Arjantin ve ilide Hakikat Komisyonlar ve Sonras1

Juan Mndez ve Teresa Godwin Phelps Arjantin 1984 ylna kadar dnyada sadece iki hakikat komisyonu deneyimi yaanmt: 25 Ocak 1971de Uganda Cumhurbakan Idi Amin tarafndan oluturulan Kayplar Aratrma Komisyonu ve Bolivyada kurulan Ulusal Kayplar Aratrma Komisyonu. Uganda hkmeti tarafndan kurulan ilk komisyon byk lde uluslararas kamuoyunun basklarna kar bir sus pay olarak kurgulanmt. Komisyon, tanklklar dinlemek, ihlal vakalarn belgelemek ve nerilerde bulunmak suretiyle ciddi bir alma yrtm olmasna ramen, Amin hazrlanan raporu ne yaynlad, ne de komisyonun nerilerini dikkate ald. Bolivya komisyonu ise hibir rapor yaynlanmadan faaliyetini nihayetlendirdi. Bu sebeple, 1984 ylnda yaynlanan Arjantin CONADEP (Ulusal Kayplar Komisyonu) ve Nunca Ms (Bir Daha Asla) raporu, gemile yzleme srecinin bir arac olarak hakikat komisyonlarnn ilk ciddi abas olarak saylabilir. Arjantinde 1973ten beri iktidar elinde tutan askeri rejimin zayflamaya balamas, lkedeki iktisadi kriz ve Falklands ya da spanyolca ismiyle Malvinas savan Arjantinin 1982 ylnda kaybetmesiyle hzland. Toplum nezdindeki itibarn zaten oktan yitirmi cunta rejimi bu koullar altnda bask siyasetine daha fazla devam edemez hale geldi. Cunta ynetiminin nispeten zayflamaya baladnn sinyallerini verdii bu dnemde, Arjantindeki demokratik gler kirli sava (19701983) esnasnda yaanm olan ihlaller, kayplar ve katliamlarn faillerinin cezadan muafiyetine ilikin itirazlarn dillendirebildiler. 1983 ylnda Raul Alfonsnnin cumhurbakan olduktan sonra ilk yapt i, General Reynaldo Benito Bignonenun seimlerden sadece birka gn nce cuntaclarn 1973 ve 1982 yllar arasnda ilemi olduklar tm sulardan cezai muafiyetini salayan Af Yasasnn iptalini talep etmek oldu. Buna mteakip, Alfonsn yarglamalar konusundaki tavrn Ulusal Kayplar Komisyonunun (CONADEP) kurulmasna nayak olarak ilan etti. Bakanln nl yazar Ernesto Sabatonun yapt komisyon, saylar 10 bin ile 30 bin arasnda deien cunta dnemindeki kayplar aratrmak zere kuruldu. Alfonsn ayrca, kirli savan uygulayclarnn yarglanmalarna ilikin bir yasal deiiklik nerdi. Bylece kendilerine verilen emirlere itaat etmi olanlar emirleri dna kmam ve korkun katliamlara girimemi olmalar kouluyla cezadan muaf olacaklard. Ayrca bu tr davalara askeri mahkemeler bakmaya devam edecekti. Bu arada, Emre taat Kanunu yrrle kondu. Getirilen yeni bir kuralla askeri mahkemelerin alt ay iinde durum tespiti yapmadklar davalara dier mahkemelerin bakmasnn yolu ald. Fakat, meclis tartmalarnda toplumunun taleplerinin daha radikal olduu grld. Ulusal Kayplar Komisyonu (CONADEP)
1

Bu yaz, Juan Mndez, Truth and Justice for Human Rights Crimes, Latin America and Accountability iinde fi Amadiume ve Abdullahi An-naim, The Politics of Memory: Truth, Healing and Social Justice, (London: Zed Books, 2000), s. ve Teresa Godwin Phelps, Shattered Voices, (Philadelphia, Pennsylvania niversitesi yaynlar, 2004), s. 74- 128 makalerinden derlenmitir
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 1/8

