κυκλοφορεί
εξαµηνιαίο περιοδικό ψυχανάλυσης
oedipus biannual psychoanalytic review
15
Έτος Η’, τεύχος 15, Μάιος 2016
Εκδότες: Ιωάννης Βαρτζόπουλος, Νίκος Λαµνίδης
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ με τον Βασίλη Καψαμπέλη
Η ΑΝΑΛΥΤΡΙΑ ΣΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ
Ευανθία Κωνσταντάκη: Η Περίπτωση της Ιωάννας
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ
Χρήστος Ζερβής: Η Εφηβεία ως Έμφυλη Επαναθεμελίωση
του Υποκειμένου και οι Κίνδυνοι του Ψυχικού Κενού
Δημήτρης Αναστασόπουλος, Ευγενία Σουμάκη,
Δημήτρης Αναγνωστόπουλος: Η Μυθολογία Της Εφηβείας
ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΑ
Βασιλική Βασιλοπούλου: Ξορκίζοντας τον Θάνατο…:
Ψυχοδυναμική Κατανόηση της Δερματοστιξίας
Βασίλης Δημόπουλος: Η Αμφισεξουαλικότητα στην Εφηβεία
Κώστας Νασίκας: Αυτοτραυματισμοί: Εν-γραφές χωρίς Αναγνώστη
Μιχάλης Πέτρου: Το ενδιάμεσο και η δοκιμασία
Σάββας Σαββόπουλος: Εφηβεία και Ανεπάρκεια
στην Διαδικασία Ψυχικοποίησης
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ
Κατερίνα Μαγγανά: Προσφυγική κρίση: Πολλαπλές Απώλειες
& Δύσκολες Διεργασίες Πένθους
Παναγιώτης Παπαδόπουλος: Βία και Δίκαιο.
Σκέψεις για μια Κριτική του Λαϊκισμού στον Φρόιντ
Λευτέρης Πετρόπουλος: Πεπρωμένα της μητρικής μορφής
στον δυτικό πολιτισμό
Μαρίνος Πουργούρης: Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα στο «Λουτρό»
Χριστίνα Μιχαλοπούλου: Ο Έφηβος του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ (Επιμέλεια Γρηγόρης Μανιαδάκης)
Γρηγόρης Βασλαματζής: Προς Αναζήτηση Προσώπου.
Σκέψεις για τον Birdman του Iñárritu
Ιωάννης Βαρτζόπουλος: Ο Εχθρός μου. Ένας εξουθενωτικός
ρεαλισμός, του Γιώργου Τσεμπερόπουλου
ΒΙΒΛΙΑ (Επιμέλεια Κώστας Ζερβός)
Γρηγόρης Μανιαδάκης: The Cut and the Building of Psychoanalysis,
Volume 1: Sigmund Freud and Emma Eckstein του Carlo Bonomi
Ιωάννης Βαρτζόπουλος: Ναρκισσισμός και Ψυχικά Φαινόμενα
στην Εφηβεία. Συλλογικό Έργο. Δημήτρης Αναστασόπουλος,
Αλεξάνδρα Ζαχαριά, Μάτα Ματσουκά (Επιμ.)
Βάσω Βασιλοπούλου: Οι ψυχοσεξουαλικές αλλαγές στην
εφηβεία, των Χριστίνα Μιχαλοπούλου και Γιώργου Κίσσας
Χριστίνα Μιχαλοπούλου: Under the Skin της Alessandra
Η επιλογή του θέματος της «Εφηβείας» οφειλόταν στο
θεμελιώδη ρόλο της αναπτυξιακής αυτής περιόδου στην
ανθρώπινη εξέλιξη, στην εκρηκτική αναδιαπραγμάτευ-
ση της πρώιμης παιδικής σεξουαλικότητας που θα οδη-
γήσει στη σταθεροποίηση της ταυτότητας φύλου και
στην ανάληψη ενήλικου ρόλου στο κοινωνικό πεδίο.
Το σώμα έχει έναν καθοριστικό ρόλο εφόσον οι αλλαγές
που παρατηρούνται σε αυτό ωθούν και διαμορφώνουν
τις εξελίξεις. Η μετάβαση από τη σχετική σωματική
αδράνεια της λανθάνουσας περιόδου στις ραγδαίες σω-
ματικές αλλαγές της εφηβείας δημιουργούν ένα εκρη-
κτικά ρευστό τοπίο. Οι φυσιολογικές εκδηλώσεις της
περιόδου αυτής αλληλοεπικαλύπτονται συχνά με τις
ψυχοπαθολογικές θέτοντας δυσεπίλυτα διαγνωστικά και
θεραπευτικά ερωτήματα. Η ψυχαναλυτική προσέγγιση
της εφηβικής περιόδου αντιμετωπίζει ιδιαίτερα θέματα
θεωρίας και τεχνικής εφόσον μια εκδήλωση με σαφές
ψυχοπαθολογικό βάρος στην ενήλικη περίοδο ενδεχο-
μένως θα είχε ένα μεταβατικό χαρακτήρα στην εφηβεία.
Από το σημείωμα των εκδοτών
International Scientific Board
Salman Akhtar, Werner Bohleber, Olivier Bonard,
Alain Gibeault, Nikos Gougoulis, Peter Fonagy,
Charles Hanly, David Tuckett, Vassilis Kapsambelis,
Otto Kernberg, Stavros Mentzos (†), Ilse Grubrich Simitis
Συντακτική Επιτροπή
Γιάννης Βαρτζόπουλος, Κώστας Ζερβός,
Νίκος Κεράνης, Νίκος Λαμνίδης, Γρηγόρης Μανιαδάκης,
Παναγιώτης Παπαδόπουλος, Έλενα Παπαθανασοπούλου,
Αρετή Σπυροπούλου, Γιώργος Σταθόπουλος,
Χρήστος Χομπάς
Ελληνική Επιστημονική Επιτροπή
Μαρίλια Αϊζενστάιν-Αβέρωφ, Αθανάσιος Αλεξανδρίδης,
Γρηγόρης Βασλαματζής, Βασίλης Δημόπουλος,
Χρήστος Ζερβής, Ιωάννα Ιεροδιακόνου-Μπένου,
Ιωάννης Κόντος, Νικόλαος Κουρέτας, Σταυρούλα Μπεράτη,
Στέλιος Στυλιανίδης, Νικόλαος Τζαβάρας,
Δημήτρης Τζάκσον, Πέτρος Χαρτοκόλλης (†)
ISSN 1791-8472 I Ξενοκράτους 48, 106 76 Αθήνα
T : 210 7231271, F : 210 7254629
I Τιμή: € 25
E : info@potamos.com.gr
Ετήσια συνδρομή: € 40
I www.potamos.com.gr

Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα στο «Λουτρό»
Τα Μηχανάκια του Μένη Κουμανταρέα,
1η έκδοση 1962, Αθήνα: Φέξης, σ. 256
Περίληψη
Το άρθρο εξετάζει μια περίπτωση
ανεπίλυτου οιδιπόδειου συμπλέγμα-
τος, όπως παρουσιάζεται στο διήγημα
του Μένη Κουμανταρέα «Το Λουτρό»,
από τη συλλογή Τα μηχανάκια (1962).
Σε συνάρτηση με τη θεωρία του οιδι-
πόδειου συμπλέγματος, η οποία δι-
ασυνδέεται άμεσα με την έννοια του
«πολιτισμού» στον Freud, η συζήτηση
επικεντρώνεται στην σχέση του κε-
ντρικού χαρακτήρα με τους γονείς του
και ιδιαίτερα στην παθολογική αλλη-
λεξάρτηση μεταξύ μητέρας και γιου.
Το ανεπίλυτο οιδιπόδειο σύμπλεγμα,
όπως προβάλλεται στο διήγημα, φαί-
νεται να καθορίζει την εμπειρία του νε-
Ο Μαρίνος Πουργούρης (marinos.
pourgouris@gmail.com) είναι Επίκουρος Καθη-
γητής στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνι-
κών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, με
ειδίκευση στη θεωρία της λογοτεχνίας. Δίδαξε
επί σειρά ετών στα Πανεπιστήμια Brown και
Rutgers των Η.Π.Α. Το ερευνητικό και διδα-
κτικό του έργο ασχολείται με την ψυχαναλυ-
τική κριτική, την μετα-αποικιακή θεωρία, τον
μεταμοντερνισμό και την μαρξιστική κριτική.
Μαρίνος Πουργούρης
Abstract
Τhe article examines the case of
an unresolved Oedipus com-
plex as presented in Menis Kou-
mantareas’s short story, ‘The
Bath,’ from the collection Ta mi-
chanákia (1962). In conjunction
with the theory of the Oedipus
complex, which is closely linked
to the concept of ‘civilization’ in
Freud, the discussion centers on
the main character’s relationship
with his parents and, more specif-
ically, on the pathological inter-
dependence between mother and
son. The unresolved Oedipus
complex, as presented in the sto-
ry, seems to determine the young
man’s experience in the army and
lead to his complete failure vis-à-
vis the impositions of social in-
stitutions. Finally, one of Kou-
mantareas’s best known works,
Koula (1978), is examined as an
example of the transference of the
Oedipal problematic to the rela-
ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 215
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

