Minh).
Sau khi ñaùnh chieám Ñaø Naüng (naêm 1858), ñaàu naêm 1859, quaân Phaùp vaøo chieám Gia Ñònh, quaân
Phaùp theo ñöôøng bieån vaøo cöûa bieån Caàn Giôø ñoå boä vaøo vuøng Taân Thuaän, ñaùnh chieám vuøng naøy.
Chuøa Saéc töù Kieån Phöôùc naèm trong chieán traän. Hoøa thöôïng Teá Vieân voäi vaøng choân giaáu caùc
töôïng Phaät Quùi vaø ñaïi hoàng chung roài chaïy giaéc. Trong naêm ñoù, naêm Kyû Muøi, nieân hieäu Töï Ñöùc
12 (1859), thieàn sö teá Vieân – Tröøng Chieâu vieân tòch.
Naêm Taân Daäu (1861), quaân Phaùp taêng cöôøng quaân löïc ôû Gia Ñònh vaø ñaùnh chieám thaønh Kyø Hoøa
do Nguyeãn Tri Phöông traán giöõ. Sau ñoù tieán chieám tænh Bieân Hoøa, roài chieám tænh Ñònh Töôøng.
Trieàu ñình vua Töï Ñöùc phaûi ñieàu ñình vaø buoäc loøng phaûi kyù hoøa öôùc Nhaâm Tuaát (naêm 1862),
nhöôïng cho Phaùp ba tænh mieàn Ñoâng Nam Kyø. Chuøa Saéc töù Kieån Phöôùc bò ñoát chaùy trong chieán
traän ñoù. Tröôùc khi ñaùnh thaønh Kyø Hoøa, Phaùp ñaõ chieám chuøa Khaûi Töôøng, chuøa Caây Mai, chuøa
Phöôùc Ñieàn ... ñeå laøm ñoàn boùt.
Sau hoaø öôùc Nhaâm Tuaát, tình hình ôû gia Ñònh taïm yeân, naêm Quyù Hôïi (1863), thieàn sö Lieãu Taâm
– Maät Ña trôû veà chuøa Phöôùc Ñieàn, nhöng chuøa bò hö hoaïi trong chieán tranh. ÔÛ laøng Taân Hoøa
Ñoâng luùc ñoù coù doøng hoï Traàn giaøu nhöùt, Tröôûng toäc laø Traàn Vaên Song. Oâng Traàn Vaên Song ñaõ
ñöùng ra xaây döïng laïi ñình laøng vaø sau ñoù giuùp cho thieàn sö Lieãu Taâm – Maät Ña xaây caát laïi chuøa
Phöôùc Ñieàn ôû vò trí môùi.
Thieàn sö Maät Ña bieát ñöôïc vieäc Boån sö choân giaáu töôïng Phaät vaø ñaïi hoàng chung cuûa chuøa Kieån
Phöôùc , neân trôû veà thænh ñöôïc ba töôïng Phaät (hai töôïng Phaät baèng ñoàng vaø moät töôïng baèng goã) vaø
ñaïi hoàng chung veà chuøa Phöôùc Ñieàn môùi caát. Ñeå nhôù laïi chuøa xöa cuûa Toå vaø kyû nieäm caùc di tích
xöa cuûa chuøa Kieån Phöôùc, neân thieàn sö Lieãu Taâm – Maät Ña ñoåi teân chuøa Phöôùc Ñieàn thaønh Kieån
Phöôùc, chuøa Kieån Phöôùc môùi naøy coøn ñeán ngaøy nay, hieän toïa laïc taïi soá 80/ 3 ñöôøng Phan Vaên
Trò, phöôøng 13 quaän 6 Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
415
Naêm Taân Muøi (1881), thieàn sö Lieãu Taâm – Maät Ña vieân tòch taïi chuøa Kieån Phöôùc, ñoà chuùng laäp
thaùp thôø trong saân phía tröôùc chuøa. Cuøng trong naêm ñoù, oâng Traàn Vaên Song cuõng maát ñöôïc thôø
taïi chuøa Kieån Phöôùc, baøi vò coù ghi: “Tieàn hieàn khai khaån Saéc Tuù Kieån Phöôùc töï”.
Keá theá truï trì laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Lieåu Taâm – Maät Ña:
- Ñaït Sanh – Chaùnh Minh.
- Ñaït Baûo – Böûu Tuyeàn.
- Ñaït Chieáu – Tònh Ñieän. Tòch ngaøy 2 thaùng 11 naêm Giaùp Ngoï (1894), thoï 70 tuoåi, nhö vaäy
coù leõ sanh naêm Aát Daäu (1825).
Sau ñoù Ngoä chaâu – Minh Lyù keá tuïc truï trì chuøa . tòch vaøo ngaøy 18 thaùng 8 naêm Giaùp Tyù (1924),
thoï 72 tuoåi, coù leõ sanh vaøo naêm 1853.
Tieáp theo ñoù, sö Chôn Taøi – Ñình Hueä keá theá boån sö Ngoä Chaâu – Minh Lyù truï trì chuøa cho ñeán
ngaøy vieân tòch laø 12 thaùng 10 (?)
Sö Böûu Loäc truï trì chuøa hai naêm.
Tieáp theo ñoù, sö Khoâng Myõ – Böûu Ngoïc laø ñeä töû cuûa hoøa thöông Chôn Taøi – Böûu Phöôùc keá theá
truï trì töø naêm 30 tuoåi cho ñeán khi tòch, vaøo ngaøy 16 thaùng 7 naêm Aát Hôïi (1935).
Sau khi Hoøa thöông Khoâng Myõ – Böûu Ngoïc tòch, ñeä töû laø sö Giaùc Thaûo – Böûu Chôn keá theá truï trì.
Sö Böûu Chôn sanh naêm Taân Söûu (1901), lo truøng tu laïi chuøa, caát laïi nhaø giaûng baèng vaät lieäu naëng
(ñuùc xi maêng coát saét xaây töôøng).
Ngaøy 21 thaùng 8 naêm 1971, 70 tuoåi, Hoøa thöôïng Böûu Chôn ñaõ vieát “tieåu söû chuøa Saéc töù Kieån
Phöôùc”
Cuõng trong naêm 1971, baø Traàn Thò Laïi cuùng döôøng tieàn cuûa ñeå ñuùc töôïng Phaät goã thaønh töôïng
Ñoàng, ñuùc hai laàn maø vaãn bò khuyeát, baø chí taâm caàu nguyeän, ñuùc laàn thöù ba töôïng môùi hoaøn haûo.
Chuøa tröôùc ñaây coù moät böùc tranh Boà Taùt Quan Theá Aâm theâu “Nhöùt nieäm nhöùt chaâm” (moät muõi
theâu nieäm Phaät moät laàn), nhöng Yeát ma chuøa Khaûi Phöôùc ôû Taân An möôïn trang hoaøng trong trai
ñaøn ñaõ khoâng hoaøn laïi, neân ñaõ thaát laïc.
Truï trì hieän nay (naêm 1992) laø Thích Thieän Thoâng, huùy Taùnh Huaán (Laâm Teá, ñôøi 43), sanh naêm
1931.

XVI. CHUØA PHUÏNG SÔN.

Chuøa Goø hay chuøa Phuïng Sôn toïa laïc treân ngoïn ñoài thuoäc laøng Taân Loäc, huyeän Taân Bình, traán
Phieân An, nay laø soá 1408 ñöôøng 3/2 (Traàn Quoác Toaûn cuõ), phöôøng 2 Quaän 11, TPHCM.
Chuøa Goø do thieàn sö Lieãi Thoâng – Chôn Giaùc thaønh laäp vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 19, goïi laø chuøa
Goø vì chuøa ñöôïc döïng treân ñænh moät ngoïn ñoài coù phong caûnh ñeïp, bao quanh döôùi chaân ñoài laø
baøu sen, muøa heø hoa sen nôû xanh töôi thôm ngaùt muøi höông laø moät thaéng caûnh, du khaùch thöôøng
ñeán thöôûng ngoaïn. Chuøa Goø coøn coù teân laø Phuïng Sôn theo lôøi truyeàn nhö sau:
Chuøa Goø trôû thaønh moät danh lam töø sau khi chuøa Caây Mai bò quaân Phaùp laáy laøm ñoàn boùt khi
Phaùp ñaùnh chieám Gia Ñònh. Töø ñoù veà sau, chuøa Goø trôû thaønh thaéng caûnh haáp daãn khaùch haønh
höông vaø du khaùch ñeán thöôûng ngoaïn. Trong khuoân vieân chuøa Goø môùi troàng theâm nhöõng caây mai
ñeïp, coù caû caùc baïch mai, laâu daàn du khaùch sau naøy töôûng laàm chuøa Goø laø chuøa Caây Mai noåi
tieáng thôøi xöa. Thöïc ra hai chuøa naøy khaùc nhau.
- Chuøa Goø coù teân laø Phuïng Sôn Töï.
- Chuøa Caây Mai hay Mai Sôn Töï noåi tieáng vôùi Phöông Ñình vaø Thi Xaõ Baïch Mai ôû Gia Ñònh
ngaøy xöa toïa laïc treân ngoïn ñoài Mai (goùc ñöôøng Huøng Vöông vaø Döông Coâng Tröøng, thuoäc
quaän 11).
Toå sö Lieãu Thoâng – Chôn Giaùc laø thieàn sö Phaùi Thieàn Laâm Teá ñôøi 37, teân tuïc laø Huyønh Daäu,
sanh naêm Quyù Daäu (1753), queâ ôû traán Thanh Hoùa, hieän chöa bieát thieàn sö Chôn Giaùc laø ñeä töû
cuûa ai vaø tu hoïc ôû chuøa naøo, chæ bieát laø sau khi vua Gia Long leân ngoâi (1802 – 1820), Phaät giaùo
416
ñöôïc phuïc höng, thieàn sö Chôn Giaùc vaân du vaøo phuû Gia Ñònh hoaèng döông chaùnh phaùp, sö thaáy
ngoïn ñoài coù caûnh thanh tònh, thíc hôïp cho vieäc tu haønh neân döïng am tranh traán tích taïi ñaây vaø töø
ñoù daân chuùng goïi am naøy laø chuøa Goø. Khi môùi laäp thaûo am, moät hoâm coù con chim phuïng ñeïp töø
ñaâu bay ñeán ñaäu treân caây ngoâ ñoàng tröôùc am caát tieáng gaùy, Vieäc chim phuïng xuaát hieän laø vieäc
raát hieám coù, chim phuïng laïi caát tieáng hoùt, ñuùng vôùi caâu “phuïng gaùy non kyø” baùo hieäu caûnh thaùi
bình an laïc cho ñaát nöôùc, laø ñieàm heát söùc toát laønh neân nhaân ñoù, Toå Chôn Giaùc ñaët teân chuøa laø
“Phuïng Sôn töï”, töùc chuøa treân nuùi coù chim phuïng.
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa danh tieáng Toå sö lan truyeàn, nhieàu thieän nam tín nöõ ñeán qui y thoï
giaùo, am tranh ñöôïc xaây döïng thaønh chuøa lôùn roäng.
Sau ñoù, toå sö Chôn Giaùc coøn döïng theâm chuøa Suøng Ñöùc ôû Phuù Laâm (hieän toïa laïc ôû caïnh ñöôøng
Huøng Vöông, thuoäc quaân 11, TPHCM).
Ngaøy muøng 9 thaùng 8 naêm Canh Tyù (1840), Hoøa thöôïng Lieãu Thoâng – Chôn Giaùc vieân tòch, ñoà
chuùng laäp thaùp thôø ôû hai chuøa Phuïng Sôn vaø Suøng Ñuùc. Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Lieãu Thoâng –
Chôn Giaùc laø Ñaït Phoå – Thanh Chieåu (1796 – 1842) ñaõ keá theá truï trì ôû chuøa Suøng Ñöùc, chuøa
Phuïng Sôn Töï khoâng coù ñeä töû keá theá boån ñaïo phaûi thænh sö Haûi Linh – Quaûng Trí veà truï trì chuøa
naøy.
Sö Haûi Linh – Quaûng Trí thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá ñôøi 40 chi phaùi Lieãu Quaùn truyeàn theo baøi keä:
“Thieät Teá Ñaïi Ñaïo, Taùnh Haûi Thanh Tröøng ...” thieàn sö Quaûng Trí teân tuïc laø Leâ Vaên Nuùi. Sö lo
truøng tu laïi chuøa.
Naêm 1860, quaân Phaùp chieám chuøa Caây Mai ñeå laøm ñoàn boùt. Ñaïo nghóa quaân choáng Phaùp cuûa
Nguyeãn Trung Tröïc cöû ngöôøi ñeán nguï ôû chuøa Suøng Ñöùc vaø chuøa Phuïng Sôn ñeå theo doõi hoaït
ñoäng quaân söï ôû ñoàn Caây Mai vaø chæ huy quaân du kích ñaùnh phaù quaân Phaùp ôû Gia Ñònh.
Sau khi thieàn sö Haûi Tònh – Quaûng Trí vieân tòch, ñeä töû laø Thanh Sôn – Ñaït Bích keá theá truï trì
chuøa Phuïng Sôn.
Ngaøy 14 thaùng 11 naêm Aát Muøi (1895), sö Thanh Sôn – Ñaït Bích vieân tòch ôû chuøa, nhöng khoâng
coù ñeä töû, neân sö huynh laø Hoøa thöôïng Thanh Maõn – Thieän ñònh truï trì chuøa Tònh Ñoä ôû Taân Sôn
Nhaát cöû ñeä töû laø sö Tröøng Ñaêng – Hueä Minh veà truï trì chuøa Phuïng Sôn.
Sö Hueä Minh hoaèng hoùa ôû chuøa Phuïng Sôn moät thôøi gian, laïi vaân du hoaèng hoùa, giao chuøa cho sö
Nhö Chaán – Thieän Nghóa ôû chuøa Giaùc Vieân (ñeä töû cuûa Hoøa Thöông Minh Khieâm – Hoaèng Aân) ôû
toå ñình Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân).
Naêm Quyù Maõo (1903), sö Nhö Chaán – Thieän Nghóa töï hoûa thieâu ñeå cuùng döôøng chö Phaät. Sö Hueä
Minh laïi phaûi veà lo tang leã vaø ôû laïi lo phuïng söï Tam Baûo.
Naêm 1909, sö troàng theâm caây Baïch mai ôû saân tröôùc chuøa, caây baïch mai nay vaãn coøn soáng cho
ñeán ngaøy nay 91992). Naêm Aát Maõo (1915), Hoøa thöôïng Hueä Minh truøng tu laïi chuøa roäng lôùn hôn.
Naêm Ñinh Hôïi (1947), Hoøa thöôïng Tröøng Ñaêng – Hueä Minh vieân tòch ôû chuøa Phuïng Sôn, sö ñeä
cuûa Hoøa thöôïng Hueä Minh laø Tröøng Thoâng – Hueä Thaønh ôû chuøa Long Trieâu (chôï Ñeäm) veà thay
theá truï trì chuøa Goø.
Hoøa thöôïng Tröøng Thoâng – Hueä Thaønh sanh naêm Maäu Tyù (1888), tòch ngaøy muøng 10 thaùng 11
naêm Aát Muøi (1955) thoï 68 tuoåi.
Ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Hueä Thaønh laø Taâm Dieäp – Phöôùc Quang keá theá truï trì chuøa Phuïng Sôn töø
ñoù cho ñeán ngaøy nay (1992).
Hoøa thöôïng Phöôùc Quang, teân laø Phan Vaên Dieäp sanh naêm Nhaâm Tuaát (1922) laø con cuûa sö
Hoàng Ngoïc – Thieän Dieäu truï trì chuøa Caây Mai. (Long vò ghi: “Mai Sôn ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá
Gia Phoå, huùy Hoàng Ngoïc – Thieän Dieäu, Phan coâng giaùc linh”. Ñieàu naøy xaùc minh laø chuøa Caây
May hay Mai Sôn töï khaùc vôùi chuøa Goø hay Phuïng Sôn töï).
Naêm 1969, Hoøa thöôïng Phöôùc Quang xaây coång tam quan roäng lôùn vaø myõ thuaät nhö hieän nay do
kieán truùc sö Nguyeãn Baù Laêng veõ kieåu.
417
Chuøa Phuïng Sôn xaây theo kieåu chöõ “Quoác” hay chöõ “Khaåu” nhö nhöõng chuøa ôû Hueá caát vaøo ñaàu
thôøi nhaø Nguyeãn, theá kyû 19: phía tröôùc laø chaùnh ñieän, caùch moät saân loä thieân laø nhaø giaûng, hai beân
laø Ñoâng lang vaø Taây lang noái lieàn nhaø giaûng vôùi chaùnh ñieän.
Chaùnh ñòeân ñöôïc döïng baèng coät troøn baèng goã quí to, cao vaø boùng, chaùnh ñieän thôø kieåu “tieàn Phaät
haäu Toå” (phía tröôùc thôø Phaät, phía sau thôø Toå). Ñieän Phaät coù nhieàu töôïng Phaät xöa baèng goã theáp
vaøng chaïm troå myõ thuaät, ñaëc bieät nhöùt laø töôïng Phaät baèng ñaù xöa vaø töôïng Toå sö Boà Ñeà Ñaït Ma
ñöôïc Hoøa thöôïng Hueä Minh thænh töø Haø Noäi veà.
Hai beân baøn thôø coù caëp caâu ñoái:
“Y baùt chôn truyeàn, chuùng chí moâng chieâm ñaïi ñöùc,
Boà ñeà thieän nieäm, nhaân taâm ngöôõng moä cao taêng”
(Chaân truyeàn y baùt, tín chuùng thaám nhuaàn ñöùc lôùn
Nieäm laønh boà ñeà, taâm ngöôøi ngöôõng moä cao taêng)
Trong khuoân vieân chuøa ngaøy xöa troàng nhieàu caây mai, sau chæ coøn 4 caây mai vaø hieän nay chæ coøn
caây baïch mai troàng töø naêm 1909.
Chuøa goø ngaøy xöa coù phong caûnh ñeïp, chuøa ñöôïc döïng treân ñænh ñoài, trong vöôøn troàng nhieàu caây
mai, hoa nôû vaøng muøa xuaân, döôùi chaân ñoài laø baøu sen, hoa nôû hoàng töôi vaøo muøa haï laø thaéng
caûnh cuûa Gia Ñònh thôøi xöa. Vì vaäy, duø ngay trong thôøi caùc phong traøo Caàn Vöông choáng Phaùp ôû
Nam Kyø, chuøa Goø laø chieán tuyeán cuûa nghóa quaân choáng giaëc, caùc laõnh tuï nghóa quaân duø baän vieäc
chieán ñaáu, nhöng tröôùc caûnh ñeïp cuûa vöôøn mai ñöôïm muøi thieân vò cuûa chuøa, trong nhöõng giaây
phuùt yeân laønh, moät nghóa só voâ danh naøo ñoù ñaõ saùng taùc baøi thô “Mai Khaâu töï” (chuøa Goø Mai)
nhö sau:
Thieàn moân haù xöù phoûng mai hoa,
Taïm hieát chinh tieân thuyeát phaïn gia
Höông nhaäp traø bình yeân chính noaõn
Nhöùt sinh traàn löï baùn tieâu ma.
Taïm dòch:
Vieáng chuøa tìm hieåu tích hoa mai,
Taïm gaùc göôm ñao luaän ñaïo thieàn
Höông quyeän bình traø ñang nguùt khoùi
Moät ñôøi traàn tuïc luïy nöûa tieâu tan (1)

(1) coù saùch cho raèng baøi thô naøy laø ôû chuøa Caây Mai (Mai Sôn Töï)

Ngoaøi caûnh ñeïp chuøa Phuïng Sôn coøn laø moät di tích khaûo coå quan trong. Trong loøng ñaát cuûa chuøa
Goø ñaõ tìm thaáy nhieàu di vaät xöa.

Hình: Thaùp cuûa Thieàn sö Ngoä Ñaïo – Töø Vaân ôû chuøa Taân Long (Cao Laõnh)

XVII. CHUØA PHÖÔÙC TÖÔØNG.

Chuøa Phöôùc Töôøng toïa laïc ôû soá 13/32 aáp Taêng Phuù, xaõ Taêng Nhôn Phuù, huyeän Thuû Ñöùc, Thaønh
phoá Hoà Chí Minh.
Chuøa Phöôùc Töôøng ñöôïc thieàn sö Phaät Chieáu – Linh Quang thaønh laäp vaøo haäu baùn theá kyû 18.
Thieàn sö Phaät Chieáu – Linh Quang sanh naêm Kyû Muøi (1739) vaø tòch vaøo naêm Maäu Thaân (1788)
laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn, thuoäc truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu –
Sieâu Baïch, truyeàn thöøa theo baøi keä “Ñaïo Boån Nguyeân ...” cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn.
Sau khi thieàn sö Phaät Chieáu – Linh Quang vieân tòch, ñeä töû laø thieàn sö Toå Thuaän – Ñöùc An keá theá
truï trì, vaøo khoaûng cuoái theá kyû 18 ñaàu theá kyû 19.
418
Sau khi thieàn sö Toå Thuaän – Ñöùc An vieân tòch, sö ñeä laø Toå Chôn – Phöôùc Quang leân thay truï trì.
Naêm Giaùp Ngoï (1834), ñôøi vua Minh Maïng, Hoøa thöôïng Toå Chôn – Phöôùc Quang truøng tu laïi
chuøa Phöôùc Töôøng. Trong taám bieån ñeà “Phöôùc Töôøng töï” ôû chuøa coù ghi “Khaùnh Haï Phöôùc Quang
Ñöôøng thöôïng Truøng Kieán” vaø “Minh Maïng, Giaùp Ngo ïnieân, Maïnh nguyeät coác nhöït ...”
Hoøa thöôïng Toå Chôn – Phöôùc Quang coù ñeä töû noåi danh laø:
- Thieàn sö Tieân Hieàn – Töø Minh (Dieäu Minh) keá theá truï trì chuøa Phöôùc Töôøng.
- Thieàn sö Tieân Kieän – Töø Taâm truï trì chuøa Chuùc Thoï (hay chuøa Thuû Huoàng) ôû Cuø Lao Phoá
(xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa, tænh Ñoàng Nai ngaøy nay)
Sau khi thieàn sö Tieâ Hieàn – Töø Minh vieân tòch, ñeä töû laø Ñaïi sö minh Hueä – Thaéng Phöôùc keá theá
truï trì chuøa Phöôùc Töôøng. Truï trì tieáp theo ñoù laø:
- Ñaïi sö Nhö Taàn – Phöôùc Hueä.
- Ñaïi sö Kieåu Löôïng – Taâm Thoï.
Vaøo theá kyû 20, keá theá truï trì chuøa Phöôùc Töôøng laø sö Hoùa Thoâng (sanh naêm 1916, chöa roõ naêm
tòch) sö Hoùa Thoâng hoaït ñoäng trong nhoùm Thieân Ñòa Hoäi, tham gia choáng Phaùp.
Sau thôøi gian bò suy vò, Hoøa thöôïng Phaùp Aán veà truï trì vaø trug höng laïi chuøa Phöôùc Töôøng.
Hoøa thöôïng Phaùp Aán sanh naêm Maäu Tyù (1888), queâ ôû Baø Ñieåm, xaõ Taân Thôùi Thöôïng, Hoùc Moân
(Gia Ñònh) töø luùc 7 tuoåi ñaõ theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Minh Phöông – Chôn Höông (hay Lieãu
Phöông) ôû chuøa Linh Nguyeân (Long An).
Hoøa thöôïng Phaùp Aán goùp nhieàu coâng ñuùc trong vieäc hoaèng truyeàn Phaät Giaùo ôû Nam Boä, coù
nhieàu ñeä töû noåi danh.
Sau khi Hoøa thöôïng Phaùp Aân vieân tòch, ñeä töû laø Hoàng Dieäp – Böûu Ngoïc keá theá truï trì cho ñeán
nay.
Chuøa Phöôùc Töôøng ñöôïc Hoøa thöôïng Böûu ngoïc truøng tu, chuøa naèm trong khu röøng nhoû thanh tònh
ôû ven thò traán Thuû Ñöùc, coøn giöõ moät khung caûnh trang nghieâm vaø phong quang cuûa choán thieàn
laâm. Chuøa coøn moät soá töôïng Phaät caâu ñoái xöa, trong ñoù coù hai caâu ñoái mang teân chuøa vôùi lyù ñaïo
Phaät thaâm saâu:
1. “Phöôùc haûi thaâm ba vaïn coå gia gia ñoàng nhuaän truï
Töôøng sôn tang thuùy thieân thu xöù xöù coäng qui”
(Muoân xöa bieån phöôùc soùng saâu, nhaø nhaø ñeàu ñöôïc thaám nhuaàn
Ngaøn naêm nuùi ñöùc cao vôøi, nôi nôi ñoàng ñeán qui y)
2. “Phöôùc haûi hoàng thaâm baûo thieät ñoä thoâng thieân giôùi ngoaïi
Töôøng vaân aùi ñaõi quùi haøo phoå ích vaïn nhôn gian”
(Bieån phöôùc aân saâu thuyeàn baùu giuùp, ngaøn coõi ñöôïc giaûi thoaùt.
Maây laønh tam baûo ñem ñieàu lôïi ñoä khaép muoân ngöôøi theá)

Hình: Chuøa Phöôùc Töôøng (Thuû Ñöùc)

XVIII. THIEÀN SÖ ÑAÏO TRUNG – THIEÄN HIEÁU (TOÀ ÑÆA).

Thieàn sö Ñaïo Trung – Thieän Hieáu, ñöôïc toân goïi laø Toå Ñæa, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 38.
Hieän chöa bieát roõ teân tuïc, queâ quaùn vaø haønh traïng, chæ bieát ñöôïc laø Toå Ñæa laø vò khai sôn vaø truøng
höng baûy chuøa:
- Chuøa Linh Sôn treân nuùi Baø Ñen (tænh Taây Ninh)
- Chuøa Hoäi Laâm hay chuøa Baø Tang (Hoác Moân – Gia Ñònh)
- Chuøa Beán Chuøa thuoäc vuøng Beán Döôïc (Hoác Moân)
- Chuøa Long Höng, thöôøng ñöôïc daân ñòa phöông goïi laø chuøa Toå ôû xaõ Caàu Ñònh (Tænh Thuû
Daâu Moät ngaøy xöa)
- Chuøa Hoäi Khaùnh (Thuû Daàu Moät)
419
 - Chuøa Hoäi Sôn (Thuû Ñöùc)
- Chuøa Böûu An (Beán Goã – Bieân Hoøa)
Theo truyeàn thuyeát ôû chuøa Toå (ôû caàu Ñònh tænh Soâng Beù), thieàn sö Thieän Hieáu, treân ñöôøng hoaèng
hoùa töø chuøa Hoäi Sôn (Thuû Ñöùc) thöôøng gheù nghæ taïm döôùi goác caây traâm ôû ven “Böng Ñæa” vì
vuøng böng naøy ñaát ñai phì nhieàu nhöng coù raát nhieàu ñæa. Noâng daân ôû vuøng Böng Ñæa thôøi ñoù
ngheùo naøn vì thieáu ruoäng troàng luùa trong khi böng laïi boû hoang vì nhieàu ñæa. Duø ngheøo, nhöng
noâng daân ôû ñaây thaáy sö thöôøng nghæ ñeâm ôû goác caây traâm ven bìa Böng Ñæa cöïc khoå vaø söông gioù
laïnh leõo, neân phaùt taâm hôïp nhau döïng cho sö moät am tranh ñeå taïm nghæ ngôi treân ñöôøng vaân du
hoaèng hoùa. Trong luùc ñoù, sö thaáy daân ñòa phöông coù moät vuøng ñaát böng roäng lôùn vaø phì nhieâu
nhöng laïi boû hoang vì naïn ñæa nhieàu. Ñoàn raèng moät hoâm, sö ra giöõa Böng Ñæa, ngoài thieàn ñeå chuù
nguyeän cho caùc con ñæa ñoù sôùm vaõng sanh, cho böng bôùt ñæa haàu giuùp daân ñòa phöông coù theå laøm
ruoäng troàng luùa ñöôïc ...
Khi sö ngoài thieàn chuù nguyeän, ñæa bu quanh vaø boø leân mình sö raát nhieàu, nhöng sö vaãn an nhieân
tieáp tuïc ngoài chí taâm chuù nguyeän coi nhö khoâng coù ñæa bu quanh.
Trong soá caùc con ñæa baùm treân mình sö, coù moät con ñæa raát to maøu traéng, coù leõ laø con ñæa chuùa, boø
leân naèm treân ñænh ñaàu cuûa sö, sö vaãn tieáp tuïc thaûn nhieân chuù nguyeän khoâng ñeå yù ñeán vieäc caùc
con ñæa ñang huùt maùu.
Moät thôøi gian troâi qua, con ñæa traéng töø ñænh ñaàu sö rôi xuoáng nöôùc vaø cheát, moät soá ñæa khaùc ñang
baùm treân mình sö cuõng töï nhieân cheát rôi xuoáng nöôùc, moät soá ñæa ôû quanh sö cuõng cheát.
Sau ñoù vuøng Böng Ñæa, soá ñæa giaûm daàn vaø ngöôøi daân baét ñaàu xuoáng böng laøm ruoäng ñöôïc vaø
daàn daàn, vuøng Böng Ñæa ñaõ töøng bò boû hoang trôû thaønh moät vuøng ruoäng luùa phì nhieàu, noâng daân
ñóa phöông troàng troït ñöôïc laøm aên phaùt ñaït vaø cuoäc soáng sung tuùc hôn.

Hình: Thaùp cuûa Toå Ñæa ôû chuøa Long Höng.

Töø ñoù daân ñòa phöông toân goïi thieàn sö Ñaïo Trung – Thieän Hieáu laø “Toå”, tuy nhieân sö khoâng cho
vaø daïy raèng: khi naøo sö vieân tòch ñem hoûa thieâu maø coøn laïi moät ngoùn tay, thì haõy goïi sö laø Toå.
Tuy nhieân daân ñòa phöông vaän toân goïi sö laø “Toå Ñæa”.
Naêm Giaùp daàn (1854 - ?) daân ñòa phöông ñaõ sung tuùc, hoïp nhau boû am tranh, döïng thaønh ngoâi
chuøa baèng caây, lôïp ngoùi roäng lôùn, ñöôïc Toå ñaët teân laø Long Höng (1). Nhöng daân ñòa phöông ít
goïi chuøaø Long Höng maø vaãn thöôøng goïi laø chuøa Toå.
Neáu Toå Ñaïo Trung khoâng phaûi laø Phaùp toân cuûa Toå Teá Giaùc maø laø phaùp toân cuûa moät vò toå thuoäc
chi phaùi Lieãu Quaùn (Thieät Teá Ñaïi Ñaïo ...) ôû mieàn Trung vaøo thì naêm laäp chuøa: Giaùp Daàn ñoù môùi
laø 1794 vaø vieân tòch vaøo 20 thaùng Chaïp naêm Kyû Muøi seõ laø ñaàu naêm 1800. Chôø tìm ñöôïc chaùnh
phaùp nhaõn taïng cuûa Toå Ñæa môùi bieát chaéc chaén naêm tòch laø 1800 hay 1860.
Ngaøy 20 thaùng 12 naêm Kyû Muøi (ñaàu naêm 1860 ?) vaøo giôø Muøi, Toå Ñæa vieân tòch taïi chuøa Long
Höng, Ñoà chuùng laøm leã hoûa thieâu, quaû nhieân trong tro taøn coøn laïi moät ngoùn tay nhö toå ñaõ noùi,
chöùng toû Toå laø vò chaân tu ñaéc ñaïo vaäy.
Theo taøi lieäu truyeàn laïi ôû chuøa Linh Sôn (nuùi Baø Ñen), truyeàn thöøa cuûa Toå Ñæa nhö sau:

Teá Giaùc – Quaûng Chaâu Laâm Teá ñôøi 36

Ñaïi Cô – Ñöùc Huaân Laâm Teá ñôøi 37
Ñaïo Trung – Thieän Hieáu Laâm Teá ñôøi 38
Taùnh Hieàn – Quaûng Thoâng
Thanh Thoï – Phöôùc Chí
Tröøng Tuøng – Chôn Thoaïi
Taâm Hoøa – Chaùnh Khaâm.
420
Nguyeân Boä Nguyeân Cô Nguyeân Chaát Nguyeân Caàn
Giaùc Ngoïc Giaùc Phuù Giaùc Ñieàn Gaùc Haïnh

(1) theo lôøi truyeàn cuûa Chuøa Toå, naêm Giaùp Daàn naøy laø 1794, nhöng neáu truyeàn thöøa treân, toå
Thieän Hieáu laø phaùp toân cuûa toå Teá Giaùc (1788 – 1875) thì Giaùp Daàn naøy phaûi laø 1854.

421
 Chöông XII.
PHAÄT GIAÙO PHAÙT TRIEÅN ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG SOÂNG CỬU
LONG.
Vaøo theá kyû 17, ngöôøi Vieät baét ñaàu sanh soáng ôû vuøng Baø Ròa – Ñoàng Nai – Saøi Goøn. Ñeán naêm
1679, moät soá töôùng só nhaø Minh vaø gia ñình khoâng chòu thaàn phuïc nhaø Thanh khi quaân Maõn
Thanh chieám Trung Quoác, ñaõ boû xöù sang Ñaøng Trong xin thaàn phuïc Chuùa Nguyeãn, Chuùa Hieàn
(Nguyeãn Phöôùc Taàn) ñaõ cho nhoùm ngöôøi nhaø Minh ñoù ñeán sinh soáng ôû vuøng Ñoàng Nai vaø Myõ
Tho.
- Toång binh Traàn Thöôïng Xuyeân vaø töôùng só cuøng gia ñình ñeán laäp cö ôû ñoàng baèng Ñoàng Nai.
- Toång binh Döông Ngaïn Ñòch vaø Phoù töôùng Hoaøng Tieán cuøng nhoùm töôùng só vaø gia ñình ñeán
laäp cö ôû Myõ Tho, sau phaùt trieån thaønh traán Ñònh Töôøng.
Vaøo khoaûng thôøi gian treân, Toång bing Maïc Cöûu cuøng moät soá ngöôøi Minh cuõng boû xöù sang sanh
soáng ôû vuøng Haø Tieân. Naêm 1708, Toång binh Maïc Cöûu xin thaàn phuïc chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu
vaø daâng ñaát Haø Tieân.
Töø ñoù, coâng cuoäc khai khaån laøm aên ôû vuøng ñaát môùi ñöôïc ñaåy maïnh, vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu
Long, ngaøy caøng truø phuù. Caùc taêng só ñi theo caùc nhoùm di daân ñoù ñeà an uûi tinh thaàn nhöõng ngöôøi
daân tha phöông vaø hoaèng döông Phaät phaùp, nhôø ñoù Phaät giaùo baét ñaàu truyeàn baù vaø phaùt trieån ôû
löu vöïc soâng Cöûu Long.
Noåi tieáng ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long thôøi ñoù laø:
- Hoøa thöôïng Hoaøng Long ôû Haø Tieân
- Hoøa thöôïng Long Thieàn ôû chuøa Hoäi Toân
- Hoøa thöôïng Toå Trí – Khaùnh Höng ôû chuøa Ñöùc Laâm vaø chuøa Hoäi Toân.
Sau ñoù Phaät Giaùo phaùt trieån roäng khaép mieàn Taây Nam Boä.

I. HOØA THÖÔÏNG HOAØNG LONG (? – 1737)

HOAÈNG HOÙA ÔÛ TRAÁN HAØ TIEÂN.
Hoøa thöôïng Hoaøng Long queâ ôû Bình Ñònh vaân du vaøo Haø Tieân, ñeán nuùi ôû phía baéc nuùi Vaân Sôn
5 daëm laäp chuøa tu haønh (sau goïi laø nuùi Baïch Thaùp). Caûnh chuøa thanh tònh, u tòch, theá nuùi quanh
co, coù caây caûnh ñeïp.
Hoøa thöôïng Hoaøng Long vaøo hoaèng hoùa Haø Tieân vaøo thôøi Toång binh Cöûu Ngoïc haàu Maïc Cöûu (?
– 1735). Cöûu Ngoïc haàu Maïc Cöûu laø moät Phaät töû thuaän thaønh, coù lieân heä vôùi chuøa Thaäp Thaùp Di
Ñaø ôû Bình Ñònh, coù leõ nhôø ñoù maø Hoøa thöôïng Hoaøng Long vaøo Haø Tieân Hoaèng Döông phaät
phaùp.
Naêm Bính Thìn (1736), Toâng ñöùc haàu Maïc Thieân Töù laäp Chieâu Anh caùc ñeå môùi caùc vaên nhaân taøi
hoa ñeán hoäi hoïp, xöôùng hoïa thô. Hoøa thöôïng Hoaøng Long ñöôïc môøi vaøo Chieân Anh Caùc.
Naêm Ñinh Tò (1737), Hoø thöôïng Hoaøng Long vieân tòch ôû chuøa treân nuùi, moân ñeä laäp thaùp 7 töøng
ñeå taùnh haøi coát, thaùp maøu traéng, neân töø ñoù daân ñòa phöông goïi nuùi ñoù laø nuùi Baïch Thaùp.
Trong saùch Gi Ñònh thaønh thoâng chí phaàn cheùp veà nuùi soâng ôû traán Haø Tieân, khi vieát veà nuùi Baïch
Thaùp, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc ñaõ vieát nhö sau:
“ÔÛ phía Baéc Baïch Vaân Sôn 5 daëm (nuùi Baïch Thaùp) coù theá nuùi quanh co, caây xanh töôi toát, coù
thaày taêng ôû Qui Nhôn (Bình Ñònh) laø Ñaïi Hoøa thöôïng Hoaøng Long ñeán laäp chuøa ôû ñaáy.
Ñôøi vua Tuùc Toâng Hieáu Minh Hoaøng ñeá naêm thöù 13 laø naêm Ñinh Tî (1737), Hoøa thöôïng maát, ñoà
ñeä cuûa oâng xaây thaùp 7 töøng ñeå traân taøng coát xaù lôïi. Moãi khi ñeán tieát Tam Nguyeân (1) vaø Phaät

421
Ñaûn thì coù con haïc ñen ñeán chaàu, con vöôïn xanh daâng cuùng quaû, löu luyeán boài hoài nhö coù yù
muoán tham thieàn thính phaùp, ñaùng goïi laø nôi “Tònh ñoä tieâu dao vaäy !” (3)

(1) Tam nguyeân: Thöôïng nguyeân (raèn thaùng gieâng), Trung nguyeân (raèm thaùng 7) Haï nguyeân
(raèm thaùng 10).
(2) Phaät Ñaûn: muøng 8 thaùng 4 aâm lòch.
(3) Gia Ñònh thaønh thoâng chí: baûn dòch cuûa Tu Trai Nguyeãn Vaên Taïo, quyeån thöôïng, trang
104 – 105.

MOÄT SOÁ CHUØA AM ÔÛ TRAÁN HAØ TIEÂN.

Traán Haø tieân ñöôïc saùt nhaäp vaøo laõnh thoå Ñaøng Trong vaøo naêm 1708, khi Maïc Cöûu daâng ñaát naøy
cho chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu. Phaät Giaùo cuõng phaùt trieån ôû ñaây, noåi tieáng nhöùt laø Hoøa thöôïng
Hoaøng Long hoaèng hoùa ôû nuùi Baïch Thaùp.
Ngoaøi ra, moät soá taêng só khaùc, chöa roõ haønh traïng, cuõng ñaõ tu haønh ôû nhieàu chuøa an treân caùc nuùi
non ôû traán Haø Tieân.
· CHUØA PHUØ DUNG.
Chuøa Phuø Dung ôû phía Taây Nam nuùi Phuø Dung, Nuùi Phuø Dung caùch phía Taây Baéc traán Haø Tieân
hôn moät daëm. Chuøa ôû chaân nuùi laïi gaàn thò traán neân thieàu söï thanh tònh. An toaøn haàu Trònh Hoaøi
Ñöùc vieát trong saùch Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí nhö sau: “Chuøa Phuø Dung ôû phía Taân Nam chaân
nuùi, chuoâng moõ lao xao, tieáng kinh keä laãn tieáng oàn aøo giöõa chôï, roõ ra quang caûnh nöûa tuïc nöûa
Taêng “
· CHUØA ÑÒA TAÏNG.
Chuøa Ñòa Taïng naèm treân nuùi Ñòa Taïng, ôû phía Baéc traán Haø Tieân, caùch nuùi Phuø Dung 5 daëm.
Chuøa Ñòa Taïng raát thanh tònh vaø trang nghieâm, ai vaøo ñeán coång chuøa thì caûm thaáy giaûm bôùt loøng
phaøm tuïc, thaät laø caûnh giôùi ñöa ñeán ñaát Phaät.
Ñaây laø caûnh “Tieâu Töï Hieåu chung” (chuoâng sôùm chuøa Tieâu) trong möôøi caûnh ñeïp Haø Tieân.
· CHUØA BAÏCH VAÂN TREÂN NUÙI VAÂN SÔN.
Chuøa Baïch Vaân treân nuùi Vaân Sôn, caùch phía Baéc nuùi Ñòa Taïng moät daëm röôõi.
Chuøa Baïch Vaân coù caûnh trí u tòch, naèm trong röøng truùc neân thô, caùc ngoâi thaát cuûa chö taêng naèm
giöõa caây hoa raäm rôïp, treân ñænh nuùi ñaù cheânh veánh, sôùm chieàu khoùi maây phaøng phaát.
Ñaây laø caûnh “Thaïch ñoäng thoân vaân” (Ñoäng ñaù nuoát maây) trong 10 caûnh ñeïp cuûa traán Haø Tieân.
· NI COÂ HOÏ TOÁNG VÔÙI VIEÄN QUAN AÂM TREÂN ÑAÛO ÑAÏI KIM.
Ni coâ hoï Toáng ñöôïc gia ñình laäp am treân nuùi Ñaïi Kim ñeå tu haønh (Xem chöông: Caùc nöõ Taêng ôû
Ñaøng Trong).
Ñaûo Ñaïi Kim laø caûnh “Kim döï lan ñaøo” (Ñaûo kim ngaên soùng) trong 10 caûnh ñeïp ôû traán Haø Tieân.

II. HOØA THÖÔÏNG LONG THIEÀN VAØ CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA
ÔÛ CHUØA HOÄI TOÂN (TÆNH BEÁN TRE).
Chuøa Hoäi Toân ôû laøng Quôùi Sôn, huyeän Chaâu Thaønh, tænh Beán Tre. Töø beán phaø Raïch Mieãu ñi
theo ñöôøng ñeán huyeän Bình Ñaïi, nhöng chæ ñi boä 5km, reõ vaøo ñöôøng ñaát nhoû phía beân traùi ñöôøng,
ñi khoaûng 500m laø ñeán chuøa Hoäi Toân.
Chuøa ñöôïc Hoøa thöôïng Long Thieàn thaønh laäp vaøo giöõa theá kyû 17, döôùi trieàu chuùa Voõ Vöông
Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) nieân hieäu Caûnh höng, ñôøi vua Leâ Hieån Toâng (1)

(1) Xem theâm saùch Tænh Beán Tre cuûa Huyønh Minh.

422
Hoøa thöôïng Long Thieàn, teân tuïc laø Ñaït, queâ ôû nuùi ñaù, quaän Moä Ñöùc, tænh Quaûng Ngaõi, tu hoïc ôû
Nuùi Ñaù queâ nhaø.
Naêm 1744, chuùa Voõ Vöông muoán toå chöùc laõnh thoå Ñaøng Trong thaønh moät nöôùc ngang haøng vôùi
Ñaøng Ngoaøi cuûa Chuùa Trònh vaø vua Leâ, neân cho caûi toå haønh chaùnh xaõ hoäi ôû Ñaøng Trong. Chuùa
Voõ Vöông phaùt ñoäng phong traøo di cö vaøo vuøng ñaát môùi ôû mieàn Nam, vuøng ñaát phì nhieâu vaø truø
phuù cuûa löu vöïc soâng Cöûu Long (Tieàn Giang) vaø soâng Ñoàng Nai.
Hoøa thöôïng Long Thieàn theo lôùp daân di cö vaøo vuøng ñaát thuoäc huyeän Bình Ñaïi ôû beân bôø soâng
Tieàn, laäp chuøa Hoäi Toân ñeå hoaèng döôïng Phaät phaùp, giaùo hoùa vaø phoå ñoä lôùp daân di cö ngheøo khoå
phaûi xa queâ höông ñeán vuøng ñaát khaùch queâ ngöôøi xa laï...
Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa, Hoøa thöôïng Long Thieàn ñaõ lôùn tuoåi neân veà thaêm queâ, nhöng bò
beänh vaø vieân tòch ôû chuøa Nuùi Ñaù, ñoà chuùng laøm leã hoûa taùng, thaân xaùc cuûa Hoøa thöôïng bò thieâu
huûy, nhöng coøn laïi ngoùn tay uùt ñöôïc thôø ôû huøa naøy.
Thay theá truï trì chuøa Hoäi Toân laø thieàn sö Toå Trí – Khaùnh Höng. Sö Khaùnh Höng thuoäc phaùi thieàn
Laâm Teá, ñôøi thöù 36, laø ñeä töû cuûa Hoøa Thöôïng Phaät Tónh – Töø Nghieâm giaùo hoùa ôû chuøa Höng
Long, truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn: “Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh Phaät
Toå Tieân...” Thieàn sö Khaùnh Höng tu hoïc ôû chuøa Höng Long, sau ñoù ñeán truï trì chuøa chuøa Ñöùc
Laâm ôû thoân Phuù Hoäi, tænh Ñònh Töôøng (nay thuoäc phöôøng 3 thaønh phoá Myõ Tho, tænh Tieàn Giang).
Sau khi Hoøa thöôïng Long Thieàn tòch, thieàn sö Khaùnh Höng veà chuøa Hoäi Toân hoaèng hoùa.
Thieàn sö Khaùnh Höng truï trì chuøa Hoäi Toân vaøo thôøi vua Gia Long (1802 – 1820). Sö ñaõ ñöùng ra
truøng tu laïi chuøa, toâ taïo töôïng Phaät vaø phaùp khí. Ñaïi hoàng chung hieän coøn taïi chuøa ñöôïc ñuùc vaøo
naêm Aát Söûu (1805) vôùi sö chöùng minh cuûa sö. Treân chuoâng coù khaéc: Gia Long, Aát Söûu nieân thaäp
nhöït nguyeät, kieán nhöït chuù cuùng... Thaäp phöông boån ñaïo ñoàng chuù ñaïi hoàng chung cuùng.
Hoäi Toân töï thöôïng Khaùnh haï Höng chöùng minh.
Hoøa thöôïng Toå Trí – Khaùnh Höng vieân tòch vaøo ngaøy muøng 9 thaùng 7 aâm lòch (chöa roõ naêm naøo)
vaø hieän chöa bieát Hoøa thöôïng Khaùnh Höng tòch ôû chuøa Hoäi Toân hay chuøa Ñöùc Laâm vì hai chuøa
naøy coù nhieàu thaùp xöa nhöng bia ñaõ môø maát chöõ khoâng coøn ñoïc ñöôïc vaø vì caû hai chuøa naøy ñeàu
coù thôø long vò cuûa Hoøa thöôïng.
- Long vò ôû chuøa Hoäi Toân ghi: “Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, Hoäi Toân Ñöôøng thöôïng
huùy Toå Trí, thöôïng Khaùnh haï Höng Hoøa thöôïng giaùc linh. Thaát nguyeät cöûu nhöït thò tòch”.
- Long vò ôû chuøa Ñöùc Laâm cuõng ghi: “Laâm Teá chaùnh toâng, Tam thaäp luïc theá, Ñöùc Laâm Ñöôøng
thöôïng, huùy Toå Trí, thöôïng Khaùnh haï Höng Ñaïi laõo Hoøa thöôïng giaùc linh chi vò”.
Hoøa thöôïng Khaùnh Höng coù nhieàu ñeä töû noåi danh nhö:
- Thieàn sö Tieân Tònh – Baûo Chaát keá theá truï trì chuøa Hoäi Toân.
- Thieàn sö Baûo Thieân huùy Tieân Kieán, Baûo Quang huùy Tieân Töôøng, Aán Toâng huùy Tieân Vaân keá
theá truï trì chuøa Ñöùc Laâm.
- Thieàn sö Töø Laâm huùy Tieân Hieän truï trì chuøa Saéc Töù Linh Thöùu vaø chuøa Böûu Laâm (tænh Tieàn
Giang), vua Minh Maïng môøi tham döï ñaïi trai ñaøn ôû chuøa Thieân Muï, taïi kinh ñoâ Phuù Xuaân
(Hueá) vaøo naêm 1821 vaø ñöôïc Boä Leã ban ñoä ñieäp sau khi saùt haïch veà Phaät phaùp, trong soá hôn
500 vò, chæ caáp coù 50 ñoä ñieäp.
Hoøa thöôïng Khaùnh Höng coù ñeä töû vaø phaùp toân hoaèng hoùa khaép caùc tænh mieàn Taây Nam Boä vaø
coøn truyeàn thuøa cho ñeán ngaøy nay.
Keá theá truï trì ôû chuøa Hoäi Toân sau khi Hoøa thöôïng Khaùnh Höng vieân tòch laø:
- Thieàn sö Baûo Chaát huùy Tieân Tònh.
- Sau khi sö Baûo Chaát, ñeä töû laø thieàn sö Quaûng Giaùo huùy Minh Chaùnh keá theá truï trì.

423
- Keá theá thieàn sö Quaûng Giaùo laø Yeát ma Taâm Ñònh huùy Nhö Öng. Yeát ma Taâm Ñònh hoaèng
hoùa ôû chuøa Hoäi Toân vaøo thôøi vua Töï Ñöùc (1847 – 1883). Chuøa xaây caát ñaõ laâu ngaøy neân bò hö
muïc, vì vaäy Höông chaùnh Nguyeãn Quang Ninh, hôïp cuøng höông chöùc vaø taêng ni, boån ñaïo cuûa
chuøa truøng tu laïi chuøa döôùi söï chæ ñaïo vaø khuyeán khích cuûa Yeát ma Taâm Ñònh. Treân moät caây
keøo cuõ cuûa chuøa coù khaéc caùc chöõ sau:
“Thöôïng löông Giaùp Thaân nieân, thaäp nhò nguyeät, thaäp töù nhöùt, Söûu thôøi, khuyeán thuû Taâm Ñònh
Thieàn sö.
Höông chaùnh Nguyeãn quang Ninh (1) hieäp boån thoân, höông chöùc, boån ñaïo taêng ni, thieän nam tín
nöõ...”.

(1) Gia toäc cuûa oâng Nguyeãn Quang Ninh hieän nay moät soá coøn ôû Myõ Tho.

Nhö vaäy laø chuøa Hoäi Toân ñaõ ñöôïc truøng tu laïi vaøo ngaøy 14 thaùng 12 naêm Giaùp Thaân, nieân hieäu
Töï Ñöùc, töùc cuoái naêm 1884 ñaàu naêm 1885.
Naêm Bính Tuaát (1886) ñôøi vua Ñoàng Khaùnh, Yeát ma Taâm Ñònh coøn ra Kinh ñoâ Hueá ñeå ñuùc moät
soá töôïng Phaät vaø töôïng Thaäp Ñieän Dieâm Vöông thænh veà thôø ôû chuøa Hoäi Toân vôùi söï hoã trôï veà
vaät chaát cuûa Höông chaùnh Nguyeãn Quang Ninh vaø Boån ñaïo cuûa chuøa.
Yeát ma Nhö Öng – Taâm Ñònh vieân tòch taïi chuøa Hoäi Toân, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân
vieân chuøa.
Keá theá truï trì chuøa laø sö ñeä cuûa Yeát Ma Taâm Ñònh, töùc giaùo thoï Chaùnh Hoøa huùy Nhö Nieäm, ñôøi
39 phaùi thieàn Laâm Teá.
Sau khi Giaùo thoï Chaùnh Hoøa tòch thay theá truï trì chuøa laø Thieàn sö Chôn Tònh huùy Nguyeân Theá.
Chuøa Hoäi Toân ngaøy xöa coù khaéc baûn goã ñeå in kinh, neân hieän nay coøn moät soá baûng goã. Chuøa hieän
coøn moät soá coå vaät vaøo theá kyû 19: Ñaïi hoàng chung (ñuùc naêm 1805), tieåu hoàng chung ñuùc vaøo ngaøy
raèm thaùng 4 naêm Ñinh Hôïi (1887 - ?), caùc töôïng Thaäp Ñieän Dieâm Vöông ñuùc ôû Hueá vaøo naêm
1886, taám bieån ñeà “Hoäi Toân töï” (chöõ Nho) taïo naêm Nhaâm Daàn...
Chuøa Hoäi Toân xöa ñaõ hö hoaïi theo thôøi gian, hieän nay ñöôïc daân chuùng ñòa phöông xaây caát môùi
baèng vaät lieäu naëng nhöng vaãn giöõ ñöôïc phaàn naøo loái kieán truùc xöa.
Nhaø haäu Toå hieän thôø long vò caùc toå sö phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 35 vaø 35 nhö:
- Laâm Teá chaùnh toâng, thaäp tam töù theá, Di Ñaø ñöôøng thöôïng, huùy Minh Giaùc, thöôïng Kyø haï
Phöông ñaïi laõo Hoøa thöôïng Giaùc Linh.
- Laâm Teá chaùnh toâng, thaäp tam töù theá, Böûu Laâm Ñöôøng thöôïng, huùy Minh Haûi, thöôïng Töù
haï Haøng Ñaïi laõo Hoøa thöôïng linh vò.
- Laâm Teá chaùnh toâng, thaäp tam nguõ theá, Höng Long Ñöôøng thöôïng huùy Phaät Tænh, thöôïng
Töø haï Nghieâm, Ñaïi laõo hoaø thöôïng linh vò.
- Laâm Teá chaùnh toâng, thaäp tam nguõ theá, Thaùi Bình ñöôøng thöôïng, huùy Thieät Nha (?),
thöôïng Thieän haï Quaû Hoøa thöôïng linh vò.
- ...
Khuoân vieân chuøa ngaøy xöa raát roäng, hieän coøn moät soá thaùp cuûa chö Toå thôøi xöa, nhöng bia cuûa
caùc thaùp naøy haàu heát ñaõ bò maát hay chöõ ñaõ bò môø khoâng coøn ñoïc ñöôïc, chæ coù thaùp coù bia coøn ñoïc
ñöôïc laø thaùp Yeát ma Nhö Öng – Taâm Ñònh.

