1) POJAM SISTEMA DIFERENCIJALNIH JEDNACINA, SVODENJE SISTEMA

NA JEDNU JEDNACINU
a) POJAM SISTEMA DIFERENCIJALNIH JEDNACINA
Def. Sistem diferencijalnih jednacina od n nepoznatih funkcija y1(x), y2(x),..., yn(x)
ima opsti oblik:
F1 ( x, y1 ,..., y1 11 , y 2 ,..., y 2 12 ,..., y n ,..., y n 1n = 0
(k ) (k ) (k )

F2 ( x, y1 ,..., y1 21 , y 2 ,..., y 2 22 ,..., y n ,..., y n 2 n = 0

(k ) (k ) (k )
(1)
...............
Fn ( x, y1 ,..., y1 n1 , y 2 ,..., y 2 n 2 ,..., y n ,..., y n nn = 0
(k ) (k ) (k )

Na jvisi izvodi u (1) odreduju red sistema.

Ako je k1=max{k11, k21,..., kn1}
k2=max{k12, k22,..., kn2}
.............
kn=max{k1n, k2n,..., knn}
tada k= k1+ k2+...+ kn predstavlja red sistema (1).
Opste rjesenje sistema (1) je skup funkcija y1, y2,..., yn koji zadovoljavaju svaku od
jednacina sistema.
Partikularno rjesenje sistema (1) je ono rjesenje sistema koje zadovoljava pocetne
uslove:
____ ____ ____
y1 ( x0 ) = y1 , y 2 ( x0 ) = y 2 ,..., yn ( x0 ) = yn ,
____ ____ ____
gdje su x0 , y1 , y 2 ,..., y n , zadani brojevi.
Sistem (1) mozemo uvijek zamijeniti sistemom u kome figurisu nepoznate funkcije
samo sa prvim izvodima.
SVODENJE SISTEMA NA JEDNU JEDNACINU
Ovaj metod podrazumjeva svođenje sistema na jednu jednačinu I reda.
dyi d
= f ( x, y1 , y2 ,..., yn ) / ....(1)
dx dx
d 2 y i f m
f i y i f m
f
dx 2
= +   =
x i =1 yi x x i =1 y i
+   f i =  2 ( x, y1 , y 2 ,..., y n ) ....(2)

d 2 yi d
2
= 2 ( x, y1 , y2 ,..., yn ) /
dx dx
d yi  2
3 m
 y
= +  i  i = 3 ( x, y1 , y2 ,..., yn )
dx 3
x i =1 yi x

d n yi  n −1 m  n −1 yi
= +  =  n −1 ( x, y1 , y 2 ,..., y n ) ….(3)
dx n x i =1 y i x
Jednačine ...(1), ...(2) i ...(3) čine sistem od (n-1) algebarskih jednačina:

1 od 19
 dy1 
= 1 ( x, y1 , y 2 ,..., y n ) 
 1 = f 1
dx
dy2
=  2 ( x, y1 , y 2 ,..., y n )   = f
 2 2
dx  ....(*)
 

  n −1 = f n
=  n −1 ( x, y1 , y 2 ,..., y n )
dyn
dx 
1 1 1

y 2 y 3 y n
 2  2  2
(1 ,  2 ,...,  n ) 
= y 2 y 3 y n 0
( y 2 , y 3 ,..., y n )
  
 n −1  n −1  n −1

y 2 y 3 y n
Tada sistem ima jedninstveno rješenje. Pretpostavimo da je:
(1 , 2 ,...,  n )
 0 i da mu je jedinstveno rješenje: y1,y2,...,yn.
 ( y2 , y3 ,..., yn )
yi = Fi ( x, y1 , y2 ,..., yn )
d 2 yi
=  n ( x, y1 , F2 , F3 ,..., Fn )
dx2
d n yi
n
=  ( x, y1, y1' , y1'' ,..., Fnn −1 ) ....( 4)
dx
1) ako su funkcije y2, y3, ..., yn rješenje sistema (*) tada je yn rješenje sistema (4).
2) ako su funkcije y2, y3, ..., yn rješenje sistema (*) i y1 je rješenje sistema (4) ako je
y1, y2, ..., yn rješenje sistema.

2) RJESAVANJE SISTEMA DIFERENCIJALNIH JEDNACINA

PRIMJENOM PRVIH INTEGRALA SISTEMA, NAVESTI PRIMJER.
Def. Svaka funkcija oblika F(x,y1,...,yn)=C gdje su y1(x), y2(x),..., yn(x) rjesenja
sistema (2) a C je proizvoljna konstanta naziva se prvi integral sistema (2).
Ako je poznato n prvih integrala Fi(x,y1,...,yn)=C (i=1,2,...,n) ----(3) koji su
medusobno nezavisni, tj. Za koje je funkcionalna determinanta
F1 F1
.........
y1 y n
D( F1 ,..., Fn )
= ...... ......... ......  0 ,
D( y1 ,..., y n ) Fn Fn
.........
y1 y n
onda je rjesenje sistema (2)
y1=y1(x,C1, C2,..., Cn),........., yn=yn(x,C1, C2,..., Cn) dato sa (3).

