YERYÜZÜNDEKİ TOPRAK ÖRTÜSÜ

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde fiziksel, kimyasal ve
biyolojik ayrışmayı, toprağın
katmanlarını, toprak oluşumunu
etkileyen faktörleri, zonal, intrazonal
ve azonal toprakları öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.12. Yeryüzündeki

toprak çeşitliliğini oluşum süreçleri
ile ilişkilendirir.
Toprak; yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışmasıyla oluşan, içinde çeşitli inorganik
ve organik maddeler, canlı organizmalar, hava ve su bulunan yüzeysel örtüdür.

Toprak oluşumu; yer kabuğunu oluşturan kayaçların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasıyla başlar.
 Fiziksel (Mekanik) Ayrışma

Yer kabuğunu oluşturan kayaçların çeşitli nedenlerle daha küçük parçalara

ayrılması ve ufalanmasıdır. Bu ayrışmanın temel nedeni günlük sıcaklık farklarıdır.
Fiziksel ayrışma; nem oranının az olduğu çöller, yüksek kesimler ve karasal
iklim bölgelerinde daha fazla görülür.
 Kimyasal Çözünme

Sıcaklık ve nemin fazla olduğu

Ekvatoral, Savan, Akdeniz ve
Okyanusal iklimde görülür.

Kayaçları oluşturan minerallerin suyun etkisiyle çözünmesi şeklinde gerçekleşir.

Kimyasal çözünmede su ile birlikte sıcaklık da önemli bir etkendir.
2016-YGS

Yukarıdaki haritada numaralandırılarak koyu renkle gösterilen

alanların hangilerinde, toprak oluşumunu sağlayan kimyasal
ayrışmanın daha hızlı gerçekleşmesi beklenir?
A) I ve II B) I ve V C) II ve IV
D) II ve V E) III ve IV
 Biyolojik Ayrışma

Canlıların çeşitli yollardan kayaçları parçalamasıyla meydana gelir. Bitki köklerinin

gelişmesi ile kayaçlara ait yarık ve çatlaklar genişler ve toprak oluşumu başlar.
Fiziksel Ayrışma

Biyolojik Ayrışma

Kimyasal Çözünme

Fiziksel Ayrışma
 BİLGİ NOTU

Başta bitkiler olmak üzere canlı atıklarının

toprağa karışması ve toprakta ayrışması
sonucu humus adı verilen bir örtü oluşur.
Humus bakımından zengin topraklar, tarım
açısından elverişlidir. Humus miktarı
arttıkça toprağın rengi koyulaşır.
 TOPRAĞIN KATMANLARI (HORİZONLARI)

Yukarıdaki toprak profiline bakıldığında toprağın yukarıdan aşağıya doğru farklı

tabakalardan meydana geldiği görülür. Bu tabakalara horizon denir.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler
İklim

Zaman

Ana kaya

Yeryüzü şekilleri

Biyotik Faktörler
 İklim, toprağın oluşumunu etkileyen en önemli faktördür.
İklim

Yağışın fazla olduğu nemli iklim Kurak ve yarı kurak iklimlerde

bölgelerinde kimyasal ayrışmanın kimyasal çözünmenin az olması
şiddetine bağlı olarak toprak nedeniyle toprak oluşumu yavaş
oluşumu hızlıdır. gerçekleşir.
 Toprağın oluşabilmesi için ana kayanın çözünmesi, çözünen malzeme üzerine bitki
Zaman örtüsü ve canlıların yerleşmesi, yerleşen bu unsurların ayrışarak humusa
dönüşmesi veya toprağa karışması gibi uzun bir zamana ihtiyaç vardır.
 BİLGİ NOTU
Toprak oluşumu için en uygun
özelliklere sahip yerler, nemli ve
sıcak iklim bölgeleridir. Yapılan
araştırmalara göre bu alanlarda
dahi 40-50 santimetrelik bir toprak
tabakasının oluşabilmesi için en az
20-25 bin yıllık bir zamana ihtiyaç
olduğu saptanmıştır.
 Ana Toprağın rengi, gözenek ve mineral yapısı ana kayanın özelliğine göre
farklılık gösterir. Kayaçların özellikleri ve ayrışmaya karşı dirençleri
kaya toprağın oluşum hızını ve türünü etkiler.