PHOÅ HEÄ TRUYEÀN THÖØA ÔÛ CHUØA HOÄI TOÂN.

LAÂM TEÁ

424
Ñôøi 35 Phaät Tænh – Töø Nghieâm
(Chuøa Höng Long)
Ñôøi 36 Toå Trí – Khaùnh Höng
(Chuøa Hoäi Toân)
Ñôøi 37 Tieân Tinh Tieân Thieän Tieân Kieán Tieân Töôøng Tieân Vaân
Baûo Chaát Töø Laâm Baûo Thieân Baûo Quang Aán Toâng
Ñôøi 38 Minh Chaùnh – Quaûng Giaùo Minh Ñaït – Huyeàn Döông
Ñôøi 39 Nhö Öng – Taâm Ñònh Nhö Lyù – Thieân Tröôøng.
... ,,,

Hình:
- Chuøa Saéc töù Linh Thöùu
- Chuøa Vónh Traøng

III. THIEÀN SÖ TIEÂN HIEÄN – TÖØ LAÂM (1780 – 1895)

HOAÈNG HOÙA ÔÛ CHUØA SAÉC TÖÙ LINH THÖÙU VAØ CHUØA BÖÛU LAÂM.
Thieàn sö Töø Laâm huùy Tieân Hieän thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 37 teân tuïc laø Phaïm Vaên Ö,
sanh naêm Canh Tyù (1780) taïi thoân Phuù Hoäi, huyeän Kieán Hoøa, phuû Kieân An, tænh Ñònh Töôøng
(nay thuoäc phöôøng 3, thaønh phoá Myõ Tho, tænh Tieàn Giang).
Thieàn sö Töø Laâm qui y thoï giôùi vôùi Hoøa thöôïng Toå Trí – Khaùnh Höng, truï trì chuøa Ñöùc Laâm ôû
queâ nhaø (thoân Phuù Hoäi), coù leõ xuaát gia töø nhoû. Sau ñoù Hoøa thöôïng Khaùnh Höng qua truï trì chuøa
Hoäi Toân ôû laøng Quôùi Sôn, huyeän Chaâu Thaønh, tænh Beán Tre, thieàn sö Töø Laâm cuõng theo tu hoïc
vôùi thaáy.
Naêm 1803, vaøo thôøi vua Gia Long môùi leân ngoâi, baø Nguyeãn Thò Ñaït phaùt taâm xaây döïng chuøa
Böûu Laâm ôû thoân Phuù Hoäi sau khi hoaøn thaønh baø thænh thieàn sö Töù Laâm veà truï trì chuøa naøy.
Thieàn sö Töø Laâm laø böïc tu haønh chaân chính, giôùi haïnh tinh nghieâm, sôû hoïc uyeân baùc, thoâng hieåu
Tam taïng kinh ñieån neân sôù, noåi danh ôû mieàn Nam. Naêm Minh Maïng thöù möôøi moät (1830) vua
cho laäp ñaïi trai ñaøn Chuùc Hoå, möøng vua 40 tuoåi vaø trai ñaøn Baït Ñoä chieán só traän vong vaø caùc
vong hoàn khoâng nôi thôø töï, taïi chuøa Thieân Muï ôû Kinh Ñoâ Phuù Xuaân (Hueá ngaøy nay). Vua cho
trieäu môøi moät soá danh taêng ôû caùc tænh trong nöôùc veà döï. Sau ñaïi trai ñaøn hoaøn maõn, vua sai boä leã
môû cuoäc saùt haïch caùc taêng só döï trai ñaøn ñoù ñeå caáp giôùi ñao vaø ñoä ñieäp, ban thöôûng vaø ñaõi tieäc
chay roài cho veà. Boä Leã choïn ñöôïc 50 vò, trong ñoù coù thieàn sö Töø Laâm. Nhöng maõi cho ñeán naêm
Thieäu Trò nguyeân nieân (1841), Boä Leã môùi caâp Ñoä ñieäp naøy hieän coøn ñöôïc löu giöõ taïi chuøa Böûu
Laâm. Naêm 1841, vua Thieäu Trò cho ñoåi teân chuøa “Saéc Töù Long Tuyeàn töï” ôû Xoaøi Hoät, thaønh
“Saéc Töù Linh Thöùu töï” vaø sau ñoù thieàn sö Töø Laâm ñöôïc cöû veà truï trì chuøa naøy.
Chuøa Saéc töù Linh Thöùu luùc ñaàu laø moät am tranh nhoû do muïc ñoàng döïng leân ôû Xoaøi Hoät, sau ñoù
Thieàn sö Thieät Thaønh – Nguyeät Hieän (1759 – 1815) môùi xaây döïng lôùn thaønh chuøa Long Tuyeàn.
Trong thôøi gian Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh choáng nhaø Taây Sôn coù laàn bò thua, chaïy troán
vaøo chuøa Long Tuyeàn, ñöôïc thieàn sö Nguyeät Hieän giaáu vaøo Ñaïi hoàng chung cuûa chuøa môùi thoaùt
naïn. Vì vaäy naêm Gia Long thöù 10 (1811), vua môùi Saéc töù cho chuøa thaønh “Saéc töù Long Tuyeàn
töï”. Naêm Thieäu Trò nguyeân nieân (naêm 1841), vua cho ñoåi teân chuøa laø “Saéc töù Linh Thöùu töï”
trong saùch Ñaïi Nam nhaát Thoáng chí, muïc Töï Quaùn, tænh Ñònh Töôøng, vieát veà chuøa Saéc töù Linh
Thöùu nhö sau: “ÔØ ñòa phaän xaõ Thaïnh Phuù, huyeán Kieán Höng, chuøa naøy ñaõ toái coå maø coù danh
thaéng. Naêm Gia Long thöù 10 (1811), Ngöï töù teân chuøa laø Long Tuyeàn töï. Naêm Thieäu Trò nguyeân
nieân ñoåi laïi teân chuøa laø “Linh Thöùu töï”.

425
Thieàn sö Töø Laâm truøng tu laïi chuøa Linh Thöùu, coù leõ trong dòp naøy sö ñaõ ñaët caëp caâu ñoái nhaéc
ñeán vieäc ñoåi teân chuøa naøy nhö sau:
“Saéc ngöï ñònh long tuyeàn thaïnh hi ñaïo traøng thuaän caûnh hoaèng khai thaønh tònh caûnh.
Töù pheâ töôøng linh thöùu phuù taïi Phaät phaùp bình taâm phaùt nguyeän dieäu huyeàn taâm”
Ngoøi yù nghóa veà Phaät phaùp, hai caâu ñoái naøy coøn cho chuùng ta bieát ñöôïc laø chính vua ñaõ ngöï, pheâ
saéc töù cho chuøa Long Tuyeàn vaø sau ñoåi laïi laø Linh Thöùu ôû xaõ Thaïnh Phuù, tænh Ñònh Töôøng vôùi
caùc chöõ: “Saéc Töù”, “Ngöï pheâ”, “Ñònh Töôøng”, “Long Tuyeàn”, “Linh Thöùu”, “Thaïnh phuù”.
Thieàn sö Töø Laâm laø böïc ña vaên neân ñaõ ñaët hoaëc choïn moät soá caâu ñoái coù yù nghóa thaâm saâu vaø
ñaëc saéc ôû chuøa Böûu Laâm nhö:
1. “Böûu ñieän linh lung böûu ñaøn thanh tònh, böûu saùt trang nghieâm nhö Thöùu laõnh.
Laâm hoa höông phuùc moäc uaát maäu, laâm tuøng thaønh töïu toå kyø vieân”
(Böûu ñieän ñeïp lung linh, ñaøn baùu thanh tònh, baûo saùt trang nghieâm nhö non Thöùu.
Laâm hoa thôm phöng phöùc, caây röøng xanh toát, tuøng laâm thaønh töïu töïa kyø vieân.)
2. “Phaät nhöït Taêng huy tam giaùo trang nghieâm phoå lôïi vónh thuøy vaïn coå
Phaùp vaân hoäi chuyeån nhaát taâm thanh tònh quang minh bieán chieáu thaäp phöông”
(Trôøi giaùc ngoä raïng soi tam giaùo trang nghieâm loãi laïc thaám nhuaàn muoân thuôû.
Maây chaùnh phaùp vaàn vuõ nhaát taâm thanh tònh aùnh saùng toû khaép möôøi phöông).
Hoaëc:
“Ngoïc chaát giaùng hoaøng cung, Cöûu Long phuùn thuûy teà moäc duïc.
Kim thaân tu tuyeát laõnh haøm hoa baùch ñieåu coäng trieàu tham”
(Thaùnh nhi giaùng hoaøng cung, phun nöôùc chín roàng cuøng taêm röûa.
Thaân Phaät tu nuùi tuyeát, ngaäm hoa, chim choùc thaûy haày beân).
Ñeán ñaàu thôøi vua Töï Ñöùc (1848 – 1883), Hoøa thöôïng Töø Laâm trôû veà truï trì chuøa Böûu Laâm vaø
vieân tòch taïi chuøa vaøo giôø Tuaát, ngaøy 19 thaùng 5 naêm Kyû Muøi (naêm 1859), ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong vöôøn phía sau chuøa.
Chuøa Böûu Laâm vaø chuøa Saéc töù Linh Thöùu ñeàu coù thôø long vò cuûa Hoøa thöôïng Töø Laâm, ghi nhö
sau:
“Saéc Töù Linh Thöùu töï, tuø Laâm Teá chaùnh toâng, Böûu Laâm Ñöôøng thöôïng, Tam thaäp thaát theá, huùy
Tieân Hieän, thöôïng Töø haï Laâm, Ñaïi laõo Toå Hoøa thöôïng giaùc linh toïa vò”
Hoøa thöôïng Töø Laâm coù nhieàu ñeä töû noåi danh ôû tænh Ñònh Töôøng vaø saùu tænh Nam Kyø thôøi ñoù nhö:
- Thieàn sö Huyeàn Döông, huùy Minh Ñaït, keá theá truï trì chuøa Böûu Laâm.
- Thieàn sö Tö Trung, huùy Minh Phöôùc, truï trì chuøa Saéc töù Linh Thöùu (Xaõ Phuù Thaïnh,
huyeän Chaâu Thaønh, tænh Tieàn Giang)
- Thieàn sö Nhöït Luaân, huùy Minh Giaùm, truï trì chuøa Linh Phong (Beán Tranh, tænh tieàn
Giang)
- ...
PHOÅ HEÄ TRUYEÀN THÖØA.
Phaùi Laâm Teá
Ñôøi 35 Phaät Tónh – Töø Nghieâm (Chuøa Höng Long)
Ñôøi 36 Toå Trí – Khaùnh Höng (chuøa Hoäi Toân, tænh Beán Tre)
Ñôøi 37 Tieän Hieän Tieân Tònh Tieân Töôøng
Töø Laâm Baûo Chaát Baûo Quang
Ñôøi 38 Minh Ñaït Minh Phöôùc Minh Giaùm
Huyeàn Döông Tö Trung Nhöït Luaân
Ñôøi 39 Nhö Lyù
Thieân Tröôøng ... ...

426
Hình: Chuøa Böûu Laâm (Cai Beào)

IV. CHUØA BÖÛU LAÂM (CHUØA TOÅ – CAÙI BEØO)

Chuøa Böûu Laâm coøn ñöôïc goïi laø chuøa Toå ôû raïch Caùi Beøo, laøng Bình Haøng Trung, huyeän Cao
Laõnh, tænh Ñoàng Thaùp.
Hieän chöa bieát roõ chuøa Böûu Laâm ñöôïc xaây döïng vaøo naêm naøo, coù theå ñaây laø ngoâi chuøa xöa nhaát
ôû Cao Laõnh vaø vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Theo long vò ñang ñöôïc thôø ôû chuøa, coù hai long vò xöa
nhöùt laø:
- Teá thöôïng chaùnh toâng, 33 theá, huùy Taùnh Nhaãn, thöôïng Thieän haï Chaâu Ñöôøng thöôïng
Giaùc Linh, Toå sö ngheâ toøa.
- Laâm Teá chaùnh toâng, 34 theá, huùy Haûi Nguyeän, thöôïng Thieän haï yù Ñaïi sö giaùc linh toïa vò
Phía tröôùc chuøa coù thaùp cuûa Toå Taùnh Nhaãn – Thieän Chaâu môùi ñöôïc truøng tu laïi. Qua thaùp coå naøy
vaø long vò, coù theå chuøa Böûu Laâm do Toå sö Taùnh Nhaãn – Thieän Chaâu thaønh laäp vaøo theá kyû 18.
Khoaûng cuoái theá kyû 19, thieàn sö Minh Thoâng Haûi Hueä veà truï trì vaø truøng tu laïi chuøa Böûu Laâm.
Thieàn sö Minh Thoâng – Haûi Hueä thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 38 queâ ôû Laáp Voø (Sa Ñeùc), leân
Ñoàng Nai tu hoïc vôùi Hoøa thöôïng Tieân Boån – Tònh Caên ôû chuøa Ñaïi Giaùc, treân Cuø Lao Phoá, nay laø
xaõ Hieäp Hoøa, thaønh phoá Bieân Hoøa. Thieàn sö Minh Thoâng – Haûi Hueä laø phaùp toân cuûa Hoøa thöôïng
Toå Aán – Maät Hoaèng (1735 – 1835) noåi tieáng ôû Ñoàng Nai, ñöôïc vua Gia Long cöû laøm Taêng Cang
chuøa Thieân Muï ñaàu tieân vaøo thôøi caùc vua nhaø Nguyeãn, sau ñoù veà truï trì chuøa Quoác Aân ôû Kinh ñoâ
Phuù Xuaân (Hueá) hoaèng hoùa ôû ñaây, noåi tieáng khaép nöôùc thôøi ñoù.
Sau thôøi gian tu hoïc ôû chuøa Ñaïi Giaùc, thieàn sö Haûi Hueä ñöôïc cöû veà truï trì chuøa Kim Cang ôû Bình
Thaûo (Ñoàng Nai) chuøa naøy ñaõ ñöôïc Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch thaønh laäp caøo cuoái theá kyû
17.
Naêm 1893, thieàn sö Haûi Hueä veà keá theá truï trì chuøa Ñaïi Giaùc.
Naêm 1896, thieàn sö Minh Thoâng – Haûi Hueä laïi veà Hoaèng Döông phaät phaùp ôû queâ nhaø. Thieàn sö
Haûi Hueä vaân du hoaèng hoùa raát nhieàu chuøa ôû vuøng Sa Ñeùc – Ñoàng Thaùp Möôøi.
- Chuøa Linh Thöùu ôû Laáp Voø (Sa Ñeùc)
- Chuøa Hoäi Phöôùc ôû Lai Vung (Sa Ñeùc)
- Chuøa Thieân Phöôùc ôû Hoäi An Ñoâng (Sa Ñeùc)
- Chuøa Hoäi Khaùnh (Cao Laõnh).
- Chuøa Böûu Laâm ôû Caùi Beøo (Cao Laûnh)
- ...
Vaøo ñaàu theá kyû 20 Hoøa thöôïng Minh Thoâng – Haûi Hueä veà truï trì toå ñình Böûu Laâm. Ngaøy 27
thaùng 6 naêm Nhaâm Daàn (1902) chöùng minh cho vieäc chuù taïo ñaïi hoàng chung chuøa Böûu Laâm, treân
chuoâng naøy coù khaéc: “Phong Naãn Toång, Bình Haøng Trung xaõ, Böûu Laâm töï, Haûi Hueä Ñaïi laõo
Hoøa thöôïng thieàn taêng chöùng minh. Nhaâm Daàn, luïc nguyeät nhò thaäp thaát nhöït keát taïo hoàng
chung”.
Ngaøu muøng 4 thaùng 8,naêm 92 tuoåi, Hoøa thöôïng Minh Thoâng – Haûi Hueä leân hoûa ñaøn töï thieâu
cuùng döôøng xaùc thaân cho chö Phaät ôû chuøa Böûu Laâm. Hoûa thieâu xong, coøn xaù lôïi vaø moät ngoùn tay,
ñoà chuùng thænh nhaäp laäp thaùp thôø ôû chuøa Böûu Laâm vaø chuøa Thieân Phöôùc.
Baûo thaùp ñöôïc laäp ôû saân phía phaûi tröôùc chuøa Böûu Laâm, thaùp luïc giaùc cao ba töøng, ñænh thaùp laø
baàu hoà loâ, thaùp xaây ñôn giaûn nhöngø myõ thuaät vaø coå kính, bia thaùp ghi: “Töø Laâm Teá chaùnh toâng,
38 theá, huùy Minh Thoâng – Haûi Hueä giaùc linh – Thoï cöûu thaäp linh nhò tueá, giôùi haïnh vieân tu...”
Truyeàn thöøa cuûa thieàn sö Minh Thoâng – Haûi Hueä:

427
Laâm Teá
Ñôøi 33 Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch.
Ñôøi 34 Thaønh Ñaúng – Nguyeät Aân (Minh Löôïng)
Ñôøi 35 Phaät YÙ – Linh Nhaïc
Ñôøi 36 Toå Aán – Maät Hoaèng
Ñôøi 37 Tieân Boån – Tònh Caên
Ñôøi 38 Minh Thoâng – Haûi Hueä
Ñôøi 39 Nhö Lieân – Phoã Lyù Nhö Giôùi – Chaâu Vieân
(1868 – 1948)
Ñôøi 40 Hoàng Lieân Hoàng Trí Hoàng Phöôùc Hoàng Thanh
Quaûng Trí Ñaïo Nguyeân Chôn Chaâu Thieän Taøi
Ñôøi 41 Nhöït Haïnh Nhöït Quang
Thieän Khaùnh Chôn Hæ
Chuøa Hoäi Khaùnh (Cao Laõnh) Chuøa Böûu Laâm (Caùi Beùo)
Chuøa Thieân Phöôùc (Sa Ñeùc)
Sau khi Hoøa thöôïng Haûi Hueä hoûa thieâu, ñeä töû laø Nhö Lieân – Phoå Lyù keá theá truï trì chuøa Böûu
Laâm.
Hoøa thöôïng Phoå Lyù sanh naêm Maäu Thìn (1868) tòch taïi chuøa Böûu Laâm ngaøy muøng 7 thaùng chaïp
naêm Ñinh Hôïi (cuoái naêm 1947, ñaàu naêm 1948) thoï 81 tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân
vieân chuøa.
Hoøa thöôïng Nhö Lieân – Phoå Lyù coù nhieàu ñeä töû noåi danh ôû mieàn Taây Nam Kyø:
- Hoàng Thanh – Thieän Taøi vaø Hoàng Phöôùc – Chôn Chaâu keá theá truï trì chuøa Böûu Laâm (hai
vò coù thaùp ôû chuøa Böûu Laâm)
- Hoàng Lieân – Quaûng Trí hoaèng hoùa ôû chuøa Hoäi Khaùnh (Cao Laõnh).
- ...
Sau khi Yeát Ma Hoàng Phöôùc – Chôn Chaâu tòch, ñeä töû laø Nhöït Quang – Chôn Hæ keá theá truï trì
chuøa Böûu Laâm. Chuøa Böûu Laâm xaây döïng theo kieåu chöõ “tam” nhö nhieàu chuøa xöa khaùc ôû mieàn
Nam, goàm ba daõy nhaø ngang noái lieàn nhau. Chuøa Böûu Laâm coù nhieàu caâu ñoái, trong ñoù coù teân
chuøa. Chuøa ñöôïc tu söûa nhieàu laàn, nhöng vaãn coøn mang veû coå kính trang nghieâm.
Ngay maët tieàn chuøa, treân caùc coät coù caùc caëp caâu ñoái coù teân chuøa:
1. “Böûu caûnh chuûng boà ñeà löu truyeàn ñaïo phaùp.
Laâm trung sanh ngoïc thoï boån xöù thanh bình.”
(Caûnh baùu troàng gioáng giaùc löu truyeàn ñaïo phaùp
Röøng thieâng sanh caây quí thanh thaûn boán phöông)
2. “Böûu ñòa duõng kim lieânquoác daân an laïc
Laâm thieân khai baùt nhaõ kheá ngoä huyeàn cô”
(Ñaát baùu noåi sen vaøng toaøn daân an khang haïnh phuùc
Röøng thieâng nôû hoa giaùc huyeàn cô kheá ngoä troïn neân).
Trong chaùnh ñieän coù moät soá caâu ñoái, trong ñoù ñaëc bieät nhöùt laø caëp lieãn chaïm noåi hình baùt tieân vaø
töù quí sôn son theáp vaøng, treân coù khaéc caâu ñoái sau:
“ Böûu ñieän truøng taân moä coå thaàn chung phoå hoøa phaïn ñaïo
Laâm thieàn tu kieán trieäu kinh tòch keä lyù thöôïng dieäu moân.”
Nhaø haäu toå coù thôø nhieàu long vò cuûa chö toå neâu treân. Coøn coù long vò Toå sö Toå Aán – Maät Hoaèng
vaø Hoøa Thöôïng tieân Giaùc – Haûi Tònh vaø moät soá long vò khaùc ñôøi 37 cuûa Phaùi thieàn Laâm Teá.

428
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 36 theá, huùy Maät Hoaèng, thöôïng Toå haï Aán Ñaïi laõo Hoøa thöôïng giaùc
linh.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng 37 theá, huùy Tieân Giaùc, thöôïng Haûi haï Tònh Ñaïi laõo hoøa thöôïng giaùc
linh.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng 37 theá, huùy Tieân Boån, thöôïng Töø haï Taâm Ñaïi laõo Hoøa thöôïng.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 38 theá, huùy Minh Chöùc, thöôïng Hueä haïc Thöùc giaùc linh toïa vò.

V. CHUØA BÖÛU HÖNG.

Chuøa Böûu Höng tuïc goïi laø chuøa Caû Caùt, ôû xaõ Hoøa long, huyeän Lai Vung, tænh Ñoàng Thaùp, caùch
thò xaõ Sa Ñeùc khaûng 10km.
Töø Sa Ñeùc, theo quoác loä 4 ñi veà höôùng Baéc Vaøm Coáng, ñi ñöôïc hôn 8km, queïo traùi vaøo xaõ Hoøa
Long, theo ñöôøng ñaát heïp quanh co ven raïch giöõ vuøng thoân queâ, caây caûnh xanh töôi, gioù maùt, ñi
khoaûng 2km qua nhieàu caàu nhoû laø ñeán chuøa Böûu Höng.
Chuøa naèm giöõa khu vöôøn thanh tònh, xen laãn nhöõng buïi truùc xanh töôi, tröôùc chuøa laø hoà sen vaø
tröôùc nöõa laø con raïch töôi maùt chaûy xuoâi ngang chuøa phía treân coù caây caàu caây vong cung baéc
ngang raïch, phong caûnh thaät neân thô.
Chuøa ñöôïc Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng thaønh laäp vaøo theá kyû 18, thôøi Trònh Nguyeãn phaân tranh. Hieän
khoâng bieát queâ quaùn vaø haønh traïng cuûa Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng, chæ bieát chuùt ít nhôø baøi thô nguõ
ngoân coå khaéc treân vaùch ngoâi moä cuûa Ñaïi sö nhö sau:
Vaïn lyù kinh ñoâ bieät
Nhaät ngoä ñaïo phi quaân
Thieäp thuûy ñaêng sôn vieãn
Taâm aán phuïc Huyønh Mai.
Aán aûnh tuøng trung khöù,
Daï nguyeät ñoäc chinh nam.
Löõ haønh voâ Phaät ñòa,
Thieáu thaát tò thôøi Hoà.
Qua baøi thô treân, chuùng ta bieát laø ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng ôû Kinh ñoâ Phuù Xuaân, theo ñöôøng bieån
vaøo mieàn Nam, laäp am aån tu treân vuøng ñaát cuûa Chaân Laïp, soáng moät mình trong thaát, quyeát chí
noi göông Luïc Toå Hueä Naêng khoâi phuïc thieàn toâng cuûa Nguõ Toå Hoaèng Nhaãn ôû nuùi Huyønh Mai.
Hieän chöa bieát Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng tòch ôû ñaâu vaøo naêm naøo ? Taøi lieäu ngaøy xöa cuûa chuøa chæ
ghi Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng laø vò khai sôn chuøa Böûu Höng (theo lôøi cuûa Hoøa thöôïng Nguyeân
Tröôøng.
Sau khi Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng vieân tòch, keá theá truï trì laø thieàn sö Tònh Chaâu coù leõ cuøng tham hoïc
kinh Kim Cang theo göông Luïc Toå, ôû nhaø Toå coù taám hoaønh khaéc “Voâ sôû truï taâm” (Muoán nhaéc
caâu “öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm” trong kinh Kim Cang, nhieàu vò Toå ngoä ñaïo vôùi caâu kinh naøy
nhö Luïc Toå Hueä Naêng, vua Traàn Thaùi Toâng...)
Thieàn sö Tònh Chaâu, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 36, veà chuøa Hoaèng hoùa, thaâu nhaän theâm 10
ñeä töû, chuøa xöa nhoû heïp neân beân höôùng Taây cuûa chuøa döïng ngoâi thaát ñeå chu 10 ñeä t773 nguï, beân
höôùng Ñoâng chuøa ñaøo moät hoà nöôùc ñeå chöùa nöôùc duøng trong muøa naéng haïn. Chuøa ñöôïc laäp nôi
ñoàng hoang vaéng neân coù coïp vaãn thöôøng ñeán ao uoáng nöôùc, laâu daàn, hình nhö coïp bieát nghe
tieáng tuïng kinh neân thöôøng ñeán ao uoáng nöôùc vaø nghe kinh. Vì vaäy, ôû nhaø toå coù taám hoaønh khaéc
boán chöõ “Taäy Thaäp – Ñoàng Hoâ”. Chöõ Hoâ, trong caâu naøy khoâng khaùc “hoà” laø ao maø khaéc aâm Hoà
nghóa laø coïp. Boán chöõ naøy coù nghóa laø: phía taây chuøa coù 10 ñeä töû, coøn beân hoà ôû phía Ñoâng coù caùc
ñeä töû “coïp beo”

429
Trong thôøi Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc Aùnh choáng laïi Taây Sôn ôû Gia Ñònh (Nam Boä ngaøy
nay), luùc ñaàu (1778 – 1789) quaân ít theá coâ neân Nguyeãn Vöông phaûi laån traùnh nhieàu nôi, gheù laùnh
naïn nhieàu chuøa, coù laàn Nguyeãn Vöông vaøo truù aån ôû chuøa Böûu Höng trong thôøi choáng Taây Sôn.
Sau khi Nguyeãn Vöông leân ngoâi laáy hieäu laø Gia Long (naêm 1802) noäi cung cuûa vua (Thaùi haäu,
Vöông phi, Coâng chuùa...) haàu heát laø Phaät töû suøng moä, heát loøng hoä trì Phaät phaùp, chuøa chieàn ñöôïc
tu söûa, Phaät phaùp phuïc höng trôû laïi khaép nöôùc. Naêm Gia Long thöù 2 (1803), vua Saéc töù cho chuøa
Böûu Höng truï trì luùc ñoù laø thieàn sö Tieân Hieän – Töø Laâm.
Thieàn sö Tieân Hieän – Töø Laâm ()1780 – 1859) thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 37 (laø ñeä töû cuûa Hoøa
thöôïng Toå trí – Khaùnh Höng vaø laø phaùp toân cuûa thieàn sö Thaønh Ñaïo – Kyø Phöông hay Minh Giaùc
ôû chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø).
Thieàn sö Töø Laâm tu haønh chaân chính, giôùi haïnh tinh nghieâm, sôû hoïc uyeân baùc, thoâng hieåu tam
taïng kinh ñieån neân sôùm noåi danh ôû Gia Ñònh (Nam boä ngaøy nay). Sau ñoù thieàn sö Töø Laâm veà truï
trì chuøa Böûu Laâm ôû Myõ Tho. Naêm Minh Maïng thöù 11 (1830), thieàn sö Töø Laâm ñöôïc veà döï trai
ñaøn Chuùc Hoå vaø trai ñaøn caàu sieâu ôû Kinh Ñoâ Hueá.
Sau caùc trai ñaøn ñoù, vua giao cho Boä leã môû kyø thi saùt haïch chö taêng tham döï trai ñaøn chöa ñöôïc
caáp Ñoä Ñieäp ñeå caáp giôùi ñao vaø Ñoä Ñieäp. Trong soá maáy traêm taêng só, Boä Leã tuyeån choïn ñöôc 50
vò, trong soá ñoù coù thieàn sö Töø Laâm. Naêm 1841, vua Thieäu Trò cho ñoåi teân chuøa Saéc töù Long
Tuyeàn thaønh Saéc töù Linh Thöùu. Thieàn sö Töø Laâm ñöôïc cöû veà truï trì chuøa naøy. Thieàn sö Töø Laâm
ñaõ truøng tu laïi chuøa Saéc töù. Ñeán ñaàu nieân hieäu Töï Ñöùc (1848 – 1883), thieàn sö Töø Laâm trôû veà truï
trì chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho) cho ñeán khi vieân tòch, vaøo giôø Tuaát, ngaøy 19 thaùng 5 naêm Kyû Muøi
(1859). Ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn phía sau chuøa.
Sau khi Thieàn sö Töø Laâm rôøi chuøa Böûu Höng veà chuøa Böûu Laâm, sö ñeä cuûa töø laâm laø thieàn sö
Tieân Taâm – Baûo Chaâu (Böûu Chaâu) töø chuøa Ñöùc Laâm (Myõ Tho) veà thay theá truï trì chuøa Böûu
Höng.
Thieàn sö Tieân Taâm – Baûo Chaâu (1788 – 1879) truøng tu chuøa Böûu Höng vaøo naêm Minh Maïng thöù
2 (1821) vaø hoaèng hoùa chuøa naøy cho ñeán ngaøy vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn truùc
beân hoâng chuøa.
Keá theá truï trì chuøa Böûu Höng laø thieàn sö Minh Phöôùc – Tö Trung. Thieàn sö Tö Trung laø ñeä töû
cuûa Hoøa thöôïng Tieân Hieän – Töø Laâm. Sau moät thôøi gian hoaèng hoùa ôû chuøa Böûu Höng, thieàn sö
Tö Trung veà truï trì chuøa Phöôùc Höng ôû Sa Ñeùc cho ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 19 thaùng7 naêm
Giaùp Thaân (1884) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa naøy.
Thay theá thieàn sö Tö Trung truï trì chuøa Böûu Höng laø thieàn sö Minh Tònh – Baûo Thanh.
Thieàn sö Minh Tònh – Baûo Thanh laø sö huynh cuûa sö Minh Phöôùc – Tö Trung, cuõng laø ñeä töû Hoøa
thöôïng Tieân Hieän – Töø Laâm, sö hoï Huyønh sanh naêm Nhaâm Thìn (1832), sau thôøi gian tu hoïc vôùi
Boån sö, sö veà truï trì chuøa Toå ñình Ñöùc Laâm ôû Myõ Tho. Sau ñoù thieàn sö Minh Tònh – Baûi Thanh
veà truï trì chuøa Böûu Höng cho ñeán ngaøy vieân tòch, Muøng 8 thaùng Chaïp naêm Kyû Hôïi (cuoái naêm
1899, ñaàu naêm 1900) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn truùc chuøa Böûu Höng.
Naêm Canh Tyù (1900), Yeát ma Nhö Lyù – Taâm Nguyeân hieäu Thieân Tröôøng keá theá truï trì chuøa Böûu
Höng.
Yeát ma Thieân Tröôøng teân tuïc laø Hanh, neân thöôøng ñöôïc goïi laø Yeát ma Hanh, queâ ôû laøng Ñieàu
Hoøa (Ñònh Töôøng), sanh naêm Ñinh Söûu (1877) xuaát gia luùc 9 tuoåi, theo baø ngoaïi ñeán tu hoïc vôùi
Hoøa thöôïng Thoâng Nam – Nhöùt Boån (huùy Minh Giaùm) ôû chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho). Trong thôûi
gian tu hoïc ôû chuøa Böûu Laâm, chuù tieåu Hanh coøn ñöôïc gôûi qua tham hoïc vaø haàu haï Hoøa thöôïng
Minh Tònh – Baûo Thanh ôû chuøa Böûu Höng. Ñeán tuoåi tröôûng thaønh, chuù tieåu Hanh qui y thoï giôùi
vôùi Hoøa thöôïng Minh Giaùm – Nhöùt Boån ôû chuøa Böûu Laâm, ñöôïc ban phaùp danh laø Nhö Lyù – Taâm
Nguyeân.

430
Muøng 8 thaùng chaïp naêm Kyû Hôïi (ñaàu naêm 1900) Hoøa thöôïng Minh Tònh – Baûo Thanh vieân tòch ôû
chuøa Böûu Höng, sö Thieân Tröôøng keá theá truï trì chuøa Böûu Höng. Ñeán ngaøy 21 thaùng Gieâng naêm
Canh Tyù (1900), Hoøa thöôïng Minh Giaùc – Nhöùt Boån laïi vieân tòch ôû chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho), sö
Thieân tröôøng keá theá truï trì chuøa Böûu Laâm (Sö Thieân Tröôøng laïi phaûi kieâm luoân truï trì 2 chuøa
Böûu Laâm vaø Böûu Höng).
Naêm Giaùp Thìn (1904) chuøa Böûu Laâm bò hö hoaïi naëng sau côn baõo luït lôùn, sö Thieân Tröôøng phaûi
lo truøng tu laïi chuøa naøy.
Naêm Aát Tî (1905) Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân giao chöùc truï trì chuøa Giaùc Laâm vaø
Giaùc Vieân ôû Gia Ñònh cho ñeä töû, vaân du veà mieàn Taây Nam Kyø ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. Sö
Thieàn Tröôøng ñang truï trì ôû chuøa Böûu Höng, chuøa Böûu Laâm khoâng coù sö truï trì, ngoaøi ra vì loøng
kinh moä taøi ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Hoaèng Aân neân sö Thieân Tröôøng caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng
Hoaèng Aân vaø thænh Hoøa thöôïng Hoaèng Aân döøng laïi hoaèng hoùa ôû chuøa Böûu Laâm, sö Thieân
Tröôøng döïng am Vieân Giaùc trong khuoân vieân chuøa Böûu Laâm ñeå Hoøa thöôïng Hoaèng Aân laøm
Thieàn thaát, giaùo hoùa ñoà chuùng, phaät töû ôû vuøng Beán Tre – Ñònh Töôøng – Sa Ñeùc.
Hoøa thöôïng Hoaèng Aân ôû ñaây hoaèng hoùa maáy naêm, sau ñoù ñeán chuøa Taây An ôû nuùi Sam, Chaâu
Ñoác ñeå hoaèng döông chaùnh phaùp ôû vuøng An Giang – Chaâu Ñoác – Haø Tieân.
Naêm Kyû Daäu (1909) Yeát ma Thieân Tröôøng truøng tu laïi chuøa Böûu Höng.
Naêm Taân Hôïi (1911) Yeát Ma Thieân Tröôøng khai tröôøng Kyø, môû khoùa an cö kieát haï cho taêng ni ôû
chuøa Böûu Laâm.
Naêm Quyù Söûu (1913) Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân veà hoaèng hoùa ôû am Vieân Giaùc cho
ñeán ngaøy vieân tòch, ngaøy 24 thaùng gieâng naêm Giaùp Daàn (1914) ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng ôû chuøa
Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân röôùc linh cöõu cuûa Hoøa thöôïng veà nhaäp thaùp ôû chuøa Giaùc Laâm (Gia
Ñònh).
Coù leõ sau ñoù, Yeát ma Thieân Tröôøng veà hoaèng hoùa ôû chuøa Böûu Laâm, giao chuøa Böûu Höng cho ñeä
töû troâng coi. Trong phong traøo chaán höng Phaät Giaùo vaøo caùc thaäp nieân 1920 – 1930, Yeát ma Nhö
Lyù – Thieân Tröôøng hoïp cuøng caùc ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân laø giaùo thoï
Nhö Nhaõn – Töø Phong ôû chuøa Giaùc Haûi (Gia Ñònh) vaø Hoøa thöôïng Nhö Hieån – Chí Thieân ôû chuøa
Phi Lai (Chaâu Ñoác) goùp nhieàu coâng ñöùc trong vieäc hoaèng döông chaùnh phaùp ôû mieàn Nam. Ngoaøi
ra, caùc vò naøy cuõng coù goùp vai troø quan troïng trong phong traøo choáng Phaùp thôøi ñoù.
Naêm 1945, quaân Phaùp taùi chieám Vieät Nam, gaây chieán tranh taøn phaù khaép nôi. Ngaøy 3 thaùng 2
naêm 1947, hai chieác maùy bay cuûa Phaùp oanh taïc trong vuøng ñaõ phaù saäp nhaø Toå vaø laøm hö hoaïi
chuøa. Maõi ñeán naêm 1950, daân chuùng laøng môùi truøng tu laïi chuøa vaø döïng laïi nhaø Toå.
Naêm Kyû Daäu (1969) Yeát ma Nhö Lyù – Thieân Tröôøng vieân tòch ôû chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho) thoï 93
tuoåi, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn phía sau chuøa.
Keá theá Yeát Ma truï trì chuøa Böûu Höng laø:
- Chaùnh Vieân.
- Thieân Truyeàn
- Chôn Hoøa
- Phöôùc Chí
- Quaûng Minh – Giaùc Ñaïo
- Quaûng Luaän.
KIEÁN TRUÙC CHUØA BÖÛU HÖNG.
Chuøa Böûu Höng naèm beân bôø raïch, nöôùc trong maùt, toïa laïc giöõa khu vöôøn caây coái vaø nhöõng khom
truùc xanh töôi.

431
Chuøa khaù roäng lôùn, kieán truùc vaø trang trí myõ thuaät vaø coøn giöõ ñöôïc nhieàu di tích coå. Chuøa xaây
döïng theo kieåu chöõ “tam” goàm 3 daõy nhaø ngang 20m daøi 50m: Tieàn ñöôïng, chaùnh ñieän vaø nhaø
toå.
Tieàn ñöôøng vaø chaùnh ñieän noái lieàn nhau, roäng lôùn vôùi nhöõng haøng coät goã quùi xöùa raát chaéc chaén.
Chaùnh ñieän goàm ba gian roäng lôùn, coù ba taám bao lam chaïm roàng, phöôïng, hoa vaø chim (hoa
ñieåu) raát myõ thuaät vaø coâng phu, neùt chaïm khaéc tinh xaûo vaø myõ thuaät khoâng keùm gì caùc bao lam
ôû caùc chuøa coå danh tieáng nhö Giaùc Laâm, Giaùc Vieân, Hoäi Khaùnh... Giöõa chaùnh ñieän noåi baät nhöùt
laø töôïng Phaät A Di Ñaø baèng goã raát lôùn, cao 1,50m do trieàu ñình nhaø Nguyeãn cuùng cho chuøa vaøo
theá kyû 19. Taám hoaønh coù khaéc boán chöõ “Vaïn theá tröôøng höng” neùt chöõ saéc xaûo ñieâu luyeän.
Cöûa chaùnh ñieän ôû phía sau, ñoái dieän vôùi nhaø Toå, goàm ba cöûa lôùn cuûa ba gian noái lieàn nhau, moãi
cöûa coù boán caùnh chaïm roàng raát myõ thuaät vaø coâng phu. Khung cöûa chaïm thaønh nhöõng ñöôøng hoa
vaên ñôn giaûn nhöng raát ñeïp.
Phía sau chaùnh ñieän laø moät saân loä thieân hình chöõ “khaåu” noái lieàn vôùi nhaø Toå baèng hai haønh lang
hai beân. Nhaø toå bò maùy bay Phaùp baén phaù saäp, chæ môùi ñöôïc xaây döïng laïi ñôn giaûn khoâng coøn
baøn gheá tröôøng kyû vaø vaùn goã to roäng nhö xöa.
Chuøa coøn moät soá caâu ñoái, caëp caâu ñoái chaïm khaéc myõ thuaät vaø coâng phu nhöùt ôû chaùnh ñieän vôùi
hai haøng chöõ Nho coù neùt chöõ tinh xaûo.
“Ngoïc chaát giaùng hoaøng cung, phuùn thuûy cöu long teà moäc duïc.
Kim thaân tu tuyeát lónh, haøm hoa baùch ñieåu coäng trieàu cung”
(Ngoïc quí giaùng cung vua, chín roàng phun nöôùc cuøng taêm röûa,
Thaân vaøng tu nuùi tuyeát, traêm chim ngaäm hoa thaûy veà chaàu).
Trong vöôøn truùc ôû caïnh chuøa laø khu thaùp coå, ôû cöûa vaøo khu thaùp coù caëp caâu ñoái ñaëc saéc:
“Baät thaûo ñieâu taøn do vò töû.
Ñaøm hoa laïc khöù höõu dö höông”
(Coû bí ñaàu taøn nhöng chöa cheát
Hoa ñaøm tuy ruïng vaãn coøn höông).
Khu thaùp hieän coù boán thaùp: thaùp Toå khai sôn (Ñaïi sö Nguyeãn Ñaêng) thaùp Hoøa thöôïng Tieân Taâm
– Baûo Chaâu (Laâm Teá ñôøi 37), Hoøa thöôïng Minh Tònh – Baûo Thanh (Laâm Teá ñôøi 38) vaø Quaûng
Minh – Giaùc Ñaïo (Laâm Teá ñôøi 41).
Truï trì chuøa Böûu Höng hieän nay laø Ñaïi ñöùc Thích Minh Trí coøn treû, nhöng hieän nay ñaûm nhaän
hai chuøa coå xöa ñang bò hö hoaïi vaø caùch xa nhau laø chuøa Böûu Höng vaø chuøa Phöôùc Laâm ôû Cai
Laäy (tænh Tieàn Giang). Nhöng trong thôøi gian qua (1987 – 1991) trong tình traïng kinh teá khoù khaên
chung cuûa ñaát nöôùc, Ñaïi ñöùc Minh Trí ñaõ ra coâng truøng tu chuøa Phöôùc Laâm, khang trang roäng
lôùn, kieán truùc ñôn giaûn nhöng phong caûnh chuøa thanh tònh vaø neân thô, mang neùt ñeïp thieàn vò giöõa
choán thoân queâ bình dò. Ñaây laø moät coâng ñöùc lôùn cuûa ñaïi ñöùc Minh Trí.
Ñaïi ñöùc Minh Trí ñang chuaån bò truøng tu chuøa coå Böûu Höng ñaõ bò chieán tranh vaø thôøi gian taøn
phaù. Hy voïng laø ñaïi ñöùc sôùm hoaøn thaønh coâng trình naøy ñeå khoâi phuïc laïi chuøa Böûu Höng coå kính
vaø myõ thuaät nhö xöa.

VI. CHUØA PHÖÔÙC HÖNG.

Chuøa Phöôùc Höng ôû xaõ Vónh Phöôùc, traán Vónh Thanh (sau laø tænh Vónh Long roài Sa Ñeùc) hieän
nay ôû soá 75/5 ñöôøng Huøng Vöông, thò xaõ Sa Ñeùc, tænh Ñoàng Thaùp.
Chuøa ñöôïc daân chuùng ñòa phöông thaønh laäp vaøo naêm Maäu Tuaát (1838) boån ñaïo xin vôùi Hoøa
thöôïng Tieân Thieän – Töø Laâm ôû chuøa Böûu Laâm vaø chuøa Saéc töù Linh Thöùu (Ñònh Töôøng) cöû sö truï

432
trì Hoøa thöôïng Töø Laâm boå xöù ñeä töû laø thieàn sö Minh Phöôùc – Tö Trung ñeán truï trì chuøa Phöôùc
Höng.
Thieàn sö Minh Phöôùc – Tö Trung queâ ôû Sa Ñeùc, thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 38 qui y Hoøa
thöôïng Tieân Thieän – Töø Laâm ôû chuøa Böûu Laâm, sau ñoù ñeán chuøa Böûu Höng tham hoïc vôùi sö thuùc
laø Tieân Taâm – Baûo Chaâu, naêm 1838, ñöôïc thaày cöû truï trì chuøa Phöôùc Höng.
Naêm 1859, thieàn sö Tö Trung laïi cöû sang truï trì chuøa Saéc töù Linh Thöùu (Ñònh Töôøng). Naêm 1879,
Hoøa thöôïng Baûo Chaâu vieân tòch sö Tö Trung veà keá theá truï trì chuøa Böûu Höng. Ngaøy 19 thaùng 7
naêm Giaùp Thaân (1884) thieàn sö Minh Phöôùc – Tö Trung vieân tòch, thoï treân 100 tuoåi, ñoà chuùng laäp
thaùp thôø trong vöôøn truùc ôû cuøa Böûu Höng (Lai Vung – Sa Ñeùc).
Sau khi thieàn sö Tö Trung sang hoaèng hoùa ôû chuøa Böûu Höng, sö Minh Höông thay theá truï trì
chuøa Phöôùc Höng. Naêm Nhaâm Ngoï (1882), sö Minh Höông truøng tu laïi chuøa Phöôùc Höng.
Naêm Canh Daàn (1890) sö Minh Höông vieân tòch taïi chuøa Phöôùc Höng, ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong khuoân vieân chuøa.
Keá theá truï trì laø giaùo thoï Vaïn Hieån.
Naêm Ñinh Maõo (1927), giaùo thoï Vaïn Hieån cuøng phaùp sö Ngoä Ñaïo – Töø Vaân ôû chuøa Taân Long
(Cao Laõnh, tænh Sa Ñeùc ñaõ khaéc baûn goã in laïi (truøng khaéc) boä saùch Sa di luaät nghi yeáu löôïc taêng
chuù, baûn goã ñöôïc taøng tröõ ôû chuøa Taân Long.
Giaùo thoï Vaïn Hieån coøn khaéc in laïi caùc kinh Kim Cang, Ñòa Taïng, Phaåm Phoå Moân (Kinh Phaùp
Hoa).
Naêm 1930, giaùo thoï Vaïn Hieån vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa Phöôùc
Höng.
Keá theá truï trì tieáp theo laø Hoàng Bích – Vónh Traøng, Phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi 40. Sö Hoàng Bích –
Vónh Traøng laø ñeä töû Hoøa thöông Nhö Tín – Khaùnh Thoâng. Hoøa thöôïng Nhö Tín – Khaùnh Thoâng
laø ñeä töû cuûa Toå sö Minh Löông – Chaùnh Taâm ôû chuøa Kim Cang (Tænh Long An) vaø laø sö huynh
cuûa Hoøa thöôïng Nhö Trí – Khaùnh hoøa ôû chuøa Tieân Linh (tænh Beán Tre).
Sö Hoàng Bích – Vónh Traøng sanh naêm Taân Tî (1881), vieân tòch taïi chuøa Phöôùc Höng ngaøy 19
thaøng naêm Quyù Maõo (1963), ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong khuoân vieân chuøa.
Sau khi sö Hoàng Bích – Vónh Traøng vieân Tòch, sö ñeä laø Hoàng Haïnh – Vónh Ñaït leân thay theá truï
trì chuøa Phöôùc Höng.
Naêm 1966 – 1969, Hoøa thöôïng Vónh Ñaït truøng höng chuøa Phöôùc Höng, ñeå kyû nieäm coâng trình
naøy, Hoøa thöôïng coù khaéc caâu ñoái trong chuøa:
“Vónh Baûo Thieàn Gia Höng vaïn ñaïi
Ñaït thaønh truï sôû Phöôùc thieân thu”
Ngaøy 15 thaùng 9 naêm Ñinh Maõo (1987), Hoaø thöông Hoàng Haïnh – Vónh Ñaït vieân tòch, thoï 75
tuoåi (sanh naêm Quùi Söûu 1913) ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa.
Keá theá truï trì laø Hoøa thöôïng Nhöït Chieáu – Thieän Hueä.
Chuøa Phöôùc Höng kieán truùc theo kieåu chöõ “khaåu” nhö caùc chuøa xöa ñöôïc xaây döïng vaøo ñaàu thôøi
nhaø Nguyeãn, (vaøo theá kyû 19) nhö nhieàu chuøa khaùc ôû Hueá.
Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø ba gian hai chaùi roäng lôùn, beà ngang gaàn 20m, saâu vaøo 14m, vôùi hai
töøng maùi, lôïp ngoùi oáng troøn, treân noùc trang trí “Löôõng long chaàu nguyeät” (hai con roàng chaàu maët
traêng). Chaùnh ñieän ñöôïc xaây baèng gaïch, toâ xi maêng, caùc coät vaø hai voøng troøn ôû hai chaùi chaïm
khaéc hoa vaên ñôn giaûn, nhöng myõ thuaät. Hai coät hai beân cöûa ra vaøo coù caâu ñoái mang teân chuøa.
“Phöôùc chuùng boà ñeà ñòa.
Höng boài baùt nhaõ moân”
Chaùnh ñieän trang trí coøn ñôn giaûn, caùc caâu ñoái khaéc luoân treân caùc coät.

433
Naêm 1849, chuøa Minh Höông ôû Sa Ñeùc gôøi cho chuøa Phöôùc Höng töôïng Quan Thaùnh Ñeá Quaân,
hieän coøn thôø trong chaùnh ñieän.
Nhaø haäu toå caùch chaùnh ñieän moät saân loä thieân, nhaø toå laø toøa nhaø vuoâng caïnh 14m. Baøn thôø Toå thôø
long vò: Minh Phöôùc – Tö Trung, Minh Thoâng – Haûi Hueä, Minh Lyù – Ñaït Phaùp (Laâm Teá, ñôøi 38),
Nhö Bích – Phoå Lyù, Nhö Dieäu – Quaûng Ñöùc (Laâm Teá ñôøi 39), Hoàng Bích – Vónh Traøng, Hoàng
Haïnh – Vónh Ñaït (Laâm Teá ñôøi 40), Nhöït Chôn – Thieän Trí (Laâm Teá ñôøi 41) nhaø Toå coù caëp caâu
ñoái.
“Quoác gia höõu vinh sôn haø coá
Phaät ñaïo voâ cuøng nhöït nguyeät tröôøng”
Hai beân Ñoâng lang vaø Taây lang laø nhaø khaùch vaø nhaø giaûng.
Chuøa Phöôùc Höng hieän nay vaãn giöõ ñöôïc neùt coå kinh trang nghieâm maëc daàu toïa laïc trung taâm thò
xaõ Sa Ñeùc ñoâng ñuùc höng thònh.
Caïnh chuøa Phöôùc Höng coøn coù chuøa Böûu Quang môùi ñöôïc xaây caát sau naøy, hieän laø truï sôû cuûa
Tænh giaùo hoäi Ñoàng Thaùp.

Hình:
- Chuøa Phöôùc Höng (Ñoàng Thaùp)
- Chuøa Phöôùc Laâm (Tænh Tieàn Giang)

VII. CHUØA PHÖÔÙC LAÂM.

Chuøa Phöôùc Laâm ôû xaõ Phuù Nhuaän, huyeän Cai Laäy tænh Tieàn Giang. Töø Saøi Goøn xuoáng Cai Laäy,
theo quoác loä 4, qua khoûi Cai Laäy khoaûng 7km ñeán ñaàu caàu Phuù Nhuaän, queïo maët vaøo ñöôøng ñaù
ñoû vaøo hôn 1km, qua khoûi caàu Raïch Caû Raén, queïo phaûi ñi theo bôø raïch, vaøo khoaûng 500m laø ñeán
chuøa Phöôùc Laâm.
Chuøa Phöôùc Laâm ñöôïc thaønh laäp vaøo khoaûng haäu baùn theá kyû 18, luùc ñoù thuoäc dinh Long Hoà
(dinh nay ñöôïc laäp vaøo naêm 1732, truï sôû ñöôïc ñaët taïi Caùi Beù) chuøa bò hö hoaïi sau thôøi chieán
tranh.
Hieän chöa bieát roõ vò toå sö naøo khai sôn chuøa Phöôùc Laâm vì khoâng coøn taøi lieäu, chuøa hieän coøn thôø
moät soá long vò cuûa chö Toå thuoäc truyeàn thöøa theo baøi keä truyeàn phaùp cuûa Toå sö Lieãu Quaùn
(Thieät Teá Ñaïi ÑaïO...)
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 35 theá, huùy Thieät Thoaïi, thöôïng Taùnh haï Minh Ñaïi laõo Hoøa thöôïng
giaùc linh.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 36 theá, huùy Teá Hieån, thöôïng Böûu haï Döông, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng
giaùc linh.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 37 theá, huùy Ñaïi Quang, thöôïng Chí haï Thaønh Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå
sö giaùc linh
- Teá thöôïng chaùnh toâng, 38 theá, huùy Ñaïo Trung, thöôïng Thieän haï Hieáu, Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng
Toå sö giaùc linh.
- Teá thöôïng chaùnh toâng, 39 theá, Huùy Taùnh Chaâu, thöôïng Ñöùc haï Trieâm Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng
Toå sö giaùc linh.
- Teá thöôïng chaùnh toâng, 40 theá, huùy Haûi Caûm, thöôïng Chaùnh haï Duõng Ñaïi Laõo Hoøa
thöôïng Toå sö giaùc linh.
- Teá thöôïng chaùnh toâng, 41 theá, huùy Thanh Lôïi, thöôïng Minh haï Ñöùc Ñaïi Laõo Hoøa thöôïng Toå
sö giaùc linh.