tionship of a young student with αρού άντρα στον στρατό και να οδη-
a middle-aged woman. γεί στην ολοκληρωτική αποτυχία του
απέναντι στις επιβολές των κοινωνι-
Keywords: Menis Koumantar- κών θεσμών. Τέλος, συνεξετάζεται ένα
eas, Sigmund Freud, puberty, από τα πιο γνωστά έργα του Κουμα-
Oedipus complex, incest barrier, νταρέα, Η κυρία Κούλα (1978), ως πα-
economy, repetition. ράδειγμα μεταβίβασης της οιδιπόδειας
προβληματικής στη σχέση ενός νεα-
ρού φοιτητή με μια μεσήλικη γυναίκα.
Λέξεις-κλειδιά: Μένης Κουμανταρέας, Sigmund Freud, εφηβεία, οιδιπόδειο
σύμπλεγμα, αιμομικτικός φραγμός, πολιτισμός, οικονομία, επανάληψη.

Το «Λουτρό» συγκαταλέγεται στην πρωτόλεια συλλογή διηγημάτων του

Μένη Κουμανταρέα που δημοσιεύτηκε το 1962 υπό τον τίτλο Τα μηχανά-
κια. Πρόκειται για μια συλλογή τεσσάρων διηγημάτων, τα οποία εστιάζουν
σε στιγμές από τη ζωή δυσπροσάρμοστων νέων της δεκαετίας του 1950
στην Ελλάδα. Το κυρίαρχο μοτίβο της περιόδου αυτής [1962-1972], γρά-
φει ο Σπύρος Τσακνιάς αναφερόμενος στο πρώιμο έργο του Κουμανταρέα,
«είναι ο ανερμάτιστος και μοναχικός έφηβος, αντιμέτωπος ενός κόσμου
αδιάφορου, παγερού, σκληρού».1 Το θέμα του διηγήματος είναι η παθολο-
γική σχέση μιας μητέρας με τον γιο της και η παρουσία ενός άβουλου και
απομακρυσμένου πατέρα. Είναι, δηλαδή, μια χαρακτηριστική λογοτεχνι-
κή απόδοση του ανεπίλυτου οιδιπόδειου συμπλέγματος: η υπέρμετρη αγά-
πη της μητέρας για τον γιο και η αδιαφορία του πατέρα οδηγούν τον νέο
στην απόγνωση και στην απομόνωση, και καταλήγουν στη βίαιη αποκοπή
των δεσμών που συντηρούσε η οιδιπόδεια σχέση. Οι διαπροσωπικές σχέ-
σεις, και ιδιαίτερα η σημασία των οικογενειακών δεσμών στη σύσταση της
ταυτότητας ενός νέου, είναι ένα από τα πιο έκδηλα θέματα στο έργο του
Μένη Κουμανταρέα. Όπως επισημαίνει η Τιτίκα Δημητρούλια, η αισθη-
τική του Κουμανταρέα είναι «οργανικά συνδεδεμένη με την εφηβεία…»:2
Οι έφηβοι του Κουμανταρέα βιώνουν δύσκολα, λόγω της περιρρέουσας
ατμόσφαιρας και της κοινωνικής συγκυρίας, μια εξ ορισμού ρευστή και
δυσχερή περίοδο του βίου:… είναι όλοι τους νέοι άνθρωποι στριμωγμέ-
νοι, χωρίς διέξοδο, περιθωριακοί, λόγω ηλικίας καταρχάς, και δευτερευ-
όντως λόγω των κοινωνικών συνθηκών, μέσα σε έναν «υπόδικο» κόσμο.3

1. Σπύρος Τσακνιάς, «Το σημείο Καμπής στην πεζογραφία του Μένη Κουμανταρέα»,
Η λέξη 54 (1986): 513.
2. Τιτίκα Δημητρούλια, «Για μια αισθητική της εφηβείας», Περιοδικό Κ 8 (2005): 6
3. Ο.π., 7

216 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

Ο έφηβος του «Λουτρού», ο εικοσάχρονος Χαράλαμπος, είναι ηλικιακά με-

γαλύτερος από τον τυπικό έφηβο, όμως η απομόνωσή του σ’ ένα αγρόκτη-
μα, μαζί με τους γονείς του, και οι καταπιεστικές συνθήκες τις ζωής του,
συμβάλουν στην ψυχική ανωριμότητά του. Το διήγημα αρχίζει με την προ-
ετοιμασία του νέου να καταταγεί στον στρατό. Η μητέρα παρουσιάζεται ως
μια επιβλητική φιγούρα που ενορχηστρώνει και κατευθύνει τις προετοιμα-
σίες για την αποχώρηση του Χαράλαμπου ενώ, αντιθέτως, ο πατέρας κάθε-
ται απόμερα διαβάζοντας εφημερίδα.4 Ο νέος φαίνεται να αντιλαμβάνεται
την αγάπη και τη φροντίδα που εισπράττει από τη μητέρα ως εμπόδιο στην
ενηλικίωσή του και βλέπει τη στράτευση ως τη μόνη διέξοδο από τα δεσμά
της μητρικής αγάπης: «Χρόνια τώρα ο Χαράλαμπος είχε μάθει να σκύβει το
κεφάλι μπροστά της, λατρεύοντάς την σαν Παναγιά. Σήμερα, στα είκοσί του
χρόνια, το μόνο που του έμεινε ήταν να πετάξει ένα ανάθεμα και να φύγει».5
Η μόνη επαφή της μητέρας με τον γιο, μετά την αποχώρηση του Χαράλα-
μπου για το Κέντρο Εκπαιδεύσεως Νεοσυλλέκτων Σύρου, είναι τα γράμμα-
τα που στέλνει σποραδικά ο νέος: τα διαβάζει επανειλημμένως, τα χαϊδεύ-
ει και τα φυλάει δίπλα στο προσκέφαλό της, μέσα σ’ ένα συρτάρι, μαζί με
«τα μωρουδίστικα, κάτω από τα γαλάζια ζιπουνάκια, ανάμεσα στα σοσόνια,
στις σαλιάρες, στις κουδουνίστρες, στα κοντά βρακάκια του Χαράλαμπου».6
Μετά από κάποιο διάστημα ο νέος επιστρέφει στο σπίτι με σαρανταοκτά-
ωρη άδεια. Σε αυτό το σημείο μαθαίνουμε για την παταγώδη αποτυχία της
απομάκρυνσής του από τη μητρική εστία: δεν κατάφερε να προσαρμοστεί
στον στρατό, έδειξε ανήμπορος να εκτελέσει τις στρατιωτικές ασκήσεις, κό-
ντεψε να σκοτώσει τους συναδέλφους του στις ασκήσεις σκοποβολής, και
διεπίστωσε ότι είναι σεξουαλικά ανίκανος. Αυτό το τραυματικό βίωμα τον
οδήγησε στην παλινδρόμηση και στην αποστολή γραμμάτων στην μητέρα
στα οποία εκφράζει την αφοσίωσή του σε αυτήν και τη δυσφορία του με
τον στρατό. Κατά την επιστροφή του έρχεται ξανά αντιμέτωπος με την κα-
ταπιεστική φροντίδα της μητέρας του. Παρά τις συμβουλές της, πριν από
την αποχώρησή του, έχει αρχίσει το κάπνισμα˙ αυτή η συνήθεια, όπως θα
δούμε στη συνέχεια, εκλαμβάνεται ως και η μόνη προσπάθεια αντίστασης
προς τη μητέρα. Το τέλος του διηγήματος αποτελεί τη δραματική κορύ-
φωση των συμπτωμάτων της παθολογικής οικογενειακής σχέσης. Η μητέ-
ρα ετοιμάζει νερό για να κάνει μπάνιο ο νέος. Ο νέος μπαίνει στο λουτρό
και η μητέρα, πίσω από την κουρτίνα, επιμένει να τον φροντίζει («…τον
ρωτά αν το νερό ήταν ζεστό για κρύο, αν ήθελε τη μεγάλη χνουδωτή πε-

4. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης, ακόμα και
όταν αλλάζει ο αφηγηματικός χρόνος, ο πατέρας δεν μετακινείται από τη θέση του.
5. Μένης Κουμανταρέας, Τα μηχανάκια, 12η έκδοση, (Αθήνα: Κέδρος, 1999), 60
6. Ο.π., 64-65

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 217
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

τσέτα για τη μικρή, την υφαντή»).7 Ο Χαράλαμπος ζητά επανειλημμένως

από τη μητέρα του να φύγει αλλά εκείνη παραμένει πεισματικά στο μπάνιο
και αποφασίζει ότι το νερό δεν είναι αρκετό και ότι πρέπει να του δώσει κι
άλλο για να ξεπλυθεί. Όταν τραβάει την κουρτίνα βλέπει άφωνη το γυμνό
σώμα του γιου της· συγχύζεται, φωνάζει, μπλέκεται στη κουρτίνα και πέ-
φτει πάνω στον Χαράλαμπο. Τρέχει να φύγει από το μπάνιο αλλά ο Χαρά-
λαμπος την ακολουθεί: «…κι όπως σύγκορμη σπαρταρούσε στα χέρια του,
ανοίγοντας διάπλατη την πόρτα της κάμαρής του, την πέταξε πάνω στο
κρεβάτι κι ύστερα βγήκε κλείνοντας πίσω του την πόρτα και βάζοντας το
κλειδί στην τσέπη».8 Εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια του περιστατικού, ο
πατέρας του κοιμάται «τυλιγμένος με τις εφημερίδες του».9
Διαβάζοντας την αρχή του διηγήματος του Κουμανταρέα, αξίζει να θυμηθού-
με τον Οιδίπους Τύραννο του Σοφοκλή που ξεκινά με την περίφημη περιγρα-
φή του λοιμού που ξέσπασε στη Θήβα –οι καρποί της γης μαραίνονται πριν
μεστώσουν, κοπάδια βοδιών ψοφούν, οι γυναίκες γεννούν πεθαμένα μωρά–
αιτία του οποίου είναι φυσικά ο ίδιος ο βασιλιάς Οιδίποδας. Παρόμοια, στο
διήγημα του Κουμανταρέα, η αναγωγή της παθολογίας στο συμβολικό/συλ-
λογικό επίπεδο επιτυγχάνεται, στην αρχή του έργου, αφενός μέσα από την
περιγραφή της αφόρητης καλοκαιρινής ζέστης και αφετέρου μέσα από την
επιλογή λέξεων, ιδιαίτερα ρημάτων, που υπογραμμίζουν την ένταση, τη βία
και τη σεξουαλική διέγερση. Όπως και στο έργο του Σοφοκλή, η περιγρα-
φή του τοπίου, των φυσικών στοιχείων και των αντικειμένων αντικατοπτρίζει
την εσωτερική ψυχική κατάσταση των κεντρικών προσώπων του διηγήματος:
Η ζέστη άρχισε να βιδώνεται γύρω στο σπίτι. Τα παράθυρα, κουφωμέ-
να, βύζαιναν φως κι οι πόρτες όρθιες, ροχάλιζαν από τις χαραμάδες. Το
χτήμα ολάκαιρο άχνιζε σαν ατμόλουτρο.
Ο Χαράλαμπος σταμάτησε με τη βούρτσα των δοντιών στο στόμα.
Ένα χέρι του την άρπαξε, μαζί και το σωληνάριο με την οδοντόκρεμα.
Πήγε να διαμαρτυρηθεί, να εξηγήσει πως εκεί που πήγαινε τέτοιες πο-
λυτέλειες δε χωρούσαν. Μα ο αφρός του φίμωνε το στόμα. Τα συρτάρια
στο δωμάτιό του λαχάνιαζαν με τις γλώσσες τους πεταγμένες έξω. Η βαλί-
τσα του κατάπινε ρούχα, βούρτσες, ψαλιδάκια, κρεμάστρες, παπούτσια.
Η μάνα γύριζε ολόγυρα ψάχνοντας και πάντα έβρισκε κάτι να ταΐσει το
πεινασμένο θηρίο. Ο ιδρώτας κυλούσε πάνω της σωστή μαργαριταροπη-
γή· ώσπου να στάξει χάμω, ο διψασμένος αγέρας ορμούσε και τον έπινε.10

7. Ο.π.,74
8. Ο.π.,78
9. Ο.π.
10. Ο.π., 59. Η έμφαση είναι δική μου.

218 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

«Ο Χαράλαμπος», θα συνεχίσει ο αφηγητής, «η αιτία όλης της ταραχής,

έστεκε παράμερα αμίλητος και αμέτοχος». Η σημασία του Οιδιπόδειου συ-
μπλέγματος στη σχέση μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου, του προ-
σωπικού και του συλλογικού, του Οιδίποδα και της Πόλης, είναι μία από
τις βασικές θέσεις της φροϋδικής θεωρίας, βάσει της οποίας η απώθηση
που προϋποθέτει το ξεπέρασμα του οιδιπόδειου, ταυτίζεται με την εξέλιξη
του ίδιου του ανθρώπινου πολιτισμού και της ηθικής. Ο Freud αναπτύσ-
σει εκτενώς αυτή τη σχέση μεταξύ Οιδιπόδειου και Πολιτισμού σε πολ-
λά από τα δοκίμιά του και κυρίως σε δύο από τα πιο γνωστά του έργα, το
Τοτέμ και Ταμπού και το Πολιτισμός πηγή δυστυχίας. Στο δοκίμιο «Το οι-
κονομικό πρόβλημα του μαζοχισμού» θα εξηγήσει ότι η αναγκαία αποσε-
ξουαλικοποίηση των λιβιδικών ενορμήσεων από τους γονείς, είναι καθο-
ριστικής σημασίας στις μετέπειτα σχέσεις μας με δασκάλους, με πρόσωπα
εξουσίας, με τα πρότυπά μας, με τους ήρωες μιας κοινότητας κοκ.11 Από
αυτή την άποψη, το φροϋδικό μοντέλο της ψυχής που συνοψίζεται στο
τρίπτυχο Εκείνο-Εγώ-Υπερεγώ (Ιd-Ego-Superego), αποτελεί το συστατι-
κό δομικό στοιχείο όχι μόνο σε σχέση με την προσωπική ζωή του ατόμου
αλλά και με την υγιή εξέλιξη του πολιτισμού. Η εσωτερίκευση του Νόμου
είναι η προϋπόθεση για την καταστολή των ενορμήσεων και την ένταξη
μας στο κοινωνικό σύνολο.
Στην περίπτωση του Χαράλαμπου η διαδικασία της αποσεξουαλικοποίη-
σης των λιβιδικών ενορμήσεων δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Η πολυπόθητη
απόδραση μέσα από τη στράτευση θα οδηγήσει μάλιστα στην παλινδρό-
μηση: η μετάβασή του από το οικείο μητριαρχικό περιβάλλον του σπιτιού
στο ανοίκειο πατριαρχικό περιβάλλον του στρατού, θα τον οδηγήσει πίσω
στην αναζήτηση της μητρικής στοργής. Όταν πια επιστρέφει στο σπίτι
του, η μητέρα του θα τον ρωτήσει χαρακτηριστικά––και εδώ είναι προφα-
νής η διάθεση του συγγραφέα να παίξει με τα σεξουαλικά υπονοούμενα
που χαρακτηρίζουν τόσο τη σχέση μητέρας-γιου όσο και την ανικανότη-
τα ως απόρροια αυτής της σχέσης– «τι έκανες πουλί μου στο στρατό, πες
μου κι εμένα…Πολέμησες γενναία;»:
Πώς να της εξηγήσει πως οι ασκήσεις γίνονταν με άδεια τουφέκια, σε
πεδία μάχης που, μόλις βραδιάσει, φαντάροι και αξιωματικοί ξαπλώ-
νουν πίσω απ’ τους θάμνους τις πόρνες του νησιού; «Πήρες κανένα
παράσημο γιε μου;» Παράσημα λέγανε στο στρατό τη βλεννόρροια…
Πώς να της δώσει να καταλάβει πως [δεν μπόρεσε] να πετύχει το στό-
χο που μαύρος και κόκκινος περίμενε να γίνει κόσκινο. Οι σφαίρες του
είχαν τρέξει δεξιά κι αριστερά, σκορπίζοντας τον πανικό. Σύσσωμη η

11. Sigmund Freud, Εισαγωγή στο ναρκισσισμό. Φετιχισμός. Το οικονομικό πρόβλημα

του μαζοχισμού, μετάφραση: Νίκη Μυλωνά, (Αθήνα: Νίκας/Ελληνική Παιδεία, 2012).