Örneğin koyu renkli ve sert bir magmatik kayaç olan bazalt üzerinde koyu renkli ve besin maddesi
yönünden zengin topraklar oluşurken kalker üzerinde ise kireç yönünden zengin topraklar oluşur.
 Yeryüzü
Şekilleri

Eğimin fazla olduğu yerlerde

ayrışan malzemenin dış kuvvetler
tarafından taşınması daha kolay
olduğu için toprak ince bir yapıya
sahiptir. Eğimin az olduğu yerlerde
ise toprak daha kalın bir yapıdadır.
 2015 – YGS
I. Akarsuların taşıdığı farklı boyuttaki malzemeye bağlı olarak
toprağın geçirgen özellikte olması
II. Kıyı yörelerindeki yağış artışına bağlı olarak topraktaki organik
madde miktarının daha fazla olması
III. Eğimli alanlarda yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin
birikmesiyle taşlı toprakların oluşması
Yukarıdakilerden hangileri, toprak oluşumunda topoğrafyanın
etkisini göstermektedir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II
ve III
 Biyotik
Faktörler

Bitkilerin dal, yaprak, meyve ve kabuk gibi

kısımlarının toprağa karışmasıyla topraktaki
organik madde miktarı artar. Ayrıca bitki
kökleri ana kayanın ayrışması sağlar.

Solucan, köstebek, tavşan ve fare gibi

hayvanlar toprağın havalandırılması,
karıştırılması ve su akışının düzenlenmesi gibi
faaliyetlerle toprak oluşumuna katkı sağlar.
 TOPRAK ÇEŞİTLERİ
Çeşitli faktörlerin etkisiyle oluşan
topraklar; horizon yapısı, kalınlığı ve
organik madde miktarı bakımından
farklı özellikler gösterebilir.
Topraklar; oluşumlarını etkileyen
iklim, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri,
anakaya gibi faktörler dikkate
alınarak zonal, intrazonal ve azonal
olmak üzere üçe ayrılır.
Yeryüzündeki başlıca toprak tipleri
 ZONAL TOPRAKLAR
Bir bölgede etkili olan iklim ve bitki
örtüsü şartlarına göre düz veya hafif
eğimli yamaçlarda anakayanın
ayrışması sonucu oluşan topraklardır.
Bütün horizonların bulunduğu bu
toprakların dağılışı, yeryüzündeki
iklim ve bitki örtüsünün dağılışıyla
genel olarak uyumludur.
 Sıcaklık ve nemin yüksek olduğu Ekvator çevresinde görülür. Kimyasal ayrışmanın
LATERİT
fazla olmasından dolayı toprağın oluşumu daha kısa sürede gerçekleşirken kalınlığı
TOPRAKLAR artmaktadır. Demir oksit bakımından zengin olan lateritler kızıl renktedir.

Bu topraklar, yoğun bitki örtüsüne sahip

olmasına rağmen aşırı yıkanma ve canlıların
humusu tüketmesi nedeniyle organik
madde bakımından fakirdir. Bu durum,
tarımsal verimin düşmesine yol açar.
Ekvatoral İklim

Laterit topraklar görülür. Bu toprağın oluşmasında

kimyasal çözünme daha etkilidir.
 Kırmızı Akdeniz toprakları (terra rossa), Akdeniz iklim bölgesinde kızılçam ağaçları
TERRA-ROSSA
ve maki bitki örtüsü altında özellikle de kalkerler üzerinde oluşur. Bileşiminde çok
TOPRAKLAR miktarda demir oksit bulunduğundan kırmızı renkli topraklardır.

