PLANINARSKO - SMUČARSKO DRUŠTVO

„AVALA” BEOGRAD

PLANINARSKI SAVEZ BEOGRADA

SLUŽBA VODIČA IZLETA I POHODA

PLANINARSKOG SAVEZA SRBIJE

AVALA 506 m
PLANINARSKO-TURISTIČKI VODIČ

- PETO IZDANJE -

BEOGRAD, 2008
 PLANINARSKO-TURISTIČKI VODIČ AVALA 506 m
POSVEĆEN JE SVIMA KOJI SU SVOJIM DELOM
DOPRINELI RAZVOJU PLANINARSTVA U BEOGRADU
I SRBIJI

PETO IZDANJE
IZDAVAČI POSVEĆUJU OBELEŽAVAJU
10.GODINA RADA SLUŽBE VODIČA IZLETA I POHODA
PLANINARSKOG SAVEZA SRBIJE

Stružje, Šar-planina 9. avgust 1997.

Solotuša-Tara avgust 2007.


 Biblioteka planinarsko-turističkih vodiča
Vodič broj 2
A V A L A 506 m
PLANINARSKO-TURISTIČKI VODIČ
Prvo izdanje: 27. 12. 2002. tiraž: 500 primeraka
Drugo, dopunjeno izdanje: 7. 6. 2003. tiraž: 500 primeraka
Treće izdanje: 5. 2. 2004. tiraž: 850 primeraka
Četvrto, Spomen-izdanje: 1. 7. 2006. tiraž: 500 primeraka
Peto izdanje: 15. 5. 2008. tiraž: 500 primeraka

REALIZATORI VODIČA
izdavači:
PSD „Avala” Beograd
Služba vodiča izleta i pohoda PSS
za izdavače:
Slobodan Gočmanac – Cole, vodič – instruktor, M.B. 001,
PSD „Avala”, Beograd
pokrovitelj:
SKUPŠTINA GRADA BEOGRADA
Sekretarijat za sport i omladinu
autor:
Staniša B. Jovanović, vodič-instruktor, M.B. 002,
PSD „Železničar” Beograd
glavni konsultant i supervizor:
Slobodan Gočmanac – Cole,
Načelnik Službe vodiča izleta i pohoda PSS


 Tehnički urednik i prelom teksta:
Dragana Milovanović
štampa:
Štamparija SVELTO Beograd (011) 21 66 853
Vlasnik: MIlan Gočmanac

fotografije:

Naslovna strana
Zoran Simić – Sima, PSD „Avala” Beograd, SOB:
Spomenik Neznanom Junaku
Poslednja strana
Dragan Božović – vodič, M.B. 56, PSD „Avala” Beograd
Fotografija koje više nema:
Senka TV tornja nadvila se nad Belim Potokom

Fotografije na kraju Vodiča

Zoran Đurđević – Zagi, PSD „Avala” Beograd
Milorad Kličković – Kličko, PSD „Avala” Beograd, SOB
Branislav Kotranjac – Bane, vodič, M.B. 004,
PSD „Avala” Beograd, SOB
Vladimir Popović - Vlada vodič, M.B. 070,
PD„Radnički” Beograd
Ratimir – Ratko Stefanović, Srpsko planinsko društvo (SPD)


 ZAHVALNOST IZDAVAČA:

SVIMA KOJI SU DOPRINELI PRIPREMI, OBRADI I

ŠTAMPANJU IZDANJA
Pojedincima iz planinarsko-smučarskih i planinarskih
društava: „Avala”, „Železničar”, „Kopaonik”, „Pobeda”,
za podršku, angažovanje i pomoć oko opisa i markiranja
staza

Skupštini grada Beograda – Sekretarijatu za sport i

omladinu
za dodeljena finansijska sredstva za realizaciju
„Projekta uređivanja i markiranja planinarskih staza na
Avali” i štampanje prvog Vodiča

JP za gazdovanje šumama „Srbijašume” -

Šumsko gazdinstvo”Beograd”, Šumska uprava „Avala”
za doprinos krčenju i uređivanju planinarskih staza,
izradi putokaza, mostića, klupa i korpi

Geokarti Beograd d.o.o.

za pruženu pomoć na izradi geografske karte za I izdanje

Zavodu za zaštitu prirode Republike Srbije

za prilog autorskog tima: „Nastanak i sadržaji Avale”

Poslovnom udruženju turističkih agencija YUTA,

Radisavu Stankoviću, direktoru,
za višemesečno korišćenje kompjutera u izradi i redakciji
Spomen-izdanja


Stanojku Đordjeviću (87) iz Manojla kod Vladičinog Hana,
jednom iz grupe čuvenih klesara u kamenu iz Majdana kod
Mominog Kamena, koji su 1934 - 1938. bili angažovani na
gradnji Spomenika Neznanom junaku, po rečima poznatog
majstora Velička, zasmetalo je što se jedan čovek stalno
muva i gleda, a „ ništa ne pomaže ” pa mu je, ne znajući
da se radi o Ivanu Meštroviću, u jednom trenutku dobacio:
„Mogo bi i ti da se savijaš i vraneš (okreneš) i majstorima
daš vodu, a ne sa ruke na dupe samo da smetaš. Uvati se i
ti za rabotu!” („Politika Društvo”, 5.maj 2008., stana 08)


 Sadržaj

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Za čistu i šumovitu Avalu . . . . . . . . . . . . . . 13

Molitva svih šuma sveta . . . . . . . . . . . . . . . 14

NASTANAK I SADRŽAJI AVALE . . . . . . . . 15

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Nastanak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Rudno bogatstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Vegetacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Biljni svet – flora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Životinjski svet – fauna . . . . . . . . . . . . . . . 23
Zaštita životne sredine . . . . . . . . . . . . . . . . 24
ISTORIJSKI PODACI . . . . . . . . . . . . . . . 27
Geografski položaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Vojni logor i srednjovekovna tvrđava . . . . . . . . 30
Dan Avale – Đurđevdan . . . . . . . . . . . . . . . 31
Avala u Sokolskoj himni . . . . . . . . . . . . . . . 31
ZNAMENITOSTI . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Spomenik Neznanom junaku . . . . . . . . . . . . 35
Restoran Planinarska kuća „Mitrovićev dom” . . . . 40
Planinarski dom „Čarapićev brest” . . . . . . . . . 42
Osnivanje PD „Avala” . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Prvi organi društva . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Izgradnja planinarskog doma . . . . . . . . . . . . 44
Srušeni TV toranj . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47


Spomenik Sovjetskim ratnim veteranima . . . . . . 49
Rudarsko okno iz rimskog doba (VI vek), .
„Rimski bunar 2” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Hotel „Avala” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Spomenik palim iz Pinosave u II svetskom ratu . . . 53
SPOMEN – PARK U JAJINCIMA . . . . . . . . 55
Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Spomen - park –
stratište i tragovi masovnih grobnica u Jajincima . . 57
Koncenrtacioni logor i stratište na Banjici . . . . . 58
Memorijalni kompleks Staro sajmište . . . . . . . 59
Udruženje „Memorijal Sajmište” . . . . . . . . . . 60
Spomen park „Topovske šupe” . . . . . . . . . . . 61
„Marš oslobođenje Beograda”,
učešće planinara na komemoracijama u Jajincima . 61

PLANINARSKE STAZE AVALE VAS ZOVU! 65

Markirane planinarske staze (1-7) . . . . . . . . . . 67
Prilazi Avali iz četiri pravca (P1-P4) . . . . . . . . 84
KAKO DOĆI DO AVALE . . . . . . . . . . . . . 99

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Beleška o autoru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Panoramski prikaz sa vrha Avale . . . . . . . . . .
– daljinar prema planinama u krugu od 3600 . . . . 116


 PREDGOVOR
Pojavljivanje svake pisane reči u planinarstvu izaziva
pažnju kod poklonika ove specifične ljudske oblasti. Na
našim prostorima od vajkada se nedovoljno pisalo, pa
su mnogi zbog toga neopravdano uskraćeni za pravu i
blagovremenu informaciju, podatak, činjenicu, dokumenat.
Svaka generacija je dužna da za potomstvo ostavi barem
ono najneophodnije iz života i rada, da pokolenja ne bi
trošila vreme na istraživanja, pravila špekulacije ili
dolazila u nedoumice oko formiranja istinskih stavova,
stanja ili činjenica.
Smatram da je vodič, kao forma obraćanja početniku
planinaru, izuzetno važno pomagalo iz koga može dobiti
nebrojeno mnogo pravih informacija. Ako ih kao pojedinac
blagovremeno i pametno iskoristi, bezbedno i sretno doći će
do zamišljenog cilja, upoznati svoju okolinu, istoriju svoga
kraja i, na kraju, smisao svoga interesovanja za ovakav vid
upražnjavanja slobodnog vremena.
Vodič AVALA 506 m koji se nalazi u rukama znatiželjnika
nesumljivo će biti od koristi za pravog planinara koji će
želeti da upozna najbližu beogradsku planinu na planinarski
način. Za neke da se podsete svojih znanja i iskustava, ali,
pre svega, za one koji stupaju u naše redove da se podsete
nekih činjenica iz bogate istorije sa ovih prostora, da se na
licu mesta uvere u verodostojnost bitisanja o istorijskom
trenutku jedinke, ali i materijalnom belegu za pokolenja
koja će znati da ocene smisao borbe i nastojanja htenja i
života svojih predaka.


 Izloženi tekst ima više poglavlja i oblasti, koji mogu biti
od koristi i primetno je uvećan za ovakvu vrstu publikacije
iz dva glavna razloga:
 
– dve stotine godina od početka prvog srpskog ustanka i
osnivanja samostalne Srbije i njenih muka da postane
samostalna država dostojna Evrope i svojih predaka i
duhovna i kulturna obnova Srbije, za koji autori smatraju
da zavređuje pažnju svih koji potiču sa ovih prostora,
ali, pre svega, za dobronamernike koji će, nadamo se,
želeti da saznaju koliko je Avala, direktno, ili indirektno
imala istorijsku ulogu u svim ratnim dešavanjima na ovim
prostorima.
 
– sto godina od početka organizovanog planinarstva u Srbiji
1901 – 2001. koje je upravo počelo na ovim prostorima.
Konkretno, prva planina na koju su se organizovano penjali
kao planinari članovi prve organizovane planinarske
organizacije u Srbiji, Srpskog planinskog društva, bila je
planina Avala, u to vreme udaljena pola dana pešačenja iz
centra ondašnje varoši. Na Avali je napravljen i prvi objekat
– sklonište od nevremena za one koji su imali nameru da
zanoće. Avala je bila i prva planina u Srbiji na kojoj su
održana smučarska takmičenja i na kojoj je napravljena
prva skakaonica za skijaše – skakače.

U periodu između I i II svetskog rata Avala je nesumljivo

najposećenija planina za ljubitelje planinarstva iz Beograda,
a interesantan je podatak da je jedini planinarski dom koji
nije bio rušen ili zatvaran za vreme Drugog svetskog rata,
bio „Mitrovićev dom”.

10
 Na Avali je bio i prvi muzej planinarstva u Srbiji u sklopu
„Mitrovićevog doma”. U domu su održavani važni sastanci
beogradskih i srpskih planinara, kao i jedno od prvih
takmičenja u planinarskoj orijentaciji.
Osnovna svrha svakog vodiča za planinare je bezbedan
dolazak do nekog objekta u konkretnoj planini, preporuka
šta interesantno videti, koju optimalnu varijantu izabrati do
željenog cilja, ili gde su izvori pitke vode, sabraćajni pristupi
ili konačišta za namernike. Nesumljivo da je ovaj vodič
postigao mnogo više od toga, jer je očigledno da su autor
i glavni konsultant vrsni poznavaoci ove najbliže planine
Beogradu, sve sistematski i logično poređali, te je i za manje
vične, jednostavno da se snađu i odaberu željenu stazu ili
čuju za njih interesantan podatak.
Od celokupnog vodiča, koji treba da uvek stoji u spoljnjem
džepu ljubitelja Avale i za one koji je dobro poznaju ili
smatraju da je dobro poznaju, uvek mogu pronaći za njih
nešto novo, ili se podsetiti nekog zanimljivog detalja, sa
ove „mini” planine. Ipak, kao značajno izdvajamo dve
stvari, bitne za planinare početnike. Prvo, to su markirane
planinarske staze na Avali (ukupno ih je prikazano 7), kao
i 4 prilaza iz četiri istorijska pravca i drugo, to je karta koja
jasno i detaljno, bez dileme bezbedno dovode do svake
tačke Avale. Već posle nekoliko rečenica i objašnjenja
uočava se jasna edukativna i pedagoška poruka za čitaoca,
a jedan od osnovnih zadataka pravih ljubitelja planine jeste
upravo da se, u zajedničkom druženju u naporu i odmoru,
ponešto nauči i proveri u praksi nešto od teoretskih znanja
iz istorije, geografije, biologije, provere osnovna pravila
ponašanja u prirodi i ličnim primerom prenesu na mlađe
kategorije članstva planinarske organizacije, ali i na svakog

11
dobronamernog ljubitelja Avale, odnosno prirode u celini.
Ova planina je idealna za planinare početnike, kao i planinare
– rekreativce i malo starije kategorije, a ovaj vodič može da
bude pravi „bukvar” za praktično upoznavanje Avale i za
prve prave planinarske lekcije.
Spomen-izdanje omogućava korisnicima i čitaocima da
saznaju i nešto više o istaknutim pojedincima I srpskog
ustanka i nosiocima duhovnog, kulturnog, umetničkog i
političkog preporoda Srbije, čija su imena data mnogim
ulicama u Beogradu, pogotovu ako stanuju u nekoj od njih.
Spomen-izdanje je pored osnovne namene: planinarsko-
turistički vodič i, istovremeno, istorijska čitanka u pravom
smislu te reči. I to je ono što ga toplo preporučuje svima koji
žele da upoznaju i dvesta godina istorije Srbije – da bi je više
voleli!
Nesumljivo je da je ova naša mala lepotica davno postala
punoletna i zaslužila je da ima svoju „ličnu kartu”. Neka se
izdavači, autori i svi koji su učestvovali u realizaciji ovog
vodiča ponose što su imali čast, snagu, smelost i strpljenje da
nam još više približe Avalu i da im zaželimo što više novih,
dopunjenih izdanja, u što većem tiražu.
Prof. dr Krasomenko Miletić 1)
1
) Profesor Fakulteta sporta i fizičkog vaspitanja. Doktorirao na temu:
„Nastanak i razvoj organizovanog planinarstva u Beogradu 1901-1986.”
– prva doktorska disertacija u Srbiji na temu planinarstva. Istaknuti
planinar i sportski radnik, međunarodni atletski sudija. Svojevremeno
dugogodišnji predsednik Planinarsko-smučarskog društva DIF.
Predgovor je napisan za treće, Spomen-izdanje 1.7.2006., posvećeno od
strane izdavača obeležavanju 200-godišnjice Prvog srpskog ustanka, 15.
februar 1804., Orašac 15. februar 2004., Beograd, i dat je u integralnoj
verziji.

12
 Za čistu i šumovitu Avalu

Beograđani, ne zaboravite da imate samo jednu planinu.

Čuvajte je za nas, naše potomstvo,
goste i prijatelje Beograda.

Poruka Avale!
AKO ŽELIŠ:
– DA UPOZNAŠ ZEMLJU,
– DA ZAVOLIŠ PLANINE, REKE, FLORU I FAUNU,
– DA BUDEŠ VITEZ PRIRODE – NJEN ZAŠTITNIK,
– DA POVEĆAŠ SVOJE FIZIČKE I, SAMIM TIM, I
PSIHIČKE SPOSOBNOSTI,

AKO ŽELIŠ:
– DA UČVRSTIŠ SVOJE KARAKTERNE OSOBINE,

AKO ŽELIŠ:
– DA UPOZNAŠ ISHRANU IZ PRIRODE,

POSTANI:
PLANINAR, VISOKOGORAC, ALPINISTA,
SPELEOLOG, VODIČ, PLANINARSKI ORIJENTIRAC,
SPORTSKI ORIJENTIRAC, SPORTSKI PENJAČ,
GORSKI SPASILAC, JER JA SAM TVOJ PRVI
KORAK U STICANJU ZNANJA I STREMLJENJU KA
VISINAMA!