2 od 19
Prvi integrali se odreduju pomocu kombinacija koje omogucuju da se jednacina
sistema moze napisati kao izvod nekog izraza pa se tako jednostavno integrali

dy dz
Primjer: Rijesiti sitem = z; =y
dx dx
Rjesenje:
Sabiranjem datih jednacina dobijamo:
dy + dz d ( y + z)
= y + z => = dx integralimo =>
dx y+z
ln|y+z|=x+C /podijelimo sa e
|y+z|=ex·eC => y+z=± ex·eC
y+z
Dakle, prvi integral je: F1 = x = C1 ----(1')
e
Oduzimanjem datih jednacina dobijamo:
dy − dz d ( y − z)
= z − y => = −dx integralimo =>
dx y−z
ln|y-z|=-x+C /podijelimo sa e
|y-z|=e-x·eC => y-z=± e-x·eC
Dakle, drugi integral je: F1 = ( y − z)e x = C2 ----(2')
F1 F1
D( F1 , F2 ) y z e −x e −x
= = x = -1-1= -2 ≠0 sto znaci da prvi integrali (1'), (2')
D( y1 , y 2 ) F2 F2 e e −x
y y
predstavljaju opste rjesenje zadanog sistema.

3) SISTEM LINEARNIH DIFERENCIJALNIH JEDNACINA I SISTEM SA

KONSTANTNIM KOEFICIJENTIMA
Sistem linearnih diferencijalnih jednacina prvog reda u normalnom obliku glasi
dy1
= a11 ( x) y1 + ... + a1n ( x) y n + b1 ( x)
dx
dy 2
= a 21 ( x) y1 + ... + a 2 n ( x) y n + b2 ( x)
dx (4)
...............................
dy n
= a n1 ( x) y1 + ... + a nn ( x) y n + bn ( x)
dx
pri cemu su aij(x), bi(x) funkcije od x.
Ako uvedemo matrice:

3 od 19
  y1   y '1 
y   y' 
 2 dY  
2

Y =  :  , Y'= = : ,
  dx  
:   : 
 y n   y ' n 
 b1 
 a11 a12 .......... ...... a1n  b 
a a 22 .......... ...... a 2 n   2
A = (aij ) =  21 , B =  :  tada sistem (4) mozemo napisati
..... ............... ...... .....   
  :
a n1 a n 2 .......... ...... a nn 
bn 
dY
u matricnom obliku = A  Y + B ----(4').
dx
Ako je B=0 tj. b1(x)=......= bn(x)=0 tada dobijamo homogeni sistem
dY
= A  Y ----(5)
dx
TEOREM 1. Ako je Y rjesenje homogenog sistema (5) onda je i CY (c-pr. konstanta)
rjesenje tog sistema.
TEOREM 2. Suma Y1+Y2 rjesenja Y1 i Y2 homogenog sistema (5) jeste takode
rjesenje tog sistema.
n
TEOREM 3. Linearna kombinacija C Y
i =1
i i = C1Y1 + C 2Y2 + ... + C nYn (Ci-pr.

konstante) linearno nezavisnih rjesenja Y1,...,Yn homogenog sistema (5) ciji su

koeficijenti aij neprekidne funkcije na intervalu a<x<b opste rjesenje je sistema na
tom intervalu.
TEOREM 4. opste rjesenje nehomogenog sistema (4) kod koga su f-je aij(x), bj(x)
neprekidne, jeste suma opsteg rjesenja homogenog sistema (5) i bilo kojeg
partikularnog rjesenja nehomogenog sistema (4)
n
Ako mozemo odredidti opste rjesenje homogenog sistema (5) Yh =  C i Yi tada
i =1
metodom varijacija konstanti mozemo odrediti opste rjesenje nehomogenog sistema
(4).
Naime, umjesto konstanti Ci pisemo funkciju Ci(x) (i=1,2,...,n) pa rjesenje
n
nehomogenog sistema trazimo u obliku Y =  C i ( x)Yi . Funkcija Ci(x) odredujemo iz
i =1
uslova da je zadovoljen nehomogeni sistem.
Kako je
n n n n
dY
=  C 'i ( x)Yi +  C i ( x)Yi = AY + B = A C 'i ( x)Yi + B =  C 'i ( x)Y 'i + B
dx i =1 i =1 i =1 i =1
n
dYi
f-ja je AYi = tj.zadovoljava (5) pa zakljucujemo da je  C 'i ( x)Yi = B ----(6)
dx i =1

4 od 19
ili
C'1 ( x)Y11 + C' 2 ( x)Y12 + .... + C' n ( x)Y1n = b1
C'1 ( x)Y21 + C' 2 ( x)Y22 + .... + C' n ( x)Y2n = b2 (6')
..........
C'1 ( x)Yn1 + C' 2 ( x)Yn 2 + .... + C' n ( x)Ynn = bn

Iz sistema (6') odredimo nepoznate f-je Ci'(x) a zatim njihovom integracijom

dobijamo funkcije Ci(x).

4) VEKTORSKA FUNKCIJA, REKTIFIKACIJA KRIVE

Def. Ako su x(t), y(t) i z(t) skalarne funkcije definisane na nekom skupu D onda
→ → → → →
kazemo da je vektor r = r (t ) = x(t ) i + y (t ) j + z (t ) k = x, y, z vektorska funkcija
definisana na D.
Svakoj vrijednosti t є D tada odgovara tacka M(x,y,z) a skup svih takvih tacaka M
predstavlja krivu u prostoru. Ako je kriva zadana vektorskom funkcijom tada kazemo
da je ona zadana parametarski jer funkcije x(t), y(t), z(t) zavise od parametra t.
Granicna vrijednost, neprekidnost, izvod i integral vektorske funkcije definisemo
slicno kao kod skalarne funkcije i vrijede ista pravila kao kod skalarne funkcije.

