Professional Documents
Culture Documents
Истражување „Зависноста на независниот театар"
Истражување „Зависноста на независниот театар"
Семинарски труд
по предметната програма
Продукција 7а/б
Скопје
јануари 2021
1. Вовед - За истражувањето и вонинституционалниот театар
2. Методологија на истражувањето
3. Резултати од истражувањето
4. Заклучоци од истражувањето
5. Анекс - Преглед на истражувачки инструменти
6. Користена литература
1
1. Вовед - За истражувањето и вонинституционалниот театар
1
Министерство за култура, Регистар на национални установи
2
срамежливо ги носи прекарите „алтернативен“, „независен“, па дури и
„експериментален“. Но, дали вистински тие театарски продукции се
алтернативни, независни, па дури и експериментални за да се користи таа
номенклатура при нивното условување? И дали барем две од тие титули,
алтернативен и експериментален, се ексклузивно врзани за
вонинституционалната театарска продукција? Проблемот да се дефинира со еден
збор театарската продукција која се создава надвор од државните театри директно
влијае врз неговото признавање и уважување како легитимна театарска форма. А
што подоцна се одразува на условите во кои се развива и создава, и конечно на
квалитетот на самата продукција. Оттука, терминот „вонинституционален“ во
денешниот контекст доаѓа како најсоодветен и во себе ги содржи сите форми на
театар кои се продуцираат од страна на физички и правни лица кои немаат статус
на национална установа, а согласно Законот за култура тоа се регистрираните
самостојни уметници, други физички лица, претпријатија и трговски друштва,
здруженија и фондации.
3
на предизвиците со кои се соочуваат овој тип на продукции за нивно евентуално и
конечно надминување. Следствено на главната хипотеза, како помошни хипотези
во рамки на истражувањето се поставува следново:
- Вонинституционалниот театар во Република Северна Македонија зависи од
условите и можностите кои ги воспоставуваат државните (културни)
политики;
- Во Република Северна Македонија нема соодветни услови за работа и развој
на вонинституционалната театарска продукција;
- Министерството за култура несоодветно ја финансира и стимулира
воинституционалната театарска продукција;
- Културните политики кои се однесуваат на начинот на кој се организира,
спроведува и продуцира театарската уметност треба да соодветствуваат и на
потребите на вонинституционалната театарска продукција;
- Потребно е да се работи на привлекување поголем број на публика на
вонинституционалната тетарска продукција.
2. Методологија на истражувањето
4
заклучоците и целата негова содржина се стремат кон систематизирање на
основните информации за позицијата на вонинституционалната театарска
продукција во Република Северна Македонија, како и кон подигнување на свеста
кај засегнатите страни за развој на овој тип на театар. Истражувањето беше
спроведено во периодот декември 2020 - јануари 2021 година.
5
Одговорите добиени преку интервјуата овозможуваат подетална анализа за
тековната ситуација, како и информации околу ставовите за начинот на кој
вонинституционалната театарска продукција треба да се развива. Интервјуто
содржеше 12 отворени прашања подделени во 5 поткатегории кои се однесуваат на
различни аспекти од театарската продукција. Започнувајќи од општествениот
контекст, односно целта на театарот кој денес (и во иднина ќе) се создава, условите
за работа, можностите за финансирање и нивното користење, како и потребите на
вонинституционалните театарски продукции и комуникацијата со публиката.
6
3. Резултати од истражувањето
3.1. Преглед на резултатите од Конкурсот за проекти од
национален интерес
7
третман во однос на националните установи. Визуелен приказ на разликата во
побараните и доделените суми за реализација на театарски проекти може да се
видат на следните два графикони, 1 и 2.