13
Molitva svih šuma sveta:

Čoveče!
Ja sam toplota tvog ognjišta
u hladnim zimskim noćima,
prijateljski hlad po letnjem suncu.

Ja sam sleme tvoje kuće

daska na tvojoj trpezi
postelja na kojoj spavaš
i drvo od koga gradiš lađe.

Ja sam držalja tvoje motike

vrata tvog obora,
drvo tvoje kolevke i mrtvačkog sanduka.

Ja sam hleb dobrote i cveće lepote.

I, zato, usliši molitvu moju:

Ne uništavaj me!

Autor: Orestije Krstić,

ing. šumarstva ,1.1.1937.

14
 „A što je za same vas najvažnije,
čim budete bolje poznavali prošlost
i sadašnjost, divote i bogate izvore
svoga otačastva, tim ćete ga s većom
odanosti ljubiti, a ljubav otačastva je
ona blagodetna sila, koja će vas najbolje
rukovoditi da voljno snosite trude i
žrtve, koje vas u budućem životu čekaju”
Josif Pančić „Kopaonik,Manji spisi”;
izdanje Srpske književne zadruge 1893.

NASTANAK I SADRŽAJI AVALE

15
 Avala kao izletište - značajni datumi

1859. - Knjaz Miloš naredio da se Avala „ošanči”, u cilju

zaštite od sečenja šume.
1891. -Zakonom o šumama Avala proglašena kao
„Izletnička park - šuma”.
1936. - Avala proglašena kao „Nacionalni park”
1946. - Prezidijum Narodne Skupštine Srbije dodelio status
Avali: „Dobro od opšteg značaja”, sa neposrednim
upravljanjem od strane Vlade.
1954. - Avala nazvana „Narodno izletište Avala”
2001 -
2012. Generalnim urbanističkim planom Avala
definisana kao „Prostor za sportske aktivnosti”
2007. Na inicijativu Sekretarijata za zaštitu životne
sredine, a po preporuci Zavoda za zaštitu prirode
Srbije, Skupštine grada Beograda proglasila je
Avalu: „Zaštićeno prirodno dobro”. Na zaštićenom
područiju površine od 489, 13 hektara zastupljeno je
oko 600 biljnih vrsta, a utočište su pronašle mnoge
ptice i životinje.

16
 Uvod

„U podnožju na severozapadnoj strani Avale nikla je jedna

šumarska kućica sa velikim rasadnikom i vrtom, gde se
pripremaju biljne kulture za park, koji sada okružava staru
tursku tvrđavu. Hotel s restoranom i tramvajska pruga treba
uskoro od Avale da učine za Beograd, ono što je Kalenberg
za Beč”.*
Feliks Kanic: „Srbija – Zemlja i stanovništvo”.

Završni deo ovog teksta, napisanog pre 138 godina,

aktuelan je i danas. Iako je Avala dragocena oaza zelenila
nadomak Beograda, ona još uvek nije kako treba približena
glavnom i najvećem gradu naše zemlje, niti u prvoj i punoj
meri služi za odmor i uživanje građana u slobodnoj prirodi.
Iako niska i male površine, zbog svojih geoloških i
reljefnih obeležja, Avala se naziva i jeste planina. Ima izgled
kupe strmih strana i izduženog, lučno povijenog temena na
čijem se južnom završetku nalazi najviši avalski vrh (506 m
n.v.) – razdvojen od sekundarnog uzvišenja (na 450 m n.v.)
plitkom presedlinom. Avala se kao najsevernije usamljeno
ostrvo šumadijskih planina uzdiže sa zatalasne pinosavske
površi nekih 250–280 metara, a njene su padine izbrazdane
mrežom jaruga, često dosta dubokih i strmo odsečenih
strana. Vodna erozija najsnažnije je disecirala istočnu stranu
Avale, oblikujući amfiteatralnu izvorišnu čelenku potoka
Vranovac, gde je usečen pravi splet različitih erozivnih
oblika: vododerina, jaruga i malih rečnih dolina.

17
 Nastanak

Mnogi istraživači povezivali su karakterističan izgled

Avale sa njenim nastankom. Pretpostavke su da je avalske
slojeve probio i izdigao trahit (J. Gudović, 1875), od toga da
je to lakalit (L. Loczy, 1924), zatim da je rezultat utiskivanja
magmatskih masa u postojeću antiklinalnu formu (K.
Petković, 1959), do toga da je to kompleks nabora deformisan
radijalnim pokretima i utiskivanjem magmatskih žica,
svakako uz dejstvo erozionih procesa (A. Ivković, 1975).
Avala i njena okolina izgrađene su od stena različitih kako
po sastavu tako i po starosti. Zastupljene su sedimentne,
magmatske i, nešto ređe, metamorfne stene čiji su međusobni
odnosi vrlo složeni. Na južnim i istočnim padinama Avale
pojavljuju se serpentiniti za koje je utvrđeno da predstavljaju
najstarije stene Avale, ali i okoline Beograda. Najveći deo
Avale izgrađen je od flišnih stena, nazvanih avalski fliš, koji
se prostire dalje ka jugu, a preko Kovione nastavlja se u fliš
Kosmaja. Čine ga različiti peščari (najčešće arkozni), laporci,
glinci, krečnjaci i alevroliti. Stene se nepravilno smenjuju u
horizontalnom i vertikalnom pravcu. Peščari izgrađuju istočne
i severoistočne padine Avale, a pojavljuju se i ispod grebena
na zapadnoj padini. Vrh Avale izgrađen je od krečnjaka, koji
se najčešće javljaju u vidu manjih masa ili u vidu proslojaka
i sočiva, a ispresecani su brojnim žicama zrnastog kalcita.
Glinci i laporci imaju znatno manje rasprostranjenje,
obično su tanko slojeviti i sive boje, a izgrađuju zapadne i
južne padine. Avalski fliš ispresecan je brojnim magmatskim
– žičnim stenama, kao što su mikrodioriti, daciti, kvarciti,
mikrograniti, laprofiri i andeziti (jugozapadne padine).
Podnožje Avale izgrađeno je od različitih peskova (od

18
sitnozrnih do krupnozrnih), glina, šljunkova, konglimerata,
lapora, krečnjaka i dr, ali i deluvijalnih glina.
Područje Beograda i Avale u periodu od Gornje Krede
pa do danas, u nekoliko navrata bilo je plavljeno morem.
Pre oko 120 miliona godina vodena sredina prekrivala je
ne samo područje Avale već i Beograda i njegovu okolinu.
Imala je plitkovodni karakter, a iz nje su se izdizala veća
i manja ostrva. U tom periodu stvarane su flišne tvorevine.
Snažnim tektonskim pokretima, koji se obavljaju u periodu
od kraja Gornje Krede pa do Neogena, dolazi do ubiranja
stena i njihovog izdizanja iznad mora. Ova oblast tada
predstavlja kopno na kojem se intenziviraju procesi erozije
i denudacije. Istovremeno, dolazi do pojačane vulkanske
aktivnosti, kada se u flišne sedimente utiskuju magmatske
žične stene. Krajem Neogena pod uticajem tektonskih sila
jedinstveno kopno Avale i Kosmaja razdvaja se moreuzima
i presedlinama na veći broj manjih ostrva. U tom periodu
samo neki delovi Beograda bivaju prekriveni vodom u kojoj
se talože slatkovodni jezerski sedimenti, posle čega dolazi
do potpunog povlačenja vode u okolini Beograda.

Rudna bogatstva
U flišnim tvorevinama ispresecanim žicama magmatskih
stena, utvrđena su orudnjenja olova, cinka, srebra i žive.
Pomenute pojave metala, kao i prirodnog građevinskog
materijala – kamena, bile su predmet istraživanja i
eksploatacije. Tragovi rudarenja na Avali mogu se naći od
njenog podnožja pa gotovo do vrha (veći broj kamenoloma),
ali i na lokalitetima kao što su Zvečara, Kriva Ćuprija, Stari
Sedlau, Rupe, Crveni breg i dr. U nekim od njih i danas se

19
mogu pronaći komadi galenitsko-sfaleritske rude (Zvečara),
malahita i azurita (Kriva Ćuprija), cinobarita (Šuplja stena),
itd. Pretpostavlja se da je rudarenja na Avali bilo i 2000
godina pre nove ere. Rudnik žive na Avali – Šuplja stena –
smatra se jednim od najstarije poznatih rudnika u Evropi (M.
Vasić, 1905). Arheološkim istraživanjima utvrđena je veza
između rudarenja na Avali i preantičkog vinčanskog naselja
(gde je, kako se pretpostavlja, vršeno topljenje rude).
Takođe, treba istaći da je u rudniku žive Šuplja stena,
odnosno u potkopu „Jerina”, poznati hemičar i akademik
Sima Lozanić 1894. godine iz mase gline (ilovače),
cinobarita, peska i hromita, izdvojio mineral zelene boje i
nazvao ga „Avalit”.
Ova raznovrsnost litološkog sastava uslovila je i
pojavu nekoliko tipova zemljišta sa različitim prelaznim
stadijumima i to: smeđe lesivirana, pseudoglej, kisela smeđa-
kalkokambisol i eutrična zemljišta.

Vegetacija
Današnja vegetacija Avale u najvećoj meri je šumska, dok
su livade svedene na nekoliko lokaliteta i male površine,
koje, postepeno, brzo i sporije, obrastaju vrstama okolne
šumske vegetacije. Vegetaciju Avale u najvećoj meri čine
hrastove šume i, znatno manje, predplaninske bukove
šume. U zavisnosti od mikro reljefa i mikro klime ove se
šume međusobno razlikuju kako po strukturi tako i po
obliku razvijenosti. Avala predstavlja neku vrstu refugijuma,
odnosno pribežišta u kome su mnoge biljne vrste tercijera
preživele glacijaciju i održale se do danas. U ovim šumama
nalazimo i do deset vrsta drveća, dok su takozvane čiste šume,

20
sa jednom vrstom drveća, predstavljene samo fragmentarno i
na manjim površinama. Na Avali je zastupljeno pet šumskih
zajednica, i to: šuma hrasta medunca i crnog jasena, šuma
sladuna i cera sa kostrikom, šuma hrasta kitnjaka sa crnim
jasenom, šuma kitnjaka i graba sa kostrikom, kao i brdska
bukova šuma sa lipom. Šume Avale izgrađuju četiri vrste
hrasta (sladun, kitnjak, medunac i cer), grab, bukva, lipa, crni
jasen, klen, mleč i javor. Od žbunastih vrsta najzastupljenije
su glog, svib, dren i zova, i mnoge druge vrste. Brdska
mezofilna šuma polidominantnog tipa je sačuvana samo na
tri mesta i to na vrlo ograničenim površinama, na severnoj i
istočnoj strani avalske kupe, na visini od 400 do 450 m n.v.
Na manjem delu, u podnožju i oko Spomenika Neznanom
junaku, nalaze se veštački podignute šume belog i crnog
bora, smrče, duglazije i ostalih alohtonih vrsta. Ove šume,
parkovskog tipa, podignute su tokom uređenja i podizanja
Spomenika Neznanom junaku.
Kao što se vidi, današnje šume Avale su delom izdanačke,
nastale kao rezultat prirodne, spontane obnove šumske
vegetacije na krčevinama i sečistima, a delom su rezultat planske
sadnje i uređenja, pri čemu su u prirodne šume Avale unete
alohtone četinarske i listopadne vrste drveća i žbunja. Opasnost
od potpunog uništenja šuma Avale uočena je i zaustavljena
još polovinom 19. veka, kada je 1859. godine knjaz Miloš
Obrenović izdao naredbu da se Avala „ošanči”, kopanjem šanca
oko nje, odnosno ogradi i njena šuma spase od uništenja.
Radovi na nezi i podmlađivanju šuma Avale otpočeli su od
1887. godine. Zakonom o šumama iz 1891. godine Avala se
uređuje kao izletnička park-šuma, da bi 1900. dobila svoje
puteve, kada je i urađena šumska osnova samo za kupu Avale,
kao nacionalni park, u površini od 309 ha, od čega je pod

21
šumom bilo 284 ha. Sledeće uređivanje Avale sprovedeno je
posle II svetskog rata, na osnovu elaborata završenog 1954.
godine, pod nazivom: Narodno izletište Avala.

Biljni svet – flora

Na Avali je do sada nađeno 594 biljnih vrsta (D. Obratov,
1986), koje se mogu sistematski svrstati u dve klase, 86
familija i 317 rodova. Osim delimično nabrojanih drvenastih
vrsta, na Avali se nalazi i nekoliko biljnih koje su zaštićene
kao prirodne retkosti: Laburnum anagyroides Medik
(zanovet), Lilium martagon L. (zlatan), Taxus bacata L.
(tisa), Prunus laurocerasus L. (zeleniče), Ilex aljuifolium
L. (zelenika), kao veći broj lekovitih biljaka i vrsta pod
kontrolom korišćenja i prometa: Orhis morio (salep),
Galanthus nivalis (visibaba), Ruscus acuelatus (ježevina,
veprina), Geum urbanum L. (zečja stopa), Atropa belladona
(velebilje), Origanum vulgare (vranilova trava), Digitalis
lanata (zubačica maljava), Dryopteris filxmax (navala),
Athyrum filx-femina (ženska paprat), Saponaria officinalis
(sapunjača), Hypericum perforatum (kantarion), Althea
officinalis (beli slez), Fragaria vesca (šumska jagoda),
Sambucus nigra (zova), Syphitum officinalis (crni slez),
Pulmonaria officinalis (plućnjak), Digitalis ambigua (žuti
naprstak), Digitalis ferruginea (rđasti naprstak), Hyosciamus
niger (bunika), Atropa belladona (velebilje), Thimus sp.
(majčina dušica), Melissa officinalis (matičnjak), Teucrium
montanum (trava iva), Artemisia absinthum (pelin), Inula
helenim (oman), Soldiago virgoaurea (zlatica), Colcihum
automnale (mrazovac), Ruscus hypoglossum (jezičasta
kostrika).