→
r (t ) = x(t ), y (t ), z (t )

Za neprekidan luk AB kazemo da je Žordanov (Jordan) ako dvjema različitim

vrijednostima t  a, b odgovaraju dvije razlicite tacke luka
Za luk AB kažemo da je gladak ako su funkcije x'(t), y'(t) i z'(t) neprekidne na a≤t≤b i
ako važi x'2+ y'2+z'2>0 za svako t  a, b .

n __________
S u =  M i −1 M i
n __________
Formirajmo sumu , s = lim  M i −1 M i zove se duzina
n →
i =1 i =1

luka AB ako taj limes postoji.

Za luk koji ima duzinu kazemo da se moze rektificirati a postupak odredivanja te
duzine se naziva rektifikacija.

5 od 19
TEOREM: Neka je luk AB zadan parametarski tj.vektorskom funkcijom
→ → → →
r (t ) = x(t ) i + y (t ) j + z (t ) k za a≤t≤b i neka su funkcije x'(t), y'(t) i z'(t) neprekidne
b → b
na a≤t≤b. Tada luk AB ima duzinu s = s( AB ) =  r ' dt =  x' 2 + y ' 2 + z ' 2 dt
a a

5) PRIRODNI TRIEDAR KRIVE, TORZIJA I KRIVINA KRIVE.

→ →
Neka je kriva zadana vektorskom funkcijom r = r (t )

→ →→
U svakoj tacki krive postoji triedar vektora ( t , n, b ) koji zovemo prirodni trieda krive
u posmatranoj tacki.
→ → →
Dakle, prirodni triedar je skup tri vektora t , n i b koji se mijenja od tacke do tacke
→
krive r (t ) i zavisi od vrijednosti parametra t.
→
→ dr
t = je vektor tangente
dt
→ →
→ d r d2 r
b=  2 je vektor binormale
dt dt
→ → →
n = b t je vektor glavne normale
Prave koje prolaze tim vektorima zovu se tangenta, binormala i normala krive u
posmatranoj tacki krive.
→ → →
Ravan odredena vektorima t i n zove se oskulatorna raven, raven odredena sa n i
→ → →
b je normalna raven a raven odredena sa t i b je rektifikaciona raven.
Broj τ kojim mjerimo odstupanje krive od ravni krive zovemo torzija krive (u
posmatranoj tacki).
1
Broj je polupracnik torzije krive.

Broj K kojim mjerimo odstupanje krive od tangente zovemo krivina krive (u
1
posmatranoj tacki). Broj je polupracnik krivine krive.
K
Torziju I krivinu krive u posmatranoj tacki krive mozemo odrediti primjenom
obrazca:

6 od 19
  → →
 3→ → →
d r d r  d r
2
d r d2 r
 dt  dt 2   dt 3 dt
 2
dt
= 
2
; K=
→ → → 3
2
dr d r dr
 2
dt dt dt

→ →
→ → →

 r ' (t )  r ' ' (t )  r ' ' ' (t )  r ' (t )  r ' ' (t ) 
Odnosno  =  
2
; K= 3

→ → →
r ' (t )  r ' ' (t ) r ' (t )

6) ORIJENTACIJA POVRSI.
Neka je S povrs ogranicena krivom γ kao na slici

U svakoj tacki Mo povrsi S postoje dva, jedan drugom suprotna jedinicna vektora
→ →
normale N 0 i (−N 0 ) .
Neka je l proizvoljno zatvorena kriva koja sadrzi tacku M0, lezi na povrsi S I ne siječe
rub γ.

→
Posmatrajmo ponasanje jedinicnog vektora normale N 0 povrsi S kada idemo
krivinoml polazeći od tacke M0.
Ako za svaku tacku M 0  S I za svaku krivu l  S poslije obilaska krvie l vector
→ →
normale N se preklopi sa pocetnim polozajem N 0 onda kažemo da je površ
dvostrana.
→ →
Ako se normala N poslije obilaska krive l poklopi sa vektorom − N 0 kazemo da je
površ jednostrana.
Dvostrane povrsi su npr. dijelovi ravni, sfere, elipsoida itd.

7 od 19
MeBijusov list je primjer jednostrane površi. Ona se dobije tako što kod
pravougaonika ABCD tačku B spojimo sa tačkom D a tačku C sa tačkom A.

Kod dvostrane površi je izborom smjera normale u jednoj tački određen smjer
normale u bilo kojoj tački površi.
Skup tačaka površi S sa izabranom normalom u jednoj tački zove se strana površi.
Kažemo da smo izborom strane dvostrane površi S orijentisali površ. Pozitivnom
stranom (orijentacijom) površi možemo nazvati bilo koju od dvije strane površi.
Orijentacijuu konture γ određujemo u skladu sa orijentacijom površi S.

7) POVRSINA POVRSI
TEOREM: Površina P(E) figure E koja leži u ravni z-z1=p(x-x1)+q(y-y1) jeste
P( E ) = 1 + p 2 + q 2 P( D) pri čemu je D integralna projekcija figure E na ravan Oxy.