434
- Phöôùc Laâm Ñöôøng thöôïng, töø Laâm Teá thöôïng chaùnh toâng, 42 theá, huùy Tröøng Tröõ, thöôïng
quaûng haï Hueä, Hoøa thöôïng giaùc linh.
- Phöôùc Laâm Ñöôøng thöôïng, Töø Laâm Teá thöôïng chaùnh toâng, 39 theá, huùy Nhö Qui, thöôïng
Khaùnh haï Huy, Hoøa thöôïng boån sö giaùc linh mieâu toïa
- Phöôùc Laâm Ñöôøng thöôïng, tö Laâm Teá thöôïng chaùnh toâng, 42 theá, huùy Tröøng Ñaéc, thöôïng
Tònh haï Bieân Hoøa thöôïng giaùc linh.
Ngoaøi ra coøn coù caùc long vò cuûa chö toå sau:
- Giaùc Laâm Ñöôøng thöôïng, Tuø Laâm Teá Gia Phoå, 37 theá, thöôïng Haûi haï Tònh, huùy Tieân
Giaùc Ñaïi laõo Toå Hoøa thöôïng linh toïa.
- Töø Laâm Teá chaùnh toâng, 40 theá, huùy Haûi Löông, thöôïng Chaùnh haï Taâm, Ñaïi laõo Hoøa
thöôïng toå sö giaùc linh.
Lòch söû truyeàn thöøa cuûa chuøa Phöôùc Laâm chæ ñöôïc ghi cheùp töø thôøi Hoøa thöôïng Tröøng Tröõ hay
Minh Tröõ, hieäu Quaûng Hueä trôû veà sau.
Hoøa thöôïng Minh Tröõ hay Tröøng Tröõ hieäu Quaûng Hueä (1829 – 1887)
Hoøa thöôïng Tröøng Tröõ – Quaûng Hueä teân laø Toâ Ngoïc Tröõ, queâ ôû laøng Bình Phuù, huyeän Cai Laäy,
xuaát gia töø nhoû, theo hoïc vôùi Hoøa thöôïng Thanh Lôïi – Minh Ñöùc (Phaùi Laâm Teá, ñôøi 41), truyeàn
theo baøi keä cuûa Toå sö Lieãu Quaùn) ôû chuøa Phöôùc Laâm.
Vaøo giöõa theá kyû 19, khi Kinh löôïc sö Tröông Minh Giaûng vaø Kinh löôïc phoù söù Phan Thanh Giaûn
vaøo mieàn Nam lo vieäc khai hoang laäp aáp vuøng ñoàng baèng mieàn Taây vaø vuøng bieân giôùi Vieät Mieân
(Campuchia). Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh (hay Taêng cang Teá Giaùc – Quaûng Chaâu) laø moät
cao taêng taøi ñöùc ñaõ ñöôïc hai vò naøy thænh caàu giuùp söùc ñeå hoaèng hoùa ôû vuøng ñaát môùi naøy ñeå an
uûi vaø an ñònh nhaân taâm trong lôùp ngöôøi di cö, rôøi xa queâ höông ñeán vuøng ñaát laï. Nhaân dòp ñoù,
Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh ñaõ ñeán truï trì chuøa Taây An ôû nuùi Sam (Chaâu Ñoác tænh An
Giang) vaø vaân du hoaèng döông chaùnh phaùp ôû vuøng ñoàng baèng mieàn Taây, nhieàu sö truï trì ôû caùc
chuøa ñòa phöông ñeàu quùi troïng vaø kính moä taøi ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Haûi Tònh neân ñeàu caàu phaùp
vôùi Hoøa thöôïng.
Sö Quaûng Hueä cuõng xin caàu phaùp vôùi Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh (phaùi Laâm Teá, ñôøi 37,
truyeàn thöøa theo baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn: Ñaïo Boån Nguyeân Thanh Phaät Toå
Tieân...) neân ñöôïc ban phaùp danh laø “Minh Tröõ”, vaãn laáy hieäu laø Quaûng Hueä nhö cuõ, Sau thôøi
gian hoaèng hoùa ôû chuøa Phöôùc Laâm, sö Quaûng Hueä trôû veà queâ nhaø truï trì chuøa Hoaøng Long ôû
Gioàng Tre, xaõ Bình Phuù, huyeän Cai Laäy.
Töø naêm 1859 ñeán naêm 1867, quaân Phaùp ñaùnh chieám Nam Kyø, trieàu ñình Hueá phaûi giao Luïc Tænh
Nam Kyø cho Phaùp laøm thuoäc ñòa quaân daân mieàn Nam noåi leân khaùng chieán choáng Phaùp khaép nôi.
Trong thôøi chieán tranh ñoù, ôû mieàn Taây Nam Kyø laïi xaûy ra bònh dòch daân chuùng ñòa phöông bò
beänh cheát raát nhieàu. Ngöôøi ta ñoàn raèng Hoøa thöôïng Quaûng Hueä duøng nöôùc laïnh vaø laù Boà Ñeà chuù
nguyeän phaân phaùt cho baù taùnh duøng ñeå trò bònh, daân ñòa phöông thoaùt khoûi bònh, daân chuùng caøng
kính phuïc Hoøa thöôïng Quaûng Chaâu.
Toåmh ñoác Taàn Baù Loäc (1839 – 1899) laø tay sai cuûa chính quyeàn Phaùp traán ñoùng ôû Caùi Beø, nghe
Hoøa thöôïng Minh Tröõ – Quaûng Hueä coù danh tieáng ôû ñòa phöông neân tìm caùch mua chuoäc. Laø böïc
chaân tu, khoâng muoán dính daáp vôùi giôùi quyeàn theá, hôn nöõa laø tai sai cuûa thöc daân Phaùp. Neân Hoøa
thöôïng Quaûng Hueä phaûi rôøi boû chuøa Phöôùc Laâm, vaøo taän vuøng röøng raäm ôû ngoïn Chaø Laø, thuoäc
xaõ Myõ Phuù (nay laø xaõ Thaïnh Phuù: Myõ Thaïnh, Myõ Phuù) laäp am tranh Phöôùc Hoäi ñeå aån tu.
Vuøng ñaát ôû ngoïn Chaø Laø luùc ñoù coøn laø röøng raäm, caây coái, coû lau raäm raïp, coù nhieàu thuù röøng sanh
soáng. Theo lôøi truyeàn: Moãi chieàu möa naéng, Hoøa thöôïng Quaûng Hueä ñeàu sai ñeä töû xuoáng ao
gaùnh nöôùc ñoå ñaày chaäu dieäm ñeå ñeâm ñeán nai, meãn, thoû... ñeán uoáng.

435
Moãi buoåi saùnh, Hoøa thöôïng ñi kinh haønh vaø taûn boä quanh am, chim choùc (saùo, cöôøng, nhoàng,
seû...) bay nhaûy phía sau hoaëc bao quanh Hoøa thöôïng. Chim choùc cuõng ñeán laøm toå treân caùc ngoïn
caây xung quanh am.
Khi bieát caên duyeân hoùa ñoä saép döùt, Hoøa thöôïng Quaûng Hueä cuøng ñeä töû trôû veà chuøa Phöôùc Laâm,
nôi ñaàu tieân ñeán hoïc ñaïo vaø hoaèng döông chaùnh phaùp. Hoøa thöôïng Minh Tröõ hay Tröøng Tröõ –
Quaûng Hueä vieân tòch vaøo ngaøy 17 thaùng 9 naêm Ñinh Hôïi (1887), ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong
khuoân vieân chuøa.
Hoøa thöôïng Quaûng Hueä coù nhieàu ñeä töû noåi danh ôû mieàn Taây Nam Kyø laø
- Taâm Nieäm – Taán Thaønh, keá theá truï trì chuøa Phöôùc Laâm.
- Taâm Bôø – Phöôùc Chí hoaèng hoùa ôû chuøa Khaùnh Quôùi, bieát roõ ngaøy giôø vieân tòch vaø ñeå laïi
di chuùc, cho bieát tröôùc laø sau khi tòch, ñem hoûa thieâu seõ ñeå laïi ngoùn tay aùp uùt ñeå thôø ôû
chuøa.
Caùc chuøa ôû Cai Laäy, caùi beø haàu heát ñeàu thuoäc ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Quaûng Hueä: Chuøa Hoäi
Phöôùc, Linh Phöôùc Phaät Ñaø, Hoaøng Long (Beán Lôïi), Hoaøng Long (Gioàng Tre), Thieàn Laâm.
Hoøa thöôïng Nhö Qui – Khaùnh Huy (hay Taâm Qui)
Hoøa thöôïng Nhö Qui – Khaùnh Huy hay Taâm Qui hoï Leâ, queâ ôû laøng Taân Bình, huyeän Cai Laäy,
qui y thoï giaùo vôøi. Naêm 10, qui y vôùi Hoøa thöôïng ôû chuøa Phöôùc Laâm (Cai Laäy) chí taâm coâng phu
tu haønh, giôùi luaät nghieâm minh. Lôùn leân ñeán caàu phaùp vôøi Hoøa thöôïng Minh Löôïng – Chaùnh
Taâm, hay Haûi Löông ôû chuøa Kim Cang (Thuû Thöøa – Long An) neân ñöôïc ban phaùp danh laø Nhö
Qui hieäu Khaùnh Huy. Sau ñoù sö Khaùnh Huy veà truï trì chuøa Phöôùc Laâm.
Naêm Quí Hôïi (1923), Hoøa thöôïng Khaùnh Huy môû tröôøng Höông ôû chuøa Phöôùc Laâm.
Hoøa thöôïng laáy ngaøy kî Toå Minh Tröõ – Quaûng Hueä vaøo ngaøy 17 thaùng 9 haøng naêm laøm leã chuùc
thoï, giôùi ñaøn.
Naêm 1932, Hoaø thöôïng Khaùnh Huy dö ñònh truøng tu laïi chuøa Phöôùc Laâm röïc rôõ trang nghieâm vaø
roäng lôùn haøng traêm coät to theo nhö maãu kieán truùc cuûa chuøa Vónh Traøng (Myõ Tho). Hoøa thöôïng
vaøo thaát tu trì thieàn ñònh vaø caàu nguyeän cho Phaät söï ñöôïc vieân thaønh neân xaây moät ngoâi thaát trong
khuoân vieân chuøa. Nhöng sau khi nhaäp thaát, Hoøa thöôïng Khaùnh Huy nhôø thieàn ñònh, bieát laø mình
khoâng coøn truï theá bao laâu nöõa, khoâng theå truøng tu chuøa theo nhö yù ñònh, Hoøa thöôïng tu træ ôû
trong thaát luoân cho ñeán ngaøy vieân tòch laø ngaøy 12 thaùng 10 naêm Giaùp Tuaát (1934). Theo lôøi boån
ñaïo ôû ñòa phöông cho bieát khi Hoøa thöôïng Nhö Qui – Khaùnh Huy vieân tòch, aùnh saùng toûa saùng vaø
coù muøi höông toûa ra töø thieàn thaát, treân trôøi maây nguõ saéc (naêm maøu) cuoän quanh treân noùc chuøa.
Sau khi Hoøa thöôïng Khaùnh Huy vieân tòch ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng keá theá truï trì chuøa Phöôùc Laâm.
Nguyeân Töù – Tònh Töù.
Trong nhöõng naêm chieán tranh, chuøa Phöôùc Laâm bò bom ñaïn taøn phaù hö saäp.
Sau naêm 1975, moät baø laõo môùi xuaát gia veà chuøa Phöôùc Laâm ñoå naùt tu söûa taïm, nhang khoùi cho
Phaät vaø tu nieäm trong luùc tuoåi giaø.
Naêm 1986, baø laõo maát, ñeä töû cuûa baø laø sö coâ Dieäu Trí tieáp tuùc troâng nom chuøa.
Naêm 1987, theo lôøi thænh caàu cuûa ban hoä trì chuøa phöôùc Laâm, ban trò söï tænh hôïi Phaät Giaùo tænh
Tieàn Giang boå nhieäm Ñaïi ñöùc Thích Minh Trí veà truï trì chuøa naøy. Ngay khi veà chuøa, ñaïi ñöùc
Minh Trí ñaõ ra coâng khai hoang phuïc hoùa vöôøn chuøa, doïn deïp vöôøn chuøa saïch seõ, khan trang vaø
troàng caây caûnh.
Naêm 1988, ñaïi ñöùc lo xaây döïng laïi chaùnh ñieän, ñuùc töôïng Phaät.
Naêm sau xaây caát nhaø Toå vaø nhaø giaûng, trong naêm ñoù, khai an cö kieát haï taïi chuøa Phöôùc Laâm.
Ngaøy nay (1992) chuøa Phöôùc Laâm coù caûnh trí roäng lôùn, trang nghieâm vaø xanh töôi laø nhôø söï taän
taâm taän löïc cuûa ñaïi ñöùc Thích Minh Trí cuøng söï hoã trôï tích cöïc cuûa boån ñaïo khaép nôi.

436
Sau khi hoaøn taát vieäc truøng tu chuøa Phöôùc Laâm, Ñaïi ñöùc tieáp tuïc lo ñaïi truøng tu chuøa Böûu Höng
ôû Lai Vung (tænh Ñoàng Thaùp). Chuøa Böûu Höng laø moät ngoâi chuøa coå xöa roäng lôùn hôn chuøa Phöôùc
Laâm, nhöng cuõng chòu caûnh suy taøn do chieán tranh vaø thôøi gian taøn phaù. Vì vaäy vieäc truøng tu
chuøa naøy laø moät coâng trình lôùn lao cöïc nhoïc hôn vieäc xaây döïng laïi chuøa Phöôùc Laâm. Caàu xin chö
Phaät, Long thaàn hoä phaùp hoã trôï cho Ñaïi ñöùc Thích Minh Trí cuøng boån ñaïo sôùm hoaøn thaønh vieân
maõn vieäc Phaät söï quí baùu vaø lôn lao naøy.

VIII. CHUØA BÖÛU HÖNG.

Chuøa Böûu Laâm ôû thoân Phuù Hoäi, huyeän Kieán Hoøa, phuû Kieán An, tænh Ñòng Töôøng, nay thuoäc
phöôøng 2, thaønh phoá Myõ Tho, tænh Tieàn Giang.
Chuøa Böûu Laâm do baø Nguyeãn Thò Ñaït xaây döïng vaøo naêm Gia Long thöù 2 (1803) baø sang chuøa
Hoäi Toân ôû laøng Quôùi Sôn, huyeän Bình Ñaïi (tænh Beán Tre ngaøy nay) xin Hoøa thöôïng Toå Trí –
Khaùnh Höng boå sö truï trì, Hoøa thöôïng Khaùnh Höng cöû ñeä töû laø thieàn sö Tieân Hi65n – Töø Laâm veà
truï trì chuøa Böûu Laâm.
Chuøa Böûu Laâm caát theo kieåu chöõ “Tam” gioáng nhö haàu heát caùc chuøa ôû mieàn Nam (vaø gioáng caùc
chuøa xöa vaøo ñôøi nhaø Traàn ôû mieàn Baéc) chuøa goàm ba daõy nhaø ngang noái lieàn nhau, beà ngang
goàm 5 gian hai chaùi roäng 12m saâu vaøo 40m.
1. Tieàn ñöôøng laø moät caên nhaø roäng 22m saâu vaøo 5m, thôø Hoä Phaùp.
2. Chaùnh ñieän laø moät toøa nhaø roäng 22m, saâu vaøo 15m. ÔÛ giöõa laø ñieän thôø Phaät, treân caùc coät goã
quí vaø xöa ñeàu coù treo caâu ñoái. Ngoaøi caùc caâu ñoái cuûa chuøa töø xöa, coøn coù moät soá caâu ñoái
cuûa caùc chuøa khaùc ñöôïc thænh veà haàu heát laø nhöõng caâu ñoái mang yù nghóa thaâm saâu cuûa Phaät
phaùp.
Trong ñoù coù ba caëp caâu ñoái coù nhaéc ñeán teân chuøa Böûu Laâm ba laàn.
· “Böûu ñieän linh lung Böûu ñaøn thanh tònh, Böûu saùt trang nghieâm nhö Thöùu Laõnh
Laâm hoa höông phöùc laâm moäc uaát maäu, Laâm tuøng thaønh töïu tôï kyø vieân”
Moät soá caâu ñoái khaùc;
· “Phaät phaùp tröôøng höng ñaûn nguyeän quoác vöông thuøy vaïn coå
Ñaïo tröôøng vónh thaïnh ngöôõng kyû ñaøn vieät höôûng thieân thu”
Hay:
· “Phaät nhöït tam huy giaùo trang nghieâm phoå lôïi vónh thuøy vaïn coå.
Phaùp vaân hoäi chuyeån nhöùt taâm thaønh thanh tònh quang minh bieán chieáu thaäp phöông”
Hoaëc:
· “Ngoïc giaùng hoaøng cung phuùn thuûy, cöûu long teà moäc duïc.
Kim thaân tu tuyeát laõnh haøm hoa baùch ñieåu coäng trieàu tham”
Chaùnh ñieän coù nhöõng bao lam chaïm troå roàng vaø thaát chaân nhaân quaû (baûy vò chaân nhaân) neùt chaïm
khaéc myõ thuaät.
3. Nhaø Haäu toå roäng 22m, saâu vaøo 10m. Ñaëc bieät nhaø Haäu toå coù noùc cao hôn chaùnh ñieän goàm hai
töøng maùi choàng leân nhau nhö nhieàu chuøa coå khaùc. Nhaø haäu toå noái lieàn vôùi chaùnh ñieän baèng
hai daõy haønh lang roäng 6m, daøi 8m, taïo neân moät saân loä thieân hình chöõ “Khaåu” (mang yù nghóa
“Thieàn tænh” töùc laø gieáng trôøi).
Truyeàn thöøa ôû chuøa Böûu Laâm
Naêm 1803, chuøa Böûu Laâm ñöôïc thaønh laäp, vò toå ñaàu tieân cuûa chuøa laø Thieàn sö Töø Laâm.
Thieàn sö Tieân – Töø Laâm teân tuïc laø Phaïm Vaên Ö, sanh naêm Canh Tyù (1780) taïi thoân Phuù Hoäi,
huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng (nay laø tænh Tieàn Giang)

437
Thieàn sö Töø Laâm qui y thoï giaùo vôùi Hoøa thöôïng Toå Trí – Khaùnh Höng ôû chuøa Hoäi Toân (tænh Beán
Tre) thuoäc phaùi thieàn Laâm Teá, ñôøi thöù 37 truyeàn thöøa theo doøng keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Hoaèng
Giaùc (hieäu Moäc Traàn):
Ñaïo Boån Nguyeân Thaønh Phaät Toå Tieân,
Minh Nhö Kieåu Nhöït Leä Trung Thieân,
Linh Nguyeân Quaûng Nhuaän Töø Phong Thoå,
Chieáu Theá Chaân Ñaêng Vaïn Coå Huyeàn.
Naêm 1830, trong leã Ñaïi Khaùnh chuùc möøng vua Minh Maïng 40 tuoåi ôû chuøa Thieân Muï (Kinh ñoâ
Hueá). Thieàn sö Töø Laâm ñöôïc môøi tham döï. Sau caùc leã trai ñaøn, vua cho Boä Leã saùt haïch caùc sö,
löïa choïn ñöôïc 50 vò coù taøi ñöùc ñeå ban giôùi ñao vaø ñoä ñieäp, sö Töø Laâm ñöôïc choïn. Naêm 1841,
Hoøa thöôïng Töø Laâm ñöôïc cöû sang truï trì chuøa Saéc Töù Linh Thöùu (ôû Xoaøi Hoät, tænh Tieàn Giang).
Ñeán ñaàu nieân ñaïi Töï Ñöùc (1848 – 1883) Hoøa thöôïng Töø Laâm trôû veà truï trì chuøa Böûu Laâm cho
ñeán khi vieân tòch, vaøo giôø Tuaát, ngaøy 19 thaùng 5 naêm Kyû Muøi (1859), ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong vöôøn phía sau chuøa, treân bia coù khaéc “Saéc Töù Linh Thöùu – Böûu Laâm töï, thöôïng Töø haï Laâm
Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå sö chi thaùp”.
- Keá theá Hoøa thöôïng Töø Laâm truï trì chuøa Böûu Laâm laø ñeä töû cuûa ngaøi, thieàn sö Minh Ñaït –
Huyeàn Döông.
Thieàn sö Huyeàn Döông sanh vaøo giôø Ngoï, ngaøy muøng 8 thaùng 4 naêm Giaùp Thaân (1824), tòch vaøo
giôø Thaân, ngaøy muøng 6 thaùng 7 naêm Taân Tî (1881) thoï 58 tuoåi, thaùp ñöôïc döïng trong vöôøn, caïnh
thaùp Hoøa thöôïng Töø Laâm.
- Sau khi thieàn sö Huyeàn Döông tòch, thieàn sö Nhöùt Boån, huùy Thoâng Nam leân thay truï trì chuøa
Böûu Laâm.
Thieàn sö Thoâng Nam sanh naêm Aát Söûu (1825) veà truï trì chuøa Böûu Laâm töø naêm 1881 cho ñeán
ngaøy vieân tòch, vaøo giôø Muøi, ngaøy 21 thaùng Gieâng naêm Canh Tyù (1900) ñoà chuùng laäp thaùp thôø
trong khuoân vieân chuøa, beân caïnh thaùp hai vò treân.
- Thieàn sö Nhö Lyù, huùy Taâm Nguyeân, hieäu Thieân Tröôøng, sanh naêm Ñinh Söûu (1877) leân thay
truï trì chuøa Böûu Laâm töø naêm 1900, naêm Giaùp Thìn (1904) chuøa bò hö hoaïi sau côn baõo lôùn,
thieàn sö Thieân Tröôøng lo truøng tu laïi chuøa. Naêm Kyû Daäu (1909) Phaät töû ôû Xeûo Veït – Sa Ñeùc
daâng cuùng chuøa Böûu Höng cho Thieàn sö Thieân Tröôøng.
Thieàn sö Thieân Tröôøng thoâng ñaït Phaät giaùo laïi gioûi Nho hoïc, thöôøng tieáp xuùc vôùi giôùi trí thöùc taïi
chuøa Böûu Laâm, thieàn sö Thieân tröôøng coù ñaët caâu ñoái sau:
“Böûu Hoøa Thieân Ñòa Tam Quang Chieáu
Laâm Thöôïng Tröôøng xuaân töù chuùng toân”
Naêm Aát Tî (1905) Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân truï trì chuøa Giaùc Laâm vaø Giaùc Vieân ôû
Gia Ñònh (nay laø thaønh phoá Hoà Chí Minh) vaân du hoaèng hoùa mieàn Taây, Hoøa thöôïng gheù chuøa
Böûu Laâm, thieàn sö Thieân Tröôøng kính phuïc taøi ñöùc cuûa Hoøa thöôïng Hoaèng Aân neân xin caàu phaùp
vaø ñöôïc ban phaùp danh laø Nhö Lyù. Thieàn sö Thieân Tröôøng thænh Hoøa thöôïng ôû laïi chuøa Böûu Laâm
ñeå giaùo hoùa taêng chuùng tænh Ñònh Töôøng, Beán Tre vaø caùc tænh mieàn Taây Nam kyø. Sö Thieân
tröôøng laäp am Giaùc Vieân trong khuoân vieân chuøa ñeå Hoøa thöôïng Hoaèng Aân an truï. Hoøa thöôïng ôû
am Vieân Giaùc hoaèng hoùa maáy naêm, sau ñoù laïi xuoáng Chaâu Ñoác döøng laïi ôû chuøa Taây An, nuùi
Sam ñeå giaùo hoùa ñoà chuùng.
Naêm Taân Hôïi (1911) thieàn sö Thieân Tröôøng khai tröôøng Kyø, môû khoùa An Cö Kieát Haï cho chö
taêng chuøa Böûu Laâm.
Naêm Quí Söûu (1913) Hoaø thöôïng Hoaèng Aân töø Chaâu Ñoác veà Myõ Tho nhaäp thaát tu thieàn ôû am
Vieân Giaùc trong vöôøn chuøa Böûu Laâm cho ñeán khi vieân tòch, vaøo giôø Thìn, ngaøy 24 thaùng Gieâng,
naêm Giaùp Daàn (1914).

438
Hoøa thöôïng Hoaèng Aân laø böïc long töôïng trong choán thieàn moân, noåi danh khaép Nam Kyø, coù raát
nhieàu ñeä töû gioûi nhö thieàn sö Nhö Nhaõn – Töø Phong (Hoøa thöôïng Giaùc Haûi), Nhö Hieån – Chí
Thieân (Hoøa thöôïng Phi Lai)... Ñoà chuùng röôùc Linh Cöõu Hoøa thöôïng Hoaèng Aân veà laøm leã tang vaø
nhaäp thaùp ôû chuøa Giaùc Laâm.
Hoøa thöôïng Thieân Tröôøng – Nhö Lyù tieáp noái ngoïn ñeøn phaùp cuûa Hoøa thöôïng Hoaèng Aân, hôïp
cuøng caùc huynh ñeä laø thieàn sö Nhö Nhaõn – Töø Phong, Nhö Hieån – Chí Thieân goùp söùc vaøo vieäc
phuùc höng Phaät Giaùo ôû Vieät Nam.
Moät soá nhaø caùch maïng choáng Phaùp cuõng thænh thoaûng vieáng thaêm Hoøa thöôïng Thieân Tröôøng nhö
cuï Phan Chu Trinh, cuï Toøng An (em ruoät Phan Ñình Phuøng), cuï Nguyeãn Sinh Huy (thaân sinh Hoà
Chuû Tòch).
Naêm Kyû Daäu (1969) Hoøa thöôïng Thieân Tröôøng – Nhö YÙ vieân tòch taïi chuøa Böûu Laâm thoï 93 tuoåi,
ñoà chuùng laäp thaùp thôø trong vöôøn chuøa.
- Töø naêm 1969 ñeán naêm 1973, keá theá truï trì chuøa Böûu Laâm laø Yeát ma Thieân Caên, huùy Nguyeân
Tònh..
- Giaùo thoï Chôn Minh truï trì töø 1973 – 1976.
- Tyø kheo ni Dieäu Ñaït truï trì töø naêm 1976 – 1979
- Hoøa thöôïng Tònh Tinh truï trì töø naêm 1979 – 1982
- Ñaïi ñöùc Leä Quaûng truï trì töø naêm 1982 – 1984.
- Ngaøy 24 thaùng 4 naêm 1984, thöôïng toïa Hueä Thoâng veà truï trì chuøa Böûu Laâm cho ñeán nay,
Thöôïng toïa tham gia hoaït ñoäng caùch maïng töø naêm 1945, bò baét töø naêm 1958 – 1964, sau ñoù
tieáp tuïc hoaït ñoäng vaø tu haønh, truï trì caùc chuøa Phöôùc Laâm (1964 – 1967), chuøa Taân An (1968
– 1974) vaø chuøa Linh Phong (1975 – 1984). Töø naêm 1985, Thöôïng toïa laø Phoù ban trò söï Tænh
hoäo Phaät Giaùo Tieàn Giang kieâm Tröôûng ban taêng söï tænh.
Sau khi veà truï trì chuøa Böûu Laâm trong suoát thôøi gian 1984 – 1989, thöôïng toïa Hueä Thoâng taäp
trung vaøo vieäc söûa chöõa trang trí laïi chuøa. Naêm 1987 taïi ñaïi hoäi kyø II, thöôïng toïa ñöôïc Ñaïi hoäi
taán phong giaùp phaåm Hoøa thöôïng ñeán nay. Voán coù ñaàu oùc myõ thuaät vaø coù tinh thaàn baûo trì coå vaät
neân Hoøa thöôïng ñaõ söu taàm nhöõng hoaønh phi, lieãn, ñoái... cuûa nhöõng ñeàn chuøa xöa ñöa veà trang
trí chuøa Böûu Laâm hieän nay coù raát nhieàu bao lam, lieãng ñoái, hoaønh phi coå chaïm troå raát coâng phu
vaø Myõ Thuaät, coù theå noùi, chuøa Böûu Laâm laø chuøa hieän coù nhieàu coå vaät nhaát trong soá caùc chuøa ôû
Tieàn Giang nhö:
· Chaùnh ñieän coù 5 boä bao lam: 1 boä chaïm noåi roàng, 1boä chaïm chim tró vaø hoa raát saéc saûo...
· Ba taám hoaønh chöõ Nho “Ñaïi Huøng Böûu Ñieän”, “Taây Thieân Ñaïi Thaùnh”, “Ta quoác chí toân”,
chaïm noåi töù linh (Long Laân Qui Phuïng) hoaëc Tró vaø hoa... raát myõ thuaät.
· Nhieàu taám lieãn ñoái chaïm troå myõ thuaät, yù nghóa saâu saéc.
· Ba boä cöûa ôû phía sau chaùnh ñieän, ñoái dieän vôùi nhaø Haäu Toå cuõng laø nhöõng taùc phaåm ñieâu
khaéc ñeïp, chaïm troå coâng phu.

Hình:
- Chuøa Taây An.
- Chuøa Böûu Laâm (Tieàn Giang)
- Neàn chuøa Chaâu Vieân (1991), nuùi Cao Vieân cao 327m
- Thaùp Phaät Aán ôû Hoøn Moät – Nha Trang.

IX. CHUØA TAÂY AN.

Chuøa taây An ôû chaân nuùi Sam caùch thò xaõ Chaâu Ñoác 5km.

439
Chuøa ñöôïc Toång Ñoác Doaõn Uaån xaây döïng vaøo naêm Ñinh Muøi (1847), Saùch Ñaïi Nam Nhöùt thoáng
chí vieát veà chuøa Taây An nhö sau: “ÔÛ ñòa phaän thoân Vónh Teá, huyeän Taây Xuyeân, nguyeân Toång
ñoác Möu Löôïc töôùng tuy tænh Töû Doaõn Uaån kieán truùc naêm Thieäu Trò thöù 7 (1847) chuøa ñöùng treân
nuùi, maët tröôùc troâng ra tænh thaønh, phía sau döïng vaøo voøm nuùi, tieáng ngöôøi vaéng laëng, coå thuï aâm
u, cuõng laø moät thaéng caûnh Thieàn laâm vaäy”.
Doaõn Uaån queâ ôû huyeän Thö Trì, tænh Nam Ñònh. Naêm Maäu Tyù (1828) Doaõn Uaån ñaäu Cöû nhaân,
laøm quan ñeán chöùc Höõu Thò lang Boä Hình. Naêm Quùi Tò (1833), oâng cuøng vôùi Nguyeãn Coâng Tröù
ñaùnh deïp cuoäc noåi loaïn cuûa Noâng Vaên Vaân ôû Tuyeân Quang. Naêm Taân Söûu (1841), Doaõn Uaån
ñöôïc thaêng chöùc Tham Tri, kieâm quyeàn Toång Ñoác Thanh Hoùa.
Naêm Quí Maõo (1843) vua laïi cöû oâng vaøo mieàn Nam laøm Tuaàn Phuû tænh An Giang. Oâng heát loøng
lo laéng cho daân chuùng ôû vuøng ñaát môùi naøy, coù coâng khai hoang laäp aáp, môû mang, khai thaùc caùc
vuøng ñaát môùi ôû tænh An Giang vaø vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm Aát Tò (1845) nhôø coù
coâng deïp giaëc baûo veä ñaát nöôùc oâng ñöôïc thaêng chöùc Toång ñoác AN – Haø.
Toång ñoác Doaõn Uaån laø vò quan thanh lieâm, caàn maãn coù taøi vaên chöông vaø gioûi voõ, coù coâng bình
ñònh bieân giôùi phía Taây neân ñöôïc trieàu ñình ban taëng laø “An Taây Möu Löôïc töôùng” vaø ñöôïc vua
phong töôùc Tuy Tónh töû.
Vaøo naêm Ñinh Muøi (1847), Toång ñoác Doaõn Uaån laäp chuøa ôû nuùi Sam ñeå giuùp cho daân chuùng ôû
vuøng saùt bieân giôùi Cao Mieân coù nôi leã Phaät, caàu nguyeän, ñaõ ñaët teân cho chuøa laø Taây An. Vò truï
trì chuøa ñaàu tieân luùc ñoù coù leõ laø Taêng cang Tieân Giaùc – Haûi Tònh hay Teá Giaùc – Quaûng Chaâu ôû
Toå ñình Giaùc Laâm (Gia Ñònh) kieâm nhieäm vì luùc ñoù, chính Kinh Löôïc chaùnh söù Nguyeãn Tri
Phöông vaø Phoù söù Phan Thanh Giaûn ñaïi dieän vua ôû Luïc Tænh Nam Kyø coù nhôø Taêng cang Haûi
Tònh giuùp ñôõ trong vieäc oån ñònh tình hình cuûa daân chuùng ôû vuøng mieàn bieân giôùi Vieät – Mieân nhöùt
laø vuøng ñaát môùi ôû An Giang.
Trong thôøi gian ñoù coù moät ñaïo só hoï Ñoaøn saùng laäp neân Ñaïo Böûu Sôn Kyø Höông ôû mieàn Taây
Nam Kyø ñöôïc daân chuùng toân goïi laø Phaät Thaày Taây An. Vaøo khoaûng naêm 1847, Ñaïo só haønh ñaïo
cöùu bònh ôû vuøng Toøng Sôn (Laáp Voø) vaø coác Oâng Kieán (sau thaønh chuøa Taây An coå töï) bò trieàu
ñình trieäu veà ôû chuøa Taây An vaø baét buoäc oâng phaûi chaùnh thöùc xuaát gia thoï giôùi theo nghi leã
chaùnh thöùc cuûa Phaät Giaùo. Vì vaäy oâng phaûi thoï giôùi Tyø kheo vôùi taêng cang Tieân Giaùc – Haûi Tònh
ñöôïc ban phaùp danh laø Minh Huyeàn, trôû thaønh vò thieàn sö thuoäc theá heä 38 cuûa phaùi thieàn Laâm
Teá.
Thieàn sö Minh Huyeân – Phaùp Taïng, sanh vaøo giôø Ngoï, ngaøy 15 thaùng 8 naêm Ñinh Maõo (1807)
taïi laøng Toøng Sôn, huyeän Vónh An, traán vónh thanh (nay thuoäc Laáp Voø, tænh Ñoàng Thaùp).
Danh tieáng cuûa Phaät thaày truyeàn khaép mieàn Nam, ngaøi coù nhieàu ñeä töû noåi danh nhö:
- Quaûn cô Traàn Vaên Thaønh maø daân chuùng mieàn Taây toân goïi laø “Ñöùc Coá Quaûn”. Laäp traïi ruoäng
Laùng Linh, laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp ôû vuøng Baûy Thöa, trong ñoù coù nhieàu ñeä töû
cuûa Böûu Sôn Kyø Höông, gaây nhieàu khoù khaên cho thöïc daân Phaùp trong moät thôøi gian daøi,
chaùnh quyeàn Phaùp maát aên maát nguû, phaûi ra gía “thöôûng 1.000 quan” cho ai gieát ñöôïc “Ñaïo
Laønh”
- Taêng chuû cuûa Thieàn sö hoï Buøi cuøng oâng Ñinh Taây (Buøi Vaên Taây) ôû traïi ruoäng Thôùi Sôn taïi
vuøng nuùi Keùt (Chaâu Ñoác)
- Ñaïo Laäp hoaèng hoùa ôû vuøng Haø Tieân – Raïch Giaù.
- Ñaïo Xuyeán hoaèng hoùa ôû vuøng Baø Ròa
- Moät ñeä töû cuûa Ñaïo Xuyeán laø Oâng Thieän vaãn coøn ñöôïc daân chuùng Baø Ròa hieän nay kính phuïc
vaø coù nhieàu truyeàn thuyeát raát ñaëc bieät veà caùc haønh ñoäng phi phaøm cuûa Oâng Thieän.
- Ñaïo Ngoaïn hoaèng hoùa ôû Ñoàng Thaùp Möôøi.

440
- Ñaïo Thaéng, Ñaïo Só, Ñaïo Chôï, Ñaïo Ñoït... hoaèng hoùa ôû mieàn Taây Nam Boä. Phaät Thaày vaø 12
ñeä töû (Thaäp Nhò Hieàn Thuû) coù nhöõng thaàn thoâng ñaëc bieät vaø nhöõng haønh ñoäng phi phaøm nghe
nhö truyeàn thuyeát, nhöng coù thaät.
Vaøo giôø Ngoï, ngaøy 12 thaùng 8 naêm Bính Thìn (1856), Phaät Thaày Taây An vieân tòch ôû chuøa Taây
An. Theo di chuùc, moä Phaät Thaày ñöôïc xaây baèng phaúng, ñôn giaûn ôû khu vöôøn phía sau chuøa.
Sö ñeä cuûa Thieàn sö Minh Huyeân – Phaùp Taïng laø thieàn sö Minh Voõ – Nhöùt Thöøa leân thay truï trì
chuøa Taây An cho ñeán ngaøy vieân tòch, ñoà chuùng laäp thaùp thôø beân hoâng chuøa.
Naêm 1893, ñeä töû cuûa thieàn sö Nhöùt Thöøa laø giaùo thoï Nhö Nghóa – Hueä Quang leân keá theá truï trì
chuøa Taây An. Giaùo thoï Hueä Quang sanh naêm Giaùp Daàn (1854) vaø vieân tòch vaøo ngaøy 19 thaùng 7
naêm Canh Tyù (1900), ñoà chuùng laäp thaùp thôø beân caïnh chuøa.
Sö dñeä cuûa Giaùo thoï Hueä Quang laø Nhö Ñaéc – Dieäu Lyù leân thay truï trì. Töø naêm 1900 ñeán khi
vieân tòch vaøo ngaøy muøng 10 thaùng 2 naêm Quyù Maõo (1903) thoï 38 tuoåi. Sö Dieäu Lyù khoâng coù ñeä
töû neân Hoøa thöôïng Nguyeãn Thuaàn Haäu (chöa coù phaùp danh) thay theá truï trì chuøa Taây An töø naêm
1903 ñeán naêm 1911.
Naêm 1911 – 1913 truï trì laø thuû toïa Ngoâ Vaên Hoøa (coù phaûi chaêng laø Minh Hoøa – Hoan Hæ ?). Thuû
toïa tu töø nhoû, leân Saøi Goøn hoïc ñaïo (chöa roõ ôû chuøa naøo, coù leõ laø Giaùc laâm).
Naêm 1911, sö Nhö Maät – Böûu Thoï leân thay theá truï trì chuøa. Sö Nhö Maät – Böûu Thoï teân laø
Nguyeãn Theá Maät, sanh naêm Quí Tî (1893), laø ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân
hay Lieãu Khieâm – Chí Thaønh (1850 – 1914) ôû Toå ñình Giaùc Laâm (Saøi Goøn). Trong khoaûng thôøi
gian 1905 – 1914, Hoøa thöôïng Hoaèng Aân vaân du veà mieàn Taây hoaèng hoùa, coù nhieàu naêm nguï ôû
chuøa Taây An ñeå hoã trôï cho vieäc phaùt trieån Phaät Giaùo ôû vuøng An Giang – Haø Tieân, giaùo hoùa cho
nhieàu ñeä töû ôû caùc chuøa ôû mieàn Taây Nam Kyø, nhieàu vò sö ôû mieàn Taây qui y thoï giôùi hoaëc caàu
phaùp vôùi Hoøa thöôïng Hoaèng Aân.
Sau khi Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaèng Aân vieân tòch (naêm 1914) sö Nhö Maät – Böûu Thoï thay
theá thaày chaêm lo vieäc hoaèng döông chaùnh phaùp ôû ñòa phöông. Naêm 1915, sö lo truøng tu laïi chuøa
Taây An. Chuøa Taây An coù hieän traïng nhö ngaøy nay laø do coâng ñöùc trong nhieàu naêm cuûa Hoøa
thöôïng Böûu Thoï.
Ngaøy 21 thaùng 11 naêm Taân Hôïi (ngaøy 5 thaùng 1 naêm 1972) Hoøa thöôïng Nhö Maät – Böûu Thoï
vieân tòch taïi chuøa Taây An. Ñoà chuùng laøm leã tang raát troïng theå vaø xaây thaùp thôø trong vöôøn beân
hoâng chuøa, bia thaùp ghi raát trang toïng: “Töø Laâm Teá Gia Phoå, Tam thaäp cöûu theá, thöôïng Böûu haï
Thoï, huùy Nhö Maät taùnh Nguyeãn Coâng, Ñaïi laõo Hoøa thöôïng Toå sö giaùc linh”. Hoøa thöôïng coù
nhieàu ñeä töû thaønh danh ôû nhieàu chuøa vaø keá theá truï trì ôû chuøa Taây An.
Töø naêm 1972 ñeán naêm 1983 truï trì laø sö Hoàng Höng – Hueä Chaâu.
Töø naêm 1983 ñeán naêm 1989 Hoøa thöôïng Thích Ñònh Long, huùy Hoàng Tröïc (theá danh laø Phaïm
Vaên Tröïc).
Töø naêm 1989 ñeán naêm 1992 Hoøa thöôïng Hoàng Cung – Hueä Kænh truï trì chuøa Taây An.
KIEÁN TRUÙC CHUØA TAÂY AN.
Chuøa Taây An ngaøy xöa caát theo kieåu chöõ “Tam” nhö haàu heát caùc chuøa xöa ôû mieàn Nam, goàm ba
daõy nhaø ngang roäng noái lieàn nhau. Tuy nhieân, qua nhieàu laàn truøng tu, nhöùt laø vaøo thôøi Hoøa
thöôïng Böûu Thoï, chuøa ñöôïc xaây döïng theâm nhieàu, vôùi kieán truùc pha laãn giöõa phaät Giaùo Vieät
Nam vaø Phaät Giaùo Aán Ñoä xöa, coång tam quan tröôùc chuøa ôû giöõa laø töôïng Boà Taùt Quan Theá Aâm
Thò Kính, hai beân laø hai coång vaøo trang nghieâm.
Maët tieàn chuøa, ôû giöõa laø thaùp Phaät cao hai töøng. Töøng treân laø töôïng Phaät ñöùng giöõa laàu cao maùi
troøn cong vôùi ñænh nhoïn nhö caùc chuøa thaùp xöa ôû Aán Ñoä. Boán coät thaùp ôû töøng döôùi coù caùc Hoä
Phaùp traán giöõ, phía tröôùc thaáp coù hai con voi: moät voi saùu ngaø vaø moät voi traéng (baïch töôïng).

441
Chaùnh ñieän laø daõy nhaø roäng, hai töøng maùi, hai beân laø laàu chuoâng vaø laàu troáng hình töù giaùc, nhaø
cao khoûi noùc maùi cong myõ thuaät. Ñaïi hoàng chung ôû laàu chuoâng ñöôïc chuù taïo vaøo naêm Töï Ñöùc
thöù 32 (1879). Maùi chuøa ñöôïc lôïp baèng loaïi ngoùi oáng troøn lôùn, treân ñænh trang trí caùc töôïng töù
linh (Long Laân Qui Phuïng) myõ thuaät.
Chaùnh ñieän thôø raát nhieàu töôïng Phaät, Boà Taùt, La Haùn, Baùt Boä Kim Cang vaø caùc töôïng Ngoïc
Hoaøng, Huyønh Ñeá, Thaàn Noâng... Ña soá caùc töôïng laøm baèng goã, chaïm troå coâng phu vaø myõ thuaät,
tieâu bieåu cho ngheä thuaät ñieâu khaéc Vieät Nam theá kyû 19.
Tieáp theo chaùnh ñieän laø nhaø giaûng vaø nhaø khaùch.
Phía sau laø nhaø Toå, thôø long vò chö toå hoaèng hoùa ôû chuøa vaø coù caëp caâu ñoái ñaëc bieät sau:
“Taây Anchieâm Phaät ñöùc ñaïo hoaøng chaùnh hoùa phoái Nghieâu Thieân.
Vónh Teá caàu thaàn tö nhaân thuaán ñòa linh ca Thuaán Nhöït”
Chuøa Taây An laø moät chuøa xöa ôû Chaâu Ñoác, kieán truùc khaùc laï hôn caùc chuøa khaùc trong nöôùc laø
moät danh lam noåi tieáng. Chuøa Taân An keát hôïp vôùi laêng Thoaïi Ngoïc Haàu vaø mieáu baø Chuùa Xöù ôû
nuùi Sam laø moät thaéng caûnh ñoäc ñaùo cuûa tænh An Giang.

X. CAÙC NI COÂ HOAÈNG HOÙA ÔÛ ÑAØNG TRONG.

Vaøo thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558 – 1802), coù moät soá ít ni coâ noåi danh ñöôïc saùch söû ñòa xöa keå
ñeán nhö:
Ni coâ Löôïng tu trì ôû nuùi Chaâu Thôùi
Ni coâ Leâ Thò Nöõ tu ôû nuùi Thò Vaûi.
Ni coâ Toáng thò Lieân tu ôû ñaûo Ñaïi Kim thuoäc traán Haø Tieân.
Ni coâ Vaân Döông thuoäc Hoaøng toäc chuùa Nguyeãn ñaõ giuùp cho Nguyeãn Vöông Nguyeãn Phöôùc
Aùnh raát nhieàu.
Coøn raát nhieàu nöõ tu só Phaät Giaùo tu haønh, hoaèng hoùa ôû nhieàu nôi khaùc, nhöng hieän chöa thu thaäp
ñöôïc ñuû taøi lieäu.
1. NI COÂ LÖÔÏNG:
Ni sö Löôïng laäp am Vaân Tónh ôû treân goø cao, tieáp noái vôùi nuùi Chaâu Thôùi, thuoäc thoân Long Sôn,
huyeän Long Thaønh ñeå tònh tu.
Saùch Ñaïi Nam Nhöùt Thoáng Chí trong muïc “Sôn Xuyeân” (soâng nuùi) tænh Bieân Hoøa coù ghi:
Nuùi Chaâu Thôùi ôû phía Nam huyeän Phöôùc Chaùnh 21 daëm, töøng nuùi cao tít laøm bình phong phía
Nam tænh thaønh (Bieân Hoøa), ñoài nuùi khôûi phuïc loanh quanh ñeán Khoång Töôùc Quan (Goø Coâng –
Thuû Ñöùc) môùi heát. Khoaûng giöõa nuùi Chaâu Thôùi veà höôùng Baéc, thuoäc thoân Long Sôn huyeän Long
Thaønh ôû treân goø baèng coù bôø cao ñöùng thaúng nhö vaùch, treân coù am Vaân Tónh, laø nôi Ni sö Löôïng
tónh tu, di chæ naøy vaãn coøn.
Saùch nhöùt thoáng ñòa dö cuûa Leâ Quang Ñònh coù ghi: “Xöa coù Ni coâ teân laø Löôïng, laäp am Vaân
Tónh, tuy ñaõ huûy pheá maø phong caûnh vaãn coøn khaû quan. Thuôû tröôùc coù khaùch ñeán vònh thô raèng:
“ Sô Laâm di pheá töï
Hoang caûnh toûa chinh traàn
Baûo thaùp qui ngöu loä
Lieân trì aån maõ taân
Hoa haøm chung coå haän
Thaûo tröôøng vaõng nieân xuaân
Maõn muïc tuøy linh laïc
U hoaøi nhaäp vaän taân”
(Chuøa hoang nôi röøng thöa

442
Caûnh hoang phuû buïi ñaày
Ao sen nôi ngöï uoáng
Baûo thaùp goùt traâu giaøy
Hoa buoàn maõi muoân thuôû
Coû phuû bao naêm qua
Troâng thaáy caûnh tieâu ñieàu
Vaàn thô toû u hoaøi)
Trong sach Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí, An Toaøn haàu Trònh Hoaøi Ñöùc vieát veà Ni coâ Löôïng nhu
sau:
“Caùch phía nam traán 11,5 daëm, nuùi Chaâu Thôùi vôùi caùc töøng nuùi cao xanh caây coái laâu ñôøi raäm toát,
laøm taám bình phong trieàu veà traán thaønh, hình nuùi nhaáp nhoâ cao thaáp, khuaát khuùc, chaïy qua höôùng
Ñoâng, giaùp haï löu soâng Ñoàng Nai (soâng Phöôùc Giang) roài ñeán Goø Coâng thì ñöùt. ÔÛ ñoaïn giöõa nuùi
Chaâu Thôùi, trôû maët veà thoân Long Thaønh, traûi ra moät goø ñaát cao ñöùng thaúng nhö vaùch, sau löng
choã aáy laø choã sö baø Löôïng tu haønh, coù laäp am Vaân Tónh (tuïc danh chuøa Vaûi Löôïng), troâng raát u
nhaõ. Sau quaân Taây Sôn huûy phaù chuøa Phaät, nhöng nay neàn cuõ vaãn coøn” (1)
2. NI COÂ HOÏ TOÁNG ÔÛ HAØ TIEÂN.
Ni coâ Toáng thò Löông laø con moät nhaø giaøu ôû Haø Tieân thuøy mò, sieâng naêng, gioûi nöõ coâng, giaøu nöõ
haïnh.
Khi ñeán tuoåi 16, nhieàu nhaø giaøu coù quyeàn theá caäy ngöôøi mai moái ñeán caàu hoân, nhöng taát caû ñeàu
bò töø choái. Cha meï traùch cöù, coâ thöa: “Nhaân duyeân cuûa con phaûi chôø ñöùc phaät chæ giaùo”
Töông truyeàn: moät hoâm, coù moät vò sö laï vaøo nhaø coâ thuyeát giaûng Phaät phaùp, ngöôøi nhaø cho gì
nhaø sö cuõng khoâng laáy maø chæ naèng naëc ñoøi xin chieác aùo loùt ñang phôi ngoaøi saân, aùo aáy laïi laø cuûa
coâ. Cha meï coâ thaáy vieäc baát nhaõ nhö theá neân la maéng, xua ñuoåi. Coâ chaïy ra khuyeân can cha meï,
vò sö chæ mæm moät nuï cöôøi roài ñi thaúng. Sau khi nhaø sö ñi khoûi, luùc naøo coâ cuõng thaáy hình nhö coù
ñöùc Phaät hieän beân mình, neân xin cha meï cho theá phaùt ñi tu. Cha meï khuyeân nhuû heát lôøi maø coâ
vaãn khaêng khaêng moät möïc, neân veà sau cuõng ñaønh phaûi chieàu theo yù coâ, cho laäp am tranh Quan
Aâm ôû beân traùi nuùi Ñaïi Kim cho coâ tuïng nieäm tu haønh.
Coâ theâu moät böùc hình Boà Taùt Quan Aâm raát lôùn, cöù moãi muõi kim laïi nieäm Phaät moät caâu, suoát ba
thaùng môùi xong. Böùc tranh treo leân troâng raát soáng ñoäng nhö vò Phaät soáng, ñeå thôø trong am (2)

(1) Gia Ñònh Thaønh Thoâng chí, quyeån thöôïng, trang 14.
(2) Ñaïi Nam Lieät truyeän tieàn bieân, quyeån 6.

Am Quan Aâm cuûa Ni coâ Toáng thò Löông ôû nuùi Ñaïi Kim naèm treân ñaûo Ñaïi Kim. Ñaûo Ñaïi Kim
naèm ôû phía Nam traán, chu vi 193 löôïng 5 thöôùc. Ñaûo naøy ngaên ñoùn soùng coàn, laøm haït ngoïc bieån
cuûa traán. Nôi bôø coù baéc caùi caàu vaùn ñeå thoâng ra vaøo, phía sau coù vieän Quan Aâm, phía Taû coù ñieáu
ñình, ngöôøi du ngoaïn thöôøng khi traêng thanh gioù maùt ñeán ñaây thaû caâu ngaâm vònh thong dong.
Ñaây laø caûnh Kim döï lan ñaøo (Ñaûo kim ngaên soùng) trong 10 caûnh ñeïp cuûa traán Haø Tieân.
3. NI COÂ VAÂN DÖÔNG ÔÛ THUAÄN HOÙA.
Ni coâ Vaân Döông, töùc Coâng chuùa Ngoïc Huyeân, con cuûa chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt
(1748 – 1765) vaø baø taû cung taàn hoï Toáng. Coâng chuùa Ngoïc Huyeàn keát duyeân vôùi Tieát cheá
chöôûng dinh Nguyeãn Cöûu Thoáng. Tieát cheá Nguyeãn Cöûu Thoáng töû traän trong cuoäc chieán naêm
Giaùp Ngoï (1774) khi quaân chuùa Trònh d0aùnh chieám Ñaøng Trong.