Arjantinin ilk hakikat raporu 1984 ylnn sonlarnda yaynland. Bakanln nl yazar Sabatonun yapt Ulusal Kayplar Komisyonunun (CONADEP) hazrlad Nunca Ms (Bir Daha Asla) raporu, bugn bile benzer bir aratrmann nasl yaplmas gerektiine dair rnek tekil eder. CONADEPe aratrmalar, grmeler ve raporun yazm iin 180 gn sre verildi, fakat Komisyonun almalarna balamas hi de yle sorunsuz bir sre deildi. Bakan Sabatonun toplumun farkl kesimlerinde farkl ekillerde karlanan konumas bu anlamda arpcdr: Hakikatleri aratrma komisyonunda gerekli aratrma ve soruturmalar yaparken kirli sava dnemindeki devlet terrnn failleri tarafndan hakaret ve tehditlere maruz kaldk. En ufak bir pimanlk emaresi gstermeyen bu kiiler, yaptklarn maruz gstermek iin eski bahanelerini tekrar etmeye devam ettiler. lkeyi terristlerin elinde kurtarmak, lkenin batl Hristiyan deerlerine geri dnmesini salamak gibi bahaneler ne sren bu kiiler aslnda, kirli sava dnemi boyunca bu bahsettikleri deerleri basknn zindanlarnda eritmek dnda hibir ey yapmadlar. Bizleri milli mutabakat engellemek, halk nefret ve dmanla tevik etmek ve gemiin unutulmasn engellemekle itham ettiler. thamlarnn hibiri doru deildir. Biz ne kin ne de intikam duygularyla bu ie baladk, biz sadece hakikat ve adalet istiyoruz.2 CONADEPin esas alma alan, kayplarn aratrlmas ve raporlanmas ile snrlyd. Ksa srede insan haklar rgtlerinin de desteini alan CONADEP, Birlemi Milletler ve ABD ve birok baka lkenin de desteini ald. Komisyon Buenos Airesin ilek blgelerinden birinde kiralad ofiste, Pazartesi gnnden Cumaya kadar gnde 8 saat boyunca insanlarn ifadelerini ald. Her tankla ek olarak gazete kuprleri, mektuplar, mahkeme ihzar emirleri gibi mmkn olduu kadar ok sayda ek belgeyle vakalar detaylandrlmaya alld. Merkez ofiste yaplan grmeler dnda Komisyon temsilcileri ayrca Arjantinin 15 ayr kentinde ve Arjantinin krsal blgelerinde tanklklar topladlar. Yurtdnda yaayan Arjantinlilere de yine tanklklar toplamak amacyla ulald. Grmeler, madur kii ve komisyon yeleri arasnda gizli olarak yapld. Merkez ofis, bu ekilde 1800 tane vaka ifadesi toplad. Kayplarla ilgili hikyeleri toplamak dnda, komisyon ayn zamanda gizli hapishanelere de ziyaretler dzenledi. Morglara yaplan kayt d girileri, polis ve hapishane kaytlarn inceledi. Ksacas, Komisyon, kayplarla ilikili olabilecek tm kurumlarda aratrma yapmaya alt. Komisyon yargya 1000 tane kayp dosyas intikal ettirdi ve 50.000 sayfadan oluan ek dosyayla birlikte nihai rapor 20 Eyll 1984te Cumhurbakan Alfonsne takdim edildi. Alfonsn raporun derhal yaynlanmasn nerdi. Rapor ksa bir sre iinde Arjantinin en ok satlan kitab oldu. Komisyon kendini feshetmeden hemen nce bulgularn toplumla paylamak iin bir televizyon program hazrlad. Rapor, kayplarn sistematik bir faaliyet olduunu ve istihbarat gleri ve zel kuvvetler tarafndan itinayla uygulanan, amirleri tarafndan da denetlenen byk bir plann paras olduunu ortaya koyuyordu. Ordu kuvvetleri tarafndan kontrol edilen 200 tane gizli hapishane olduunu tespit edildi. Hkmetin basks sebebiyle, Sabato Komisyonu isimlerini tespit ettii 400 devlet grevlisinin bilgilerini beyan etmekten
2

