Ch−¬ng 14 : C¸ch ®iÖn bªn trong vμ ®Æc tÝnh chñ yÕu

14.1. C¸c tÝnh chÊt chñ yÕu cña c¸ch ®iÖn bªn trong

14.2. Phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng

14.2.1 Giíi thiÖu

Thùc ra, ý t−ëng sö dông ch©n kh«ng lµm c¸ch ®iÖn kh«ng míi mÎ, tõ quan s¸t trªn thùc nghiÖm r»ng mét tô ®iÖn
tÝch ®iÖn nÕu ®Ó trong m«i tr−êng sÏ tù phãng ®iÖn, sù phãng ®iÖn nhanh hay phãng ®iÖn ®ét ngét phô thuéc vµo qu¸
tr×nh ion ho¸ ®iÖn m«i. Lóc ®Çu, ng−êi ta cho r»ng sù v¾ng mÆt cña c¸c vËt chÊt (ch©n kh«ng) cho phÐp cã ®−îc mét
c¸ch ®iÖn lý t−ëng víi ®iÖn trë suÊt v« cïng lãn vµ vect¬ ph©n cùc zero. Do vËy cã thÓ ngÜ r»ng tô ®iÖn sÏ tÝch ®iÖn m·i
m·i. Tuy nhiªn sau ®ã ng−êi ta nhËn ra quan niÖm nµy lµ sai. Thùc tÕ lµ cho dï ¸p suÊt cña chÊt khÝ rÊt thÊp, phãng ®iÖn
trong chÊt khÝ vÉn cã thÓ x¶y ra víi nguyªn nh©n chñ yÕu lµ ion va ch¹m (xem phÇn phãng ®iÖn trong ®iÖn m«i khÝ sÏ
tr×nh bµy sau) nh−ng khi ¸p suÊt thÊp h¬n mét gi¸ trÞ nµo ®ã qu¸ tr×nh phãng ®iÖn x¶y ra hoµn toµn kh¸c, sù h×nh thµnh
phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng b¾t ®Çu vµ ®−îc duy tr× bëi nh÷ng ®iÖn tÝch xuÊt ph¸t tõ c¸c ®iÖn cùc.

H×nh 14.1 biÓu diÔn ®iÖn ¸p xuÊt hiÖn phãng ®iÖn trong khÝ nit¬ gi÷a hai ®iÖn cùc ph»ng c¸ch nhau mét kho¶ng
d=1cm víi sù thay ®æi cña ¸p suÊt.
V

I II III

P (Pa)

H×nh 14.1: Sù phô thuéc cña ®iÖn ¸p xuÊt hiÖn phãng ®iÖn trong ®iÖn tr−êng ®ång nhÊt vµo ¸p suÊt p.

Vïng II trªn ®å thÞ 14.1 t−¬ng øng víi sù ion ho¸ chÊt khÝ, ®iÖn ¸p xuÊt hiÖn phãng ®iÖn tu©n thñ ®Þnh luËt Pashen
vµ chØ lµ hµm cña tÝch pd. ë hai vïng ®Çu mót I vµ III, ®−êng cong nµy lÖch khái ®Þnh luËt nµy. Vïng III t−¬ng øng víi ¸p
suÊt cao h¬n ¸p suÊt khÝ quyÓn, cßn vïng I øng víi ch©n kh«ng.

Trong ch©n kh«ng trung b×nh (¸p suÊt p≈10-1 Pa) qu·ng ®−êng chuyÓn ®éng tù do trung b×nh cña ®iÖn tö λ>3 m
nªn phãng ®iÖn kh«ng thÓ x¶y ra theo c¬ chÕ ion ho¸ chÊt khÝ mµ chØ cã thÓ do c¸c ®iÖn tÝch xuÊt ph¸t tõ ®iÖn cùc.

§Ó gi¶i thÝch qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng, nhiÒu gi¶ thuyÕt ®−îc ®−a ra.
C¸c hiÖn t−îng vËt lý ®−îc xem lµ thuyÕt phôc h¬n c¶ :

gi¶i tho¸t ®iÖn tö phô thuéc chñ yÕu vµo ®iÖn tr−êng;

trao ®æi c¸c ion víi ®iÖn cùc dÉn ®Õn c¸c vi phãng ®iÖn

HiÖn t−îng phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng kho¶ng c¸ch nhá d≤5mm ®−îc gi¶i thÝch bëi sù gi¶i tho¸t ®iÖn tö tõ bÒ
mÆt ©m cùc theo hiÖu øng Fowler-Nordheim. Víi kho¶ng c¸ch lín h¬n, nã ®−îc gi¶i thÝch bëi c¸c vi h¹t (microparticles)
vµ c¸c vi phãng ®iÖn (microdischarges).

14.2.2 HiÖn t−îng gi¶i tho¸t nhiÖt ®iÖn tö (thermoelectronic emission)

 Do mËt ®é ph©n tö trong ch©n kh«ng bÐ nªn qu¸ ttr×nh phãng ®iÖn ®−îc x©y dùng trªn gi¶ thiÕt lµ c¸c ®iÖn tö ®−îc
bøc x¹ tõ c¸c bÒ mÆt ®iÖn cùc kim lo¹i vµ th©m nhËp vµo kho¶ng kh«ng gian gi÷a hai ®iÖn cùc. Kim lo¹i ®−îc xem lµ mét
m¹ng ba chiÒu víi c¸c nguyªn tö n»m ë c¸c nót m¹ng vµ bao quanh chóng mét lµ ®¸m m©y c¸c ®iÖn tö tù do. N¨ng
l−îng cña mét ®iÖn tö trong ®iÖn tr−êng cña c¸c h¹t nh©n ®−îc x¸c ®Þnh ®¬n gi¶n b»ng :

Ze 2
W=
4πε o r

Trong ®ã Z lµ sè thø tù cña nguyªn tè trong b¶ng hÖ thèng tuÇn hoµn, e lµ ®iÖn tÝch cña ®iÖn tö, r lµ kho¶ng c¸ch
gi÷a ®iÖn tö vµ h¹t nh©n.

Fermi vµ Dirac x¸c ®Þnh ph©n bè n¨ng l−îng cña c¸c ®iÖn tö chuyÓn ®éng trong kh«ng gian ®Æt d−íi mét thÕ kh«ng
®æi nh− sau :

8π 2 m1e,5 W
N (W)dW = dW
h3 ⎛ W − Wi ⎞
1 + exp ⎜ ⎟
⎝ kT ⎠

trong ®ã Wi lµ n¨ng l−îng ë møc Fermi; N(W) sè ®iÖn tö cã n¨ng l−îng W trong 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch; h : h»ng sè
Planck; k : h»ng sè Boltzman; me khèi l−îng cña ®iÖn tö.

ë nhiÖt ®é T= 0 K, n¨ng l−îng Wi ®−îc x¸c ®inh, bëi :

0 , 66
h2 ⎛ 3n ⎞
Wi = ⎜ ⎟ = 3,64.10 −19 n 0,66 (eV)
8m e ⎝ π⎠

n lµ mËt ®é ®iÖn tö, cm-3.

N¨ng l−îng Wi thay ®æi rÊt Ýt khi nhiÖt ®é thay ®æi v× thÕ c«ng thøc cã gi¸ trÞ trong d¶i nhiÖt ®é n»m d−íi nhiÖt ®é
nãng ch¶y cña kim lo¹i. ë nhiÖt ®é T=0 K, W<Wi, sè h¹ng d¹ng hµm mò sÏ b»ng 0.