DOKAZ:
Neka je E paralelogram B1B2B3B4 sa tjemenima
Bi(xi,yi,zi)(i=1,2,3,4) i neka je D paralelogram
A1A2A3A4 koji je ortogonalna projekcija figure E na
ravan Oxy.
Tada je Ai(xi,yi,0)(i=1,2,3,4)

Površina površi D je:

→ → →
i j k
→ → → → x2 − x1 y2 − y1 →
P ( D) = A1 A1 A1 A4 = x2 − x1 y2 − y1 0 = 0 i − 0 j+  k =>
x4 − x1 y4 − y1
x4 − x1 y4 − y1 0

x2 − x1 y 2 − y1
P( D) = 
x4 − x1 y 4 − y1

8 od 19
Takođe:
→ → →
i j k
→ →
P ( E ) = B1B1 B1B 4 = x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
x4 − x1 y4 − y1 z4 − z1

Kako paralelogram E leži u ravni z-z1=p(x-x1)+q(y-y1) to je:

z2 -z1=p(x2-x1)+q(y2-y1)
z4 -z1=p(x4-x1)+q(y4-y1)
→ → →
i j k
=> P ( E ) = x2 − x1 y2 − y1 p ( x2 − x1 ) + q ( y2 − y1 ) =
x4 − x1 y4 − y1 p ( x4 − x1 ) + q ( y4 − y1 )

→ y2 − y1 x2 − x1 → x2 − x1 y2 − y1 → x2 − x1 y2 − y1
= p i  − q  j  + k 
y4 − y1 x4 − x1 x4 − x1 y4 − y1 x4 − x1 y4 − y1

→ → → x2 − x1 y2 − y1
= (− p  i − q  i + k )  
x4 − x1 y4 − y1
Dakle, P( E ) = 1 + p 2 + q 2  P( D) (*) cime je teorem dokazan.
Neka je E proizvoljna figura u ravni z-z1=p(x-x1)+q(y-y1) i D njena ortogonalna
projekcija na Oxy ravan:

E i D možemo prikazati kao uniju paralelograma Ej odnosno Dj a zatim primijeniti

relaciju (*).
Tada je
n (*) n n
P( E ) =  P( E j ) =  1 + p 2 + q 2  P( D j ) = 1 + p 2 + q 2   P( D j ) = 1 + p 2 + q 2  P( D)
j =1 j =1 j =1

čime je teorem dokazan.

Neka je površ S koja se obostrano jednoznačno projektuje na ravan xOy zadana u
z z
obliku z = z ( x, y) pri čemu su funkcije z, p = i q= neprekidne u zatvorenoj
x y
oblasti D. Podijelimo oblast D an dijelove D1, D2, ..., Dn pri čemu ova podjela
odgovara podjeli površi S na dijelove S1, S2,..., Sn.

9 od 19
U proizvoljnoj tački Mi(xi,yi,zi)єSi uočimo tangencijalnu ravan αi i u njoj figuru Ei
čija ortogonalna projekcija na Oxy ravan jeste Di.

Jednačina tangencijalne ravni na površ u tački Mi(xi,yi,zi)єSi je:

z-zi=pi(x-xi)+q(y-yi) pri čemu je
z z
pi = ( xi , yi ) , qi = ( xi , yi ) .
x y
n
Ako sada uzmemo u obzir da  P( E ) → P(S ) kada broj podjela raste i da je
i =1
i

n n

 P( E j ) =  1 + p 2 + q 2 P( Di ) prema teoremi
j =1 i =1

dobivamo da je
P( S ) =  1 + p 2 + q 2 dxdy jer je
D
z z
P( D) =
D
 dxdy , p=
x
, q=
y
površina površi S.

Dalle, površinu površi možemo svesti na izračunavanje dvostrukog integrala. Ako

porš S nije moguće projicirati na ravan Oxy tada se projicira na Oxz ili Oyz ravan

8) POVRSINSKI INTEGRAL PRVE VRSTE

Neka je zadana površ S kojoj odgovara podjela na dijelove S1,S2,...,Sn i ortogonalna
projekcija tih dijelova D1,D2,...,Dn u ravni Oxy.

Za funkciju f(x,y,z) koja je definisana i ogranicena na površi S možemo formirati

n
sumu Gn =  f ( xi , yi , zi ) P( Si ) , ( xi , yi , zi )  Si
i =1
Def. Broj I nazivamo povrsinski integral prve vrste funkcije f(x,y,z) po površi S ako
za svako ε>0 postoji δ=δ(ε)>0 tako da nezavisno od podjele povrsi S i izbora tačaka
(xi,yi,zi)єS važi |I-Gi|<ε čim je max d(Di)<δ(ε).

10 od 19
d(Di) predstavlja radijus od Di .
Ovako definisan broj I oznacava se simbolom
I =  f ( x, y, z )dS
S
Ako je površ S dio Oxy ravni tada površinski integral postaje dvostruki integral .
Ako je površ S zadana jednačinom z=z(x,y) onda je dS = 1 + p 2 + q 2 dxdy gdje je
z z
p= , q= pa je onda:
x y
I =  f ( x, y, z ) 1 + p 2 + q 2 dxdy =
S

=  f ( x, y, z ( x, y )) 1 + p 2 + q 2 dxdy (*)
S

Dakle, površinski integral I =  f ( x, y, z )dS sveli smo na dvostruki integral S po

S
oblasti D gdje je D ortogonalna projekcija površi S u Oxy ravni.
Jednakost analogna jednakosti (*) važi i ako je površ S zadana jednačinom x=x(y,z)
ili y=y(x,y)
Ako je f(x,y,z)=1 na površi S tada je
n n
Gn =  f ( xi , yi , zi ) P( Si ) = 1  P( Si ) => Gn = P(S )
i =1 i =1