Nunca Ms, s. 5.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

2/8

vazgemi olsa da, ilgili bilgiler ksa bir sre sonra insan haklar derneklerine szdrld. Nunca Ms Raporu Rapor alt blmden olumaktadr. Alt sayfadan oluan nsz Ernesto Sabato tarafndan kaleme alnd. Giri ve drt sayfadan oluan neriler ksm dnda dier tm ksmlar kiisel tanklklardan oluuyor, bunlarn byk bir ksm ise birinci tekil ahsta yazlm metinlerdir. Bu raporun trnn ilk rnei olmas bir taraftan raporun slubuna kanlmaz bir deneysellik sosu katarken, te yandan rapor dier tm hakikat komisyonu raporlarnn ilham ald bir rapordur. Baz tanklklar, zellikle Komisyonun inanlmas zor diye adlandrd hikyeler komisyon aleyhtar kesimlere ve raporun alaca muhtemel eletirilere bir cevap olarak dnlmt. Aslnda, raporun en nemli hedeflerinden biri, kirli savan varln reddeden veya o dnemi merulatran kii ve gruplar diktatrlk dneminin gereiyle yzletirmekti. Yine de raporun genelinde, tanklklara ve birinci elden hikyelere inanlmaz byk yer ayrlmt. rnein, faili mehul ve ikence konularna zglenmi birinci ksmn yars srf madurlar ve yaknlarnn tanklklarna ayrlmt. Ernesto Sabatonun nsz rapora ikin olan kararllk ve kimi elikiler hakknda fikir vermektedir. Sabato raporu, cuntaclarn yarglanmasnn temelini oluturmu bir metindir. Buenos Aires temyiz mahkemesinde 1985 ylnda gerekleen bu tarihi duruma, toplum tarafndan da ok yakndan takip edilmitir. Mahkeme sonucunda, General Jorge R. Videla ve Amiral Emilio Massero onlarca kiinin lmnden sorumlu olduklar sebebiyle mr boyu hapse mahkum edildiler. Dier sanklara daha dk cezalar verildi, cuntaclar ise kendilerine isnat edilen sularn hkmette olduklar dnemde ilenmemi olmas sebebiyle beraat ettirildiler. Buna ek olarak mahkeme, st dzey devlet grevlililerin belli blgelerde iledikleri sular ve katliamlar sebebiyle yarglanmalarn talep etti. 1987 ylnn balarnda yaanm onlarca ihlal vakas iin davalar almt. nemli bir davann yine mahkmiyet ve hapis cezasyla sonulanmas ve bu durumun ordu saflarnda yaratt rahatszlk ayn yln Paskalyasnda bir ayaklanmaya yol at. Bu ayaklanmay takiben Alfonsn hkmeti geri adm atmak zorunda kald. Ordu, Alfonsn hkmetini saylar 25 ile 30 arasnda deien st dzey devlet grevlilerinin yarglanmas dndaki tm yarglamalarn durdurulmasn ngren iki nemli kanunu kabul etmeye zorlad (Punto Final ve Obediencia Debida kanunlar). 1989 ve 1990 yllarnda, Alfonsn hkmetinden sonra gelen Carlos Menem, cuntaclar lehine yarglamalarn nn kesen iki af kanunu kard. Bu af kanunlar, haklarnda davalar alm olan Videla, Massara ve dierlerinin serbest braklmasna yol at. Ksacas, yarglamalar yine ceza muafiyeti ve dokunulmazlk meselelerine takld. Ama meselenin st hibir zaman tam olarak kapanmad. 1990larda Menem, diktatrlk dneminde cezaevlerinde tutulmu hkmsz tutuklular, ayn dnemin askeri mahkemelerinde yarglananlar ve kayp aileleri iin tazminat tasarlar hazrlad. Ordu iinde sistematik bir tasfiye harekt balatlmam olsa bile, toplumun ordunun elbalarnn rtbe terfisine itiraz sebebiyle bu zanllarn meclis tarafndan mecburi emeklilii talep edildi. Bu arada insan haklar rgtleri cezadan muafiyet meselesini srekli gndemde tutmaya devam ettiler. 1995 ylnda kirli bir savann itiraflar dnemin genelkurmay bakannn Arjantin halkndan iledii sulardan tr zr dilemesine yol at. Af kanunlaryla serbest braklan general Videla 1998 ylnda
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 3/8