8
Согласно соодносот на вкупно побараните и добиените средства, процентот
на просечната доделена сума останува ист како горенаведените податоци. Во 2018,
просечната сума на побарани средства за еден проект во национална установа
достигнува 1,698,471.85 денари, додека просечната сума на одобрени средства за
еден проект во национална установа изнесува 1,008,730.16 денари. Во меѓувреме,
податоците во рамки на вонинституционалната продукција се далеку од сјајни. Во
истата година, просечната сума на побарани средства за еден проект во
вонинституционален театар изнесува 805,656.00 денари, додека одобрената сума
на средства опаѓа на 279,166.67 денари. Слична ситуација се повторува и во 2019
година кога просечната сума на побарани средства за проект во национална
установа изнесува 1,799,142.56 денари, а пак просечната одобрена сума е
1,074,074.07 денари. За вонинституционалната театарска продукција, истата таа
година, просечната побарана сума за проект изнесувала 900,409.59 денари, која
иако е поголема за скоро 100.000 денари од просечната побарана сума во 2018,
просечната одобрена сума за проект е приближно еднаква на својот пандан од
2018. Па така, просечната одобрена сума за проект од вонинституционална
продукција во 2019 изнесува 281,111.11 денари. На следниот графикон, бр.3,
визуелно се прикажани просечни побарани и добиени суми за 2018 и 2019 година.
9
Во поглед на подеталната распределба на средствата податоците
покажуваат дека во 2018та биле поддржани 93 театарски претстави од кои 63 во
рамки на националните установи, а останатите 30 во рамки на
вонинституционалните продукции. Овие проекти биле реализирани од страна на
42 различни ентитети, односно 14 национални театри и 28 вонинституционални
театарски продукции меѓу кои се наоѓаат здруженија, трговски друштва и
физички лица. Во 2019 година бројот на поддржани проекти се намалил на 83, од
кои 56 се проекти поддржани во националните установи, а останатите 27 во рамки
на вонинституционалната театарска продукција. Финансиска поддршка за овие
проекти биле дадени на вкупно 50 различни ентитети, од кои 15 се националните
театри, а останатите 35 на вонинституционални продукции. Може да се забележи
дека бројот на проекти во рамки на вонинституционалната продукција е скоро
идентичен во 2018 и 2019, а пак во 2020 година се зголемил на 52 поддржани
проекти во рамки на 48 вонинституционални театарска продукции.
10
пак највисока одобрена сума од 600,000 денари добиле два ентитети за три
проекти и тоа установата за култура „Детски театарски центар“ од Скопје за
претставата „Ветерниците“ и јавната локална установа за култура „Театар за деца“
од Скопје за претставите „Под креветот“ и „Поштенска бајка“. Со најниската
побарана сума од 200,000 денари во 2018 од вонинституционалните продукции
аплицирале Здружението за театар „Чекори“ од Скопје со претставата „Драма за
Мирјана и тие околу неа“ и Здружението за култура, уметност и едукација „Јон
Исаија“ од Тетово со претставата „Црнила“. Најниска сума од вкупно 75,000
денари и била доделена на Захарија Ангелеска од Крушево за претставата
„Цветови за Алгерон“. Ваквата разлика во третирање на поединечните проекти
кои не се дел од националните установи се забележува и во 2019 година, каде
најниската одобрена сума е уште помала.
11
Од информациите достапни за 2020 година може само да се напомене дека
вкупната одобрена сума за проекти од вонинституционални театри изнесува
13,770,000 денари распределни на 48 ентитети за вкупно 52 проекти. Иако
вкупната одобрена сума е зголемена на околу 5,ооо,000 денари од претходните
години, сепак просечната одобрена сума нема драстични промени во однос на
претходните години и изнесува вкупно 264,807 денари што е за нијанса помала
сума од оние во 2018 и 2019. Највисоката сума за одобрен проект изнесува 550,000
доделена на Мартин Кочовски од Битола за претставата „Хроника на најавената
смрт“, а пак најниската сума од вкупно 70,000 денари ја добиле Александар
Нешкоски од Гостивар за детската театарска претстава „Волшебникот од Оз“ и
Здружението „Драмско Студио“ од Тетово за претставата „Чај со рум“.