22
 Životinjski svet – fauna

Raznovrsnost vegetacije Avale uslovila je opstanak

prateće faune listopadnih šuma. Pogodni ekološki uslovi
daju mogućnost života mnogobrojnim vrstama ptica, koje su
prilagođene jakim letnjim sušama i visokim temperaturama.
Gnezde se ne samo na drveću nego i u žbunju i travi.
Činjenica je da je Avala, usred kulturnih polja i nadomak
gradskog uticaja, uslovila i dodatno bogatstvo i raznovrsnost
životinjskih vrsta.
Karakteristične vrste ptica ovog područja su: mediteranska
mrka senica, sirijski šareni detlić, kratkoprsti kobac. Češći
su nego drugde: grlica, gugutka, zlatna vuga, zelena vuga,
obični slavuj i ćuk. Na proplancima između šumaraka česte
su vrste obični svračak i šumska ševa.
Avalu naseljava oko 50 vrsta ptica. Većina njih su gnezdarice,
neke su i selice. Postoje i skitalice, koje se sezonski sele iz
podnožja prema vrhu planine i obrnuto, u potrazi za hranom,
prateći insekte koji takođe traže pogodnija staništa. U toku
proleća, leta i jeseni šume Avale su pune ptica. Sa prvim
snegom, ovi delovi Avale su prazni, a ptice odlaze u niže
delove tražeći hranu na livadama, poljima i voćnjacima. Ptice
koje se sreću cele godine na ovom području su: zeba, grlica,
gugutka, kos, drozd pevac, kreja, velika senica, gavran, siva
vrana, čavka, zelena žuna, detlić, čvorak, carić, šumska ševa,
crvendać, divlja kanarinka, krstokljun, vetruška, muharica,
vuga, grmuša, mišar, jastreb, kokošar… .
Lovostajem zaštićene vrste, koje se najčešće sreću na
ovom području, su: srna, zec, jazavac, veverica, sivi puh,
kuna zlatica, kuna belica, jarebica, golub grivnjaš, prepelica,
šumska šljuka. Trajno zaštićene vrste divljači su: lasica,

23
mišar, eja, lunja, sova ušara, kukavica, pupavac i dr. Gazduje
se sledećim vrstama divljači: srna, zec, fazan i poljska
jarebica. Divlja svinja je ovde prisutna u maloj brojnosti i
smatra se kao prolazna divljač. Vrsta ptica koje su nabrojane
nalaze se na spisku prirodnih retkosti, zaštićenih Uredbom o
prirodnim retkostima (Sl. Glasnik RS, 50/93).
Povremeni periodski vodotoci i šume Avale su stanište
više vrsta vodozemaca i gmizavaca. Vodozemci koji žive u
potocima i manjim lokvama oko izvora su: nekoliko vrsta
žaba, daždevnjak i dve vrste mrmoljaka. Gmizavci koji
naseljavaju Avalu su: slepić, šumski gušter, zidni gušter,
smuk, šumska kornjača i u maloj brojnosti zmija šarka.

Zaštita životne sredine

Mada vrednovanje prirodnih i kulturno-istorijskih obeležja
Avale nije u potpunosti završeno, nesumnjivo je da ona
ispunjava uslove za zaštitu kao javno prirodno dobro po
osnovu Zakona o zaštiti životne sredine. Takvo opredeljenje
ugrađeno je i u Prostorni plan Republike Srbije, kao i u
Generalni urbanistički plan Beograda. Ustanovljenje zaštite je
u nadležnosti Skupštine grada Beograda, na predlog Zavoda
za zaštitu prirode Srbije. Aktom o zaštiti će se utvrditi vrsta
prirodnog dobra (predeo/park prirode), precizne spoljnje
granice i granice unutrašnjih zona i lokaliteta sa posebnim
vrednostima i režimima zaštite, kao i upravljač, odnosno
domaćin zaštićenog područja, koji će se o njemu starati na
pravi način. Cilj zaštite nije stroga konzervacija, izuzev
na malim površinama sa bolje očuvanim reprezentativnim
biljnim zajednicama, geološkim, hidrološkim faunističkim
vrednostima i fenomenima, već dalje pažljivo i plansko

24
čuvanje i negovanje ukupnog prostora i njegovo uređenje za
namene rekreacije i turizma, nauke, obrazovanja i kulture.
Avala, mnogo više nego do sada, treba da bude narodni park,
stecište i simbol planinara, poligon za obuku i istraživački
rad đaka i studenata, prijatni kutak za turiste i, na kraju,
osobeno kulturno, svetilišno mesto.

Autorski tim
Zavoda za zaštitu prirode Srbije:

– Nada Jovović, dipl. biolog,

– Ivan Panić, dipl. ing. šumarstva,
– Natalija Simonov, dipl. biolog,
– Erna Šehović, dipl. ing. geologije

*(Oko 1870. godine gradska uprava je razmatrala mogućnost da se

izgradi tramvajska pruga od centra Beograda do Avale).

25
 Avalo, goro siva,
zar ti nije srca živa!
Zar u tebe oči nisu
na tom vršku, na tom visu?”
Laza Kostić, pesnik

ISTORIJSKI PODACI

27
 Geografski položaj

Najsevernija od Šumadijskih planina, što su – kao „ostrva”

– razasuta po brežuljkastoj i zelenoj Šumadiji, nosi ime
Avala. Kupasto je uzdignuta, dugačka je 4-5, a široka oko
2 km. WWL lokator – geografske koordinate (KNO 4 GQ):
Geografska dužina 44 stepena 41 minut i 08 sekundi, a
Geografska širina 20 stepeni 31 minut i 14 sekundi.
Avala je omiljeno izletište planinara, Beograđana
– ljubitelja prirode, domaćih i stranih gostiju. Udaljena je
od grada 12 km asfaltnim putem Beograd -Mladenovac
– Kragujevac, poznatim pod imenom Stari kragujevački put,
ili – kako je češće u upotrebi – Avalski put. Od podnožja do
platoa – parkinga, kod Hotela „Avala” i natrag do podnožja,
vodi serpentinski, kružni jednosmerni asfaltni put u ukupnoj
dužini od 8 km.
Šuma Avale pretežno je listopadna, sa različitim vrstama
drveća među kojima je i nekoliko sekvoja koje se nalaze levo
i desno na sredini puta od Jarbola do Spomenika Neznanom
junaku, na tzv. „Putu stepenica” i čuva se kao svojevrstan park.
Vode Avale teku potocima i ulivaju se: sa istočne strane
u Zavojničku reku i preko nje u Dunav kod Vinče, a one sa
zapadne strane u Topčidersku reku i dalje u Savu.
Kroz istoriju Avala se spominje od najstarijih vremena, a
prvi put je spomenuta u mitu o Argonautima, koji su, pod
vođstvom Jasona, u potrazi za Zlatnim runom, krećući se od
Crnog mora uz Dunav, opisali Avalu kao planinu nedaleko
od mesta „…gde se Dunav deli na dve reke…”, kako se tada
smatralo za ušće Save u Dunav.
Od najstarijih vremena za Beograd su se borili Kelti,
Rimljani, Goti, Huni, Avari, Sloveni, Mađari, Bugari, Turci,

29
Austro-Ugarska monarhija i Nemački Vermaht. U svojoj
istoriji dugoj nekoliko hiljada godina, Beograd je bio oko
50 puta delimično ili potpuno razrušen, bombardovan od
neprijatelja 1915. i 1941., od Amerikanaca 1944.., a od
NATO Alijanse 1999. godine, ali se uvek, kao ptica Feniks iz
svog pepela, ponovo gradio i obnavljao!

Vojni logor i srednjovekovna tvrđava

Avala je bila naseljena još u praistorijskom dobu.Od XII do
XV veka tu je bio srpski srednjovekovni grad nazvan Žrnov,
koga su Turci 1442. osvojili i pretvorili u tvrđavu i nazvali
je Havala, što na turskom znači vis, breg, a na persijskom
prepreka, pregrada, pošto je štitila rudnike olova, cinka,
srebra i žive u podnožju, a – prema potrebama – mogla je
da brani ili ugrožava Beograd. Dve godine kasnije (1444)
Turci su izgubili Žrnov, da bi ga ponovo osvojili 1458., kada
je, godinu dana kasnije (1459), pala i sva ostala Srbija, osim
Beograda.1)
Grad tvrđava je u narodu okolnih sela bio poznat kao
„Porčin-grad”, po imenu čuvenog Turskog harambaše i
zulumćara, koji je – boraveći u njemu – napadao, pljačkao
i ucenjivao stanovništvo i, ujedno, kontrolisao put prema
Beogradu i od Beograda, pljačkajući karavane i pojedince.
Njega je, na molbu opljačkanih, ubio srpski Despot Vuk
Grgurević, poznatiji pod imenom Zmaj Ognjeni Vuk, sin
oslepelog Grgura, unuk Đurđa Brankovića.

30
 Dan Avale – Đurđevdan

Do II svetskog rata Avala je imala i svoj dan – Đurđevdan,

kada je na njoj posebno bilo živo i veselo. Od rane zore
(„Đurđevdanski uranak” 6. maja), dolazile su grupe mladeži,
Sokoli, Skauti, planinari, ljubitelji prirode i meštani okolnih
sela u živopisnim narodnim nošnjama. Uz pečenje sa ražnja
šetalo se, razgovaralo, momci i devojke su se međusobno
„merkali”, igralo se kolo... posle rata ovaj lepi običaj pao je
u zaborav.

Avala u Sokolskoj himni

Poleti sivi sokole,
Poleti snagom svom,

Sa vrha plave Avale,

Nad Jugoslavijom... .

Sokolska himna je prvi put pevana početkom tridesetih

godina od strane đaka Osnovne škole „Kralj Aleksandar” u
Dečanskoj ulici, na proslavi školske slave – Svetog Save. Đaci
su bili obučeni u sokolska odela. ( izvor: Vojislav- Bubiša
Simić, legendarni dirigent Đez orkestra Radio Beograda).
1
)Beograd je zazidan na mestu gde su Rimljani nekada imali vojni logor,
odnosno utvrđenje-kastrum. Logor je podigao Flavije, komandant
Rimske, IV Flavine legije, koja je brojala oko 7000 vojnika. Logor je
Flavije nazvao Singidunum, kasnije prepravljan 2000 godina, a današnji
oblik je iz prve polovine XVIII veka, za vreme Austijske okupacije Srbije.

31
 Planinarstvo nije samo
„gore – dole”.
To je i upoznavanje sa kulturnom
i istorijskom baštinom svoga
i naroda sveta – kroz
posetu, obilazak i upoznavanje sa
znamenitostima. To je, ujedno, upoznavanje
i sticanje prijateljskih veza sa meštanima
koji žive u kućama na trasi planinarskih
puteva i staza i u široj okolini!

ZNAMENITOSTI

33
 Spomenik Neznanom junaku

Podizanje Spomenika Neznanom junaku i stvaranje kulta

u vezi sa tim, započeto je u Francuskoj posle I svetskog rata.
Kada je bezimeni vojnik, koji je poginuo u velikoj bici kod
Verdenske tvrđave (Verdenska bitka 21. februar – jul 1916),
dobio večno prebivalište na Jelisejskim poljima u Parizu
ispred Trijumfalne kapije. Plamen je prvi put upalio tadašnji
ministar rata Andre Mažino 1923. godine, na Dan primirja u
I svetskom ratu – 11. novembar.
Jednog srpskog ratnika, poginulog prilikom odbrane
Beograda 1915. sahranili su austrougarski vojnici i postavili
natpis: „Ein unbekannter Serbische Soldat“ (Nepoznati srpski
vojnik). Šest godina kasnije, za vreme gradnje železničke
pruge Topčider – Mala Krsna – Požarevac, radnici su pronašli
taj grob. Ustanovljeno je da je reč o mladom vojniku, bez
značke sa imenom i oznakom jedinice, što je značilo da je
odmah ubačen u borbu. Ležao je na nemačkoj granati od
10,3 kg., kao uzglavlju, u džepu je imao tri stare dvodinarke
sa likom Kralja Petra, a cokule dobijene od Saveznika imale
su umesto pertli telegrafsku žicu. Cela leva strana grudnog
koša bila je razneta, a lobanja oštećena.
Narod podavalskih sela odlučio je da nepoznati vojnik
bude dostojno sahranjen i već 1922. godine, po projektu
arhitekte Milana S. Minića, podignut je Spomenik palim u
ratovima 1912-1918., na mestu gde se danas nalazi Zastavni
stub – jarbol za zastave i „trajao“ je 16 godina, sve dok nije
izgrađen sadašnji spomenik. Kameni krst sa spomenika

35
koji je srušen, prenet je u crkvu Svete Marije Magdalene u
Belom Potoku. Glavni razlog za uklanjanje tog spomenika
i pravljenje – izgradnju novog bio je taj što se smatralo
da po svojoj skromnosti ne odgovara značaju kojeg je
simbolizovao, pa je formiran Državni odbor za podizanje
Spomenika Neznanom junaku.
Žrnov, grad-tvrđava, miniran je po naredbi Kralja
Aleksandra I Karađorđevića Ujedinitelja 18. juna 1934.
u njegovom prisustvu i u prisustvu sinovca Aleksandra,
sina kneza Pavla Karađorđevića, da bi se vrh zaravnao i
na tom mestu podigao Spomenik Neznanom junaku. Posle
eksplozije, ispod zidina srednjovekovnog grada, pronađeni
su temelji rimskog utvrđenja, a u njemu cisterna ili čatrnja
sa još čistom, pitkom i hladnom vodom i zidana peć za hleb
puna pepela.
Spomenik-mauzolej podigao je o svom trošku i uz pomoć
posebno formirane jedinice vojske „Avalski odred” kralj
Aleksandar kao svoju zadužbinu, o čemu svedoči natpis na
čeonom delu današnjeg spomenika (koji je pedeset godina
bio prekriven):

Aleksandar I Kralj Jugoslavije – Neznanom junaku

Kamen temeljac mauzoleja položen je na Vidovdan 1934.

i u njega je uzidana povelja:

„Vo imja Oca, Sina i Svetoga duha, Mi, Aleksandar I

Kralj Jugoslavije, položismo na Vidovdan 28. juna 1934.
godine kamen temeljac Spomenika Neznanom junaku u
ratovima 1912-1918. godine za oslobođenje i ujedinjenje
Južnih Slovena.

36
 Ovaj spomenik, kao svoju zadužbinu, podižemo po
projektu Ivana Meštrovića, za večan pomen izginulim
ratnim drugovima i za svetao primer budućim pokoljenjima
Jugoslovenskim.
Amin,
Aleksandar I s.r.”

Nakon njegove pogibije Narodna skupština i Senat

Kraljevine Jugoslavije dali su mu titulu:

„Viteški kralj Aleksandar Prvi Ujedinitelj”

Devetog oktobra 2004. obeležena je 70. godišnjica od

ubistva kralja Aleksandra u Marseju, prilikom posete
Francuskoj u koju je otputovao da bi učvrstio odbrambeni
savez protiv tadašnje fašističke Nemačke, u okviru
sopstvenih napora za jačanje Srbije i njenog priznavanja u
Evropi i Svetu, nastojeći da Srbija ne zaostane za Evropskim
demokratijama!
Sedamdesetogodišnjica je obeležena na Oplencu u
zadužbinskoj crkvi Svetog Đorđa kralja Petra I Oslobodioca,
gde je kralj Aleksandar sahranjen. Počasnu stražu „Kralju
Ujedinitelju” dali su za vreme ceremonije opela pripadnici
Policijske akademije iz Beograda.
Spomenik, građen od 28. juna 1934. do 28. juna 1938.,
isklesan je od jablaničkog gabra i rad je čuvenog vajara Ivana
Meštrovića. Inspirisan je izgledom grobnice persijskog kralja
Kira (549-529 g.p.n.e.), s tim što Meštrovićev spomenik ima
8 karijatida – po četiri sa svake strane – koje predstavljaju
osam glavnih ženskih tipova u narodnoj nošnji u vreme
Kraljevine Jugoslavije, koje nose pokrov nad grobom i koje

37
imaju različite tipove lica. One su snažne duhom i telom
kojim ne pokazuju očaj i tugu, nego setnu i nadljudsku
mirnoću i predstavljaju, u stvari, sve one majke kojima je
sin nestao u vihoru Balkanskih ratova i I svetskog rata, što je
i naznačeno na četvrtastoj ploči koja, na sredini mauzoleja,
pokriva grob Neznanog junaka:
1912-1918.