tekrar tutukland. Hakknda alan davalardan bir ksm yeni doum yapm kadn mahkumlarn bebeklerini gasp etmek, bu bebekleri keyfi olarak evlatlk vermek ve akabinde ayn mahkumlar bilahare katletmek idi. Cunta hkmetinin devrilmesinin zerinden 15 yl getikten sonra bile, cuntac generallerin yarglanmas Arjantinliler nezdinde halen ok nemli bir meseledir. ili Arjantinden farkl olarak, ilide General Augusto Pinochet gei dneminin gidiatnda ok daha fazla kontrol sahibiydi. yle ki, 1973 ve 1990 yllar arasnda lkeyi kara yumruuyla yneten Pinochet, Aylwinin oylarn ounluunu ald Aralk 1989 seimlerinden sonra bile Genelkurmay bakan olarak kald. Grevinden 1998 ylnda ayrld ve kendi dayatt 1980 anayasasna dayanarak kendini seilmemi mr boyu senatr olarak tayin etti. ilideki insan haklar ihlallerinin birounun, diktatrln ilk yllarnda (1973- 1978) ve 1978 ve mteakip yllarda failler lehine karlan af yasalaryla st rtlmt. Ayrca, toplumdaki demokratik gler nfusun ounluunu oluturuyor olsalar bile, orduyla ok sk ilikileri olan muhafazakr bir aznlk semenlerin nemli bir ksmn etki alanna almay baarmt. Atanm meclis yeleri ve aibeli seimlerle meclisteki kilit sreleri kontrol etmekteydiler. Bu sebepten dolay, Patricio Aylwin hkmeti ve demokratik koalisyonu dneminde gerekletirilen almalar Arjantin ile karlatrldnda, yarglamalara daha az dayanan, buna mukabil gemiteki insan haklar ihlallerinin ifasna daha fazla younlaan almalar oldu. Aylwin hkmeti dneminde, Genel ya da Kiiye zel Af Yasalarnn karlmas durdurulduu iin, 1978 yl sonras ilenen birka nemli ihlal vakas yargya intikal edebildi. Uluslararas bask sebebiyle Pinochet dneminde karlan aflarn kapsamna alnmayan Orlando Letelier ve Ronnie Moffittin 1976 ylnda Washingtonda katledilmesiyle ilgili olarak Pinochetnin bask makinesinin ana arklarndan iki kii hkm giydi. Yine de, tm sre boyunca esas vurgu hep hakikatin ifas zerine oldu. Aylwin, bakan Jorge Rettig olan ve saclar dahil olmak zere farkl siyasi kamplardan kiilerin de iinde yer ald bir Hakikat ve Uzlama Komisyonu kurdu. Rettig Komisyonunun kard muazzam gl rapor ili toplumunun o gne kadar bilmedii birok dnemi ve gerei ifa etmi oldu. Daha da nemlisi, bu komisyon hakikat ifas celseleri, madurun sesini dinlemek ve titizlikle yrtlen belge toplama faaliyetleriyle hakikat beyannn nasl bir sre olmas gerektiinin snrlarn izmi oldu. Rettig Raporunun ayrt edici zelliklerinden birisi, her bir vakay teker teker belgelemesi ve her bir aileye uygulanan iddetin soyut bir ekilde resmini deil de kiiye zel, ahsen somut olarak yaanm hakikati sunmasndan kaynaklanmaktadr. Komisyon, toplumsal uzlamay nihai hedefi olarak koymu olmasna ramen, uzlamann yolunun dier her eyden nce gereklerin tm aklyla ortaya karlmas, kabul edilmesi ve bu ekilde madurlarnn onurlarnn iadesinden getiini vurgulad. Aylwin, raporun bulgularn bizzat sunduu ulusal TV kanalndaki programa madurlardan ili halk adna zr dileyerek balad. Komisyonun dosya ve arivleri bir kamu fonu tarafndan desteklenen bir teekkle devredildi. Bu teekkl, komisyon bulgularn incelemek suretiyle tazminatlar iin bir yol haritas kard.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