12
за иста работа, односно исто вложен труд на пазарот, цените на
вонинституционалната театарска продукција се драстично помали, а со тоа и
условите за работа кои се предмет на анализа во вториот дел на истражувањето се
дискутабилни во однос на нивниот квалитет.
13
генерално во незавидна позиција од аспект на условите и можностите кои ги има
во споредба со националните установи. Иако го пофалуваат уметничкиот квалитет
на вонинституционалниот театар сепак сметаат дека истиот не е третиран еднакво
од страна на Министерството за култура кога ќе се земат предвид висината на
средствата кои се одобруваат за реализација на вонинституционалните проекти,
како и немањето на сопствен простор во кои театарските работници ќе ги
изложуваат своите дела. Фактот што вонинституционалните театри не почнуваат
од иста нула со институционалните театри од аспект на простор и логистика,
техничка подготвеност и човечки ресурси потврдува дека во Република Северна
Македонија нема соодветни и еднакви услови за работа и развој на
вонинституционалната театарска продукција без разлика на уметничките
квалитети кои ги нуди.
14
вонинституционални театарски продукции и служи како пример за отвореност на
институциите за соработка со надворешни физички и правни лица. Меѓутоа
ваквиот услов за играње на претставите во рамки на институционална зграда, кој
произлегува од немањето сопствен простор, ја потврдува зависноста на
вонинституционалните продукции од државните ресурси. Не станува збор за
оспорување на ваквата соработка, напротив истата е повеќе од добредојдена, туку
проблематично е немањето на избор каде вонинституционалните продукции ќе ги
прикажуваат своите проекти. Следствено на тоа, беа посочени и примери на
театарски продукции кои ги реализирале своите претстави во алтернативен
простор како дискотеки, кафулиња или галерски простори како решение за
немањето сопствен простор за играње. Иако се работи за позитивен пример на
соработка со трговски друштва, повторно се појавува зависноста од трети лица и
немањето на автономија врз физичкиот простор каде претставата се изведува што
е од исклучителна важност за воспоставување на континуитет при изведбите.
Скоро сите испитаници потврдија дека никогаш ги немале сите основни услови
при работата во вонинституционална театарска продукција што е поразителен
податок кога ќе се земе предвид поголемиот број на проекти кои испитаниците ги
имаат сработено во изминативе години.
15
средства или пак само од изведбите, а не и процесот на подготовка, користење на
лични ресурси од аспект на финансии, сценографија и костими. Оттука, може да
се заклучи дека ваквиот начин на работа влијае врз финалниот продукт кој се
прикажува со што се намалува уметничкиот квалитет на претставите и
вонинституционалната театарска понуда, а истовремено се зголемува
незадоволството кај театарските работници кои се принудени да се борат за
животот на сопствената претстава.
16
политика на државно ниво кое ќе овозможи поголеми даночни ослободувања,
како и симплифицирање на административниот процес, за трговските друштва.
Со стимулирање на поддршката од страна на бизнис секторот и зголемување на
нивниот интерес повеќе да финансираат театарски, и општо проекти од доменот
на културата, за вонинституционалните театарски продукции се отвора уште една
можност за финансирање на нивните проекти без притоа да зависат од
финансиите доделени на државните конкурси или пак да се приморани да прават
компромиси. Притоа развивање на овој модел би им дал шанса на
вонинституционалните театри да изберат дали воопшто би аплицирале на
конкурсите од страна на Министерството за култура, а со имањето на тој избор
стануваат понезависни во нивното дејствување. И конечно, доколку се решат да
аплицираат на Конкурсот за проекти од национален интерес, Министерството за
култура е потребно да обезбеди повеќе финансии за проектите од
вонинституционалниот театар кој реално ќе одговори на буџетските барања, како
и еднакво да го вреднува трудот на театарските работници од овој домен на
театарското организирање. Од горенаведеното може да се заклучи дека
генералниот став е дека државата не треба засекогаш само да инвестира финансии
во вонинституционалната театарска продукција туку да помогне во
обезбедувањето логистички услови за работа на театарските групи и здруженија.