Na glavama karijatida su kameni blokovi kružnog preseka

u obliku elipsoida. Karijatide na svojim glavama nose krov
mauzoleja. Pri ulazu, prva sa desne strane je Srbijanka, do
nje je Crnogorka; sa leve strane prva je Hrvatica, a do nje je
Slovenka. Pri izlazu, prva sa desne strane je Vojvođanka, do
nje je Makedonka; sa leve strane prva je Bosanka, a druga je
Dalmatinka, za koju postoji verovanje da je Meštrović njeno
lice klesao po liku svoje majke.
Zidovi hrama su polirani, bez šara. U levom bočnom
zidu je niša u kojoj su čuvana najviša odlikovanja, naša i
savezničkih zemalja, kojima je Neznani junak odlikovan.
Svo to skupoceno ordenje, ukrašeno dragim kamenjem,
opljačkala je Hitlerova soldateska u II svetskom ratu.
Mauzolej je postavljen u sredini platoa dugog 73,50 m i
širokog 45 m, sa kojeg se pruža jedinstven pogled na sve
strane. Ceo kompleks spomenika opasan je kružnim putem
širokim 5 i dugačkim 1.320 m.
Neposredno iznad Hotela „Avala”, sa leve strane, ispred
grupe visokog zimzelenog drveća, u lepo uređenom
travnjaku, Šumsko gazdinstvo „Beograd”, postavilo je tablu
sa naznakom da je drveće „Semenski objekat – grupa stabala
ABIES NORDMANNIANA”.

38
 Pristup spomeniku je sa prednje strane od kružnog puta,
iznad Hotela „Avala” i nazvan je „Put stepenica”, koji
počinje popločanim delom, dužine oko 100 m, nakon čega je
serija stepenica, između kojih je ravni deo takođe popločan
(8 puta po 6 stepenica i pri samom izlasku 17 stepenica).
„Put stepenica” je oivičen sa strane sa po 8 pravougaonih
kamenih stubova sa sijaličnim mestima u obliku baklji od
bakra. U visini trećeg stuba prema gore, levo i desno, u
šumskom kompleksu, nalaze se po 3 sekvoje.
U silaznom, zadnjem delu, do kružnog puta oko
spomenika, vode takođe stepenice (12 dva puta, 13 i 4 puta
po 17 stepenica) i 6 + 6 pravougaonih stubova sa leve i desne
strane, sa sijaličnim mestima u obliku baklji od bakra.
Plato spomenika oivičen je kamenom ogradom, na kojoj
su pravilno raspoređeni gvozdeni stubovi sa ugrađenim
sijaličnim mestima, a spomenik je sve do II svetskog rata bio
osvetljen reflektorima ugrađenim na kamenoj ogradi platoa.
Na spomeniku je uočivo nekoliko oštećenja – u obliku
udubljenja. Ona potiču od topovskih granata Crvene armije.
Smatrano je da je to nemačko utvrđenje. Na svu sreću,
u tom trenutka tu se zatekao general-potpukovnik Peko
Dapčević, komandant I armijske grupe NOV Jugoslavije,
koja je, zajedno sa delovima III ukrajinskog korpusa, pod
komandom Maršala Torbuhina, iz tog pravca napredovala
prema Beogradu, 14. oktobra 1944., koji je munjevito
reagovao, tako da nije došlo do većih oštećenja ili rušenja
kompletnog spomenika.
U povratku, sa čeone strane, staza vodi do Rondele,
koja čini protivtežu platou sa spomenikom. Rondela je
poluprečnika 17,80 m i udaljena je od spomenika 220 m.
U sredini Rondele je kameno postolje iz koga se izdiže

39
gvozdeni Zastavni stub – jarbol visine 15 m. Rondelu
okružuje elipsasti mermerni zid sa nižim sastavnim delom,
koji može da posluži za sedenje. Od početka staze do same
Rondele, sa leve i desne strane, su po 3 pravougaona stuba,
nosioci bakarnih baklji sa sijaličnim mestima, a na izlaznom
delu, u pravcu obližnjeg Hotela „Avala”, takođe se nalaze po
tri stuba sa bakljama.
Ovaj prostor pogodan je za održavanje kulturno–umetničkih
sadržaja, predavanja iz oblasti planinarstva, i sl.

[Stanojku Đordjeviću (87) iz Manojla kod Vladičinog Hana,

jednom iz grupe čuvenih klesara u kamenu iz Majdana kod
Mominog Kamena, koji su 1934 - 1938. bili angažovani na
gradnji Spomenika Neznanom junaku, po rečima poznatog
majstora Velička, zasmetalo je što se jedan čovek stalno
muva i gleda, a „ ništa ne pomaže ” pa mu je, ne znajući
da se radi o Ivanu Meštroviću, u jednom trenutku dobacio:
„Mogo bi i ti da se savijaš i vraneš (okreneš) i majstorima
daš vodu, a ne sa ruke na dupe samo da smetaš. Uvati se i ti
za rabotu!” („Politika Društvo”, 5.maj 2008., stana 08)]

Restoran Planinarska kuća „Mitrovićev dom”

Za radnike koji su štitili šume Avale podignuta je zgrada

koju će 1902. godine, godinu dana posle osnivanja, preuzeti
prva planinarska organizacija u Srbiji – Srpsko planinsko
društvo (SPD), osnovano 17. juna 1901. godine u Beogradu
i osposobiti za prihvatanje planinara i gostiju, uz pružanje
„… ugostiteljskih usluga …”, i to je bio, u neku ruku, prvi
planinarski dom na Avali. Drugi je montažna kuća-baraka
napravljena od neke vrste tvrdog kartona koju je podiglo

40
Ministarstvo zdravlja 1925. i ustupilo SPD. Sledeće godine
planinari grade drveni paviljon (treći dom). Nekoliko godina
kasnije „Kartonski dom” je srušen i na njegovom mestu
podignuta je drvena i zidana kuća (četvrti dom). Prvog
januara 1933, posle rekonstrukcije, peti po redu dom, otvoren
je u današnjem obliku, po projektu ing. Dušana Podgradskog,
člana SPD, pedesetih godina dvadesetog veka, šefa Mašinskog
odseka Srednjotehničke škole „Petar Drapšin” u Beogradu.
Ime „Mitrovićev dom” dato je u znak pažnje prema
dr Dušanu Mitroviću - Spirti, jednom od najzaslužnijih
planinara Beograda između dva svetska rata, koji je umro
28. septembra 1930. na železničkoj stanici u Aranđelovcu,
vraćajući se sa izleta na Bukulju.
Na zidu, levo od ulaza, postavljena je 2. 12. 1972. uramljena
slika – portret planinara, sa natpisom: „Čika Vlada – čovek
sa Avale”, koja predstavlja Vladimira Rajkovića, rođenog
1885., člana SPD od 1903. godine, koji se u svojim poznim
godinama, kao nastariji član planinarske organizacije u
Srbiji, svakog dana u nedelji, osim jednog – kada je išao
na sastanak svog društva PSD „Javor”, od česme Sakinac,
Vajfertove česme, peo se prema vrhu asfaltnom, serpentinskom
stazom, koja je po njemu nazvana: Staza zdravlja – „Čika
Vlada Rajković”. Čika Vlada je nastradao od automobila
stranog državljanina – diplomate na Avali.
Od 15. aprila 2008., domaćin u domu je Miomir - Miša
Ignjatović sa porodicom, veliki prijatelj planinara čija
ljubaznost i gostoprimstvo ne zavise od „ debljine” novčanika
gosta! Naprotiv !

41
 Planinarski dom „Čarapićev brest”

Pripada PSD „Avala” i nalazi se u okviru istoimenog

planinarsko-sportsko-rekreativnog i turističkog kompleksa
pogodnog za celodnevni boravak, planinarenje obeleženim
planinarskim stazama prema vrhu i drugim obeleženim
stazama i za bavljenje malim sportovima.
Sadržaj kompleksa su sportski tereni, obeležene planinarske
staze, staza za planinski biciklizam, staza za planinsko trčanje
i veštačka stena za sportsko penjanje.
Ime je dobio po poslednjem od šest brestova ispod koga je
tadašnji knez Gročanske nahije Vasa Čarapić, rodom iz Belog
Potoka, okupljao narod i pozivao ga na ustanak. Uspomena na
Vasu Čarapića ovekovečena je sa dva spomenika. Prvi iz velikog
debla drveta izrezbarenog sa prizorima iz I srpskog ustanka,
rad narodnog vajara Bogosava Živkovića iz sela Leskovac
kod Stepojevca, upravo na mestu poslednjeg bresta koji se od
starosti srušio pre dvadeset i pet godina i drugi u bronzi preko
puta Kuće PSD „Avala”, rad vajara Dušana Nikolića.
Osnivanje PD „Avala”
9.maj 1950. u 18 časova u Amfiteatru Histološkog instituta
i Fiziološkog fakulteta MVŠ uz prisustvo 156 članova
osnivačke Skupštine osnovano je Planinarsko društvo
„Avala” pri Medicinskoj Velikoj školi u Beogradu.
Na Osnivačkoj skupštini društvu je dato ime Avala,
kao planine najbliže Beogradu i „... prvog žarišta i žiže
planinarskih ideja Srbije ...”.

42
 Prvi organi društva

Na Osnivačkoj skupštini 9.maja, izabrana je (prema

originalnom zapisniku) prva Uprava društva u sastavu:

1. predsetnik: Dr Petar Kostić, st.asistent.

2. prvi podpresednik: Dušan Obradović,st.asistent.
3. drugi podpresednik: Dr Milica Bošković, lekar
4. prvi sekretar: Đurđe Đoković, nač. Med. fakulteta
5. drugi sekretar: Nada Kocić, činovnik. foto lab.
6. načelnik Dr Marko Anaf, asistent
7. prvi pomoćnik načelnika:Mr.Fr. Vladimir Jelovac
8. drugi pom. nač: Dr Eva Atanacković, asistent.
9. referent za naučno-istraživački rad i propagandu:
Dr Jovan Tucakov, docent
10. zam.ref. za nauč.-istraž.rad: Milica Smodlaka-
Konstantinović, asistent
11. blagajnik: Nada Popović, činovnik Uprave
12. pomoćnik blagajnika: Vjekoslav Anđelković,
činovnik Medicinskog fakulteta
13. ekon.LJubomir Bojović, čin. lektorata MVŠ
14. pomoćnik ekonoma: Rozima Janković, laborant
Ginekološke klinike
15. član uprave: Docent Vojin Smodlaka
16. član uprave: Dr Jelena Đoković, asistent
17. član uprave Dr.Ilija Stojimirović, asistent
18. član uprave: Mira Marijanski, dečija negov.
19. član uprave: Dr Smilja Tuzlić
20. član uprave: Dr Milutin Đaja
21. član uprave: Dr Dušan Bajec

43
 Izgradnja planinarskog doma

Dom je podignut na inicijativu, uz neposredno angažovanje

i rukovođenje od strane prof. dr Petra Kostića, dugogodišnjeg
upravnika Ginekološko-akušerske klinike u Ulici kraljice
Natalije (Narodnog fronta), po odluci Uprave društva. U
gradnji doma učestvovali su, kao volonteri, i planinari
Beograda.
Dom je počeo da se gradi u aprilu 1952. godine na već
izgrađenim temeljima namenjenim za radničko odmaralište,
a završen je 11. jula 1954. Projektant doma je arhitekta
Slobodan Mihajlović.
Na otvaranje doma podseća tabla koja se nalazi sa leve
strane pre glavnog ulaza u dom preko velike terase, sa
originalnim natpisom:
1804 – 1941 – 1954
Planinarski dom
„ČARAPIĆEV BREST”
otvoren 11 7 1954
u znak sećanja na ustaničke dane
slobodarske Srbije 1804 i 1941
PD „Avala”

Odmah posle glavnog ulaza, sa leve strane, nalazi se bista

(glava i poprsje na drvenom postamentu), osnivača Avale sa
natpisom na mesinganoj ploči:

Prof. dr Petar Kostić

1901 – 1969
Bistu su preko Kluba veterana planinarskog i
smučarskog sporta u Beogradu 2001. godine poklonili

44
 Planinarskom društvu „Avala”, naslednici
Prof. Kostića, Vladan i Vera Marković iz Beograda

Bista je otkrivena 1. juna 2002. godine, uz prigodan govor

Dragana Božovića.

Planinarski dom ima restoran (150 mesta), kamin-salu (60

mesta – takođe restoran) i dve terase u prizemlju: velika, sa
ulazne strane, 200 mesta i manja, ispred restorana, 80 mesta
i disko klub ispod velike terase, površine 120 metara.
Dom raspolaže sa velikim parking prostorom.
Smeštajni kapaciteti su zastupljeni u sobama sa kupatilima
od tri do pet ležaja i višekrevetnim sobama (8-14 ležaja)
sa zajedničkim kupatilom. Kapacitet doma je 85 ležaja,
od kojih je 15 dužine 2,20 m. Dom ima centralno grejanje
i savremenu kuhinju, a sve je to urađeno nakon kompletne
rekonstrukcije doma 2004.
Dom u svojoj ponudi nudi organizaciju sedmodnevne
rekreativne nastave, sedmodnevnog rekreativnog odmora
radnika, program za đačke ekskurzije sa obilaskom
Beograda, organizaciju boravka sportskih ekipa i organizaciju
simpozijuma i savetovanja.
U sastavu kompleksa je i Kuća PSD „Avala” (u dolasku sa
desne strane, neposredno pre Planinarskog doma „Čarapićev
brest”), sa 14 ležaja u tri sobe, trpezarijom, malom kuhinjom,
dnevnim boravkom i tri mokra čvora. Namenjena je
nastavnicima, instruktorima, trenerima… .
U blizini je i drveni paviljon pored koga je dvosedežnica na
sajli između dva čelična stuba, za vežbanje spuštanja smučara
kada dođe do zastoja žičare. Ovaj deo žičare i prostor između
Kuće i paviljona koriste članovi Gorske službe spasavanja

45
 – stanica Beograd, jedne od specijalizovanih jedinica
Planinarskog saveza Beograda, koju je PSB ustupio PSD
„Avala” na organizovanje i rukovođenje.
„Majski sportski dan” – program za planinare Beograda,
PSD „Avala” organizuje svake godine, poslednjeg vikenda
u maju, ili prvog vikenda u junu. Od 1962. PSD „Avala”
organizuje „Noćno ekipno takmičenje u planinarskoj
orijentaciji”, a od 1982. „Pojedinačno dnevno takmičenje
u sportskoj orijentaciji” po propozicijama IOF, oba u
terminu subote/nedelje najbliže 20. oktobru i oba na nivou
republičkog takmičenja.
Sportska ponuda „Čarapićevog bresta” obogaćena je
veštačkom stenom za sportsko penjanje, koja se nalazi
neposredno kod samog doma. Treninzi i zvanična
takmičenja odvijaju se u organizaciji Odseka za sportsko
penjanje Planinarskog saveza Beograda i suorganizaciji PSD
„Avala”. Sportski tereni su za rukomet, košarku, odbojku,
mali fudbal… .
Kompleks „Čarapićev brest” je i mesto povremenog
održavanja „Planinarskog trofeja Beograda”, akcije PSB
u više disciplina, pod pokroviteljstvom Skupštine grada
Beograda – Sekretarijata za sport i omladinu, u terminu
vikenda najbližeg 20. oktobru, u organizaciji PSD „Avala”,
ili PSD „Avala” i nekog od planinarskih društava Beograda.
Obeležavanje 50 godina od izgradnje Planinarskog doma
„Čarapićev brest” i obeležavanje završene rekonstrukcije
održano je od 4-6. juna 2004, u prisustvu velikog broja
gostiju i planinara–veterana, koji su učestvovali u gradnji
doma.

