Tuan 12 - 13

PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN
1) Một số khái niệm cơ bản về phương trình vi phân.

2) Phương trình vi phân tách biến được;
3) Phương trình vi phân đẳng cấp.
4) Phương trình vi phân tuyến tính cấp một.
5/19/2020 daothaohus@gmail.com 1
1. Một số khái niệm cơ bản
Cho hàm số y = f(x). Giải phương trình:
f(x) = 0
• Tìm giá trị x thỏa mãn phương trình trên.
• x – biến số;
• y = f(x) là hàm số theo biến x.
Vấn đề đặt ra: Có tồn tại một dạng phương trình nào đó mà
giải ra nghiệm y = f(x)?
Định nghĩa: Phương trình vi phân là một phương trình
mà đối tượng phải tìm là hàm số, và hàm số phải tìm có
mặt trong phương trình đó dưới dấu đạo hàm hoặc vi
phân.
• Ví dụ:
a) y '  y 2  x 2
b) xdy  y 2 dx  0
2
d y 2
c) 2
  a y
dx
Phân loại phương trình vi phân
Hàm phải tìm là hàm Hàm phải tìm là hàm

số 1 biến số: - Phương số nhiều biến số: -
trình vi phân thường Phương trình vi phân
đạo hàm riêng
a) y '  y 2  x 2 u
a) x  y
u
u
b) xdy  y 2 dx  0 x y
d y 2  2u  2u
c)   a 2
y b) 2
 2 0
dx 2 x y
Cấp của phương trình vi phân: là cấp cao nhất của đạo
hàm hoặc vi phân của hàm phải tìm có mặt trong phương
trình.
1) xdy  y 2 dx  0 PTVP thường cấp 1

d2y 2
2) 2
  a y PTVP thường cấp 2
dx
u u
3) x  y u PTVP đạo hàm riêng cấp 1
x y
2 2
u u PTVP đạo hàm riêng cấp 2
4) 2
 2 0
x y
Dạng tổng quát của phương trình vi phân thường cấp n:

F x, y, y ',..., y 
n
0 1
Trong đó, F: hàm n + 2 biến số.
Nếu giải ra được y(n):
Ví dụ:
n

y     x, y, y ',..., y 
n 1

2
2y 2x 2x 1  y
2
y ' 2
0 y'   2
.    x, y 
1 y 1 x 1 x 2y
Nghiệm của phương trình vi phân thường: là một hàm số
y = φ(x) xác định trên (a, b) nào đó thỏa mãn:

F x,  x  , '  x  ,..., n
 x   0
• Đồ thị của nghiệm y = φ(x) được gọi là đường cong tích
phân.
• Ví dụ: Phương trình y’x – y = 0 có nghiệm:
y  Cx, C  R
vì thỏa mãn phương trình đã cho.
2. Phương trình vi phân thường cấp 1
Dạng tổng quát
F  x, y , y '   0 (2)
Nếu rút được theo y’:
y '  f  x, y  (3)
Hoặc:
M  x, y  dx  N  x, y  dy  0 (4)
• Ví dụ:
xy ' y  0
y xdy  ydx  0
y'  
x
Nghiệm và tích phân của ptvp cấp 1
• Nghiệm của một phương trình vi phân thường cấp 1 là
một hàm số y = φ(x) xác định trên 1 khoảng (a,b) nào đó
thỏa mãn:
F  x,   x  ,  '  x    0 (theo 2)
Hay:
 '  x   f  x,  x   (theo 3)
 Nghiệm có thể viết dưới dạng hàm ẩn:
  x, y   0 (5)
 Phương trình (5) – được gọi là tích phân của PTVP
Nghiệm và tích phân của ptvp cấp 1
• Ví dụ: Phương trình xdy  ydx  0
có một nghiệm là: 1
y
x
Vì: 1 1  1  1
xd    dx  x   2 dx   dx  0
x x  x  x
c
Nhận thấy y  , c  const Cũng là nghiệm
x
 Nghiệm của phương trình vi phân cấp 1 là vô số.
• Nghiệm của phương trình vi phân cấp 1 là vô số.
• Tập hợp nghiệm của PTVP cấp một phụ thuộc vào một
hằng số c tùy ý.
• Trong thực tế, thường quan tâm đến nghiệm của PTVP
cấp 1 thỏa mãn những điều kiện nào đó.
• Ví dụ: y(x0) = y0 (6)
Với x0, y0 là các số cho trước.
• Điều kiện cho ở (6) gọi là điều kiện ban đầu
 Bài toán tìm nghiệm PTVP cấp 1 thỏa mãn điều kiện ban
đầu (6) được gọi là bài toán Cauchy.
• Ý nghĩa hình học của bài toán Cauchy:
Tìm đường cong tích phân của phương trình (3) đi qua
điểm (x0, y0) cho trước.
• Ví dụ. Tìm nhiệm của phương trình
xdy  ydx  0
Với điều kiện:
y(1) = 1.
1
 Nghiệm: y 
x
Nghiệm tổng quát, nghiệm riêng
• Nghiệm tổng quát
y    x, C  , C  const
Hoặc viết dưới dạng hàm ẩn:
  x, y , C   0
• Khi gán cho C ở nghiệm tổng quát 1 giá trị bằng số nhất
định, thu được 1 nghiệm riêng của phương trình.
 Nghiệm tổng quát, nghiệm riêng
• Ví dụ. Phương trình y’ = x2 có nghiệm tổng quát:
1 3
y  x  C , C  const
3
1 3
Với C = 0: y  x là một nghiệm riêng của pt.
3
2.1 Phương trình biến số phân ly
 Dạng:
f  x  dx  g  y  dy
• Lấy tích phân hai vế:
 f  x  dx   g  y  dy
Hay: F  x  G  y  C
Trong đó, F(x) là một nguyên hàm của f(x)
G(y) là một nguyên hàm của g(y)
• Ví dụ: Giải phương trình
xdx  ydy  0
• Ta có: xdx  ydy  0  xdx   ydy