Следствено со тоа, ќе овозможат избор за начините на кои ќе ги финансираат
сопствените проекти со цел да ја постигнат сопствена независност,
самоодржливост и континуитет на работење.
17
капитал. На прашањето дали успеале да заработат повеќе од што вложиле во
самата претстава повеќето испитаници одговараат позитивно, но само во услови
кога претставата била направена со 0 или многу мали финансиски средства и
добра волја на вклучените во процесот, во ситуација кога претставата е
продуцирана со поголем или блиску до реалниот буџет, одговорот е не. Со тоа
може да се заклучи дека вонинституционалната театарска продукција ниту успева
да ги собере потребните средства за реализација на своите театарски проекти,
ниту заработува доволно за да си овозможи капитал со кој ќе инвестира, односно
ќе ги самофинансира, во идни проекти. Прашани за тоа дали треба државата да го
промени системот на финансирање на театарска продукција, сите испитаници се
согласни дека е потребна промена. Во овој контекст неизбежна е врската помеѓу
националните установи и вонинституционалните театри бидејќи станува збор за
иста буџетска ставка од делокругот на Министерството за култура. Иако спаѓаат во
иста категорија, драмски дејности, во рамки на Конкурсот за проекти од
национален интерес, сепак се поделени во подкатегориите „национални установи“
и „други корисници“ каде спаѓаат вонинституционалните театарски проекти. Ова
се посочува како проблематично бидејќи самото Министерство од старт прави
поделба со која на едните е мајка, а на другите маќеа. При промената на системот
на финансирање се посочува дека е потребно да се направи декатегоризација на
театарската продукција базирана на начинот на кој таа се организира. Со тоа, на
националните установи и вонинституционалните театри би се гледало од иста
позиција, би имале еднакви шанси при оценувањето на проектите и би се
разгледувале низ перспектива на исти критериуми. Следствено на тоа, повеќето
испитаници искажуваат загриженост за нетранспарентното финансиско работење
на Министерството за култура со што се наведува дека со промената на системот
на финансирање потребна е и поголема отчетност од страна на Министерството за
доделувањето на средствата, како и за начинот на кои се оценуваат проектите. При
реформирањето на системот за финансирање на театар, државата е потребно да
направи сериозна анализа за потребите на театрите во однос на бројот на
националните установи, кадрите кои се вработени во самите згради, како и
системот на кој се организира театарската уметност во рамки на институциите.
Повторно, дел од испитаниците го истакнуваат унапредувањето на системот на
18
даночни ослободувања кој не само што овозможува поголем избор на
вонинституционалните театарски продукции за изворите на финансирање, туку
претставуваат уште еден начин на користење на даночните финансии. Со тоа, се
демократизира процесот на одлучување кому ќе му се доделат средствата од
буџетот на државата. Односно, наместо одлуката за доделување даночни
финансии во доменот на културата да припаѓа само на Министерството, во
процесот се вклучува и бизнис секторот чии претставници сами ќе изберат на кого
да ги доделат средствата наменети за данок. Согласно горенаведеното може да
констатираме дека реобмислувањето на нов систем на финансирање на театарот, и
воопшто културата, треба да се потпира на демократските принципи кои
овозможуваат еднаквост на театарските организации, поголема слобода за
театарските продукции и бизнис секторот, како и транспарентност во работењето
на Министерството за култура.