Ta tÝnh ®−îc sè ®iÖn tö Nx(Wx)dWx cã møc n¨ng l−îng n»m trong kho¶ng Wx vµ Wx+ΔWx ®¹t tíi mét ®¬n vÞ diÖn
tÝch bÒ mÆt trong mét ®¬n vÞ thêi gian :

4 πm e kT ⎡ ⎛ W − Wx ⎞ ⎤
N (Wx )dWx = ln ⎢1 + exp⎜ i ⎟ dW
h 3
⎣ ⎝ kT ⎠ ⎥⎦ x

§Ó mét ®iÖn tö cã thÓ cã thÓ ®−îc gi¶i tho¸t tõ bÒ mÆt ©m cùc th× n¨ng l−îng Wx ph¶i lín h¬n Wa. Φ = Wa-Wx ®−îc
gäi lµ c«ng tho¸t, tøc lµ n¨ng l−îng tèi thiÓu cÇn cung cÊp cho mét ®iÖn tö n»m trong vïng dÉn ®Ó nã cã thÓ tho¸t khái
kim lo¹i chuyÓn sang ch©n kh«ng. Khi ta t¨ng nhiÖt ®é cña ®iÖn cùc, sè ®iÖn tö bøc x¹ tõ mét ®¬n vÞ diÖn tÝch bÒ mÆt
trong mét ®¬n vÞ thêi gian :
∞
n x = ∫ N x (Wx )dWx
Wa

Tõ ®ã suy ra mËt ®é dßng ®iÖn J :

4 πeme k 2 T 2 ⎛ W − Wi ⎞ ⎛ b⎞
Js = exp⎜ − a ⎟ hay J s = AT2 exp⎜ − ⎟
h 3
⎝ kT ⎠ ⎝ T⎠

Ph−¬ng tr×nh trªn ®−îc gäi lµ ph−¬ng tr×nh Richardson-Dushman.

©m cùc ®−îc xem lµ mét mÆt ph¼ng ®¼ng thÕ ë mét kho¶ng c¸ch x (vµi b¸n kÝnh nguyªn tö); khi mµ mét ®iÖn tö rêi
kim lo¹i bøc x¹ vµo ch©n kh«ng, nã chÞu t¸c dông cña mét lùc F b»ng :
 e2
F=
4πε o ( 2x)
2

NÕu ta ®Æt mét ®iÖn tr−êng E, tån t¹i mét kho¶ng c¸ch tíi h¹n xc mµ ë ®ã lùc t¸c dông lªn ®iÖn tö b»ng 0. Kho¶ng
c¸ch xc ®−îc tÝnh trªn c¬ së c©n b»ng lùc :

0,5
e2 1⎛ e ⎞
eE = ⇒ xc = ⎜ ⎟
16πε o x 2c 2 ⎝ 4 πε o E ⎠

Sù gi¶m n¨ng l−îng cho phÐp c¸c ®iÖn tö v−ît qua hµng rµo thÕ n¨ng. HiÖn t−îng nµy goi lµ hiÖu øng Schottky.

∞
e2
Wa − Wa' = eEx c + ∫ 2 dx
xc 16πε o x

KÕt hîp víi c«ng thøc 14.8, ta t×m ®−îc møc gi¶m chiÒu cao hµng rµo thÕ n¨ng :

0 ,5 0 ,5
⎛ eE ⎞ ⎛ eE ⎞
ΔΦ = ⎜ ⎟ ⇒ Φ = Φ−⎜
'
⎟
⎝ 4 πε o ⎠ ⎝ 4 πε o ⎠

Do vËy :

⎛ eΦ ' ⎞
J = AT exp⎜ −
2
⎟
⎝ kT ⎠

Ta tÝnh tiÕp vµ thu ®−îc :

⎛ E 0 ,5 ⎞
J = J s exp⎜ 0,44 ⎟
⎝ T ⎠

Ph−¬ng tr×nh nµy (®−îc gäi lµ hiÖu øng Schottky) cho phÐp x¸c ®Þnh ¶nh h−ëng cña ®iÖn tr−êng m¹nh, Ýt nhÊt còng
vµo kho¶ng 107 V/m ®Õn sù bøc x¹ nhiÖt ®iÖn tö.

14.2.3 HiÖn t−îng tho¸t ®iÖn tö bëi ®iÖn tr−êng (field electron emission)
ë nhiÖt ®é b×nh th−êng, nÕu ®iÖn tr−êng t¨ng cao h¬n 1010 V/m, sù bøc x¹ ®iÖn tö g©y lªn bëi ®iÖn tr−êng.

Mét bÒ mÆt ®iÖn cùc b»ng kim lo¹i ®−îc gi¶ thiÕt lµ bøc x¹ ®iÖn tö d−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng m¹nh, ngay c¶
trong tr−êng hîp nhiÖt ®é tuyÖt ®èi (T ≈0 K). HiÖn t−îng gi¶i tho¸t ®iÖn tö bëi ®iÖn tr−êng lµ do hµng rµo n¨ng l−îng trªn
bÒ mÆt ®iÖn cùc bÞ biÕn ®æi d−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng ngoµi.

H×nh dung mét ®iÖn tö muèn ®−îc gi¶i tho¸t tõ vïng dÉn cña kim lo¹i cã møc n¨ng l−îng lµ W, hµng rµo n¨ng
l−îng kh«ng thÓ cã chiÒu dµy v« cïng mµ ph¶i lµ h÷u h¹n vµ x¸c suÊt ®iÖn tö v−ît qua hµng rµo n¨ng l−îng cña kim lo¹i
sang vïng ch©n kh«ng lµ kh¸c 0.
 W(eV)
Kim lo¹i Ch©n kh«ng
5 10 15 20 X (10-10 m)

Møc Fermi
WF

H×nh 14.2. S¬ ®å n¨ng l−îng trªn bÒ mÆt kim lo¹i

MËt ®é dßng ®iÖn ë nhiÖt ®é K x¸c ®Þnh theo quan hÖ Fowler-Nordheim :

1 ⎛ Φ1,5 ⎞
J = B1 2 E exp⎜ − B2 v( y)
2
⎟
Φt ( y) ⎝ E ⎠

trong ®ã y=3,79.10-5E0,5Φ-1; B1 vµ B2 lµ c¸c h»ng sè

B1 = 1,541.10-6 (A.eV.V-2); B2 =6,83.109 (V.m-1.eV0,5)

t(yw) vµ v(y) lµ hai hµm cña y

Φ lµ c«ng tho¸t.

ë nhiÖt ®é 0 K, hÇu hÕt c¸c ®iÖn tö ®−îc gi¶i tho¸t bëi c¬ chÕ bøc x¹ ®iÖn tö tõ møc Fermi tõ bÒ mÆt ©m cùc. Trong
kim lo¹i, møc Fermi lµ møc n¨ng l−îng cao nhÊt cña ®iÖn tö trong vïng dÉn.

C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng ®Òu dùa trªn gi¶ thiÕt cho r»ng hiÖn t−îng gi¶i tho¸t ®iÖn
tö xuÊt ph¸t tõ mét sè ®iÓm cùc nhá (micropoint) do sù gå ghÒ trªn bÒ mÆt ®iÖn cùc mµ t¹i ®ã ®iÖn tr−êng ®¹t gi¸ trÞ tíi
h¹n. Trªn ®Çu mót cña c¸c ®iÓm nµy ®iÖn tr−êng t¨ng cao h¼n so víi ®iÖn tr−êng trung b×nh vµ ®Æc tr−ng bëi hÖ sè
khuyÕch ®¹i ®iÖn tr−êng β:

Emax = βEtb=U/d

Ph−¬ng tr×nh Fowler-Nordheim biÓu diÔn quan hÖ dßng ®iÖn qua ch©n kh«ng vµ ®iÖn ¸p cã d¹ng :

⎛ I ⎞ ⎛ Φt 2 ( y )d 2 ⎞ B2ν ( y )Φ1,5 d 1
log⎜ 2 ⎟ = − log⎜⎜ 2 ⎟
⎟−
⎝U ⎠ ⎝ S e B1β ⎠ 2,302 β U

Se lµ diÖn tÝch ®iÖn cùc; I=J.Se.

NÕu ta vÏ quan hÖ I(V) trong hÖ trôc to¹ ®é log(I/U2) vµ 1/U th× ®é nghiªng cña ®−êng th¼ng (h×nh 14.3) cho phÐp
x¸c ®Þnh ®−îc hÖ sè β :

H×nh 14.3.