Organik madde miktarının az olduğu

bu topraklar, genellikle kalker üzerinde
geliştiği için kireç yönünden zengindir.
KAHVERENGİ Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde yaprağını döken ağaçlardan meydan gelen
ORMAN ormanların zemininde oluşur. Organik madde bakımından oldukça zengin ve koyu
TOPRAKLARI renklidir. Kireç oranı düşük olan bu topraklar, tarım açısından oldukça elverişlidir.
 KESTANE ve Yağış miktarının azaldığı orta kuşak karalarının iç kesimlerindeki bozkırlarda oluşur
KAHVERENGİ ve organik madde bakımından fakirdir. Yıllık yağış miktarının 400 mm'nin altına
RENKLİ BOZKIR düştüğü alanlarda kahverengi bozkır toprakları, üzerine çıktığı alanlarda ise
TOPRAKLARI kestane renkli bozkır toprakları oluşur. Yağış az olduğundan kireç oranı fazladır.
 Nemli ve soğuk ortamlarda iğne yapraklı ormanların altında oluşmuştur. A
PODZOL
horizonu şiddetli yıkanmadan dolayı boz renklidir. Kanada ve Sibirya’da
TOPRAKLAR geniş yer kaplar.
 ÇERNEZYOM Orta kuşağın yarı nemli alanlarında uzun boylu çayırlar altında oluşur.
Sıcaklığın düşük olması, zengin çayır örtüsünün yavaş yavaş parçalanmasına
(KARA) neden olmakta bu durum da toprağın organik madde yönünden
TOPRAKLAR zenginleşmesini sağlamaktadır.

İklim bölgelerinin soğuk olması,

bu topraklardan tarımdan çok
hayvancılık faaliyetlerinde yarar-
lanılmasına neden olmuştur
 Yıllık yağış miktarının az ve bitki örtüsünün çok cılız olduğu çöl ikliminde
ÇÖL
görülür. Bu topraklarının en önemli özelliği yağış yetersizliğinden dolayı
TOPRAKLARI yıkanmanın az, şiddetli buharlaşmadan dolayı tuz ve kirecin fazla olmasıdır.
 Özellikle Kuzey Yarım Küre'de tundra ikliminin etkili olduğu alanlarda görülür.
TUNDRA
Kışın düşük sıcaklıktan dolayı donan, yazın da çözünerek bataklık hâlini alan
TOPRAKLARI bu toprakların tarımsal açıdan önemi çok azdır.
Aşağıdaki dünya haritasında zonal toprakların bulunduğu alanlar numaralarla
gösterilmiştir. İsimleri verilen toprak türleriyle harita üzerindeki numaraları eşleştiriniz.

5 6
2 3
7 8

4 1
 İNTRAZONAL TOPRAKLAR
Oluşumunda yeryüzü şekilleri ve
anakaya gibi faktörlerin etkisinin daha
belirgin olduğu topraklardır. Ana
materyalin fiziksel ve kimyasal
özellikleri bu topraklar üzerinde daha
etkilidir. Bütün horizonların tam olarak
gelişemediği intrazonal topraklarda
genellikle A ve C horizonlarının daha
fazla geliştiği görülmektedir.
 Havza tabanlarında suda çözünmüş hâlde bulunan çeşitli tuz ve
HALOMORFİK
karbonatların suyun buharlaşması sonucu toprağın yüzeyinde veya
TOPRAKLAR derinliklerinde birikmesiyle oluşur.

Kurak-yarı kurak iklim bölgelerinde

görülen ve sadece tuzcul bitkilerin
yetiştiği bu çorak topraklar, tarım
için elverişli değildir.
 Taban su seviyesinin yüksek, drenajın da kötü olduğu sazlık ve bataklık
HİDROMORFİK
alanlarda oluşur. Tarıma elverişli olmayan bu topraklar; devamlı veya uzun
TOPRAKLAR süre su altında olduğundan suyu seven saz, ot ve kamışlarla kaplıdır.
 Kalsimorfik topraklar killi veya kireçli olup yumuşak kireç taşı ve killi kireç
KALSİMORFİK
taşları üzerinde oluşur. Bu topraklar, vertisoller ve rendzinalar olmak üzere
TOPRAKLAR ikiye ayrılır.
 Vertisoller Rendzinalar
Genellikle koyu renkte olup alt kısımları kireç
Özellikle eski göl tabanlarındaki killi anakaya
yönünden zengin olan bu topraklar, yumuşak
üzerinde oluşur. ‘’Dönen Topraklar’’ adı da verilir.
kireç taşları üzerinde oluşur.
Hidromorfik

Vertisol

Halomorfik
Rendzina
 AZONAL TOPRAKLAR
Dış kuvvetlerin aşındırıcı etkisi
sonucu taşınarak biriktirilen
malzemenin ayrışmasıyla oluşan
topraklardır. Düzenli horizon
yapısına sahip olmayan bu
topraklar, genellikle mineral
yönünden zengindir.
 Akarsuların taşıdığı malzemenin (alüvyon) delta veya dağ içi ovaları gibi
ALÜVYAL
eğimin az olduğu alanlarda birikmesiyle oluşur. Oldukça kalın ve geçirgen
TOPRAKLAR olan bu topraklar, akarsuyun geçtiği yerlerde anakayadan etkilenir.