443
Sau khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn cuøng Coâng toân Nguyeãn Phöôùc Aùnh phaûi boû Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân chaïy vaøo Gia Ñònh, Coâng chuùa Ngoïc Huyeân ôû laïi Vaân Döông thuoäc huyeän Höông Thuûy,
sau theá phaùt qui y, hieäu laø Vaân Döông, nhöng hieän chöa bieát qui y vôùi vò sö naøo.
Naêm 1786 Taây Sôn chieám thaønh Phuù Xuaân. Naêm Taân Hôïi (1791), Ni coâ Vaân Döông maät sai
thuoäc haï teân Thieân theo thuyeàn buoân vaøo Gia Ñònh baùo caùo tình hình cuûa quaân Taây Sôn ôû Thuaän
Hoùa, ñoàng thôøi gôûi keøm theo “Khuùc ca Hoaøi Nam” cuûa Hoøng Quang ñeå khuyeán khích tinh thaàn
quaân só Nguyeãn Vöông (Nguyeãn Phöôùc Aùnh).
Nguyeãn Vöông cuõng thöôøng sai ngöôøi ra Thuaän Hoùa thaùm thính tình hình Taây Sôn, ñeàu nguï taïi
nhaø Ni coâ Vaân Döông.
Sau khi leân ngoâi (1802), vua Gia Long laïi caøng kính quùi Ni coâ Vaân Döông, thöôøng ñeán thaêm
vieáng vaø ban thöôûng raát haäu vaø cho döïng laâu ñaøi ñeå Ni coâ ôû, coù caû ñoäi binh theo haàu caän.
Ñeán naêm Gia Long thöù 8 (1809), Ni coâ Vaân Döông maát, thoï 72 tuoåi, vua sai quan ñeán lo leã an
taùng, choân taïi ñòa phaän laøng Döông Xuaân, laáy laâu ñaøi cuõ laøm nhaø thôø, cho con chaùu Aân chöùc Baù
hoä ñeå giöõ vieäc höông khoùi, moãi ngaøy kî leå vua caáp cho 300 quan tieàn. (1)

(1) Ñaïi Nam Lieät Truyeän Tieàn Bieân, quyeån 2.

444
 PHUÏ LUÏC.
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA PHAÄT GIAÙO TRONG VAÊN HOÏC
ÑAØNG TRONG
Phaät Giaùo Vieät Nam bò suy thoaùi döôùi thôøi nhaø Haäu Leâ vaø thôøi Nhaø Maïc, ñeán thôøi Trònh –
Nguyeãn phaân tranh, chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi (Baéc Haø) vaø chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong (Nam
Haø) ñeàu coù coâng hoä trì Phaät Giaùo, nhôø ñoù maø Phaät Giaùo ñöôïc phuïc höng vaø Phaùt trieån.
ÔÛ Ñaøng Trong, vôùi sö hoä phaùp ñaéc löïc vaø nhieät taâm cuûa caùc chuùa Nguyeãn, vôùi coâng ñöùc hoaèng
döông voâ löôïng cuûa caùc thieàn sö, Phaät giaùo ñöôïc phuïc höng, phaùt trieån maïnh vaø coøn truyeàn thöøa
cho ñeán ngaøy nay, döôùi thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1558 – 1802), coù ba phaùi thieàn hoaèng hoùa ôû Ñaøng
Trong.
1. Phaùi thieàn Truùc Laâm vôùi caùc Toå sö Vieän Caûnh – Ñaïi Thaâm, Vieân khoan – Luïc Hoà vaø ñaëc bòet
laø Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi ñaõ hoaèng döông Phaät phaùp vaøo haäu baùn theá kyû 17. Toå sö
Höông Haûi hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong khoaûng thôøi gian 1660 – 1682, nhöng vì lyù do chính trò,
Toå sö Höông Haûi phaûi boû Ñaøng Trong ra Ñaøng Ngoaøi hoaèng hoùa cho ñeán ngaøy vieân tòch
(1715). Nhôø Toå sö Höông Haûi, phaùi thieàn Truùc Laâm phuïc höng vaø phaùt trieån Ñaøng Trong moät
thôøi gian vaø coøn aûnh höôûng ñoái vôùi phaùi thieàn Laâm Teá töø Trung Hoa truyeàn sang Ñaøng Trong
vaøo haäu baùn theá kyû 17.
2. Phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaøng Trong do Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø caùc thieàn sö Minh
Vaät – Nhöùt Trí, Minh Giaùc – Kyø Phöông, Minh Hoaèng – Töû Dung, Minh Haûi – Phaùp Baûo,
Minh Löôïng – Thaønh Ñaúng, Thaønh Nhaïc – Aån – Sôn ... phoå truyeàn ñaõ coù mang nhieàu aûnh
höôûng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm, phaùp moân tu haønh Thieàn toâng pha Maät Toâng chöù khoâng coøn
thuaàn tuùy theo phaùp moân “Thieàn tham Coâng Aùn” cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Trung Hoa. Phaùi
thieàn Laâm Teá naøy ñaõ phaùt trieån maïnh nhöùt ôû Ñaøng Trong vaø coøn truyeàn thöøa cho ñeán hieän
nay.
3. Phaùi thieàn Taøo Ñoäng töø Trung Hoa truyeàn sang Ñaøng Trong vaøo cuoái theá kyû 17 vôùi Hoøa
thöôïng Thaïch Lieâm (Thích Ñaïi Saùn) vaø thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng chæ hoaït ñoäng thònh
ñaït döôùi thôøi chuùa Quoác Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725), sau ñoù thì taøn luïi.
Phaät Giaùo Ñaøng trong phuïc höng vaø phaùt trieån maïnh döôùi thôøi caùc Chuùa Nguyeãn, nhöng vì tình
traïng chieán tranh vaø aûnh höôûng cuûa chính trò neân taøi lieäu veà Phaät Giaùo bò thieâu huûa hay thaát laïc:
töø caùc baûn phoå heä truyeàn thöøa cuûa caùc phaùi, lòch söû truyeàn thöøa cuûa caùc chuøa, ñeán tieåu söû vaø ngöõ
luïc cuûa caùc thieàn sö thôøi ñoù.
Phaät giaùo Ñaøng Trong phuïc höng vaø phaùt trieàn maïnh ñaõ aûnh höôûng saâu xa ñeán vaên hoïc, tuy
nhieân cuõng vì chieán tranh vaø aûnh höôûng cuûa chính trò neân caùc taùcphaån vaên hoïc vaø caùc tieåu sö cuûa
nhieàu nhaø vaên hoïc bò thieâu huûy vaø thaát laïc. Vôùi moät soá ít saùch vôû, taøi lieäu thôøi ñoù coøn laïi, chuùng
ta cuõng coøn tìm ñöôïc moät soá danh nhaân vaø moät soá taùc phaåm vaên hoïc mang aûnh höôûng saâu xa cuûa
Phaät giaùo.
- Töø xöa chuùng ta ñaõ nghe ñeán danh cuûa Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø (1572 – 1634) vôùi Luõy
Thaày noåi tieáng, hay “Ngoïa Long Cöông Ngaâm”, ít ai bieát ñeán Ñaøo Duy Töø thaám nhuaàn phaät
phaùp cao thaâm qua thi phaåm “Tö Dung Vaán”.
- Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh (1717 – 1767) laø moät ñaïi thaàn coù coâng lôùn trong cuoäc Nam
Tieán vôùi chính saùch “Taøm Thöïc” (Taèm aên daâu), cuõng noåi danh vôùi taùc phaåm “Saõi vaûi”, moät
taùc phaåm chieán tranh chính trò, ñeå khích leä binh só trong chieán dòch “dieät giaéc Moïi Ñaù Vaùch”
ôû Quaûng Ngaõi, laø böùc tranh chaân thöïc taû sinh hoaït Phaät Giaùo Ñaøng Trong trong giai ñoaïn suy
thoaùi vaøo haäu baùn theá kyû 18. Ngoaøi ra, 10 baøi thô cuûa Ñaïm Am (Ñaïm Trai) Nguyeãn Cö Trinh

444
 hoïa laïi “Haø Tieân thaäp caûnh” (10 caûnh ñeïp cuûa Haø Tieân) cuûa Só Laân Maïc Thieân Töù (Maïc
Thieân Tích) cuõng mang aûnh höôûng Phaät Giaùo saâu xa.
- Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích noåi danh vôùi Chieâu Anh Caùc vaø “Haø Tieân thaäp vònh”, laïi coù
moät thi phaåm chöõ Noâm raát ñoäc saéc laø “Haø Tieân thaäp caûnh khuùc vònh”.
- Nhöng ñaëc bieät nhaát, tröôùc ñaây, ngöôøi ta chæ bieát ñeán aån só Ngoâ Theá Laân vôùi caùc baûn ñieàu
traàn daâng leân vôùi chuùa Nguyeãn. Giôø ñaây, chuùng ta môùi bieát ñöôïc “Aùi truùc trai”. Ngoâ Theá Laân,
moät thieàn giaû cao thaâm qua thi phaåm “Phong Truùc taäp” vôùi nhieàu baøi thô mang phong vò thieàn
hoïc saâu xa.
Coâng töû Nguyeãn Phöôùc Töù (1669 – 1735), con chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu coù thi phaån “Hoa tinh
truyeän” baèng chöõ Noâm raát ñöôïc daân chuùng öa thích, nhöng tieác laø taùc phaåm naøy hieän nay khoâng
coøn.
Ngoaøi ra coøn coù theå coù nhieàu danh nhaân vaø nhieàu taùc phaåm khaùc nhöng taøi lieäu ñaõ bò thaát laïc maø
hieän chuùng ta chöa bieát heát.

A. LOÄC KHEÂ HAÀU ÑAØO DUY TÖØ (1572 – 1634) VÔÙI TÖ DUNG VAÕN.
I. LOÄC KHEÂ HAÀU ÑAØO DUY TÖØ.
Ñaøo Duy Töø sanh naêm Nhaâm Thaân (1572), ôû laøng Hoa Trai, huyeän Ngoïc Sôn, phuû Tænh Gia, traán
Thanh Hoùa.
Cha cuûa oâng laø Ñaøo Taù Haùn, laøm Quaûn giaùp ñoaøn haùt cuûa trieàu ñình nhaø Leâ, sau ñöôïc thaêng
chöùc Linh quan, coi ñoäi nöõ nhaïc trong cung vua, trieàu vua Leâ Anh Toâng.
Oâng Ñaøo Duy Töø thoâng minh, doác chí hoïc haønh, tinh thoâng kinh söû, sôû tröôøng veà thô vaên, am
töôøng lyù soá vaø binh thô ñoà traän.
Naêm Nhaâm Thìn (1592), trieàu vua Leâ Anh Toâng, chuùa Trònh Tuøng môû khoa thi Höông ôû Taây Ñoâ
(Thanh Hoùa), oâng Ñaøo Duy Töø luùc ñoù 21 tuoåi noäp quyeån xin döï thi, nhöng khoâng ñöôïc cho thi vì
cha laøm ngheà ca haùt. Naêm sau (1593), chuùa Trònh Tuøng ñaùnh baïi nhaø Maïc, chieám laïi Ñoâng ñoâ
(Kinh thaønh Thaêng Long) oâng Ñaøo Duy Töø vaãn tieáp tuïc theo hoïc ôû Chieâu Vaên Quaùn cuûa moät cuï
Ñoà Nho, oâng cuõng ñöôïc moät ngöôøi baïn haïc thaân tín laø Leâ Thôøi Hieán chu caáp cho veà vaät chaát (Leâ
Thôøi Hieán queâ ôû laøng Phuù Haøo, traán Haûi Döông, sau naøy thi ñaäu Tieán só vaø trôû thaønh moät töôïng
laõnh noåi tieáng cuûa vua Leâ – Chuùa Trònh, ñöôïc phong ñeán töôùc Haøo Quaän coâng, coù laàn ñöôïc
phong chöùc Thoáng suaát chæ huy quaân Trònh ñaùnh vaøo Ñaøng Trong naêm 1672. Ñaøo Duy Töø nghó:
duø mình coù taøi nhöng bò khinh khi, khoâng thi cöû tieán vaøo ñöôøng quan töôùng, goùp söùc giuùp ñôøi,
giuùp nöôùc, töông lai bò chaën ñöùng. Trong khi ñoù, oâng nghe raèng: ÔÛ Thuaän Quaûng giaøu coù, thònh
vöôïng, möa hoøa gioù thuaän, daân chuùng soáng trong caûnh thaùi bình, phong tuïc thuaàn haäu, chôï khoâng
noùi thaùch, daân khoâng troäm cöôùp, nhaø cöûa khoâng phaûi ñoùng cöûa ... Ngoaøi ra, chuùa Tieân (Nguyeãn
Hoaøng) laø ngöôøi ñöùc haïnh, troïng keû hieàn taøi, coù loøng chieâu hieàn ñaõi só, coâng bình chaùnh tröïc. Vì
vaäy, Ñaøo Duy Töø quyeát chí vaøo Ñaøng Trong laäp nghieäp. Sau khi ñoát höông leã baùi, töø bieät moä
phaàn cuûa oâng baø toå tieân, cha meï, bí maät leân ñöôøng vaøo thuaän Quaûng, khoâng cho baø con hoï haøng
bieát ñeán.
Ñaøo Duy Töø theo ñöôøng boä vöôït soâng Linh Giang (soâng Gianh vaøo Quaûng Bình ñeán huyeän Vuõ
Xöông (nay laø huyeän Trieäu Phong, Quaûng Trò) giaû laøm ngöôøi ngô ngô khôø khaïo, maát trí, haøng
ngaøy ñi quanh quaån xin aên ôû caùc laøng xoùm, kyø thöïc laø ñeå bí maät quan saùt ñòa theá, nuùi soâng vaø löïa
choïn nôi sinh cô laäp nghieäp. ÔÛ Vuõ Xöông hôn moät thaùng, thaáy ñaát ñai khoâng thuaän lôïi, khoâng coù
ngöôøi taøi bieát chieâu hieàn ñaõi só, neân Ñaøo Duy Töø tieáp tuïc leân ñöôøng vaøo mieàn Nam, cuõng gæa laøm
ngöôøi ngu ngô, xin aên qua ñöôøng ñeå nhaän ñònh ñòa theá, tìm hieåu tình hình theá söï.
Vaøo ñeán phuû Hoaøi Nhôn (Bình Ñònh ngaøy nay), thaáy ñòa theá töôi ñeïp, phong phuù, ñònh döøng chaân
ôû ñaây ñeå laäp nghieäp. Ñaøo Duy Töø tìm hieåi tình hình ñòa phöông, ñöôïc bieát Khaùm Lyù Coáng quaän

445
coâng Traàn Ñöùc Hoøa (1) ôû xaõ Boà Ñeà, huyeän Boàng Sôn, laø em keát nghóa cuûa chuùa Saõi Nguyeãn
Phöôùc Nguyeân, ñöôïc chuùa tín caån vaø troïng duïng. Moãi khi veà Chaùnh Dinh (2) thöôøng ñöôïc döï baøn
vieäc nöôùc vôùi chuùa, baøn ñieàu gì cuõng ñöôïc chuùa nghe theo, coù quyeàn ra vaøo cung caám cuûa chuùa
ñöôïc töï do. Quan Khaùm Lyù Traàn Ñöùc Hoøa laø ngöôøi haøo phuù, möu trí, ñaûm löôïc bieát troïng duïng
keû hieàn taøi.

(1) Khaùm Lyù laø chöùc quan cai trò moät phuû (chaùnh hoä khaùm lyù), cai trò moät phuû goàm 1 Khaùm lyù,
1Ñeà ñoác, 1 ñeà laõnh, 1 kyù luïc, 1 cai phuû, 1 thô kyù.
(2) Chaùnh Dinh laø nôi chuùa Nguyeãn ñaët dinh phuû cai trò (sau naøy ñöôïc goïi laø Ñoâ thaønh)

Ñaøo Duy Töø ñeán thoân Tuøng Chaâu caùch nhaø quan Khaùm Lyù ôû xaõ Boà Ñeà moät con soâng nhoû, tìm
nôi xin vieäc laøm aên sinh soáng, chôø thôøi. ÔÛ thoân Tuøng Chaâu coù moät nhaø ñieàn chuû giaøu coù, coù hoïc
thöùc, thích vaên chöông , thô phuù, quùi troïng caùc böïc hieàn só Nho gia, thöôøng toå chuùc tieäc tuøng ñeå
coù dòp môøi caùc böïc hieàn taøi nhoùm hoïp ñeå giaûng baøn kinh söû, troø truyeän söï tích coå kim. Oâng ñieàn
chuû coù ñeán haøng ngaøn con traâu, ñang thieàu ngöôøi chaên, nhaân ñoù Ñaøo Duy Töø xin vaøo laøm ngöôøi
chaên traâu cho nhaø phuù haøo.
Ñaøo Duy Töø giaû nhö ngöôøi ngu ngô khôø khaïo, giöõ gìn yù töù, ít noùi chuyeän. Ban ngaøy luøa traâu ra
ñoàng hay leân nuùi cho traâu aên coû, Ñaøo Duy Töø thöôøng giaáu kinh saùch ñem theo ñeå ñoïc, khoâng cho
ai bieát. Ban ñeâm nguû rieâng moät mình nôi thanh vaéng, khoâng tieáp xuùc vôùi ai ñeå moät mình ñeå moät
mình nghieân cöùu kinh söû cuûa caùc böïc baùch gia chö töû. Vì vaäy, moïi ngöôøi trong nhaø cuûa ñieàn chuû
ñeàu töôûng Ñaøo Duy Töø laø keû chaên traâu taàm thöôøng, neân khoâng ai ñeå yù ñeán.
Moät hoâm, nhaø phuù haøo coù toå chöùc moät böõa tieäc môøi caùc vaên nhaân ñeán döï, vui ca ngaâm vònh, Ñaøo
Duy töø luøa traâu veà chuoàng xong, tay vaãn coøn caàm roi ñuoåi traâu, ñöùng tröôùc saân nhìn vaøo nhaø ñeå
nghe kinh baøn luaän. Chuû nhaø thaáy keû chaên traâu queâ muøa, lam luõ ñöùng nhìn khaùch quyù trong nhaø
ñang döï tieäc, cho raèng voâ leã neân oâng quôû raèng: ngöôøi luøa traâu voâ chuoàng, xuoáng nhaø beáp lo aên
côm roài lo ñi nguû, mai cho traâu ra ñoàng sôùm, coøn ñöùng ñoù laøm gì cho phí söùc, meät xaùc. Huoáng
chi, caùc quan khaùch ôû ñaây laø böïc quaân töû, ngöôi laø keû tieåu nhaân, sao daùm voâ leã ñöùng tröôùc maët
nhìn, khoâng bieát khieâm toán cung kính gì caû. Nhö theá laø mang toäi voâ leã.
Ñaøo Duy Töø ñaùp raèng: Nho gia cuõng coù ngöôøi Nho quaân töû, coù keû nho tieåu nhaân. Chaên traâu cuõng
coù chaên traâu anh huøng, cuõng coù chaên traâu toâi tôù, cao thaáp khaùc nhau, hieàn ngu cuõng chaúng gioáng
nhau. Caùc vò khaùch nghe ngöôøi chaên traâu noùi nhö theá ñeàu ngaïc nhieân, coù ngöôûi hoûi raèng: Theá naøo
laø Nho quaân töû vaø theá naøo laø Nho tieåu nhaân ? Ñaøo Duy Töø ñaùp: Nho quaân töû laø ngöôøi treân thoâng
thieân vaên döôùi thoâng ñòa lyù, giöõa thaáu vieäc ngöôøi ñôøi. ÔÛ nhaø giöõ ñaïo cha con, anh em, baïn beø, vôï
choàng. Ñoái vôùi nöôùc phaûi bieát möu löôïc yeân daân, giuùp ñôøi, cöùu khoù phoø nguy, baøy binh daøn traän,
laäp coâng danh ôû ñôøi, löu söï nghieäp vaø danh tieáng ngôøi saùng cho ñôøi sau, ngaøn naêm vaãn coøn. Nhaø
Thöông coù Y Doaõn, nhaø Chaâu coù Thaùi Coâng (Löõ Voïng), nhaø Haùn coù Vuõ Haàu Gia Caùt Löôïng
(Khoång Minh) ... laø nhöõng böïc Nho quaân töû ñoù. Coøn Nho tieåu nhaân thì taøi hoïc taàm thöôøng, taàm
chöông trích cuù, caàu danh caàu lôïi, laïi muoán dong ruoåi treân choã buùt möïc vaên chöông chæ bieát cöôøi
gioù giôõn traêng, töï cao töï ñaïi, baûo thuû coá chaáp khinh ngöôøi, khoâng nhaän bieát ñöôïc caùc böïc haøo kieät
hieàn taøi ôû ñôøi. Nhö theà thì laøm sao hieåu ñöôïc yù chí cuûa caùc böïc thaùnh hieàn, ñaïo lôùn cuûa böïc vua
quan. Ngoaøi ra, neáu ñöôïc may maén ra laøm quan, nhaát thôøi ñöôïc giao cho vieäc coi soùc daân chuùng,
xöû lyù chính söï thì traêm phöông ngaøn keá, cuõng chæ möu caàu danh lôïi rieâng, khoâng chaêm lo cho daân
chuùng; khoâng nghó raèng saâu moït haïi daân laø ñieàu ñaùng sôï. Neáu may hôn nöõa, maø ñöôïc döï baøn keá
saùch lôùn, xeùt quyeát coâng vieäc ñaïi söï cuûa quoác gia thì maëc cho ngöôøi khaùc heát loøng lo toang suy
tính, coøn mình chæ baøn taùn doâng daøi thao thao baát tuyeät, lyù thuyeát suoâng nhö boïn Kieåu Haïo,
Vöông Dieãn ôû ñôøi nhaø Taàn, thì coù gì ñaùng noùi ñeán.

446
Caùc khaùch Nho nghe noùi, theá caû kinh, coù ngöôøi hoûi tieáp: Coøn ngöôøi chaên traâu anh huøng vaø keû
chaên traâu toâi tôù laø sao ? Ñaøo Duy Töø ñaùp: Keû chaên traâu anh huøng nhö Ninh Thích phuïc höng
ñöôïc nöôùc Teà (1) Ñieàn Ñan tung löûa ñoát giaëc, thu laïi heát thaønh trì ñaõ bò nöôùc Yeân chieám (2), Höùa
Do cho traâu uoáng nöôùc ôû suoái maø vaãn phaân bieät ñöôïc höng vong, trò loaïn cuûa nöôùc, (1), Baù lyù heà
chaên deâ ôû mieàn hoang daõ nöôùc Taàn maø vaãn bieát ñöôïc thôøi vaän thònh suy, bí thaùi ... Ñoù laø nhöng
keû chaên traâu, chaên deâ anh huøng. Coøn nhöõng keû chaên traâu toâi tôù thì quanh quaån trong coâng vieäc
cuûa mình, no thì boû thöøa, ñoùi thì xin aên. Ban ngaøy thì boû traâu aên troäm caây traùi cuûa ngöôøi, ban ñeâm
lo meâ nguû, queân rôm coû cho traâu boø aên. Boïn aáy chæ bieát coù kieáp soáng daàm möa giaõi naéng cuûa
mình, coi quæ thaàn khoâng coù gì ñaùng sôï, coi cha meï khoâng ñaùng toân troïng caäy nhôø, leâu loång aên
chôi ngu muoäi voâ chöøng, thaäm chí vui thì hoø reo hí höûng, giaän thì chaúng nghó ñeán thaân sô, laøm
xaáu laây caùc böïc cha anh, gaây oaùn giaän cho laøng xoùm.

(1) ninh Thích: ngöôøi thôøi Xuaân Thu ôû Trung Hoa khi ñi chaên traâu, treo saùch ôû söøng traâu ñeå hoïc,
sau giuùp Hoaøn Coâng nhaø Teà döïng neân nghieäp lôùn.
(2) Ñieàn Ñan: ngöôøng nöôùc Teà thôøi chieân quoác ôû Trung Hoa, duøng hôn 1.000 con traâu buoäc gaäy
khoâ taåm daàu vaøo ñuoâi traâu, ñoát löûa ñuoåi traâu traøn ra ngoaøi thaønh, quaân Teà theo sau, ñaùnh baïi
quaân nhaø Yeân.

(1) Höùa Do: Vua Nghieâu tìm ñeán nuùi Cô Ñeá nhöôøng ngoâi cho Höùa Do. Höùa Do ñang cho traâu
uoáng nöôùc, Ñaùp raèng: Oâng trò thieân haï thì thieân haï yeân roài, toâi phaûi thay oâng laøm gì nöõa.
(2) Baù Lyù Heà: Ngöôøi nöôùc Nguï ñôøi Xuaân Thu, boû sang nöôùc Taàn, töï baùn mình ñi chaên traâu vôùi
giaù baèng 5 boä da deâ, Taàn Muïc Coâng bieát Baù Lyù Heà laø ngöôøi hieàn taøi sai ngöôøi ñeán chuoäc veà
trieàu cöû laøm Ñaïi Phu.

Caùc khaùch nho gia nghe thaáy Ñaøo Duy Töø aên noùi löu loaùt, thoâng kim baùc coå, ai naáy ñeàu kinh haõi.
Sau ñoù, Ñaøo Duy Töø baøn luaän vieäc kim coå, kinh, söû saùch ... vôùi caùc vò khaùch ai cuõng heát söùc ngaïc
nhieân, khi bieát ñöôïc Ñaøo Duy Töø thoâng hieåu caû tam giaùo, Cöûu Löu (9 doøng hoïc thuaät ôû Trung
Hoa thôøi xöa) vaø caû vieäc hoïc thuaät cuûa baùch gia chö töû. Töø ñoù oâng ñieàn chuû khoâng cho Ñaøo Duy
Töø ñi chaên traâu nöõa maø nhôø oâng giaûng daïy cho con chaùu trong nhaø. Sau ñoù, oâng ñieàn chuû giôùi
thieäu Ñaøo Duy Töø vôùi Khaùm lyù Traàn Ñöùc Hoøa. Sau khi tieáp chuyeän, Khaùm lyù Traàn Ñöùc Hoøa bieát
ñöôïc Ñaøo Duy Töø laø ngöôøi coù taøi trí, hoïc roäng hieåu nhieàu, thoâng hieåu chuyeän coå kim, thaáu hieåu
caùi leõ höng vong trò loaïn cuûa ñaát nöôùc, neân raát quùi troïng vaø thöông meán, môøi veà nhaø nuoâi döôõng.
Vaøi thaùng, sau Coáng Quaän coâng Traàn Ñöùc Hoøa coøn gaû con gaùi cho Ñaøo Duy Töø (naêm Aát Söûu
1625).
Trong thôøi gian soáng ôû nhaø Khaùm lyù Traàn Ñöùc Hoøa, Ñaøo Duy Töø saùng taùc “Ngoïa long cöông
vaên” baèng chöõ Noâm trong ñoù oâng ví mình nhö Khoång Minh Gia Caùt Löôïng trong thôøi “Tam
Quoác” ôû Trung Hoa.
Naêm Ñinh Maõo (1627) Thanh ñoâ Vöông Trònh Traùng sai Laâ Ñaïi Nhaäm ñem saéc vua Leâ vaøo
Ñaøng Trong, ra leänh cho Thuïy Quaän coâng Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (Chuùa Saõi) ñem con ra Ñoâng
doâ (Thaêng Long) ñeå chaàu vaø naïp voi, thuyeàn ñeå coáng cho nhaø Minh. Chuùa Saõi khoâng chòu thi
haønh. Thaùng ba naêm ñoù, chuùa Trònh Traùng hoä giaù vua Leâ Yhaàn Toâng ñem ñaïi quaân vaøo ñaùnh
Chuùa Nguyeãn, Thaùi Baûo Nguyeãn Khaûi daøn quaân ôû phía Baéc soâng Nhaät Leä.
Chuùa Saõi cöû Nguyeãn Phöôùc Veä laøm Tieát Cheá, Vaên chöùc Nguyeãn Höõu Daät laøm giaùm chieán, ñem
boä binh ra choáng cöï vaø sai Coâng töû thöù tö laø Nguyeãn Phöôùc Trung chæ huy thuûy quaân tieáp öùng.
Quaân hai beân Trònh Nguyeãn laøm luõy choáng nhau. Tieân phong cuûa Trònh laø Leâ Khueâ duøng kî binh
taán coâng aøo aït vôùi söï yeåm trôï cuûa ñaïi baùc, quaân Nguyeãn phaûi lui quaân. Ñeâm aáy, thuûy quaân
Nguyeãn thöøa luùc nöôùc trieàu leân, daøn chieán thuyeàn baén ñaïi baùc vaøo dinh traïi cuûa Thaùi Baûo
447
Nguyeãn Khaûi, quaân Nguyeãn traøn leân, quaân Trònh noåi loaïn, chuùa Trònh Traùng ñem ñaïi binh ñeán
tieáp vieän, theá quaân raát maïnh, quaân Nguyeãn phaûi ruùt lui, quaân Trònh thöøa thaéng tranh nhau cöôùp
cuûa caûi, tòch thaâu chieán lôïi phaåm, thuûy quaân chuùa Nguyeãn ñaùnh xuyeân hoâng, quaân Trònh tan vôõ,
cheát raát nhieàu. Giaùm chieán Nguyeãn Höõu Daät baøn möu vôùi Löôïng Quoác Coâng Tröông Phöôùc Gia
sai giaùn ñieäp len loûi trong ñaïo quaân chuùa Trònh phao tin raèng: Anh em Trònh Gia vaø Trònh Nhaïc
ñang aâm möu noåi loaïn cöôùp chính quyeàn ôû Ñoâng Ñoâ. Chuù Trònh Traùng nghe tin cuõng nghi ngaïi,
sôï vieäc xaûy ra thaät, neân phaûi ruùt ñaïi binh veà Baéc.
Sau cuoäc chieán naøy, Chuùa Saõi – Nguyeãn Phöôùc Nguyeân lo taêng cöôøng quaân ñoäi vaø tuyeån choïn
nhaân taøi vaøo trieàu chính ñeå lo vieäc nöôùc. Nhaân dòp ñeán muøng chuùa Saõi sau chieán thaéng ñoù, Coáng
Quaän Coâng Traàn Ñöùc Hoøa trình cho vua xem baøi “Ngoïa Long Cöông Vaên” vaø tieán cöû Ñaøo Duy
Töø. Sau khi tieáp chuyeän, chuùa Saõi bieát roõ taøi trí vaø hoaøi baõo cao saâ cuûa Ñaøo Duy Töø neân phong
cho chöùc Nha Uùy noäi taùn, töôùc Loäc Kheâ Haàu, ñöôïc döï baøn caùc vieäc chính söï quoác gia (tham lyù
quoác chaùnh) vaø troâng coi vieäc quaân cô ôû trong vaø ngoaøi.
Sau khi cuûng coá noäi trieàu ôû Ñaøng Ngoaøi ñöôïc yeân, Thanh Vöông Trònh Traùng muoán baét buoäc
Thuïy quaän coâng Nguyeãn Phöôùc Nguyeân (Chuùa Saõi) phaûi tuøng phuïc trieàu ñình vua Leâ vaø chuùa
Trònh, neáu chuùa Saõi khoâng tuaân theo seõ ñem quaân ñaùnh Ñaøng Trong. Vì vaäy, cuoái naêm Kyû Tî
(1629) chuùa Trònh Traùng sai Thöôïng Thô Boä Laïi Nguyeãn Khaéc Minh ñem saéc cuûa vua Leâ vaøo
phong cho Thuïy Quaän coâng Nguyeãn Phöôùc Nguyeân laøm Tieát cheá Thuaän Hoùa – Quaûng Nam, nhò
xöù thuûy boä chö dinh, kieåm toång noäi ngoaïi bình chöông quaân quoác troïng söï. Thaùi phoù Thuïy Quoác
coâng vaø sai ñem töôùng só baûn boä ra Ñoâng ñoâ ñeå ñaùnh deïp quaân nhaø Maïc ôû Cao Baèng.
Chuùa Saõi hoïp quaân thaàn ñeå nghò baøn. Veä Uùy noäi taùn Ñaøo Duy Töø baøn raèng: Saéc phong naøy laø
cuûa hoï Trònh gæa mang leänh cuûa vua Leâ ñeå sai khieán ta. Neáu ta nhaän chöùc maø khoâng ñem quaân ra
Ñoâng ñoâ thì hoï Trònh coù côù traùch ta, neáu khoâng nhaän Saéc thì hoï Trònh seõ ñoäng binh ñaùnh ta.
Chieán tranh xaûy ra seõ laøm thieät haïi cho daân chuùng, hôn nöõa thaønh quaùch (Heä thoáng phoøng thuû)
cuûa chuùng ta chöa ñöôïc vöõng chaéc, binh líng chöa luyeän taäp kyõ, trong khi quaân ñònh (quaân Trònh)
ñoâng vaø maïnh, neáu hoï tieán ñaùnh thì laáy gì choáng laïi ? Vì vaäy, chuùng ta haõy taïm nhaän saéc phong
ñeå taïm hoøa hoaõn cho hoï ñöøng nghi vaø ñöøng ñoäng binh ñeå chuùng ta coù thôøi gian cuûng coá thaønh
luõy, luyeän taäp vaø taêng cöôøng quaân ñoâi cho huøng maïnh, roài chuùng ta seõ tìm keá traû laïi saéc, chöøng
ñoù hoï trònh khoâng coù côù gì noùi ta ñöôïc vaø neáu hoï ñem quaân vaøo ñaùnh, ta cuõng choáng cöï noåi.
Chuùa Saõi nghe theo ñeà nghòi naøy, neân haäu ñaõi söù giaû chuùa Trònh, höùa heïn ñeå hoaõn binh. Sau ñoù
cho ñöa söù giaû ra Ñaøng Ngoaøi.
Söù gæa chuùa Trònh veà roài, chuùa Saõi hoûi Loäc Kheâ haàu Ñaøo duy töø; Tieân Vöông (Chuùa Tieân –
Nguyeãn Hoaøng) taøi trí hôn ñôøi, coøn phaûi ñi laïi thoâng hieáu vôùi Ñaøng Ngoaøi. Nay ta taøi trí nhoû
nhoi, khoâng baèng Tieân Vöông, ñaát ñai binh giaùp laïi khoâng baèng moät phaàn möôøi Ñoâng ñoâ, neáu
khoâng naïp thueá coáng thôøi laøm sao giöõ ñöôïc ñaát ñai ñeå noái nghieäp tröôùc. Ñaøo Duy Töø thöa: Toâi
nghe ngöôûi xöa noùi, tuy coù trí tueä, khoâng baèng bieát thöøa thôøi theá. Vôùi taøi voõ duõng, möu keá saùng
suoát cuûa Tieân Vöông. Khoâng phaûi laø khoâng chieám cöù ñöôïc ñaát ñai (Thuaän Quaûng) nhöng baáy
giôø, caùc thuoäc töôùng ôû Tam Ty ñeàu do hoï Trònh caét ñaët, Tieân Vöông coù haønh ñoäng gì cuõng bò boïn
aáy keàm cheá, neân khoâng aån nhaän chòu phuï thuoäc nhö theá. Nay chuùa Thöôïng (chuùa Saõi) ñöôïc töï
chuyeân moät phöông, quan töôùng ñeàu töï mình caét ñaët, moät lôøi noùi ra khoâng ai daùm traùi. Thaàn xin
hieán moät möu saùch ñeå giöõ vöõng ñaát ñai vaø cô nghieäp lôùn cuûa Tieân Vöông. Chuùa hoûi möu saùch
nhö theá naøo ? Ñaøo Duy Töø ñaùp: Muoán möu ñoà söï nghieäp vöông baù, caàn phaûi coù keá veïn toaøn.
Ngöôøi xöa ñaõ noùi: khoâng moät laàn khoù nhoïc thì khoâng theå yeân nghæ laâu daøi, khoâng hao phí taïm
thôøi thì khoâng yeân oån maõi maõi. Thaàn xin hieán moät heä thoáng thaønh luõy phoøng thuû ñeå giöõ vöõng
bieân giôùi: Chuùa thöôïng cho quaân daân ñaép moät chieán luõi daøi töø chaân nuùi Tröôøng Duïc ñeán baõi caùt
Haïc Haø (ôû huyeän Leä Thuûy) döïa theo hình theá ñaát ñai maø ñaët thaønh luõy ñeå giöõ vöõng bieân giôùi,
quaân ñònh coù taán coâng cuõng khoâng theå xaâm phaïm ñöôïc laõnh thoå ta.
448
Chuùa Saûi cöû Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø ñöùng ra chæ huy vieäc laäp “luõy Tröôøng Duïc”. Sau maáy
thaùng xaây döïng khaån tröông nhöng vieäc laøm caån thaän chu ñaùo, luõy Tröôøng Duïc laø moät tröôøng
thaønh baèng ñaát, Baét ñaàu töø laøng Tröôøng Duïc, döôùi chaân nuùi Tröôøng Sôn, chaïy daùi ñeán phaù Haïc
Haûi. Luõy chaïy doïc theo bôû soâng höõu ngaïn Raøo Ñaù, ñeán choã giaùp soâng Nhaät Leä. Ñeán ñaây luõy laïi
chaïy ngöôïc leân thöôïng nguoàn soâng Kieân Giang, theo bôø taû ngaïn, keùo daøi ñeán laøng Quaûng Xaù
(naèm caïnh phaù Haïc Haûi). Luõy ñi qua ñòa phaän caùc laøng Tröôøng Duïc, Xuaân Duïc, Coå Hieân ñeán
ñình Thoân. Luõy Tröôøng Duïc daøi 2.500 tröôïng (khoaûng 12km), cao khoaûng 6m, chaân roäng töø 6 ñeán
8m treân luõy cöù 4m ñaët moät suùng baén ñaù, khoaûng 10 – 20m, laïi laäp moät coâng söï treân luõy ñaët suùng
ñaïi baùc côõ lôùn. Phía trong luõy coù xaây caát caùc dinh thöï (cho caùc quan ôû), caùc traïi lính, vaø kho
löông thöïc, ñaïn döôïc ... Theo hìng chöõ “Di” ôû trong chöõ “Hoài” neân luõy Tröôøng Duïc coøn ñöôïc goïi
laø luõy Hoài Vaên”
Luõy Tröôøng duïc phoøng thuû vuøng nuùi non hieåm trôû ôû phía Taây, phía Ñoâng luõy laø vuøng ñoàng baèng,
caïnh luõy laø phaù Haûi Haïc (phaù Vaïn Xuaân) quanh naêm buøn laày, roài ñeán baõi caùt lôùn, ñöôøng Thieân
Lyù (quoác loä 1 ngaøy nay) ñi ngang qua ñoù. Treân vuøng ñoàng baèng naøy, chuùa Saõi cho laäp nhieàu coâng
söï phoøng thuû.
Ñoàng thôøi vôùi vieäc xaây luõy Tröôøng Duïc, Chuùa Saõi cho taêng cöôøng quaân ñoäi vaø raùo rieát luyeän taäp
binh só ngaøy ñeâm. Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø ñaõ bieân soaïn saùch Hoå Tröôùng khu cô” ñeå huaán
luyeän cho binh só.
Sau khi heä thoáng phoøng thuû ñöôïc xaây döïng vöõng chaéc, quaân ñoäi ñöôïc taêng cöôøng vaø huaán luyeän
vöõng maïnh, chuùa Saõi theo möu keá cuûa Ñaøo Duy Töø, sai söù giaû ra Ñoâng ñoâ ñeå traû laïi saéc phong
cuûa vua Leâ.
Chuùa Saõi cöû Töôùng Thaàn Laïi Vaên Khuoâng laøm söù giaû, ñem leã vaät taï ôn vua Leâ, nhöng bí maät traû
laïi “Saéc phong” baèng caùch: Laøm moät caùi maâm coù hai lôùp ñaùy, ôû phía treân maët ñeå vaøng baïc, luïa
laø vaø leã vaät, ôû giöõa hai lôùp ñaùy ñeå “Saéc phong” cuûa vua leâ ñem vaøo khi tröôùc vaø moät taám thieáp,
treân coù boán caâu thô. Ngoaøi ra, Ñaøo Duy Töø coøn soaïn saün 10 caâu ñoái ñaùp ñeå söù giaû öùng phoù khi
tieáp chuyeän vôùi chuùa Trònh Traùng vaø trieàu thaàn.
Söù giaû Vaên Khuoâng ñeán Ñoâng ñoâ, vaøo yeát kieán vua vaø chuùa Trònh. Thanh Vöông Trònh Traùng
hoûi: “Tröôùc ñaây, vua ra leänh cho naïp leã vaät ñeå trieàu coáng cho nhaø Minh, ñaõ laâu khoâng thaáy Nam
chuùa ñem naïp taïi laøm sao ?”
Vaên Khuoâng ñaùp: voi vaø thuyeàn khoâng phaûi laø leä trieàu coáng cho nhaø Minh, e ngöôøi truyeàn lònh
noùi khoâng ñuùng neân khoâng daùm vaâng maïng.
- Sao Nam chuùa khoâng cho con ñeán Ñoâng ñoâ ñeå laøm con tin ?
- Nam baéc coù tình nghóa nhö moät nhaø, ñaõ thaønh tín cuøng nhau thì duøng con tin l;aøm gì ?
- Hoøang ñeá cho trieäu Nam chuùa ñem binh ra ñaùnh “giaëc Maïc” ôû Cao Baèng sao khoâng ñeán ?
- Giaëc maïc laø giaéc cuøng ñoà, quaân Trung ñoâ thöøa söùc ñeå ñaùnh. Chuùa toâi vaâng maïng giöõ hai xöù
Thuaän – Quaûng, phía nam phaûi choáng Chieâm Thaønh, phía baéc phaûi ñeà phoøng giaëc Maïc. Chæ
sôï khoâng giöõ yeân ñöôïc laõnh thoå, neân khoâng daùm ñem quaân ñi xa.
- Ñaép luõy Tröôøng Duïc laø coù yù muoán choáng laïi maïng leänh cuûa vua phaûi khoâng ?
- Ñaõ vaâng maïng giöõ ñaát thì vieäc phoøng thuû bôø coõi khoâng theå khoâng vöõng beàn, sao laïi goïi choáng
maïng leänh vua !
- Töôùng taù ôû mieàn Nam nhö theá naøo ?
- Taøi kieâm vaên voõ nhö Ñaøo Duy Töø, Nguyeãn Höõu Daät thì khoâng phaûi chæ vaøi chuïc ngöôøi maø
thoâi.
- Ngöôøi ta noùi Nam Chuùa laø böïc anh huøng haøo kieät, theá maø khoâng ngó ñeán vieäc ñaùnh giaëc laäp
coâng, nhö theá laø laøm sao vaäy ?
- Chuùa toâi khoâng ham töûu saéc, khoâng thích ñaøn ca, thöôøng muoán ñem aân hueä doã daønh daân ñen
laáy uy tín caûm phuïc ngöôøi ôû phöông xa. ÔÛ phöông Ñoâng thì Ma Cao, Laïc Giaø, ôû phía Taây thì
449
 Vaïn Töôïng, Ai Lao khoâng nöôùc naøo laø khoâng sôï phuïc. Neáu coù boïn Vöông Maõng, Taøo Thaùo
tieám laïm danh nghóa, gieát haïi sanh daân thì chuùa toâi vì nghóa maø ñeán ñaùnh, xaây coâng döïng
nghieäp, khoâng vieäc gì lôùn hôn vieäcaáy.
Vaên Khuoâng daâng maâm ñoàng ñöïng leã vaät leân, Thanh Vöông nhaän laáy. Sau khi leã trieàu kieán xong,
Vaên Khuoâng ñöôïc ñöa ra dòch xaù nghæ ngôi. Theo möu keá ñaõ vaïch saün cuûa Ñaøo Duy Töø, söù giaû
Vaên Khuoâng bí maät xuoáng moät chieác thuyeàn khaùc ñeå troán veà Thuaän Hoùa, caùc röông traùp vaø ñoà
ñaïc ñem theo cuûa phaùi ñoaøn ñeàu ñeå nguyeân ôû dòch xaù cho quaân Trònh khoâng bieát.
Sau khi bieát ñöôïc söù giaû Vaên Khuoâng troán veà Ñaøng Trong, chuùa Trònh Traùng môùi phaùt hieän ñöôïc
caùi maân leã vaät coù hai lôùp ñaùy, giöõa hai ñaùy coù saéc phong cuõ cuûa vua Leâ vaø Taâm thieáp coù boán
caâu:
“Maâu nhi voâ dòch
Mòch phi kieán tích
Aùi laïc taâm tröôøng
Löïc lai töôïng ñòch”
Chuùa Trònh Traùng ñöa cho caùc quan trong trieàu xem, khoâng ai hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa boán caâu thô
ñoù. Sau ñoù, Thaùi uùy Phuøng Khaéc Khoan môùi giaûi thích ñöôïc yù nghóa cuûa boán caâu thô ñoù nhö sau:
- Nhi maâu voâ dòch coù nghóa laø: Chöõ MAÂU maø khoâng coù daáu pheát töùc laø chöõ DÖ
- Mòch phi kieám thích coù nghóa laø chöõ MÒCH maø khoâng coù chöõ KIEÁN töùc laø chöõ BAÁT
- Aùi laïc taâm tröôøng coù nghóa laø chöõ AÙI maø thieàu maát chöõ TAÂM töùc laø chöõ THUÏ.
- Löïc lai töôïng ñòch coù nghóa laø chöõ LÖÏC vaø chöõ LAI hôïp laïi thaønh chöõ SAÉC.
Nhö vaäy boán caâu thô ñoù coù nghóa laø: DÖ BAÁT THUÏ SAÉC, töùc laø “ta khoâng thoï saéc phong”
Sau khi söù giaû Vaên Khuoâng veà ñeán Thuaän Hoùa, chuùa Saõi khen ngôïi Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø
nhö laø Tröông Löông, Khoång Minh cuûa Ñaøng Trong trong thôøi nay vaäy.
Bieát tröôùc, khoâng sôùm thì muoän, chuùa Trònh Traùng cuõng seõ ñem quaân ñaùnh Ñaøng Trong, neân Ñaøo
Duy Töø ñeà nghò chuùa Saõi cho quaân ñaùnh laáy mieàn ñaát phía Nam cuûa Chaâu Boá Chaùnh ñeà cuûng coá
bieân giôùi phía Baéc cho vöõng chaéc hôn, laáy soâng Linh Giang (Soâng Gianh) laøm bieân giôùi thieân
nhieân ngaên caùch Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi.
Muøa Ñoâng naêm Canh Ngoï (1630), chuùa Saõi sai Quaän coâng Nguyeãn Ñình Huøng (chuùa noäi Nguyeãn
UÛ Dó) ñem quaân taäp kích, cheùm cheát Tri chaâu Nam Boá Chaùnh cuûa chuùa Trònh laø Nguyeãn Tòch,
chieám giöõ vuøng ñaát Chaâu Boá Chaùnh ôû phía Nam soâng Linh Giang. Chuùa Saõi cho laäy ñaát ñoù laøm
Dinh Boá Chaùnh (hay Dinh Ngoùi), sai Quaän coâng Tröông Phöôùc Phaán (con Tröông Phöôùc Du) traán
giöõ. Ngay sau ñoù, Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø vaø Chieâu Vuõ haàu Nguyeãn Höõu Daät cuøng ñeán vuøng
bieân giôùi ôû Dinh Boá Chaùnh xem xeùt hình theá ñaát ñai ñeå laäp thaønh luõy phoøng thuû bieân giôùi. Chuùa
Saõi giao cho hai oâng cuøng lo vieäc xaây luõy Ñoäng Haûi. Thaùng 8 naêm Taân Muøi, luõy Ñoäng Haûi
(Ñoàng Hôùi sau naøy) ñöôïc hoaøn thaønh.
Luõy Ñoäng Haûi coøn goïi laø Ñònh Baéc Tröôøng Thaønh hay Luõy Thaày (luõy Nhaät Leä) hay “Luõy Daøi”
(Tröôøng Luõy), hoaëc luõy Traán Ninh. Luõy Thaày raát kieân coá vaø vöõng chaéc neân trong ca dao thôøi ñoù
coù caâu:
Thöù nhaát laø sôï luõy Thaày
Thöù nhì sôï laày Voõ Xaù. (1)
Hoaëc:
Coù taøi vöôït noåi soâng Gianh
Daãu theâm hai caùnh Tröôøng Thaønh khoù qua. (2)

(1) Nhöùt khaû kî heà, Ñoäng Haûi Tröôøng luõy,

Nhò khaû kuï heà, Voõ Xaù neâ ñieàn.
(2) Höõu trí duõng heà, khaû quaù Thanh Haø
450
 Tuùng höõu duïc heà, Tröôøng luõy baát khaû quaù
(Soâng Gianh coøn ñöôïc goïi laø Thanh Haø)