B2 ν( y)Φ1,5d
β=
2,302 tgα

Ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ thÝ nghiÖm ®èi víi nhiÒu kim lo¹i kh¸c nhau vµ víi ®iÒu kiÖn lµ c¸c chÊt khÝ vµ c¸c t¹p chÊt
kh«ng g©y « nhiÔm bÒ mÆt ®iÖn cùc, Farral ®¸nh gi¸ c−êng ®é ®iÖn tr−êng tíi h¹n Ec n»m trong kho¶ng 5.109 V/m ®Õn
18.109 V/m tuú tõng kim lo¹i.
 Sù gi¶i tho¸t ®iÖn tö do ®iÖn tr−êng lµm bay h¬i kim lo¹i vïng ®iÖn cùc. sù bèc h¬i kim lo¹i vïng ©m cùc do hiÖu
øng Joule hoÆc kiÖu øng Nottingham. Cã vÎ nh− lµ sù nãng lªn cña c¸c vi ®iÓm trªn bÒ mÆt ©m cùc cã thÓ ®èi víi kho¶ng
c¸ch d nhá. §èi víi c¸c kho¶ng c¸ch lín h¬n vµ ë ®iÖn ¸p cao h¬n, c¸c ®iÖn tö cã n¨ng l−îng lín b¾n ph¸ anode vµ lµm
kim lo¹i bay h¬i.

14.2.4 Phãng ®iÖn ®¸nh thñng

C¸c c¬ chÕ dÉn ®Õn phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng ®−îc dùa trªn sù thùc cña c¸c qu¸ tr×nh vËt lý x¶y ra trong ®iÖn
tr−êng m¹nh nh−ng cßn phô thuéc vµo sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ vÒ phãng ®iÖn trong ch©n kh«ng.

Field electron emision : dßng ®iÖn do sù bøc x¹ ®iÖn tö do ®iÖn tr−êng di qua mét sè vi ®iÓm gå ghÒ trªn bÒ mÆt ©m cùc
(cathode) lµm cho chóng nãng ®Õn ®iÓm nãng ch¶y vµ bèc h¬i. Vµ sau ®ã c¸c ®iÖn tö dÉn ®Õn phãng ®iÖn. MÆt kh¸c,
c¸c ®iÖn tö ®−îc ty¨ng tèc trong ®iÖn tr−êng m¹nh b¾n ph¸ vµ truyÒn n¨ng l−îng ®èt nãng vµ lµm bèc h¬i phÇn bÒ
mÆt anode còng lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn phãng ®iÖn;

Qu¸ tr×nh gi¶i tho¸t ®iÖn tö, ion vµ c¸c photon thø cÊp : qu¸ tr×nh phãng ®iÖn x¶y ra theo tr×nh tù tÝch luü;

C¸c vi h¹t kim lo¹i hay t¹p chÊt : C¸c h¹t nµy g¾n bã mét c¸ch rÊt yÕu víi ®iÖn cùc do vËy chóng cã thÓ dÔ dµng t¸ch
khái ®iÖn cùc vµ di chuyÓn ®Õn ®iÖn cùc ®èi diÖn khi cã ®iÖn tr−êng bªn ngoµi. Khi tiÕp xóc víi ®iÖn cùc, chóng t¹o ra
c¸c ®iÒu kiÖn dÉn ®Õn phãng ®iÖn nh− lµ : h×nh thµnh mét d¹ng vi phãng ®iÖn gi÷a chóng víi ®iÖn cùc, tù nãng ch¶y
vµ bèc h¬i hoÆc lµm biÕn d¹ng bÒ mÆt ®iÖn cùc.

Ch©n kh«ng ®−îc sö dông lµm c¸ch ®iÖn bªn trong nhiÒu thiÕt bÞ cao ¸p : èng m¸y chôp tia X, kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö,
m¸y c¾t, dao c¸ch ly, tô ®iÖn...lµm viÖc ë ¸p suÊt thÊp 10-7 torr (10-2 Pa). Trong d¶i ¸p suÊt 10-5-10-8 torr ®é bÒn ®iÖn cña
ch©n kh«ng kh«ng phô thuéc vµo ¸p suÊt, ®¹t gi¸ trÞ rÊt cao 108 V/m.

KÕt qu¶ thùc nghiÖm cho phÐp x¸c ®Þnh c¸c c«ng thøc thùc nghiÖm vÒ ®iÖn ¸p phãng ®iÖn ®¸nh thñng cña ch©n
kh«ng (Naidu vµ Maller, 1979) :

§iÖn ¸p mét chiÒu : Vc=k1d nÕu d≤1 mm, k1 = 3 ®Õn 8.104 V/mm

Vc=k2dα nÕu d≤1 mm, k1 = 4 ®Õn 4,5.104 V/mm, α=0,6

§iÖn ¸p xoay chiÒu : Vc=45d0,8 víi 0,05≤d≤1,5 mm

Vc=57d0.3 víi 1,5<d≤2.8 mm

14.3. Phãng ®iÖn trong chÊt láng

Trong c¸c øng dông c«ng nghiÖp th× ng−êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn ®é bÒn c¸ch ®iÖn cña c¸c chÊt láng trong ®iÖn
tr−êng ®ång nhÊt hoÆc gÇn ®ång nhÊt; thiÕt bÞ ®Ó thÝ nghiÖm ®é bÒn ®iÖn gåm hai ®iÖn cùc b»ng ®ång, hoÆc b»ng thÐp
kh«ng rØ cã d¹ng h×nh hai nöa cÇu víi kho¶ng c¸ch gi÷a hai ®iÖn cùc lµ 2,5 mm nh− m« t¶ trªn h×nh vÏ 14.12.
 d

H×nh 14.12 : Cèc ®o ®é bÒn ®iÖn cña chÊt láng (tiªu chuÈn IEC156).

HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu vÒ phãng ®iÖn trong chÊt láng c¸ch ®iÖn tËp trung vÒ xem xÐt c¸c ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu
tè nh− d¹ng ®iÖn tr−êng, ®é Èm, t¹p chÊt... ®Õn ®iÖn ¸p phãng ®iÖn trong c¸c ®iÒu kiÖn rÊt h¹n chÕ : ®iÖn tr−êng gÇn
®ång nhÊt, kho¶ng c¸ch kh«ng lín. Nh÷ng kinh nghiÖm vËn hµnh vµ sö dông chÊt láng c¸ch ®iÖn nh− dÇu m¸y biÕn ¸p
®· chØ ra r»ng trong c¸c ®iÒu kiÖn nµy (kho¶ng c¸ch lín, thÓ tÝch chÊt láng nhiÒu...) qu¸ tr×nh phãng ®iÖn kh¸c xa víi
nh÷ngkÕt qu¶ trªn ®©y. §Ó t×m hiÓu c¬ chÕ phãng ®iÖn, c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng kh¸c nhau ®Õn ®iÖn ¸p phãng ®iÖn cña
chÊt láng ®· ®−îc kh¶o s¸t, mét sè lý thuyÕt ®−îc ®−a ra ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng phãng ®iÖn. Tuy vËy c¸c nghiªn cøu vÒ
qu¸ tr×nh phãng ®iÖn trong chÊt láng, ®Æc biÖt c¸c nghiªn cøu vÒ nguyªn nh©n dÉn ®Õn phãng ®iÖn ®−îc biÕt ®Õn Ýt h¬n
trong c¸c chÊt khÝ. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu kh«ng thèng nhÊt vµ v× vËy kh«ng cã mét lý thuyÕt chung vÒ phãng ®iÖn trong
chÊt láng. ý t−ëng øng dông c¸c c¬ chÕ phãng ®iÖn trong c¸c chÊt khÝ vµo c¸c nghiªn cøu sù phãng ®iÖn trong chÊt láng
®· ®−îc sö dông trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp. Tuy nhiªn c¸c kÕt qu¶ kh«ng hoµn toµn tho¶ m·n. Mét trong nh÷ng nguyªn
nh©n chÝnh lµ trong c¸c chÊt láng mËt ®é ph©n tö dµy ®Æc h¬n trong chÊt khÝ, qu·ng ®−êng chuyÓn ®éng tù do ng¾n h¬n
nh−ng quan träng h¬n c¶ lµ c¸c tr¹ng th¸i vËt lý c¬ së cña chÊt láng ch−a ®−îc m« t¶ mét c¸ch ®Çy ®ñ. H¬n thÕ n÷a, c¸c
qu¸ tr×nh quan träng nh− sù ph©n ly cña c¸c ph©n tö, sù bøc x¹ nhiÖt ®iÖn tö hoÆc do ®iÖn tr−êng ®−îc coi lµ nguån gèc
xuÊt hiÖn cña c¸c ®iÖn tÝch do...