Alüvyonlar, besin maddesi

yönünden zengin ve tarım
için oldukça elverişlidir.
2013-YGS

Yukarıdaki topoğrafya haritasında taralı alandaki alüvyal topraklarda

horizonların oluşmamasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Eğimin azaldığı yerlerde oluşması
B) Mineral ve organik madde bakımından zengin olması
C) Taban suyunun yüksek olması
D) Kil içeriğinin yüksek olması
E) Akarsuların getirdiği malzemelerle sürekli yenilenmiş olması
Kolüvyal topraklar: Eğimli yamaçlarda ayrışan malzemenin sel suları ve yer çekiminin
etkisiyle dağların eteklerinde birikmesi sonucu oluşur. Kumlu ve çakıllı bir yapıya sahip olan
bu toprakların su geçirgenliği yüksek, su tutma kapasiteleri ise düşüktür. Bu toprakları
oluşturan kumların erozyonla taşınması sonucu geride iri malzeme kalır. Bu şekilde oluşan
topraklara da litosol (taşlı toprak) denir.

Kolüvyal topraklar Litosol topraklar

 REGOSOL Regosol topraklar, volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzeme ile
TOPRAKLAR akarsuların oluşturduğu kum depoları üzerinde oluşur.
 LÖS Rüzgârın taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır. Bu topraklar
TOPRAKLARI ince unsurlu ve gevşek yapılıdır.
 MOREN Moren toprakları, buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Bu topraklara
TOPRAKLARI yüksek enlemlerde ve buzulların etkili olduğu dağlarda rastlanır.
Kahverengi Orman
Laterit
Çöl
Alüvyal
Kestane ve
Kahverengi Bozkır
Çernozyom
Kolüvyal
Regosol
Podzol
Moren
Litosol
Terra rossa
Lös
Tundra
 P
O H
D İ L
Z Ç V D Ö
O E T E R RA R O S S A
L A T E Rİ T R O
N T M
K A H V E R E N G İ B OZ K I R
Z S R
A L Ü V YA L O F
O L İ
M K
1. Soğuk ve nemli bölge toprağıdır. Kanada ve Sibirya’da geniş yer kaplar.
2. Taban suyu seviyesinin yüzeye yakın olduğu yerlerde görülen intrazonal topraklardır.
3. Rüzgârın taşıyıp biriktirdiği topraklardır.
4. Karasal iklim bölgesinde çayır bitki örtüsü altında oluşan zonal toprakların en verimlisi.
5. Dönen topraklar olarak da bilinen intrazonal toprak.
6. Akdeniz iklim bölgesinde kalkerli arazide oluşan toprak.
7. Ekvatoral bölge toprağı.
8. Ilıman karasal iklim bölgesi toprağı.
9. Akarsuların taşıyıp biriktirdiği topraklar.
 • Yağışa bağlı yıkanma ve birikme süreci uzundur.
2014-YGS • Yaygın olarak kırmızı veya kırmızımsı renktedir.
• Bitki örtüsü gür fakat humus bakımından fakirdir.
• Sıcak ve nemli tropikal bölgelerde daha çok görülür.
Yukarıda bazı oluşum özellikleri verilen toprak tipi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Laterit
B) Terra-rossa
C) Podzol
D) Çernezyom
E) Vertisoller
 • Çayır örtüsünün altında oluşurlar.
2014-LYS • Zonal topraklar içinde yer alırlar.
• Karasal iklimin yarı nemli alanlarında oluşurlar.
• Organik madde bakımından zengindirler.
Yukarıda bazı karakteristik özellikleri verilen toprak tipi
aşağıdakilerden hangisidir?
A) Çernezyom topraklar
B) Kırmızı topraklar
C) Podzol topraklar
D) Laterit topraklar
E) Kahverengi topraklar
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
Fiziksel
………………………… ayrışma; nem oranının az olduğu çöller, yüksek kesimler ve
karasal iklim bölgelerinde daha fazla görülür.
Toprak yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışmasıyla oluşan, içinde çeşitli inorganik
……………………..
ve organik maddeler, canlı organizmalar, hava ve su bulunan yüzeysel örtüdür.