9) POVRSINSKI INTEGRAL DRUGE VRSTE

Posmatrajem kretanja tečnosti kroz neku glatku površ došlo se do definisanja protoka
(fluksa) vektora kroz površ. Daljnjom analizom površinskog integrala prve vrste
kojim je definisan protok došlo se do definicije površinskog integrala druge vrste.
→
Neka se tečnost gustoće ρ i brzine v kreće se kroz neku glatku površ. Pretpostavka je
→
da je to kretanje stacionarno, tj da brzina v i gustoća ρ tečnisti ne zavise od vremena
nego samo od položaja čestice tečnosti u prostoru.
Podijelimo površ S na dijelove S1,S2,...,Sn.
Kolicina tečnosti koja kroz element Si protekne u jedinici vremena približno je
→ → →
jednaka  (M i ) v (M i ) N (M i ) P(Si ) , MiєSi, N = 1
n → →
Sumom   (M i ) v (M i ) N (M i ) P(Si ) približno je data količina tečnosti koja u
i =1

jedinici vremena protekne kroz površ S. Zato površinski integral prve vrste
→ →

   v  N dS daje količinu tečnosti koja u jedinici vremena protekne kroz površ S

S

11 od 19
 → → →
Def. Broj  ( a) =  a  N dS , (|N|=1) zove se protok (fluks) vektora a kroz onu
S
→
stranu površi S koja odgovara vektoru normale N .
→ → → →
Neka je a = P( x, y, z ) i + Q( x, y, z ) j + R( x, y, z ) k , ( x, y, z) V  R3 . Tako zadan
vektor zovemo vektorsko polje.
→
Oznacimo sa α,β,γ uglove koje vektor N zaklapa sa pozitivnim smjerom osa x,y,z.
→ → → →
Tada je N = cos i + cos  j + cos k = cos , cos  , cos .
→ →
a v = P, Q, R cos , cos  , cos  = P  cos + Q  cos  + R  cos pa je

→
 ( a ) =  ( P  cos + Q  cos  + R  cos )dS
S
Može se pokazati da je cosγdS=dxdy pa je
 R( x, y, z( x, y)) cosdS =  R( x, y, z( x, y)dxdy
S S

Def. Broj I 3 =  R( x, y, z ( x, y))dxdy zove se površinski integral druge vrste funkcije

S+

R(x,y,z) po pozitivnoj strani površi S po koordinatama x i y.

(− I 3 ) =  R( x, y, z ( x, y ))dxdy zove se površinski integral druge vrste funkcije
S−

R(x,y,z) po negativnoj strani površi S po koordinatama x i y.

Analogno, koristeći cosαdS=dydz I cosβdS=dxdz definišemo I površinske integrale II
vrste po y,z osama.
x i z sa:
 P( x, y, z) cosdS =  P( x, y, z)dydz
S S

 Q( x, y, z) cos dS =  Q( x, y, z)dxdz

S S

Zato je:
→
 ( a ) =  ( P  cos + Q  cos  + R  cos )dS =  ( P  dydz + Q  dxdz + Rdxdy)
S S

Ova posljednja relacija daje vezu izmedu površinskih integrala prve I druge vrste.
Zato se računanje površinskog integrala II vrste svodi na računanje odgovarajućeg
integrala I vrste.

12 od 19
Prilikom mijenjanja strane površi mijenja se znak integrala.

10) SKALARNO POLJE, VEKTORSKO POLJE, GRADIJENT FUNKCIJE.

Skalarna f-ja U=U(x,y,z) definisana u oblasti C = ( x, y, z)  R3 naziva se skalarno
polje.
→ →
Vektorska f-ja F = F ( x, y, z ) definisana u oblasti C naziva se vektorsko polje.
Npr. Polje temperature je skalarno polje a polje sile Zemljine teže je vektorsko polje.
Za skalarnu f-ju U(x,y,z) za koju postoje parcijalni izvodi definiše se vektorska f-ja
U → U → U →
gradU = i+ j+ k koja se zove gradijent funkcije U u tački (x,y,z)
x y z
Vektor grad U je kolinearan vektor normale na površ U(x,y,z)=A u odgovarajućoj
tački gdje je A-proizvoljna konstanta.
U U U
Naime, izU=A slijedi dU=0 tj dU = dx + dy + dz = 0 što možemo
x y z
→
napisati u obliku gradU  d r = 0
→ → →
Vektor d r = (dx, dy, dz) je tangentni vektor na krivu r = r (t ) koja leži na površi S i
prolazi kroz tačku (x,y,z)
→ → → →
gradU  d r = 0 => gradU ⊥ d r => gradU n gdje je n vector normale.
U → U →
Izvodi f-je U u pravcima osa x,y,z su = gradU  i , = gradU  j ,
x y
U →
= gradU  k respektivno
z
→
Izvod f-je U(x,y,z) u pravcu jediničnog vektora e = (e1 , e2 , e3 ) definiše se jednakošću
dU →