14.4.1 B¶n chÊt vµ chuyÓn ®éng cña c¸c ion trong ®iÖn tr−êng m¹nh
TÊt c¶ c¸c chÊt ®Òu ë tr¹ng th¸i r¾n khi nhiÖt ®é rÊt thÊp vµ chuyÓn sang tr¹ng th¸i khÝ ë nhiÖt ®é ®ñ cao. C¸c qu¸
tr×nh vËt lý c¬ b¶n cña tr¹ng th¸i láng cã thÓ hiÓu dÔ dµng h¬n nÕu ta coi chÊt láng nh− lµ mét tr¹ng th¸i trung gian gi÷a
mét khÝ nÐn hoÆc chÊt r¾n.

a) C¸c qu¸ tr×nh ®iÖn tö trong chÊt láng

Trong mét m«i tr−êng dµy ®Æc ph©n tö nh− chÊt láng, sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö nãi chung lµ m¹nh h¬n rÊt
nhiÒu, qu·ng ®−êng chuyÓn ®éng tù do cña c¸c phÇn tö còng bÐ h¬n chØ cì kÝch th−íc ph©n tö.

Trªn ®−êng quan hÖ gi÷a dßng ®iÖn vµ ®iÖn tr−êng cã thÓ ph©n biÖt c¸c vïng kh¸c nhau. Trong ®iÖn tr−êng yÕu
dßng ®iÖn qua chÊt láng t¨ng tuyÕn tÝnh víi ®iÖn ¸p t¸c dông sau ®ã cã thÓ cã giai ®o¹n b·o hoµ. D−íi t¸c dông cña ®iÖn
tr−êng m¹nh, dßng ®iÖn t¨ng rÊt nhanh gÇn nh− lµ tû lÖ víi hµm mò víi ®iÖn ¸p cho ®Õn khi x¶y ra phãng ®iÖn ®¸nh
thñng. T−¬ng tù víi lý thuyÕt phãng ®iÖn cña Townsend trong chÊt khÝ, c¸c ®iÖn tö tù do sau khi bøc x¹ tõ ©m cùc cã thÓ
g©y ion ho¸ khi va ch¹m víi c¸c ph©n tö chÊt láng. Tuy nhiªn gi¶ thiÕt nµy kh«ng ®ñ v× ng−êi ta ®· x¸c ®Þnh ®−îc lµ trong
chÊt láng qu¸ tr×nh ion ho¸ va ch¹m chØ cã thÓ trong ®iÖn tr−êng cã lÏ vµo kho¶ng 1 MV/cm nh−ng phãng ®iÖn ®¸nh
thñng l¹i x¶y ra trong ®iÖn tr−êng thÊp h¬n 500 kV/cm.
 b) Sù phun (injection) ®iÖn tÝch
D−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng m¹nh cã hiÖn t−îng phun (injection) ®iÖn tÝch tõ ®iÖn cùc do sù tån t¹i cña mét líp
ion trªn ranh giíi tiÕp gi¸p ®iÖn cùc kim lo¹i víi chÊt láng (h×nh 14.13).

−
§iÖn cùc
−

H×nh 14.13 :

Mét trong nh÷ng h−íng nghiªn cøu ®Ó t×m lêi gi¶i thÝch cho c¬ chÕ phãng ®iÖn trong chÊt láng lµ sö dông nh÷ng
chÊt láng tinh khiÕt cã cÊu tróc ®¬n gi¶n nhÊt vÝ dô cyclohexane, trong ®iÖn tr−êng ®Æc biÖt kh«ng ®ång nhÊt. Víi ®iÖn
tr−êng mòi nhän-cùc b¶n cã b¸n kÝnh cong cña mòi nhän rÊt nhá kho¶ng 0.2μm c−êng ®é ®iÖn tr−êng trªn mòi nhän cã
thÓ ®¹t tíi 20 MV/cm kh«ng bÞ phãng ®iÖn ®¸nh thñng. KÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy cho thÊy trong c¸c tr−êng hîp nµy cã
c¸c c¬ chÕ trao ®æi ®iÖn tö gi÷a mét kim lo¹i vµ chÊt láng nh− sau :

sù ph¸t x¹ ®iÖn tö theo hiÖu øng ®−êng hÇm tõ ©m cùc sang chÊt láng v−ît qua hµng rµo thÕ n¨ng theo ®Þnh luËt
Fowler-Nordheim;

sù ion ho¸ lµ qu¸ tr×nh ng−îc l¹i, chÊt láng nh−êng ®iÖn tö cho anode.

Hai hiÖu øng nµy dÉn ®Õn c¸c quy luËt biÕn thiªn rÊt dèc cña dßng ®iÖn qua chÊt láng víi ®iÖn ¸p t¸c dông vµ ®−îc
kiÓm chøng trong mét sè chÊt khÝ ho¸ láng vµ trong mét sè hydrocarbure khi mòi nhän mang cùc tÝnh ©m.

14.4.2 C¸c m« h×nh phãng ®iÖn trong chÊt láng

Mét sè c¸c lý thuyÕt sau ®©y vÒ qu¸ tr×nh phãng ®iÖn trong c¸c ®iÖn m«i láng ®−îc ®Ò x−íng :

lý thuyÕt phãng ®iÖn ®iÖn tö

phãng ®iÖn do c¸c t¹p chÊt c¸ch r¾n

lý thuyÕt vÒ c¸c tói (bät) khÝ

a) Lý thuyÕt ®iÖn tö
Lý thuyÕt nµy dùa trªn c¬ së cña sù phãng ®iÖn trong chÊt khÝ víi gi¶ thiÕt r»ng c¸c ®iÖn tö d−íi t¸c dông cña ®iÖn
tr−êng m¹nh sÏ t¨ng tèc chuyÓn ®éng khi va ch¹m víi c¸c ph©n tö chÊt láng sÏ g©y ion ho¸ chóng. C¸c ®iÖn tö xuÊt hiÖn
trong chÊt láng ®−îc gi¶i thchs do sù gi¶i tho¸t nhiÖt ®iÖn tö. Tuy nhiªn c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm vÒ ®iÖn ¸p phãng ®iÖn
®¸nh thñng trong d¶i nhiÖt ®é rÊt réng cho thÊy ®é bÒn ®iÖn cña chÊt láng thay ®æi Ýt râ nÐt v× vËy gi¶ thiÕt lµ sù bøc x¹
®iÖn tö do ®iÖn tr−êng lµ ch¾c ch¾n h¬n c¶. Tuy vËy chØ cã sù gi¶i tho¸t ®iÖn tö lµ ch−a ®ñ g©y ra phãng ®iÖn mµ cÇn cã
qu¸ tr×nh nh©n gièng c¸c ®iÖn tö. ®iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña th¸c ®iÖn tö cã thÓ viÕt nh− sau :

e. E. λ = c. h. ν
trong ®ã λ : qu·ng ®−¬ng tù do.

Trong c¸c ®iÖn m«i láng cùc s¹ch, ®é linh ho¹t cña ®iÖn tö ®ñ lín cho sù ph¸t triÓn cña th¸c ®iÖn tö. Trong c¸c
®iÖn m«i cã ®é linh ho¹t cña c¸c ®iÖn tö bÐ, c¸c ®iÖn tö kh«ng thÓ h×nh thµnh th¸c ®iÖn tö b»ng ion ho¸ va ch¹m mµ t¹o
thµnh mét vïng mËt ®é thÊp trong ®ã c¸c th¸c ®iÖn tö cã thÓ ph¸t triÓn víi sù h×nh thµnh c¸c bät khÝ.