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 219
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

διμοιρία είχε πέσει πρυμνηδόν κι ο εκπαιδευτής με τις φλέβες του λαι-

μού του φουσκωμένες, έλεγε και ξανάλεγε: «Ανίκανε… χαμένε…».12
Στο διήγημα, η συσχέτιση μεταξύ του ανεπίλυτου οιδιπόδειου συμπλέγμα-
τος και της κυριολεκτικής και μεταφορικής ανικανότητας του Χαράλαμπου
είναι έκδηλη. Καθηλωμένος από τις επιταγές του πατριαρχικού (στρατιω-
τικού) νόμου, ο Χαράλαμπος αδυνατεί να κατανοήσει τις σεξουαλικές πα-
ρορμήσεις των υπολοίπων στρατιωτών και βρίσκει διέξοδο στην αποστολή
γραμμάτων στη μητέρα του τα οποία είναι διάχυτα από παιδική αφέλεια:
«…σε πεθύμησα μανούλα… (Μ)ου φαίνεται παράξενο όλοι να μιλούν για
αρραβωνιαστικιές και φιλενάδες. Κανείς εδώ δε μιλά για τη μάνα του».13
Οι απέλπιδες προσπάθειές του να στραφεί προς άλλα ερωτικά αντικείμε-
να, καταλήγουν πάντα σε αποτυχία γιατί «απ’ όπου κι αν γυρνούσε, ο κα-
θρέφτης έδειχνε το ίδιο πρόσωπο, φάτσα, πλάγια, όρθιο, αναποδογυρι-
σμένο. Ήταν το πρόσωπο της μάνας του».14
Με τον ίδιο τρόπο που, στην αρχή του διηγήματος, τα φυσικά στοιχεία και
τα αντικείμενα παρουσιάζονται ως φορείς ψυχικού νοήματος, η συστημα-
τική παρουσία κάποιων αντικειμένων στο διήγημα συσσωρεύει την έντα-
ση του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Στο «Λουτρό», το κατεξοχήν αντικεί-
μενο που αντικατοπτρίζει την επιθυμία της μητέρας είναι οι φωτογραφίες
του Χαράλαμπου:
… τοποθετημένες πάνω στα ράφια, βαλμένες στη σειρά και κατά ημε-
ρομηνία… «Ο Χαράλαμπος στην κούνια του», «ο Χαράλαμπος ενός
έτους», «τα πρώτα βήματα του Χαράλαμπου», «ο Χαράλαμπος στο λου-
τρό»… «Ο Χαράλαμπος έξι χρονών, «ο Χαράλαμπος στο χτήμα», «ο
Χαράλαμπος με τον πατέρα του», «ο Χαράλαμπος με τη μάνα του», και
κάθε φορά στα κατάβαθά της χαιρόταν μυστικά που το παιδάκι κρα-
τούσε το χέρι του πατέρα κοιτάζοντας αλλού, την ίδια στιγμή που στη
διπλανή φωτογραφία κρατούσε το δικό της χέρι σφικτά-σφικτά κοιτά-
ζοντάς της στα μάτια.15
Ο Χαράλαμπος παραμένει εγκλωβισμένος σε μια παιδική ηλικία που κυρι-
ολεκτικά και συμβολικά επιβάλλει η μητέρα, διατηρώντας τις φωτογραφίες
«καθαρές και πάντα νέες».16 Ο ίδιος είχε «απαυδήσει να βλέπει τις φωτογρα-
φίες του αναρτημένες σαν σημαίες στους τοίχους, παραταγμένες σαν τάγμα

12. Κουμανταρέας, Τα μηχανάκια, 70

13. Ο.π., 71-72
14. Ο.π., 73
15. Ο.π., 64
16. Ο.π. Προφανώς, η στρατιωτική μεταφορά συνδέει εδώ την εμπειρία στο σπίτι με
την εμπειρία στο στρατό.

220 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

σε επιθεώρηση πάνω στα ράφια».17 Όταν πια, στο τέλος του διηγήματος,
η μητέρα αναγκάζεται να αντιμετωπίσει τις επιβολές της πραγματικότητας
βλέποντας τον γιο της γυμνό, οι στατικές αυτές εικόνες του Χαράλαμπου ως
παιδί θα αντικατασταθούν εμφατικά με τη διαπίστωση της απόστασης που
χωρίζει τη φαντασιακή αντίληψη του παρελθόντος με την πραγματικότητα
του παρόντος: «ο Χαράλαμπος πέντε, δέκα, δέκα-πέντε, ο Χαράλαμπος εί-
κοσι χρονών, και τα νούμερα την χτυπούσανε με σφυριά στο κεφάλι».18 Οι
φωτογραφίες, όπως και η φαντασιακή συντήρηση της οιδιπόδειας σχέσης,
θα πέσουν στο πάτωμα και θα θρυμματιστούν τη στιγμή που ο νέος κυνηγά
τη μητέρα του στο σπίτι. Με λακανικούς όρους, το γράμμα επιστρέφει εδώ,
θριαμβευτικά, στον προορισμό του: «…ο πομπός λαμβάνει από το δέκτη το
ίδιο του το μήνυμα υπό αντεστραμμένη μορφή».19 Στο πλαίσιο του διηγήμα-
τος, η μητέρα λαμβάνει από τον γιο το ίδιο της το μήνυμα υπό αντεστραμ-
μένη μορφή: η συμπεριφορά του γιου αποτελεί έμπρακτη επιβεβαίωση της
αιμομικτικής σχέσης που η ίδια συντηρούσε φαντασιακά για είκοσι χρόνια.
Οι φωτογραφίες, όπως και άλλα αντικείμενα στο διήγημα, αποκτούν, σ’
ένα πρώτο επίπεδο, τη σημασία νοηματοδοτικών φορέων ή προβολών ψυ-
χικών εντάσεων. Ταυτόχρονα όμως αποτελούν σχόλια στην αποτυχημένη
οριοθέτηση –την απουσία ή την αποτυχία δηλαδή του Νόμου– η οποία,
προφανώς, οδηγεί την κατάσταση στα άκρα. Η κουρτίνα του μπάνιου, που
αρχικά περιγράφεται ως «τείχος του νάυλον», το οποίο παραμερίζει η μάνα
για να φροντίσει το γιο της, γίνεται «ένα τεράστιο νούφαρο» το οποίο την
τυλίγει όταν πλέον προσπαθεί να ξεφύγει. Ο αμέτοχος πατέρας βρίσκεται
πάντα κρυμμένος πίσω από μια εφημερίδα. Σε κάποια στιγμή ανοίγει τρύ-
πες με μια καρφίτσα στην εφημερίδα για να ατενίζει τη θαλασσογραφία
στον τοίχο, αναπολώντας τα χρόνια που δούλευε στα καράβια. Μια από
τις πιο εμβληματικές στιγμές για τη σημασία που αποκτούν τα αντικείμε-
να στο διήγημα, είναι η περιγραφή του συναπαντήματος μεταξύ πατέρα
και γιου, όταν ο Χαράλαμπος επιστρέφει από τον στρατό:
Μα το άνοιγμα της πόρτας, ο γέρος έκρυψε την εφημερίδα πίσω από την
πλάτη του. Το παιδί ένιωσε ανακούφιση στα μάτια του πατέρα, κι ο γέ-
ρος βυθίστηκε στο γαλανό βλέμμα τ’ αγοριού σα μέσα σε κύμα. Κάθισαν ο
ένας απέναντι στον άλλο, μ’ ένα βάζο λουλούδια ανάμεσά τους. Για να μι-
λήσουν έσκυβαν μονόπαντα. Έπειτα, σιγά-σιγά ο γέρος έβγαλε την εφη-
μερίδα και την έβαλε πάλι ασπίδα μπροστά του.20