4/8

Arjantin ve ili rneklerine ek olarak El Salvador, Nikaragua ve Guatemalada ise, uluslararas kamuoyunun lkede yaanan atmalara son verme giriimleri baka bir tr gemile yzleme ve hakikat komisyonu modelinin olumasna yol amtr. Direniileri silahl mcadeleden sivil siyasetin alanna ekmek iin kullanlan cezai muafiyetler ve genel aflar bahsedilen amaca ulamada nemli aralardr. rnein El Salvadorda, Birlemi Milletler 1992de nihayetlenen bar grmelerinde aktif bir rol oynam, hatta bar antlamas imzalanmasndan hemen nce BM kuvvetlerine yerel g bulundurma yetkisi verilmiti. Bu abalarn sonucu olarak, El Salvadorda BM tarafndan desteklenen ve finanse edilen bir hakikat komisyonu bile kuruldu. Hakikat Komisyonlar ve Snrlar Hakikat komisyonlar dardan bakldnda bir milat ve nihai bir sonu olan, gemile yzlemenin arac ve yaralarn kapanmasnn biricik yolu olarak grlmekteler. Halbuki, hakikat komisyonu deneyimini yaam lkelerde durumun hi de byle olmad sylenebilir. Hakikat Komisyonlarn nihai bir son olarak yaklamak yerine, sonu gelemeyebilecek bir srecin balamas yolunda kritik bir adm olarak dnmek daha yerinde olabilir. rnein, Arjantinde kayplarn akbetini renme mcadelesi halen devam ediyor. Alfonsn hkmetini takip eden Menem hkmeti dneminde, CONADEP davalar srf devam etmekle kalmad, dava says drt katna kt. Baz askerler kendilerinin mdahil olduklar ikence ve ldrme hikyelerini de itiraf etmeye baladlar ki bu General Martin Balzann ordunun sistematik olarak insan haklar ihlallerindeki sorumluluunu itiraf etmesine yol at. Aratrmaclar, halen diktatrlk dneminde yaanan kirli savala ilgili aratrmalar yapmaya devam ediyorlar, hafzann oul ve ok katmanl olduunu ispat ediyorlar. Birok eski siyasi, tutuklu ve mahkmlarn ocuklarn karma ve keyfi bir biimde evlatlk olarak almalar sebebiyle hkm giymekteler. Demokrasiye geri dn sreci, lmler, davalar ve tazminatlara ilikin birok yeni kantn ve de birok insann hayal dahi edemeyecei birok kiisel hikyenin ifa edilmesine imkn tand. 24 Mart 2001de darbenin 25. ylnda on binlerce Arjantinli askeri rejim dneminde yaanan tm hakszlklar protesto etmek iin sokaklardayd: Plaza de Mayo Anneleri u anda tazminatlar ve dier siyasi meseleler yznden iki ayr gruba blnm olsalar dahi, haftalk oturma eylemlerini yapmaya devam ediyorlar. Madurlar unutmamak adna antlar, mzeler ve anmalar iin projeler yaplmaya devam ediliyor. Yine, Kasm 2001de Buenos Aires Federal mahkemesi, Arjantinin Nokta Kanunu (Punto Final) ve taat Mecburiyeti Kanununu (Due Obedience) iptal etti. Bylece 1987 ylndan beri ilk olarak bir devlet grevlisi ikence ve faili mehul sularndan yarglanmaya balad. Ayn zamanda, mahkemeler zanl askerlere ihzar emri kartarak mahkemeye armak ve ifadelerini almak suretiyle bir tr hakikat davas yapmaya baladlar. Bu mahkemelerin ceza verme ve itham hakk olmasa da, bu tr davalar hakikat komisyonlarn hukuki alana tama ilevi grmtr. Yeni cumhurbakan, Nestor Kirchner ise kirli savan bitiminden 20 sene sonra ordunun cezai davranlarn yeniden inceleyeceinin vaadini vermitir. Kirchner, yksek mahkemenin kartt Genel ve Kiiye zel Af Yasalarnn iptali iin giriimlerde bulunurken, askeriye de belli kadrolar tasfiyesini hazrlyordu. ili rneinde ise, Pinochet Londrada 1998 ylnda yakalandktan sonra lmne kadar ev hapsinde tutuldu. spanyol yarg Baltasar Garzon, Ekim 1998de iddianameyi hazrlayp Pinochetnin lkesine iadesini talep etmi, Pinochetye
Hakikat, Adalet ve Hafza almalar 5/8