Lấy tích phân 2 vế
 xdx    ydy
2 2 2 2
Thu được: x   y  C  x  y  C
2 2 2 2
• Ví dụ . Giải phương trình
2x 2y
2
dx  2
dy  0
1 x 1 y
Tích phân tổng quát:
2x 2y d 1  x 2  d 1  y 2 
 1  x 2 dx   1  y 2 dy  C   1  x 2 
1 y 2
C
 ln 1  x 2   ln 1  y 2   C
 1  x 2 1  y 2   C ',  C '  eC 
 Chú ý: Phương trình có dạng
M 1  x  N1  y  dx  M 2  x  N 2  y  dy  0 (7)
M1  x  N2  y 
Nếu: N1  y  M 2  x   0 :  7   dx  dy  0
M 2  x N1  y 
Nếu = 0 tại = , thì = là 1 nghiệm của PTVP.

Nếu = 0 tại = , thì = là 1 nghiệm của PTVP.
 Các nghiệm đặc biệt này không chứa trong nghiệm tổng
quát của PTVP trên.
• Ví dụ. Giải phương trình
x 1  y 2 dx  y 1  x 2 dy  0
2 2 xdx ydy
Giả sử: 1 x 1 y  0   0
1  x2 1  y2
xdx

ydy 1
C  
d 1  x 2
 1
 
d 1  y 2
 C
 1  x2 1  y2 2 1  x2 2 1  y2
 1  x 2  1  y 2  C ',  C '  0 
Nghiệm kì dị y1  1, y2  1,  1  x  1;
x1  1, x2  1,  1  y  1.
 Dạng: y '  f  ax  by  c 
 dz dy
 dx  a  b dx
Đặt: z  ax  by  c  
 dy  f  z 
 dx
dz dz
  a  bf  z    dx
dx a  bf  z 
- Phương trình biến số phân ly
dy
• Ví dụ. Giải phương trình  2x  y (10)
dx
Đặt dz dy dy
z  2x  y   2 , z
dx dx dx
Pt (10) trở thành: dz  2  z  dz  dx

dx 2 z
Nghiệm ln 2  z  x  C  z  e x C  2  z  C ' e x  2
2 x  y  C ' e x  2  y  C ' e x  2  x  1
Đường cong tích phân

trong một số trường hợp
dy 1
• Ví dụ: Giải phương trình  1
dx x  y
Đặt z  x y
2
Nghiệm  x  y  2 x  C
2.2. Phương trình vi phân thuần nhất
dy
• Dạng:  f  x, y  , f  x, y   f  kx, ky 
dx
 y  xz
y 
Đặt: z    dy dz
x  dx  z  x dx
dz  y
Suy ra: z  x    z  ,   z   f  x, y   f 1, 
dx  x
dz dx
  Phương trình tách biến
 z  z x
 x  y  dx   x  y  dy  0
Đặt y  zx  dy  zdx  xdz
  x  zx  dx   x  zx  xdz  zdx   0
 1  2 z  z 2  dx  x 1  z  dz  0
dx 1  z  dz
  2
0
x 1  2z  z
 x  y  dx   x  y  dy  0
Tích phân: dx 1 d 1  2 z  z 2