→
= gradU  e , |e|=1
de

11) HAMILTONOV OPERATOR, LAPLASOV OPERATOR,

DIVERGENCIJA, ROTOR
Diferencijalni operator  -(nabla, Hamiltonov operator) definiše se sa
 →  →  →
= i+ j+ k .
x y z
Nabla operator se primjenjuje i na skalarne i na vektorske f-je.
Za skalarnu f-ju U(x,y,z) definiše se
 →  →  → U → U → U →
U = ( i + j + k )U = i+ j+ k = gradU
x y z x y z
→ → → →
Za vektorsku f-ju F = P( x, y, z ) i + Q( x, y, z ) j + R( x, y, z ) k definiše se divergencija
→ →  →  →  → → → → P → Q → R →
div F =  F = ( i + j + k )  (P i + Q j + R k ) = i+ j+ k
x y z x y z

13 od 19
 →
Za vektorsku f-ju F = P, Q, R definiše se vektor rotor
→ → →
i j k
→ →    R Q → P R → Q P →
rot F =   F = =( − )i+( − ) j+ ( − )k
x y z y z z x x y
P Q R

           2 2 2 
Operator  2 =    =  , ,    , ,  =  2 , 2 , 2  =  naziva se
 x y z   x y z   x y z 
La Plasov operator (laplasijan) i primjenjuje se na skalarne funkcije.
U 2 U 2 U 2
Tako je U = , ,
x 2 y 2 z 2
Operator  (nabla) je diferencijalni vektor operator pa se na njega primjenjuju
pravila I diferencijalnog i vektorskog računa.

12) POTENCIJALNO POLJE, SOLENOIDALNO POLJE

Def. 1 Vektorsko polje F→ je potencijalno u oblasti G ako postoji skalarna funkcija
→
U(x,y,z) koja ima neprekidne parcijalne izvode takva da je gradU = F u G.
Funkcija U se zove skalarni potencijal polja F→.
→
TEOREM 1 Ako vektorska f-ja F = P, Q, R ima neprekidne parcijalne izvode u
→ →
G={(x,y,z):a1≤x≤b2, a1≤y≤b2, a1≤z≤b2} onda iz uslova rot F = 0 slijedi da je polje
F→ potencijalno na G.
Skalarni potencijal polja a→ u tački M(x,y,z) označimo sa U(M).
Ako je M0(x0, y0, z0)≠M(x,y,z) tada se skalarni potencijal U računa kao :
x y z
U ( M ) =  P( x, y0 , z0 )dx +  Q( x, y, z0 )dy +  R( x, y, z )dz
x0 y0 z0

Specijalno ako je M0(0,0,0) tada je iz

x y z
U ( M ) =  P( x,0,0)dx +  Q( x, y,0)dy +  R( x, y, z )dz
0 0 z0
→
Def. 2 Vektorsko polje F je solenoidno u oblasti G ako postoji vektorska funkcija
→ →
B→ takva da je rot B = F u G.
Funkcija B→ se zove vector potencijal polja F→.
TEOREM Da bi polje F→={P,Q,R} čije komponente imaju neprekidne parcijalne
izvode bilo solenoidalno u oblasti G potrebno je I dovoljno da je
→ →
rot F  0 i div F = 0 u svim tačkama (x,y,z)єG.

13) CIRKULACIJA I FLUKS VEKTORSKOG POLJA

Ranije smo vidjeli da se fluks (protok) vektorskog polja F→ kroz površ S može
izračunati pomoću površinskog integrala prve vrste:

14 od 19
 →
→ →
 →

 =  F  N0 dS ,− − − −  N0 = 1
s  
Ako je površ S zatvorena tada je
→ → →
 =  F  N 0 dS =  div FdV gdje je S rub oblasti V orijentisan vektorom vanjeske
S V
→
normale N 0 .
Neka je F→={P,Q,R} vektorsko polje i dl→={dx,dy,dz}, tada sa linijskim integralom
→
C =  F  dl =  Pdx + Qdy + Rdz definišemo cirkulaciju vektorskog polja F→ duž
 

zatvorene krive γ.
→
→ →
Cirkulaciju možemo izračunati i po formuli C =  rot F  N 0 dS gdje je S površ
S
ograničena krivom γ a No→= {cosα,cosβ,cosγ} je jedinični vektor normale na površ S.

14) KOMPLEKSNI NIZOVI

Def. Niz kompleksnih brojeva {Zn=xn+i·yn}∞n=1 ima graničnu vrijednost Z0=x0+i·y0
ako za svaki proizvoljno mali broj ε>0 postoji proizvoljan broj N(ε) tako da je
|Z-Z0|<ε čim je n≥N(ε).
Tada pišemo lim Z n = Z 0 i kazemo da niz {Zn} konvergira broju Z0.
n→

Def. 2 Niz {Zn}∞n=1 konvergira ka ∞ ako za bilo koji k>0 postoji prirodan broj N(k)
tako da je |Zn|≥k čim je n ≥N(k). Tada pišemo lim Z n =  .
n →

TEOREM 1. Jednakost lim Z n = Z 0 ekvivalentna je skupu jednakosti: lim xn = x0 ,

n→ n→

lim yn = y0 .
n→

Dokaz. Neka je lim Z n = Z 0 , to možemo pisati kao: |(xn-x0)+i(yn-y0)|=|Zn-Z0|→0:

n→

(n→∞). Kako je |xn-x0|≤|Zn-Z0|→0

i |yn-y0|≤|Zn-Z0|→0 (a→∞)
to zaključujemo da xn→x0 i yn→y0 (n→∞).