ilideki spanyol vatandalarna ynelik iledii soykrm, ikence ve terrizm sular sebebiyle insanla kar su ithamyla dava amt. ngiliz Lordlar Kamaras, Pinochetnin ngilterede ikamet ederken ilideki yasal srelerden muaf olup olmad tartmasn insanla kar ilenen sularn cezai muafiyeti ortadan kaldrd eklinde sonuca baladktan sonra Pinochetyi 2000 ylnda iliye geri gndermitir. Pinochetnin iliye dnmesinden sonra madur yaknlar, siyasi partiler, sendikalar ve meslek odalar tarafndan en az 60 ceza davas ald. 2001 Maysnda Santiago temyiz mahkemesi Pinochetnin cezai muafiyetini kaldrm, fakat salk sebepleriyle durumalara katlamayaca tescil edilmitir. Temmuz 2001de mahkeme 1982 ylnda Pinochet rejimi altnda ilenen bir siyasi cinayetten tr iki eski askeri ve bir polis akademisi rencisini mebbet hapse mahkm etti. Yarg bununla kalmayp, ifade zgrl ve gazetecilerin haklarn korumaya ynelik birok kanunu yrrle sokmutur. Bu hukuki gelimelere ek olarak, ili Hakikat Raporunun yaynnn ardndan gelen sessizlik de krlmaya balamtr. Pinochetnin yakalanmas ve Pinochet dnemindeki birok ikence madurunun ortaya kmas hukuki sreci hzlandran bir faktr olmutur. Ariel Dorfmann lm ve Kz isimli kitabndaki Paulina benzeri vakalar iin de, bylece, hukuki srecin n almt.3 Pinochetnin yakalanmasn takiben, insan haklar rgtleri ikence madurlarnn davalarn yargya tamak suretiyle Pinochete kar davalar amaya balamlardr. Pinochet hkmetinin dmesinden sonra bile tedirginlii devam eden ve sessizliini bozamayan ikence madurlar, Pinochetnin yakalanmasn takiben cesaretlenmi, ikence deneyimlerini anlatmaya balam ve psikolojik yardm bavurusunda bulunmaya balamlardr. Bu anlamda, Pinochetnin yakalanmas, sessizliin krlmasnn nn aan bir nevi katharsis gibidir demek abartl bir tabir olmaz. Pinochetnin yakalanmas ayn zamanda baz eski ibirlikilerinin de ortaya kp Pinochetnin faili olduu hak ihlallerin stn nasl rttn kamuoyuna ilan etmelerine de yol at. Ksacas Pinochetin yakalanmas, bir kartopu etkisi yaratarak, nihayet Temmuz 2003de Pinochetnin cuntasnn yeleri ve emekli generallerin delil karartmak ve ldrlm cesetleri saklamak amacyla toplu mezarlar atklarn itiraf etmelerine dahi yol at. nceki yllarda dnlemeyecek bile olan bir itiraft bu. El Salvadorda ise, hkmet, Hakikat Komisyonlarnda tespit edilen sular aratrmak ve sulular yarg nne tamak konusunda en ufak bir adm atmad. El Salvador lke snrlar dnda ise bir takm yarglamalar gerekleti. 23 Temmuz 2002de West Palm Beach Floridada, ABDli hkimler El Salvadorlu iki emekli generali kirli savataki faaliyetlerine istinaden sulu bularak, madura 54,6 milyon dolar demeye mahkum etti. Davac madurlar, bu davay ABDdeki kence Madurunu Koruma Kanununu kullanarak amlard. Bu kanuna gre ABD mahkemeleri, zanllar, iddianamedeki crmler yurtdnda ilenmi olsalar dahi zarar tespiti yapma hakkna sahipler. Arjantin, ili ve El Salvadorda hakikat komisyonlar sonras sre ilgin bir ekilde hakikat raporunun st anlatsn yanstmaktadr. yle ki her lkede de, raporun tahayyl edip glendirmeye alt grup adalet arama iini ellerine almaya balamlardr. Arjantinde sre giden siyasi hareketlilik, siyasi olarak glenmi bir nfusun iidir ki Arjantin Hakikat Raporu da insanlarn sesinin devletin baskc
3

ili hakikat komisyonu srf geri dndrlemez vakalar yani lme sebebiyet veren sular komisyonun aratrma alanna dahil etmi, ikence vakalar madurlar hayatta kaldklar srece darda braklmt.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