Podzol
Nemli ve soğuk ortamlarda iğne yapraklı ormanların altında ………………………...
topraklar oluşur.

Akarsuların taşıdığı malzemelerin delta veya dağ içi ovaları gibi eğimin az olduğu
Alüvyal
alanlarda birikmesiyle …………………………. topraklar oluşur.
Vertisol
Özellikle eski göl tabanlarındaki killi anakaya üzerinde ………………………. topraklar
oluşur. Bu topraklara ‘’Dönen Topraklar’’ adı da verilir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Kalsimorfik topraklar taban su seviyesinin yüksek, drenajın da kötü
olduğu sazlık ve bataklık alanlarda oluşur.
Tundra toprakları; sıcaklık ve nemin yüksek olduğu Ekvator çevresinde
görülür.

Eğimin az olduğu yerlerde toprak tabakası daha ince bir yapıdadır.

Akdeniz iklim bölgesinde kızılçam ağaçları ve maki bitki örtüsü altında

özellikle de kalkerler üzerinde terra rossa topraklar oluşur.
Yağışın fazla olduğu nemli iklim bölgelerinde kimyasal ayrışmanın
şiddetine bağlı olarak toprak oluşumu hızlıdır.
• Sıcak ve nemli bölge toprağıdır. Bitki örtüsü gür olduğu halde humus
oluşumu azdır.
• Soğuk ve nemli bölge toprağıdır. İğne yapraklı ormanların altında
gelişmişlerdir.
• Kalkerli arazi üzerinde gelişen topraklardır. Genellikle kırmızı renktedirler.
• Yılın büyük bir bölümünde donmuş halde bulunan topraklardır.
1) Yukarıda bazı toprak türleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Aşağıdakilerden hangisi bu türlerden birisi değildir?
A) Çernozyom
B) Podzol
C) Laterit
D) Tundra
E) Terra-rossa
• Akarsuların aşındırıp taşıyarak biriktirmesiyle oluşmuşlardır.
• Mineral madde oranı fazladır.
2) Yukarıda bazı özellikleri verilen toprak tipi aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Kalsimorfik
B) Alüvyal
C) Regosoller
D) Laterit
E) Kestane renkli bozkır
3) Aşağıdakilerden hangisi kayaçların fiziksel yollarla parçalanmasına
neden olaylar arasında gösterilemez?
A) Rüzgarların aşındırma faaliyetleri
B) Günlük sıcaklık farkının fazla olması
C) Kaya çatlaklarındaki suların donması
D) Kayaçlara yerleşen bitki köklerinin gelişmesi
E) Yıllık yağış miktarı ve sıcaklığın fazla olması
 Dış kuvvetler tarafından aşındırılarak
taşınan malzemelerin birikmesiyle oluşan
topraklara azonal topraklar adı
verilmektedir. Alüvyaller, kolüvyaller,
lösler, morenler ve regosoller azonal
toprak grubu içerisinde bulunmaktadır.

4) Yukarıda Dünya haritası üzerinde numaralandırılarak verilen bölgelerin

hangisinde morenlerin daha yaygın olarak görülmesi beklenir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
Aşağıda Zonal topraklar hakkında bazı bilgiler
verilmiştir.
• Kuraklık ve buharlaşma nedeniyle tuz ve kireç toprak
yüzeyini kaplamıştır.
• Kalkerli araziler üzerinde oluşan topraklardır. Kalkerin
içerdiği demir oksit nedeniyle kırmızı renklidirler.
• Soğuk ve nemli bölgelerde iğne yapraklı ormanların
yaygın olduğu alanlarda oluşmuşlardır.
• Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde oluşurlar. Fazla
yıkanma nedeniyle humus miktarı az, verim düşüktür.

5) Haritada üzerinde işaretlenen hangi alanın toprak özelliklerine ait bilgi

verilmemiştir?
A) I B) II C) III D) IV E) V
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2021
Coğrafya 10, 2019
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Mutlu KARAKOÇ Yazarlar
Nurullah BALŞEN Mehmet BARANAYDIN
Tolga PEKTAŞ Yusuf AYDIN
İsmail ÖZDOĞAN Gülten TEKBAŞ