46
 Srušeni TV toranj

Avalski telekomunikacioni toranj, jedan od simbola

Beograda, građen je na koti 450 m od 1961. do 1965.
godine. Njegov betonski stub sa osloncem na tri tačke
– „noge”, ukopane u stenu u dubini od 1,4 m, projektovali
su arhitekta Uglješa Bogunović (projektant Skadarlije i
zgrade „Politika”...) i arhitekta Slobodan Janjić, a celokupnu
metalnu konstrukciju proračunao je akademik Milan Krstić.
Toranj je bio jedinstven u svetu po tome što je za osnovu
imao ravnostrani trougao.
Sa ukupnom visinom od 202,87 m bio je 1965. deseti
toranj u svetu, a kod nas je svrstan u sto najznačajnijih
dela srpske arhitekture. Iznad betonske konstrukcije tornja
na visini 136,65 m, bio je restoran – vidikovac, a iznad
telekomunikacioni deo i antenski stub. U toranj je ugrađeno
7.332 m3 betona i 246 tone gvozđa. Inženjeri, betonirci,
armirci i fizički radnici građevinskih preduzeća „Rad” i
„Janko Lisjak”, ponosili su se ovim svojim delom.
Kad god su putnici prolazili pored Avale, autoputem
Beograd – Niš, Avalskim – Kragujevačkim putem ili
Ibarskom magistralom, toranj ih je „ispraćao” ili „dočekivao”,
kao putokaz i znak da napuštaju ili stižu u Beograd. Divan
pogled sa vidikovca – terase tornja, na Beograd, Šumadiju
u celini i deo Srbije... inspirisao je Duška Radovića, autora
teksta publikacije Turističkog saveza Beograda „Ako ste šest
časova u Beogradu”, da pozove strane i domaće turiste da
uživaju u pogledu dokle god im oko dopire.
Toranj je srušen pogodkom u jednu od tri „noge” 29.
aprila 1999. godine u 22.40 h, za vreme emitovanja Trećeg
dnevnika RTS, u okviru agresije NATO Alijanse na Saveznu

47
Republiku Jugoslaviju, koja se odvijala od 24. marta do 10.
juna 1999. godine pod imenom „Milosrdni andjeo”
Beograđani niti su mogli, niti su hteli da zaborave TV
toranj. Ubrzo je osnovano Udruženje ljubitelja Avalskog
tornja kome se 2004. pridružilo Udruženje novinara
Srbije. Rezultat toga je zajednički projekat kojim umetnici
i medijske kuće nameravaju da podrže akciju sakupljanja
sredstava za ponovnu izgradnju tornja. Formiran je i Odbor
likovnih umetnika koji će izlagati dela beogradskih umetnika
na aukcijama, a Beogradsko dramsko pozorište predvodi
pozorišta u gradu koja će novac od po jedne predstave
priložiti za istu svrhu. Mnogobrojna specijalizovana
preduzeća pomoći će oko raščišćavanja ruševina tornja, a
prema proračunu GP „Rad” za izgradnju istovetnog tornja
potrebna je suma od oko 5,000.000 evra.
U aprilu 2005. formiran je „Odbor za izgradnju Avalaskog
tornja”, na čijem je čelu Velimir Ilić, ministar za kapitalne
investicije u Vladi Srbije (a u drugom mandatu ministar za
ifrastrukturu) sa najbližim saradnicima, gradonačelnikom
Beograda i generalnim direktorom RTS-a. Po svim zamislima
toranj bi trebao da izgleda kao i pre rušenja, a postoji ideja
da se deo ostataka srušenog tornja simbolično „sahrani” u
temelj novog tornja.
U petak 6. maja 2005., u Udruženju novinara Srbije,
promovisan je spot CD-a sa kompozicijom „Sa Avale
plave”, koju je na tekst Ljubivoja Ršumovića komponovao
Kornelije Kovač:

„Zasvetleće toranj na Avali

Kada narod srpski navali
Da pomaže šakom i kapom…”.

48
 Bora Đorđević, Željko Joksimović, Dejan Cukić, Jelena
Tomašević, Aleksandar Tasić, Zoran Šandorov, Dragoljub
Đurčić i grupa „Peti element” ‚‚...želeli su da svojim vokalnim
i instrumentalnim sposobnostima podsete beograđane da se
toranj podigne iz ruševina…” .

U petak 24. juna 2005. u 14.05 h svečanošću pored srušenog

tornja obeležena je akcija obnove gradskog simbola na
Avali. Kraćim govorom predsednik Vlade Republike Srbije,
Vojislav Koštunica, označio je početak radova na uklanjanju
ruševina i pripremi terena za podizanje istovetnog avalskog
tornja sa rečenicom: „Gde je Beograd, tu je i Avala”.

Svečanosti su prisustvovali Velimir Ilić, predsednik

Odbora za obnovu avalskog tornja, Nenad Bogdanović,
Aleksandar Tijanić, predstavnici medija, sponzora, zatim
slikari, muzičari, umetnici i planinari. Projektant radova je
Saobraćajni institute CIP, a izvođač radova „Elita – kop”
d.o.o. iz Zemuna. Među akterima izgradnje novog tornja
bio je i Mioljub Kamperelić, arhitektonski tehničar koji je
učestvovao u gradnji prvog tornja.

Spomenik Sovjetskim ratnim veteranima

Spomenik, u vidu slomljenog avionskog krila (postament
od crnih mermernih ploča, postolje od kocki obrađenog
belog mermera), rad poznatog jugoslovenskog vajara Jovana
Kratohvila, nalazi se pored uzlaznog dela asfaltnog puta
prema vrhu, desetak minuta peške pre platoa-parkirališta
kod Hotela „Avala”. Otkriven je 20. oktobra 1965. godine
u spomen Sovjetskim ratnim veteranima, koji su na tom

49
mestu nastradali 1964. u avionskoj nesreći, dolazeći na
obeležavanje dvadesete godišnjice oslobođenja Beograda.
OVDE SU U AVIONSKOJ NESREĆI
UJUTRO 19. OKTOBRA 1964 POGINULI SOVJETSKI HEROJI
NAŠI RATNI DRUGOVI I PRIJATELJI
BIRJUZOV SERGEJ SEMENOVIČ – MARŠAL SOVJETSKOG
SAVEZA
ŽDANOV VLADIMIR IVANOVIČ – GENERAL-PUKOVNIK
MIRONOV NIKOLAJ ROMANOVIČ – GENERAL-MAJOR
ŠKODUNOVIČ NIKOLAJ NIKOLAJEVIČ – GENERAL-
LAJTNANT
KRAVCOV IVAN KONDRATEVIČ – GENERAL-LAJTNANT
BOČAROV LEONID PORFIREVIČ – GENERAL-MAJOR
ŠEDULKO GRIGORI TIMOFEEVIČ – POTPUKOVNIK

(sledi još jedanaest imena oficira,  

podoficira i članova posade)

OKTOBRA 1944. OVDE SU SE BORILI ZA SLOBODU

BEOGRADA
OVDE, OKTOBRA 1964. ULAZE U LEGENDU NAŠEG
GRADA
POSTAJU ZNAMEN BRATSTVA U ZAJEDNIČKOJ BORBI

Godinama posle toga, u okviru obeležavanja godišnjica

oslobođenja Beograda, koje su imale jugoslovenski karakter,
u Beograd su, kao gosti Skupštine grada Beograda, dolazili
rodbina i potomci nastradalih sovjetskih veterana, polagali
venac na spomenik i učestvovali u specijalnim programima
organizatora – poseta Šumaricama u Kragujevcu, izleti u
okolinu i obilazak Oplenca, Topole i Aranđelovca.

50
 Rudarsko okno iz rimskog doba
(VI vek), „Rimski bunar 2”

Nekadašnje rudarsko okno iz rimskog doba (VI vek) je

znak bogate rudarske prošlosti Avale i okoline. Nalazi se
neposredno ispod „Velike krivine” uzlaznog asfaltnog puta
prema vrhu Avale, tridesetak metara od desnog pravca kružne
staze oko Avale: Česma Sakinac, Vajfertova česma – Naselje
„Šumadija” – Spomenik Neznanom junaku, u delu Avale
poznatim pod imenom Zvečara. Sadašnja dubina okna je oko
5 metara, a ono je karakteristično po tome što je uočeno da
se njegov prečnik sa godinama postepeno smanjuje (veliki
oprez prilikom razgledanja okna, s obzirom da se postavljena
ograda često raznosi, tj. ne postoji!). Još u antičko doba
ruda se vadila pod Avalom, te se prenosila u Vinču gde je
prerađivana. U rudarstvu Avale i okoline bilo je nekoliko
radnih perioda: predantički, antički, srednjovekovni, XVIII
vek i savremeni (od I srpskog ustanka do 70-ih godina XX
veka).
U novijoj istoriji, poznata su dva rudnika: rudnik olova,
cinka i srebra, „Crveni Breg” (otvoren 1886/87. od jedne
grupe Srba bogataša, a definitivno je zatvoren 1953), koji se
nalazio nedaleko od početka puta Avala – Ripanj, sa desne
strane, na koti od oko 200 m.n.v. i rudnik žive „Šuplja stena”,
na izvorišnom delu potoka Prečica, nedaleko od današnjeg
Dečjeg odmarališta „Šuplja stena”, odnosno, nedaleko od
Naselja Stepašinovac, koje je na planinarskoj stazi Ripanj
– Naselje „Šumadija” (Prilaz Avali iz četiri pravca – Prilaz
P3). Njegovu lokaciju označavao je rudarski toranj, koga
više nema. Rudnik je radio od 1968. do 1972. Tada je bez
razloga zatvoren, a topionica i postrojenja rastureni.

51
 Navedena dva i drugi rudnici na Avali iskorišćavani su
još oko 2000-te godine p.n.e. Ovde je rudarstvo naročito
cvetalo za vreme Rimljana, što se može zaključiti po starim
rudarskim oknima i rimskim imenima sela Ripanj i potoka
Ripa, koji su dobili ime po mestu Ripa u Gornjoj Italiji,
postojbini rudara avalskih rudnika. Postoji verovanje da se
Ripanj nekada zvao Rupanj.
Tragajući za znamenitostima iz prošlosti i prirodnim
retkostima, grupa istraživača Muzejskog društva u Ripnju,
uz podršku Aleksandra Necića, geologa, autora samostalnog
izdanja: „Avala-Geološki vodič po starim rudnicima olova,
cinka, srebra i žive”, ponovo je otkrila već zaboravljenu
pećinu u nekadašnjem rudniku „Šuplja stena”. Pećina
je približno stara koliko i Avala, a nastala je u vreme
vulkanske aktivnosti i izdizanja ovog terena. Smatra se da
je poveća podzemna šupljina, koja se nastavlja kanalima,
služila životinjama kao sklonište i boravište, da bi je
kasnije zaposeli praistorijski ljudi i još u Ledeno doba i u
njoj formirali pećinsko naselje. Ova pećina je zanimljiva ne
samo kao prirodna retkost, već i kao svedočanstvo začetka
civilizacije i rudarstva Srbije. U njoj su prastanovnici otkrili
tragove žive, tako da su počeli rudarenje, kopanje i žarenje
cinobarita i sakupljanje sjajne čarobne materije. Jonski
moreplovci iz vinčanske kolonije, pre oko osam hiljada
godina, u ovoj pećini su pronašli primitivni rudnik iz kojeg
su, takođe, vadili cinobarit, pretapali ga u živu i Dunavom
izvozili u Sredozemlje. Stara pećina obrasla žbunjem sve
do sada je ostala nepristupačna u tami zaborava. Najzad, na
pomolu je nov turistički život paleolitskog pećinskog naselja
i najstarije rudarske jame na Balkanu, a i u Evropi.

52
 Hotel „Avala”

Nalazi se neposredno iznad postojećeg platoa-parkinga.

Još nekategorisan, sagrađen je u periodu 1928–1929.
godine po projektu ruskog arhitekte Viktora Lukomskog.
Hotel je podiglo Ministarstvo ruda i šumarstva Kraljevine
Jugoslavije.
Objekat hotela izveden je u obliku monumentalne tročlane
kompozicije u arhitekturi, koja sadži asocijacije na tipično
rusku interpretaciju osobenosti srpsko-vizantijskog stila.
Autor je, nešto kasnije, sagradio i zgradu Patrijaršije
preko puta Saborne crkve, u arhitektonskom maniru sličnih
osobenosti.

Spomenik palim iz Pinosave u II svetskom ratu

Na samom početku kružnog asfaltnog jednosmernog puta,
od podnožja do platoa-parkinga kod Hotela „Avala”, sa desne
strane, u prostoru u obliku trougla, nalazi se spomenik koji je
narod Pinosave podigao četrdesetorici svojih meštana, palim
za vreme II svetskog rata. Spomenik, u obliku kupe, nalazi
se na postolju pravougaonog oblika, koje se izdiže iznad dva
pravougaona postamenta, sve zajedno rađeno u kamenu.

53
SPOMEN – PARK U JAJINCIMA

55
 Uvod

Istoričari, na bazi proučene dokumentacije, ističu da su

prostori:

– Vojne akademije na Banjici,

– servisa za automobile na samom ulazu u Autokomandu
– „Topovske šupe”
– današnjeg Muzeja savremene umetnosti na Ušću,
– Starog sajmišta,

bili mesta na kojima su za vreme II svetskog rata bili

nemački koncentracioni logori.

Spomen – park
– stratište i tragovi masovnih grobnica u Jajincima
Posle Jasenovca, jajinačka šuma je najveća kolektivna
srpska grobnica, veća od Kragujevca i Kraljeva.
Spomen–park podignut je 1959. godine, obeležavajući
mesto gde su fašistički okupatori od 6. juna 1941. do
6. novembra 1943. streljali oko 80.000 rodoljuba,
građana i simpatizera narodnooslobodilačkog pokreta.
Zatočenici su dovođeni iz banjičkog logora. U Jajincima
je streljano, u postupku odmazde za ubijene nemačke
oficire i vojnike, 11. oktobra 1941., 296 zatočenika
iz I jevrejsko-ciganskog logora koji se nalazio kod
„Topovskih šupa” na Autokomandi.

57
 Međutim, po nemačkoj dokumentaciji, smatra se da je
broj žrtava mnogo veći, čak 127.000! Ova brojka nalazi se
i u zvaničnoj arhivi policije Milana Nedića, predsednika
kvislinške vlade za vreme okupacije. Pre rata na ovom mestu
bilo je strelište kraljevske vojske.
Zatočenici II jevrejsko-ciganskog logora, koji se nalazio
na Starom sajmištu, nisu neposredno odvođeni i streljani
u Jajincima. Oni su od početka aprila do početka juna
1942., u toku transporta od Sajmišta do Jajinaca, ugušeni
otrovnim gasom „Ciklon B”, u gasnoj komori smeštenoj na
nemačkom kamionu, poznatom po imenu „Dušegupka”, koji
je specijalno za tu svrhu dopremljen iz Berlina. U Jajincima
su, na ovaj način ugušene žrtve, koje su u toku transporta
umrle u strašnim mukama i iz kamiona direktno izručivane u
prethodno iskopane masovne grobnice.
Sahranjivanje u Jajincima obavljano je u masovnim
grobnicama koje su od 6. novembra 1943. do 2. aprila 1944.
raskopane, a posmrtni ostaci eshumirani i spaljeni, kako bi se
uklonili tragovi počinjenih zločina.
Po ideji profesora dr Dimitrija Kalezića, profesora
Bogoslovskog fakulteta i nekadašnjeg rektora, a po blagoslovu
Njegove svetosti Patrijarha Pavla, pokrenuta je inicijativa da se
tu, na ulazu u jajinačku šumu (stotinjak metara pre sadašnjeg
spomenika), gde je 2003. godine u maju mesecu poboden
krst, sagradi crkva u spomen žrtava, posvećena, istovremeno,
slovenskim prosvetiteljima, svetom Ćirilu i Metodiju.

Koncentracioni logor i stratište na Banjici

Logor je osnovan 9. jula 1941. u zgradi Podoficirske
škole Kraljevske jugoslovenske vojske, koja se nalazila

58
pored istovetne zgrade u kojoj je bila kasarna 18.
pešadijskog puka.
Banjički logor istovremeno je bio i stratište! U krugu logora
su u jesen 1941. podignuta vešala i tokom 1941. i 1942. na
njima je obešeno 11 zatočenika. U aprilu 1942. sagrađen je
grudobran na kome su od juna do oktobra streljani zatočenici
sa prostora Srbije, osuđeni na smrt od Prekog ratnog suda
Nedićeve Srpske državne straže, s tim što je i pre izgradnje
i posle rušenja grudobrana bilo pojedinačnih streljanja kraj
logorskog zida.