17. Ο.π., 70
18. Ο.π., 76
19. Jacques Lacan, Το σεμινάριο για το «Κλεμμένο γράμμα» (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη,
2009), 73.
20. Ο.π., 68

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 221
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

Η στιγμιαία ανακούφιση που νιώθει ο Χαράλαμπος αντικρίζοντας τον πα-

τέρα του, υποσκάπτεται εδώ από τη μεσολάβηση του βάζου –τοποθετημέ-
νο στο τραπέζι από η μητέρα– το οποίο δεν τους επιτρέπει να συνομιλούν
«ευθέως». Τόσο ο πατέρας όσο και ο γιος εμφανίζονται ανίκανοι ή άβουλοι
να παρέμβουν για να μετακινήσουν το βάζο. Αυτή η λοξή/μονόπαντη μα-
τιά που περιγράφει τη σχέση πατέρα-γιου, υπογραμμίζεται από την αρχή
του διηγήματος όταν ο πατέρας αποχαιρετά τον Χαράλαμπο: «Θα ‘λεγες
πως τον κοίταζε, μα η ματιά του τον τρυπούσε κι ερχόταν να πέσει πάνω
σε μια θαλασσογραφία κρεμασμένη στον τοίχο».21 Τα αντικείμενα μεσολα-
βούν, ως εξωτερικευμένα συμπτώματα, και παρεμποδίζουν την αναγνώρι-
ση της παθολογίας που χαρακτηρίζει την οικογενειακή σχέση.
Ο πατέρας είναι, στην ουσία, ανύπαρκτος: αμέτοχος, άβουλος, ανίκανος
να αντιδράσει απέναντι στην εξουσία της μητέρας. ΟΧαράλαμπος βρίσκε-
ται ενώπιον της πραγματοποίησης της οιδιπόδειας φαντασίωσης και δεν
φαίνεται να υπάρχει κανένα εμπόδιο μπροστά στην υλοποίησή της. Η κα-
τάληξη του διηγήματος ενισχύει τη διάχυτη αμφισημία, που διαπερνά όλη
την αφήγηση, μεταξύ φαντασίωσης και πραγματικότητας: ο Χαράλαμπος
κυνηγά τη μητέρα του, την προφταίνει έξω από το δωμάτιό του, της ξεσκί-
ζει το φουστάνι, την κοιτάει «σαν πεινασμένο σκυλί» και, όπως «σύγκορμη
σπαρταρούσε στα χέρια του», ανοίγει την πόρτα του δωματίου, την πετά-
ει στο κρεβάτι, «…κι ύστερα βγήκε κλείνοντας πίσω του την πόρτα…».22
Η χρήση του επιρρήματος «ύστερα» αφήνει ανοιχτή την ερμηνεία σε σχέ-
ση με την παραβίαση του αιμομικτικού φραγμού. Το άναμμα του τσιγάρου
στη συνέχεια από τον Χαράλαμπο, λειτουργεί ταυτόχρονα ως αντίσταση
και ως επιστέγασμα της ερωτικής πράξης (συμβολικής ή κυριολεκτικής).
Το θέμα του οιδιπόδειου συμπλέγματος είναι τόσο έκδηλο στο διήγημα που
η αφήγηση φαίνεται απλώς να ενισχύει ό,τι ήδη γνωρίζουμε για το οιδιπό-
δειο και για τη λογοτεχνική απόδοσή του. Θεωρώ ότι η πιο ουσιαστική συ-
νεισφορά του διηγήματος στις εκτενείς μελέτες που ασχολούνται με τη λο-
γοτεχνική απόδοση του οιδιπόδειου είναι, πρώτον, ο τρόπος με το οποίο
παρουσιάζονται τα αντικείμενα ως φορείς ψυχικού νοήματος. Με τον ίδιο
τρόπο που τα αντικείμενα στο ονειρικό περιεχόμενο συσσωρεύουν το συμ-
βολικό νόημα ψυχικών διεργασιών, έτσι κι εδώ λειτουργούν ως συμβολικοί
δέκτες του οιδιπόδειου συμπτώματος. Δεύτερον, το διήγημα μας υπενθυμί-
ζει τη σημασία των κοινωνικών δομών που παρουσιάζονται ως καταλύτες
στη έκβαση του οιδιπόδειου. Εξάλλου, η κρίση στο διήγημα, επέρχεται όταν
ο Χαράλαμπος αναγκάζεται –αυτό επιβάλλει η ηλικία του και ο Νόμος– να
καταταγεί στον Στρατό. Τρίτον, βλέπουμε στο διήγημα την παρουσίαση της

21. Ο.π., 60
22. Ο.π., 78

222 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

παθολογικής συμπεριφοράς ως αντίδραση ή αντίσταση στις απαιτήσεις της

οιδιπόδειας επιθυμίας. Και τα τρία θέματα συνδέονται, στην ψυχαναλυτική
θεωρία, με την περίοδο της εφηβείας και χρήζουν περαιτέρω διευκρίνησης.
Για τον Freud, μέχρι την περίοδο της σωματικής ανάπτυξης ενός νέου,
θα πρέπει να έχει ήδη εγερθεί ο αιμομικτικός φραγμός ούτως ώστε να
οδηγηθεί «το παιδί κατά την ωρίμανσή του στην εκλογή του σεξουαλικού
αντικειμένου».23 Η έγερση του φραγμού προϋποθέτει τη μεσολάβηση του
πατρικού Νόμου και, εν τέλει, τη σταδιακή μετατόπιση της επιλογής αντι-
κείμενου από τους γονείς σε άλλα άτομα. Είναι σημαντικό ότι η σημασία
που αποδίδει ο Freud σε αυτή τη διαδικασία είναι κεντρική σε σχέση με
την πολιτισμική λειτουργία του οιδιπόδειου συμπλέγματος:
Ο σεβασμός αυτού του φραγμού είναι προπάντων μια πολιτισμική απαίτη-
ση της κοινωνίας, η οποία πρέπει να αμυνθεί κατά της ανάλωσης των εν-
διαφερόντων από την οικογένεια, την οποία χρειάζεται για να απαρτίσει
υψηλότερες κοινωνικές ενότητες, και γι’ αυτό ασκεί με όλα τα μέσα επιρ-
ροή σε κάθε άτομο, ιδιαίτερα στον έφηβο, ώστε να χαλαρωθεί ο δεσμός με
την οικογένειά του, που στην παιδική ηλικία ήταν η μόνη προσδιοριστική
σχέση… (Μ)ε την υπέρβαση και απόρριψη αυτών των φανερά αιμομικτι-
κών φαντασιώσεων επιτελείται και ένα από τα σημαντικότερα αλλά και
οδυνηρότερα ψυχικά έργα της εφηβικής περιόδου, η απαλλαγή από την
αυθεντία των γονέων, με την οποία δημιουργείται η τόσο σπουδαία για
την πρόοδο του πολιτισμού αντίθεση της νέας γενιάς προς την παλαιά.24
Είναι προφανές ότι, στην περίπτωση του διηγήματος του Κουμανταρέα,
βρισκόμαστε ενώπιον μιας αποτυχημένης μετάβασης από την παιδική ηλι-
κία στην εφηβεία. Σε αυτό το πλαίσιο, κάποια αντικείμενα λειτουργούν,
όπως είδαμε, ως εξωτερικευμένα σύμβολα που συσσωρεύουν τις οιδιπόδει-
ες εντάσεις. Η κουρτίνα του μπάνιου, για παράδειγμα, λειτουργεί κυριολε-
κτικά ως αιμομικτικός φραγμός ανάμεσα στη μητέρα και τον γιο και ο παρα-
μερισμός της ισοδυναμεί, συμβολικά τουλάχιστον, με την παραβίασή του.
Στην περιγραφή του σώματος του Χαράλαμπου τη στιγμή που η μητέρα
παραμερίζει την κουρτίνα, είναι χαρακτηριστική η σημασία της σεξουα-
λικότητας και ο συμβολικός συσχετισμός της με φυσικά ή ζωικά στοιχεία.
Οι παρομοιώσεις του αφηγητή υπογραμμίζουν ακριβώς την αποτυχία της
ομαλής υπέρβασης του οιδιπόδειου συμπλέγματος και της παραμονής της
σχέσης μητέρας-γιου σε ένα πρωτόγονο (φυσικό/ζωικό) στάδιο:

23. Sigmund Freud, «Οι μετασχηματισμοί της ήβης» στο Ψυχανάλυση και εφηβεία:
κλινικά και θεωρητικά ορόσημα, επιμ. Γεράσιμος Στεφανάτος (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον
της Εστίας, 2013), 76. Πρόκειται για την τρίτη από τις Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική
θεωρία του 1905.
24. Ο.π., 76-79

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 223
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

…το στέρνο του, χωράφι που το έτεμνε ένα αυλάκι φυτεμένο ραδίκια,
τις αμασχάλες του, παρτέρια από αράχνες, τους ώμους του με τα κόκα-
λα της ωμοπλάτης πεταγμένα σαν ταυρίσια κέρατα, τα χέρια του που
έπεφταν καταρράκτες ως τα γόνατά του… Μέσα από τα σκέλια του,
ανοιγμένα παράθυρα σε κακόφημα σπίτια, το τελευταίο που είδε, μια
κάμπια που αναδιπλωνόταν και πάλευε να κρατηθεί πάνω σε δυο με-
γάλα κουκουνάρια που την υποβάσταζαν.25
Η περιγραφή των σκελιών του νέου ως «ανοιγμένα παράθυρα σε κακόφη-
μα σπίτια» εμπεριέχει το στοιχείο της ενοχής: το παράνομο, το κακόφη-
μο, το απαγορευμένο, είναι πλέον σε ανοιχτή θέα.
Το πρόβλημα της έλλειψης οριοθέτησης μεταξύ των οικογενειακών σχέ-
σεων, η οποία για τον Freud είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την απώθηση
που απαιτεί ο πατρικός Νόμος, ισοδυναμεί με την κατάργηση των ορίων
που χωρίζουν το ιδιωτικό από το δημόσιο, τον εσωτερικό ψυχικό κόσμο
από την εξωτερική πραγματικότητα, τον άνθρωπο ως άτομο από τον άν-
θρωπο ως κοινωνικό ον. Τα «ανοιγμένα παράθυρα» επιτρέπουν την πρό-
σβαση στο απαγορευμένο, σε αυτό που θα έπρεπε να είχε απωθηθεί. Με
παρόμοιο τρόπο, η παθολογική σχέση μεταξύ μητέρας-γιου τοποθετείται
σε ένα απομονωμένο χώρο, σ’ ένα χτήμα, και αποκαλύπτεται ή επιδεινώ-
νεται μόνο όταν ο Χαράλαμπος αναγκάζεται να φύγει από το σπίτι. Τη
στιγμή που οι φωνές της μητέρας γεμίζουν το σπίτι, στο τέλος του διηγή-
ματος, ο αφηγητής περιγράφει τους εργάτες στο χτήμα, οι οποίοι παρου-
σιάζονται ως μάρτυρες της επιστροφής του απωθημένου:
Οι φωνές της γέμισαν το σπίτι, χτυπήθηκαν σαν νυχτερίδες πάνω στους
τοίχους, κι ήρθαν να πετάξουν από τα παράθυρα. Έβλεπες τώρα τους
εργάτες να ξυπνούν από τη νάρκη της δουλειάς, να σηκώνουν κεφά-
λι, να στέκουν ντούροι στα νύχια των ποδιών. Το βλέμμα τους έμπαι-
νε από τα παράθυρα και σκοτείνιαζε το σπίτι.26
Η έμφαση στην όραση στο απόσπασμα είναι προφανής, εμφανίζεται σε
ολόκληρο το διήγημα και μπορεί να παραλληλιστεί με τη συσχέτιση των
εννοιών της «όρασης» και της «αλήθειας» στον Οιδίποδα Τύραννο του Σο-
φοκλή. Η κρίση της μητέρας επέρχεται μετά τη θέαση του γυμνού σώμα-
τος του γιου· «τα μάτια του γέρου», δεν ξεκολλούν από την εφημερίδα και
αρνούνται να δουν τον γιο· στη Σύρο, ο Χαράλαμπος διαβάζει «την ντρο-
πή του στα περιφρονητικά βλέμματα των κοριτσιών»27 και μπροστά από
κάθε γυναίκα που συναντά στήνεται ένας καθρέφτης που πάντα δείχνει το

25. Κουμανταρέας, Τα μηχανάκια, 76

26. Ο.π., 77
27. Ο.π., 71

224 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

πρόσωπο της μάνας του.28 Τα βλέμματα των εργατών, τα οποία γίνονται

μάρτυρες του απωθημένου που δεν μπορεί πια να περιοριστεί εντός του
σπιτιού (δεν είναι πλέον οικογενειακή υπόθεση), χαμηλώνουν μόνο όταν
ο Χαράλαμπος έρχεται να σταθεί μπροστά στο παράθυρο.29
Σε αυτό το πλαίσιο, οι εργάτες, όπως και ο θεσμός του στρατού, συντε-
λούν, από τη σκοπιά της φροϋδικής θεωρίας, πολιτισμικές απαιτήσεις.
Γράφει ο Freud στο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας:
Έχουμε ήδη ανακαλύψει ότι μια από τις κύριες επιδιώξεις του πολιτι-
σμού είναι να συνδέει τους ανθρώπους σε μεγαλύτερες ενότητες. Η οι-
κογένεια όμως δεν θέλει να αφήσει το άτομο ελεύθερο. Όσο στενότε-
ρη είναι η συνοχή των μελών της οικογένειας, τόσο πιο πολύ τείνουν
συχνά να απομονώνονται από τους άλλους, τόσο δυσκολότερη γίνεται
η είσοδος στον πλατύτερο κύκλο της ζωής… Η αποδέσμευση από την
οικογένεια γίνεται για κάθε νέον άνθρωπο ένα καθήκον, στην εκπλή-
ρωση του οποίου η κοινωνία τον βοηθάει συχνά με εφηβικές και εισα-
γωγικές τελετουργίες.30
Στην περίπτωση του Χαράλαμπου η είσοδος σε μια διευρυμένη κοινότη-
τα προσκρούει στην οιδιπόδεια σχέση που συντηρείται στην οικογένεια.
Η εμπειρία του στρατού, που αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα της πα-
τριαρχικής απαίτησης για απομάκρυνση από τη μητρική εστία, γίνεται βα-
σανιστική για τον Χαράλαμπο και οδηγεί σε αισθήματα ενοχής. Η ενοχή
πηγάζει από τη θέση που έχει πάρει ο νέος στο οικογενειακό δράμα: όπως
και ο Οιδίποδας, έχει αντικαταστήσει τον πατέρα ως αντικείμενο αγάπης
της μητέρας. Μπροστά στη διευρυμένη έννοια του πατέρα –του πατριαρ-
χικού στρατιωτικού Νόμου– ο Χαράλαμπος ευνουχίζεται και συνθλίβεται
από τις ενοχές για τη θέση που κατέχει στο οιδιπόδειο τρίγωνο. Παρό-
μοια, οι εργάτες αποτελούν την κριτική πολιτισμική ματιά που ελέγχει τις
οικογενειακές σχέσεις και απαιτεί την ένταξη του έφηβου σε μια πιο διευ-
ρυμένη κοινότητα. Και οι δύο έννοιες υπάγονται στη λειτουργία του Υπε-
ρεγώ που προσπαθεί να μετριάσει την αιμομικτική επιθυμία προτάσσο-
ντας ως άμυνα την ενοχή. 31

28. Ο.π., 73
29. Ο.π., 78
30. Sigmund Freud, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας (Αθήνα: Επίκουρος, 1994), 64-65
31. Σε συνέντευξή του στην Μαίρη Δέλγερη ο Κουμανταρέας παραπέμπει σε αυτό τον
ελεγκτικό ρόλο του πολιτισμού, ή, ακριβέστερα, της κοινωνίας που ωθεί τον έφηβο
να συλλογιστεί τη θέση του μέσα στο σύνολο: «Τα θέματα των τριών πρώτων βιβλίων
είναι κυρίως η εφηβεία. Δηλ. [sic] είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος
σε μια τρυφερή ηλικία, που ακόμα δεν έχει αποφασίσει τι θα κάνει και που βρίσκεται
συνεχώς αντιμέτωπος και με την οικογένεια αλλά και με την κοινωνία, που του δίνει