Lý thuyÕt ®iÖn tö vÒ phãng ®iÖn trong chÊt láng cã thÓ gi¶i thÝch quan hÖ ®iÖn ¸p phãng ®iÖn nh−ng c¸c kÕt qu¶
thùc nghiÖm vÒ thêi gian ®Ó x¶y ra phãng ®iÖn (formative time lags) l¹i dµi h¬n so víi dù b¸o cña m« h×nh

b) Phãng ®iÖn do tån t¹i c¸c tói (bät) khÝ

C¸c chÊt láng c¸ch ®iÖn cã thÓ chøa c¸c tói (bät) khÝ. C¸c tói (bät) khÝ nµy ®−îc h×nh thµnh do c¸c qu¸ trÝnh sau :

c¸c bäc khÝ trªn bÒ mÆt ®iÖn cùc;

qu¸ tr×nh thay ®æi nhiÖt ®é vµ ¸p suÊt;

sù bay h¬i cña c¸c chÊt khÝ do phãng ®iÖn vÇng quang t¹i nh÷ng ®iÓm gå ghÒ trªn mÆt ®iÖn cùc...

C−êng ®é ®iÖn tr−êng trong c¸c tói (bät) khÝ x¸c ®Þnh bëi :

ε rk E k = ε rcl E o ⇒ E k = ε rcl E o (ε rk ≈ 1)

Eo lµ c−êng ®é ®iÖn tr−êng khi kh«ng cã c¸c tói (bät) khÝ. NÕu c−êng ®é ®iÖn tr−êng trong c¸c tói (bät) khÝ ®¹t gi¸ trÞ
ion ho¸ th× qu¸ tr×nh phãng ®iÖn x¶y ra tr−íc hÕt trong c¸c bäc khÝ nµy vµ dÉn ®Õn phãng ®iÖn trong toµn bé chÊt láng.
Chóng ta cã thÓ tham kh¶o mét chØ tiªu vÒ c−êng ®é ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn ®¸nh thñng d¹ng sau :
1/ 2
1 ⎧⎪ 2πσ (ε + 2ε ) ⎡ π ⎛ U k ⎞ ⎤ ⎫⎪
Eo = rk rcl
⎢ ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥ ⎬
(ε rk + ε rcl ) ⎨⎪⎩ r ⎢⎣ 4 ⎝ 2rEo ⎠ ⎥⎦ ⎪⎭

trong ®ã : Uk lµ sôt ¸p trªn tói khÝ;

r lµ kÝch th−íc ban ®Çu cña tói khÝ;

σ lµ õng lùc bÒ mÆt cña tói khÝ.

c) C¬ chÕ phãng ®iÖn do c¸c t¹p chÊt r¾n

Sù cã mÆt cña c¸c t¹p chÊt dÉn ®iÖn hoÆc t¹p chÊt c¸ch ®iÖn ®Òu lµm gi¶m ®é bÒn ®iÖn. C¸c t¹p chÊt r¾n tån t¹i
trong c¸c chÊt láng cã thÓ lµ c¸c h¹t hoÆc c¸c sîi cellulose hoÆc c¸c t¹p chÊt kim lo¹i.

Gi¶ thiÕt chóng ta cã mét h¹t t¹p chÊt h×nh cÇu b¸n kÝnh r, h»ng sè ®iÖn m«i εrtc treo l¬ löng trong mét chÊt láng cã
h»ng sè ®iÖn m«i εtcl d−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng E. H¹t t¹p chÊt nµy ph©n cùc d−íi t¸c dông cña ®iÖn tr−êng vµ chÞu
t¸c dông cña mét lùc :

ε rtc − ε rcl dE
F = 2 πr 3ε rcl E
ε rtc + 2ε rcl dx

Lùc t¸c dông nµy h−íng theo ®iÖn tr−êng nÕu εrtc > εtcl nh−ng víi c¸c tói (bät) khÝ ta cã εrtc ≈1 < εtcl lùc nµy cã chiÒu
ng−îc l¹i.

§èi víi c¸c t¹p chÊt kim lo¹i ta cã ε → ∞ lùc t¸c dông b»ng

dE
Fe = 2 πε rcl r 3 E
dx
Lùc t¸c dông nµy thóc ®©û c¸c t¹p chÊt chuyÓn ®éng ®Õn vïng ®iÖn tr−êng lín nhÊt vµ liªn kÕt víi nhau h×nh thµnh
mét cÇu nèi dµi. Sù chuyÓn ®éng cña c¸c h¹t nµy bÞ c¶n bëi néi lùc cña c¸c ph©n tö do ®é nhít.

Lùc nµy cã gÝa trÞ b»ng :

Fdrag = 6πrηv( x)
 trong ®ã η lµ ®é nhít cña chÊt láng vµ v(x) lµ vËn tèc chuyÓn ®éng.

®iÒu kiÖn x¶y ra phãng ®iÖn ®−îc viÕt nh− sau

ε rtc − ε rcl 2 1
r2 E ct = kT
ε rtc + 2ε rcl 4

14.4.3 DiÔn biÕn cña qu¸ tr×nh phãng ®iÖn

Sau ®©y sÏ kh¶o s¸t mét sè kÕt qu¶ gÇn ®©y vÒ qu¸ tr×nh phãng ®iÖn trong chÊt láng.

a) H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th¸c ®iÖn tö

Sù h×nh thµnh th¸c ®iÖn tö trong c¸c chÊt láng t−¬ng tù nh− trong chÊt khÝ chØ míi ®−îc chøng minh gÇn ®©y cho
tr−êng hîp mòi nhän-cùc b¶n. Mét trong nh÷ng kÕt luËn quan träng khi nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña th¸c ®iÖn tö lµ tån t¹i
mét kho¶ng c¸ch xi kÓ tõ mòi nhän cho qu¸ tr×nh ion ho¸ va ch¹m. Kho¶ng c¸ch nµy xÊp xØ b»ng b¸n kÝnh cong cña mòi
nhän. Trªn kho¶ng c¸ch nµy tån t¹i c−êng ®é ®iÖn tr−êng tíi h¹n Ei≈2,5 MV/cm. V× vËy nÕu mòi nhän cã b¸n kÝnh cong
nhá h¬n 0,6 μm th× qu¸ tr×nh ion ho¸ va ch¹m kh«ng thÓ x¶y ra. §iÒu nµy phï hîp víi c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm.

Tuy nhiªn dßng ®iÖn trong c¸c tr−êng hîp nµy kh¸ t¶n m¹n nªn c¸c c¬ chÕ cña th¸c ®iÖn tö vÉn ch−a ®−îc m« t¶
mét c¸ch ®Çy ®ñ.

b) H×nh thµnh c¸c tói (bät) khÝ

Khi c−êng ®é ®iÖn tr−êng ®¹t tíi mét ng−ìng, trong chÊt láng xuÊt hiÖn c¸c tói (bät) khÝ ë khu vùc mòi nhän mét
c¸ch rÊt cã hÖ thèng theo chu tr×nh sinh ra, lín lªn vµ biÕn mÊt. Qu¸ tr×nh nµy ®Æc biÖt râ nÐt khi mòi nhän mang cùc tÝnh
©m. M« h×nh m« t¶ qu¸ tr×nh h×nh thµnh streamer tõ nh÷ng tói (bät) khÝ ®−îc gi¶i thÝch lµ kÕt qu¶ gi¶i phãng mét n¨ng
l−îng khu tró trong mét miÒn rÊt hÑp do c¸c th¸c ®iÖn tö. N¨ng l−îng nµy ®−îc chuyÓn ho¸ thµnh nhiÖt n¨ng lµm cho
chÊt láng bèc h¬i.

c) C¬ chÕ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña stremaer cùc tÝnh ©m

NÕu ®iÖn tr−êng tiÕp tôc t¨ng, sÏ xuÊt hiÖn mét chïm c¸c bäc khÝ nèi tiÕp nhau. Thêi gian ®Çu trong c¸c bäc khÝ
chñ yÕu lµ c¸c h¬i do chÊt láng bèc h¬i. Qu¸ tr×nh phãng ®iÖn trong c¸c bäc khÝ lµm cho chóng kÐo dµi thªm ra. Trong
c¸c bäc khÝ nµy, vËn tèc chuyÓn ®éng cña c¸c ®iÖn tö lín h¬n nhiÒu voÝ sù tiÕn triÓn cña kªnh nµy. C¸c ®iÖn tö sÏ xuyªn
vµo chÊt láng vµ tiÕp tôc sinh ra c¸c khÝ míi cho ®Õn khi ®iÖn ¸p trong kªnh dÉn kh«ng ®ñ ®Ó duy tr× phãng ®iÖn. Sù ph¸t
triÓn cña streamer cÇn ®iÖn ¸p cao h¬n.