 x  2  1  2 z  z 2  C1
 2ln x  ln 1  2 z  z 2   C
 x 1  2 z  z
2 2
C
2
2  y y  2 2
Nghiệm: x 1  2  2   C  x  2 xy  y  C
 x x 
2.2. Phương trình thuần nhất
dy  a1 x  b1 y  c1 
• Dạng:  f 
dx a
 2 x  b2 y  c2 
a1 b1 a1 b1
Nếu 0  k
a2 b2 a2 b2
 a1 x  b1 y  c1   k  a2 x  b2 y   c1 
 f  f  
 a2 x  b2 y  c2   a2 x  b2 y  c2 
 g  a2 x  b2 y  c 
dy  a1 x  b1 y  c1 
• Dạng:  f 
dx a
 2 x  b2 y  c2 
a1 b1  a1 x  b1 y  c1  0
Nếu: 0 Giải hệ:    x0 , y0 
a2 b2  a2 x  b2 y  c2  0
 x  x0  u  dx  du Đưa về phương
Đặt:   trình thuần nhất:
 y  y0  v dy  dv v = zu
dy x  y  1
• Ví dụ. Giải phương trình 
dx x  y  3
x  y 1  0 x  1
Giải hệ:  
x  y  3  0 y  2
x  1 u dy dv u  v
Đặt    
y  2  v dx du u  v
dv dz 1  z
v  zu   z u 
du du 1  z
dz 1  2 z  z 2
u 
du 1 z
dy x  y  1
• Ví dụ. Giải phương trình 
dx x  y  3
du 1  z  dz
  Phương trình biến số phân ly
u 1  2z  z2
Nghiệm u 2 1  2 z  z 2   C1
 u 2  2uv  v 2  C1
2 2
  x  1  2  x  1 y  2    y  2   C1
Nghiệm tổng quát của phương trình ban đầu
x 2  2 xy  y 2  2 x  6 y  C
• Ví dụ: Giải phương trình:
2 −4 +6 + + −3 = 0.
Ptvp viết lại dưới dạng:
2 −4 +6
=−
+ −3
Hệ phương trình:
2 −4 +6=0
+ −3=0
có nghiệm = 1, = 2.
= +1
Đặt:
= +2
• Khi đó:
2 −4
=−
+
Đây là pt đẳng cấp theo và . Đặt v = zu, khi đó:
2−4
= + =−
1+
Hay:
− +3 −2
=
1+
1+
⇔ =
− +3 −2
Tích phân hai vế
1+
= +
− +3 −2
3 2
⇔ − + =
−2 −1
Hay:
| − 2| ( − 2)
+ ln = → = , =
( − 1) ( − 1)
Trở lại biến x, y ban đầu:
( − 2 ) = ( − − 1)
2.3. Phương trình tuyến tính cấp 1
• Dạng tổng quát của phương trình tuyến tính cấp 1:
+ . = (1)
trong đó: , ( ) là các hàm liên tục cho trước.
 Nếu ( ) ≠ 0 thì (1) là PTVP tuyến tính cấp 1 không

thuần nhất.
 Nếu = 0, ∀ thì (1) là PTVP tuyến tính cấp 1 thuần
nhất (tương ứng).
 Nếu , = , thì (1) là PTVP tuyến tính cấp
1 hệ số hằng số (otonom).
 Cách giải phương trình:
+ . = (1)
Nhân hai vế phương trình (1) với: e
 p ( x ) dx
y  e  p ( x ) dx
 p ( x)  y  e  p ( x ) dx
 q ( x)  e  p ( x ) dx

  y  e    q ( x)  e  p ( x ) dx
p ( x ) dx

 
 y e  p ( x ) dx
 C   q( x)  e  p ( x ) dx
dx
ye 
 p ( x ) dx C  q ( x)  e  p ( x ) dx dx  Nghiệm tổng quát
  