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 225
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

Η εικόνα του νέου που στέκεται μπροστά στο παράθυρο στρίβοντας τσι-
γάρο ενώ η μάνα του «στηθοχτυπιέται» κλειδωμένη στο δωμάτιο και ο πα-
τέρας του κοιμάται «μπρούμυτα στο στασίδι του», είναι αμφίσημη. Από
τη μία μπορεί να εκληφθεί ως απόρροια της παθολογικής οικογενειακής
σχέσης, η οποία οδηγεί σ’ ένα τραυματικό γεγονός. Από την άλλη είναι η
μόνη στιγμή στο διήγημα που ο νέος αντιστέκεται στην εξουσία της μητέ-
ρας και στην παλινδρομική επιστροφή στην παιδική ηλικία. Στην ουσία,
ο Χαράλαμπος παίρνει τον ρόλο του πατέρα με έναν σημαντικά διαφορο-
ποιημένο τρόπο: στήνει ξανά τον αιμομικτικό φραγμό που κρατάει τη μη-
τέρα του σε απόσταση (κλειδώνει την πόρτα του δωματίου και βάζει το
κλειδί στην τσέπη). Δεν είναι τυχαίο που η αφήγηση στρέφεται από την
περιγραφή του γιου που ετοιμάζεται να καπνίσει, στην περιγραφή του πα-
τέρα που κοιμάται στην καρέκλα «μ’ ένα τσιγάρο δίπλα του, που άφηνε
τη στάχτη του να μακραίνει».32 Έστω και έμμεσα, το τσιγάρο ταυτίζει τον
πατέρα με τον γιο και τους στήνει απέναντι στην παλινδρομική ροπή της
επιθυμίας της μητέρας. Είναι επίσης σημαντικό ότι η μητέρα είχε προειδο-
ποιήσει τον Χαράλαμπο, προτού αναχωρήσει για τον στρατό, να μην αρ-
χίσει το κάπνισμα και ότι ο πατέρας καπνίζει «με την ψυχή στο στόμα…
μην τυχόν λερώσει το σπίτι και αγριέψει η θύελλα [η μητέρα]».33 Η πράξη
του νέου αποτελεί, παραδόξως, μια προσπάθεια να αποκόψει τον παθο-
λογικό δεσμό με τη μητέρα παραβιάζοντας τις επιταγές της.
Όπως ήδη σημειώσαμε, το θέμα της εφηβείας είναι κεντρικό στο έργο του
Κουμανταρέα και, συνεπώς, τα προβλήματα πολλών ηρώων του αποτε-
λούν συμπτώματα της σχέσης τους με τους γονείς.34 Αξίζει να μνημονεύ-
σουμε, έστω κι επιγραμματικά, το πιο γνωστό του έργο, τη νουβέλα Η κυ-
ρία Κούλα, το οποίο επικεντρώνεται στη σχέση μιας μεσήλικης γυναίκας
με έναν εικοσιενάχρονο νέο. Σε αντίθεση με το «Λουτρό» όπου οι οιδιπό-
δειες εντάσεις αφορούν τη σχέση μητέρας-γιου-πατέρα, στην Κυρία Κού-
λα, η παραβίαση του αιμομικτικού φραγμού συντελείται μέσα από τη με-
ταβίβαση σε αντικείμενα εκτός οικογενείας. Η ερωτική σχέση της κυρίας
Κούλας με τον νεαρό Μίμη δηλώνεται ξεκάθαρα στη νουβέλα ως σχέση
μητέρας-γιου: το βλέμμα του νέου, γράφει ο Κουμανταρέας, «κρεμασμέ-

μια ώθηση» [Μένης Κουμανταρέας, «Συνέντευξη στη Μαίρη Δέλγερη», Περιπλούς 1,

(1984): 3]. Η ώθηση που δίνει η κοινωνία στον νέο απαιτεί την «αποδέσμευσή του από
την οικογένεια» και την σταδιακή ενηλικίωσή του.
32. Κουμανταρέας, Τα μηχανάκια, 79
33. Ο.π., 66
34. Εκτός από Τα μηχανάκια και την Κυρία Κούλα, τα οποία συζητώ εδώ, το θέμα των
οικογενειακών σχέσεων σε συνάρτηση με τις κοινωνικές απαιτήσεις αλλά και την επι-
λογή σεξουαλικού αντικειμένου, είναι κυρίαρχο στο μυθιστόρημα του Κουμανταρέα,
Η μυρωδιά τους με κάνει να κλαίω (1996).

226 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

νο επάνω της, ήταν σαν κάτι να περίμενε από αυτήν· το δικό της, γαλήνιο
και κάπως θλιμμένο, έμοιαζε το βλέμμα μιας γυναίκας στερημένης γιο».35
Προσπαθώντας να εκλογικεύσει τα συναισθήματά της όταν νιώθει να ελκύ-
εται από τον νεαρό η κυρία Κούλα τα περιγράφει ως «μητρικά»: «Το είχε,
άλλωστε, παράπονο που δεν είχε αγόρι. Η κοινωνία στις περιπτώσεις αυ-
τές, σκέφτηκε, δείχνεται πάντα ελαστική».36 Σε αντίθεση με το «Λουτρό»,
όπου η αιμομικτική σχέση εξελίσσεται στο φόντο της απομόνωσης και της
αποξένωσης, στην Κυρία Κούλα βρισκόμαστε στο αστικό περιβάλλον της
Αθήνας και σε ένα ήδη πιο διευρυμένο κοινωνικό σύνολο: η κυρία Κού-
λα εργάζεται στην εφορία, είναι παντρεμένη και έχει δύο κόρες· ο Μίμης,
ετοιμάζεται να δώσει εξετάσεις για να πάει φοιτητής στην Αγγλία και δια-
τηρεί δεσμό με μια συμφοιτήτριά του. Οι συναντήσεις τους γίνονται καθη-
μερινά, την ίδια ώρα, στο τρένο ανάμεσα στον κόσμο που επιστρέφει στο
σπίτι από τη δουλειά. Τα στοιχεία που μας παρέχει η νουβέλα σε σχέση με
του γονείς των δύο πρωταγωνιστών είναι διάσπαρτα και αποσπασματικά.
Στοιχειοθετούν όμως μια σημαντική εικόνα σε σχέση με την ενεργοποίη-
ση των απωθημένων οιδιπόδειων ενορμήσεων είτε στην πιο ώριμη ηλικία,
είτε στην εφηβεία: η κυρία Κούλα έχασε τη μητέρα της σε νεαρή ηλικία
και πέρασε τέσσερα χρόνια σε παρθεναγωγείο.37 Ο Μίμης «δεν τα πήγαι-
νε καλά με τον πατέρα του»38 ο οποίος ήταν «γέννημα-θρέμμα της δεξιάς»·
στη νουβέλα απουσιάζει οποιαδήποτε ουσιαστική αναφορά στη μητέρα.39
Το οιδιπόδειο υπόστρωμα στη σχέση των δύο πρωταγωνιστών είναι έκ-
δηλο στη νουβέλα: «Μου φέρεσαι όπως στα μωρά, παραπονιόταν ο Μί-
μης, μιλάς όπως θα μιλούσαν οι γονείς μου· έφυγα απ’ αυτούς για να ’βρω
εσένα. Αυτό τάχα δεν επιζητούσες στο βάθος; ήταν η σειρά της Κούλας
να τον κοροϊδέψει».40 Το οιδιπόδειο εκφράζεται εδώ μέσα από τη μεταβί-
βαση και προβάλλεται ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της σχέσης
των δύο πρωταγωνιστών. Η ουσιαστική συνεισφορά του έργου στη συζή-
τηση γύρω από το οιδιπόδειο σύμπλεγμα συνίσταται και εδώ στη σημα-
σία που αποκτούν οι πολιτισμικοί θεσμοί στην επεξεργασία του οιδιπό-

35. Μένης Κουμανταρέας, Η κυρία Κούλα (Αθήνα: Κέδρος, 1978), 12.