C¸c streamer xuÊt hiÖn khi mòi nhän mang cùc tÝnh ©m cã d¹ng h×nh bôi c©y Ýt ph©n nh¸nh mµ ng−êi ta gäi lµ
bush-like stramer chuyÓn ®éng víi vËn tèc nhá h¬n tèc ®é ©m thanh (vµi tr¨m mÐt/sec). Trong mét sè ®iÒu kiÖn, streamer
cã d¹ng h×nh c©y ph©n nh¸nh gÇn gièng nh− streamer cùc tÝnh d−¬ng.
 Echelle 100µm

300ns 1µs 3µs 6µs 8,5µs

a) Visualisation d’un streamer négatif en géométrie semi-uniforme d=10 mm, h=3 mm, V=30

1mm
Echelle

600ns 1,8µs 2,52µs 5,7µs 23,4µs

b) Visualisation d’un streamer positif en géométrie semi-uniforme d=10 mm, h=4 mm, V=25

H×nh 14.14. Streamer cùc tÝnh ©m (trªn) vµ cùc tÝnh d−¬ng (d−íi) trong dÇu m¸y biÕn ¸p

Trong c¸c ®iÖn m«i kü thuËt, c¸c ion d−¬ng cã thÓ tËp trung gÇn mòi nhän mang cùc tÝnh ©m lµm biÕn d¹ng ®iÖn
tr−êng nh− ta thÊy trong chÊt khÝ. Qu¸ tr×nh nµy lµm cho sù xuÊt hiÖn c¸c streamer thuËn lîi h¬n. nÕu ng−îc l¹i ®iÖn cùc
mòi nhän mang cùc tÝnh ©m cã thÓ phãng c¸c ion d−¬ng lµm suy yÕu ®iÖn tr−êng trªn mòi nhän do vËy l¹i g©y khã kh¨n
h¬n cho sù xuÊt hiÖn c¸c streamer. Tuú theo chÊt láng mµ kh¶ n¨ng nµy hay kh¶ n¨ng kh¸c cã thÓ x¶y ra.

d) C¬ chÕ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña stremaer cùc tÝnh d−¬ng
Trong c¸c chÊt láng tån t¹i c¶ hai d¹ng streamer : d¹ng streamer chËm cã d¹ng bush-like chØ tån t¹i trong tr−êng
hîp mòi nhän cã b¸n kÝnh cong rÊt bÐ (≈6μm trong cyclohexane) vµ ë ®iÖn ¸p thÊp. ë ®iÖn ¸p cao hoÆc mòi nhän cã b¸n
kÝnh cong lín h¬n chØ cã d¹ng thø hai : streamer d¹ng h×nh c©y ph©n nh¸nh nhiÒu hay Ýt tuú thuéc vµo chÊt láng. D¹ng
thø hai nµy ph¸t triÓn víi tèc ®é siªu ©m lho¶ng 2-3 km/s. C¸c streamer cùc tÝnh d−¬ng th−êng cã ®iÖn dÉn cao v× vËy nã
lµm xuÊt hiÖn mét ®iÖn tr−êng ë ®Çu mót cña nã ®¶m b¶o cho nã ph¸t triÓn vÒ phÝa ®iÖn cùc ®èi diÖn.

D−íi t¸c dông cña c¸c qu¸ ®iÖn ¸p m¹nh, streamer cùc tÝnh d−¬ng ph¸t triÓn víi vËn tèc cùc lín. Ng−êi ta ®o d−îc
vËn tèc hµng tr¨m thËm chÝ hµng ngh×n km/s.

e) Streamer vµ phãng ®iÖn ®¸nh thñng trong ®iÖn tr−êng ®ång nhÊt
Trong ®iÖn tr−êng ®ång nhÊt, c¸c nghiªn cøu tËp trung vµo ®o ®iÖn ¸p phãng ®iÖn ®¸nh thñng. Do khã kh¨n vÒ kü
thuËt ®o vµ quan s¸t, cã rÊt Ýt c¸c nghiªn cøu vÒ sù h×nh thµnh c¸c streamer trong chÊt láng. §Ó quan s¸t ®−îc sù h×nh
thµnh c¸c tói khÝ, c¸c th¸c ®iÖn tö... b¾t buéc ph¶i biÕt tr−íc vÞ trÝ xuÊt hiÖn streamer vµ v× vËy qu¸ tr×nh h×nh thµnh phãng
®iÖn nh− thÕ nµo chØ cã thÓ nghiªn cøu trong ®iÖn tr−êng mòi nhän-cùc b¶n, víi hÖ sè khuyÕch ®¹i ®iÖn tr−êng hµng
ngh×n lÇn n¬i mµ chóng ta biÕt ch¾c ch¾n r»ng streamer lu«n lu«n xuÊt hiÖn ë ®Çu mót cña mòi nhän. V× vËy sù h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn streamer tronng ®iÖn tr−êng gÇn ®ång nhÊt chØ cã thÓ tiÕn hµnh b»ng c¸ch ®o ®iÖn ¸p phãng ®iÖn
®¸nh thñng.

C¸c nghiªn cøu vÒ phãng ®iÖn ®¸nh thñng d−íi t¸c dông cña ®iÖn ¸p xoay chiÒu víi nh÷ng kho¶ng c¸ch khe hë
gi÷a hai ®iÖn cùc nhá h¬n 1 cm cho thÊy :

c¸c streamer cùc tÝnh ©m xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ph¸t triÓn trªn mét kho¶ng c¸ch ng¾n vµ chuyÓn ®éng rÊt chËm;

C¸c streamer cùc tÝnh d−¬ng xuÊt hiÖn ë ®iªn ¸p cao h¬n, ph¸t triÓn víi tèc ®é nhanh h¬n vµ ®−îc coi lµ chÞu tr¸ch
nhiÖm ®Ó dÉn ®Õn phãng ®iÖn ®¸nh thñng.
 Anode Cathode
d=0,8mm

H×nh 14.15 : C¸c streamer cùc tÝnh ©m xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ph¸t triÓn trªn mét kho¶ng c¸ch ng¾n vµ chuyÓn ®éng rÊt
chËm

14.4.4 HiÖn t−îng phãng ®iÖn ®¸nh thñng trong øng dông c«ng nghiÖp
C¸c c¸ch ®iÖn cã nguån gèc tõ dÇu má ®−îc sö dông réng r·i ®Ó ng©m tÈm c¸ch ®iÖn giÊy trong c¸c m¸y biÕn ¸p,
tô ®iÖn, c¸p ®iÖn lùc... v× vËy qu¸ tr×nh phãng ®iÖn ®¸nh thñng trong c¸ch ®iÖn nµy ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. C¸c kÕt
qu¶ vÒ ®o ®iÖn ¸p phãng ®iÖn ®¸nh thñng d−íi ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè sau :

thêi gian t¸c dông cña ®iÖn ¸p (xung kÝch, xoay chiÒu, mét chiÒu). §èi víi c¸c sãng ®iÖn ¸p xung kÝch cã thêi gian
t¸c dông rÊt ng¾n, ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn t¨ng rÊt nhanh. NÕt thêi gian t¸c dông cña ®iÖn ¸p lín h¬n gi¸ trÞ To gäi
lµ thêi gian chËm trÔ th× ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn sÏ kh«ng ®æi;

kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®iÖn cùc, kÝch th−íc ®iÖn cùc vµ thÓ tÝch chÊt láng. §é bÒn ®iÖn cña chÊt láng thay ®æi theo
chiÒu ng−îc víi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ®iÖn cùc, víi diÖn tÝch ®iÖn cùc vµ thÓ tÝch cña chÊt láng. Hiªn t−îng nµy
®−îc biÕt ®Õn d−íi tªn gäi lµ hiÖu øng thÓ tÝch hay hiÖu øng bÒ mÆt;