Chú ý: Một số PTVP cấp 1 nếu xem = ( ) là nghiệm
phải tìm thì không phải là pt tuyến tính.
Nhưng nếu xem = ( ) thì ta sẽ có pt tuyến tính:
+ . = .
Khi đó nghiệm tổng quát có dạng:
∫ ∫
= + . ,
= .
dy y
 0
dx x
Có: 1 1
y ' y  0  p  x   
x x
1
 p  x  dx    x dx   ln x
  p x dx ln x
y  C1e  y  C1e  y  C1 x
Hay y  Cx
dy
 y  2e x
dx
x
y ' y  2e  p  x   1   p  x  dx  x
ye  C  q x e  p x dx dx 
 p  x dx
    
y  e  x C   2e x e x dx   e  x C   e 2 x d  2 x  
   
y  e  x  C  e 2 x   y  e x  Ce  x
• Ví dụ1. Giải phương trình
e y dx   xe y  1 dy  0
• Nếu xem y là hàm phải tìm theo biến số x thì pt:

−1 + =0
 Đây không phải là phương trình tuyến tính cấp 1.
• Nếu xem x là hàm phải tìm theo biến y thì phương trình:
1
+ =
 Đây là một phương trình tuyến tính cấp 1 đối với hàm
x(y)
• Ví dụ1. Giải phương trình
e y dx   xe y  1 dy  0
Giải phương trình:

1
+ =
Nghiệm của phương trình:

 dy  1  dy 
xe C   e y e dy 
 x  e  y C  y   x  Ce  y  ye  y
• Ví dụ2: Tìm nghiệm của phương trình vi phân sau đi qua
điểm (0, 4):
+3 =
Ta có = 3 nên ∫ = .
Nghiệm tổng quát có dạng:
= / + /
/
1 /
1 /
= + = +
3 3
• Ví dụ2: Tìm nghiệm của phương trình vi phân sau đi qua
điểm (0, 4):
+3 =
Thay: = 0, = 4 vào đẳng thức trên ta có = 11/3.

Do đó nghiệm riêng cần tìm là:
1 11 /
= +
3 3
2.4 Phương trình Bernoulli
• Dạng tổng quát của phương trình:
+ . = . (2)
trong đó:
, ( ) là các hàm liên tục cho trước, ∈ .
 Nếu = 0 hoặc = 1 thì (2) là PTVP tuyến tính cấp 1.

 Nếu ≠ 0, ≠ 1:
Ta thấy = 0 là 1 nghiệm của (2).
( ) ≠ 0: chia cả 2 vế của (2) cho ta có:
. + . = ( )
Đặt :
= → = 1− . . ′
Khi đó ta có PTVP tuyến tính cấp 1 đối với biến :
+ 1− . . = 1− .
• Ví dụ. Giải phương trình:
2 5 2 2/3

y  9 x y  3( x  x ) y , y (0)  1
Phương trình Bernoulli với α = 2/3

/
1 / ′
= = ⇒ =
3
/
Chia 2 vế phương trình cho ta được phương trình:
/ −9 =3 +
Hay:
3 ′−9 =3 +
′−3 = +
2 5 2 2/3

y  9 x y  3( x  x ) y , y (0)  1
2 2 3
p  x   3 x  3 x dx   x
  3 x dx 
 2
3
ze C    x 5  x 2  e  x dx 
 
 1  x3 

x3
z  e C    x  1 d e 
3
3

 
3
3  1 3 1 3  3 x 2
z  e C   x  1 e  e   Ce  
x 3 x x x
 3 3  3 3
3
1/3 x x 2 3
 y  Ce  
3 3
Điều kiện đầu: y(0) = 1, suy ra C = 5/3.
Nghiệm bài toán Cauchy:
3
1/3 5 x x 2
3
y  e  
3 3 3
• Ví dụ. Giải phương trình: −4 = .
Đây là pt Bernoulli với = 1/2 và = 0 là 1 nghiệm

riêng của pt đã cho.
Giả sử ≠ 0, chia cả 2 vế cho / ta được:
/
4
− = .
/ /
Đặt: = → = ′.
Pt đã cho trở thành ptvp tuyến tính cấp 1 đối với biến :
2
− = .
2
Giải phương trình này ta tìm được nghiệm:
1
= ln + .
2
Do đó pt đã cho có nghiệm tổng quát:
1
= ln +
2
và nghiệm = 0.
• Ví dụ. Giải phương trình: + = .
Đây là pt Bernoulli với = 3 và = 0 là 1 nghiệm riêng