19
евалуацијата и анализата на тековната состојба. Во моментов, генералниот став е
дека Министерството, со груби зборови, не знае во кој правец оди и што сака да
постигне во развојот на културата на Северна Македонија. Иако официјално, како
документ постои Национална стратегија за развој на културата 2018-2022, сепак
поголемиот дел од испитаниците сметаат дека истата не покажува резултати во
праксата. И тоа може да се докаже со побивање на самата визија која гласи:
2
Национална стратегија за развој на културата на Република Македонија во периодот 2018-2020,
објавена во Службен весник на РМ, бр.81 од 08.05.2018
20
Слабата видливост, неконтинуираното работење, како и немањето сопствен
простор, поради ограничените ресурси, влијае врз бројот на публика, сметаат дел
од испитаниците. Иако мислењата на испитаниците се поделени во однос на
прашањето дали сметаат дека вонинституционалната театарска продукција има
доволно публика, сите се согласни дека со повеќе ресурси бројот на посетители
може да биде зголемен. Како фактори кои влијаат врз публиката се потенцираат
уметничкиот квалитет на претставите и самата промоција на делата за која
најмалку се вложува поради недостатокот на средства. Поголемиот дел од
испитаниците истакнуваат дека причината за малиот влог во промоција е фактот
што се принудени сите ресурси да ги насочат во т.н. „стигнување до премиера“,
односно дека приоритет секогаш се става на продукцијата, додека промоцијата
завзема споредна улога и најчесто се базира на бесплатните алатки кои ги нудат
социјалните мрежи. Во рамки на истражувањето може да се забележи дека свеста
за важноста на промоцијата се зголемува со што поголемиот дел од испитаниците
посочуваат дека е клучно да се инвестира во начините и каналите преку кои едно
театарско дело се пласира на пазарот со цел поголема успешност на самиот
проект.
21
услови со почетен капитал кој е еднаков на нула и никаква финансиска поддршка
од институциите.
3
Од англиското crowdfunding = прибирање на донации од страна на заедницата
22
поради фактот што се уште не е во функција платежниот систем на PayPal.
Повторно потврдувајќи ги наодите од длабинските интервјуа, сведени на правење
компримиси и импровизација, продукцијата на Пресврт успеа да ја отпочне
кампањата благодарение на преговорите со платформата GoGetFunding која
овозможи средствата да стигнат на трето лице со корисничка сметка на PayPal во
САД, по што собраната сума беше директно донирана на трансакциската сметка на
Здружението. Ова инцидентно решение не го решава системскиот проблем на
државно ниво со кое се ускратени можностите на вонинституционалните
театарски работници, и општо сите уметници, кои би сакале своите проекти да ги
финансираат преку донации од заедницата. Донирањето во театарската уметност
има потенцијал да овозможи добри услови за одржлив развој и да биде од
исклучителна важност за опстојувањето на театарот. Ако се водиме според
премисата дека уметноста е активен чинител во развојот на културата, тогаш таа е
нужно да биде поттикнувана и поддржувана од секој член на заедницата.
Донациите треба да означуваат начин на кој заедницата помага во развојот на
културолошката матрица и начинот на кој театарот го оправдува своето постоење
во иднината со тоа што овозможува публиката да придонесе во негово создавање.
Без разлика кој е авторот, уметноста е дериват на општествените текови кои ги
движи заедницата, односно луѓето, група во која и авторот и публиката припаѓаат.
Следствено на тоа, донациите овозможуваат демократичен пристап при
продукцијата на театарски претстави, а кога публиката ги поддржува вредностите
кои одредена претстава во себе ги содржи, со донациите тие директно вложуваат и
го промовираат вредносниот систем кој го застапуваат.
23
неизвесност кај граѓаните за нивните месечни финансиски примања. Во секој
случај, искуството покажува дека е потребно да се работи подетално на развивање
на ваков модел кој ќе го зголеми изборот на вонинституционалните театарски
продукции за реализација на нивните проекти со цел да се поткрепи
самоодржливоста на нивното работење и олеснување на нивните почетоци.