Memorijalni kompleks Staro sajmište

Jedanaestog septembra 1937. godine otvoreno je tek
sagrađeno Sajmište, uz obalu reke Save, pored lančanog
mosta koji je nosio ime: „Most kralja Aleksandra I
Karađorđevića Ujedinitelja”. Projektanti Sajmišta bili su
arhitekte Milivoje Tričković, Rajko Tatić i Đorđe Lukić.
To je bio prvi uređen prostor na levoj obali Save, veoma
značajan za kasniji prelazak grada na drugu stranu. Na
prvom sajmu pojavilo se 883 izlagača, a za oko stotinjak
nije bilo mesta.
Posle samo jedne veoma uspele medjunarodne sajamske
izložbe, ovaj objekat je doživeo da ga vlada Kraljevine
Jugoslavije 1940. sporazumno ustupi Nemačkoj na
korišćenje kao prihvatni logor za folksdojčere iseljenike iz
Besarabije po njenom pripajanju SSSR-u. Taj logor je bio
stavljen pod potpunu administrativnu upravu nemačkih
vlasti gde su oficiri Vermahta iz Trećeg rajha preko šest
meseci uvežbavali svoju vojsku.

59
 Nažalost, paviljoni Sajmišta su pretvoreni u koncentracioni
logor, čiji je zvaničan naziv bio Prolazno-sabirni logor
„Zemun”, a nezvaničan: II jevrejski logor (Juden-Lager),
a potom Prihvatni logor (Konzentrationslager Selmin), čiji
ostaci i danas postoje.
Zatočenici, većinom sa prostora Nezavisne države
Hrvatske, odvođeni su u koncentracione logore širom
Evrope, kao što je Mathauzen, zatim u radne logore, a u
Srbiji u Borski rudnik... .
Skupština grada Beograda odlučila je 9. jula 1987. da se
Staro sajmište – logor Gestapo-a, proglasi za Kulturno dobro
grada Beograda, a 13. februara 1993. usvojila je naziv:
Memorijalni kompleks Staro sajmište.
Realizacijom prve faze urbanističkog plana za to područje,
u znak sećanja na žrtve genocida i obeležavanja 50. godina
pobede nad fašizmom, 21. aprila 1995. otkriven je grandiozan
spomenik između dva Savska mosta, posvećen žrtvama
Banjice, Sajmišta, Jasenovca, Novog Sada i svih drugih sela
(Skela kod Obrenovca!), naselja i gradova iz Srbije gde su
ubijani stanovnici, rodoljubi, kao i simpatizeri NOP-a. Autor
spomenika je vajar Miodrag Miša Popović. U drugoj fazi,
koja je u toku, ispituje se mogućnost da se jedan od paviljona
preuredi u Muzej „Staro sajmište”.

Udruženje „Memorijal Sajmište”

Građani Beograda, Srbije i bivše Jugoslavije – preživeli
logoraši i potomci žrtava, osnovali su nevladinu organizaciju
Udruženje „Memorijal Sajmište” sa glavnim od više
zadataka:

60
– osnivanje dokumentacionog i muzejskog centra koji
će se baviti prikupljanjem istorijskih izvora o prvom
Beogradskom sajmu u toku tri perioda:
– period osnivanja i rada prvog Beogradskog sajma od
1937-1940. godine,
– period pretvaranja u logor smrti – za vreme i do kraja II
svetskog rata,
– period održavanja i korišćenja od oslobođenja 1944.
godine do naših dana.

Spomen-park „Topovske šupe”

Povodom 27. januara, Međunarodnog dana sećanja na
žrtve holokausta, u blizini Autokomande, otvoren je Spomen-
park „Topovske šupe”, koji se nalazi na mestu na kojem je
od avgusta do decembra 1941. bio Koncentracioni logor za
Jevreje i Cigane. Spomen-ploču ubijenim otkrio je Vojislav
Koštunica, predsednik Vlade Republike Srbije.

„Marš oslobođenja Beograda”,

učešće planinara na komemoracijama u Jajincima
Godinama se prve subote oktobra u Spomen-parku u Jajincima
organizovalo obeležavanje „Dana logoraša”, polaganjem
venaca i izvođenjem prigodnog umetničkog programa, uz
učešće gradskih, republičkih i saveznih zvaničnika, preživelih
logoraša i potomaka streljanih, i predstavnika sportskih
organizacija, među kojima su bili i planinari.
Tim povodom, Planinarski savez Beograda inicirao je 1967.
godine, organizovao i rukovodio Saveznom planinarskom
akcijom „Marš oslobođenja Beograda”. Tog dana, nekada je

61
po nekoliko hiljada planinara dolazilo peške u Spomen-park
Jajinci iz tri pravca:

– prvi, Muzej Banjičkog logora, marševski pravac „Put

logoraša”,
– drugi, Osnovna škola „Vojvoda Stepa Stepanović” u
naselju Kumodraž, marševski pravac „Put ilegalaca”,
– i treći, Zvezdara – Mali Mokri Lug – Stepin Gaj,
marševski pravac „Put mira”.

Posle ceremonije polaganja venaca od strane svih

zvaničnika, uključujući i predstavnike PSB, planinari su
odlazili peške na Avalu i pored Restorana Planinarske kuće
„Mitrovićev dom” dolazili do Spomenika Neznanom junaku
i polagali venac. Nakon toga, spuštali su se sa suprotne
strane spomenika u podnožje kod Motela-Restorana
„Lovački sastanak”, gde su ih čekali autobusi. Autobusima
su se prebacivali u Sopot, ili okolna naselja, gde su noćivali
u sportskim salama osnovnih škola i u nedelju ujutru
kretali prema vrhu Kosmaja i polagali venac na Spomenik
kosmajsko-posavskom partizanskom odredu (delo arhitekte
Bogdana Bogdanovića, kasnije jednog od gradonačelnika
Beograda), nakon čega su se autobusima vraćali za Beograd
i polagali venac u Kuću cveća.
Kasnije, pravac–maršruta dolaska planinara u Spomen-
park u Jajincima bio je odlazak autobusima sa Studentskog
trga u obližnja naselja oko Kosmaja, noćenje u sportskim
salama osnovnih škola, odlazak na Kosmaj i odatle peške
preko Ralje, Ripnja, Šuplje stene i Avale do Jajinaca, gde su
učestvovali u obeležavanju Dana logoraša polaganjem venca
na Stratište.

62
 Počasni komandant „Marša oslobođenja Beograda” bio je
Narodni heroj Momčilo Moma Dugalić; komandant, Slobodan
Gočmanac PSD „Avala”, predsednik PSB, a vođe Marša bili
su Krsto Žižić, PSD „Železničar” Beograd, Načelnik PSB i
Borivoje Arapović – Arap, PSD „Železničar” Beograd.
Od 1982. godine ovu tradiciju je, pod pokroviteljstvo PSB,
nastavilo PSD „Železničar” Beograd, sa akcijom
NOĆNI MARŠ KOSMAJ (629 m) – AVALA (506 m):
„Tragom branilaca i oslobodilaca Beograda”,
u noći između subote i nedelje vikenda najbližeg 20.
oktobru (XXII Marš 2004., održan je 28/29. novembra, sa
40 učesnika).
XXV jubilarni Noćni marš održan je u noći 20/21. oktobra
2007., sa 26 učesnika iz 4 planinarska društva iz Beograda
(PTT 5, PSD „Železničar” 4, PD „Pobeda”3, PSD
„Kopaonik” 2), 8 iz PD „Spartak” iz Subotice i 4 člana
Gorske službe spasavanja - stanica Beograd.

63
 Planina je ljubav koja nas nikada
neće izneveriti. Ako smo fizički
i, samim tim, i psihički spremni,
odeveni, obuveni, obučeni i
potpuno informisani, sve je to
garancija uspešnog boravka u prirodi.
Avala, lepotica naša i
omiljeno izletište planinara i
ljubitelja prirode, je naš početak.
Postupnost u savlađivanju vrhova
počinje sa njenim vrhom od 506
metara, a postupnost u obučavanju –
školovanju je zaloga očuvanja zdravlja, našeg
uživanja i sigurnosti boravka u prirodi!

PLANINARSKE STAZE AVALE

VAS ZOVU!

Markirane planinarske staze (1-7)

Prilazi Avali iz četiri pravca (P1-P4)

65
 Markirane planinarske staze Avale
– Planinarsko-turistička karta Avala 506 m,
– prilog vodiču –
Staza broj 1
– Kružna staza oko Avale – po obodu podnožja
(levi i desni pravac)
Staza broj 2
– Staza zdravlja „Čika Vlada Rajković”:
Česma Sakinac, Vajfertova česma – Spomenik Sovjetskim
ratnim veteranima–Spomenik Neznanom junaku Restoran
planinarska kuća „Mitrovićev dom”
Staza broj 3
– Naselje „Šumadija” – Raskrsnica 2 – Rudarsko okno
iz Rimskog doba (VI vek), „Rimski bunar 2” – TV relej
– Spomenik Neznanom junaku,
Staza broj 4
– Beli Potok – Planinarski dom „Čarapićev brest”
Staza broj 5
– Beli Potok – izvor Kamenac – Restoran Planinarska kuća
„Mitrovićev dom” – Hotel „Avala” – Spomenik Neznanom
junaku.
Staza broj 6
– Planinarski dom „Čarapićev brest” – Kamenolom – šumska
staza – TV toranj – Restoran Planinarska kuća „Mitrovićev
dom” – Hotel „Avala” – Spomenik Neznanom junaku

67
Staza broj 7
– Planinarski dom „Čarapićev brest” – Spomenik Vasi
Čarapiću – Izvor Ladne vode – Raskrsnica 2 – Rudarsko
okno iz rimskog doba (VI vek), „Rimski bunar 2” – TV relej
– Spomenik Neznanom junaku

Prilazi Avali iz četiri pravca

Prilaz P1:
(a) Staza Žrtava fašističkog terora: 
Spomen park Jajinci – Kumodraž

(b) Staza vojvode Stepe Stepanovića: 

Kumodraž – Beli potok – Planinarski dom„Čarapićev
brest”

Prilaz P2:
Staza Karađorđevog vojvode Vase Čarapića:
Leštane – Izvor Vranovac – Planinarski dom.„Čarapićev
brest”

Prilaz P3:
Staza „Tragom branilaca i oslobodilaca Beograda”:
Ripanj – Naselje „Šumadija”

Prilaz P4:
Staza Putevima beogradskih ilegalaca:
Resnik – Pinosava – podnožje Avale

68
 Staza broj 1
Kružna staza oko Avale  
– po obodu podnožja –

levi pravac:
preko Studentskog oporavilišta „Radojka Lakić” (265 m),

desni pravac:
preko česme Sakinac, Vajfertove česme (315 m).

Glavni pravci prilaza u dolasku na Stazu broj 1

prvi
– Podnožje Avale kod skretanja za Pinosavu (266 m)
i za levi i za desni pravac: autobusi GSB 401, 403, 404,
405,406,407 sa tramvajsko-autobuske okretnice „Trošarina”
i autobusi „Laste”. Vreme vožnje 25 minuta.

drugi
– Beli Potok – Planinarski dom „Čarapićev brest”: autobus
GSB 402 sa „Trošarine”. Vreme vožnje 20 minuta.

treći
– Naselje „Šumadija” – prilaz od raskršća za Zuce: autobus
GSB 403 sa „Trošarine”. Vreme vožnje 35 minuta.

Povratak
Autobuska stanica („pečurka”) za „Trošarinu”, na kojoj

69
staju svi navedeni autobusi (osim 402), nalazi se u podnožju,
preko puta Restorana „Lipovica”, a autobusi „Laste” staju
tridesetak metara dalje u pravcu Beograda. Za povratak
iz Belog Potoka je autobus 402. Za povratak od Naselja
„Šumadija” – autobus 403.

Obilazak Staze broj 1

Levi pravac
Ustanova Studentsko oporavilište „Radojka Lakić” (265
m) – Planinarski dom „Čarapićev brest” (310 m)
Dužina staze: 2.400 m
Vreme prelaska staze: 45 minuta
Visinska razlika: 120 m
Karakteristika staze:  
asfaltni put, šumska i planinarska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Po izlasku iz autobusa preći Avalski put (266 m), uz veliki
oprez! Staza (i za levi i za desni pravac) ide polu-desno,
uskom popločanom stazom oko 30 metara, gde se širi i ide
paralelno isto toliko uz jednosmerni silazni asfaltni put oko
Avale. Posle 100 m od početka staze, kod prvih stepenica, na
kraju šibljaka sa leve strane, nalazi se drvo, a desno od njega
je bandera.
Tu je naznačeno skretanje levo na put gde je sa leve strane
ograda, a sa desne strane livada i uređena borova šuma;
drveni paviljon, nekoliko stolova i klupa i WC u obliku
drvene kućice.
U jesen 2004., sa leve i desne strane završetka silaznog
asfaltnog puta, zasađen je drvored sa po 20 mladica lipe.

70
 Staza drži izohipsu i posle oko 400 m nailazi se na
raskrsnicu šumskog puta i asfaltne staze. Nastaviti asfaltnom
stazom, koja prati izohipsu, do prvog skretanja levo (koja ide
u pravcu Studentskog oporavillišta „Radojka Lakić”).
Planinarska staza nastavlja pravo i posle 150 m dolazi
do prve jaruge, pa onda polu-levo – blagim usponom kroz
proređenu četinarsku šumu – dolazi se do prepoznatljive
šumske staze.
Planinarska staza produžava pravo do druge jaruge i po
prelasku, uz blagi uspon, staza nastavlja da prati obod šume
do šumske staze koja se spušta niz padinu Avale u naselje.
Planinarska staza nastavlja pravo i nakon 30 metara je
blagi uspon u desno kojim se izlazi u proređenu četinarsku
šumu. Staza, zatim, ide polu-levo i otprilike je na polovini
rastojanja između silaznog asfaltnog puta niz Avalu i oboda
šume.
Nakon 50 m, planinarska staza se „uliva” u planinarsku
Stazu broj 5: Beli Potok – Spomenik Neznanom junaku i
u nastavku, 50 m levo, ide do oboda šume, a onda skreće
naglo desno preko treće jaruge i kolskim putem, po obodu
šume, iznad Kamenoloma, na oko 300 m, dolazi do asfaltnog
puta koji spaja silazni put niz Avalu sa putem Beli Potok –
„Čarapićev brest”. Staza nastavlja asfaltnim putem laganom
nizbrdicom do raskršća koje na levu stranu vodi u Beli Potok,
a na desnu stranu u Planinarski dom „Čarapićev brest”, tj.
prvo do Kuće PSD „Avala”, sa čije leve strane je spomenik u
bronzi Vasi Čarapiću, rad vajara Dušana Nikolića.