''<='' Neka vrijedi: lim xn = x0 i lim yn = y0 tada za proizvoljno malo ε>0 možemo
n→ n→

 
izabrati prirodan broj N(ε) tako da je: xn − x0  i y n − y0  za n≥N(ε).
2 2
 
Tada je |Zn-Z0|=| (xn-x0)+i(yn-y0)|= ( xn − x0 ) 2 + ( yn − y0 ) 2  ( )2 + ( )2 =  .
2 2
Dakle, |Zn-Z0|< ε za sve n≥N(ε) što znači da je lim Z n = Z 0 .
n→

Također, za kompleksne nizove kao i za realne nizove, vrijedi Košijev opšti kriterij
konvergencije koji je dat sledećim teoremom.

15 od 19
TEOREM 2. Da bi niz {Zn} kompleksnih brojeva konvergirao potrebno je i dovoljno
da za svako ε >0 postoji N(ε) tako da za svako n>N(ε) i svako p=1,2,111 važi
|Zn+p-Zn|< ε,
Kao i za realne nizove tako i za kompleksne nizove iz lim Zn=Z0, lim Mn=M0 vrijedi:
lim (Zn+Mn)= lim Zn+lim Mn= Z0+M0
lim (Zn·Mn)=Z0·M0
lim (Zn/Mn)=Z0/M0, (M0≠0)

15) GRANICNA VRIJEDNOST I NEPREKIDNOST KOMPLEKSNE

FUNKCIJE
Svako preslikavanje iz C u C nazivamo kompleksnom funkcijom kompleksne
promjenljive.
U zavisnosti od broja vrijednosti posmatrane funkcije razlikujemo jednoznačne i
višeznačne funkcije.
Npr. f(z)=z3 je jednoznačna a arg z, n z ... su višeznačne funkcije.

Realni i imaginarni dio funkcije M=f(z) označavamo sa n i v tj.

M=f(z)=n(x,y)+i·v·(x,y), (z=x+iy).
Def. 1-neka je funkcija f definisana u nekoj okolini tačke z0 osim možda u samoj
tački z0.
Kažemo da funkcija f(z) teži broju A kada z teži z0 ili da funkcija f ima graničnu
vrijednost A u tački z0 ako za svako ε>0 postoji δ(ε)>0 tako da je,
|f/z)-A|< ε za svako z≠z0 koje ispunjava uslov |z-z0|<δ(ε). Tada pišemo
, lim f ( z ) = A
z → z0

Ako je lim f ( z ) = A =a+i·b tada je lim n( x, y ) = a i lim v( x, y) = b .

z → z0 x → x0 x → x0
y → y0 y → y0

Ako je lim f ( z ) = A i lim q( z ) = B tada je

z → z0 z → z0

lim ( f ( z ) + q( z )) = A + B
z → z0

lim ( f ( z )  q( z )) = A  B
z → z0

f ( z) A
lim ( = , (B≠0)
z → z 0 q( z ) B
Def. 2 Funkcija f(z) koja je definisana u nekoj okolini tačke z0 i u samoj tački z0 je
neprekidna u tački z0 ako je lim f ( z ) = f ( z0 ) .
z → z0

To znači da je:
|f(z)-f(z0)|<ε čim je |z-z0|<δ(ε) gdje je ε proizvoljno mali broj.

16 od 19
Def. 3 Funkcija f(z) je neprekidna u oblasti G ako je neprekidna u svakoj tački oblasti
G.
TEOREM Da bi funkcija f(z)=n(x,y)+i·v(x,y) bila neprekidna u tački z0=x0+i·y0
Potrebno je je i dovoljno da su funkcije u (x,y) i v(x,y) neprekidne u tački (xo,y0)

16) IZVOD FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE

Neka je jednoznačna funkcija f(z) definisana u nekoj okolini tačke z0.
Def. 1 Ako postoji konačna granična vrijednost
f ( z ) − f ( z0 )
lim onda se ona naziva izvod funkcije f(z) u tački z0 i označavamo sa
z → z0 z − z0
f'(z0).
Tada takoder kažemo da je funkcija f(z) diferencijabilna u tački z0.
Broj f'(z)·Δz zove se diferencijal funkcije f(z) i označava se sa df(z). Dakle
df(z)=f'(z)·Δz.
Za f(z)=z je f0(z)=1 pa je df(z)= Δz
Zato je df(z)=f'(z)dz
Ako su funkcije f(z) u g(z) diferencijabilne u tački z tada je
(f(z)+g(z))'=f'(z)+g'(z)
(c·f(z))'=c·f'(z), (c=const)
(f(z)·g(z))'=f'(z)·g(z)+f(z)·g'(z),
,
 f ( z)  f ' ( z) g ( z) − f ( z) g ' ( z)
  = , g(z)≠0
 g ( z)  g 2 ( z)
Ako je f(z) diferencijabilna u tački z0 i g(m) diferencijabilna u tački m0=f(z0) i važi
[g(f(z0))]'=g'(f(z)-f'(z0))
TEOREM 1. Ako je funkcija f(z) diferencijabilna u tački z0 tada je ona neprekidna u
toj tački.
Dokaz:
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z ) − f ( z0 )
F'(z0)= lim   , Dakle = f ' ( z0 ) + h gdje h→0, (z→z0)
z → z0 z − z0 z − z0
Ili f(z)-f(z0)=(f'(z0)+h)·(z-z0)
f(z)=f(z0)+(f'(z0)+h)·(z-z0) ovaj drugi dio teži nuli jer z teži z0
pa je prema tome lim f ( z ) = f ( z0 ) .
z → z0