6/8

sesinden daha gr kmasn ve grnrlk kazanmasn amalamt. ilideki aktivizm ve son yaplan reformlar esas olarak hukuk alannda younlamakta, byk lde yabanc hakimler tarafndan balatlan sre ilili hakim ve yasama kurumlar tarafndan srdrlmekte olup, hakikat raporunda belirtildii zere ilide hukukun baskn pozisyonunu yanstmaktadr. Dolaysyla, hukuki mcadele de hakikat komisyonunun faaliyeti ve raporun hazrland esnada veya hemen sonrasnda sessiz kalan kesimlerin seslerini karp harekete gemesine yol at. El Salvadorda ise insanlar hkmetleri tarafndan hibir biimde savunulmaz/desteklenmezken, sulularn yargya tanmas sreci lke dnda gereklemektedir. Gney Afrikada, hakikat komisyonlarna verilen tepkiler farkldr4. Hakikat komisyonu celselerinden sonra yaplan bir kamuoyu aratrmasna gre beyazlarn %74, siyah nfusun ise %62si Hakikat ve Uzlama Komisyonu celselerinin etnik dmanl yattrmak yerine krklediini iddia etmilerdir. Bu alg halen devam etmekte olup, Apartheid, hakikat komisyonlar ve toplumsal mutabakat meselelerine dair tartmalar kamusal alanda halen devam etmektedir. Bu sreci ve Hakikat Raporunu analiz eden, yeren ya da metheden tiyatro oyunlar, konferanslar, gazete makaleleri ve kitaplar yaynlanmaya halen devam etmektedir. Raporun ba mimarlarndan biri, Charles Villa-Vicencio, aclarn kapanmasnn gereklemediini, hakikat komisyonlarn bir toplum olarak bar iinde beraberce yaam mmkn klan dier oluumlarla desteklenmesi gereken krlgan bir oluum/yap olarak adlandrmakta. Hakikat raporunun balatt i halen devam etmektedir, gemi ve bugnk rk ayrmclna dair tartmalar srmektedir ki bu durum Apartheid dnemine has olan sessizletirme ve yalanlar zerine kurulu bir dzenle karlatrldnda radikal bir farka iaret etmektedir. Bu dinamizm aslnda adaletin srekli bir sre olduunun ve hakikat raporlarnn da bu srecin ayrlmaz bir paras olduunun delilidir. Dinamik bir adalet anlay nelerden oluur peki? ncelikle, Hakikat Raporunun olumasn mmkn klan artlar, yani insanlarn hikayelerini kamusal olarak anlatabilecekleri alanlar oluturmak madurlarn baskc rejimler tarafndan bastrlan dillerine tekrar sahip kmalarnn imkann veriyor. Dili kullanma ehliyetine yeniden sahip olan kiiler bu sayede deneyimlerini derli toplu kiisel veya kolektif anlatlara dntrebilmekteler. Dolaysyla, anlattklar hikayeyi, yani kendi kiisel deneyimlerini, byk bir anlatnn paras haline getirmi oluyorlar. Eer adaletin tesisi iin hakikatn ifas gerekli bir artsa, rnein yaknlarna ne olduu, cesetlerin nereye gmld, bu vahetin kim tarafndan nasl yapldnn bulunmas, o zaman hakikat raporlarnn, yarglamalar ve gei dnemi sonras yaplan dier dzenlemelerden daha az etkili olduunu iddia etmek zordur. Gney Afrika Hakikat ve Uzlama Komisyonu celselerinde olduu gibi, eer devletin insanlar dinledii mekanlar kamuya aksa, bu baskc devlet hiyerarisinin alt edildii yeni bir mekan ve yeni bir dzen vadeden bir eitlik anlaynn kurulmaya baladnn habercisi olabilir. Bu celselerde hazr bulunan dier kiilerin bu hikayeleri dinlemeleri ise ac, kayp ve aresizlik hikayelerinin kiisel anlatlar yoluyla onlara ulamasn salar; ki bu kiisellik boyutu soyut srelerle yakalanamayacak bir angajman salayabilir. El Salvador ve yukarda bahsedilen dier hakikat raporlarnda grld zere, yaananlarn uluslararas kamuoyu tarafndan tannmas anlaml, fakat devlet tarafndan tannmas devletin etik bir sorumluluunu yerine getirme iddiasnn iareti olaca iin daha da nemlidir. Devlet tarafndan desteklenen/kefil
4