Desni pravac
Česma Sakinac, Vajfertova česma (315 m) – Naselje
„Šumadija” (295 m) – Raskrsnica 1 (360 m) – Planinarski

71
dom „Čarapićev brest” (310 m)
Dužina staze: 4.500 m
Vreme prelaska staze: 90 minuta
Ukupna visinska razlika: 320 m
Karakteristika staze: asfaltni put, šumska planinarska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Od skretanja za Planinarski dom „Čarapićev brest” levim
pravcem, za desni pravac treba produžiti širokom popločanom
stazom, koja sa desne strane oivičava livadu i uređenu borovu
šumu. Popločana staza se završava sa tri stepenika kod desne
oštre krivine silaznog puta prema podnožju, koga treba preći
oprezno gledajući na levu stranu. Prelaskom puta ulazi se na
usku asfaltnu stazu.
Na početku staze sa leve strane su braon drveni putokazi
– strelice sa oznakama za kretanje prema vrhu (100 m levo
je zgrada Šumske uprave „Avala”, Šumskog gazdinstva
„Beograd”, Javnog preduzeća „Srbijašume”), a sa desne
strane je veća drvena ploča sastavljena od dasaka na kojoj je
upisan tekst „Molitva svih šuma sveta”. Isti tekst nalazi se na
tabli na izlazu sa platoa-parkinga kod Hotela „Avala”.
Staza ide polu-desno kroz livadu sa proređenim drvećem,
zatim skreće levo i izlazi pravo na poprečnu stazu kojom
treba skrenuti desno i posle pet minuta stići do Česme
Sakinac, Vajfertove česme.
Od česme skrenuti desno asfaltnom stazom koja vodi prema
Pansionu „Beograd” i posle 30 metara ući na planinarsku
stazu sa leve strane.
Staza, uz blagi uspon vodi kroz šumu, pod uglom od
devedeset stepeni prelazi zarasli šumski traktorski put,
nastavlja blagom uzbrdicom, skrećući polu-levo, zatim polu-
desno, prelazi u ravni deo, da bi se odmah počela spuštati.

72
 Zatim sledi srednje teška uzbrdica (100 m), pa ravni deo
(200 m) i silazak u (isušeni) potok iz koga produžava levo,
pa pravo, uz jače izraženi uspon u gornjem delu, dolazi se
do trostruko račvastog drveta. Markacija usmerava na oštro
skretanje u desno i nakon 100 m blage uzbrdice staza ulazi levo
u zarasli deo, sa početkom blage, pa jače izražene nizbrdice.
Staza, zatim, prelazi u ravni deo, u nastavku sa blagom
uzbrdicom, nastavlja polu-levo (kamenje na stazi). Posle izlaska
na ravni deo, staza ide nizbrdicom i izlazi na šumski proplanak.
Staza se uskoro pretvara u (zarasli) kolski put i nastavlja
pravo da bi kroz pet minuta stigla do uočljivog raskršća.
Staza, zatim, skreće desno, gde je prelaz jednosmernog
uzlaznog kružnog asfaltnog puta oko Avale prema vrhu.
Uz poseban oprez i gledanje na desnu stranu preći put
na mestu gde nedostaje metalna ograda, ući na šumski put
koji, posle 50 m, skreće levo i produžava pravo, sve do dela
dok se put sa ostacima kamene podloge ne pretvori u stazu
koja izlazi na proplanak, gde je sa desne strane proplanka
(neuređena) zimzelena šuma, takođe preterano „zgusnuta”,
koju su pedesetih godina prošlog veka dobrovoljnim radom
sadili planinari Beograda.
Staza se pretvara u šumski put koji se polako spušta i
ide polu-levo i posle oko 100 m prelazi u ravni (močvarni)
deo, zatim se šumski put pretvara u stazu koja se postepeno
spušta i vodi do isušene jaruge, koja se završava ostacima
nekadašnjeg drvenog mosta.
Ostaci mosta se zaobilaze sa leve strane, odakle se staza,
oštro skrećući desno, pretvara u šumski put, da bi se kroz
10 minuta ponovo pretvorila u stazu koja izlazi u gornji
deo Naselja „Šumadija”, u visini poslednje barake sa desne
strane gledano prema vrhu.

73
 (Spuštajući se desno do Avalskog puta, oznake upućuju na
20-ak minuta udaljeni izvor od betona, sa otvorenom cevi
i elipsastim kamenim stolom i klupom u istom stilu, koji je
izgradilo Udruženje „Kolo srpskih sestara”. Ovo mesto
je veoma pogodno za višečasovni boravak i pripremanje
roštilja.)
Staza oko Avale – desni pravac, produžava pravo 50 m
prema vrhu i skreće desno na dobro očuvani šumski kolski
put koji vodi do nedovršene kuće sa desne strane, a sa
leve strane, nalazi se (nekadašnja) kuća Mavida Popovića,
lektora u TV Beograd i glumca koji je u Skadarliji, sa
prozora kuće Đure Jakšića, recitovao stihove – u okviru
stalne letnje manifestacije „Skadarlijske večeri”.
Na tom mestu je jedna vrsta vidikovca, odakle se, sa leva
u desno, vidi: Stepin Gaj, greben nekadašnjih plantaža PKB
(iznad naselja Leštane koje je sa druge strane grebena) i
Dunav. Sa ovog mesta se još vidi i Auto-put Beograd – Niš,
Brđani (Zuce II), Vrčin i u daljini, poludesno, Kosmaj, na
kome se, nalazi kameni spomenik Kosmajsko – posavskom
partizanskom odredu u obliku rascvetalih latica ruže.
U nastavku obilaska ove staze, na kraju žičane ograde,
skreće se levo, pa uz nju, laganom uzbrdicom, koja kroz
šumu prelazi u ravno, dolazi se do malog transformatora i
nedaleko odatle do Raskrsnice 1, nakon čega treba skrenuti
desno i kolskim putem, nakon 15-ak minuta sići do potoka
Vranovac, gde se, sa desne strane „uliva” Prilaz P2: Staza
Karađorđevog vojvode Vase Čarapića.
Posle toga, prelazi se potok Vranovac i posle 15 minuta dolazi
se u blizinu planinarsko-sportsko-rekreativnog i turističkog
kompleksa „Čarapićev brest”. Staza se završava kod Kuće PSD
„Avala”, odnosno kod spomenika u bronzi Vasi Čarapiću.

74
 Obilazak Staze broj 2
Staza zdravlja „Čika Vlada Rajković”

Česma Sakinac, Vajfertova česma (315 m) – asfaltna

serpentinska staza (14 serpentina) – Spomenik Sovjetskim
ratnim veteranima – Hotel „Avala” (485 m) – Spomenik
Neznanom junaku (506 m) – Restoran Planinarska kuća
„Mitrovićev dom” (448 m) – srušeni TV toranj (450 m)
Polazna tačka: Česma Sakinac, Vajfertova česma
Dužina staze: 2.000 m
Vreme prelaska staze: 60 minuta, sa odmorom na vrhu
Ukupna visinska razlika: 125 m
Karakteristika staze:
asfaltna serpentinska staza, šumski put i asfalt
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Staza počinje sa leve strane česme Sakinac, Vajfertove
česme i ide uskom asfaltnom serpentinskom stazom
koja ima 14 serpentina. Na završetku dvanaeste, najduže
serpentine, produžiti pravo planinarskom šumskom
stazom, koja za 10-ak minuta dovodi do Spomenika
Sovjetskim ratnim veteranima. Posle obilaska Spomenika,
stepenicama izaći na uzlazni deo kružnog puta oko Avale,
koji je 10-ak minuta peške na platou–parkingu kod Hotela
„Avala”.
U varijanti direktnog odlaska prema vrhu, u produžetku
14., poslednje serpentine, preći uz veliki oprez i gledajući
desno silazni deo jednosmernog puta oko Avale, koji počinje
na izlazu iz spomenutog platoa - parkinga i krenuti širokim
putem tvrde podloge uzbrdo i posle 10-ak metara, skrenuti
desno na usku asfaltnu stazu koja lagano ide uzbrdo i
prolazeći pored visokog kamenog zida, koji oivičava plato-

75
parking, izaći na spomenuti završetak uzlaznog dela kružnog
puta oko Avale.
U obe varijante (Spomenik Sovjetskim ratnim veteranima i
direktan odlazak prema vrhu), dolazi se na istu tačku – završetak
uzlaznog dela kružnog puta, posle čega produžiti pored Hotela
„Avala”, koji ostaje sa leve strane i skrenuti polu-desno do
stepenica sa leve strane koje vode prema Zastavnom stubu
– jarbolu i, dalje, pravo, prelazeći kružni put oko Spomenika
Neznanom junaku, „Putem stepenica”, doći do njega.
Posle obilaska, spustiti se sa druge strane spomenika,
na kružni put oko njega i skrenuti levo, da bi se posle par
stotina metara došlo do česme sa kvalitetnom vodom i
posle osveženja produžilo prema Hotelu „Avala” koji je u
neposrednoj blizini. U nastavku, kada asfaltni put skrene
polu-levo, skrenuti pravo niz široki put tvrde podloge koji
ide kroz šumu i izlazi, u visini završetka 14. serpentine, na
silazni put oko Avale. Put preći veoma pažljivo, gledajući
levo i njegovom levom stranom krenuti prema Restoranu
Planinarskoj kući „Mitrovićev dom”.
Klub planinara veterana PSS, koji se sastaje utorkom od
11-13 h u PSS, Dobrinjska 11, prizemlje, učestvuje ovom
stazom u akciji PSB i organizaciji PSD „Kopaonik”: „Avala
iz četiri pravca”, pretposlednje ili poslednje subote/nedelje
u decembru.

Obilazak Staze broj 3

Naselje „Šumadija” – Spomenik Neznanom junaku
Naselje „Šumadija” (295 m) – Raskrsnica 2 (365 m) – Rudarsko
okno iz rimskog doba (VI vek), „Rimski bunar 2” (385 m) – TV
relej (480 m) – Spomenik Neznanom junaku (506 m)

76
Polazna tačka: iz pravca Zuca – raskršće Avalskog puta i
skretanja za Zuce i sa leve strane Motela – restorana „Lovački
sastanak” krenuti prema Naselju „Šumadija”.
Dužina staze: 1.500 m
Vreme prelaska staze: 45 minuta
Visinska razlika: 211 m
Karakteristika staze:
šumska staza 95% i asfalt/popločani deo 5%
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Staza polazi od poslednje kuće sa desne strane, gledano
prema vrhu, iz Naselja „Šumadija” (sedamdesetih godina
turističko, a kasnije radničko naselje), odnosno sa raskrsnice
Prilaza broj P3: Ripanj – Naselje „Šumadija” i desnog pravca
Kružne staze oko Avale (Česma Sakinac, Vajfertova česma
– Naselje „Šumadija”).
Nastaviti pešačenje po varijanti: desni pravac Kružne staze
oko Avale, sve do Raskrsnice 1, gde se desno, odvaja kolski
put za Planinarski dom „Čarapićev brest”.
Staza nastavlja pravo, uz greben blagim usponom, širokim
šumskim putem do Raskrsnice 2 gde se stiže za petnaestak
minuta. Krećući se prema vrhu širokom šumskom stazom,
kroz desetak minuta dolazi se do odvajanja na levu stranu,
odnosno do ulaska na usku planinarsku stazu i posle par
minuta hoda stiže se do „Rimskog bunara 2”, koji je, u
stvari, ulaz u staro rudarsko okno iz VI veka, dubine oko 5
m (poseban oprez prilikom razgledanja, s obzirom da ograde
od dasaka oko okna više nema nego što je ima!).
Od okna, odmah desno, planinarskom stazom kroz šumu,
vratiti se za par minuta na osnovnu šumsku stazu, koja se
postepeno sužava i delimično ima kamenu podlogu. Kroz
pet minuta staza se ponovo širi i sa desne strane prolazi

77
pored „Velike krivine” (uzlaznog jednosmernog asfaltnog
puta prema vrhu, koji vodi do parkinga – platoa kod Hotela
„Avala” do koga – pored Spomenika Sovjetskim ratnim
veteranima – ima 700 metara).
Uz lagani uspon od 200 metara, široka staza sa tvrdom
podlogom se završava prelazeći pod uglom od 90º u
usku planinarsku stazu koja, nedaleko odatle, prolazi
levo pored (novog) TV releja i skrećući polu-levo, zatim
polu-desno, izlazi između dva bloka kamene ograde
oko kružne staze oko spomenika. Petnaest metara levo
je početak stepenica prema platou na kome je Spomenik
Neznanom junaku.

Obilazak Staze broj 4

Beli Potok – Planinarski dom „Čarapićev brest”
Beli Potok (233 m) – Planinarski dom „Čarapićev brest”
(310 m)
Pristup: tramvajsko-autobuska okretnica na Voždovcu
„Trošarina”
Autobus: GSB 402
Vreme vožnje: 15 minuta
Polazna tačka: stara okretnica autobusa 402, u centru Belog
Potoka, pre crkve Svete Marije Magdalene
Staza Beli Potok – Planinarski dom „Čarapićev brest” ima
dva prilaza:

Prilaz 1
Crkva Svete Marije Magdalene (233 m) – Groblje (265 m)
– Planinarski dom „Čarapićev brest (310 m)
Dužina staze: 1.500 m

78
Vreme prelaska staze: 45 minuta
Visinska razlika: 77 metara
Karakteristika staze: asfaltni put
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Posle silaska iz autobusa posetiti crkvu Svete Marije
Magdalene u kojoj se čuva kameni krst sa prvog
spomenika Neznanom junaku koga je podigao narod
podavalskih sela.
Zatim se vratiti do stare okretnice autobusa 402, ući u Ulicu
Fricka Loha i na označenom mestu – raskrsnici, skrenuti
desno. Blagom uzbrdicom, koja prolazi pored groblja,
izaći na ravni deo, gde je pedesetak metara desno jedno od
vežbališta GSS.
Ulica skreće polu-levo i dolazi do raskrsnice gde je, sa
desne strane, asfaltni put dužine oko 300 metara, koji vodi ka
ili od kružnog puta oko Avale u silaznom delu. Nastaviti polu-
levo, blagom nizbrdicom i doći do skretanja za Beli Potok
(levo), krenuti desno i nakon 300 metara doći prvo do Kuće
PSD „Avala”, a posle 70 m do Planinarskog doma „Čarapićev
brest”, kućni broj 66, gde se navedena ulica završava.

Prilaz 2
Crkva Svete Marije Magdalene (233 m) – Česma
Higijenskog zavoda (210 m) – Groblje (265 m) – Planinarski
dom „Čarapićev brest” (310 m)
Polazna tačka: crkva Svete Marije Magdalene
Dužina staze: 1.500 m
Vreme prelaska staze: 30 minuta
Visinska razlika: 120 m
Karakteristika staze: asfalt i planinarska šumska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima

79
 Od stare okretnice autobusa GSB 402 u centru Belog
Potoka krenuti prema crkvi i sa desne strane, uz crkveno
dvorište, krenuti asfaltiranom ulicom dole do potoka
Kamenac, gde se nalazi velika i uređena Česma Higijenskog
zavoda Beograda, podignuta 1938.
Od česme, krenuti uz potok širokim kolskim putem i blagim
usponom doći do krivine ispod groblja, ući ponovo u Ulicu
Fricka Loha i nastaviti do Planinarskog doma „Čarapićev
brest”, po varijanti Prilaza P1.