của pt đã cho. Giả sử ≠ 0, chia cả 2 vế cho ta được:
+ = .
Đặt: = → = −2 ′. Khi đó pt đã cho trở thành
ptvp tuyến tính cấp 1 đối với biến :
− 2 = −2 .
Do đó nghiệm tổng quát có dạng: = + + 1.
Đổi lại biến ta có tích phân tổng quát:
+ + 1 = 1, = .
2.5. Phương trình VP toàn phần (hoàn chỉnh)
 Dạng tổng quát của phương trình:
, + , =0 (3)
trong đó , , ( , ) là các hàm liên tục cùng với

các đạo hàm riêng cấp 1, và
 Định lý.
PTVP hoàn chỉnh luôn ∃ ( , ) sao cho:
= , + , .
Hay:
= , , = ( , )
Khi đó tích phân tổng quát của PTVP hoàn chỉnh có dạng:
, = .
• Nghiệm có thể xác định theo công thức:
x y
F  x, y    P  x, y  dx   Q  x0 , y  dy
x0 y0
x y
 x0 , y0   D
F  x, y    P  x, y0  dx   Q  x, y  dy
x0 y0
+ + + =0
Ta có: , = + và , = + nên:
= =2
Do đó đây là ptvp hoàn chỉnh, nên tồn tại hàm ( , ) sao

cho:
= , , = , .
Từ phương trình: = , = + .
Suy ra:
1 1
, = + + → = +
4 2
mà:
= , = +
do đó: = → = .
Vậy ta có:
1 1 1
, = + + .
4 2 4
Do đó tích phân tổng quát của phương trình đã cho là:
1 1 1
+ + = .
4 2 4
Hay
+ = , ≥ 0.
3 1+ − 2 − =0
Ta có: , =3 1+ và , = −(2 − ).
Nên
3
= = .
Do đó đây là ptvp hoàn chỉnh với hàm , có dạng:
, = 3 + −(2 − )
= − +1+ .
Vậy tích phân tổng quát của pt là:
− +1+ =
Bài tập
• Bài 1. Giải các phương trình sau
1. xydx   x  1 dy  0
2. y 2  1dx  xydy
2 2
3. 2 x yy ' y  2
4. y ' xy 2  2 xy
5.  
x 2
 1 y ' 2 xy 2
 0, y  0   1
6. x 1  y  dx  y 1  x  dy  0, y 1  1
2 2
x y
7. y ' 
x  2y
Bài tập
8. 2 x 3 y '  y  2 x 2  y 2 
9.  x  2 y  dx  xdy  0
10. x  x  2 y  dx   x 2  y 2  dy  0
11.  2 x  2 y  1 dx   x  y  1 dy  0
12. 1  x  y  dy  1  3 x  3 y  dx
13. y ' 2 xy  2 x3 y 3
14. y ' y  xy 2
Bài tập
dy y
15.    xy 2
dx x
dy
16. 2 xy  y 2  x  0
dx
17.  x  y  dx   x  2 y  dy  0
18.  x 2  y 2  2 x  dx  2 xydy  0
19.  x3  2 xy 2  2  dx   3 x 2 y  y 2  dy  0
20.  2 x  y  1 dx   2 y  x  1 dy  0

Tuan 12 - 13

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tuan 12 - 13

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN

1) Một số khái niệm cơ bản về phương trình vi phân.

Hàm phải tìm là hàm Hàm phải tìm là hàm

1) xdy  y 2 dx  0 PTVP thường cấp 1

• Ta có: xdx  ydy  0  xdx   ydy

Nếu = 0 tại = , thì = là 1 nghiệm của PTVP.

- Phương trình biến số phân ly

Pt (10) trở thành: dz  2  z  dz  dx

Đường cong tích phân

trong đó: , ( ) là các hàm liên tục cho trước.

 Nếu ( ) ≠ 0 thì (1) là PTVP tuyến tính cấp 1 không

• Nếu xem y là hàm phải tìm theo biến số x thì pt:

Giải phương trình:

Thay: = 0, = 4 vào đẳng thức trên ta có = 11/3.

 Nếu = 0 hoặc = 1 thì (2) là PTVP tuyến tính cấp 1.

Phương trình Bernoulli với α = 2/3

Đây là pt Bernoulli với = 1/2 và = 0 là 1 nghiệm

Đây là pt Bernoulli với = 3 và = 0 là 1 nghiệm riêng

trong đó , , ( , ) là các hàm liên tục cùng với

Do đó đây là ptvp hoàn chỉnh, nên tồn tại hàm ( , ) sao

You might also like