36. Ο.π., 21.
37. Ο.π., 30.
38. Ο.π., 23.
39. Το σημείο αυτό είναι σημαντικό. Η συγγραφή της νουβέλας τοποθετείται μεταξύ
Μαΐου και Νοεμβρίου του 1975, λίγο μετά την πτώση της Χούντας των Συνταγματαρ-
χών και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Η αναφορά στις πολιτικές πεποιθήσεις
του πατέρα του Μίμη υπονοεί, προφανώς, την αυταρχικότητα του πατέρα. Είναι επίσης
σημαντικό ότι και ο σύζυγος της κυρίας Κούλας, ο οποίος δουλεύει σε τράπεζα, ψηφίζει
δεξιά και συμπεριφέρεται με τον ίδιο αυταρχικό τρόπο στη δουλειά και στο σπίτι.
40. Κουμανταρέας, Η κυρία Κούλα, 45.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 227
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ

δειου συμπλέγματος. Οι καθημερινές συναντήσεις της κυρίας Κούλας με

τον Μίμη στο τρένο –την ίδια ώρα κάθε μέρα– συμβαίνουν ως μικρές πα-
ρεκκλίσεις από τη ρουτίνα. Στη φροϋδική θεωρία, η ρουτίνα, η πιο συγκε-
κριμένα αυτό που ο Freud περιγράφει ως «καταναγκασμό επανάληψης»,
έχει ως κύριο στόχο την εξοικονόμηση ψυχικής ενέργειας.41 Οι τεράστιες
ψυχικές απαιτήσεις που εξυπακούονται με την παραβίαση ενός ταμπού,
της ηθικής, των κοινωνικών ή προσωπικών αρχών, μετριάζονται στη νου-
βέλα από την ένταξη της παράβασης σε μια δομημένη παρέκκλιση: το πα-
ρά-νομο παρεμβαίνει στο οικείο και γίνεται μέρος της καθημερινότητας.
Η σχέση της Κούλας και του Μίμη φτάνει στο τέλος της τη στιγμή που
βγαίνει από τη ρουτίνα και καθίσταται παράφορη: η Κούλα δεν μπορεί να
βγάλει από το μυαλό της τον νέο, ψάχνει να τον βρει όταν δεν εμφανίζε-
ται στο τρένο τη συνηθισμένη ώρα, παρανοεί, ζηλεύει. Στο τέλος ο έλεγ-
χος της πραγματικότητας επιστρέφει μαζί με την κατανόηση της σημασί-
ας της επανάληψης:
Βαθιά μέσα της, σαν τραγούδι, υψωνόταν μια προσευχή. Θα ήθελε όλος
αυτός ο κόσμος να γύριζε απόψε στα σπίτια του, σ’ αυτούς που αγα-
πούσε ή όχι, να μπορούσε να επαναλάβει ξανά τις ίδιες κινήσεις, ψω-
νίζοντας βιαστικά από τον μπακάλη, κλείνοντας ραντεβού σε κάποιο
ζαχαροπλαστείο, τρέχοντας να προλάβει ένα έργο στην τηλεόραση.
Ήθελε όλοι αυτοί να μπορέσουν να ξανακάνουν τα ίδια απόψε, έστω
στραβά, παραποιημένα, μα να τα ξανακάνουν.42
Αν η οικονομία είναι η βασική φροϋδική αρχή που οδηγεί στην εξέλιξη
του πολιτισμού, αυτή δομείται πάνω στην επανάληψη. «Η τάξη» γράφει
ο Freud, «είναι ένα είδος καταναγκασμού για επανάληψη» μέσα από τον
οποίο επαναλαμβάνουμε το οικείο, το γνώριμο, αυτό που «μας απαλλάσ-
σει σε κάθε όμοια περίπτωση από δισταγμούς και αμφιβολίες».43 Επομέ-
νως, η έξοδος της Κούλας από την ερωτική παραφροσύνη και η ανάκτηση
του ναρκισιστικού Εγώ –η ίδια περιγράφει τον εαυτό της ως «μια γυναί-
κα βράχος στις αποφάσεις της, στις συνήθειές της»44– περνά μέσα από

41. Το πιο γνωστό παράδειγμα της οικονομικής λειτουργίας της επανάληψης στον
Freud, είναι η περιγραφή του παιχνιδιού «φορτ-ντα» στο Πέρα από την αρχής της
ηδονής (1920). Από αυτή την άποψη, η επανάληψη έχει έναν καταπραϋντικό ρόλο,
αφού επιτρέπει στον άνθρωπο να επαναλαμβάνει το οικείο και να αποφεύγει το αγχο-
γόνο ανοίκειο. Από την άλλη, ο καταναγκασμός επανάληψης, όπως εξηγεί ο Freud στο
δοκίμιο «Ανάμνηση, επανάληψη, επεξεργασία» (1914) οδηγεί στην εξωτερίκευση του
απωθημένου: του τραυματικού γεγονότος, των ανεκπλήρωτων επιθυμιών, των παρορ-
μήσεων κλπ.
42. Ο.π. 69-70.
43. Freud, Πολιτισμός, 51.
44. Κουμανταρέας, Η κυρία Κούλα, 76-77.

228 ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV
 ΤΟ ΟΙΔΙΠΟΔΕΙΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΣΤΟ «ΛΟΥΤΡΟ»

την επιστροφή στη ρουτίνα. Με αυτό τον τρόπο διασώζει τον εαυτό της
από την κατάρρευση, παραδίδοντας τη ζωή της στην οικονομική βεβαιό-
τητα της πλήξης.45 Όπως και το «Λουτρό», η Κυρία Κούλα τελειώνει με
την αβεβαιότητα που φυλάσσει μέλλον. Ο Χαράλαμπος καπνίζει μέσα σε
«ένα σύννεφο σιωπής» που απλώνεται πάνω στο σπίτι.46 Η κυρία Κούλα
διερωτάται εάν κάθε βράδυ, κάθε διαδρομή από το γραφείο στο σπίτι θα
είναι το ίδιο πληκτική. Και οι δύο καταστάσεις, παρουσιάζονται ως αντί-
βαρο, ως απαντήσεις, στην ψυχοφθόρα εμπειρία που προκάλεσε η επαφή
τους με τις οιδιπόδειες ενορμήσεις.

Βιβλιογραφία
Freud, S. (1905). «Οι Μετασχηματισμοί της Ήβης». Στο Στεφανάτος, Γ. (Επιμ.).
Ψυχανάλυση και Εφηβεία. Κλινικά και Θεωρητικά Ορόσημα. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον
της Εστίας, 2013.
Freud, S. (1914, 1927,1924). Εισαγωγή στο Ναρκισσισμό. Φετιχισμός. Το οικονομικό
πρόβλημα του Μαζοχισμού. Αθήνα: Νίκας / Ελληνική Παιδεία, 2012.
Freud, S.(1930). Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας. Αθήνα: Επίκουρος, 1994.
Lacan, J.(1956). Το σεμινάριο για το Κλεμμένο Γράμμα. Αθήνα: Πατάκη, 2009.
Δημητρούλια, Τ.(2005). Για μια Αισθητική της Εφηβείας. Περιοδικό Κ 8 (2005): 5-9.
Κουμανταρέας, Μ. (1984). Συνέντευξη στη Μαίρη Δέλγερη. Περιπλούς 1 (1984): 3-5.
Κουμανταρέας, Μ. (1978). Η κυρία Κούλα. Αθήνα: Κέδρος, 1978.
Κουμανταρέας, Μ. (1962). Τα μηχανάκια. (12η έκδοση). Αθήνα: Κέδρος, 1999.
Τσακνιάς, Σ. (1986). Το σημείο Καμπής στην πεζογραφία του Μένη Κουμανταρέα.
Η λέξη 54 (1986): 512-16.

45. «Άραγε,» αναρωτιέται η Κούλα στο τέλος της νουβέλας, «κι ο Μίμης να ένιωθε την
ίδια πλήξη» (Ο.π., 77).
46. Κουμανταρέας, Τα μηχανάκια, 79.
Σ.τ.Ε. Βιβλιογραφική αναφορά: Πουργούρης, Μ. (2016). Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα
στο «Λουτρό», του Μένη Κουμανταρέα. Οιδίπους 15: 493-507.

ΟΙΔΙΠΟΥΣ XV 229