Luõy Thaày (luõy Ñoäng Haûi hay luõy Traán Ninh) chaïy daøi töø nuùi Ñaàu Maâu (hay chuøa Nuùi) ôû phía
Taây, saùt vôùi daõy nuùi Tröôøng Sôn, chaïy daøi ra ñeán cöûa soâng Nhaät Leä ôû phía Ñoâng. Luõy daøi hôn
3.000 tröôïng (hôn 12km), cao 1 tröôïng 5 thöôùc (6m). Phía ngoaøi cuûa luõy coù haøo saâu. Haøo coù caém
choâng baèng saét hoaëc. Treân luõy coù raøo saét baèng tre. Phía ngoaøi cuûa luõy coù ñoùng baèng goã lim, phía
trong ñaép ñaát theo hình naác thang, coù 5 caáp, voi ngöïa coù theå ñi ñöôïc. Treân luõy, cöù 4m coù ñaët suùng
ñaïi baùc baén ñaù, vaø cöù 12m hay 20m coù laäp moät coâng söï lôùn vaø kieân coá ñeå ñaët suùng ñaïi baùc côõ
lôùn. Naêm 1662, luõy Thaày ñöôïc cuûng coá theâm moät ñoaïn ôû Traán Ninh, naèm ngay bôø baéc soâng Nhaät
leä ñeå vöøa baûo veä phaàn phía ñoâng cuûa luõy Thaày vaø vöøa baûo veä cöûa bieän Nhaät Leä (cöøa Tuøng),
ngaên chaën caùc cuoäc taán coâng baèng thuûy quaân ôû vuøng bôø bieån thuoäc cöûa soâng Nhaät Leä vaø Traán
ninh. Trong cuoäc chieán tranh vaøo naêm Nhaâm Tyù (1672), traän chieán tranh Trònh – Nguyeãn aùc lieät
nhaát vaø cuoäc chieán tranh cuoái cuøng (thöù 7) tröôùc khi hai beân töï ngöng chieán, maëc nhieàn chaáp
nhaän soâng Gianh laø ranh giôùi thieân nhieân giöõa Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi. Nhôø luõy Traán Ninh,
quaân chuùa Nguyeãn döôùi söï chæ huy cuûa Nguyeãn Höõu Daät ñaõ chaën ñöôïc söï tieán quaân aøo aït maõnh
lieät nhaát cuûa quaân Trònh suoát maáy thaùng trôøi, gaây raát nhieàu thieät haïi cho töôùng só chuùa Trònh.
Theo ñeà nghò cuûa Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø, naêm 1631, chuùa Saõi cho laäp Ty Noäi phaùo töôïng vôùi
hai ñoäi taû vaø höõu phaùo töôïng ñeå ñuùc suùng ñaïi baùc vaø suùng tay.
Naêm Nhaâm Thaân (1632) Ñaûo duy töø coøn ñeà nghò “Pheùp Duyeät Tuyeån” chia daân laøm nhieàu haïng
ñeå tuyeån lính vaø ñaùnh thueá “Ñinh”.
Ñaøo Duy Töø cuõng ñeà nghò moãi kyø duyeät tuyeån lôùn coù môû caùc khoa thi “Nhieâu hoïc” (Gioáng nhö
thi Höông, laáy cöû nhaân) vaø hoa vaên ñeå tuyeån nhaân taøi ra laøm quan chöùc Tam Ty cuûa chaùnh quyeàn
ôû Ñaøng Trong cuûa chuùa Nguyeãn (goïi laø Xuaân Thieân Quaân Thi).
Vaøo naêm Taân Muøi (1631), moät hoâm Loäc Kheâ Ñaøo Duy Töø naèm nghæ, chôïp maét nguû say, naèm
chieâm bao thaáy: Oâng vaø moät nhoùm ñoâng ngöôøi ñang bình luaän, giaûng voõ vaø daøn baøy theá traän,
boãng thaáy moät con coïp ñen, töø phía Nam, nhaûy vaøo giöõa saân, laéc ñaàu vaãy ñuoâi, giô nanh muùa
vuoát, nhaûy vaøo trong nhaø, oâm laáy caây coät thöù ba ñaàu röôùn leân, ñuoâi thoøng xuoáng ñaát, Loäc Kheâ
haàu goïi líng vaây ñaùnh. Boãng nhieân con coïp ñen töø hai beân naùch moïc ra hai caùnh, roài bay vuùt leân
trôøi, veà phía Ñoâng Nam, caát tieáng gaàm vang nhö saám.
Saùng hoâm sau, Loäc Kheâ haàu ngoài ôû saûnh ñöôøng. Ñeán giôø Tî, ñònh ñöùng daäy vaøo phoøng rieâng ñeå
nghæ ngôi, chôït thaáy töø phía nam, moät ngöôøi thaân theå cöôøng traùng, maëc aùo ñen ñaõ sôøn, tay caàm
caây quaït loâng, böôùc vaøo phía tröôùc saân kheõ gioïng xin chaån caáp.
Loäc Kheâ haàu hoûi teân tuoåi vaø gia caûnh, ngöôøi aáy thöa raèng: tieåu nhaân teân laø Nguyeãn Höõu Tieán,
queâ ôû xaõ Taân Trai, huyeän Ngoïc Sôn, phuû Tónh Gia, xöù Thanh Hoùa, sanh naêm Nhaâm Daàn (1602).
Tröôùc ñaây cha meï tieåu nhaân löu nguï ôû phuû Hoaøi Nhôn, khoâng may cha meï maát sôùm. Vì theá, tieåu
nhaân moät mình khoâng nôi nöông töïa, ñaønh phaûi chòu caûnh ñoùi reùt kính xin minh coâng thöông giuùp.
Loäc Kheâ haàu thaùy töôùng thanh nieân oai nghi laãm lieät, phong thaùi khaùc ngöôøi, laïi coù tuoåi “Daàn”
vaø maëc aùo ñen, coù theå ñuùng vôùi ñieåm moäng “Coïp ñen”, neân môøi vaøo saûnh. Nguyeãn Höõu Tieán ñi
ñeán coät thöù ba töï nhieân ñöùng laïi voøng tay vòn coät. Sau ñoù, nhìn veà höôùng Ñoâng Nam roài ñi ra,
böôùc xuoáng theàm maø laïy Loäc Kheâ haàu. Thaáy töôùng maïo, cöû chæ cuûa Höõu Tieán gioáng nhö giaác
chieâm bao ñeâm hoâm tröôùc Loäc Kheâ haàu caû muøng, beøn goïi vaøo, löu laïi nuoâi döôõng trong nhaø, caáp
choã nghæ ngôi, cho aên uoáng ñaày ñuû.
Sau maáy thaùng soáng gaàn guõi, qua nhieàu laàn noùi chuyeän, Ñaøo Duy Töø nhaän thaáy: Nguyeãn Höõu
Tieán laø ngöôøi thoâng minh, taøi naêng suaát chuùng, möu löôïc hôn ngöôøi beøn gaû con gaùi cho. Sau ñoù
Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø tieán cöû Nguyeãn Höõu Tieán leân chuùa Saõi, chuùa phong cho Tieán chöùc
Ñoäi tröôûng, chæ huy “Ñoäi noäi thuûy dòch caàn thuyeàn”.Sau ñoù Nguyeãn Höõu Tieán ñöôïc thaêng ñeán
451
chöùc cai ñoäi, töôùc Thuaän Nghóa haàu, trôû thaønh moät töôùng laõnh xuaát saéc, ngang haøng vôùi Chieâu
Vuõ haàu Nguyeãn Höõu Daät goùp nhieàu chieán coâng hieån haùch cho trieàu ñình chuùa Nguyeãn.
Trong moät cuoäc taäp traän cuûa thuûy quaân, thaáy quaân lính xeáp haøng khoâng ngay ngaén khoâng nghieâm
chænh, Thuaän Nghóa haàu Nguyeãn Höõu Tieán quôû traùch ngöôøi Kyø tröôûng raéng: Ngöôi laø Kyø tröôûng,
taïi sao khoâng tuaân theo hieäu leänh, luyeän taäp binh só khoâng nghieâm, coi quaân phaùp nhö troø ñuøa.
Ngöôøi Kyø tröôûng coù yù ngaïo maïn, ñaùp raèng: Taäp quaân nhö theá, nhöng loøng ngöôøpi khoâng cuøng
moät yù chí thì phaùp luaät coù laøm gì ñöôïc ñaâu.. Thuaän Nghóa haàu töùc giaän quaùt: ngöôi khinh thöôøng
ta quaù ! Ngöôøi Kyø tröôûng maét nhìn Thuaän Nghóa haàu ñaùp: Muoán cheùm thì cheùm, haø taát phaûi quaùt
thaùo laøm gì ! Thuaän Nghóa haàu tuoát göôm cheùm Kyø tröôûng, quaêng thaây beân ñöôøng, roài ruõ aùo vaøo
ngoài trong coâng saûnh.
Loäc Kheâ haàu nghe tin, ngau trong ñeâm, voâi vaøo phuû chuùa ñeå xin toäi cho Tieán. Nhaân luùc chuùa Saõi
noùi chuyeän vui veû, Loäc Kheâ haàu beøn keå vôùi chuùa moät caâu chuyeän thôøi Tam Quoác ôû Trung Hoa:
Ngoâ Vöông muoán laøm baù chuû caùc nhö haàu neân môøi Toân Vuõ vaøo cung, giao cho vieäc luyeän taäp nöõ
quaân goàm caùc cung nhaân, theå nöõ, hai cung phi cuûa vua laø naøng hoï khöông vaø naøng hoï Maõi ñöôïc
laøm ñoäi tröôûng. Toân Vuõ ñem côø hieäu vaø ra leänh veà quaân phaùp vôùi hai ñoäi tröôûng nhö sau: pheùp
duïng binh quùi ôû hieäu leänh hai naøng ñöôïc choïn laøm ñoäi tröôûng cuûa ñoäi quaân thì phaûi bieát ñieàu
khieån quaân lính. Heã nghe hieäu leänh, chieâng troáng thì phaûi tuaân haønh ñuùng theo phaùp leänh.
Ngaøy hoâm sau, vaøo tröôøng taäp traän, Toân Vuõ khua chuoâng thuùc troáng maáy laàn, nhöng hai cung phi
voán ñöôïc vua yeâu, chæ ñöùng nhìn Ngoâ Vöông maø cöôøi nhaët ngheõo, khoâng laøm theo lôøi Toân Vuõ ñaõ
daïy hoâm tröôùc. Toân Vuõ töùc giaän, taâu vôùi Ngoâ Vöông raèng: Vöông muoán laáy thieân haï thì phaûi
nghieâm phaùp leänh. YÙ Vöông theá naøo ? Ngoâ Vöông noùi: Quoác gia phaûi laáy phaùp leänh laøm ñaàu, coù
gì maø phaûi hoûi ? Toân Vuõ lieàn lui ra, ra leänh cho voõ só ñem hai cung phi kia ra cheùm. Ngoâ Vöông
raát tieác, nhöng ñaõ choùt noùi: “Döông cao phaùp leänh roài”. Töø ñoù, Toân Vuõ taäp luyeän binh, taäp traän
theo khuoân pheùp nghieâm minh, chaán höng theá quaân chaúng ai daùm khoâng phuïc tuøng. Toân Vuõ ñöôïc
toân laøm Quaân sö. Sau nöôùc Ngoâ ñem quaân ñi ñaùnh caùc chö haàu, ñaùnh laø thaéng, tieán coâng laø laáy
ñöôïc, laäp leân nghieäp baù huøng maïnh.
Nghe keå nhö theá, chuùa Saõi noùi: Quaân khoâng cheùm khoâng ñaàu phuïc, töôùng khoâng cheùm khoâng
maïnh. Ngoâ Vöông coù ñoä löôïng nhö theá maø Toân Vuõ bieát öôùc thuùc quaân lính nhö theá, ñoù chính laø
pheùp duøng binh, coù gì laï ñaâu !
Ñaøo Duy Töø nghe chuùa noùi theá, beøn ñöùng daäy laïy vaø thöa raèng: Ñöùa con reå ngoâng cuoàng cuûa haï
thaàn laø Thuaän Nghóa luyeän taäp quaân lính trong thuûy chieán, trong quaân coù teân Kyø tröôûng khoâng
tuaân theo hieäu leänh, bò Thuaän Nghóa traùch maéng. Teân Kyø tröôûng khoâng chòu phuïc tuøng laïi thaùo ra
nhöõng lôøi thaùch thöùc laùo xöôïc, Thuaän Nghóa ñaõ lôõ tay gieát cheát, mong Vöông Thöôïng xaù toäi cho.
Chuùa Saõi nghe xong noùi: Ñöùa ngoâng cuoàng laêng nhuïc ngöôøi treân, gieát ñi cuõng ñaùng. Ngöôøi xöa
noùi: “Ngaøn quaân deõ coù, moät töôùng khoù tìm”, Thuaän Nghóa laøm nhö theá, cuõng laø moät vieân töôùng
anh huøng, naøo coù toäi loãi gì ?
Loäc Khe haàu laïy taï ôn roài ra veà. Töø ñoù uy danh cuûa Thuaän Nghóa haàu ngaøy caøng löøng laãy.
Thaùng 10 naêm Giaùp Tuaát (1634), Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø tuoåi ñaõ gìa (63 tuoåi) bò beänh naëng.
Chuùa Saõi hay tin, beøn ñích thaân ñeán taän nhaø thaêm hoûi. Loäc Kheâ haàu gaéng göôïng quøi taâu raèng:
Thaàn laø keû huû nho nôi thoân daõ, may gaëp ñöôïc chuùa thöôïng tim yeâu, höôûng ôn tri ngoä ñaõ nhieàu
laàn. Thaàn khoâng bieát laáy gì ñeå ñeàn ñaùp, chæ coá ñem heát taâm söùc giuùp Chuùa thöôïng thu phuïc
Trung Nguyeân dieät tröø nghòch taëc hoï Trònh, cho vua Leâ khoûi chòu caûnh aâu lo, cho traêm hoï thoaùt
caûnh khoán khoå cuûa chieán tranh. Ñoù laø yù nguyeän cuûa thaàn, khoâng ngôø tính maïng cuûa thaàn hieän
nhö chieác laù, chöa ñeán muøa thu maø ñaõ heùo taøn tröôùc, thaàn chöa baùo ñaùp ñöôïc, thaàn xim cam chòu
muoân toäi, mong Chuùa thöôïng mieãn thöù cho.
Chuùa Saõi naém tay Ñaøo Duy Töø naäm nguøi ñaùp raèng: Ta töø ngaøy gaëp khanh nhö chim hoàng thuaän
gioù, chöa thoûa taâm tình. Ai ngôø, giöõa ñöôøng khanh ñaønh loøng boû ta. Haù chaúng phaûi trôøi khoâng
452
muoán giuùp ta bình trò thieân haï neân môùi khieán cho khanh ñau oám nhö theá naøy. Khanh khaù giöõ gìn
söùc khoeû, chôù neân noùi ñieàu gì khieán cho ta khinh sôï. Huoáng chi khanh coù taám loøng toát nhö theá thì
trôøi ñaâu nôõ phuï.
Ñaøo Duy Töø nghe xong, cuùi ñaàu öùa leä.
Sau ñoù, Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø maát, chuùa Saõi heát loøng thöôïng tieác, truy taëng laøm “Taùn trò döïc
vaän coâng thaàn ñaëc tieàn phuï quoâc kim töû vinh loäc Ñaïi phu haøm Ñaïi lyù töï khanh, töôùc loäc quaän
coâng, ban caáp gaám luïa, cho röôùc linh cöõu veà an taùng ôû thoân Tuøng Chaâu, phuû Hoaøi Nhaân (Boàng
Soân – Bình Ñònh ngaøy nay) vaø cho laäp ñeàn thôø baùo ñaùp coâng lao.
Ngöôøi ñöông thôøi coù thô ñieáu Loäc Quaän coâng Ñaøo Duy Töø nhö sau:
“Vaân trung tieân haïc chæ du du,
Kieàu thuû nam kham thoaïi cöïu chaâu.
Ñòa Baéc thanh danh sôn haûi thaám
Thieân Nam söï nghieäp giaûn bieân löu.
Möu thaân chí ñaïi ñoàng xöông quoác.
Taù chuû taøi ña tæ Vuõ haàu.
Ñaïo vò coâng xa thaân dó moät,
Khoâng linh quaân töôùng leä tröôøng löu”.
(Treân maây tieân haïc ñaõ bay laâu,
Ñaàu cuùi tuûi saàu chuyeän queâ xöa.
Ñaát Baéc thanh danh soâng nuùi bieát
Trôøi Nam söï nghieäp söû löu truyeàn.
Möu thaàn chí lôùn nöôùc giaøu maïnh,
Giuùp chuùa taøi cao saùnh Vuõ haàu.
Ñöôøng chöa chung xe, thaân thoaùt tröôùc,
Chuùa toâi thöông khoùc leä tuoân traøo ).

TÖ TÖÔÛNG PHAÄT GIAÙO CUÛA ÑAØO DUY TÖØ QUA “TÖ DUNG VAÕN”
Loäc Quaän coâng Ñaøo Duy Töø ñeå laïi caùc taùc phaåm noåi danh nhö sau:
- Ngoïa long cöông ngaâm (thô chöõ Noâm)
- Tö Dung vaên.
- Hoå Tröôùng khu cô: Saùch veà huaán luyeän töôùng sæ, binh phaùp ñoà traän (thaát laïc, chöa tìm thaáy).
Tröôùc ñaây chuùng ta chæ bieát bieät taøi veà quaân cô möu löôïc vaø vieäc ñaép caùc luõy thaønh noåi tieáng cuûa
Loäc Quaän coâng Ñaøo Duy Töø, ít ai ngôø raèng Ñaøo Duy Töø laø moät danh nhaân thaâm hieåu Phaät phaùp
saâu xa qua taùc phaåm “Tö Dung Vaên”, chuùng ta thaáy roõ tö töôûng Phaät giaùo thaâm saâu cuûa ngaøi:
“Röøng coâng caây ñöùc dieàn daø,
Troå choài y baùt keát hoa boà ñeà.
Vaúng nghe tieáng moõ ñoà leâ,
Ngoøi phieàn beán naõo röûa thì saïch khoâng.
Dòch neân caûnh laï voâ song,
Höùng xuoâi tao khaùch ñieâu truøng ngôïi khen.
Thô raèng:Moät baàu chi cuõng thuù yeân haø,
Nghi nguùt höông bay cöûa Thaùi La.
Ngaøy vaéng vang reo chuoâng Baùt Nhaõ,
Ñeâm thanh doùng doõi keä Di Ñaø.
Nhaët khoan ñôøn moái ban möa taïnh,
Reùo raét ca chuøm thuôû boùng taø.
“Haù ñaïo ñaâu xa maø nhoïc kieám,
453
 Boà ñeà keát quaû ôû taâm ta”.
Hoaëc:
Daïo chôi theá giôùi Baø Sa,
Sôùm vaøo cöûa Thaùnh, toái ra haøng thaàn.
ÔÛ traàn maø chaúng nhieãm traàn,
Taû chaân beøn ngôïi, moät voøng hoïa xoang.
Hoaëc:
Chôù nghe lôøi noùi eâm tai,
Daãn ñöôøng hoïa phöôùc, luaän thôøi hö voâ.
Sao baèng taâm chaùnh, thaân tu,
Thaûo ngay laø chí tröôïng phu treân ñôøi.
Hoaëc:
Gaãm theá sö theå boùng ñeøn,
Côù chi quyeán luyeán traàn duyeân nhoïc mình.
Loäc Quaän coâng Ñaøo Duy Töø ñaõ ñaït ñeán cuoäc soáng an nhaøn töï taïi nhö moät thieàn sö ñaït ñaïo:
Sôùm thôøi daäy, toái thôøi naèm,
Khaùt ñaøo uoáng, ñoùi caøy aên.
Söï ai ta chaúng bieát,
Thuù ta ai deã ngaèn,
Leàu Doaõn ô thôø ba môù coû,
Kíp thaâu phong nguyeät boán muøa xuaân !

TÖ DUNG VAÕN
ÑAØO DUY TÖØ
1. Coõi Nam töø ñònh phong cöông,
Thaønh ñoàng choáng vöõng aâu vaøng, vaøng ñaët an.
Traûi xem maáy choán hoà san,
Hoa töôi coû toát ñoøi ngaøn gaám phong.
Kheùo öa thay caûnh Tö Dung,
Cöûa thaâu boán beå, nöôùc thoâng traêm ngoøi.
Treân thôøi tinh tuù phaân ngoâi,
Ñeâm treo thoû baïc, ngaøy soi aùc vaøng.
Döôùi thôøi sôn thuûy khaùc thöôøng.
10. Ñoäng ñình aáy nöôùc Thaùi haøng kia non.
Cuoäc thieân hieån nöûa kieán moân
Choán tranh Vöông baù, doøng tuoân coâng haàu
Vaàn xoay huøm nuùp roàng chaàu,
Quanh doøng nöôùc bieác, giôõn maøu trôøi xanh.
Ñoaùi doøng thöông haûi roäng theânh,
Baâng khuaâng seõ nhôù ñöùc laønh tieân quaân
Ñöôøng ngu laáy ñöùc trò daân,
Suùng trôøi buoâng löûa, soùng thaàn neùp oai.
Ñaët an nieäm chieáu trong ngoaøi,
20. Caùnh chim Hoàng nhaïn, phôùi bay vui b vaày.
Söïc nhìn ñaùi nöôùc in maây,
Traêng kia roïi soùng, soùng naøy giôõn traêng.

454
 Ñuoác hoàng thaáp thoaùng troâng chöøng,
Ñöa thoi nhaät nguyeät, chôi cuøng Ñaåu Ngöu.
Laàn xem ngaøn khoaûng ba ñaøo,
Vuõng khoâng thaát ñuïc, doøng naøo chaúng trong.
Eo le luõ heán ñaâu ñoàng,
Söùc ñaâu tónh veä ra coâng laáp hoà.
Nöïc cöôøi hai gaû ngao coø,
30. Tranh chi neân noãi, ñoâi co vaäy laø ?
Thuù vui thöûa thuù ngö haø.
Ruøa linh ñoäi saùch baïng giaø sanh chaâu.
Thaåm xanh traêm töôïng khoân doø,
Côù sao khaùt uoáng chaúng lo moät ngöôøi.
Leõ thöôøng ñaép ñoåi ñaày vôi,
Thi Di bao nôõ teách khôi nguõ hoà.
Nhaïn ñaâu vaêng vaúng keâu thu,
Tröông Haøn höùng caûm thaønh ñoâ ra veà,
Canh thuaàn goûi vöôïc thuù queâ,
40. Noàng phöông tieâu saùi, laït beà coâng danh.
Caûnh maøu trôøi saün ñaõ daønh.
Coù doi thaû löôùi, coù gheành buoâng caâu.
Beân thuyeàn laùc ñaùc gioït chaâu,
Caàm ñaâu ñaõ phieán, ca ñaâu laïi baøi.
Laïnh luøng laõnh Baéc khoaûng Taây.
Chaâu caøy ñaûnh Sôû, Doaõn caøy noäi Thang.
Gioù ñöa thoaûng nöïc muøi nhang,
Ngöôøi teân ñaát ngoïc, phong quang öa nhìn.
Coù nôi vinh nguyeät baù thuyeàn,
50. Kinh ngaâm thaùnh thoùt, chuoâng chieàn ñænh ñang.
Laø nôi töø vuõ nghieâm trang,
Trung trinh hai chöõ löûa höông muoân ñôøi
Ñoâng Taây ñeàu caùch vaõng laïi,
Röôùc ai noï quaùn, ñöa ai noï ñoø.
Am ta kieät laäp non vu,
Ñeâm khuya chuoâng doùng, goïi chuøa Baø Vieân.
Daäp dìu buoàm xuoáng thuyeàn leân,
Caùnh hoàng löôùt gioù, khaùch tieân nghieâng hoà.
Beân hoà ñaù moïc khi khu,
60. Caây che taøn gaám, ngaøn thu ñieåm ñaø.
Thuù vui maûng nhöõng laân la,
Boãng ñaâu xao xaùc tieáng gaø doùng canh.
Bích ñaøm leo leûo trong xanh,
Kìa voøng Kieäu Taåu (?) hoï danh mieáu thöø.
Danh thaønh tieáng noåi gaàn xa,
Laøm trai döôøng aáy thieät ñaø neân trai.
Meânh moâng bieån roäng trôøi daøi,
Haûi taàn coøn daáu, Vaân ñaøn coøn danh
So le cuoái vònh ñaàu gaønh,
455
 70 Ngöôøi noân baét ngaïc, keû giaønh caép ngao.
Coân ñöa noùng nhaûy lao xao,
Vaãy ñuoâi moät phuùt bay cao chín trôøi.
Xa troâng bieån roäng vôi vôi,
Thuyeàn oâng phu töû noåi chôi xchoán naøo.
Laùnh ñôøi maáy khaùch ly tao.
Non tieân ngao ngaùn, nguoàn ñaøo soùng khôi.
Buoàm ai daøng daïng chaân trôøi,
Phaát phô côø gioù, thaúng vôøi cheøo traêng.
Löûa ngö aùnh loän boùng haèng,
80. Nhaém mieàn haûi ñaõo töôûng chöøng thieân thai.
Thuûy taàn choán aáy nghieâm thay,
Ngöôøi vui röôïu thaùnh, caù say thô thaàn.
Chôï qua quaùn nguyeät ngaøy xuaân,
Maëc daàu khaùch Sôû, ngöôøi Taàn nghæ ngôi
Kìa ñaâu khoùi bieác ngôøi ngôøi,
Moãi am moät ñaûnh, keû nôi boàng hoà,
Buùt Vöông Duy kheùo veõ ñoà
Maây xuaân döôøng gaám, nöôùc thu tôï ngaàn.
Ngöôi thanh taân caûnh thanh taân,
90. Ngaøn lau quyeán nhaïn, baõi taàn sa le.
Maûng coøn ngôïi caûnh giang kheâ,
Laù khoâ phôi naéng, ngoïn quì daàm söông.
Vaúng nghe ñieâu ñaåu tieáng vang
Loù xem thaáy moät toøa vaøng caån nghieân.
Töû vi raïng toû tröôùc reøm,
Trong möøng thaùnh chuùa, duõ xieâm trò laønh.
Ñieàm trình haûi aùn haø thanh,
Khaùnh vaân quanh nhieãu, caûnh tinh saùng loaø.
Ñoâi nôi tieäc môû yû a,
100. Choán ngaân baïch tuyeát, nôi ca thaùi bình.
Rôïp ñöôøng kieäu tía taøng xanh,
Kìa ñoaøn quaân soaùi, noï danh töôùng huøm.
Giöõa trôøi roàng daáy maây xum,
Xuaân ñöa muoân hoïc ñaøm thaân hoùa ngaøn.
Cöûa soâng troâng laïi beán lan,
Giöõa doøng nuùi ñaù, thaïch baøn laï sao.
Kình ngheâ choáng vöõng ñaûnh ngao,
Gaäp gheành nanh saáu, dôïn sao boït kình.
Kim ngö ñeo aån ôû mình,
110. Caù troâng cöûa vuõ, roàng giaønh hoät chaâu
Vöôøn leâ muoân khoaûng mô hoà,
Gaám tuoân veû bieác, quyeán phoâ nhò ñaøo.
Giao long cuoàn cuoän chaàu vaøo,
Saùnh nôi cöûa ngoïc khaùc naøo cung tieân.
Hoà göông raïng toû thuyeàn quyeân,
116. Ñeâm thanh khaùch noåi thuyeàn ca chôi.
456
Ca raèng:
“Non xanh xanh nöôùc xanh xanh,
Coù non coù nöôùc môùi song thanh.
Hoà tieâu bieåu thaùnh ñaâu thong thaû,
Thuyeàn ai moät laù noåi Ñoäng Ñình”.
Ca thoâi thoùc thoùc caû cöôøi
Gheù thuyeàn baõi tuyeát, nheï giaày böôùc leân.
Thaàn chaâu caûnh haûo voâ bieân,
120. Laõnh mai sôn taåu hoà lieân taây hoà.
Ñoaùi nhìn noï thaùp kìa chuøa,
Trinh mang moät ñænh coå coø khaù khen.
Böûu ñoâng neân moät hoà thieân,
Traêng thieàn soi toû, röøng thieàn raïng thanh.
Laï thay taïo hoùa ñuùc hình,
Ñaát baèng noåi moät ñænh xanh tröôùc trôøi.
Xa troâng chaát ngaát am maây,
Maùi nam haïc dieã, maùi Taây roàng chaàu.
Kieàn khoân rieâng quaåy moät baàu.
130. Ngoaøi thaâu taùm coõi, trong thaâu ba taøi
Toát thay caûnh hôïp vôùi ngöôøi,
Ñaõ laâu troâng soùng laïi ñaøo traêng chôi
Soùc tuoân,caùo nhaûy töng böøng,
Ong say neám nhò, böôùm möøng giôõn hoa.
Nhöõng khi gioù toûa yeân haø,
Maûng aâu yeám choán Di Ñaø Taây Thieân.
Nhöõng khi Thaùi Aát nhen ñeøn,
Haøo quang soi roõ treân ñeàn Thaùi La.
Nhöõng khi boùng aùc ban taø,
140. Nhaønh treo gaám keát, löûa gìa vaùch töông.
Nhöõng khi ngaân baùu treo göông,
Kim qui hieän vaûy luïc döông môø naøy.
Traùch ai loøng kheùo thaøy lai,
Khua chuoâng laàu Baéc, doùng chaøy thaønh Nam.
Choán thanh gôïi moät danh lam,
Öôùc tay tieâu saùi môùi cam döïa nhôø.
Linh chi röôùc nöôùc Ma Ha,
Traân caàm chiu chít, kyø hoa laèng taèng.
Thieàn theâ töøng veïn ñoøi taàng,
150. Böôùc leân ngöûa ñaõ thaáy chöøng ngoïc kinh.
Tay tieân choáng vöõng thaïch bình,
Tam quan troâng thaáy uy linh ñoäng ngöôøi.
Xöa kia ba chöõ toát töôi,
Raèng chuoâng haûi töï keát vôøi huyeàn ñoâ.
Roõ raøng son ñieåm phaán toâ
Beân tranh cöûu laõo, beân ñoà baùt tieân.
Chuoâng ñaâu vöøa ñoäng maùi thieàn,
Maây laønh keát ñoùa, traùi tieân phôi maøu.
457
 Cuoäc trôøi loàng loäng tröôùc sau,
160. Töø bi noï caùc, tieâu dieâuaáy ñeân,
Kíp thaâu theá giôùi ba ngaøn,
Danh sôn coù moät, danh chieàn ñaâu hai.
Röûa thaønh baùn ñieåm traàn ai,
Nghó xem tieân caûnh ñaõ ngoaøi phaøm gian.
Toøa vaøng boâng luïc chan chan
Ñan thanh quyeát veõ, traàn ñaøn coät xoi.
D0oâi nôi ngoïc troå, chaâu rôi,
San hoâ leà ñaù ñoài moài töôøng xaây.
Möa hoa töôi khaép saân maây,
170. Khoùi höông nghi nguùt, roàng bay ngaát trôøi.
Nghieâm thay töôùng phaùp Nhö Lai,
Cao giô tueä kieám, saùng ngôøi thuûy tinh.
Thôøi laøng caû môû hoäi laønh,
Reo ñöa gioù Phaät, queùt thanh buïi taø.
Vaây ñoaøn yeán muùa oanh ca,
Vöôïn xanh daâng traùi haïc giaø nghe kinh.
Phaät ñình naøo khaùc vöông ñình,
Nguõ vaân taùn lôùn, caûnh tinh thoaïi töôøng.
Tieân nga naâng cheùn quyønh töông,
180. Tieâu thieàu nhaïc muùa, thaùi döông khí hoøa.
Xieâm ngheâ raïng thöùc töû haø,
Kim Ñoâng Ngoïc Nöõ xöôùng ca ñoâi haøng.
Ngöôøi daâng thaùnh thoï voâ cöông,
Baøn ñaøo chaùnh nhuïy thieân höông ñaày toøa.
Röøng coâng caây ñöùc dieàm daø,
Troå choài y baùt, keát hoa Boà ñeà
Vaúng nghe tieáng moõ ñoà leâ,
Ngoøi phieàn beán naõo, röûa thì saïch khoâng.
Dòch leân caûnh la ïvoâ song,
190. Höùng xui tao khaùch ñieâu truøng ngôïi khen.
Thô raèng:
Moät baàu chí cuõng yeân haø,
Nhi nguùt höông bay cöûa Thaùi La.
Ngaøy vaéng vang reo chuoâng Baùt nhaõ,
Ñeâm thanh daéng doûi keä Di Ñaø.
Nhaët khoan ñôøn moái ban möa taïnh,
Reùo raét ca chuøm thuôû boùng taø.
Haù ñaïo ñaâu xa maø nhoïc kieám,
Boà ñeà keát quaû ôû loøng ta.
Thô thoâi vaãy goïi thieàn taêng
Caûnh naøy thuù aáy vui chaêng hôõi thaày ?
Ngheâu ngao taém suoái naèm maây.
Thò phi maëc theá, thaùng ngaøy thung dung.
Laøu laøu göông saùng gía trong,
Vui nieàm son ñoû, laùnh doøng baïc ñen,
458
 Ngöôøi ñaø neân ñöùng cao thieàn,
Phaät daàu chöahaún, aét tieân ñaõ gaàn.
Kìa ai thoùi tuïc chaúng raên,
200. Tìm taâm ñaïo Thích, aån thaân Di Ñaø.
Röøng thieàn laãn daáu vaøo ra,
Caép traêng vöôøn haïnh, troäm hoa cöûa ñaøo.
Nam moâ hai chöõ baùn rao.
Loøng göông soi toû löôõi dao saùng ngôøi.
Raèng hay cöùu vaät ñoä ngöôøi,
Xöû mình caúng chính, chính ai ñoù laø ?
Ñaõ raèng nöông daáu Thích Ca,
Naøo thuyeàn Baùt nhaõ, vöôït qua aûi hoà.
D0aõ raèng döa muoái baû boâ,
210. Laïp bình töông thuûy nhöõng ñoà cao löông
Ñaõ raéng choáng vöõng kim cöông,
Naøo göôm caét muoän, naøo göông soi taø.
Naøo phöông ngay chuùa thaûo cha,
Naøo phöông lôïi nöôùc lôïi nhaø xa toang.
Naøo ai söùc traûi gian nan,
Chaúng soi chính ñaïo, deïp loaøn döôùi daân.
Sao baèng ngöôøi aån non nhaân,
Caây che maét tuïc, môùi ngaên loøng taø.
Daõo chôi theá giôùi Baø sa,
220. Sôùm vaøo cöûa Thaùnh, toái ra haøng thaàn.
ÔÛ traàn maø chaúng nhieãm traàn,
Taû chaân beøn ngôïi, moät voøng hoïa xoang.
Thô raèng:
Ai goïi laâm tuyeàn thuù chaúng vui ?
Ca chuøn ñôøn suoái haûo hoøa ñoâi.
Hay ha thu roùt baày huyønh cuùc,
Thuûng thænh xuaân treøo laûnh baïch mai.
Choáng tuyeát thoâng gìa ñeo hoå phaùch,
Löôùt söông truùc cöùng ñöôïm ñoài moài
Hay ñaâu laø phuùc ñaâu laø phuùc,
Taïm laønh naâhn gian choán leû loi.
Thô thoâi böôùc tôùi ngaøn thoâng,
Ñöôøng chuøn laét leùo suoái roàng nhieãu quanh.
Laàu döïng ñaù caûnh veõ tranh,
Hoeø vaøng tröông taùn, laàu xanh phôùt côø.
Lieãu töôi truùc ñöôïm ñoø öa,
Ñaøo ngon ngaäm tuyeát, thoâng giaø choáng söông.
Lô thô boùng xeá haûi ñöôøng,
230. Gaø röøng eo oùc, deá töôøng ñaûnh ña.
Thoaûng chöøng troâng laïi thanh sa.
So le caùnh nhaïn bay qua maùi chieàn
Reøm hoàng laàu tía ñua chen,
Ñoû loøe khoaûng bieác xanh in ñaùy ngaàn.
459
 Linh sôn moät ñænh taàn ngaàn,
Taùm phöông coõi thoï ñaøi xuaân xum vaày
Maøn trôøi muoân tröôïng khoâng dôøi,
Cao thay Kieàu nhaïc vöõng thay thaùi baøn.
Doi le vònh haïc chen ñoaøn
240. Caàm baàu thanh cuùc, duõ maøn baïch vaân.
Thuyeàn aùi keà caän baõi taàn ?
Thöông lang doùng daõ moät vaàn hoùa gheâ.
Ca raèng:
Doøng trong vì nguoàn saïch
Boùng thaúng bôøi caây ngay,
Thaùi bình möøng gaëp hoäi,
Choán choán höùng ñeàu say.
Ngaøm thoâi cöôøi noùi hoûa hueâ,
Thuù vui maùt meû, baøn keà thuù traêng
Tôùi lui caàn nieäm ñaïo haèng,
Loan le gaù baïn, gioù traêng keát maønh.
Laùnh thôøi yeán seõ cuøng oanh,
Quaûy baàu danh lôïi, chí kình xaù bao ?
Troùt chöøng hoøng hoïc bay cao
250. Leõ ñaâu ngoài luaän coø ngao roái loøng.
Khaùch nghe caû goïi ngö oâng,
Thuyeàn ngöôi ñaâu ñoù, tôù cuøng luaän chôi.
So xem trong ñaïo laøm ngöôøi,
Laáy nôi ñaâu chaùnh, bôûi nôi ñaâu taø.
Ngö raèng: “Lôøi thuaät chaúng ngoa”,
Taïi mình minh ñöùc aáy laø neûo xöa.
Traêng ngoø gioù lieãu chaúng öa,
Leõ ñaâu ngaãm bieát lôøi xöa tieân hieàn.
Suoái môøi thoâng löûa môùi nhen,
260. Caøng cao caøng voïi, caøng beàn caøng xoi.
Baàu Nhan neám cuõng bieát muøi,
Goäi doøng soáng Töù, naûy choài non ngöu
Naêm haøng ba moái moái laøm ñaâu,
Coäi tuøng nhaùnh baùch, maëc ñaàu Ñoâng Taây.
Chôù nghe lôøi noùi eâm tai
Daãn ñöôøng hoïa phöôùc, luaän thôøi hö voâ.
Sao baèng taâm chaùnh, thaân tu,
Thaûo ngay laø chí tröôïng phu treân ñôøi.
Ñaøm thoâi trôû laïi non maây,
270. Suoái ñôøn thaùnh thoùt, nieàm taây chaïnh phieàn.
Gaãm theá söï theå boùng ñeøn,
Côù chi quyeán luyeán traàn duyeân nhoïc mình,
Xa hôi vöøa caùch goùc thaønh,
Vaät vôø hôøn tuïc treân thaønh chaøo ai.
Ngöôøi naøo thaéc thoaûi non ñaøi,
276. Tay xoang khoan nhaët, mieàng thaøi ngheâu ngao.
460
Ngaâm raèng:
Buûa traêng ñuûng ñænh,
Rìu gioù thaûnh thôi,
Ngaøn lieãu möa vöøa raùo
Nguoàn ñaøo naéng môùi phôi
Xa xem thaáy thieân thai voøi voi,
Baøn kheâ ñaàu ñieåm tuyeát laø ai ?
Yeân haø treo moät gaùnh,
Trung hieáu naëng hai vai.
Kieáp thaân daøi vôùi ngaén,
Naøo khaùc thaùnh duïng taøi.
277. Döøng chaân xin hoûi gaû tieàu.
“Thuù non thuù nöôùc ngöôøi yeâu thuù naøo ?”
Tieàu raèng: nhaân trí ñöùng cao,
280. Non tieân töøng traûi, suoái ñaøo töøng sang.
Kìa nhö Löôïng aån Long Cöông (Cang)
Vöõng chia chaân vaïc vinh quang muoân ñôøi.
Kìa nhö quan voõ ñieáu ñaøi.
Coân döông moät traän phaù loaøi maõng gian.
Nhöõng mong ngôïi thuù khaûo baøn
286. Caây kia ñaõ gaùc treân ngaøn cao ngaâm.
Ngaâm raèng:
Sôùm thôøi daäy, toái thôøi naèm,
Khaùt ñaøo uoáng, ñoùi caøy aên.
Söï ai ta chaúng bieát,
Thuù ta ai deã ngaèn,
Leàu Doaõn ô thôø ba môù coû,
Kíp thaâu phong nguyeät boán muøa xuaân !
287. xa nghe caû goïi keû caøy,
Thuù ta vui daïo choán naøy ai ngaên.
Maëc daàu cuoác giaù caøy traêng,
290. Rau caàn söï cuõi leõ haèng ñoù chaêng ?
Lem nhem saùch dòch treo söøng,
Duyeân sao toû ñaëng pheá höng söï ñôøi.
Linh sôn aáy daáu ai caøy ?
Chim kia tha coû, voi naøy theá traâu.
Möa nôi traûi gioù taém möa,
Hoïa may nhuoám goäi ôn thöøa Ñöôøng, Ngu.
Maûng xem caûnh cuõ laøm vui,
Vaúng nghe tieáng ñòch muïc phu goùc röøng.
Beân röøng vöøa gaùc boùng traêng,
300. Gaùc chaân caät ngheù goõ söøng ca chôi.
Ca raèng:
Noäi Voõ roäng,
Daëm chaâu nguy
Rau non nhieám
Coû xanh rì
461
 Höùng vui caùnh dieáu maëc loøng ai,
No mieäng traâu ta thaúng neùt caøy.
Daàu coù Ñieàn Ñan ra keá xaûo.
Neân ngoài ta chaúng thaáy raèng hay.
301. Laân la vaãy muïc buoâng lôøi,
Raèng ngöôøi chaéc ñaõ neân ngöôøi phong löu.
Hiu hiu höùng maùt ñeâm vu,
Gioù xuaân thay quaït, traêng thu theá ñeøn.
Aáy laø cöôõi haïc leân tieân,
Thò thaønh cuõng traûi, laâm tuyeàn cuõng xueâ.
Kìa ai luïm khuïm Baøn Kheâ,
Taùm traêm chæ ñoû cuoän veà moät daây.
Kìa ai thô thaån non Taây,
310. Nöông khoâng cöôõi gioù öôùc vì theo tieân.
Kìa ai meán caûnh hoà thieân,
Chí nguyeän vieân haïc, keát nguyeàn gioù traêng,
Kìa ai daïo choán sôn traøng,
Gheù nôi caûnh laï, thuù caøng vui xueâ.
Kìa ai tay haùi coû vi,
Chim keâu ngôõ tieáng Baù Di neân möøng.
Kìa ai caàm cheùn goïi traêng,
Xöa nay raèng cuõng maáy vöøng toû soi.
Kìa ai ñaïp tuyeát tìm mai,
320. Luïc baøo kim ñaùi nôû choài gaám xuaân.
Kìa ai xa laùnh coõi traàn,
Ba caên haøi oác, maáy laàn tang thöông.
Kìa ai meán caûnh tieâu töông,
Leânh ñeânh moät laù, doïc ngang naêm hoà.
Kìa ai thích chí ngao du,
Nhaø khoâng ngaùch hôû, baïch caâu nöôùc doàn.
Thaûnh thôi khaùch höùng nöôùc non,
Thoâng reo theá ñòch, suoái tuoân taïm ñôøn
Thieân thai ngöôøi kheùo lang ñang,
330, Daï laêm caép nuùi, chí toang vaù trôøi.
Roäng theânh ñöôøng theá maëc ai,
332. Nguï trong boán thuù gaùc ngoaøi moät thô.

B. NGHI BIEÅU HAÀU NGUYEÃN CÖ TRINH (1716 – 1767) VÔÙi TRUYEÄN SAÕI VAÛI.

I. NGUYEÃN CÖ TRINH (1716 – 1767).

Nguyeãn Cö Trinh coøn coù teân laø Nghi, hieäu Ñaïm Am, sanh naêm Bính Thaân (1716), con uùt cuûa
Nguyeãn Ñaêng Ñeä,
Toå tieân xöa cuûa Nguyeãn Cö Trinh laø hoï Trònh, Toå 6 ñôøi laø Trònh Cam, queâ ôû huyeän Höông Loäc,
Haø Tónh, laøm quan ñeán chöùc Thöôïng thô Boä Binh döôùi trieàu Leâ. Naêm 1627, khi Maïc Ñaêng Dung
cöôùp ngoâi nhaø Leâ, Thöôïng thô Trònh Cam troán vaøo Thuaän Hoùa chieâu taäp daân chuùng choáng laïi

462
nhaø Maïc, khoâi phuïc nhaø Leâ, vieäc chöa thaønh thì maát. Con chaùu vaøo xaõ An Hoøa, huyeän Höông
Traø, phuû Thöøa Thieân ñeå sanh soáng, nhieàu ngöôøi trong gioøng hoï ñoã ñaït, thuoäc vaøo haøng khoa muïc.
Ñeán ñôøi Trònh Ñaêng Ñeä laø ñôøi thöù 7, oâng thi ñoã Sinh Ñoà, ñöôïc boå laøm huaán ñaïo, sau thaêng leân
chöùc Tri huyeän huyeän Minh Linh (Quaûng Trò). Oâng coù taøi nghò luaän, gioûi veà chính trò, ñeán ñôøi
chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725) oâng ñöôïc thaêng ñeán chöùc Kyù luïc vaø chuùa meán taøi ñöùc
neân cho ñoåi töø hoï Trònh sang hoï Nguyeãn cuûa Chuùa.
Nguyeãn Cö Trinh sanh ra trong gia ñình vaên gia theá phieät, thoâng minh vaø hoïc gioûi töø nhoû, môùi 10
tuoåi ñaõ bieát laøm vaên thô. Anh hoï cuûa Nguyeãn Cö Trinh laø Nguyeãn Ñaêng Thònh (1708 – 1777)
cuõng noåi tieáng vaên chöông.
Naêm Canh Thaân (1740), Nguyeãn Cö Trinh ñaäu Höông Coáng (Cöû nhaân) ñöôïc boå laøm tri phuû Trieäu
Phong (Quaûng Trò) döôùi trieàu chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765). Sau ñoù,
Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc thaêng chöùc Kyù luïc ôû dinh Boá Chaùnh (Quaûng Bình). Oâng ñaõ cho chænh ñoán
laïi heä thoáng phoøng thuû, toå chöùc laïi löïc löôïng quaân ñoäi ñeå ñeà phoøng cuoäc taân coâng cuûa quaân
Trònh.
Naêm Giaùp Tyù (1744), chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt xöng Vöông cho caûi toå toå chöùc haønh
chaùnh chính trò, thay ñoåi nghi cheá ôû trieàu ñình chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Nguyeãn Ñaêng Thònh
ñöôïc boå laøm Thöôïng thô Boä Laïi kieâm Boä Leã, töôùc Höng Danh haàu, ñöôïc giao nhieäm vuï soaïn
thaûo nghi cheá vaø luaät leä môùi, Vaên chöùc Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc ban töôùc Nghi Bieåu haàu, ñöôïc
tham gia vaøo vieäc soaïn thaûo caùc vaên töø ñoù.
Nghi Bieåu haâu Nguyeãn Cö Trinh gioûi vaên chöông, nhieàu möu löôïc, trung can nghóa khí, thöôøng
suy tính vaø nghieân cöùu kyõ tröôùc khi laøm moät vieäc gì neân caùc vieäc laøm thöôøng ñaït keát quaû vaø hôïp
thôøi cô.
Trong khi ñoù, Moïi Vaùch Ñaù (Thaïch Bích) ôû mieàn Taây phuû Quaûng Ngaõi thöôøng noåi leân cöôùp phaù,
quaáy nhieãu nhieàu ñòa phöông ôû Quaûng Ngaõi, quan quaân ñaùnh maõi maø khoâng deïp yeân ñöôïc. Muøa
xuaân naêm Canh Ngoï (1750)Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc boå laøm Tuaàn phuø Quaûng Ngaõi.
Khi ñeán nhaäm chöùc, Tuaàn phuû Nguyeãn Cö Trinh gôûi thô phuû duï, nhöng giaëc Ñaù Vaùch khoâng
nghe. Nguyeãn Cö Trinh quyeát ñònh ñem quaân ñaùnh deïp, caùc quan töôùng khuyeân can ñöøng ñi vì
ñöôøng xaù xa xoâi hieåm trôû, röøng nuùi khí haäu ñoäc ñòa, sôn lam chöôùng khí ... Nguyeãn Cö Trinh soaïn
ra Taùc Phaåm “Saõi Vaûi” baèng chöõ Noâm, laøm theå vaên ñoái thoaïi, vieát theo theå veø, ñeå khích leä tinh
thaàn traùch nhieäm, chòu ñöïng gian khoå cuûa caùc quan töôùng, ñoàng thôøi khích leä tinh thaàn chieán ñaáu
duõng caûm cuûa binh só, giaûi thích lyù do phaûi bình ñònh giaëc Ñaù Vaùch, taïo dòp mua vui cho binh só
ñeå hoï queân noãi cöïc nhoïc nguy hieåm vaø noãi buoàn cuûa keû xa nhaø. Trong taùc phaåm naøy, Nguyeãn Cö
Trinh ñaõ vieát nhieàu ñoaïn coù tính caùch traøo phuùng, khoâi haøi, hai vai chaùnh ñoäc nhaát cuûa chuyeän laø
Oâng Saõi vaø Baø Saõi coù nhöõng lôøi gieãu côït taïo khoâng khí vui töôi cho binh só.
Tuaàn phuû Nguyeãn Cö Trinh ñem quaân tieán ñaùnh giaëc Vaùch Ñaù, giaëc boû chaïy, oâng sôï ruùt quaân veà
thì giaëc tuï hoïp laïi ñeå quaáy phaù nöõa, neân oâng chieám laáy saøo huyeät cuûa giaëc Vaùch Ñaù, cho laäp ñoàn
traïi, toå chöùc ñoàn ñieàn theo keá hoaïch traán ñoùng laâu daøi. Oâng cho laäp “Quaûng Ngaõi Ñoàn dinh” vôùi
saùu “ñaïo” vöøa lo vieäc canh phoøng vaø bình ñònh, vöøa lo saûn xuaât löông thöïc ñeå sanh soâng. Giaëc
Vaùch Ñaù ñaõ maát ñaát, khoâng theå tuï hoïp ñeå quaáy phaù ñöôïc nöõa, neân phaûi chòu haøng phuïc, cho
ngöôøi ñeán xin qui haøng, Nguyeãn Cö Trinh voã veà khuyeân nhuû, roài cho trôû veà queâ quaùn laøm aêm
yeân oån.
Khi cai trò ôû caùc ñòa phöông, lo deïp giaéc, Nguyeãn Cö Trinh ñi tìm hieåu nguyeân nhaân cuûa caùc cuoäc
noåi loaïn vaø tìm bieän phaùp taùi laäp an ninh traät töï ôû ñòa phöông. Oâng ñaõ thaáy ñöôïc nguyeân nhaân
loaïn laïc vaø maát an ninh traät töï ôû caùc ñòa phöông laø vì daân chuùng ngheøo ñoùi, khoâng ñöôïc soáng yeân
oån ñeå laøm aên, moät phaàn do thieân tai (baõo luït, haïn haùn...) laøm maát muøa ñoùi keùm. Moät phaàn vì do
quan laïi tham nhuõng haø hieáp daân, daân chuùng bò ñoùi reùt laïi bò laøm khoù deã neân baát maõn, phaûi löu
taùn sieâu giaït hoaëc noåi daäy choáng laïi quan quaân ñòa phöông.
463
Muøa ñoâng naêm Taân Muøi (1751). Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh daâng sôù leân cguùa Voõ Vöông
trình baøy veø tình traïng ñoùi keùm khoå sôû cuûa daân chuùng vaø nhöõng teä traïng cuûa caùc quan laïi nhuõnh
laïm vaø cuûa chính saùch cai trò thaát nhaân taâm töø tröôùc ñeán giôø. Oâng nhaán maïnh nhö sau: “Daân laø
goác cuûa nöôùc, goác khoâng beàn vöõng thì nöôùc khoâng yeân. Ngaøy thöôøng khoâng duøng aân hueä ñeå coá
keát loøng daân, ñeán khi coù vieäc thì nöông töïa vaøo ñaâu “” Nguyeãn Cö Trinh coù chính saùch cai trò
gioáng nhö Nguyeãn Traõi hay Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm khi chuû tröông: “Phaûi laøm cho daân
yeân, khoâng neân laøm ñoäng daân thì nöôùc deã loaïn, yeân daân thì nöôùc deã trò”.
Nguyeãn Cö Trinh chuû tröông laäp “ñoàn ñieàn” ñeå taäp hoïp daân laïi vaø lo vieäc laøm aên sinh soáng cho
daân, lo saûn xuaát löông thöïc, lo sinh keá cho daân, ñoàng thôøi traùnh ñöôïc caùc teä naïn nhuõng nhieãu, haø
hieáp daân chuùng cuûa caùc quan laïi, cöôøng haøo aùc baù vaø traùnh ñöôïc tình traïng hieàm khích, gaây chia
reõ caùc saéc toäc thieåu soá vaø ngöôøi Vieät (ngöôøi Kinh) ôû vuøng naøy.
Trong thôøi gian laøm Tuaàn phuû ôû Quaûng Ngaõi, Nguyeãn Cö Trinh coù nhieàu dòp vieán chuøa Thieân
Aán, coù baøi thô vònh “ Thieân Aán nieâm haø” (1) coù leõ oâng cuõng coù nhieàu dòp tieáp xuùc vôùi thieàn sö
Minh Haøi – Phaùp Hoùa (1670 – 1754).
Sau khi giaëc Vaùch Ñaù deïp yeân, tình traïng an ninh ñöôïc taùi laäp ôû Quaûng Ngaõi, chuùa Voõ Vöông
heát söùc vui möøng vaø khen ngôïi Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh.
Trong thôøi gian 1754 – 1765, Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh lo vieäc kinh dinh ôû Gia Ñònh, ñaõ
ñoùng goùp raát nhieàu coâng lao to lôùn trong vieäc baûo veä bieân giôùi vaø môû mang ñaát Gia Ñònh (Nam
Kyø ngaøy nay)

(1) Xem baøi thô “Vònh Thieân Aán nieâm haø” trong chöông Vi, muïc caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû chuøa
Thieân Aán.

Saùch Ñaïi Nam Thöïc Luïc Tieân Bieân cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ ghi coâng lao cuûa Nghi Bieåu haàu Nguyeãn
Cö Trinh nhö sau: “Trong khi tham döï vieäc quaân ôû mieàn Nam suoát 11 naêm, môû mang ñaát ñai, giöõ
vöõng bieân giôùi, coâng lao danh voïng roõ raøng”.
Leâ Quùi Ñoân, moät quan chöùc cuûa chuùa Trònh cuõng phaûi ca ngôïi Nguyeãn Cö Trinh trong saùch Phuû
Bieân Taïp Luïc “Danh voïng Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh löøng laãy khaép vuøng Gia Ñònh – Haø
Tieân.
Trong thôøi gian lo vieäc quaân ôû Gia Ñònh, Nghi Bieåu haàu cuõng giao du raát thaân thieän vaø maät thieát
vôùt Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Töù giöõ chöùc Khaâm sai Ñoâ ñoác traán thuû Haø Tieân, neân coù nhieàu aûnh
höôûng vaø ñoùng goùp nhieàu coâng lao trong vieäc môû mang traán Haø Tieân (goàm Haø Tieân – Raïch Giaù –
Caø Mau) ñoàng thôøi Nghi Bieåu haàu cuõng coøn lieân laïc veà vaên thö vôùi Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Töù
vaø caùc thi haøo trong “Chieâu Anh Caùc”.
Naêm Aát Daäu (1765), chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt maát, chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn môùi
12 tuoåi ñöôïc ñöa leân ngoâi. Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh ñöôïc trieåu veâ Ñoâ thaønh Phuù Xuaân ñeå
phuï giuùp trieàu ñình cuûa chuùa Nguyeãn, ñöôïc boå chöùc Thöôïng thö Boä Laïi. Quoác phoù Tröông Phöôùc
Loan naèm heát quyeàn haønh ôû trieàu ñình nhieàu naêm nhöõng vaãn kieâng neå Nghi Bieàu haàu Nguyeãn
Cö Trinh: Quoác phoù Tröông Phöôùc Loan thöôøng baét caùc quan ñeán dinh cuûa mình baøn vieäc. Nghi
Bieåu haàu nghieâm saéc, chæ trích nhö sau “Baøn vieäc gì laø phaûi baøn luaän ôû choán trieàu ñình, ñònh cheá
ñaõ coù saün, Phöôùc Loan sao daùm voâ leã nhö theá, muoán chuyeân quyeàn hay chaêng ? Trong nöôùc seõ
sanh loaïn laø do ngöôøi naøy !” Caùc quan nghe nhö theá khoâng coøn daùm ñeán haàu ôû tö dinh cuûa
Tröông Phöôùc Loan. Quoác phoù Tröông Phöôùc Loan raát caêm giaän nhöng khoâng daùm laøm gì caû.
Naêm Ñinh Hôïi (1767) Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh maát, thoï 52 tuoåi ñöôïc thôø ôû Thaùi Mieáu.
Thaùi mieáu laø mieáu thôø caùc vò khai quoác coâng thaàn cuûa Ñaøng Trong thôøi caùc chuùa Nguyeãn.
Thaùi mieáu chia laøm Taû Toøng töï vaø Höõu Toøng töï.
- Taû Toøng töï thôø caùc vò khai quoác coâng thaàn trong doøng Toân Thaát cuûa chuùa Nguyeãn.
464
- Höõu Toøng töï thôø caùc vò coâng thaàn, xuaát thaân daân gian, ñaõ coù coâng phoø giuùp caùc chuùa Nguyeãn.
Höõu Toøng töï chæ thôø coù baûy baøi vò trong d0où coù Nguyeãn Cö Trinh (Ñöùng vaøo haøng thöù 6).
- Nguyeãn Ö Kyõ (coù saùch ghi laø Nguyeãn UÛ Dó), Ñaïi töôùng, coù coâng nuoâi döôõng chuùa Tieân –
Nguyeãn Hoaøng luùc môùi leân 2 tuoåi, vaø ñaõ laäp nhieàu coâng traän vôùi chuùa Nguyeãn Hoaøng, ñöôïc
thôø ôû moät baøn rieâng ôû phía tröôùc nhaát.
- Ñaøo Duy Töø (1572 – 1634) vaø Nguyeãn Höõu Tieán (1602 – 1666) thôø ôû baøn thöù nhì).
- Nguyeãn Höõu Daät (1604 – 1634) vaø Nguyeãn Höõu Caûnh (1649 – 1694) thôø ôû baøn thöù ba.
- Nguyeãn Cö Trinh (1716 – 1767) vaø Nguyeãn Cöûu Daät (? – 1775) thôø ôû baøn thöù 4. Ñaïi töôïng
Nguyeãn Cöûu Daät coù coâng phoø chuùaNguyeãn Phöôùc Thuaàn choáng laïi Taây Sôn, treân ñöôøng bieån
vaøo Gia Ñònh, bò cheát treân bieån naêm 1775.
Nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng: Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh ñaõ ñöôïc doøng hoï Nguyeãn raát toân
kính vaø quùi troïng. Oâng ñöôïc nhaø Nguyeãn coi laø moät trong baûy vò khai quoác coâng thaàn cuûa doøng
hoï nhaø Nguyeãn coù coâng trong vieäc phoø giuùp caùc chuùa Nguyeãn xaây döïng vaø baûo veä laõnh thoå Ñaøng
Trong vaø döïng leân cô nghieäp cuûa nhaø Nguyeãn ñoái vôùi nöôùc Vieät Nam sau naøy (1802 – 1945).
Caùc taùc phaåm cuûa Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh goàm coù:
- Truyeän Saõi Vaûi (truyeän thô chöõ Noâm)
- Ñaïm Am thi taäp (Ñaõ thaát laïc)
- Haø Tieân thaäp vònh: 10 baøi thô hoïa laïi Haø Tieân thaäp caûnh cuûa Maïc Thieân Töù,
- Quaûng Nghóa thaäp nhò caûnh: 12 baøi thô vònh caûnh Quaûng Ngaõi.
- Moät soá baøi thô chöõ Nho ñöôïc Phaïm Nguyeãn Du trích ñaêng laïi trong saùch “Nam Haønh Ñaéc
Kyù taäp”.