4
Закон за донации и за спонзорства во јавните дејности, Службен весник на РМ, број 47/06, 86/08,
51/2011, 28/14 и 153/ од 04.09.2015
24
отвора голем број на можности за претпријатијата да ги промовираат своите
производи или услуги затоа што театарот во себе содржи најразлични уметнички
алатки кои можат да ја унапредат промоцијата на одреден бренд. Во рамки на
проектот Иднината е приватна беа исконтактирани вкупно 100 трговски
друштва, од кои само две се согласија да ја поддржат претставата и тоа на два
различни начини, со финансиска поддршка и бесплатна изработка на костимите
за претставата, потврдувајќи ги и наодите од интервјуата каде соговорниците
потврдуваат дека ваков тип на соработки, иако во мал број, се случуваат.
Поразителен е фактот што само 2% од бизнис секторот успеаа да видат потенцијал
во поддршката на театарски проект.
25
младите во својата работа преку иновација и истражување. Со поддршката на
проектот од вкупно 1500€ проектот го доби својот финален буџет од 2750€ што е
отприлика 47% од проектираниот буџет за продукција на претставата. Ова го
потврдува ставот дека вонинституционалните театарски продукции не успеваат да
ги соберат сите потребни средства за реализација на своите проекти и е уште еден
доказ дека државните политики влијаат врз работата на овој тип на театарско
организирање, независно дали станува збор за културни политики или политики
од сосема друга природа која се одразува на работењето на организациите.
26
зголеми можностите за финансирање и ќе помогне во покревање на видливост на
овој тип на театарско организирање.
4. Заклучоци од истражувањето
27
претпоставува дека и уметничкиот квалитет ќе се зголеми, а со тоа и развојот на
театарската уметност во државата. Анализата ја докажува хипотезата дека во
Република Северна Македонија нема соодветни услови за работа и развој на
вонинституционалната театарска продукција, што значи дека потребно е да се
ревидира театарскиот систем во кој се создава.
28
мајстори на театарот ќе им ги стави алатките на располагање и ќе им овозможи
сами да ги изберат за да го создадат своето дело.
ИНТЕРВЈУ:
1.1. ФУНКЦИЈА НА ТЕАТАРОТ
1.1.1. Каква е позицијата на вонинституционалниот театар денес во
однос на институционалниот театар?
1.2. УСЛОВИ ЗА РАБОТА
1.2.1. Кои се идеалните услови за работа на една
вонинституционална продукција? Follow up: Дали ги има(в)те
сите потребни услови?
1.2.2. На кој начин го решавате немањето соодветни услови за
работа?
1.2.3. Дали и на кој начин државата треба да помогне во
овозможување на услови за работа на вонинституционалните
театарски продукции?
1.3. ФИНАНСИРАЊЕ
29
1.3.1. Како ги финансирате вашите театарски проекти и дали сте
успеале да ги соберете сите однапред предвидени средства за
продукција на театарска претстава?
1.3.2. Дали сте користеле други извори на финансирање на
театарските проекти, освен Министерството за култура? Какви?
Доколку не, зошто не? Опишете го искуството.
1.3.3. Дали државата треба да го промени системот на финансирање
на театарска продукција? На кој начин?
1.3.4. Дали сте успеале да заработите повеќе од колку што сте
вложиле во представата?
1.4. ПОТРЕБИ НА ВОНИНСТИТУЦИОНАЛНИОТ ТЕАТАР
1.4.1. Дали има потреба да се направи промена во начинот на кој се
организира театарската уметност во РСМ, односно дали е
потребна промена на ниво на културни политики? На кој
начин односно какви? Доколку не, зошто?
1.4.2. Што е клучно за креирање на силна вонинституционална
театарска сцена?
1.5. ПУБЛИКА
1.5.1. Дали сметате дека вонинституционалниот театар има доволно
публика? Доколку да, објасни. Доколку не, на кој начин сметате
дека може да се привлече повеќе публика?
1.5.2. На кој начин комуницирате со вашата публика и дали сметате
дека имате доволно услови, средства и алатки за соодветна,
односно посакуваната, комуникација со публиката?
30
6. Користена литература
31