¶nh h−ëng cña hµm l−îng n−íc vµ t¹p chÊt;

¶nh h−ëng cña c¸c thµnh phÇn hãa häc cña chÊt láng;

14.4. Phãng ®iÖn trong chÊt r¾n

RÊt nhiÒu c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ phãng ®iÖn trong c¸c chÊt r¾n h÷u c¬ còng nh− v« c¬ vÉn ch−a cho phÐp
thiÕt lËp ®−îc lý thuyÕt phãng ®iÖn duy nhÊt. §é bÒn ®iÖn phô thuéc vµo cÊu tróc ho¸ lý cña vËt liÖu còng nh− ®é khuyÕt
tËt cña chóng. Dùa trªn c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm lµ quan hÖ gi÷a ®é bÒn ®iÖn cña ®iÖn m«i t¨ng khi chiÒu dµy c¸ch ®iÖn
gi¶m, cho thÊy m« h×nh th¸c ®iÖn tö cã søc thuyÕt phôc. Tuy vËy trong c¸c tr−êng hîp nµy vai trß cña ®iÖn tÝch kh«ng
gian d−¬ng xuÊt hiÖn do sù va ch¹m cña ®iÖn tö víi c¸c ph©n tö ®iÖn m«i vÉn cßn cÇn ph¶i lµm râ.

14.5.1 Phãng ®iÖn néi t¹i (intrisic breakdown)

§é bÒn ®iÖn x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng néi t¹i cña vËt liÖu, do nguyªn nh©n thuÇn tuý ®iÖn. §ã lµ d¹ng phãng ®iÖn mµ hiÖu
øng Joule-Lenx do tæn hao kh«ng cã vai trß nµo c¶, do vËy cã thÓ coi phãng ®iÖn x¶y ra tøc thêi kh«ng g©y t¨ng nhiÖt
trong mÉu ®iÖn m«i.

Trong ®iÖn m«i ®ång chÊt, c¸c vïng dÉn vµ vïng ho¸ trÞ trong c¸c ®iÖn m«i r¾n bÞ ng¨n c¸ch víi nhau b¬Ø chiÒu
réng cña vïng cÊm vµ ë nhiÖt ®é ®iÒu kiÖn b×nh th−êng c¸c ®iÖn tö víi n¨ng l−îng cña chuyÓn ®éng nhiÖt kh«ng thÓ v−ît
chuyÓn tõ vïng ho¸ trÞ sang vïng dÉn ®−îc. §iÖn dÉn cña ®iÖn m«i lý t−ëng v« cïng bÐ. Tuy nhiªn trong thùc tÕ, trong
c¸c ®iÖn m«i bao giê còng tån t¹i c¸c khuyÕt tËt. C¸c khuyÕt tËt nµy t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó c¸c ®iÖn tö chuyÓn tõ vïng
ho¸ trÞ cã thÓ sang vïng dÉn.

Phãng ®iÖn néi t¹i ®−îc coi lµ cã b¶n chÊt ®iÖn tö. C−êng ®é ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn néi t¹i ®¹t tíi khi c¸c ®iÖn tö
tÝch luü ®ñ n¨ng l−îng v−ît qua vïng cÊm tõ vïng ho¸ trÞ sang vïng dÉn. Tiªu chuÈn phãng ®iÖn ®−a ra b»ng c¸ch gi¶i
ph−¬ng tr×nh c©n b»ng n¨ng l−îng cña ®iÖn tö.
 C−êng ®é ®iÖn tr−êng cÇn thiÕt ®Ó d¹ng phãng ®iÖn nµy x¶y ra v−ît qu¸ 106 V/cm.

14.5.2 Phãng ®iÖn nhiÖt (thermal breakdown)

NÕu ta ®Æt ®iÖn m«i trong ®iÖn tr−êng tÜnh ®iÖn E, l−îng nhiÖt xuÊt hiÖn do hiÖu øng Joule b»ng γE2. D−íi t¸c dông
cña ®iÖn ¸p xoay chiÒu, cßn ph¶i kÓ thªm thµnh phÇn tæ hao do ph©n cùc. N¨ng l−îng nhiÖt lµm cho ®iÖn m«i nãng lªn.
C«ng suÊt tæn hao ®iÖn m«i ®−îc x¸c ®Þnh bëi :

E 2 + ωε o ε "r E 2 = ( γ + ωε o ε "r )E 2
p = γ{
1424 3
conduction polarisation

§iÒu kiÖn c©n b»ng n¨ng l−îng ®−îc viÕt nh− sau :

dT
(1γ 4
+ ωε ε )E =
"
o r
2
Cν − div( χgradT)
4244 3
nhiÖt sinh ra do tæn hao
12dt 14243
3 nhiÖt t¶n vao m«i truong
nhiÖt hÊp thô

trong ®ã Cν nhiÖt dung;

χ nhiÖt dÉn;

T nhiÖt ®é.

NÕu n¨ng l−îng nhiÖt do tæn hao lín h¬n n¨ng l−îng t¶n vµo m«i tr−êng xung quanh th× nhiÖt ®é cña ®iÖn m«i sÏ
t¨ng dÇn. §iÒu nµy lµm cho ®iÖn dÉn t¨ng vµ kÐo theo nhiÖt l−îng to¶ ra theo ®Þnh luËt Jule sÏ t¨ng lªn. NÕu nh− sù c¶i
thiÖn c¸c ®iÒu kiÖn lµm m¸t ®Ó t¶n nhiÖt ®i kh«ng lµm cho nhiÖt ®é cña ®iÖn m«i gi¶m th× nhiÖt ®é sÏ t¨ng lªn kh«ng
ngõng vµ ®Õn mét lóc nµo ®ã ®iÖn m«i sÏ bÞ phãng ®iÖn ®¸nh thñng. Chóng ta gäi d¹ng phãng ®iÖn nµy lµ phãng ®iÖn
nhiÖt. Ta gäi nhiÖt ®é tíi h¹n nµy lµ Tc.

Ph−¬ng tr×nh trªn kh«ng thÓ gi¶i ®−îc b»ng gi¶i tÝch trong tr−êng hîp tæng qu¸t v× c¸c ®¹i l−îng λ, Cν, ε" vµ K ®Òu
phô thuéc vµo nhiÖt ®é, h¬n n÷a γ l¹i cßn phô thuéc vµo c−êng ®é ®iÖn tr−êng. Do vËy ng−êi ta gi¶i nã víi hai tr−êng hîp
biªn sau.

Tr−êng hîp 1 : Gi¶ thiÕt chØ cã tæn hao do dÉn ®iÖn sinh ra l−îng nhiÖt vµ bá qua nhiÖt l−îng t¶n vµo m«i tr−êng.
Ta cã :

dT
γE 2 = C ν
dt
Gi¶ thiÕt lµ ta ®Æt lªn ®iÖn m«i mét ®iÖn tr−êng t¨ng ®Òu d¹ng :

⎛E ⎞
E( t ) = ⎜ c ⎟ t
⎝ tc ⎠

dT dT dE
do ®ã γE 2 = C ν = Cν
dt dE dt
vµ nÕu ta sö dông quan hÖ ®iÖn dÉn vµ nhiÖt ®é theo hµm mò sau

⎛ b⎞
γ = γ o exp⎜ − ⎟
⎝ kT ⎠
Ec
tc γ o 2 Tc
⎛ b⎞
∫ E C E dE = ∫ exp⎜⎝ − kT ⎟⎠dT
0 c ν To

trong ®ã To lµ nhiÖt ®é m«i tr−êng.

 TÝch ph©n trªn cho ta gi¸ trÞ c−êng ®é ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn Ec :

⎡ 3C kT 2 ⎤ 1 ⎛ b ⎞
E c = ⎢ ν o ⎥ exp⎜ ⎟
⎣ γ o bt c ⎦ 2 ⎝ 2 kTo ⎠

Tr−êng hîp 2 : TÝnh víi ®iÖn ¸p cùc ®¹i nghÜa lµ víi ®iÖn ¸p bÐ nhÊt x¶y ra phãng ®iÖn nhiÖt.