II. TRUYEÄN SAÕI VAÛI CUÛA NGUYEÃN CÖ TRINH.

1. MUÏC ÑÍCH KHI SAÙNG TAÙC TRUYEÄN SAÕI VAÛI.
Nguyeãn Cö Trinh vieát quyeån Saõi Vaûi ñeå mua vui, naâng cao tinh thaàn binh só khi ñi bình “Moïi
Vaùch Ñaù”, (1) ngoaøi ra coøn ñeå giaûi thích lyù do caàn phaûi bìng ñònh giaëc (2)

(1) Moïi Vaùch Ñaù: nhoùm daân toäc thieåu soá ôû vuøng nuùi phía Nam Quaûng Ngaõi, vaùch ñaù döïng
ñöùng nhö taám vaùch, vuøng nuùi naøy traûi daøi töø thung luõng Soâng Traø Khuùc ñeán taû ngaïn soâng
An Laõo (gaàn Bình Ñònh).
(2) Nguyeãn Cö Trinh vieát quyeån Saõi Vaûi vaøo naêm Canh Ngoï (1750) khi laøm Tuaàn phuû Quaûng
Ngaõi, ñem binh bình ñònh Moïi Vaùch Ñaù.

Vôùi muïc ñích mua vui cho quaân só neân truyeän coù nhieàu ñoaïn traøo phuùng, khoâi haøi coù tính caùch
gieãu côït:
· Saõi yeâu vì ñaïo
Saõi daáu vì döôn
Thaáy muï Vaûi nhan saéc coù hôn
Saõi theo vôùi tu haønh keûo thieät.
· Saün ñoà, saün ñaïc
Saün vaûi, saün thaày,
Thoaùt lieâu sao cuõng gaàn ñaây
Vaøo cuøng saõi ñaëng tu hoaøi tu huûy.
· Vaõi naøy cuõng laï
Chôù hoûi maø saàu
Uoång naêm daây ñôøn khaûy tai traâu

465
 Muoân hoäc nöôùc xao ñaàu vòt
Saõi khoâng coøn bieát
Saõi chaúng coù hay,
Gheù cho khoûi caùnh tay,
Keûo maø tuoâng nhaém vuù
· Hieám chi ñieàu laï,
Bieát maáy chuyeän kyø,
Keà tai laïi maø nghe,
Gheù vuù ra keûo ñuïng.
· Vuøa vöøa vaûi bôïm
Bôùt bôùt yeâu tinh,
Choán thieàn ñöôøng coøn caùch trôû minh minh,
Mieàn Phaïn saùt, hôõi xa chöøng voïi voïi.
· Haûy tu ñaây nöông döïa
Chöù qua ñoù laøm chi.
Ñöøng ñi quaøng gaëp vaõi noù baét ñi.
Roài laïi boû saûi boá coâi, boà cuùt.
· Giaûi thích lyù do caàn phaûi bình Ñònh giaëc “Moïi Vaùch Ñaù”
Nguyeãn Cö Trinh cho binh só bieát vieäc bình ñònh giaëc Vaùch Ñaù laø vì phaûi tìm sanh loä cho ñaát
nöôùc Ñaøng Trong: phía Baéc bò quaân Trònh aùn ngöõ, phía Taây coù daõy Tröôøng Sôn cao chôùn chôû, daøi
truøng truøng ñieäp ñieäp, phía Ñoâng thì bieån caû meânh moâng, chæ coøn coù phía Nam, nhöng laïi gaëp
Moïi Vaùch Ñaù khoâng chæ laø bình ñònh cho yeân ñaát nöôùc, maø coøn laø vieäc möu tìm cuoäc soáng cho
nhaân daân Ñaøng Trong:
Taây phöông khoâng ñöôøng tôùi,
Baéc loä khoù neûo qua,
Ñöôøng Nam phöông thaáy ñoù chaúng xa,
Thì nhöõng sôï nhieàu quaân Vaùch Ñaù.
Ngoaøi ra lyù do khaùc daãn ñeán ñaùnh deïp Moïi Vaùch Ñaù laø vì chuùng aùc ñoäc, daõ man, gieát haïi ngöôøi
Vieät:
Töôûng caøng laïc phaùch,
Nhôù ñeùn kinh hoàn,
Noù gieát ngöôøi nhö deá nhö truøng
Noù haïi ngöôøi nhö raén nhö rít,
Ñeán ñaâu laø taûo taän,
Baét ñaëng aét gieát töôi.
Ñaõ vaøo laøng cöôùp cuûa haïi ngöôøi,
Laïi xuoáng noäi ñuoåi traâu baét ngöïa.
· Cuoái cuøng Nguyeãn Cö Trinh duøng lôøi cuûa baø Vaõi ñeå keát luaän.
Kinh trung höõu thuyeát:
“Nhung ñòch thò öng !”
Ai chòu quyeàn troïng ñeán taán nhöùt phöông.
Neáu khoâng ñaùnh ñeå sau sinh teä,
Ñaïo tu loøng chaúng treã,
Coâng maøi saét aét neân.
Maëc ai sao laõng loøng thieàn.
Ñaïo ta ta giöõ cho beàn thì thoâi.
Thoâi thôøi oâng Saõi haõy ngoài.
466
 Taây phöông Vaõi tôùi tìm nôi thieân ñöôøng.
Muoân naêm chuùc tuoåi Nguyeãn Vöông
“Nam moâ” hai chöõ phi thöôøng maëc ai.
2. TÖ TÖÔÛNG CUÛA NGUYEÃN CÖ TRINH TRONG QUYEÅN “SAÕI VAÕI”
Tö töôûng cuûa Nguyeãn Cö Trinh chòu aûnh höôûng cuûa “Toáng Nho” (caùc nhaø Nho ñôøi Toáng), oâng baøi
xích nhöõng ngöôøi tu haønh giaû doái vaø choáng laïi söï tu haønh yeám theá, laùnh ñôøi. Oâng chuû tröông tu
haønh cuõng phaûi coù ích cho nöôùc, coù lôïi cho daân, phaûi trau doài nhaân ñöùc ñeå caûm hoùa cho daân,
ngoaøi ra coøn phaûi “tu voõ” töùc luyeän taäp thao löôïc quaân söï ñeå söû duïng khi caàn. Oâng chuû tröông
ngöôùi ta cuõng phaûi bieát thôøi bieát theá, luùc naøo caàn tu vaên, luùc naøo caàn tu voõ:
“Thuôû thaùi bình, yeåm voõ tu vaên,
Côn baùt loaïn, yeåm vaên tu voõ”
Sôû dó Nguyeãn Cö Trinh coù tö töôûng ñoù laø vì oâng laø moät nhaø Nho, ñoàng thôøi laø moät vò quan cuûa
trieàu ñình vaø laø moät töôùng laõnh cuûa quaân Chuùa Nguyeãn, vì quaù lo laéng cho cô ñoà cuûa chuùa
Nguyeãn, muoán keâu goïi moïi ngöôøi cuøng lo cho cuoäc Nam tieán ñeå môû mang bôø coõi, haàu coù theå
mang laïi côm no, aùo aám cho daân chuùng Ñaøng Trong vì daát ñai Ñaøng Trong quaù caèn coãi, toaøn soûi
ñaù ... muoán aám no haïnh phuùc chæ coù con ñöôøng laø phaûi tieán veà phía Nam ñeå coù ñöôïc theâm ñaát ñai
maøu môõ, taøi nguyeân thieân nhieân trôøi phuù ...
Trong cuoäc ñôøi Nhi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh ñaõ thöïc hieän ñöôïc öôùc voïng ñoù cuûa mình, chính
oâng ñaõ ñoùng goùp nhieàu coâng lao trong coâng cuoäc Nam Tieán, môû roäng laõnh thoå Ñaøng Trong vaøo
ñeán taän baõi bieån Haø Tieân. Oâng ñaõ thaønh coâng vôùi keá hoaïch “Taàm aên laù daâu” (taøm thöïc), giuùp cho
ñaát nöôùc coù theâm ñöôïc moät mieàn ñaát phía Nam truø phuù vaø thònh vöôïng, ñoù laø ñoàng baèng Nam Boä
ngaøy nay,
a) Ñaû kích moät soá nhaø sö ñöông thôøi:
- Nguyeãn cö Trinh ñaû kích moät soá nhaø sö nuùp aùo nhaø chuøa ñeå troán traùnh nhieäm vuï thoâng
thöôøng cuûa ngöôøi daân, troán xaâu, laäu thueá maø laïi töï toân töï cao töï ñaéc nhö böïc beà treân:
Linh Sam am queâ nguï
Saõi saéc töù truï trì.
...
Saõi ngöôøi sanh trong nöôùc,
Saõi cuõng khoûi xaâu bôi,
Saõi sanh ôû trong ñôøi,
Saõi cuõng khoâng thueá khoùa.
- Thaùi ñoä tham saéc tham tieàn cuûa moät soá sö thôøi ñoù:
Saõi yeâu vì ñaïo
Saõi daáu vì döôn
Thaáy muï Vaõûi nhan saéc coù hôn
Saõi theo vôùi tu haønh keûo thieät
Khoan khoan ! Chöa bieátvaõi ôû chuøa naøo ?
Thanh taân, maøy lieãu, maù ñaøo,
Ñeïp ñeõ maét sao, da tuyeát,
Lôøi ngöôøi ñaàu thieát, lôøi ñaïo cuõng gaàn.
Qua Taây Phöông coøn caùch trôû non thaàn.
Sau phöông tröôïng ñaõ saün saøng baøn Phaät.
Ngoaøi che saùo nhaët, trong xuû maøn thöa.
Laïnh thôøi coù meàn baùt tô, nöïc thôøi coù quaït luïc phuû.
Chieáu du trôn nhö môõ, thuoác laù öôùp hoa ngaâu.
Röôïu hoàng cuùc ngaøu ngaøu, traø Myõ Xuaân phöùc phöùc.
467
 Saün ñoà, saün ñaïc, saün vaõi , saün thaày.
Thoaùt lieâu sau cho gaàn ñoù gaàn ñaây.
Vaøo cuøng saõi ñaëng tu hoaøi, tu huûy.
Hoaëc:
Chôï naøo nhieàu baïn haøng caùc aû,
Xoùm naøo ñoâng boån ñaïo caùc dì,
Saõi moät tu laïi tu ñi
Saõi moät tu leân tu xuoáng
Saõi laïi saém moät phöông tröôïng,
Ñeå sau lieâu vaaêng veû moät mình
Treân maët thì roäng theânh,
Döôùi chaân cho kín mít.
Ñöông khi thôøi côm thòt.
Coù boån ñaïo vöøa leân,
Nghe tieåu ñoàng taèng haéng tieáng leân,
Maáy dóa thòt, saûi thaâu vaøo doù.
Saõi laïi saém moät caùi vöôøn nho nhoû,
ÔÛ cho caùch xoùm xa xa.
Ñeå phoøng khi boån ñaïo chöûa ngheùn ra
Deã khieán saõi khoanh tay maø ngoài vaäy,
Saõi laïi saém tieàn ngheà boû ñaáy,
Saùp toát ñeå ñaùnh moâi,
Ngoä phaûi khi côø baïc thua hoaøi
Deã khieán saõi khoanh tay ngoù laûng.
Saõi laïi saêm moät hai bình thuoác traùng,
Vôùi naêm baûy ñaïo buøa meâ,
Saém moät tieåu taêng cho hay tin laïi tin veà,
Saém moät tín nöõ cho hay noùi ngon noùi ngoït.
Phaûi nôi gaùi toát, vaû laïi nhieàu tieàn.
Giöõ neát na noù chaúng ñeán chuøa chieàn.
Haù khieán saõi laøm thinh maø giaû ñieác.
Vieäc saõi thì saõi bieát,
Vieäc Vaõi thi vaõi hay,
Gheù cxho khoûi caùnh tay, keûo maø tuoân nhaàm veá.
b) Quan nieäm tu haønh cuûa Nguyeãn Cö Trinh.
Quan nieäm veà tu haønh cuûa Nguyeãn Cö Trinh, moät quan töôùng cuûa trieàu ñình vaø laø moät nhaø Nho
chòu aûnh höôûng cuûa Toáng Nho nhö sau:
· Coù thieàn ñöôøng thì quaân töû tu leân,
Coù ñòa nguïc thì tieåu nhaân tu xuoáng.
Heã laø quaân töû löôïng thì tu ñöùc thaéng taøi,
Thôø vua heát ngay, thôø cha heát thaûo.
Moät lôøi noùi phaûi nhôn phaûi ñaïo, aáy laø tu ngoân.
Moät vieãc laøm chaúng hai chaúng tham, aáy laø tu haïnh.
Laáy nhaân maø tu taùnh, laáy ñöùc maø tu thaân.
Tu minh ñöùc ñeå maø taân daân,
Tu teà gia ñeå maø trò quoác.
Aáy laø trang hieàn ñöùc, tu cho phaûi ñaïo tu.
468
 Ngoaøi thì khoan duõ oân nhu,
Trong thì tu hoaø bình trung chính.
Tu cung tu kính, tu tín tu thaønh,
Ñaõ phaûi ñaïo tu haønh, laïi theâm neàn phöôùc chæ.
Töï nhieân ñaéc loäc, ñaéc vò, ñaéc thoï, ñaéc danh.
Ñaéc phuù quyù hieån vinh.
Aáy thieàn ñaøng laø ñoù.
Nguyeãn Cö Trinh laïi phaân laøm ba böïc tu:
- Tu theo böïc haï trí
- Tu theo böïc trung Trí
- Tu theo böïc thöôïng trí.
· Tu theo böïc trung trí
Daàu nhöõng Thích Ca tu laïi,
Cuøng vôùi Ñaït Ma tu qua,
Tu cho tinh chuyeân laø La Thaäp Cöu Ma.
Tu cho khoå naõo laø Vaên Thuø Boà Taùt,
Aáy laø ngöôøi ngoaïi quoác
Luaän theo loái Trung Hoa.
Cheâ ñôøi phuù quí vinh hoa,
Muoán vui thuù thanh nhaøn daät laïc
Nghieäm chöõ kia cho xaùc:
Chöõ “Tieân” laø “Nhöùt caù sôn nhaân”
Suy chöõ kia cho chôn:
Chöõ “Phaät” laø “phaát ttri nhôn söï”
Ai döõ thì maëc döõ, ai laønh cuõng maëc laønh.
Nhaø höng vong phuï töû chaúng bình.
Nöôùc trò loaïn, quaàn thaàn chaúng ñoaùi.
Song chaúng can danh phaïm ngaõi.
Cuõng khoâng dòch taùnh bieán tình.
Tham thieàn ñöôøng phaûi giöõ loøng loøng laønh,
Sôï ñòa nguïc neân chöøa thoùi döõ.
Tuy voâ ích cuõng khoâng sanh söï,
Aáy laø trang “Trung trí chi tu”
· Tu theo böïc haï trí
Coøn nhö tu maø hoaù ngu,
Haûy coøn nhieàu trang “Haï chí”
Kìa nhö Haùn Voõ Ñeá, ñaõ neân ñaáng Minh Vöông,
Noï nhö Taàn Thuûy Hoaøng, raát neân trang hung baïo
Tham lam caàu ñaïo,laën loäi taàm Tieân.
Moûi söùc ngöôøi, traêm hoï chòu lao phieàn,
Hao cuûa nöôùc, muoân daân than ñoà khoå.
Hoaëc:
Tieåu nhaân thoùi tuïc, tu nhöõng taùnh phaøm,
Tu nhöõng loøng baïc aùc gian tham,
Tu nhöõng daï hung hoang taøn baïo
Nuoái cho lôùn maø tu loøng baát hieáu,
Aên cho no maø tu daï baát trung,
469
 Tu saéc laønh ñeå maø a yù khuùc tuøng,
Tu lôøi kheùo ñeå maø söùc phi vaân quaù
Ngöôøi hieàn ngoõ, tu gheùt ghen ngaên trôû.
Keû loãi laàm, tu tìm kieám ñon ren,
Tu löôõi lieàm laáy cuûa cho ñaày then,
Tu möu ñoäc haïi cho ngöôøi ta giaän.
Ñöùa tieàu nhaân nhö raän, tu ruùt maùu ngöôøi ta ...
· Tu cuûa böïc thöôïng trí:
Muoán nghe ñaùng tu maø thoaùt tuïc,
Haõy coøn trang thöôïng trí chi tu.
Nhôù thuôû Ñöôøng Ngu, thaùnh xöng Nhò Ñeá,
Nhò Ñeá ngöôøi tu kyû maø traêm hoï ñeàu an.
Tam vöông ngöôøi tu nhaân maø muoân daân ñeàu trò.
Daàu nhö Hôùn, Ñöôøng keá chí,
Cho ñeán Toáng, Minh töông truyeàn.
Coù tu ñöùc thì thieân haï môùi trò yeân,
Coù tu nhôn thì cô ñoà môùi cuûng coá.
Daàu nhöõng tu vaên tu voõ,
Ngöôøi cuõng tuøy thôøi maø tu.
Thuôû thaùi bình yeåm voõ tu vaên.
Côn baùt loaïn yeåm vaên tu voõ.
Treân moät ngöôøi tu ñuø, döôùi traêm hoï hoaø haøi,
Haây haây thoï vöùc xuaân ñaøi,
Tu vaäy thieät trang thöôïng trí.

C. DAÄT SÓ “NGOÂ SÓ LAÂN” VÔÙi PHONG TRUÙC TAÄP.

I. DAÄT SÓ NGOÂ THEÁ LAÂN.
Daät só Ngoâ Theá Laân, töï laø Hoaùn Phaùc, hieäu Aùi Truùc Trai hay Taán Giang. Queâ ôû laøng Vu Lai,
huyeän Quaûng Ñieàn Thuaän Hoùa, nguï ôû phoá Haø Thanh. Hieän chöa bieát roõ naêm sanh, naêm maát vaø
haønh traïng roõ raøng. Naêm 1776, Hieäp traân Leâ Quyù Ñoân cho ngöôøi ñeán môøi Ngoâ Theá Laân ra giuùp
nöôùc, coù cho bieát luùc ñoù Ngoâ Theá Laân hôn 50 tuoåi, nhö vaäy coù theå Ngoâ Theá Laân sanh trong
khoaûng naêm 1720 – 1725. Naêm maát coù theå laø vaøo cuoái thôøi nhaø Taây Sôn 91789 – 1802) hoaëc ñaàu
thôøi vua Gia Long (1802 – 1820).
Daät só Ngoâ Theá Laân laø ngöôøi hoïc roäng, gioûi vaên chöông, coù tinh thaàn yeâu nöôùc, muoán “xuaát theá”
cöùu ñôøi, nhöng trieàu ñình Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn (1765 – 1776) khoâng bieát troïng duïng nhaân
taøi neân Ngoâ Theá Laân khoâng ñöôïc môøi ra söõ duïng. Ñeán khi chuùa Trònh ñaùnh chieám Ñoâ thaønh Phuù
Xuaân, Hieäp traán Leâ Quyù Ñoân cho ngöôøi môûi Ngoâ Theá Laân ra giuùp cho chuùa Trònh, vì theo quan
nieäm “Trung quaân” cuûa Nho giaùo: “Trung thaàn khoâng thôø hai chuùa” neân Ngoâ Theá Laân töø choái.
Sau ñoù daät só Ngoâ Theá Laân aån ôû queâ höông, nghieân cöùu kinh saùch Phaät Giaùo, ngöõ luïc cuûa chö Toå
Thieàn toâng ngoä ñöôïc giaùo lyù ñaïo Phaät.
Ngoâ Theá Laân coù tö töôûng “Xuaát theá cöùu ñôøi”, neân oâng ñaõ vieát thö cho ngöôøi baïn thaân laø Nguyeãn
Döôõng Haïo ôû huyeän Duy Xuyeân, phuû Thaêng Hoa nhö sau:
Phaøm ngöôøi noùi naêng chính ñaùng, ñeán luùc thích yù thì tieät nhieân giöõ ñöôïc im laëng, yù khi chính ñeán
luùc phaùt döông ma thu veùn laïi ñöôïc ngay, oaùn giaän hay ham muoán chính ñeán luùc soâi noåi maø thanh
thaûn tieâu tröø ñi ñöôïc, nhö theá neáu khoâng phaûi laø ngöôøi ñaïi duõng trong thieân haï thì khoâng theå laøm
ñöôïc. Saùch Trung Dung vieát: “Ngöôøi bieát xaáu hoå thì gaàn vôùi duõng” nhö vaäy xaáu hoå coù theå laøm

470
cho con ngöôøi boû ñöôïc loøng töï aùi rieâng ñeå ñi ñeán ñòa vò thaùnh hieàn vaäy. Ngaøy nay, phaàn nhieàu
ngöôøi ta noùi naéng maø khoâng khuaát phuïc ñöôïc ngöôøi, chí khí khoâng laán aùt ñöôïc ngöôøi, oaùn giaän vaø
ham muoán khoâng ñöôïc tö do thì laáy laøm xaâu hoå. Khoâng bieát caùi ñoù laø caùi beänh cuûa ngöôøi hoïc
giaû, ngöôøi quaân töû neân laáy ñieàu ñoù laøm xaáu hoå, Nhöõng böïc ñaïi thaàn ngaøy xöa, ngöôøi ta khoâng
khen hoï laø möu trí, coù taøi thao löôïc maø chæ caàn laøm moät ngöôøi khaêng khaêng giöõ loøng thieän, chöù
khoâng caàn coù taøi ngheä gì khaùc, chæ caàn vui veû hôùn hôû vôùi loøng bao dung ngöôøi maø thoâi. Ngöôøi
hoïc giaû neân boû taâm yù rieâng cuûa mình maø chæ thaúng ñeán choã khaêng khaêng giöõ loøng thieän vaø vui veû
vôùi loøng bao dung aáy thì môùi coù theå giuùp ích cho thieân haï, keùo laïi ñöôïc söï thònh trò cuûa Tam ñaïi,
nhö theá môùi khoâng phuï loøng cuûa vua ta vaø khoâng uoång “caùi böôùc xuaát theá” aáy vaäy. (1)
Vôùi tinh thaàn “Xuaát theá cöùu ñôøi”, maëc daàu khoâng ra laøm quan, nhöng tröôùc caûnh suy suïp cuûa ñaát
nöôùc Ñaøng Trong, Ngoâ Theá Laân ñaõ daâng leân chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn nhöõng ñeà nghò caûi caùch
taøi chính vaø kinh teá ôû ñaøng trong nhö sau:
Troäm nghe khi tieân quaân môû mang laõnh thoå, ñaát coøn heïp daân coøn thöa, phía Nam chöa coù ñaát Gia
Ñònh, phía Baéc coøn lo giöõ ôø Hoaønh Sôn, nhieàu naêm lieân tieáp xaûy ra chieán tranh, theá maø daân
chuùng khoâng coù ñoùi keùm, nhaø nöôùc dö duøng. Nay thieân haï bình yeân laâu ngaøy, ñaát roäng daân ñoâng,
nhöõng ñaát troàng luùa ñaõ khai khaån heát, laïi theâm ruoängv ôû Phieân Traán, Long Hoà khoâng bò haïn luït
bao giôø, theá maø töø naêm Maäu Tyù (1768) ñeán nay, giaù luùa cao voït, daân chuùng ñoùi keùm laø do
nguyeân do naøo ?
Thaàn troäm nghó, aáy khoâng phaûi vì thieáu luùa, nhöng chính laø vì tieàn keõm gaây neân vaäy. Phaøm daân
chuùng thöôøng chaïy theo moái lôïi, cuõng nhö nöôùc luoân chaûy veà choã thaáp, theá khoâng theå ngaên ñöôïc
cho neân, tuy röøng saâu coù khí ñoäc lam chöôùng, coù naïn coïp beo,bieån lôùn coù noãi nguy cuûa soùng gioù,
coù naïn caù kình, caù ngaïc, maø ngöôøi ta vaãn thöôøng ñeán maø khoâng sôï, ñoù laø thaáy lôïi maø queân haïi
vaäy. Huoáng chi caùc lôïi ñuùc tieàn keõm laïi gaáp boäi caùc moái lôïi khaùc, laïi khoâng phaûi lo veà lam
chöôùng, huøm beo, soùng gioù, kình ngaïc. Daáu coù leänh caám “ñuùc tieàn”, nhöng töø khi duøng tieàn
“keõm” ñeán nay, chöa nghe ai vì ñuùc troäm tieàn maø bò gieát bao giôø. Cho neân, töø khi vieäc ñuùc troäm
tieàn keõm ôû Ba Xaéc (Ba Thaéc) hoaønh haønh thì giaù luùa ôû Gia Ñònh cao voït, aáy laø bôûi keû ñuùc troäm
tieàn keõm ñöôïc lôïi raát nhieàu, neáu chôû tieàn ñi nôi khaùc thì loä vieäc gian ñoù, neân khoâng keå haøng maéc
hay reû, ñeàu tuøy tieän mua laáy, do ñoù maø giaù luùa leân cao. Luùa ñaét, daân sôï ñoùi neân tranh nhau mua
chöùa thì giaù luùa ngaøy caøng ñaét, luùa ñaét thì moïi vaät theo ñoù maø ñaét leân. Huoáng chi taùnh ngöôøi ta,
ai cuõng muoán beàn chaéc, gheùt caùi choùng hö maø thay tieàn ñoàng beàn chaéc, cho neân daân chuùng tranh
nhau chöùa luùa maø khoâng chòu chöùa tieàn.Thôøi Haùn Cao Toå cho raèng tieàn “nöûa löôïng” (Baùn laïng)
cuûa nhaø Taàn quaù naëng, môùi ñuùc giaùp tieàn ñeå thay, vaät giaù lieàn leân cao voït, moät thaïch gaïo giaù ñeán
moät vaïn ñoàng tieàn, ñoù laø vì tieàn moûng neân luùa phaûi ñaét, vaät giaù phaûi cao, ñaõ coù kinh nghieäm roõ
raøng nhö theá. Vaû laïi, töø khi coù Gia Ñònh thaønh, daân xöù aáy chöa bao giôø laáy söï chöùa luùa laøm lôïi,
nay ôû phuû Gia Ñònh nhaø naøo cuõng chöùa luùa. Chaúng nhöõng ôû Gia Ñònh maø caû ôû Phuù Xuaân vaø caùc
phuû, nhaø buoân nhaø noâng coù tieàn ñeàu tranh nhau mua thoùc ñeå chöùa, khoâng maøng ñaét hay reû, vaäy
maø muoán cho luùa khoûi ñaét thì coù ñöôïc khoâng ?
ÔÛ Gia Ñònh luùa ñaét thì caùc phuû laøm sao khoâng ñaét ñöôïc. Luùa ôû caùc phuû ñaét thì daân ôû Phuù Xuaân
khoâng bò ñoùi sao ñöôïc ? Phaøm con ngöôøi, moät ngaøy aên khoâng ñuû hai böõa thì ñoùi, suoát naêm khoâng
may aùo thì laïnh, ñoùi reùt thieát thaân thì khoâng maøng gi ñeán lieâm sæ. Vì vaäy, gian taø noåi leân, troäm
cöôùp sanh ra. Coù caâu raèng: “Moät böõa khoâng coù aên thì cha con khoâng coù nghóa nöõa”. Cha khoâng
giöõ ñöôïc con thì vua laøm sao giöõ ñöôïc daân ?
Tuy nhieân, teä naïn tieàn keõm xaûy ra ñaõ töø laâu roài, nay muoán thay ñoåi thì raát khoù coù coâng hieäu mau
choùng, maø naïn ñoùi cuûa daân laïi raát gaáp, thaàn troäm nghó, phöông theá ngaøy nay khoâng gì baèng
phoûng theo pheùp thôøi nhaø Haùn: Moãi phuû ñaët moät “kho thöôøng bình”, ñaët quan phuï traùch, tuøy phuû
maø ñònh gía thöôøng bình, luùa reû thì mua luùa chöùa vaøo kho, luùa ñaét thì theo giaù mua maø baùn laïi
cho daân. Nhö theá thì giaù luùa khoâng ñeán noãi reû quaù laøm haïi cho nhaø noâng ñeán noãi phaûi boû ngheà,
471
maø cuõng khoâng ñaét quaù ñeå laøm lôïi cho boïn con buoân, khieán cho daân ngheøo phaûi ñoùi keùm. Roài
sau seõ daàn daàn ñoåi caùi teä naïn tieàn keõm. Nhö theá thì giaù caùc haøng seõ ñöôïc bình oån. Xin trình baøy
theå leä veà pheùp “kho thöôøng bình” nhö sau:
Ví nhö phuû Gia Ñònh giaù luùa thöôøng bình moãi hoïc 5 tieàn, Bình Thuaän, Dieân Khaùnh giaù luùa moãi
hoïc 6 tieàn, Phuù Yeân, Qui Nhôn giaù luùa moãi hoïc 7 tieàn. Quaûng Ngaõi, Thaêng Hoa, Ñieän Baøn gía
luùa moãi hoïc 8 tieàn. Thuaän Kinh, Quaûng Bình, Boá Chaùnh giaù luùa moät hoïc 1 quan. Nhö gaëp ngaøy
muøa ôû caùc phuû thì cho daân theo giaù thöôøng bình maø mua baùn, neáu luùa baùn khoâng chaïy maø giaù reû
thì Höõu Ty theo giaù thöôøng bình maø mua, hoaëc nhaø coù luùa giöõ giaù khoâng chòu baùn cho Höõu ty
cuõng theo giaù thöôøng bình maø mua, khieán hoï cuõng khoâng daùm giöõ giaù, roài sau laáy thuyeàn chuyeån
vaän chôû tôùi kinh ñoâ (Phuù Xuaân), coøn dö thì ñeå chöùa ôû xöù aáy, ñeå phoøng naêm maát muøa maø phaùt
chaån cho quaân daân. Pheùp aáy laäp leân thì giaù luùa ôû gia Ñònh ñeán Kinh ñoâ phaûi ñöôïc lôïi gaáp ñoâi, luùa
ôû Bình Thuaän, Dieân Khaùnh ñeán kinh thì lôïi 4 phaàn 6. Phuù Yeân, Qui Nhôn thì lôïi 3 phaàn 7 Quaûng
Ngaõi, Thaêng Hoa, Ñieän Baøn thì lôïi 2 phaàn 8. Nhö theá thì haøng naêm khoâng phaûi sai quaân ñoøi
thuyeàn luùa ôû caùc phuû tôùi kinh nöõa, maø caùc thuyeàn luùa ôû caùc phuû cuõng tranh nhau tôùi Kinh vaäy.
Pheùp aáy ñaõ khoâng haïi cuûa (cuûa nhaø nöôùc) maø cuõng khoâng haïi daân, cho neân vua Tieân Ñeá nhaø Haùn
döïng leân pheùp aáy thì ngöôøi ñeàu cho laø tieän caû.
Nhöng nhöõng ñeà nghò naøy cuûa Ngoâ Theá Laân khoâng ñöôïc trieàu ñình chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn
nghe theo. Trieàu ñình chuùa Nguyeãn luùc ñoù naèm trong tay cuûa Quoác phoù Tröông Phöôùc Loan,
Tröông Phöôùc Loan laø caäu cuûa chuùa, moät gian thaàn keùm taøi thieáu ñöùc, tham oâ nhuõng laïm, keát
thaønh beø ñaûng trong trieàu ñình, naém quyeàn haønh cai trò ôû Ñaøng Trong, daân chuùng ñoùi khoå, xaõ hoäi
hoãn loaïn tröôùc caûnh loäng quyeàn vaø cai trò khaéc nghieät, haø laïm cuûa Tröông Phöôùc Loan, Ngoâ Theá
Laân giaûi baøy taâm söï cuûa oâng khi vieát thö cho baïn nhö sau:
“Ngöôøi gioûi trò goã, tröôùc phaûi xem caên baûn cuûa goã, neáu trò moït, gieát con naøy thì con moït khaùc laïi
sanh ra. Moït sanh ra ñoù laø vì goã ñaõ coù moït chöù khoâng phaûi taïi moït ... Ñeâm ñoïc lòch söû nhaø Haùn,
ñeán ñôøi vua Hoaøi Linh toâi thaáy “Ngoaïi Thích” loäng quyeàn, “Noäi thaân” taøn aùc, böïc danh hieàn thì
lo höôûng nhaøn, böïc xöû só thì lo aån naùu, baát giaùc toâi phaûi xeáp saùch laïi maø phaûi thôû daøi ... Cho neân,
oâng thaày thuoác gioûi khoâng phaûi baûo beänh coù theå cöùu ñöôïc, taät coù theå tröø ñöôïc, maø phaûi bieát ñöôïc
beänh nhaân coù theå soáng ñöôïc hay phaûi chòu cheát ñeå quyeát ñònh coù neân chöõa trò hay khoâng chöõa trò
cho beänh nhaân maø thoâi !”
Tröôùc caûnh suy suïp voâ phöông cöùu vaõn cuûa trieàu ñình chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn, Ngoâ Theá Laân
thaáy raèng “möu ñònh cöùu theá giuùp ñôøi” cuûa mình khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, neân ñaønh choïn con
ñöôøng ôû aån. Baát löïc tröôùc sö suy vong cuûa trieàu ñình chuùa Nguyeãn, daät só Ngoâ Theá Laân raát ñau
loøng maø ôû ngoaøi theá cuoäc, chöùng kieán söï suïp ñoå cuûa trieàu ñình chuùa Nguyeãn.
Naêm 1771, anh em Taây Sôn khôûi nghóa ôû Bình Ñònh, chieám Qui Nhôn, Phuù Yeân vaø tieán quaân
ñaùnh chieám Quaûng Ngaõi, Quaûng Nam. Lôïi duïng tình theá chuùa Nguyeãn baän lo deïp loaïn Taây Sôn
ôû phía Nam. Naêm 1774 chuùa Trònh Saâm sai Vieäp Quaän coâng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân vöôït
soâng Linh Giang, ñaùnh chieám Ñaøng Trong vaø tieán chieám Ñoâ thaønh Phuù Xuaân, chuùa Nguyeãn
Phöôùc Thuaàn phaûi xuoáng thuyeàn boû Phuù Xuaân chaïy vaøo Gia Ñònh.
Naêm 1776, Dónh Thaønh haàu Leâ Quí Ñoân ñöôïc chuùa Trònh cöû laøm Hieäp Traán traán Thuaän Hoùa vôùi
nhieàu quyeàn haønh roäng raõi. Leâ Quí Ñoân chuû tröông chieâu hieàn ñaõi só neân ñaõ cho ngöôøi ñeán môøi
Daät só Ngoâ Theá Laân ra giuùp cho chuùa Trònh ñeå tham gia vieäc cai trò, cöùu daân giuùp nöôùc. Nhöng
trong hoaøn caûnh Trònh Nguyeãn phaân tranh thôøi ñoù, Ngoâ Theá Laân khoâng theå ra laøm vieäc cho chuùa
Trònh ñeå phaûi mang tieáng laø “phaûn laïi chuùa Nguyeãn”. Vì vaäy, Ngoâ Theá Laân phaûi khöôùc töø lôøi
môøi ñoù, trong thô traû lôøi cho Hieäp traán Leâ Quí Ñoân. Daät só Ngoâ Theá Laân cho bieát: oâng khoâng theå
ra hôïp taùc vôùi chuùa Trònh vì neáu laøm nhö theá seõ bò ngöôøi ñôøi cho raèng “caàu caïnh, xu theo thôøi
theá, laáy laøm hoå theïn vôùi ñôøi”. (1)

472
Sau ñoù khoâng bieát Daät só Ngoâ Theá Laân laøm gì nöõa ? Coù leõ oâng ôû aån, boû ñôøi theo ñaïo nghieân cöùu
kinh saùch Phaät giaùo vaø tham cöùu nguõ luïc cuûa chö Toå thieàn toâng. Nhôø ñoù oâng ñaõ ñöôïc ngoä ñaïo
(xem baøi töïa cuûa Nguyeãn Döông Haïo trong saùch phong truùc taäp).
Thieàn gia Ngoâ Theá Laân saùng taùc nhieàu baøi thô, keát hôïp laïi thaønh saùch “Phong truùc taäp” raát noåi
tieáng. Taäp thô naøy vöøa laø taâm söï cuûa oâng ñoái vôùi hoaøn caûnh cuûa xaõ hoäi thôøi ñoù, vöøa mang naëng
phong vò thieàn toâng cuûa böïc thieàn giaû ngoä ñöôïc giaùo lyù saâu xa cuûa Ñaïo Phaät.
Hieän chöa bieát thieàn giaû Ngoâ Theá Laân tham hoïc Phaät phaùp vôùi caùc thieàn sö naøo ? Hieän cuõng
chöa bieát Thieàn giaû Ngoâ Theá Laân maát ôû ñaâu vaøo naêm naøo ?
Sau ñaây chuùng ta thöû nghieânsaùch “Phong truùc taäp” ñeå hieåu roõ hôn veà thieàn giaû Ngoâ Theá Laân.

II. TAÄP THÔ “PHONG TRUÙC TAÄP” CUÛA THIEÀN GIAÛ NGOÂ THEÁ LAÂN.
“Phong truùc taäp” töùc laø taäp thô veà “Tieáng gioù thoåi vaøo khoùm truùc” goàm caùc baøi thô cuûa daät só Ngoâ
Theá Laân vöøa taû chaân thöïc hoaøn caûnh xaõ hoäi ôû ñaøng trong vaøo thôøi cuoái cuûa trieàu ñaïi caùc chuùa
Nguyeãn (töùc vaøo haäu baùn theá kyû 18), ñoàng thôøi taäp thô naøy cuõng coù nhieàu baøi thô mang nhieàu
aûnh höôûng thaâm saâu cuûa Phaät phaùp, neâu leân nhöõng tö töôûng cao saâu cuûa moät thieàn giaû giaùc ngoä
ñöôïc giaùo lyù ñaïo Phaät.
Trong baøi töïa cuûa saùch “Phong truùc taäp”, thieàn giaû ngoâ Theá Laân ñaõ vieát:
“Gioù laø vaät khoâng coù chaát maø coù khí (hôi), truùc laø vaät coù chaát maø khoâng coù ruoät, cho neân truùc nhôø
gioù maø thaønh tieáng, gioù nhôø truùc maø thaønh hình. Cho neân, gioù ñeán thì truùc reo to, gioù nhoû thì truùc
reo nhoû. Tieáng reo aáy laø do ôû gioù chöù khoâng phaûi do ôû truùc, truùc voán bao giôø vaãn laø hö khoâng maø
thoâi.
Coøn tieáng reo cuûa truùc, tieáng cao nhö haïc keâu, tieáng trong nhö roàng ngaâm, nhanh nhö soùng doàn,
klhoan nhö tieáng ngoïc ñeo, cuõng nhö tieáng ö nhaõ coù theå söûa ñöôïc phaøm tuïc, tieáng thanh cao coù
theå söûa ñöôïc phieàn naõo, caøng gaëp gioù laï thì caøng reo maø khoâng bao giôø döùt, ñoù laø do ôû choã roãng
trong ruoät (voâ taâm) maø dieäu öùng (kheùo höôûng öùng) vôùi gioù vaäy.
Tuy nhieân, maùy trôøi toân phaùt aâm, vaän du döông laø do ôû ngöôøi nghe ñöôïc maø tieáng nghe ra thanh
hay thoâ, thuaàn hay taïp thì coù can gì ñeán truùc ñaâu !
Ôi ! Truùc ôi ! Truùc ôi ! Ta coù sôû ñaéc ôû truùc vaäy !”
Trong saùch “Phong truùc taäp” cuûa Ngoâ Theá Laân, nhaø thô Nguyeãn Döôõng Haïo, moät baïn thô cuûa taùc
giaû, coù vieát baøi töïa nhö sau:
“Tieáng cuûa muoân vaät thì nhieàu laém, coù loaïi thuoäc veà tieáng nguyeân chaát, coù loaïi thuoäc veà tieáng
hoãn taïp (röôøm raø). Tieáng nguyeân chaát laø tieáng cuûa trôøi, tieáng hoãn taïp laø tieáng cuûa ngöôøi. Cho
neân, tieáng cuûa ngöôøi thì phaân bieät taø vôùi chaùnh, maø tieáng cuûa trôøi thì khoâng coù chaùnh taø. Phaøm
tieáng ngöôøi maø caàu cho chaùnh nhö tieáng trôøi thì caàn phaûi tieáp noái nhau khoâng döùt ñoaïn, cung böïc
tieáp noái nhau saép xeáp roõ raøng maïch laïc, khoâng roái loaïn. Vui möøng, buoàn giaän duïng vaät laø neân thô
maø theå taùnh vaãn ñöôïc chaân chính, ñuùng ñaén, ñoù laø tieáng trôøi cuûa ngöôøi vaäy.Neáu nhö maø thöông
(ai) ñeán noãi thöông toån ñeán taâm 9thöông taâm), vui maø ñeán say ñaém, nhö tieáng treân boäc trong daâu,
ñoù laø tieáng cuûa ngöôøi vaäy.
Ñeán nhö tieáng trôøi thaùc vaøo vaät thieân nhieân nhö tieáng thoâng reo, tieáng chim muøa xuaân, tieáng coân
truøng muøa thu, tieáng möa treân taøu chuoái, tieáng gioù trong buïi truùc, aâm vaän trong xa, phaåm ñieäu kín
ñaùo, khieán cho ngöôøi nghe naûy sinh ra taám loøng xuùc ñoäng xa xaêm nhö chim haïc ngoaøi ñoàng noäi,
yù töù saâu xa nhö maây ngaøn, thì so vôùi tieáng röôøm raø (hoãn taïp) cuûa saùo ñaøn khaùc gì nhö trôøi vôùi ñaát
vaäy !
Baïn toâi laø Taán Giang, Ngoâ Quaân Hoaøng Phaùc (Ngoâ Theá Laân) thuôû nhoû hoïc taäp vaên chöông, raát
gioûi veà thô. Roài chaùn tieáng röôøm raø cuûa thoùi ñôøi, haêng haùi ñi tìm tieáng nguyeân chaát cuûa trôûi, nhôø
ñoù maø thaâm nhaäp vaøo saùch Tieân gia, Phaät hoïc, tìm hieåu tæ mæ, ruùt ñieàu saâu kín, suoát hôn möôøi
naêm cuoái cuøng cuõng khoâng ñöôïc gì. Cuoái cuøng tìm saâu trong kinh ñieån vaø ngöõ luïc (cuûa Phaät
473
Giaùo) môùi ñöôïc thöùc tænh, giaùc ngoä. Phaøm queû caøn do deã maø bieát quaû khoân do giaûm maø hay, maàu
nhieäm ôû choã roäng raõi coâng minh. Vaät ñeán thì thuaän öùng sinh ra vieäc laøm, ñaët ra lôøi noùi vaø roäng ra
thaønh thô ca ngaâm vònh, ñoäng ñeán laø phaåm ñeà, phong vaän töï nhieân. Khoâng caàn ñeõo goït haù chaúng
phaûi laø ñöôïc tieáng nguyeân chaát hay sao ?
Tieân sinh bình sinh raát a thích truùc, ôû choã naøo cuõng troàng truùc. Ngay tröôùc song cöûa cuõng troàng
truùc, trong luùc nhaøn nhaõ, gioù thanh nheï ñeán, reùo raaù¨t neân tieáng reo, giaùc ngoä nhieäm maàu.
Truùc khoâng coù yù vôùi gioù, nhöng gioù ñeán thì truc ñoäng vaø sinh ra tieáng, taâm khoâng dung vaät, nhöng
tieáp vaät thì taâm caûm maø thaønh thô. Gioù ñi thì truùc laëng, vieäc ñi thì taâm khoâng. Then maùy, chim
bay, caù nhaûy, haù coù theå coù caùi gì maø khoâng phaûi duïng. Cho neân, trong caùc thöù tieáng nhö tieáng
thoâng xanh, tieáng chim muøa xuaân, tieáng coân truøng muøa thu, tieáng möa treân taøu chuoái, tieáng gioù
vaøo buïi truùc thì cuõng gioáng nhö yù hoa mai cuûa Khang Tieát, coù ôû saân cuûa Lieâm Kheâ, nhaân moät vaät
maø phaân tích, tìm leõ huyeàn bí maø thoâi. Vì vaäy, cho neân taäp thô ñeà laø “Phong truùc”, xin töïa ôû toâi,
toâi theïn laø ngöôøi tri aâm, khoâng theå laáy côù queâ muøa maø töø choái, beøn kính ñeà ôû ñaàu saùch, ñeå baøy toû
vôùi caùc baèng höõu thích laøm thô”.
Thi gia Traàn Theá Xöông cuõng vieát baøi baït trong saùch “Phong truùc taäp” nhö sau:
Taùnh ta raát yeâu truùc, ôû ñaâu cuõng troàng truùc, troàng ôû tröôùc cöûa soå ñeå ngaém nghía. Truùc ñaùng yeâu
laø vì loøng thaúng maø ñoát beàn, caønh thöa maø laù cöùng, thaêmh thaúng maø ong oùng, coù veû nhö troïc trôøi.
Coù luùc söông khoùi tan taêng leân, möa taïnh gioù thoåi, ñuû röûa ñöôïc aùo buïi cho ta, khuaây khoaû ñöôïc
loøng tuïc cho ta, thanh khieát bieát laø döôøng naøo.
Ngöôøi xöa, nhieàu ngöôøi yeâu truùc, khoâng ngôø baïn ta laø Hoaøn Phaùc – Ngoâ tieân sinh cuõng raát yeâu
truùc, cuøng vôùi ta thöïc laø ñoàng taâm chí vaäy. Hoaøn Phaùc giöõ ñaïo töï quùi, khoâng vì vaät duïc maø meâ
ñaém, taám loøng thaûnh thôi, maét nhìn taâm roõ bieát, cho neân trong khoaûng ñeâm traêng hoa saùng, trong
luùc möa gioù laïnh luøng, caûm vaät maø phaùt ra, duïng vaät maø neân thô, thanh ñieäu töï nhieân, taâm taùnh
chôn thaät, cuõng nhö truùc ñoái vôùi gioù vaäy, tuøy ñoäng maø phaùt, aâm vaän khoâng cuøng maø ngöôøi khoâng
phieàn khoâng chaùn vaäy. Nhöng gioù ñuïng vaøo vaät thì töï nhieân phaùt ra aâm thanh, muoân saùo ñeàu keâu,
maø sao laïi laáy rieâng caây truùc maø ñaët teân ? laø vì truùc laø vaät coù veû gioáng nhö ñöùc cuûa ngöôøi quaân
töû. Xem caùi yù chí ôû treân cuûa taäp thô thì ñaïi khaùi coù theå töôûng bieát ñöôïc ngöôøi, huoáng chi laïi ñöôïc
ñoïc thô nöõa ?
Dónh Thaønh haàu Leâ Quí Ñoân vieát veà Ngoâ Theá Laân vaø taäp thô “Phong truùc taäp” trong saùch Phuû
Bieän taïp luïc cuûa oâng nhö sau:
“Daät só Thuaän Hoùa laø Ngoâ Theá Laân, töï laø Hoaùn Phaùc, khi nhoû coù trí hoïc roäng, gioûi vaên chöông,
aån ôû xaõ Vu Lai, huyeän Quaûng Ñieàn, töï ñaët hieäu laø Aùi Truùc Trai.
Naêm nay (1776) chöøng hôn 50 tuoåi, nguï ôû phoá Haø Thanh, toâi sai ngöôøi môøi maø khoâng ñeán, gôûi
thô caûm taï vaø noùi raèng: “Laáy söï xu thôøi caàu caïnh laøm hoå theïn”. Nhöng baøi ñeà vònh goïi laø “Phong
truùc taäp” cuõng thanh nhaõ vaø mang nhieàu tình töù saâu saéc”.
Phan Huy Chuù cuõng ca ngôïi Ngoâ Thaá Laân trong saùch Lòch Trieàu Hieán Chöôùng loaïi chí (phaàn vaên
tòch chí) nhö sau: Thô giaûn dò, ít lôøi nhöng nhieàu yù vaø yù laïi cao xa, hình aûnh ñoäc ñaùo, taùnh yù
cöông tröïc.
Sau ñaây chuùng ta thöû ñoïc qua moät soá baøi thô cuûa Ngoâ Thaá Laân trong “Phong Truùc Taäp”.
Daät só Ngoâ Theá Laân “töï thuaät” veà mình nhö sau:
TÖÏ THUAÄT.
Tam thaäp luïc, nieân ña beänh khaùch,
Aùi nhaøn keát oác taïi Vu Laïi.
Baùn sinh tung tích thi vò baïn,
Ñaøo xöù ñaêng laâm töûu taùc moâi.
Taâm baát ñaøn quan na kî uyù (1)
Höõu voâ aùn kieám nhieäm khoâi haøi.
474
 Vi nhaân toái khoå thò voâ hoïc
Hoïc ñaéc hoaøn tu ñaïi nhaõn khai !

(1) Hai caâu thô naøy trích töø hai caâu thô coâ: Baïch thuû töông tri do aùn kieám, Chu moân tieân ñaït tieáu
ñaøm quan”. Coù nghóa laø: Ñaõ bieát nhau ñeán baïc ñaàu maø vaãn coøn “ruùt göôm” vì nghi ngôø nhau.
Ngöôøi ñeán ñöôïc cöûa quan (cöûa ñoû) laïi cöôøi ngöôøi phuûi muõ söûa soaïn ra laøm quan.

THUAÄT CHUYEÄN MÌNH.

Baêm saùu tuoåi, thaân nhieàu beänh taät,
Öa nhaøn neân aån taïi Vu Lai.
Toâng tích nöûa ñôøi, thô laø baïn,
Ñeán choán nuùi röøng, röôïu laø tình.
Taâm khoâng ham chöùc sao kieâng sôï,
Baïn chaúng nhi ngôø, cöù côït ñuøa.
Laøm ngöôøi khoå nhöùt laø khoâng hoïc,
Hoïc ñöôïc vaãn phaûi môû maét to.
TÖÏ VÒNH.
Nam phöông höõu nhöùt só,
Chí ñaïi nhi soá kyø.
Thieáu du tuyeân thaùnh moân,
Tröôûng tieán taâm voâ nghi.
Ñam nhö pheá taåm thöïc,
Nhieäm hieäp vong quyeàn uy.
Muïc kích thöông sinh khoå,
Hung trung voâ sôû thi.
Töï phuï kyø thao uaån,
Thieän giaù öng höõu kyø.
Haønh nieân vò töù thaäp
Thöû taâm hoát dó suy.
Thoaùi cö höõu mi loäc,
Keát oác ngoïa sôn phi.
Nhaøn duyeät coå nhaân thö,
Sôû ñaéc taïi Phuïc Hy,
Thuøy tri phuù quùi ngoaïi.
Bieät höõu giaù ta nhi,
Ñieåm ñaàu tri coå nhaân.
Thaønh nhieân baát nhaõ khi,
Hoài thuû thieáu nieân tröôøng,
Phaøm söï giai voõng vi,
Haïnh hoaëc thoaùt cöông toûa.
Maëc maäu taâm töï di,
Trieát nhaân thaùn vónh theä,
Ngoâ kim thuøy döõ qui ?
TÖÏ VÒNH.
Phöông Nam coù keû só,
Chí lôùn maø soá kyø.
Treû chôi ôû cöûa Khoång,
475
 Lôùn leân taâm chaúng nghi.
Meâ saùch boû aên nguû,
Haøo hieäp quen quyeàn uy.
Ngöôùc maét thaáy daân khoå,
Loøng chaúng bieát laøm gì.
Töï phuï ngoïc quí daáu,
Ñaét giaù cuõng coù khi.
Tuoåi chöa ñaày boán chuïc,
Taâm ñaõ thaáy suy vi.
Laùnh cö cuøng höôu nai,
Laøm nhaø döôùi chaân nuùi.
Nhaøn xem saùch ngaøy xöa,
Hoïc ñöôïc ñaïo Phuïc Hy.
Ngoaøi giaøu sang ai bieát,
Coøn coù thuù naøy a.
Gaät ñaàu bieát ngöôøi xöa,
Noùi thuïc chaúng giaáu ta.
Quay nhìn thôøi tuoåi treû,
Moïi vieäc ñeàu sai ngoa.
May thay thoaùt xích xieàng,
Thaàm nghó taâm töï vui.
Trieát nhaân oâi xa vaéng,
Nay ta veà vôùi ai ?
THÖ HOAØI (I)
Thieân ñòa sinh dö höõu yù voâ ?
Bieân phöông khoâng laïc baát vu nho !
“Töù voâ” dieäu chæ baèng thuøy vaán ? (2)
Loã thaùnh khaép laân tri maïnh hæ (3)
Sôû cuoàng ca phöôïng thöùc thôøi hoâ (4)
Tuy nhieân duïng xaõ phi do ngaõ,
Töï thò haønh taøng khöôùc taïi ngoâ. (5).
THÔ TAÂM SÖÏ (1)
Trôøi ñaát sinh ta coù yù khoâng ?
Coõi khoâng rôi xuoáng moät ñoà ngoâng !
“Töù voâ” dieäu chæ nhôø ai hoûi (1)
Chaân thuyeàn “Nhöùt quaùn” than moät thaân (2)
Thaùnh Khoång khoùc laân buoàn soá maïng (3)
Sôû cuoàng haùt phöôïng bieát thôøi chaêng ? (4)
Tuy “duøng” hay “boû’ khoáng do ngaõ,
Nhö “Haønh” hay “Taøng” do ôû ta (5)

(1) Töù Voâ: Khoång Töû noùi laøm vieäc ôû ñôøi coù 4 ñieàu khoâng: Voâ taát: khoâng chaéc haún, Voâ coá: khoâng
coá chaáp, Voâ yù: khoâng ngôø vöïc, Voâ ngaõ: khoâng coù yù rieâng ta.
(2) Nhöùt quaùn: Khoång Töû baûo Taêng Töû: “Ngoâ ñaïo nhöùt dó quaùn chi” (Ñaïo cuûa ta coù moät ñieàu laø
thoâng suoát heát caû).
(3) Khoång Töû soaïn xong kinh Xuaân Thu, ngöôøi nöôùc Loã ñi saên ñöôïc 1 con laân queø, Khoång Töû
than raèng: “Ñaïo ta cuøng roài !”
476
(4) Tieäp Dö ngöôøi nöôùc Sôû thaáy ñôøi Xuaân Thu loaïn laïc maø Khoång Töû vaãn coá ñi haønh ñaïo maõi,
neân haùt cheâ Khoång Töû raèng: “Phöôïng ôi ! phöôïng ôi ! Ñöùc sao suy vaäy !.
(5) Haønh vaø Taøng: ra laøm vieäc giuùp ñôøi hay ôû aån.