Def. 2 Funkcija f(z) je regularna ili analitička u tački z0 ako ima izvod u svakoj tački
neke okoline tačke z0.
Funkcija f(z) je regularna ili analitička u oblasti G ako ima izvod u svakoj tački
oblasti G.
TEOREM 2. Da bi funkcija f(z)=m(x,y)+iv(x,y) bila diferencijabilna u tački z=x+iy
potrebno je i dovoljno da su funkcije m(x,y) i v(x,y) diferencijabilne u tački (x,y) i da
m( x, y ) v( x, y ) m( x, y ) v( x, y )
važe jednakosti: = , =− ove jednakosti zovu se
x y y x
Coshy-Rimonove ili Dalamber-Ojlerove jednakosti (uslovi) za postojanje izvoda.
m v v m
Ako su ti uslovi zadovoljeni tada je f ' ( z ) = +i = −i
x x y y

17 od 19
Def. 3 Realna funkcija φ(x,y) je harmonijska u oblasti G ako su za sve (x,y)єG njeni
 2  2
drugi parcijalni izvodi neprekidni i ako važi jednakost + = 0 -La Plasova
x 2 y 2
jednacina.
TEOREM 3. Ako funkcija f(z)=m(x,y)+iv(x,y) ima neprekidan prvi i drugi izvod u
oblasti G tada su funkcije u i v harmonijske u oblasti G.
Dokaz. Dokažimo koristenjem Koši-Rimonovih uslova da je m(x,y) harmonijska
funkcija.
 2m  m  v  2v
= ( ) = ( ) =
x 2 x x x y xy
 2m  m  v  2v
= ( ) = ( − ) =
y 2 y y y x yx
 2 m  2v
Pa je + = 0 tj. harmonijska funkcija. Na isti nacin se dokazuje i da je v
x 2 y 2
harmonijska funkcija.

17) ELEMENTARNE FUNKCIJE KOMPLEKSNE PROMJENLJIVE

Stepena funkcija f(z)=zn (nєN) je jednoznačna funkcija diferencijabilna u cijloj
kompleksnoj ravni.
Korijena funkcija m = n z je višeznačna ima n vrijednosti:
  + 2k  + 2k 
n
z = n   cos + i sin  , (k=0,1,2,…,n-1) za z=ρ(cosφ+isinφ)
 n n 
Eksponencijalna funkcija f(z)=e može se definisati na više načina. Jedan od načina
z

definisanja je preko niza.

Def. funkcija f(z)=ez kompleksne promjenljive z je e z = lim(1 + ) n , (n  N )
z
n → n
2πi
F je jednoznačna a 2πi je periodična funkcija jer je e =cos2πi+isin2πi=1
eiy + e −iy eiy − e −iy
Iz e =cosy+isiny i e =cosy-isiny dobijamo cos y =
iy -iy
, ; sin y = ,.
2 2i
Funkcije sin z i cos z kompleksne promjenljive z definišu se jednakostima:
eiz + e −iz eiz − e −iz
cos y = , ; sin y = ,
2 2i
Funkcije tg z I ctg z definisu se:
sin z
tg ( z ) = , z ≠ π/2+kπ, k=0,1,2,…
cos z
cos z
ctg ( z ) = , z ≠ kπ, k=0,1,2,…
sin z
Za trigonometrijske funkcije kompleksne varijable vrijede iste formule kao I za iste
funkcije realnih varijabli.
Hiperbolne funkcije definišemo jednakostima:

18 od 19
 e z − e− z e z + e− z sh( z ) ch ( z )
sh( z ) = , ch ( z ) = , th( z ) = , cth( z ) =
2 2 ch ( z ) sh( z )
Izvodi trigonometrijskih I hiperbolnih funkcija su
(sin z)’=cos z, (cos z)’=-sin z, (tg z)’=1/cos2 z, (ctg z)’=-1/sin2 z
(sh z)’=ch z, (ch z)’= sh z, (th z)’=1/ch2 z, (cth z)’=-1/sh2 z

Broj z za kojeg je ez=m≠0 naziva se logaritam broja m I obiljezava se z=ln m.

Ako je m=Reiφ tada je
Ez=ex·eiy=Reiφ odakle je R=ex, y=φ+2kπ,
Pa je ln m=z=ln R+i(φ+2kπ), gdje je k=0,±1,±2,…
Glavna vrijednost logaritma dobije se za k=0 I označava se ln m.
Dakle, ln m=ln R+iφ I ln m=ln m+2kπi, k=0,±1,±2,…
Dakle, ln n je jednoznačna a ln m višeznacna funkcija.

Opste stepena funkcija za (z≠0,∞) a bilo koji kompleksan broj definiše se pomoću
jednakosti za=ealnz.
Opšta eksponencijalna funkcija definiše se:
Az=azln a (a≠0)
Inverzne funkcije trigonometrijskih I hiperbolnih funkcija definišemo pomoću
jednakosti:
arccos z=-i·ln(z+ z 2 − 1 )
arcsin z=-i·ln(i·z+ 1 − z 2 )
1 1 + iz
arctg z= ln
2i 1 − iz
1 z+i
arcctg z= ln
2i z − i
arsh z=ln(z+ z 2 + 1 )
arch z=ln(z+ z 2 − 1 )
1 1+ z
arth z= ln
2 1− z
1 z +1
arcth z= ln
2 z −1

19 od 19