Martin Meredith, Coming to Terms: South Africas Search for Truth (NY: Public Affairs, 1999)

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

7/8

olunan hakikat raporlar bir lkenin halkn dinleyip onun sesini iermek iradelerinin bir gstergesidir. Bu kamusal veya kiisel celselerde, daha da arpc bir ey daha olur: biz hatrlarken, yeniden hatrlarz. Hatrlarken, paralanmlar, kendimizi, ailemizi, sevdiklerimizi, aidiyetlerimizi, lkemizi toparlarz, btnletirmeye de alrz bir yandan Hatrlamann ite byle ayinsel bir taraf da vardr. Fakat bu yeterli deildir: adalet bir muhasebeyi, bir dengelemeyi gerektirir, adaletsizliin madurundan alnann iadesini gerektirir. Hakikat raporlarna haiz olan dengeleme sayesinde madurlar dnyalarn yeniden tertipleyebilirler. Madurlar bu sayede konuabilme kudretini yeniden edinirler. Bazlar iin yeni hikayeleri, af ve uzlama, bazlar iinse yarglama ve cezay ierir. Hikayeler doal olarak ok eitli. Arjantin, ili ve Gney Afrika gibi bizzat devletin de nayak olduu hakikati ifa etme giriimlerinde, kiisel hikayeler yeni kurulan rejimin de hikayelerinden biri haline gelir. nsanlarn rahat nefes alabilmeye balayabildikleri bir dnyada dier adalet araylarnn da n alr ki, bu krlgan lkeler bu ekilde glenebilirler. Yarg sistemi bu ekilde aktifleir, yasama bu ekilde yeni reformlar yapmak ynnde cesaretlendirilmi olur, insanlar sokaklarda taleplerini ortaya koyarlar. nsanlarn hikayelerini anlatabilmeleri ve devletin bu hakikati resmen kabul etmesi madurlar dlayan ve onlar yabanclatran siyasetin de alyor olduunun iaretlerini verir. Yine de, hikayelerin anlatlmasnn balangta ngrlen hedefini aan bir gce sahip olduunu ve hakikat raporlarnn adaletin tesisindeki nemini belirtmi olmamza ramen, hikayeleri anlatmadaki mbalaal poplerlii zerine de dnmek gerekiyor. Gemite hakikat komisyonu taraftar olan bir ok kii ve insan haklar rgtnn de hakikat komisyonu deneyimlerini takiben takndklar eletirel tavr gibi, bu komisyonlar pekala madurlara ve uluslararas kamuoyuna verilen bir rvet, ya da gerek adaletin kt bir ikamesi ve gerek bir adalet arayn zayflatan bir adm olabilir. Yeni yeni dillendirilmeye balanan bir baka eletiri ise hakikat komisyonlarnn altnda yatan temel mantk olan- btnsel ve daha ierici bir hakikat anlayna ulama- mantna ynelik5. Hakikat komisyonlar adalet aray srecinin ayrlamaz bir paras olsalar bile, hakikat komisyonlar illa ki kapatma ve iyilemeyi getirmezler, fakat sre giden adalet araynn nn aarlar. En baarl olanlar farkl ve oklu hakikatleri ortaya karanlardr.

Nigel Biggar, (der.), Burying the Past: Making Peace and Doing Justice After Civil Conflict (Washington DC: Georgetown niversitesi, 2001), p. 8.

Hakikat, Adalet ve Hafza almalar

8/8