THÖ HOAØI (II)

Vu Lai keát oác nhöùt nieân dö,
Caùi theá khaâm hoaøi nhöït ích sô.
Cöïu söï nhö xuyeân tröôøng phoù haûi,
Taâm hoaøi töï nguyeät duïc laêng hö.
Vò naêng giaùng quyeát toaøn gia cöû,
Thaû baïn khoâng moân hoãn tuïc cö.
Thieân yù nhöôïc phi laân tích ngaõ,
Khaúng giao dung dòo ngoaï mao lö.
(Laäp nhaø Vu Lai hôn moät naêm,
Döûng döng vieäc ñôøi, ngaøy theâm löôøi.
Chuyeän xöa nhö nöôùc troâi ra bieån,
Loøng môùi töïa traêng muoán vöôït trôøi.
Gaùc tía caû nhaø chöa ñöôïc döï,
Cöûa khoâng laãn tuïc cuøng chung ñoâng.
YÙ trôøi neân chaúng thöông ta nöõa,
Ñaâu khieán nhaø tranh ñöôïc nghæ ngôi.)
CAÛM TAÏ TIEÂN SINH HOÏ TRAÀN VEÕ AÛNH.
Baát höõu dieäu trung dieäu,
An tri thaân ngoaïi thaân, Ñaõn toàn thieân coå yù,
Haø taát thaäp phaàn chaân ?
TRUNG THU NGAÃU TAÙC.
Ñòa tòch nhaân gian daï töï nieân,
Trung thu nguyeät saéc haûo thuøy lieân ?
Ñaøo Tieàm töûu haäu ñaïm thuïy,
Coâ phuï Haèng Nga nhöùt tòch vieân.
NGAÃU TAÙC TRUNG THU.
Coõi traàn ñaát heïp ñeâm quaù daøi,
Trung thu traêng ñeïp baïn cuøng ai ?
Caïb cheùn Ñaøi Tieàm say giaác nguû,
Phuï loøng chò Nguyeät suoát ñeâm soi.
HIEÅU KHÔÛI
Tinh di cung laäi xuùc,
Taøn haï phaù thieân hoang (1)
Tuùc ñieåu haøn ñeá nguyeät,
Sôï chung laõnh ngaïi söông,
Nieäm ñaàu phieân Thuaán Chích.
Thieân teá phaùn aâm döông.
Maïc quaùi quaàn sinh caäp,
Hoàng luaân dieäc thaùi mang !
DAÄY SÔÙM.
Sao dôøi nöôùc rôi mau,
Haï taøn phaù thieân hoang.
477
 Chim reùt hoùt traêng taøn,
Chuoâng mai laïnh neän söông.
Nieäm ñaàu chia taø chaùnh,
Ven trôøi phaân aâm döông.
Chôù laï quaàn sanh khoán,
Hoàng luaân cuøng thaùi mang !
SÔN CÖ TUÙC SÖÏ.
Thieàn thanh huyeân ngoï daï,
Truùc aûnh hoä giai ñaøi.
Laõo phoá thu voâ söï (2)
Saøi moân truù baát khai (3)
Kheâ vaân ñöông toïa khôûi,
Sôn vuõ quaù giang lai.
Thanh theá thuøy cao thöôïng, (4)
Nhaøn mieân vi baát taøi.

(1) Coù saùch vieát: Taøn moäng phaù thieân hoang (cuoái moäng phaù thieân hoang)
(2) Laõo phoá: Oâng giaø laøm vöôøn.
(3) Saøi moân: cöûa laøm baèng caây cuûi, cöûa laøm thoâ sô.
(4) Thanh theá: Danh tieáng vaø theá löïc.

TÖÙC CAÛNH CHOÃ ÔÛ TREÂN NUÙI.

Tröa heø roän tieáng ve,
Boùng truùc che theàm reâu.
Laõo phoá thu nhaøn raûnh,
Cöûa pheân ngaøy khoâng môû.
Suoái maây che choã ngoài,
Möa nuùi qua soâng ñeán.
Thanh theá maëc ai cao.
Nguû nhaøn vì baát taøi.
VU LAI THU DAÏ.
Vónh daï xa laâm lyù,
Voâ nhaân töï ñieåm ñaàu !
Nguyeät khuy taêng xaù tónh,
Truøng ngöõ khaùch song thu.
Ñoäc toïa taâm voâ cöïc, Cao ca vaän chuyeån u.
Coá nhaân thieân lyù ngoaïi,
Haø nhöït caùnh ñoàng chu ?
ÑEÂM THU ÔÛ VU LAI.
Ñeâm vaéng trong röøng caùt,
Khoâng ai töï gaät ñaàu !
Traêng soi am sö vaéng,
Deá keâu buoàn ngoaøi song.
Ngoài trô loøng vô vaån,
Haùt leân gioïng trôû saàu.
Baïn xöa ngoaøi ngaøn daëm,
Ngaøy nao laïi cuøng thuyeàn ?
478
Naêm Aát Muøi (1775), Daät só Ngoâ Theá Laân qua chuøa Taây Thieân coù ñeà baøi thô “Taây Thieân Töï” nhö
sau:
Baûo caùc quyøng laâu baùn dó hoang,
Phaïm cung y cöïu ñoái taø döông,
Khaû lieân nhò baùch dö cô nghieäp,
Baát caäp sôn taêng nhöùt moäng tröôøng.
(Gaùc tía laàu son nöûa boû hoang,
Ñieän Phaät trô vô giöõa naéng taøn,
Thöông thay cô nghieäp hai traêm leû,
Chaúng saùnh sôn taêng giaác moäng daøi).
VU LAI OÅ (1)
Thaùc laïc nhaân gia luïc lieãu gian,
Duyeân kheâ phaân oå caùc hoài hoaøn.
Ñoâng Nam nhöùt ñaùi hoà lieân haûi,
Taây Baéc tam phaàn ñaõ tieáp san.
Thaâm giaûn haø phì ngö phuû tuùy,
Bình nguyeân thaûo tröôûng muïc ñoàng nhaøn.
Baïch sa thuùy truùc hoàng traàn tónh,
Nhöùt nhieäm u nhaân töï vaõng hoaøn.
QUEÂ VU LAI.
Laùc ñaùc vaøi nhaø döôùi lieãu xanh, Suoái xanh chia xoùm uoán loanh quanh.
Ñoâng Nam moät daõy hoà lieàn bieån,
Taây Baéc ba phaàn nuùi tieáp laâm.
Suoái saâu, toâm beùo chaøi say tít,
Ñoàng phaûng coû daøi, muïc ñoàng nhaøn.
Caùt traéng, truùc xanh, buïi khoâng baùm,
Khaùch aån tha hoà cöù duoåi dong.

(1) OÅ: Choã ôû nôi thaáp, xung quanh cao

DAÕ TOÏA.
Daõ toïa duy voâ söï
Löông phong ñaõng thaùi thanh.
Vieãn thoân lai truùc saéc,
Cao thu laïc thieân thanh.
Danh khôûi mang trung ñaéc,
Thò ña tænh xöù sinh.
Tòch döông haønh khaùch yeát,
Coå ñaïo ñoäc haøm tình.
NGOÀI NGOAØI CAÙNH ÑOÀNG.
Ngoài ñoàng khi khoâng vieäc,
Gioù maùt thoåi thaûnh thôi.
Thoân xa rôøn boùng truùc,
Caây cao vang tieáng ve.
Danh haù tìm maø ñöôïc,
Thô thöôøng sanh khi tónh.
Chieàu taø vaéng khaùch ñeán,
479
 Ñöôøng xöa ta vôùi ta !
BÌNH HOÀ LOÄNG NGUYEÄT.
Voâ bieân phong nguyeät, döõ thuøy ñoàng ?
Ñoäc traïo tröôøng ca haïo thuûy ñoâng.
Vaïn khoaûnh haøn quang meâ ñoaûn tieáp,
Thaäp phaàn thu saéc taåm coâ boàng.
Hyù töôïng taàm bích soâng xao toaùi,
Tuùy baû löu huy nhöùt haáp khoâng.
Cuoàng thaäm Haèng Nga Löu laõnh tieáu,
Traàn lao kyû ñaéc kieán nhaø oâng ?
CHÔI TRAÊNG TREÂN HOÀ LAËNG
Meânh moâng traêng gioù baïn cuøng ai ?
Moät maùi ca daøi, nöôùc chaûy xuoâi.
Saùng laïnh muoân truøng, cheøo quaûng ngaén,
Traêng thu saùng rôõ thaám mui thuyeàn.
Ngoïc chìm giôõn goõ, vôõ laøm ñoâi,
Löu ly röôïu uoáng moät hôùp khoâng.
Ñieân quaù chò Haèng ñöøng cöôøi nöõa.
Coõi traàn thaáy ñöôïc maáy oâng nhaøn ?
KYÙ CAO LÖU THUÛ.
Haø bieân nhöùt töï xöôùng ly ca
Saàu ñoái ñoâng ly löôõng ñoä hoa
Coá quoác phong traàn kim caùch dò,
Thuø höông yeâu nguyeät caän nhö haø ?
Kyù lai cuoàng döôïc cöôøng hoaøn thaäm,
Thuø khöù linh ñôn linh ñaéc ma.
Thaïnh theá töông phuøng öng höõu nhöït,
Ban sieâu ñoan baát laõo long sa ?
GÔØI LÖU THUÛ HOÏ CAO.
Töø bôø soâng haùt khuùc ly ca, (1)
Giaäu ñoâng hai laån ñaõ nôû hoa.
Gioù buïi nöôùc xöa töøng khaùc tröôùc,
Khoùi traêng ñaát khaùch bieát sao ñaáy ?
Gôûi cho thuoäc chöõa, ñieân caøng döõ,
Laïi taëng linh ñôn, chaúng thaáy hay.
Thònh thôøi nhöõng mong ngaøy gaëp gôõ,
Ban sieâu ñaâu ôû maõi Long Sa ?

(1) Haùt khuùc ca bieät ly.

QUAÙ ÑOÀ BAØN THAØNH HOAØI COÅ.

Taø döông ñình maõ voïng,
Voâ haïn pheá höng tình. Vieân uyeån taêng vi töï,
Cung ñình muïc tö canh.
Taøn sôn dö coå thaùp,
Thaëng thuûy thoaùng hoang thaønh.
Thaàn ñaïo nguyeân voâ cöù,
480
 Taây quan maïn khaéc minh.
HOAØI COÅ KHI QUA THAØNH ÑOÀ BAØN.
Chieàu taø döng ngöïa nhìn,
Man maùc noãi höng vong.
Vöôøn hoa sö laøm chuøa,
Cung ñieän thaønh ruoäng caøy.
Nuùi moøn trô thaùp coå,
Nöôùc öùng ñoïng thaønh hoang,
Ñaïo thaàn voán huyeàn nhieäm
Cöûa Taây taïm ghi bia.
XUAÂN NHÖÏT NGAÃU THAØNH.
Phuø danh phoùng haï kieán ngoâ chaâu,
Thuûy truùc sinh nhai haïnh baát baàn.
Daï hieåu voâ phong yeân töï tröïc, (1)
Sôn hoa höõu loä saéc thieân taân.
Cao ñaøm ñoái khaùch nhieâu tam thoân,
Giai nhöôõng phuøng xuaân haûo thaäp phaân
Lieäu ñaéc voâ nhaân ñoàng thöû laïc
Baát phöông mi loäc keát vi laân.

(1) Daõ hieåu: Caùnh ñoàng vaøo luùc saùng sôùm.

NGAØY XUAÂN NGAÃU NHIEÂN THAØNH THÔ.

Ruõ boû phuø danh thaáy roõ mình,
Soáng cuøng truùc nöôùc, may chaúng ngheøo.
Ñoàng saùng khoâng gioù khoùi leân thaúng,
Hoa nuùi ñöôïm söông saéc theâm töôi.
Gaëp khaùch chuyeän troø ba taác löôõi,
Gaëp Xuaân röôïu ngoït möôøi phaàn ngon.
Ví khoâng coù keû chung vui aáy,
Khoâng ngaïi höôu nai keát baïn gaàn.
SA PHOÁ VAÕN HAØNH.
Tình giang thuï saéc vaãn thöông thöông,
Ñoäc boä sa dinh voïng dieáu mang.
Tò khaùch nieân aâu taøng loaïn ñòch,
Haäu ngö cô loä laäp haøn ñöôøng.
Thu phong vi chuaån hoà taâm tónh,
Laïc nhöït khoâng giao löõ töù mang.
Phaïm Laõi bieân chu haø xöù thò ?
Vaõng lai duy kieán ñieáu ngö phöôøng.
CHIEÀU QUA BEÁN CAÙT.
Chieàu taøn caây nöôùc saéc xanh xanh,
Baûi caùt meânh moâng ñoäc boä haønh.
Laùnh khaùnh chim aâu chui buïi raäm,
Chöïc moài coø ñoùi ñaäu bôø ñeâ.
Gioù thu maët hoà khoâng yeân laëng,
Ngaøy taøn löõ khaùch luoáng chaïnh loøng,
481
 Thuyeàn nan Phaïm Laõi nôpi choán naøo ?
Laïi qua chæ thaáy maáy thuyeàn caâu.
DÖÔÏC PHOÁ TRIEÂU VAÂN.
Baùn maãu khaâu vieân döôïc kinh khai,
Linh mieâu taøi noän thaûo hoaøn lai.
Tröø tuy baát giaùc lieân vaân loaùt,
Coá baûn ninh töø maïo vuõ boài.
Phaát haïm lam hoa hoàng thöôïng kieåm,
Nhieãu ñieàn cao dieäp luïc xaâm tai.
Phoùng söø thôøi baïng tuøng aâm toïa,
Daõ ñieåu chi ñaàu taùc yù thoâi.
SAÙNG BÖØA VÖÔØN THUOÁC.
Nöûa maãu vöôøn ñoâi môû luoáng thuoác
Maàm moïc coøn non coû ñaõ daøy.
Böøa coû ngôø ñaâu coû cuõng saïch,
Chaêm caây chaúng quaûn möa lieâu vun.
Hoa lam chaïm coät hoàng öûng maù,
Laù choåi quanh möông ñöôïm toùc xanh.
Böøa thaû goác tuøng ngoài boùng maùt,
Ñaàu caønh chim hoùt giuïc ta chaêng !
VÒNH PHUØNG KHOAN.
Ñieàn moân thöïc khaùch maïn phaân phaân,
Thò nghóa nhö quaân ñaéc kyû nhaân ?
Tuy höõu gia du hoaøi tieåu tieát,
Tích voâ thieän saùch cheá cöôøng Taàn.
Kieám ca ñieäp xöôùng thuø nan yeám, Thoû quaät tam thaønh töï khaû thaân.
Töôùng quoác nhöôïc voâ thu aán nhöït,
Thuøy tri ñaøn giaùp thò giai taân.
VÒNH PHUØNG KHOAN.
Khaùch aên ñaày cöûa baän lieân mieân,
Chuoäng nghóa nhö oâng ñöôïc maáy ngöôøi ?
Duø coù keá hay binh tieát nhoû.
Tieác khoáng möu kheùo choáng Taàn cöôøng.
Goû kieám maáy phen ca khoâng chaùn,
Hang thoû ba laàn ñaép chöûa xong.
Töôùng quoác ví khoâng thu maát aán,
Bieát ai ñaøn kieám töùc anh taøi.
VÒNH VAÊN QUAÂN.
Phong löu tieàn traùi töù nan khoâi,
Voâ naù caàm thanh baùn daï thoâi.
Hoàng ñieäp baát döông ñeà cuù khuù,
Baïch ñoàng giaûi taùc phaït kha lai.
A oâng baát quaùn nan dung vaät,
Nhi nöõ kham laân dieäc aùi taøi.
Töù khaùch taûo tri bình thaùi baïc,
Baïch ñaàu cam taùc laõo ñaøi trang.
VÒNH VAÊN QUAÂN.
482
 Nôï cuõ phong löu yù khoù queân,
Nöûa ñeâm tieáng ñaøn ñaõ nghe roâi.
Laù hoàng khoâng baän ñeà thô nöõa,
Mai moái nhôø nôi laõo nguyeät tô.
Tieác noãi a oâng khoâng hieåu khaùch,
Thöông cho nhi nöõ cuõng yeâu taøi.
Khaùch thô sôùm bieát tình kia baïc,
Cam giöõ trang ñaøi ñeán baïc ñaàu.
HUÕU CAÛM.
Phong traàn cöïc muïc haéc man man,
Hoà laäp lang boân thuûy thaïch gian.
Vuõ hòch nhöït vaên chinh töôùng Baéc,
Ngö thuû baát kieán baïi quaân hoaøn
Nhöõ caàn höõu khaùch ñoà huy leä,
Thöïc nhuïc haø nhaân vò giaûi nhan.
Ñeå söï lyù söông toaøn baát hoäi,
Khaû laân nhöùt phieán caåm giang san.
(Gioù buïi troâng xa toái meânh mang,
Caùo ñöùng choàn ñi ñaõ chaät ñaøng.
Hòch khaån ngaøy nghe quaân Baéc tieán,
Quaân thö khoâng thaáy baïi quaân hoaøn.
Coû rau coù keû thaàm rôi leä, Thòt caù naøo ai maát neùt hoan,
Vieäc ñeán beân chaân coøn chöa bieát,
Khaù thöông gaám voùc maûnh giang san !)

D. NGUYEÃN DÖÔÕNG HAÏO VAØ PHAÏM THÒ LAM ANH.

Phaïm Thò Lam Anh teân tuïc laø khuùc, hieäu laø Ngaâm Si, con gaùi cuûa Phaïm Höõu Kính, ngöôøi huyeän
Dieân Phöôùc, dinh Quaûng Nam. Lam Anh thoâng minh vaø gioûi vaên chöông.
Phaïm Höõu Kính laø ngöôøi hoïc gioûi, laøm quan döôùi trieàu chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt
(1738 – 1765) laøm Traán thuû Khaùnh Hoaø (Nha Trang) sau thaêng chöùc Cai baï dinh Quaûng Nam.
Phaïm Höõu Kính nuoâi nhaø Nho Nguyeãn Döông Haïo ôû trong dinh ñeå daïy cho con gaùi laø Lam Anh.
Nguyeãn Döôõng Haïo hieäu laø Phuïc Am, queâ ôû huyeän Duy Xuyeân, dinh Quaûng Nam, cuõng laø ngöôøi
gioûi vaên chöông vaø laø baïn cuûa Daät só Ngoâ Theá Laân
Nguyeãn döôõng Haïo vaø Lam Anh gaàn guõi, meán taøi meán saéc nhau neân tö tình vôùi nhau. Phaïm Höõu
Kính bieát ñöôïc söï vieäc, muoán baét gieát Lam Anh, nhöng nhôø caùc baïn ñoàng lieâu khuyeân giaûi neân
môùi thoâi vaø gaû Lam Anh cho Döôõng haïo.
Hai vôï choàng Döôõng Haïo vaø Lam Anh cuøng nhau xöôùng hoïa thô, saùng taùc taäp thô “Chieán coå
ñöôøng thi” (nhöng taäp thô naøy ñaõ maát).
Nguyeãn Döôõng Haïo cuõng ñaõ ñeà töïa cho taäp thô “Phong Truùc taäp” cuûa Daät só Ngoâ Theá Laân.

E. COÂNG TÖÛ NGUYEÃN PHÖÔÙC TÖÙ (1669 – 1753).

Coâng töû Nguyeãn Phöôùc Töù coøn coù teân laø Ñaùn, ngöôøi laøng Gia Mieâu, huyeän Toáng Sôn, Thanh
Hoùa (nay laø Haø Trung, Thanh Hoùa) laø con thöù taùm cuûa chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu coøn ñöôïc goïi laø
Hoaøng Baùt töû (Hoaøng töû thöù taùm).
Nguyeãn Phöôùc Töù ham thích vaên chöông, laáy vieäc ñoïc saùch, ngaâm vònh laøm vui, coù bieát taøi veà
thô Quoác Aâm. Nhöng raát tieác laø caùc taùc phaåm cuûa oâng ñaõ thaát laïc heát, neân chöa bieát roõ veà tö

483
töôûng cuûa oâng. Coù leõ Coâng töû Nguyeãn Phöôùc Töù cuõng laø ngöôøi suøng moä ñaïo Phaät vì gia ñình
chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu ñeàu laø Phaät töû thuaàn thaønh.
Nguyeãn Phöôùc Töù coù saùng taùc taäp thô “Hoa Tình truyeän” baèng Quoác aâm (chöõ Noâm), lôøi raát buoàn,
ñöôïc daân chuùng thôøi ñoù öa thích, nhöng taùc phaåm naøy hieän nay khoâng coøn.
Nguyeãn Phöôùc Töù coù con laø Nguyeãn Phöôùc Duïc cuõng gioûi veà vaên chöông thi phuù, öa ngaâm vònh.
Töông truyeàn ñaøn Nam Caàm laø do Nguyeãn Phöôùc Duïc cheá ra (1)

(1) Phuû bieân taïp luïc cuûa Leâ Quí Ñoân.

F. THAÏC Ñ ÖÙC HAÀU NGUYEÃN QUANG TIEÀN (1700 – 1770).

Nguyeãn Quang Tieân queâ ôû Phuù Ninh, huyeän Quaûng Ñieàn, laø ngöôøi hoïc roäng, coù taøi veà thô vaên vaø
coù taøi xem thieân vaên, tieân ñoaùn vieäc töông lai.
Döôùi trieàu chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725) Nguyeãn Quang Tieàn ñöôïc boå laøm vaên chöùc,
coi vieän giao thieäp vôùi Trung Hoa vaø Xieâm, ñöôïc phong töôùc Thaïc Ñöùc haàu.
Naêm Bíng Tyù (1756) chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) ra leänh cho Nguyeãn
Quang Tieàn vieát thô cho vieân quan ñaàu tænh Phöôùc Kieán cuûa Trung Hoa, trong vaên thô, Nguyeàn
Quang Tieàn theo thoâng leä caùc vaên thô cuõ, xöng danh chuùa Nguyeãn laø: “An Nam Quoác, Thuaän
Quaûng ñaïo, Tieát cheá Thaùi phoù, Quaän coâng ...” Chuùa Voõ Vöông baûo vieát trong vaên thô xöng laø
“An Nam Quoác Vöông”, Nguyeãn Quang Tieàn khoâng chòu vieát vôùi lyù do laø chuùa Nguyeãn vaãn laø
phieân thaàn cuûa vua Leâ, thì khoâng theå xöng laø Quoác vöông ñöôïc. Chuùa Voõ Vöông baûo söûa,
Nguyeãn Quang Tieàn vaãn khoâng chòu vieát theo chuùa, neân chuùa caùch chöùc oâng.
Maõi ñeán khi chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn leân ngoâi (1765 – 1775) môùi cho Nguyeãn Quaøng Tieàn
phuïc chöùc cuõ vaø boå laøm Haøn Laâm Vieän.
Naêm Kyû Söûu (1769) coù sao choåi moïc, Thaùc Ñöùc haàu Nguyeãn Quang Tieàn noùi vôùi ngöôøi ta raèng:
“Kinh sö ôû Ñoâng Baéc, caàm caùn choåi queùt phía Ñoâng Nam, khí soá nhaø Nguyeãn haún heát roài, Quaûng
Nam khoâng ñaày naêm saùu naêm nöõa seõ coù binh ñao noåi daäy.”
Sau ñoù, quaû ñuùng theo lôøi tieân tri cuûa Thaïc Ñöùc haàu Nguyeãn Quang Tieàn: Nhaø Taây Sôn noåi leân
naêm 1771 ôû Bình Ñònh, naêm 1773 – 1774 tieán ra ñeán Quaûng Nam, ñöa ñeán söï suïp ñoå cuûa chuùa
Nguyeãn vaøo naêm 1774 khi chuùa Trònh Saâm sai Vieäp Quaän coâng Hoaøng Nguõ Phuùc ñem quaân ñaùnh
chieám Phuù Xuaân, Chuùa Nguyeãn Phöôùc Thuaàn phaûi chaïy vaøo Gia Ñònh vaø sau ñoù bò quaân Taây
Sôn baét gieát ôû Gia Ñònh (naêm 1776).
Naêm 1770 Thaïc Ñöùc haàu Nguyeãn Quang Tieàn maát ôû Thuaän Hoùa.
Ngoaøi caùc vaên thô vieát thay cho Chuùa gôûi cho Trung Hoa vaø Xieâm, Nguyeãn Quaøng Tieàn coøn ñeå
laïi vaøi baøi thô vaø caâu ñoái sau:
· Nguyeãn Quang Tieàn ñaõ vieát caâu ñoái treo ôû ñình Giaùng Höông cuûa chuùa Nguyeãn nhö sau:
“Toá nga tröôøng quaûi thieân thu giaùm.
Vöông maãu taán xöng vaïn thoï tröôøng.”
(Toá Nga treo maõi göông ngaøn thuôû
Vöông maãu thöôøng chuùc vaïn naêm daøi).
· CAÅM ÑÖÔØNG XUAÂN KHUÙC.
Tuù ngoä hao nghinh thu nguyeät,
Chaâu lieâm so Quyeån xuaân phong.
Baát ñaûn xuaân thu hoàn nhöôïc höû,
Nghi haï höïu nghi ñoâng.
Vaïn vöïc ñoâ qui haù duïc,
Quaàn sinh haøm bò bình moâng.
Hyû Teá thanh thôøi haø dó chuùc ?
484
 Nhö baùch höïu nhö tuøng !
(Cöûa gaám ñoùn möøng maët traêng thu,
Reøm chaâu môùi cuoán ñoùn gioù xuaân.
Chaúng leõ xuaân thu vaãn nhö theá,
Laïi coøn nghi Haï vôùi nghi Ñoâng.
Muoân vaät ñeàu veà cuøng nuoâi döôõng,
Quaàn sinh cuõng ñöôïc bao dung cuøng.
Möøng buoåi thôøi xuaân laáy gì chuùc ?
Chuùc raèng: nhö baùch laïi nhö tuøng !)
· VÒNH THIEÁU NÖÕ PHONG.
Phong di thaäp baùt chính ñình ñình,
Ñaùo xöù sinh nhai ñaùo xöù nghinh.
Giang thöôïng laêng ba khoâng uyeån chuyeån,
Chí ñaâu hoïc vuõ töï khinh doanh.
Chaâu lieâm tuù saùt tröôøng vi baïn,
Dao thaûo kyø hoa cöïu höõu tình.
Moâ daïng nghó töông truyeàn nhaäp hoïa,
Thò khoâng thò saéc, hoïa nan thaønh !
· VÒNH NAÉNG GIOÙ.
Dì gioù tuoåi chöøng möôøi taùm thoâi,
Tôùi ñaâu ngöôøi cuõng ñoùn möøng ngay.
Treân soâng, löôùt soùng quanh co löôïn,
Hoïc muùa ñaàu caønh thoaûng nheï bay.
Reøm ngoïc, cöûa theâu laø baïn cuõ,
Hoa thôm, coû ñeïp voán tình xöa.
Muoán ñem daùng ñieäu truyeàn vaøo hoa,
Saéc saéc, khoâng khoâng khoù veû thaønh.

G. TOÂNG ÑÖÙC HAÀU MAÏC THIEÂN TÍCH (1706 – 1780) VÔÙI

CHIEÂU ANH CAÙC VAØ HAØ TIEÂN THAÄP CAÛNH KHUÙC VÒNH.
· MAÏC THIEÂN TÍCH THÔØI THIEÁU NIEÂN.
Maïc Thieân Tích nhuõ danh laø Maïc Toâng, sau ñoåi thaønh Maïc Thieân Tích (1) hieäu laø Só Laân (thöôøng
kyù laø Só Laân Thò). Maïc Thieân Tích laø con cuûa Toång binh Maïc Cöûu vaø baø Buøi Thò Laãm (vôï cuûa
Maïc Cöûu) sanh ra Maïc Toâng treân soâng luõng kyø.
Naêm 1716, Toång binh Maïc Cöûu ñöa Maïc Toâng veà ly sôû ôû traán Haø Tieân.
Thuôû nhoû, Maïc Toâng thoâng minh, khoân ngoan vaø chaêm hoïc, saùch ngoù qua moät laàn laø thuoäc caû,
ngöôøi ñöông thôøi khen laø Vò Boà Taùt xuaát theá (2), taùnh tình chaân thaät, trung haäu, nhaân töø, nghóa
duõng. Maïc Toâng laøu thoâng kinh söû, coù taøi thao löôïc, haäu ñaõ böïc hieàn taøi, giao thieäp vôùi nhieàu beø
baïn noåi danh, ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Trung Hoa.

(1) TÖÙ: boä boái ñoûi thaønh boä “KIM” thì chöõ TÖÙ ñoåi thaønh chöõ TÍCH, THIEÂN TÖÙ vaø THIEÂN TÍCH
ñeàu coù nghóa laø “trôøi ban cho”. Coù leõ ñoài töø TÖÙ ra TÍCH vì truøng teân vôùi Coâng töû NGUYEÃN
PHÖÔÙC TÖÙ, con thöù taùm cuûa Nguyeãn Phöôùc Chaâu.
(2) Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trinh Hoaøi Ñöùc, baûn dòch taäp thöôïng, trang 115.

485
Thaùng 5 naêm Aát Maõo (1735), Toång binh Maïc Cöûu maát, Maïc Thieân Töù daâng thô caùo phoù, thaùng 2
naêm Bính Thìn (1736), chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban cho Maïc Thieân Tích keá taäp theo cha, thaêng
laøm Khaâm sai Ñoâ ñoác Toâng Ñöùc haàu vaø cho ba chieác thuyeàn long baùi ra ngoaïi quoác mua baùn, löïa
mua vaät quí ñem veà daâng leân cho chuùa Nguyeãn ôû Phuù Xuaân. Chuùa laïi ra ôn, cho Ñoâ ñoác Maïc
Thieân Tích ñöôïc môû xöôûng ñuùc tieàn ôû taïi Haø Tieân.
Ñoâ ñoác Maïc Thieân Tích toå chöùc laïi vieäc cai trò ôû traán Haø Tieân, Ñaép thaønh luõy, döïng coâng thöï,
tuyeån löïa quaân lính, quan laïi, laäp ñöôøng xaù, chôï buùa. Kinh teá phaùt trieån, Haø Tieân trôû neân höng
thònh, daân chuùng sung tuùc, thuyeàn beø ngoaïi quoác ñeán Haø Tieân buoân baùn ñoâng ñaûo.

CHUÙA NGUYEÃN BAN TAÙNH DANH VAØø TÖÔÙC HIEÄU CHO HOÏ MAÏC ÔÛ HAØ TIEÂN.
Ñeå traùnh truøng vôùi hoï Maïc cuûa Maïc Ñaêng Dung (chieám ngoâi vua Leâ), Chuùa Nguyeãn cho hoï Maïc
ôû Haø Tieân cuûa doøng hoï Maïc Cöûu theâm vaøo boä Aáp cho thaønh hoï Maïc.
Ngoaøi ra chuùa Nguyeãn (chöa bieát roõ laø chuùa naøo) coøn cho hoï Maïc ôû Haø Tieân “THAÁP DIEÄP
PHIEÂN HAØN” töùc baûy caønh laù laøm pheân giaäu choáng ôû choán bieân thuøy cho quoác gia: baûy caønh laø
laø baûy chöõ: “THIEÂN, TÖÛ, COÂNG, HAÀU, BAÙ, TÖÛ, NAM”. Doøng hoï Maïc ôû Haø Tieân ñöôïc laáy baûy
chöõ treân laøm chöõ loùt cho con chaùu. Coøn teân thì laáy naêm boä cuûa nguõ haønh töông sanh laø KIM –
THUÛY – MOÄC – HOAÛ – THOÅ ñeå laáy chöõ ñaët teân.
Ví duï:
- MAÏC THIEÂN TÍCH: chöõ loùt laø THIEÂN, teân laø TÍCH coù boä KIM.
- MAÏC HOAØNG TÖÛ: chöõ loùt laø TÖÛ, teân laø HOAØNG coù boä THUÛY
- MAÏC COÂNG DU: chöõ loùt laø COÂNG, teân laø DU coù boä MOÄC.
- MAÏC HAÀU HI: chöõ loùt laø HAÀU, teân laø HI coù boä HOAÛ.
- MAÏC BAÙ THAØNH: chöõ loùt laø BA,Ù teân laø THAØNH coù boä THOÅ.
- MAÏC TÖÛ KHAÂM: chöõ loùt laø TÖ,Û teân laø KHAÂM coù boä KIM.
Hoï Maïc cuûa Maïc Cöûu ôû Haø Tieân, truyeàn d8öôïc baûy ñôøi, ñeán Maïc Töû Khaâm, khoâng coù con trai,
neân tuyeât töï. Coù ngöôøi cho raèng, chuùa Nguyeãn chæ ban cho “Thaát dieäp phieân haøn” neân vöøa ñeán
baûy ñôøi thì ñöùt.

MAÏC THIEÂN TÍCH LAÄP CHIEÂU ANH CAÙC (1736).

Muøa xuaán naêm Bính Thìn (1736), danh só Traàn Trí Khaûi hieäu Hoøa Thuûy töø Trung Quoác sang
vieáng Haø Tieân. Ñaïi Ñoâ ñoác Maïc Thieân Tích ñaõi laøm thöôïng khaùch. Nhaân ñoù, Maïc Thieân Tích
ngoû yù vôùi Traàn Trí Khaûi, ñònh môû hoäi Tao Ñaøn, döïng Vaên mieáu vaø môû nhaø Nghóa hoïc, Traàn Trí
Khaûi uûng hoä yù kieán ñoù vaø Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích giao cho TraànTrí Khaûi toå chöùc hoäi thô
ñoù vaø laáy teân hoäi laø “Chieâu Anh Caùc”.
Chieâu Anh Caùc coù nghóa laø toøa laàu caùc chieâu taäp, hoäi hoïp caùc böïc anh huøng taøi tuaán.
Chieâu Anh Caùc khoâng chæ laø moät “Thi xaõ” (hoäi thô) gioáng nhö “Hoäi Tao Ñaøn” cuûa vua Leâ Thaùnh
Toâng thôøi xöa, Chieâu Anh Caùc coøn laø nôi hoäi ñaøm vaên voõ, vöøa laø vaên mieáu thôø Khoång Töû, truyeàn
baù vaên chöông ñaïo lyù, laïi vöøa laø nhaø Nghóa hoïc (Nghóa thuïc) ñeå ñaøo taïo thö sinh tuaán tuù, qui tuï
anh huøng taøi töû khaép boán phöông.
Chieâu Anh Caùc goàm 36 hoäi vieân, trong ñoù coù 6 ngöôøi Vieät Nam, 3 ngöôøi Minh Höông (ngöôøi
Trung Hoa lai Vieät Nam) moät Hoøa thöôïng, moät ñaïo só vaø 25 thi nhaân ngöôøi Trung Hoa (1).
- Saùu ngöôøi Vieät trong Chieâu Anh Caùc
1. Trònh Lieân Sôn, hieäu Nhö Giai
2. Phan thieân Quaûng, hieäuCaåm Giang
3. Nguyeãn Nghi, hieäu Long Töïu
4. Ñaëng Minh Baûn, hieäu Thieân Cô

486
 5. Traàn Minh, hieäu Thieân Teå
6. Maïc Trieäu Ñaùn, hieäu Thaønh Baät.
- Ba ngöôøi Minh Höông trong Chieâu Anh Caùc:
1. Maïc Thieân Tích, hieäu Só Laân
2. Traàn Minh Haï hieâu Thieân Vaên, töï Loâi Nhöôïc (ñaäu tieán só voõ naêm Giaùp Thìn (1724), laøm
quan ñeán chöùc Ñeà ñoác Giang Nam).
3. Toân Hieäu Traân, hieäu Tích Ngoïc.
- Hoøa thöôïng Hoaøng Long, töï laø Kieán Haàu, ngöôøi ñaát Vónh Xuaân, Trung Quoác, laøm quan ñeán
chöùc Toång binh Nam Uùc thôøi vua Khang Hy nhaø Thanh. Sau trí só, ñi ngao du sôn thuûy vaø
xuaát gia ñaàu Phaät. Tröôùc khi ñeán Haø Tieân, Hoaø thöông Hoaøng Long tu ôû Bình Ñònh, phaùp
danh laø Baïch Vaân Hoøa thöôïng.
- Ñaïo só Toâ Daàn: ngöôøi Phöôùc Kieân.
Trong Chieâu Anh Caùc xuaát saéc nhaát coù 18 vò, ñöôïc goïi laø “Thaäp Baùt Anh”, neân coù caâu thô raèng:
Taøi hoa laâm laäp truù Phöông Thaønh
Nam Baéc haøm vaân thaäp baùt anh.
(Taøi hoa ôû Phöông Thaønh ñoâng ñuùc nhö röøng
Vieät Nam vaø Trung Quoác ñeàu xöng tuïng 18 vò anh taøi).
Chieâu Anh Caùc ñeå laïi nhieàu thô, quan troïng nhaát laø “Haø Tieân thaäp vònh” cuûa Maïc Thieân Tích vaø
310 baøi thô hoïa laøi 10 baøi thô naøy cuûa caùc thi nhaân trong Chieâu Anh Caùc. Moät soá baøi thô hoïa cuûa
vaøi thi nhaân Trung Quoác chöa qua Haø Tieân thöôøng theo khuoân saùo, bò goø boù trong vieäc hoïa vaàn,
neân thieáu sinh ñoäng vaø khoâng ñöôïc thanh thoaùt töï nhieân. Tuy nhieân, caùc thi nhaân Trung Hoa coù
qua vieáng Haø Tieân vaø nhaát laø caùc thi só Vieät Nam vaø Minh Höông trong Chieâu Anh Caùc ñaõ coù
caùc baøi thô hay ñeïp, phaûn aùnh trung thöïc neáp soáng nôi vuøng ñaát môùi Haø Tieân, vôùi nhöõng tình caûm
yeâu thöông gaén boù, nhöõng öu tö lo laéng ñoái vôùi vuøng ñaát môùi naøy (1)

(1) Vaên hoïc Haø Tieân – Ñoâng Hoà – Nhaø xuaát baûn Quyønh Laâm -1970 (SaiøGoøn)

TOÂNG ÑÖÙC HAÀU MAÏC THIEÂN TÍCH PHOØ GIUÙP

CHUÙA NGUYEÃN MÔÛ ROÄNG LAÕNH THOÅ ÑAØNG TRONG.
Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích laø ngöôøi Minh Höông (cha laø ngöôøi Trung Hoa, meï laø ngöôøi
Vieät), noái chí cha trong vieäc khai thaùc, môû mang ñaát Haø Tieân, chieâu taäp theâm nhaân daân môû roäng
vuøng ñaát Haø Tieân, kinh doanh khai thaùc taøi nguyeân, phaùt trieån kinh teá, taïo neân caûnh truø phuù phoàn
thònh ôû Haø Tieân.
Trung tuaàn thaùng 4 naêm Ñinh Maõo (1747). Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích sai ngöôøi duøng thuyeàn
Long Baùi veà Ñoâ thaønh Phuù Xuaân daâng leã vaät cho chuùa Voõ Vöông – Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1 vieân
hoûa ngoïc chaâu, 1 vieân thuûy ngoïc chaâu, 20 haït ñænh, 1 con gaø tía Taây döông, 1 con choù ngao Taây
döông, 1 chim anh vuõ nguõ saéc, 1 con cuø oác nguõ saéc, moät soá vaûi voùc Taây phöông ...) chuùa Voõ
Vöông caáp cho Maïc Thieân Tích 4 caùo thaàn baèng (vaên baèng boå quan) goàm 2 ñaïo saéc Cai Ñoäi, 2
ñaïo saéc Ñoäi Tröôûng vaø caùc loaïi gaám ñoaïn, khí vaät ...
Chuùa Voõ Vöông laáy ñaát Raïch Giaù laäp thaønh ñaïo Kieân Giang, ñaát Caø Mau laäp ñaïo Long Xuyeân,
Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích chieâu moä daân chuùng ñeán laäp thaønh thoân aáp, laøm aên sanh soáng vaø
ñaët quan chöùc cai trò, nhôø ñoù, laõnh thoå Haø Tieân ñöôïc môû theâm roäng lôùn.

MAÏC CÖÛU VÔÙI PHAÄT GIAÙO.

487
Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích ñaõ cuùng döôøng cho chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø ôû Bình Ñònh moät Boä
Ñaïi Taïng Kinh, chöõ in lôùn baèng ngoùn tay, vaøo thôøi Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông 91682 –
1744) hoaëc Thieät Kieán – Lieãu Trieät (1702 – 1764) truï trì chuøa naøy (töø naêm 1735 ñeán naêm 1764).
· Trong saùch “Toaøn nhaät thieàn sö toaøn taäp”, quyeån II, trang 14 – 15, Leâ Maïnh Thaùt vieát:
“Ta coù tröôøng hôïp Dieäu Nghieâm boû ñi xuaát gia khi vöøa môùi chieám coâng danh”, roài sau ñoù töø
Quaûng Nam böông traûi vaøo Bình Ñònh chæ ñeå ñöôïc hoïc vôùi nhöõng danh sö nhö Lieãu Trieät vaø ñeå
ñoïc ñöôïc Boä Ñaïi Taïng kinh maø “Toång traán Haø Tieân ñaõ ñöa ra cuùng cho chuøa Thaäp Thaùp” (Toång
traán Haø Tieân luùc baáy giôø laø Maïc Thieân Tích).
Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích cuõng ñaõ döïng chuøa Phuø Cöø ôû chaân nuùi Phuø Cöø, xaõ Myõ Ñöùc,
huyeän Haø Chaâu.

TAÙC PHAÅM CUÛA MAÏC THIEÂN TÍCH.

Maïc Thieân tích coù moät soá thi phuù chöõ Haùn vaø chöõ Noâm:
1. HAØ TIEÂN THAÄP VÒNH:
Saùch “Haø Tieân Thaäp Vònh” (chöõ Nho) ñöôïc vieát trong naêm Bính Thìn (1736) vaø khaéc in naêm
Ñinh Tî (1737), trong ñoù goàm coù:
- Baøi töïa cuûa Maïc Thieân Tích: noùi veà nguyeân lai, vieäc thaønh laäp Chieâu Anh Caùc vaø vieäc hoaøn
thaønh taäp thô.
- Baøi baït cuûa Dö Tích Thuaàn töï Kim Nguõ: ca tuïng caûnh Haø Tieân vaø ngöôøi cai trò taøi gioûi.
- Baøi baït cuûa Traàn Trí Khaûi töï Hoaøi Thuûy noùi veà Maïc Thieân Tích vaø nguyeân nhaân coù 10 baøi
hoïa cuûa mình.
- Möôøi baøi thô (xöôùng) vònh 10 caûnh ñeïp ôû Haø Tieân cuûa Maïc Thieân Tích.
- 310 baøi hoïa cuûa 31 thi só trong Chieâu Anh Caùc.
2. MINH BOÄT DI NGÖ
Taäp thô vaø phuù chöõ Nho cuûa Maïc Thieân Tích, trong ñoù coù:
- 32 baøi thô Ñöôøng Luaät taû caûnh “Lö Kheâ nhaøn ñieáu” ( caûnh nhaøn caâu caù ôû beán Lö Kheâ).
- Baøi phuù Lö Kheâ nhaøn ñieáu phuù daøi hôn 100 caâu.
3. THUÏ ÑÖÙC HIEÂN TÖÙ CAÛNH
Ñaây laø taäp thô goàm caùc baøi thô vaø hoïa veà caûnh boán muøa ôû Thoï Ñöùc Hieân cuûa Maïc Thieân Tích vaø
caùc thi só trong Chieâu Anh Caùc:
- Baøi töïa cuûa Phöông Thu Baïch.
- Boán baøi thô vònh boán muøa ôû Thoï Ñöùc Hieân cuûa Maïc Thieân Tích.
- Caùc baøi thô hoïa laïi cuûa caùc thi só.
4. THI THAÛO CAÙCH NGOÂN VÒNH TAÄP.
5. HAØ TIEÂN VÒNH VAÄT THI TUYEÅN.
6. CHAÂU THÒ TRINH LIEÄT TAËNG NGOÂN.
7. THI TRUYEÄN TAËNG LÖU TIEÁT PHUÏ.
Caùc saùch treân ñeàu vieát chöõ Haùn vaø ñaõ ñöôïc in, moät soá lôùn saùch ñaõ in bò tieâu huûy vaø thaát laïc khi
Xieâm chieám Haø Tieân.
8. HAØ TIEÂN THAÄP CAÛNH KHUÙC VÒNH hay HAØ TIEÂN QUOÁC AÂM THAÄP VÒNH.
Ñaây laø taäp thô chöõ Noâm cuûa Maïc Thieân Tích, ñöôïc truyeàn khaåu ôû Haø Tieân, goàm 334 caâu thô
song thaát luïc baùt taû 10 caûnh ñeïp ôû Haø Tieân, 10 baøi thô Ñöôøng luaät chöõ Noâm taû 10 caûnh ñoù vaø moät
baøi thô Toång vònh (thô Ñöôøng luaät chöõ Noâm).

HAØ TIEÂN QUOÁC AÂM THAÄP VÒNH.