Ta gi¶ thiÕt mét ®iÖn m«i dµy n»m gi÷a hai ®iÖn cùc víi nhiÖt ®é m«i tr−êng lµ To nh− m« t¶ trªn h×nh 7.16.

+V/2 T
To
V(x)
Tm x T2
V=0
T1
To Ph©n bè nhiÖt ®é
-V/2 To
Thêi gian
a) b)
H×nh 14.16 :

Sau khi ®Æt ®iÖn ¸p t¸c dông mét thêi gian, sù ph©n bè nhiÖt ®é bªn trong c¸ch ®iÖn x¸c lËp víi nhiÖt ®é cùc ®¹i T1.
Ta t¨ng ®iÖn ¸p th× mét tr¹ng th¸i c©n b»ng míi ®−îc x¸c lËp víi nhiÖt ®é T2 cao h¬n. Qu¸ tr×nh trªn tiÕp diÔn ®Õn khi x¶y
ra phãng ®iÖn.

§Ó tÝnh ®iÖn ¸p phãng ®iÖn lín nhÊt ta xÐt mét ®iÓm n»m trong ®iÖn m«i c¸ch t©m mét kho¶n lµ x. §iªn ¸p vµ nhiÖt
®é t−¬ng øng t¹i ®iÓm nµy lµ Vx vµ Tx.

NÕu ta coi toµn bé l−îng nhiÖt ph¸t sinh sÏ t¶n hÕt vµo m«i tr−êng xung quang, ph−¬ng tr×nh 14.54 ®−îc viÕt l¹i
nh− sau :

d ⎛ dT ⎞
γE 2 = div( χgradT) = ⎜χ ⎟
dx ⎝ dx ⎠

Sö dông

γE = j
dU
E = -gradU =
dx
ta cã :

dU d ⎛ dT ⎞
−j = ⎜χ ⎟
dx dx ⎝ dx ⎠

suy ra :
Ux x
d ⎛ dT ⎞
− j ∫ ∂U = ∫ ⎜χ ⎟
0 0
dx ⎝ dx ⎠
dT
⇒ − jU x = χ
dx
hay :

dU dT
U xγ =χ
dx dx
Víi γ=γoexp(-b/kT) vµ lÊy tÝch ph©n tõ t©m ®iÖn m«i ®Õn ®iÖn cùc, ta cã :
 Uc / 2 Tc Tc
χ ⎛ b ⎞ χ ⎛ b ⎞
∫0 VdU = γ o T∫ exp⎜⎝ − kT ⎟⎠dT ⇒ U c = 8 γ o T∫ exp⎜⎝ − kT ⎟⎠dT
2

o o

14.5.3 Phãng ®iÖn c¬ ®iÖn

VËt liÖu bÞ biÕn d¹ng nghiªm träng nh−ng ch−a ®øt ®o¹n cã thÓ bÞ ph¸ huû khi electrostatic compression force t¸c
dông lªn mÉu v−ît qu¸ mechanical compressive strength. Lùc nÐn ph¸t sinh do t−¬ng ®éng tÜnh ®iÖn gi÷a c¸c c¸c ®iÖn tö
bÒ mÆt xuÊt hiÖn d−íi ¶nh h−ëng cña ®iÖn tr−êng. Trong ®iÖn tr−êng m¹nh cì 106 V/cm, ¸p lùc cã thÓ ®¹t vµi kN/m2.

VÝ dô trong tr−êng hîp film máng 50μm, phãng ®iÖn x¶y ra ë c−êng ®é ®iÖn tr−êng 5 MV/cm. øng suÊt tÜnh ®iÖn lóc
nµy ®¹t 26 kg/cm2. §Ó so s¸nh, c¸h ®iÖn cña c¸p lùc cã chiÒu dµy 20 mm khi ®Æt d−íi ®iÖn ¸p 106 V chØ cã thÓ ®¹t øng
lùc 750 g/cm2.

Mét sè nghiªn cøu cho kÕt qu¶ vÒ d¹ng phãng ®iÖn nµy nh−ng møc ®é quan t©m vÉn rÊt h¹n chÕ.

14.5.4 Phãng ®iÖn thùc nghiÖp

§Ó ®o ®é bÒn ®iÖn cña c¸c vËt liÖu r¾n ®−îc tiÕn hµnh trong ®iÖn tr−êng ®ång nhÊt; cÇn ph¶i lo¹i bá tÊt c¶ c¸c
d¹ng phãng ®iÖn côc bé, phãng ®iÖn bÒ mÆt b»ng c¸c d¹ng ®iÖn cùc vµ mÉu thÝ nghiÖm quy chuÈn (h×nh 14.16).

Dï cã quy ®Þnh nghiªm ngÆt nh−ng tiÕp xóc gi÷a ®iÖn cùc vµ vËt liÖu vÉn lµ chç yÕu nhÊt. Trong mét sè tr−êng hîp
cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó lo¹i bæ phãng ®iÖn theo hiÖu õng mÐp cùc vÝ dô nh− sö dông nhùa epoxy trong h×nh 14.17,
c...

a) b)
PMMA Epoxy

MÉu
c) d)
H×nh 14.17 : MÉu vµ d¹ng ®iÖn cùc ®Ó x¸c ®Þnh ®é bÒn ®iÖn cña vËt liÖu c¸ch ®iÖn thÓ r¾n.

Ngoµi ra trong qu¸ tr×nh thÝ nghiªm, cßn mét sè yÕu tè kh¸c cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ®é bÒn ®iÖn cÇn ph¶i ®−îc kiÓm
so¸t chÆt chÏ, mµ ë ®©y chØ xin l−u ý :

C¸c thÝ nghiÖm cho thÊy ®é bÒn ®iÖn phô thuéc vµo h×nh d¹ng ®iÖn cùc (tr−êng ®ång nhÊt hay kh«ng ®ång nhÊt)
vµ vËt liÖu chÕ t¹o chóng.

Thùc tÕ t¹i c¸c mÐp cùc cã kh¶ n¨ng x¶y ra phãng ®iÖn do ®iÖn tr−êng t¹i ®©y ®¹t trÞ sè lên h¬n nhiÒu so víi gi¸ trÞ
trung b×nh. Mét sè kÕt qu¶ cho thÊy ®é bÒn ®iÖn phô thuéc vµo thÓ tÝch cña mÉu. C−êng ®é ®iÖn tr−êng phãng ®iÖn Ec
gi¶m khi ta thay ®æi t¨ng chiÒu dµy cña mÉu (t−¬ng ®−¬ng víi viÖc t¨ng thÓ tÝch cña vËt liªu) hoÆc t¨ng diÖn tÝch ®iÖn cùc.
HiÖn t−îng cã d¹ng t−¬ng tù trong c¸c ®iÖn m«i khÝ vµ láng nµy ®−îc biÕt ®Õn d−íi tªn gäi lµ hiÖu øng diÖn tÝch hoÆc hiÖu
øng thÓ tÝch (surface hoÆc volume effect). C¸c kÕt qu¶ mang tÝnh chÊt thèng kª vµ kh«ng t×m ®−îc lêi gi¶i thÝch tho¶
®¸ng. Mét trong nh÷ng gi¶ thuyÕt ®−îc ®−a ra lµ khi kÝch th−íc cña ®iÖn cùc vµ cña vËt liÖu t¨ng th× sè l−îng vµ x¸c suÊt
c¸c ®iÓm yÕu nhÊt (t¹p chÊt, bät khÝ....)t¨ng do ®ã phãng ®iÖn cã thÓ x¶y ra trong ®iÖn tr−êng bÐ h¬n. Quan hÖ gi÷a Ec víi
chiÒu dµy d cña mÉu hoÆc víi diÖn tÝch ®iÖn cùc cã d¹ng :

E c = k 1d n
E c = k 2 A −α
k1. k2, n, α lµ c¸c h»ng sè.

14.5. C¸c lo¹i c¸ch ®iÖn bªn trong

14.5. §iÒu chØnh ®iÖn tr−¬ng trong c¸ch ®iÖn bªn trong

14.5. §é bÒn ®iÖn cña c¸ch ®iÖn bªn trong