(HAØ TIEÂN THAÄP CAÛNH KHUÙC VÒNH)

488
SÓ LAÂN – MAÏC THIEÂN TÍCH.

(I) KIM DÖÕ LAN ÑAÛO (ÑAÛO VAØNG NGAÊN SOÙNG GIOÙ).
1. Giöõa trôøi moät ñænh cao xaây,
Saùu ngao aáy gío, traêm maây aáy laàu.
Traûi nghìn thu, con vua ngaäm ñaù,
Suy hình haøi nhö thaû ngoïc phong.
Kim thung ñöïng söïng giöõa doøng,
Coâng cao nhaïc loäc, tuoåi ñoàng kieàn khoân.
Choán haûi moân muoân tieát coøn raønh raïnh,
Choáng mieáu ñöôøng moät caûnh nôi xa.
10. Ñaù choàng caây nhoùm giao gia,
Ngaán gaønh raây möïc, caønh hoa ñieån ngaàn.
Daàu quûi thaàn haúng aâu chôùn chôû,
Khaùch thoaït nhìn söïc nhôù Boàng Lai.
Thuù maàu qyyeán ruõ loøng ai,
Say söa bieån roäng, vuøi maøi non Tieân.
Theá töï nhieân, gaønh caâu vònh löôùi,
Nöôùc cuøng non treân döôùi ñeàu öa,
E khi noåi giaän naéng möa,
Söùc laêm ñaùnh Baéc, taøi löøa phoø Nam.
20. Thôøi coù laøm, doác an muoân chuùng,
Boài thaønh daøi, maët choáng nöôùc xa.
Ghe pgen chieán haïm vaøo ra,
Thu ñaøo vôõ maät, phuïc ba kinh loøng,
Heát ruoåi giong, gaëp ngaøy ca khaûi,
Thu quaân veà caûng haûi döôõng an,
Moät tay vöõng ñaët giang san,
Danh phong Kim Duõ, töôùc ban Lan Ñaøo.
Boït nhö nhau, nuùi gaønh chaúng ñoäng,
Soâng bieån an, khôi loäng ñeàu thanh,
Haây haây nöôùc bieác non xanh,
30. Goõ göôm thaàn vuõ, daân laønh khoûi nghieâng.
Ai chaúng khen, ai maø chaúng ngôïi,
Haèng laân la, dieäu vôïi naøi chi,
Muoán cho saùng caûnh sôn kheâ,
34. Ñaùp trong nguyeân vaän, hoøa ñeà moät thieân.
Thô raèng:
Kim Duõ nay laø nuùi choát then,
Xanh xanh daønh traán cöûa Haø Tieân.
Ngaên ngöøa nöôùc döõ khoâng vuøng vaãy,
Ghe chôû daân laønh khoûi ngöûa nghieâng.
Theá caû vöõng vaøng treân Baéc Haûi,
Coâng cao ñoà soä giöõa Nam Thieân.
Nöôùc yeân chaúng chuùt loâng thu ñoäng,
Roäng buûa nhôn xa tieáp baùch xuyeân.
(II) BÌNH SAN DIEÄP THUÙY
489
 (NUÙI BÌNH LÔÙP LÔÙP XANH)
35. Sau thaønh döïng nuùi Bình San,
Cao kyø moät nhoùm, an nhaøn boán daân.
Ñuùc tinh thaàn, ngoïc laønh caûnh toát,
Cao thaáp ñeàu troïn moät thöùc xanh.
Thôï Trôøi sao kheùo taïo hình.
40. Ñaù gia7ng löng haïm, caây ñoanh khuùc roàng.
Löôïc Ñoâng phong chaûi ñaàu ñieäp thuùy,
Luùc möa xuaân rôi phæ muoân caønh.
Rôøn rôøn truùc luïc thoâng xanh,
Choàng xuaân non beän, laù quyønh phôi gie.
Ong vôùi ve om soøm cuïm lieãu,
Böôùm daäp dìu leõo ñeõo choøm hoa.
Maây lieäng ba khoùm moät toøa,
Döôùi treân bích maùt gaàn xa xanh gieø.
Caùch beân khe tieáng ngö ra raû,
50. Goõ be thuyeàn, ca vaõ ñoøi cung.
Döôùi röøng maáy treû muïc ñoàng,
Löng traâu thoåi ñòch, gioù loøng theo khe.
Tieàu ñi veà duøng daèng chaúng döùt
Caøy laân la tröa maët coøn chôi.
Töøng kia maây böùc xanh töôi,
Ñoøi thanh ñoøi nhaõ, moät nôi moät nhaøn.
Nghó theá gian moät baàu phong caûnh,
Sao chi baèng heát chaïnh noåi rieâng,
Töng böøng thuù daïn chim quen,
60. Baêng xaêng tính nöôùc, ñeo phieàn loøng maây.
Phæ thay laø ngöôøi naøy caûnnh aáy,
Toaïi ba sinh nhö thaáy kyø vieân,
Thích tính vui thuù thieân nhieân,
64. Nöông theo tieàn vaän ñeå nhìn phöôïng mao
Thô raèng:
Moät böôùc caúng theâm moät thuù yeâu.
Haèn caây veát ñaù veõ hay theâu.
Maây tuøng khoùi lieãu, choàng roài chaäp,
Ñaøn suoái ca chim, thaáp laïi cao.
Luaät ngoïc Traâu Oâng chaêng phaûi troãi,
Ngoøi söông Ma Caät ñaõ thua nhieàu.
Ñeán ñaây môùi bieát laâm tuyeàn quí,
Chaúng traùch Saøo Do laùnh Ñeá Nghieâu.
(III) TIEÂU TÖÏ THAÀN CHUNG.
(CHUOÂNG SÔÙM CHUØA TIEÂU)
65. Khaùch chuøa Tieâu aân caàn Phaät söï,
Ñeâm ñeâm haèng phaân thöù aâm döông.
Giaác hoeø hoàn böôùm mô maøng,
Laàu quaân, troáng ñaõ ñieåm sang naêm duøi.
Noãi buoàn vui, maëc loøng nhoän nhaõ.
490
 70. Goái chöa eâm chöa haû söï loøng.
Gioù ñöa maáy tieáng thaân chung,
Loùng tai nghe loït, beân loøng vôi vôi.
Doïi hoaø trôøi, sao bay leû teû,
Veùn nhaønh döông, he heù boùng caâu.
Chaøy kình thanh thoùt ñeâm thaâu,
Tin nghe thì moät, tin saàu thì traêm.
Keû chaúng naèm, ngoài chaêm ñaïo vò,
Nieäm caàu Kinh, xöû trí haèng ñua.
Daàu khoâng loäc nöôùc quyeàn vua,
80. Caàu xoa loã kieán, caàu duøa choøm ong.
Tieáng laïnh luøng, vaän vaøng saàu thieát,
Khaùch tha phöông saàu bieát maáy möôi.
Phuûi buoàn laäp chí thaûnh thôi,
Ñaõ oâm söï nöôùc, laïi böôi söï nhaø.
Chaïnh loøng giaø, rieâng buoàn chích goái,
Moät tieáng nghe baèng suoái nöôùc trong.
Thuyeàn ai daät döïa beân soâng,
Rieâng than maáy tieáng naõo nuøng nöûa ñeâm.
Keû loøng eâm caøng nhieàu phoå teá,
90. Ngoä thieàn cô laøm leã y vöông.
Phong ñoâ khi noåi hoûa thang,
Daï coøn mô töôûng môû mang töø ñoà.
Aùnh vaàng oâ veùn muø döông coác,
Tueä nhaõn xem traàn tuïc cuõng thanh,
Ñöôøng thieàn kheùo daét boùng quanh,
Cuõng tay tinh trí tu haønh raát saâu.
Khaùch ngao du höùng tình vì caûnh.
98. Boä nguyeân ñeâ, phuû chaùnh tay cao.
Thô raèng:
Röøng thieàn sít saùt ngoaøi taøo,
Chuoâng gioùng chuøa Tieâu tieáng tieáng cao.
Chaøy thoû baït vang muoân khoùm soùng,
Oai kình tan taùc maáy cung sao,
Naõo phieàn keû naáu soâi nhö vaïc,
Trí tueä ngöôøi maøi saéc töïa dao.
Môø mòt gaãm ñöôøng say môùi tónh,
Phuø sinh trong moät giaác chieâm bao.
(IV). GIANG THAØMH DAÏ COÅ.
(TROÁNG ÑEÂM THAØNH GIANG).
Heã laø laøm khaùch tieâu dao,
100. Muoán cuøng höùng yù traûi baàu tam thieân
Traán Haø Tieân, moãi nôi moãi laï,
Ngöôøi boán phöông rieâng daï öôùc ao.
Gheâ thay moät thuù taân cao,
Quang aâm nghieâm nghò thu haøo deã qua.
Yeâu nöôùc nhaø phaûi gaøi then choát,
491
 Döï phoøng khi nhaûy nhoùt binh ñao.
Ñeâm baèng canh troáng chuyeàn lao,
Mieãn an ñaát chuùa, quaûn naøo thaân toâi.
Duït vaïc soâi, boán phöông thanh phöôùc,
110. Pheùp nhaø binh moät chöôùc moät hay.
Aùc vaøng vöøa laën hang Taây,
Lieãu dinh tieáng troáng vang ñaày sôn xuyeân.
Lònh moät truyeàn, cöûa vieân giaûi aùo,
Vac laâu ñoàng vöøa baùo sô canh,
Nhung haøng cô thöù phaân minh,
Ñaàm roàng baët nhaûy, taêm kình vaéng soâi.
Theo saùo trôøi dieãn baøy chuû khaùch,
Raïng muoân quaân chia saïch vò kinh.
Caøng khuya caøng nhaët maùy binh,
120. Giao nghe nhôûm gaùy, chuoät rình meùp hôi.
Ba boán duøi ñeâm ñaø quaù nöûa,
Chinh boùng hoeø ngaõ döïa bôø soâng.
Tan canh roài laïi raïng ñoâng,
Phuø tang moät mieáng, chieâng ñoàng thaû voâ.
Vöõng cô ñoà khoeû phoø theá nöôùc,
Môû ñöôøng ñi khoûi böôùc choâng gai.
Saét ñinh laø chí con trai,
Daønh ngöôøi ñieàu vaïc, ñeå ai choáng thaønh,
Ñöøng vuoát vuoát nanh anh taøi ñaõ troùt,
130. Veä thaønh xöa thuù toát naêm möôi.
Haõy cho heát phaän toâi ngöôi,
Caép non ñoøi thuôû, veùn trôøi coù khi.
Khaùch phöôïng tró cuõng goàm thao löôïc,
Choán thaø daøn baûy böôùc tranh phong.
Thô raèng:
Troáng quaân giang thuù noåi uy phong,
Nghieâm gioùng ñoøi canh oûi nuùi soâng.
Ñaùnh phaù maët gian ngöôøi bieát tieáng,
Vang truyeàn leänh saám chuùng nghieâng loøng.
Phao tuoân ñaõ thaáy yeân ba vaïc,
Nhieäm nhaët chi cho loït maûy loâng.
Thoû luïn sôùm haàu chôø boùng aùc,
Tieáng xe saám saïc môùi neân coâng.
(V) THAÏCH ÑOÄNG THOÂN VAÂN
(THAÏCH ÑOÄNG NUOÁT MAÂY).
Laân la laïi böôùc qua ñoâng,
Nöôùc vui thuù nöôùc, non moøng thuù non.
Taám loøng con ñaõ say ñoøi caûnh,
Voïi giöõa trôøi moät ñænh cao xaây.
Chaäp choàng ñaù laäp cao daøy,
140. Moät hang kheùp môû naêm maây ra vaøo.
Töôûng Ñoäng ñaøo ñaâu ñaây laïi soùt,
492
 Ñoaùi tö beà, ngun nguùt khoùi linh.
Trôøi gaàn gang taác chaúng chöøng,
Keâ toaø Baéc Ñaåu, döï ñình Töû Hö.
Thuù ñaõ öa chaúng caàu cuõng coù,
Ngay giöõa traàn daáu ngoõ nguy nga.
Moä hang thaêm thaúm thay laø
Ñaõ phun taùm gio,ù laïi haø naêm maây.
Khi tan bay hoøa trôøi loùm khoùm,
Khi tuï veà moät ñaùm lung löng.
Gioù thu nghe traän töng böøng,
Cuõng cô lôõ raïn, cuõng chöøng löng vôi
Thôû moät hôi chín maây khí thoaïi,
Hoøa möa xuaân nhuaàn töôùi ruoäng daâu.
Khi laøm saùng rôõ non ngöu,
Cuõng laøm nguùt toûa ngang laàu Nhaïc Döông.
Khaép boán phöông goàm veà moät ñoäng,
Maùy hö linh hoà roäng khaép xa.
Roõ raøng saéc coû maøu hoa,
Ñaøo say thöùc raùng, mai loaø ñoùa traêng.
Caûnh Vuõ Laêng hoûi raèng ai phuï,
Phaûi ñaây laø daáu cuõ Thieân Thai ?
Vaùch thô maây luõ traêm baøi,
Chaúng hay Haùn Só cuõng taøi Ñöôøng Phu.
Khaùch phong löu nguyeân ñeà ñaõ haïn,
166. Doõi naêm vaàn vôùpi baïn ngaâm nga.
Thô raèng:
Quûi troå thaàn xoi noåi moät toøa,
Choøm caây khoùm ñaù daáu Tieân Gia.
Hang saâu thaêm thaúm maây vun laïi,
Cöûa roäng thinh thinh gioù thoåi qua.
Troáng loãng boán beà thaâu theá giôùi,
Chang bang moät daõy chöùa yeân haø.
Chaân trôøi môùi bieát kho trôøi ñaáy, (1)
Caân ñaùi heøn chi rôû YÛ La.

(1) Hai caâu thô naøy coù saùch vieát: Chaân dôøi, môùi bieát kho trôøo ñaáy, Caân ñaùi heøn chi giuõ YÙ La.

(VI) CHAÂU NHAM LAÏC BOÄ.

(COØ ÑAÙP ÑAÙ DÖÏNG)
167. Luoân ñöôøng trôû goùt ñi ra,
Chaân coøn Thaïch Ñoäng, maët laø Chaâu Nham.
Theá ñaõ cam thô naøo maïc ñaëng,
170. Hình theå naøy môùi baïn hoïa danh.
Ñænh kia thaùp noï ñaõ ñaønh,
Soùi huøm loän laïp, yeán oanh daàn daø.
Non chaúng giaø ai xöa kheùo ñaët,
Naûy choài thu vaãn saéc kieâu nhieâu.
493
 Doïc doø ñaù moïc cheo leo,
Ñaõ quan quyeán nhaïn, laïi nhieàu ruû loan.

Coø ñaâu keå soá muoân ngaøn,

Tuoâng maây veùn nguùt man man bay veà.
Ñaày boán beå keâu laø tôû môû,
180. Löôïn roàng roàng nhö vôù chuøn ong.
Rôi ngaân rôùi phaán giöõa khoâng,
Söông ken ñoøi cuïm, tuyeát phong khaép haøng.
Ví Haønh döông nhaïn phaân chuû khaùch,
Traéng hoøa ngaøn, chaúng khaùc trôøi ñoâng.
Chen nhanh giaùp caùnh döûng loâng,
Vaät tranh theá aáy, non loøng bieát bao.
Saéc phau phau ñaõ neân trong saïch,
Ñoái thaùi hö haéc baïch caøng phaân.

Baûo ngaøy khaùc choán giang taân,

190. Caù toâm giôõn maët, xa gaàn oûi tai.
Xoùt cói ngoaøi doi le baõi haïc,
Nhôù ñaém xöa laïi nhaéc ngaët ngheøo.
Chi baèng caây coû taùn cao,
Co tay moät giaác, ba saùo chöa hay.
Daãu chaúng taøy seõ toan theá khaùc,
Ai chaúng cho öu laïc laøm chi.
Ñaõ hay coù choã veà ñi,
Ngöôøi laønh chöa ñeã maát khi ñoã ñình.
Moät chöõ tình laïi theâm chöõ kieång,
200. Chaïnh loøng naøy maáy tieáng tröôøng ngoân.
Thô raèng:
Bieát choã maø nöông aáy môùi khoân,
Bay veà ñaàm cuõ maáy möôi muoân.
Ñaõ giaêng chöõ nhaát daøi traêm tröôïng,
Laïi saép baøn vaây traéng maáy non.
Ngaøy giöõa ba xuaân ngaân phaán veõ,
Ñeâm tröôøng chín haï tuyeát söông coøn.
Quen caây chim theå ngöôøi quen chuùa,
Deã ñoåi ngaøn caân moät taác son.
(VII) ÑOÂNG HOÀ AÁN NGUYEÄT
(TRAÊNG IN ÑOÂNG HOÀ)
201. Lô thô kia nuùi noï non,
Ñôøi bao maáy luõ caûnh coøn nhöng nghöng.
Maét laùo löng, maõng nhìn hoa coû,
Moät Ñoâng Hoà laø thuù voõng xuyeân.
Vuõng baèng nöôùc traûi trôøi lieàn,
Cheùn quyønh röôïu cuùc doøng thuyeàn giuùp vui.
Nguyeät soi soi moät vuøng vaõn vaõn,
Töôïnggiöõa doøng in saün cung nga.
494
 Khaùch tieân vaày luõ ñoâi ba,
210. Treân khoe maët ngoïc, döôùi loeø ñaøi göông.
Moät mình mang muoân truøng xa caùch,
Nhìn nhau thì trong saïch nöôùc thu.
Noåi chìm ñaõ haún tröôùc sau,
Loøng khoâng choán hieåm quaûn ñaâu laïnh luøng.
Hiu hiu ai phaát gioù Ñoâng,
Treân hoà tinh tuù moät doøng lung lay.
Keû gioù maây ngöôøi thì non nöôùc,
Hai phía ñeàu chieám ñöôïc thu thanh.
Caûnh laønh nhö ñôïi ngöôøi laønh,
220. Mua nhaøn moät khaéc giaù ñaønh ngaøn caân. Thaáy tinh thaàn taám loøng phôi phôùi,
Caûnh veõ vôøi xui laïi loøng tham.
Khuyeân ai chöa traû aùo côm,
Ñaõ say theá nöôùc, laïi oâm theá trôøi.
Maáy khaùch chôi xa gaàn toøng tuï.
Röôïu thô baøy chaúng nguû naêm canh.
Say söa xem caûnh hoøa thanh,
Ca xoang döôùi nguyeät, tieáng ñoanh treân ngaøn.
Maáy khaùch thuyeàn moãi taøi moãi ñuû,
230. Thöôûng gian kyø kheùo phuï löông tieâu.
Hoøa nghe, hoøa toû, hoøa xieâu,
Gioù möa phuûi ñoäng nöôùc beøo khieán tan.
Chuùt lôøi hoan giaûi vaàn taû caûnh,
234. Mieãn ñöøng cöôøi, deã saùnh tieàn chöông.
Thô raèng:
Moät hoài leûo leûo tieát thu quang,
Giöõa coù vaàng traêng noåi roõ raøng.
Ñaùy nöôùc chaân maây in moät saéc.
AÛ Haèng, naøng Toá loá ñoâi phöông.
Raïng thanh ñaõ höùng thuyeàn Toâ Töû,
Laïnh leõo caøng ñau kieáng Nhaïc Xöông.
Caûnh moät maø tình ngöôøi deã moät,
Keû thì ngaû ngôùn, keû saàu thöông.
(VIII) NAM PHOÁ TRÖØNG BA.
(BAÕI NAM NÖÔÙC LAËNG)
Muoân cuøng lôøi chuùng phoâ tröông,
Raèng: nôi Nam Phoá moät phöông laï ñôøi.
Khaép döôùi trôøi raèng nôi caûnh vaät,
Muoân mieäng truyeàn haún thaät naøo ngoa.
Thanh thanh nöôùc traûi doøng laân,
240. Ñoá ai deät ñöôïc long sa cho taøy.
Phaúng laëng thay baõi daøi bieån roäng,
Maây phöôïng trì moät gioáng quang tinh.
Ñaõ hay lai laùng doøng xanh,
Caù phun nöôùc möïc, haïc quanh khoùi traø.
Nhaïn gaàn xa haõy coøn hieäp luõ,
495
 Choán baõi noàm bay phuû möøng xuaân.
Thích ai goûi vöôïc rau thuaàn,
Giang hoà du khaùch môû gaàn haûi moân.
Maët caù toâm ñeàu baøy nhan nhaûn,
250. Ñaàm giao l;ong chöa haún doaønh khôi.
Coù khi maïc ñöôïc thôï trôøi,
Cuõng toøa nhöït nguyeät, cuõng ngoâi tinh thaàn.
Thuù giang taân naøy laø ñeä nhöùt,
Nghóa traàn hoaøn moät vaät moät öa.
Nguoàn trong nöôùc saïch thaáy chöa,
Caâu phao oáng ngoïc, löôùi löøa doøng ngaân.
Khaùch giang taân taám loøng maøi maïi,
Söï muoân naêm döôøng haùy môùi qua.
Maõng coøn ngoaïn caûnh laân la,
260. Ñòch ai noåi tieáng ngoù xa ñöa gaàn.
Khuùc vöøa ngöøng gioïng cöôøi ha haû,
Töôûng töôïng döôøng chaúng baï traàn ai.
Nöôùc thu daõi daïng trôøi daøi,
Vui trong taïo hoùa, khaùc ngoaøi kieàn khoân.
Ghe ngö thoân ngaâm ñeà Ñoã Phuû,
266. Söùc taøi heøn chöa ñuû ñua bôi.
Thô raèng:
Doøng nam phaúng laëng khaùch ñaàu chôi,
Hai thöùc nhö theâu nöôùc vôùi trôøi.
Baõi khoùi döôùi kia höông laïi buûa,
Hoà göông trong ñoù gaám theâm rôi.
Soùng chaân vaûy ngaïc tình chi xieát,
Nhaïn taû thô trôøi giaù maáy möôi.
Moät laù yeân ba ñaàu loûng leûo,
Ñong traêng löôøng gioù nöôùc vôi vôi.
(IX) LOÄC TRÓ THOÂN CÖ
(THOÂN XOÙM NUÙI NAI)
267. Taï töø Nam Phoá thaúng lui,
Laàn qua Loäc Tró traûi chôi cho töôøng.
Ngöôøi boán phöông vaày laøm moät taùc,
270. Tranh coå xöa löu laïc döôõng an.
Khoùm non mieáng nöôùc chaân chan,
Thuù vui boán thuù, daân nhaøn boán daân.
Daàu muoân daân ñôïi thôøi maây gioù,
Loøng chöa nguoâi chuùa ngoõ toâi ngay.
Ruoäng daân laø choán daân naøy,
Ñeå khi goûi röôïu ñeàn ngaøy naéng möa.
Ba saøo tröa haõy coøn nghæ khoeû,
Toaïi taác loøng giaø treû ñeàu no.
Hoaëc thuyeàn hoaëc boä cuõng cho,
280. Mieãn thoâng cuûa theá ngoõ buø khaùt khao.
Thaø ba ñaøo chaúng thaø töôùng phuû,
496
 OÂng chau truyeàn moät thuù ngö haø.
Non ngöu ñoâi böõa laân la,
Ruùt giaây ñaèng caùt quaåy chaø lieãu döông.
Rieâng moät phöông caøy maây cuoác nguyeät,
Ba thaùng Xuaân chöa thieät moät ngaøy.
Ñoàng chaâu noäi vuõ ra tay,
Khi caâu nöôùc trò, khi caøy nhaø an.
Ngöôøi thanh nhaøn vaät thì long thaïnh,
290. Daân bang kyø yû saùnh kyø taây.
Nhaø nhaø cöûa cöûa thuaän thay,
Nôi ngaâm thô Lyù, nôi vaày röôïu Toâ.
Ñaõ say no laïi tình nhaân nhöôïng,
Vì ôû nôi cö thöôïng höõu khoan.
Thaûnh thôio ñaát thaúng böøa an,
Coù daân laøm luïng, coù laøng aên chôi,
Thoùi laønh nôi thoân queâ cuõng thuù,
Ñöôøng thaúng soi theo daáu laâm san.
Chung nam neûo taét laøm quan.
300. Ñeå chi chim nghò vöôïn baøn caùi danh.
Thô raèng:
Laâm loäc ai raèng thuù chaúng thanh,
Nöûa keà nöôùc bieác nöûa non xanh.
Duoãi co chaúng tuùng kieàn khoân heïp,
Cuùi ngöûa vì vaâng ñöùc giaùo laønh.
Löu loaùt höôûng dö ôn nöôùc thaïnh,
EÂ heà saün coù cuûa trôøi daønh.
Ñaâu no thì ñoù laø an laïc,
Löïa phaûi chen chaân choán thò thaønh.
(X) LÖ KHEÂ NGÖ BAÏC.
(THUYEÀN CHAØI ÑOÃ BEÁN RAÏCH VÖÔÏC)
301. Laïi nghe haõy coù caûnh thanh,
Nhaø ngö Raïch Vöôïc, saùnh in nguoàn Ñaøo.
Noåi aâm hao bao giôø môùi tænh,
Keûo gioù thuyeàn baùn tín baùn nghi
Lao xao lôøi chuùng thò phi,
Theà non theà nöôùc thanh kyø hoøa hai.
Daãu coù baøi ñòa linh nhôn kieät,
Hoäi yù ñaây môùi bieát chaúng vu.
Beân soâng coù maáy nhaø ngö,
310. Xa xem boùng ngôõ böùc ñoà ñan thanh.
Saùnh thò thaønh laáy laøm nhaøn nhaõ,
Cuõng nôï thaàn cuõng traû ôn vua.
Troái ai lôïi chuoác danh mua,
Vui ngheà chaøi löôùi toâm cua thaùng ngaøy.
Khi ra tay moät ngheà moät khaùc,
Ai ai ñeàu maëc söùc hoan ngu.
Ñaây laø bao buoäc naêm hoà,
497
 Moät muøa ñoà söû boán muøa thaûnh thôi.
Caâu loäng khôi tính tình khôi loäng,
320. Buùt linh ngao nöôùc ñoäng khieàn khoân.
Ñaêng noø hai loaïi moät moân,
Löøa kình nhöõ ngaïc soùng coàn lao xao.
Thieáp ba ñaøo kia ngöôøi ñoùng ñaùy,
Toùm traêm loaøi moät daõy löôïc thao.
Chia nhau lôùn beù thaáp cao,
Caù roàng moät maét, kình ngao laãn troøng.
Ñaõ caøn soâng laøi caøn tôùi raïch,
Chôø caïn coàn moãi caùch moãi hay.
Khi veà hieäp maët dang tay,
330. Röôùc Xuaân röôïu cuùc laïi vaày tieäc vui.
Bieát phaân ngoâi, bieát phaân chuû khaùch,
Tuy Giang thoân naøo khaùc Tröôøng An.
Trong ca nghe coù tieáng vang,
334. Cuõng lôøi maëc khaùch, cuõng trang cao baèng.
Thô raèng:
Beán Vöôïc nhaø ngö chaät maáy töøng,
Trong nhaøn rieâng coù vieäc laêng xaêng.
Löôùi chaøi phôi traûi ñaày trôøi haï,
Goûi röôïu say söa toaïi nghieäp haèng.
Ngheà Thuaàn haõy truyeàn beàn traùc traùc, (1)
Daân Nghieâu coøn thaáy ñuû raêng raêng. (2)
So ñaây möôøi caûnh thanh hoøa laï,
Hoïa caûnh Ñaøo Nguyeân môùi saùnh chaêng.

(1) Traùc traùc: vöõng beàn, khoâng thay ñoåi.

(2) Raêng raêng: coøn nguyeân veïn, chöa maát chuùt naøo.

HAØ TIEÂN THAÄP CAÛNH TOÁNG VÒNH.

Möôøi caûnh Haø tieân raát höõu tình,
Non non nöôùc nöôùc gaãm neân xinh.
Ñoâng Hoà, Loäc Tró luoân doøng chaûy,
Nam Phoá, Lö Kheâ moät maïch xanh.
Tieâu töï, Giang thaønh chuoâng troáng oûi,
Chaâu Nham, Kim Döõ caù chim quanh.
Bình San, Thaïch Ñoäng laø röôøng coät,
Söøng söïng muoânm naêm cuõng ñeå daønh.

498
LÔØI BAÏT.
Qua maáy traêm trang saùch “Lòch Söû Phaät Giaùo Ñaøng Trong” treân ñaây, chuùng toâi chæ môùi trình baøy
nhöõng neùt khaùi quaùt veà Phaät Giaùo Ñaøng Trong, chaéc haún raèng coøn thieáu soùt nhieàu, chuùng toâi
trình baøy chöa ñaày ñuû veà haønh traïng cuûa caùc böïc cao taêng tieàn boái, cuõng nhö chöa neâu leân heát
ñöôïc caùc coâng ñöùc vaø coâng trình hoaèng döông Phaät phaùp cuûa chö toå, coøn nhieàu cao taêng khaùc ôû
Ñaøng Trong (töø Quaûng Trò ñeán Haø Tieân) trong caùc theá kyû 17 – 19 maø chuùng toâi chöa neâu ra trong
saùch naøy vì chöa coù taøi lieäu, kính xin quyù ñoäc giaû mieãn thöù.
Nhöõng ñieàu chuùng toâi trình baøy trong saùch naøy chæ laø böôùc ñaàu nghieân cöùu vaø nghieân cöùu bieân
soaïn hoaøn toaøn nhôø phöôïng tieän caù nhaân coøn nhieàu thieáu thoán. Vì vaäy, chuùng toâi kính mong caùc
böïc tieàn boái trong Phaät Giaùo, chö thieän tri thöùc, hoïc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc, chæ giaùo cho nhöõng
thieáu soùt, laàm laãn vaø cung caáp (cho möôïn) nhöõng taøi lieäu xöa maø chuùng toâi chöa coù, giuùp ñôõ
theâm phöông tieän vaät chaát (ñaùnh maùy, vi tính, vieäc in aán ...) ñeå chuùng toâi boå tuùc vaø hoaøn thaønh
vieäc bieân soaïn vaø aán haønh boä Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam nhö chuùng toâi ñaõ neâu ôû lôøi môû ñaàu,
ñöôïpc hoaøn haûo hôn.
Chuùng toâi thaønh khaån keâu goïi chö taêng ni, Thieän tri thöùc giuùp ñôõ phieân dòch caùc saùch chöõ Nho
(Haùn) coå, raát caàn cho vieäc bieân soaïn Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam nhö: Haøm Long Sôn Chí,
Döông Xuaân Sôn Chí, Hoaèng Giaùc Thieàn sö ngöõ luïc, Lòch Truyeàn Toå Ñoà Taùn, Thích Song Tôû Aán
...
Nhaân ñaây cuùng toâi cuõng chaân thaønh tri aân caùc böïc tieàn boái vaø caùc hoïc giaû ñaõ bieân soaïn, phieân
dòch caùc saùch quùi maø chuùng toâi ñöôïc haân haïnh “Tham khaûo vaø trích daãn” trong saùch naøy.
Chuùng toâi xin tri aân tieán só Lyù Kim Hoa ñaõ cung caáp cho moät soá tö lieäu raát quí trích dòch trong
“Chaâu Baûn Trieàu Nguyeãn”, vieäc phieân dòch moät soá tö lieäu chöõ Nho cuûa Ñaïi ñöùc Nhaät töø vaø oâng
Ñaëng Haûo Taâm ... cuøng söï giuùp ñôõ cuûa caùc vò truï trì caùc chuøa maø chuùng toâi ñeán nghieân cöùu.
Quyeån saùch naøy ñöôïc ra ñôøi cuõng nhôø söï giuùp ñôõ cuûa Ban Bí thö Trung öông Ñaûng, Thaønh uûy
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Ban Toân giaùo Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Baø Giaùm ñoác vaø caùc nhaân vieân
cuûa nhaø Xuaát baûn Thaønh phoá, anh chò Vuõ Ñình Hoøa ...
Nhö trong lôøi môû ñaàu, saùch Lòch Söû Phaät Giaùo Ñaøng Trong naøy chæ laø moät phaàn trong boä saùch
Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam cuûa chuùng toâi. Saùch naøy chæ ñeà caäp ñeán Phaät Giaùo ôû Ñaøng Trong
(töø Quaûng Bình vaøo Haø Tieân) töø theá kyû 17 ñeán 19. Vì vaäy coøn raát nhieàu caùc cao taêng thaïc ñöùc,
cuøng nhieàu chuøa coå vaø chuøa danh tieáng khaùc trong nöôùc chöa ñöôïc trình baøy.
Kính mong quùi ñoäc giaû ñoùn xem trong caùc quyeån saùch khaùc cuûa chuùng toâi seõ laàn löôït xuaát baûn
tieáp theo saùch naøy:
- Lòch sö Phaät giaùo Ñaøng Ngoaøi (1592 – 1802)
- Lòch söû Phaät giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn (1802 – 1945)
- Lòch söû Phaät Giaùo töø khi du nhaäp vaøo Vieät Nam ñeán heát ñôøi Lyù (Theá kyû ? – theá kyû 12).
- Lòch söû Phaät giaùo ñôøi Traàn (1225 – 1400)
- Lòch söû Phaät Giaùo thôøi Leâ – Maïc (1400 – 1592)
- Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam hieän ñaïi (1945 – 1992)
Chaân thaønh caùm ôn quùi ñoäc giaû ñaõ boû coâng ñoïc heát taäp saùch naøy.
NGUYEÃN HIEÀN ÑÖÙC
127/20/3 Quoác loä 1
Thaønh phoá Bieân Hoøa
Tænh Ñoàng Nai.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO VAØ TRÍCH DAÃN.

1. Vieät Nam Phaät giaùo Söû löôïc cuûa Thöôïng toïa Maät Theå (taùi baøn 1960)
2. Vieät söû: Xöù Ñaøng Trong cuûa Phan Khoang – Saùigoøn 1967.
3. Lòch söû Phaät Giaùo Vieät Nam – Nhaø Xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi – Haø Noäi 1988.
4. Trònh Nguyeãn dieãn chí cuûa Baûng Trung haàn Nguyeãn Khoa Chieâm.
5. Phuû Bieân taïp luïc cuûa Leâ Quùi Ñoân – Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi – 1977.
6. Kieán Vaên Tieåu Luïc cuûa Leâ Quí Ñoân – Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi – 1977.
7. Coá ñoâ Hueá cuûa Thaùi Vaên Kieåm – Saøigoøn 1960.
8. Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí – Luïc Tænh Nam Vieät – Dòch giaû Ngöyeãn Vaên Taïo – Saøigoøn 1959.
9. Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí cuûa Trònh Hoaøi Ñöùc – Baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Taïo – Saøigoøn
1972.
10. Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän cuûa Nguyeãn Lang (Quyeån I vaø II)
11. Söû lieäu lieân quan ñeán Phaät Giaùo trong Chaâu Baûn Trieàu Nguyeãn – Nguyeân Hoàng (baûn thaûo).
12. Söû lieäu lieân quan Phaät giaùo Vieät Nam trong boä Ñaïi Nam Thöïc Luïc (Baûn thaûo) cuûa Nguyeân
Hoàng.
13. Chuøa Thaùp, danh taêng, phaät söï (baûn thaûo) cuûa Nguyeân Hoàng.
14. Lòch söû Phaät Giaùo thôøi Leâ – Maïc (baûn thaûo) Nguyeãn Hieàn Ñöùc
15. Lòch söû Phaät Giaùo Ñaøng Ngoaøi (baûn thaûo) Nguyeãn Hieàn Ñöùc.
16. Lòch söû Phaät Giaùo ñôøi nhaø Nguyeãn (baûn thaûo) Nguyeãn Hieàn Ñöùc.
17. Ñaát Vieät trôøi Nam cuûa Thaùi Vaên Kieåm.
18. Lòch söû truyeàn thöøa, bia thaùp, long vò chaùnh phaùp nhaõn taïng ôû caùc chuøa:
- Kim Cang, Ñaïi Giaùc, Böûu Phong, Long Thieàn, Saéc Töù Hoä Quoác Quan ... (Ñoàng Nai)
- Long An, Long Baøn, Long Hoøa, Long Quang, Böûu Long, Chaâu Vieân, Ngoïc Tuyeàn ... (Baø
Ròa – Vuõng Taøu)
- Quoác Aân, Baùo Quoác, Töø Ñaøm, Töø Hieäu, Töôøng Vaân, Thuyeàn Toân, Thieân Muï, Thaùp Toå
Nguyeân Thieàu, Haø Trung, Thaùnh Duyeân ... (Thöøa Thieân – Hueá).
- Hoäi Toân (Beán Tre).
- Thieân Phöôùc, Ñöùc Laâm, Böûu Laâm, Linh Thöùu, Vónh Traøng ... (Tieàn Giang)
- Kim Hueä, Böûu Höng, Long An, Phöôùc Höng, Quaûng Phöôùc, Hoäi Phöôùc, Böûu Laâm, Phöôùc
Laâm, Phöôùc Hueä ... (Ñoàng Thaùp)
- Hoäi Khaùnh, Hoäi Sôn, Long Höng, Höng Long, Thieân Toân, Chaâu Thôùi, Long Thoï ... (Soâng
Beù)
- Thaäp Thaùp – Di Ñaø, Long Khaùnh, Linh Phong ... (Bình Ñònh)
- Minh Thieän, Vaïn Thieän, Thieân Loäc, Thieân Toân, Hoäi Phöôùc, Baûo Phong, Kim Sôn ...
(Khaùnh Hoøa)
- Giaùc Laâm, Giaùc Vieân, Phöôùc Töôøng, Hoäi Sôn, Long Nhieãu, Hueâ Nghieâm ... (Thaønh Phoá
Hoà Chí Minh)
- Coå Thaïch, Thieàn Laâm ... (Ninh Thuaän)
- Tröôøng Thoï, Long Ñoaøn (Nuùi Traø Cuù)
- TOÂn Thaïnh, Kim Cang ... (Long An).
19. Khaùnh Anh vaên sao cuûa Hoøa thöôïng Khaùnh Anh, 3 quyeån – Gia Ñònh naêm 1953.
20. Haûi ngoaïi kyû söï cuûa Thích Ñaïi Saùn – Baûn dòch cuûa Ñaïi hoïc Hueá 1963
21. Vaên hoïc mieàn Nam cuûa Phaïm Vieät Tuyeàn – Khai Trí – 1963
22. Toaøn nhaät Thieàn sö toaøn taäp cuûa Leâ Maïnh Thaùt – Vieän Phaät hoïc Vaïn Haïnh – Thaønh phoá Hoà
Chí Minh – 1979.
SAÙCH CHÖÕ NHO.
1. Phaät toå taâm ñaêng cuûa Thích Nhö Trí – Chuøa Tieân Linh naêm 1925 (Hoøa thöôïng Thích
Thanh Töø dòch)
2. Toâng phaùi kyù cuûa Toå sö Boån Quaû – (Ñaïi ñöùc Nhaät Töø dòch)
3. Löôïc yeáu söï tích Phaät Toå cuûa Phaùp sö Trí Thoâng – Chuøa Saéc töù Töø Aân (Ñaïi ñöùc Nhaät Töø
dòch)
4. Söï tích toâng phaùi cuûa Hoøa thöôïng Tieân Giaùc – Haûi Tònh hay Teá Giaùc – Quaûng Chaâu (Ñaïi
ñöùc Nhaät Töø dòch)
5. Thích Song Toå Aán taäp cuûa Thích Tònh Haïnh – chuøa Thieàn Laâm (1923)
6. Kim Cang chuù giaûi, Thieàn sö Baûo Taïng (chuøa Chaâu Vieân) in naêm 1858.
7. Kim Cang dieãn nghóa, Thieàn sö Baûo Taïng in naêm Taân Daäu (1861)
8. Haøm Long Sôn Chí cuûa Cö só Ñieàm Tònh vaø Ñaïo nhaân Nhö Nhö.
9. Lòch truyeàn toå ñoà taùn cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn, Toå sö Boån Quaû vieát lôøi töïa naêm
Taân Muøi, ñôøi Khang Hy (naêm 1691)

MUÏC LUÏC.

CHÖÔNG 1.
CAÙC CHUÙA NGUYEÃN VÔÙI PHAÄT GIAÙO ÔÛ ÑAØNG TRONG.

A. Caùc Chuùa Nguyeãn vôùi laõnh thoå Ñaøng Trong

I. Chuùa Tieân – Nguyeãn Hoaøng caùt cöù xöù Thuaän Quaûng
1. Töø Nguyeãn Kim ñeán Nguyeãn Hoaøng
2. Nguyeãn Hoaøng traán thuû Thuaän – Quaûng
3. Ñoan Quoác coâng Nguyeãn Hoaøng caùt cöù Thuaän – Quaûng
II. Cuoäc Nam Tieán cuûa caùc Chuùa Nguyeãn.
1. Caùc Chuùa Nguyeãn Nam tieán (1611 – 1693)
2. Laäp dinh Thaùi Khang (1683) vaø traán Thuaän Thaønh (1693)
3. Traàn Thöôïng Xuyeân vaø Döông Ngaïn Ñòch môû mang ñaáy Ñoàng Nai vaø Myõ Tho
4. Chuùa Nguyeãn laäp dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø Phieân Traán (Gia Ñònh)
B. Caùc Chuùa Nguyeãn vôùi Phaät Giaùo ôû Ñaøng Trong
1. Chuùa Tieân – Nguyeãn Hoaøng caùt cöù Thuaän – Quaûng (1600 – 1613)
2. Chuùa Saõi – Ngöyeãn Phöôùc Nguyeân (1613 – 1635)
3. Chuùa Hieàn – Nguyeãn Phöôùc Taán (1648 – 1687)
4. Chuùa Nghóa – Nguyeãn Phöôùx Traên (1687 – 1691)
5. Minh Vöông – Mguyeãn Phöôùc Chaâu (1691 – 1725)
6. Ninh Vöôøng – Nguyeãn Phöôùc Truù (1725 – 1738) Vaân Tuyeàn Ñaïo nhaân
7. Voõ Vöông Nguyeãn Phöôùc Khoaùt (1738 – 1765) Töø Teá Ñaïo nhaân – Cö só Phaät Taâm.

CHÖÔNG II.
SÖÏ PHUÏC HÖNG CUÛA PHAÄT GIAÙO
VAØ CAÙC PHAÙI THIEÀN TRUÙC LAÂM ÔÛ ÑAØNG TRONG

A. Söï phuïc höng cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm ôû Ñaøng Trong
- Thieàn sö Vieân Caûnh – Luïc Hoà vaø Vieân Khoan – Ñaïi Thaâm
 B. Thieàn sö Minh Chaâu – Höông Haûi
I. Haønh Traïng
II. Ngöõ Luïc cuûa Minh Chaâu – Höông Haûi.
C. Truyeàn thöøa cuûa Toå sö Minh Chaâu – Höông Haûi.
I. Thieàn sö Chaân Lyù – Ñeà Maät
II. Thieàn sö Nhö Ñöùc
III. Thieàn sö Nhö Maïo (Nhö Nguyeät)
D. Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phöôùc Hieäp (1653 – 1675)
E. Daáu chaân hoaèng hoùa cuûa Thieàn sö Vieân Vaên – Chuyeát Chuyeát ôû Ñoàng Nai vaø Ñaøng
Trong (1590 – 1644)

CHÖÔNG III.
TOÅ SÖ NGUYEÃN THIEÀU – SIEÂU BAÏCH VAØ PHAÙI THIEÀN LAÂM TEÁ ÑAØNG TRONG.

A. Nguyeân do bieân soaïn laïi tieåu söû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch.
I. Tieåu söû cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch trong moät soá saùch ñaõ xuaát baûn.
1. Saùch Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí
2. Saùch Phaät Giaùo Vieät Nam Söû löôïc.
II. Bia Ñaïi Vieät Quoác vöông Saéc tuù­ Haø Trung töï – Hoaùn Bích thieàn sö thaùp kyù minh ôû
thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu vaø chuøa Quoác Aâm Hueá.
1. Phieân aâm
2. Dòch nghóa
3. Hoøa thöôïng Dieäu Nghieâm (1726 – 1798) xaùc minh Toå Nguyeân Thieàu ñeán Qui Nhôn
vaøo naêm Ñinh Tî (1677)
III. Phaùt hieän môùi veà thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu vaø chuøa Kim Cang ôû Ñoàng Nai.
1. Chuøa Kim Cang
2. Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch
3. Thaùp Phoå Ñoàng ôû chuøa Kim Cang (Ñoàng Nai)
4. Long vò cuûa Hoaø thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí.
IV. Nhaän ñònh veà phaùt hieän thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa kim Cang (Ñoàng Nai)
1. Toå sö Nguyeân Thieàu vieân tòch ôû chuøa Haø Trung hay chuøa Kim Cang
2. Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieäu Baïch laäp chuøa Kim Cang
3. Toå sö Nguyeân Thieàu - Sieâu Baïch vieân tòch ôû chuøa Kim Cang.
B. Haønh traïng cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch (1648 – 1728)
I. Toå sö Nguyeân Thieàu sang Ñaøng Trong
II. Toå sö Nguyeân Thieàu vaøo Ñoàng Nai laäp chuøa Kim Cang
III. Toå sö Nguyeân Thieàu hoaèng hoùa vieân tòch ôû chuøa Kim Cang
IV. Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû chuøa Kim Cang
V. Chuùa Nguyeãn Phöôùc Truù ban baøi minh kyù
VI. Thaùp cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu ôû Phuù Xuaân (Hueá)
C. Truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch vaø truyeàn thöøa cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû
Ñaïi Vieät.
I. Caùc baøi keä truyeàn phaùi cuûa phaùi thieàn Laâm Teá ôû Ñaïi Vieät.
1. Baøi keä cuûa Toå sö Toå Ñònh – Tuyeát Phong “Toå Ñaïo Giôùi Ñònh Toâng ...”
2. Baøi keä cuûa Toå sö Ñaïo Maân – Moäc Traàn “Ñaïo Boån Nguyeân ...”
 3. Baøi keä cuûa Toå sö Minh Haûi – Phaùp Baûo “Minh Tieät Phaùp Chöông ...”
4. Baøi keä cuûa Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn “Thieät Teá Ñaïi Ñaïo ...”
5. Baøi keä cuûa Toå sö Trí Baûng – Ñoät Khoâng “Trí Tueä Thanh Tònh ...”
6. Baøi keä cuûa Toå sö Minh Haønh – Taïi Taïi.
7. Phuï luïc baøi keä cuûa phaùi thieàn Taøo Ñoäng ôû Ñaøng Ngoaøi.
II. Truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu – Sieâu Baïch.
- Lieân heä caùc phaùi thieàn sö ôû Vieät Nam vôùi “Nguõ Gia Toâng Phaùi” cuûa Trung Quoác.
- Baûng Phoå heä truyeàn thöøa cuûa Toå sö Nguyeân Thieàu.

CHÖÔNG IV.
HOAØ THÖÔÏNG THAÏCH LIEÂM VÔÙI PHAÙI THIEÀN TAØO ÑOÄNG ÔÛ ÑAØNG TRONG.

A. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm (1633 – 1704)

I. Haønh Traïng.
1. Thaân theá
2. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm qua Ñaøng Trong
3. Chuøa Thieàn Laâm.
4. Lôøi caùo baïch
5. Ñaïi giôùi ñaøn
6. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm vaøo Hoäi An ñeå veà Trung Quoác.
7. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû chuøa Thieân Muï
8. Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm Veà Trung Quoác vaø vieân Tòch.
II. Caùc baøi giaûng veà Phaät phaùp cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm trong saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï.
1. Giaûng giaûi cho thò giaû vaø ñeä töû
2. Thô gôûi cho Ñaêng Long haàu
3. Hoä phaùp Kim cang thö
4. Thô gôûi cho Quaän chuùa
5. Thuyeát töï taùnh Di Ñaø
6. Thô gôûi cho Nhieáp Chi Hoaøng
7. Trao ñoåi thô vôùi Haøo Löông haàu
III. Caùc baøi thô taû caùc caûnh chuøa cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm Trong saùch Haûi Ngoaïi Kyû Söï.
1. Chuøa Thieân Muï
2. Chuøa Haø Trung
3. Chuøa Tam Thai
4. Chuøa Vónh Hoøa
5. Chuøa Di Ñaø (Hoäi An)
6. Chuøa Tröôøng Tho
B. Caùc ñeä töû cuûa Hoøa thöôïng Thaïch Lieâm ôû Ñaøng Trong
I. Thieàn sö Höng Lieân – Quaû Hoaèng
II. Cö só Höng Long (chuùa Nguyeãn Phöôùc Chaâu)
III. Thieàn sö Höng Trieät Giaùm Sinh Hoaøng thaân
IV. Thieàu Döông haàu

CHÖÔNG V
CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ ÑOÂ THAØNH PHUÙ XUAÂN
VAØ CHI PHAÙI THIEÀN LIEÃU QUAÙN

A. Sô löôïc lòch söû chuøa Thieân Muï

B. Sô löôïc lòch söû chuøa Quoác Aân
C. Thieàn sö Giaùc Phong khai sôn chuøa Haøm Long (Baûo Quoác)
I. Thieàn sö Giaùc Phong (? – 1714)
II. Chuøa Baûo Quoác
D. Thieàn sö Minh Hoaèng – Töû Dung voái chuøa Aán Toâng (Töø Ñaøm)
E. Moät soá Thieàn sö hoaaø¨ng hoùa ôû Phuù Xuaân vaøo thôøi Chuùa Nguyeãn
I. Thieàn sö Töø Laâm
II. Hoøa thöôïng Trung Ñình
III. Hoøa thöôïng Huyeàn Kheâ – Giaùc Linh

CHÖÔNG VI
TOÅ SÖ THIEÄT DIEÄU – LIEÃU QUAÙN VAØ CHI PHAÙI THIEÀN LIEÃU QUAÙN

A. Toå sö Thieät Dieäu – Lieãu Quaùn

I. Haønh traïng
II. Baûo thaùp
III. Chuøa Thuyeàn Toân
IV. Truyeàn thöøa cuûa Toå Lieãu Quaùn
B. Caùc Thieàn sö thuoäc chi phaùi thieàn Lieãu Quaùn
I. Truyeàn thöøa cuûa Thieàn sö Teá Aân – Löu Quan
1. Thieàn sö Teá Aân – Löu Quang
2. Thieàn sö Ñaïo Minh – Phoå Tònh
3. Thieàn sö Ñaïo taâm – Trung Haäu
4. Thieàn sö Taùnh Thieän – Nhöùt Ñònh
5. Thieàn sö Haûi Thieäu – Cang kyû
6. Chuøa töø Hieáu
- Taêng cang Taùnh Hueä – Nhöùt Chôn
- Thieàn sö Taùnh Khoaùt – Ñöùc Giai vôùi chuøa Töôøng Vaân
- Taêng cang Taùnh Thoâng – Nhöùt Trí
- Taêng cang Haûi Nhu – Tín Nhaäm
- Taêng cang Thanh Trì – Haûi Luaän
- Thieàn sö Haûi Luaän – Löông Duyeân
II. Truyeàn Thöøa cuûa Thieàn sö Teá Nhaân – Höõu Buøi
1. Thieàn sö Teá Nhaân – Höõu Buøi
2. Hoøa thöôïng Sôn Nhaân
3. Thieàn sö Haûi Chaùnh – Baûo Thanh
4. Thieàn sö Baûo Chôn
5. Thieàn sö Haûi Bình – Baûo Taïng
III. Truyeàn Thöøa cuûa Thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông
1. Thieàn sö Teá Hieån – Böûu Döông vôùi chuøa Thieân Böûu (Khaùnh Hoøa)
2. Thieàn sö Ñaïi Boå – Thieän Ñeà vôùi chuøa Kim Cang (Long An)
IV. Truyeàn Thöøa cuûa Thieàn sö Teá Döông – Böûu Hieån
 - Thieàn sö Ñaïi Thoâng – Chaùnh Nieäm
- Thieàn sö Taùnh Minh – Trí Quang
- Thieàn sö Haûi Hoäi vôùi chuøa Long Hoa
V. Truyeàn Thöøa cuûa Thieàn sö Teá Huyeå – ÖÙng Am

MUÏC LUÏC
TAÄP 2.

CHÖÔNG VII.
THIEÀN SÖ MINH HAÛI – PHAÙP BAÛO
VAØ CHI PHAÙI THIEÀN CHUÙC THAÙNH

I. Thieàn sö Minh Haûi – Phaùp Baûo

II. Chuøa Chuùc Thaùnh
III. Thieàn sö Thieät Dinh – Chaùnh Hieån
IV. Toå Bình Man – Taûo Thò
V. Thieàn sö Phaùp Chuyeân – Luaät Truyeàn
VI. Thieàn sö Toaøn Nhöït – Quang Ñaøi
VII. Chuøa phöôùc Laâm
VIII. Chuøa Tam Thai
IX. Chuøa Thieân Aán

CHÖÔNG VIII.
CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOAÙ ÔÛ PHUÛ QUI NHÔN

A. Caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû chuøa Thaäp Thaùp – Di Ñaø.

I. Chuøa Thaäp Thaùp
- Quaù trình thaønh laäp vaø truøng tu
- Kieán truùc
- Lòch söû truyeàn thöøa
II. Caùc thieàn sö hoaèng hoùa ôû chuøa Thaäp Thaùp
- Thieàn sö Taùnh Ñeà – Ñaïo Nguyeân
- Thieàn sö Minh Giaùc – Kyø Phöông
- Thieàn sö Teá Trí – Höõu Phæ
- Thieàn sö Lieãu Trí – Hueä Nhöït
- Thieàn sö Ñaït Löôïng – Höng Long
- Thieàn sö Ngoä Thieäu – Minh Lyù
- Thieàn sö Chaâu Chôn – Vaïn Thaønh
- Hoaø thöôïng Chôn Luaän – Phöôùc Hueä
B. Ñaïi laõo Thieàn sö Tònh Giaùc – Thieän Trì vôùi chuøa Linh Phong
C. Chuøa Long Khaùnh

CHÖÔNG IX.
CAÙC THIEÀN SÖ HOAÈNG HOÙA ÔÛ KHAÙNH HOØA
VAØ CAÙC ÑÒA PHÖÔNG KHAÙC THUOÄC MIEÀN TRUNG.

A. Caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû Khaùnh Hoøa.

I. Vai troø Coâng chuùa Ngoïc Khoa trong vieäc kinh dinh ñaát Khaùnh Hoøa
II. Chuøa Minh Thieän
III. Chuøa Vaïn Thieän
IV. Chuøa Baûo Phonh
V. Chuøa Saéc töù Kim Sôn
VI. Chuøa Linh Sôn
VII. Chuøa Thieân Loäc Thieân Toân
VIII. Chuøa baûo Long
IX. Chuøa Hoäi Phöôùc (chuøa Caùt)
B. Caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû mieàn Trung
I. Chuøa Kim Phong
II. Chuøa Kính Thieân
III. Chuøa Long Phöôùc
IV. Chuøa Thieân Toân
V. Chuøa Baùt Nhaõ (Long Sôn)
VI. Ñaïi sö Long Kyø
VII. Chuøa Coå Thaïch
VIII. Chuøa nuùi Traø cuù
IX. Chuøa Linh Sôn Long Ñoaøn
X. Chuøa Thieàn Laâm

CHÖÔNG X.
DAÁU CHAÂN HOAÈNG HOÙA CUÛA CAÙC THIEÀN SÖ ÔÛ ÑOÀNG NAI – GIA ÑÒNH

A. Ñoàng Nai ngaøy xöa

B. Daáu chaân hoaèng hoùa cuûa caùc Thieàn sö ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh
C. Toå sö Nguyeân Thieàu vôùi chuøa Kim Cang
D. Caùc Thieàn sö hoaèng hoùa ôû Ñoàng Nai – Gia Ñònh thôøi caùc Chuùa Nguyeãn
I. Thieàn sö Böûu Phonh
II. Thieàn sö Phaùp Thoâng – Thieän Hæ
III. Chuøa Saéc töù Vaïn An
IV. Chuøa Saéc töù Hoä Quoác
V. Hoøa thöôïng Thaønh Nhaïc – Aån Sôn
VI. Thieàn sö Ngoä Chaân
VII. Hoøa thöôïng Thaønh Chí – Phaùp Thoâng hay Minh Dung
VIII. Töôïng Boà Taùt Quan Aâm ôû Baø Ròa
IX. Chuøa Hoäi Khaùnh
X. Chuøa Taäp Phöôùc
XI. Chuøa Hoäi Sôn
XII. Thieàn sö Hoàng Aân vaø Trí Naêng haï maõnh hoå
XIII. Chuøa Kim Chöông
XIV. Chuøa Caây Mai
XV. Chuøa Long Hueâ
XVI. Chuøa Tröôøng Thoï

CHÖÔNG XI
PHAÄT GIAÙO PHAÙT TRIEÅN ÔÛ PHUÛ GIA ÑÒNH

A. Hoaø thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí vaø truyeàn thöøa

I. Hoaø thöôïng Minh Vaät – Nhöùt Trí
II. Hoøa thöôïng Lieân Hoa
III. Taêng cang Teá Chaùnh – Boån Giaùc
IV. Taêng cang Teá Boån – Vieân Thöôøng
V. Thieàn sö Lieãu Döông – Töø Chôn
VI. Thieàn sö Lieãu Chôn – Tuø Hieáu
VII. Chuøa hueâ Nghieâm
B. Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng vaø truyeàn Thöøa
I. Hoøa thöôïng Thaønh Ñaúng – Minh Löôïng
II. Chuøa Ñaïi Giaùc
III. Hoøa thöôïng Phaät YÙ – Linh Nhaïc vôùi chuøa Töø Aân vaø Khaûi Töôøng
IV. Thieàn sö Toå Aán – Maät Hoaèng
V. Söï tích chuøa Thuû Huoàng
VI. Chuøa Giaùc Laâm
VII. Thieàn sö Toå Toâng – Vieân Quang
VIII. Taêng cang Tieân Giaùc – Haûi Tònh (hay Teá Giaùc – Quaûng Chaâu)
IX. Hoøa thöôïng Minh Vi – Maät Haïnh
X. Hoøa thöôïng Minh Khieâm – Hoaøng Aân
XI. Chuøa giaùc Vieân
XII. Thieàn sö Tieân Hueä – Tònh Nhaân
XIII. Chuøa Thieân Phöôùc
XIV. Chuøa Höng Long
XV. Chuøa Kieång Phöôùc
XVI. Chuøa Phuïng Sôn
XVII. Chuøa phöôùc Töôøng
XVIII. Toå Ñæa.

CHÖÔNG XII
PHAÄT GIAÙO PHAÙT TRIEÅN ÔÛ ÑOÀNG BAÈNG CÖÛU LONH

I. Hoaø thöôïng Hoaøng Long

II. Chuøa Hoäi Toân
III. Thieàn sö Töø Laâm hoaèng hoùa ôû chuøa Saéc töù Linh Thöùu vaø chuøa Böûu Laâm
IV. Chuøa Toå Caùi Beøo (chuøa Böûu Laâm)
V. Chuøa Böûu Höng
VI. Chuøa Phöôùc Höng
VII. Chuøa Phöôùc Laâm
VIII. Chuøa Böûu Laâm (Myõ Tho)
 IX. Chuøa Taây An
X. Caùc Ni coâ hoaèng hoùa ôû Ñaøng Trong
- Ni sö Löôïng ôû Bieân Hoøa
- Ni coâ hoï Toáng ôû Haø Tieân
- Ni coâ Vaân Döông ôû Thuaän Hoùa

CHÖÔNG XIII
AÛNH HÖÔÛNG PHAÄT GIAÙO TRONG NEÀN VAÊN HOÏC ÑAØNG TRONG

A. Loäc Kheâ haàu Ñaøo Duy Töø vôùi Tö Dung Vaân

B. Nghi Bieåu haàu Nguyeãn Cö Trinh vôùi Saõi Vaõi
C. Daät só Ngoâ Theá Laân vôùi Phong Truùc taäp
D. Nguyeãn Döôõng Haïo vaø Phaïm Thò Lam Anh
E. Nguyeãn Phöôùc Töù
F. Thaùc Ñöùc haàu Nguyeãn Quang Tieân
G. Toâng Ñöùc haàu Maïc Thieân Tích vôùi Haø Tieân thaäp caûnh khuùc vònh