Obilazak Staze broj 5

Beli Potok – Spomenik Neznanom junaku
Beli Potok (233 m) – Izvor Kamenac (275 m) – Restoran
Planinarska kuća „Mitrovićev dom” (448 m) – Hotel „Avala”
(485 m) – Spomenik Neznanom junaku (506 m)
Pristup: tramvajska- autobuska okretnica na Voždovcu
„Trošarina”
Autobus: GSB 402
Vreme vožnje: 15 minuta
Polazna tačka: stara okretnica autobusa 402 u centru Belog
Potoka, pre crkve Svete Marije Magdalene
Dužina staze: 2.000 m
Vreme prelaska staze: 45 min.
Visinska razlika: 273 m
Karakteristika staze: asfalt i planinarska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Od stare okretnice autobusa GSB 402, u centru Belog Potoka,
vratiti se malo nazad i ući u Ulicu Fricka Loha (asfalt), kojom
se ubrzo dolazi do krivine koja vodi levo prema Planinarskom
domu „Čarapićev brest”. Tu skrenuti desno na planinarsku

80
stazu i uz potok, blagim usponom, izaći do izvora Kamenac
koji je ime dobio po tome što voda izvire iz kamena.
Od izvora produžiti 15 m pravo, nakon toga skrenuti desno,
zatim levo i produžiti pravo pored kuće sa desne strane,
posle koje se ulazi u borovu šumu. Preći silazni kružni put
prema podnožju Avale i doći do spomenika Dragomiru Ž.
Vićentijeviću iz Belog Potoka (26.9.1924 – 7.4.1944), koji
je tu tragično nastradao. Spomenik se nalazi sa leve strane
silaznog asfaltnog puta prema podnožju, niže od skretanja za
Planinarski dom „Čarapićev brest”.
Od spomenika krenuti blagim usponom kroz šumu, izaći
opet na silazni put, nakon čega se izlazi na plato, gde je sa
leve strane livada sa nekoliko drvenih stolova i klupa, a sa
desne strane, prvo, srušeni TV toranj i, u produžetku, sa
desne strane, Restoran Planinarska kuća „Mitrovićev dom”.
Posle razgledanja doma, nastaviti asfaltnim putem i
širokim putem od tvrde podloge, koji je sa leve strane (u
produžetku 14, poslednje serpentine od česme Sakinac,
Vajfertove česme), izaći, pored velikog parkirališta – platoa,
do Hotela „Avala” i „Putem stepenica” doći do platoa na
kome je Spomenik Neznanom junaku.

Obilazak Staze broj 6

Planinarski dom „Čarapićev brest” – Spomenik
Neznanom junaku
– preko srušenog TV tornja –
Planinarski dom „Čarapićev brest” (310 m) – Kamenolom
(370 m) – šumska staza – srušeni TV toranj (450 m) – Restoran
Planinarska kuća „Mitrovićev dom” (448 m) – Hotel „Avala”
(485 m) – Spomenik Neznanom junaku (506 m)

81
Prilaz: Planinarski dom „Čarapićev brest”
Dužina staze: 2.000 m
Vreme prelaska: 60 min.
Visinska razlika: 196 m
Karakteristika staze: asfalt i šumska planinarska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Sa terasa Planinarskog doma „Čarapićev brest” krenuti
desno na zapad, pravcem prema srušenom TV tornju i poći
planinarskom stazom blage uzbrdice, koja odmah skreće
levo pod 90 stepeni i kroz stotinak metara skreće pod
oštrim uglom desno i izlazi na raskršće silaznog kružnog
puta oko Avale prema podnožju i odvajanja tog puta prema
Planinarskom domu „Čarapićev brest”.
Od raskršća krenuti uzbrdo levom stranom i ući u planinarsku
šumsku stazu koja vodi prema vrhu, presecajući nekoliko puta
silazni kružni put oko Avale, nakon čega se izlazi na plato, gde
je sa leve strane livada sa nekoliko drvenih stolova i klupa, a
sa desne strane, prvo, srušeni TV toranj i drugo, u produžetku,
sa desne strane Restoran Planinarska kuća „Mitrovićev dom”.
Nastavak pema vrhu je u nekoliko varijanti.

Obilazak Staze broj 7

Planinarski dom „Čarapićev brest” – Spomenik
Neznanom junaku
– preko Raskrsnice 2 –
Planinarski dom „Čarapićev brest” (310 m) – Spomenik
u drvetu Vasi Čarapiću (295 m) – Izvor Ladne vode (340
m) – Raskrsnica 2 (365 m) – Rudarsko okno iz Rimskog
doba (VI vek), „Rimski bunar 2” (385 m) – TV relej (480 m)
– Spomenik Neznanom junaku (506 m)

82
Polazna tačka: Planinarski dom „Čarapićev brest”
Dužina staze: 2.750 m
Vreme prelaska: 60 min.
Visinska razlika: 196 m
Vreme prelaska staze: 60 min.
Karakteristika staze: šumska staza
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Sa terasa Planinarskog doma „Čarapićev brest” krenuti
nizbrdo – poludesno prema terenu za male sportove.
Stazom nastaviti prema spomeniku u drvetu Vasi Čarapiću,
koga je iz velikog debla drveta izrezbario sa prizorima iz
I srpskog ustanka, svetski poznat narodni vajar Bogosav
Živković iz sela Leskovac kod Stepojevca, koji u svome
prostranom vrtu ima veliki broj skulptura izrezbarenih od
drveta – drveća – panjeva, koje je vadio iz rečnih tokova
(preminuo 2005.).
Zatim skrenuti istom stazom polu-desno i širom stazom
poći laganom uzbrdicom pored potoka sa leve i kaptaže sa
desne strane. Posle 10 minuta dolazi se do izvora Ladne vode
(desno, široki šumski put u dužini od par stotina metara vodi
pravo do raskršća silaznog kružnog puta oko Avale prema
podnožju i odvajanja toga puta prema Planinarskom domu
„Čarapićev brest”).
Staza od izvora nastavlja levo, blagom uzbrdicom kroz
šumu i dolazi direktno do Raskrsnice 2. Odatle prema vrhu
Stazom broj 3: Naselje „Šumadija” – Spomenik Neznanom
junaku.
Ovom varijantom od Bresta do Izvora Ladne vode stiže se
za 15 minuta, od Izvora do Raskrsnice 2 za oko 15 minuta i
do vrha sledećih pola sata.

83
 Prilazi Avali iz četiri pravca*
– Planinarsko - turistička karta Avala 506 m –
prilog vodiču,
Prvi, P1:
Staza Žrtava fašističkog terora

a) Staza žrtava fašističkog terora:

Spomen-park Jajinci (254 m) – Torlak (308 m) –
Kumodraž (330 m)

b) Staza vojvode Stepe Stepanovića:

Kumodraž (330 m) – Beli Potok (233 m) – Planinarski
dom „Čarapićev brest” (310 m)

Drugi, P2:
Staza Karađorđevog vojvode Vase Čarapića
Leštane (90 m) – Donice – Zavojnička kapija – autoput
Beograd-Niš (podvožnjak) – pruga – Brđani – Česma
Vranovac (215 m) – Planinarski dom „Čarapićev brest” (310
m)

Treći, P3:
Staza Tragom branilaca i oslobodilaca Beograda
Ripanj (255 m) – Romsko naselje – Stepašinovac – Bunker
– „Lovački sastanak” – Naselje „Šumadija” (295 m)

Četvrti, P4:
Staza Putevima beogradskih ilegalaca
Resnik (103 m) – Pinosava (175 m) – podnožje Avale
(266 m), Restorana „Lipovica”

84
 Obilazak Prilaza broj P1:
Staza Žrtava fašističkog terora

P1 a) Staza Žrtava fašističkog terora

Spomen-park Jajinci (254 m) – Torlak (308 m) – Kumodraž
(330 m)
Prilaz: tramvajsko-autobuska okretnica na Voždovcu
„Trošarina”
Autobus: GSB 401, 402, 403, 404, 405, 406, 407 i autobusi
„Laste”
Vreme vožnje: 15 minuta
Polazna tačka: autobuska stanica kod Robne kuće „Maxima”
Dužina staze: 6.000 m
Vreme prelaska staze: 90 minuta
Ukupna visinska razlika: 75 m
Karakteristika staze: šumski put 70%, asfalt 30 %
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Po silasku sa autobusa preći Avalski put (izuzetan oprez – gledati
i levo i desno!) i krenuti desno, asfaltnom stazom pored šume u
pravcu Avale, kojom se za oko 200 m dolazi do ulaza u Spomen-
park. Na početku, sa leve strane, nalazi se spomenik u obliku
položenog kvadra, dimenzija 5 x 2,5 m, sa ugrađenim reljefom
od bronze u sredini, sa prednje strane. Spomenik je delo poznatog
jugoslovenskog vajara Stevana Bodnarova iz Beograda.
Sa desne strane ulaza nalazi se betonski trouglasti stub
visine oko 2,5 m sa dve ugrađene mermerne ploče, na kojima
se slova više ne raspoznaju.
Posle razgledanja spomenika produžiti pravo popločanom
stazom (sa desne strane je upravna zgrada Spomen-parka), u
čijoj blizini je zvanična markacija ove staze. Stratište je na
livadi sa leve strane, na kojoj je obelisk u obliku četvrtastog

85
betonskog stuba, visine oko 10 m, na čijem vrhu se nalazi
metalna modernistička figura visine oko 5 m po izgledu
slična stilizovanoj ptici slomljenih krila.
Iza obeliska, na 10 m pozadi, nalazi se nekadašnje
Stratište – sada ostaci drvenih stubova (neki polu-truli leže
u travi), koji su nosili bodljikavu žicu na mestu gde su
vršena streljanja. Nakon podsećanja na te strašne događaje
(poglavlje Spomen-park u Jajincima), krenuti asfaltnom
stazom ivicom šume, koja je sa desne strane Stratišta i posle
300 m nastaviti kolskim putem i njime izaći na vis Torlak
(308 m), sa koga se pruža divan pogled na sva naselja južno
i zapadno od Avale.
Sa Torlaka produžiti pravo, doći u Kumodraž do crkve
posvećene svetoj Trojici (Bogu Ocu, Bogu Sinu i Svetom
duhu), prema podacima zadužbini Perse Milenković, u
spomen suprugu, koja je i ktitor manastira Vavedenje na
Senjaku. U porti crkve nalazi se spomenik stanovnicima
Kumodraža, palim u ratovima 1912-1918.
Zatim proći pored škole koja nosi ime vojvode Stepe
i pogledati njegovu bistu ispred nje. I crkva i škola su sa
leve strane puta. Posle sportske dvorane „Torlak”, skrenuti
levo u Ulicu vojvode Stepe Stepanovića i doći do okretnice
autobusa 39, gde se ova staza završava.
Od okretnice je polazna tačka Prilaza P1 b): Staze vojvode
Stepe Stepanovića, za pravac Kumodraž – Beli Potok –
Planinarski dom „Čarapićev brest”.
P1 b) Staza vojvode Stepe Stepanovića
Kumodraž (330 m) – Beli potok (233 m) – Planinarski
dom „Čarapićev brest” (310 m)
Prilaz: tramvajsko-autobuska okretnica na Voždovcu –
„Trošarina” (za autobus 33)

86
Autobus: GSP 33 i 39 sa početne stanice – ugao Birčaninove/
Katićeve i Bulevara oslobođenja (okretnica „Birčaninova”)
Vreme vožnje: 10 minuta za autobus 33 sa „Trošarine”; 40
minuta 33 i 39 sa početne stanice u Birčaninovoj
Polazna tačka: okretnica autobusa 39, stanica autobusa 33 i
Spomenik vojvodi Stepi Stepanoviću
Dužina staze: oko 7.000 m
Vreme prelaska staze: 180 minuta
Visinska razlika: 350 m
Karakteristika staze: asfalt, šumski put
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Na raskrsnici, odnosno u centru Kumodraža, kod okretnice
autobusa 39 i stanice autobusa 33 izaći i obići Spomenik
vojvodi Stepi Stepanoviću koji je na mermernom postolju, u
bronzi, i na njemu je napisano:
Vojvoda Stepa Stepanović (1856 – 1929)
U produžetku puta, posle 100 m sa leve strane, ispred M.Z.
„Kumodraž”, nalazi se spomenik iz NOB. Na betonskom
postolju je figura borca i natpis:
1941 – 1945.
Od spomenika ići Ulicom vojvode Stepe i posle dve
autobuske stanice (autobusom ili peške), doći do stare
okretnice autobusa 33, skrenuti polu-desno u Vrčinsku
ulicu i posle 500 m sa leve strane, doći do kuće vojvode
Stepe Stepanovića, na kojoj je spomen-ploča sa sledećim
tekstom:
Komandantu slavne Druge srpske armije,
vojskovođi i pobedniku sa Jedrena, Cera,
Kolubare, Puste Reke i Solunskog fronta.

87
 Spomen-ploču postavilo je 1980. godine Udruženje
učesnika oslobodilačkih ratova Srbije 1912-1918.
Po obilasku kuće, vratiti se nazad do okretnice autobusa 39
i sa leve strane ući u Đurđevdansku ulicu, krenuti ka jugu,
proći pored repetitora sa desne strane (kota 335 m), produžiti
pravo i izaći na vis (kota 332 m), sa koga se vidi Avala i sva
podavalska sela istočno, zapadno i severno od Avale.
Posle toga krenuti pravo, pored male kuće levo i doći do
raskrsnice puteva. Put desno vodi ka Prilazu P1 a): Staza
žrtava fašističkog terora. Produžiti pravo, a zatim, putem koji
vodi ka jugoistoku i koji se blago spušta kosom Lipovica,
doći do Kružnog puta (Vinča – Leštane – Bubanj Potok –
Naselje Rakovica – Resnik – Petlovo Brdo – Železnik).
Preći put, skrenuti desno, istim putem ići oko 300 m i
skrenuti ka Železničkoj stanici Beli Potok. Preći železničku
prugu i posle 50 m skrenuti desno i izaći u Ulicu saveza
boraca, skrenuti levo, produžiti blagim usponom pravo, proći
pored pošte (sa leve strane), i izaći u Ulicu Vase Čarapića
kod stare okretnice autobusa GSB 402, u blizini crkve Svete
Marije Magdalene u centru Belog Potoka.

88
 Obilazak Prilaza P2
Staza Karađorđevog vojvode Vase Čarapića

Leštane (90 m) – Donice – Zavojnička kapija – autoput

Beograd-Niš (podvožnjak) – pruga – Brđani – Česma
Vranovac (215 m ) – Planinarski dom „Čarapićev brest”
(310 m)
Prilaz: tramvajsko-autobuska okretnica „Ustanička”, ugao
Ustaničke i Bulevara kralja Aleksandra (Obrenovića)
Tramvaj: 5 Beko – Ustanička, 7 Blok 45 – Ustanička,
14 Banjica 1 – Ustanička
Autobus: GSB 50 Banovo Brdo – Ustanička i GSB 306
Ustanička – Leštane
Vreme vožnje:
GSB 306 – 30 minuta, interval polaska 30 minuta
Polazna tačka: autobuska stanica prva posle skretanja sa
Kružnog puta u Leštane
Dužina staze: 9.000 m
Vreme prelaska staze: 180 minuta
Ukupna visinska razlika: 367 m
Karakteristika staze:
asfalt, kolski put (livade), šumski put
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Po izlasku iz autobusa u Leštanima treba se okrenuti u
suprotnom pravcu, preći Kružni put i u pravcu juga ići oko
200 m ulicom Ravan, a zatim skrenuti desno u Avalsku ulicu,
koja za 15-ak minuta oštrim usponom postepeno izlazi do
polja iznad naselja do koga je potrebno oko 30 minuta od
polaska. Odatle se pruža lep vidik na Leštane i, dalje, prema
severoistoku, na delove Dunava i banatsku ravnicu.
Na kraju ulice staza oštro skreće desno i poljskim putem,

89
pored usamljene kuće u izgradnji i TV antene, vodi ivicom
polja do blago nagnute zaravni, otvorene prema severu, koju
meštani zovu Donice (ime nastalo verovatno od mnoštva
kraćih i dužih jaruga – dolova).
Nakon 15-ak minuta dolazi se do slemena ovog uzvišenja,
na kome staza pravi nagli zaokret u levo, da bi se, uskoro,
koristeći poljski put koji vodi ivicom polja, nakon 20 minuta
stiglo na zapadnu ivicu brda Zavojnica, gde se staza spušta
ka prevoju koji meštani zovu Zavojnička kapija do koje se
stiže za narednih 15-ak minuta. Odavde se pruža lep pogled
na Avalu, Zuce, Brđane, Beli Potok i deo autoputa Beograd
– Niš, oko naplatne rampe.
Na levoj strani prevoja prema Leštanima vidi se prostrano
udubljenje u obliku amfiteatra koje se zove Krečane i koje se
nalazi neposredno iza Zavojničke kapije. Prema istorijskim
podacima, aprila meseca 1804., na Veliki ponedeljak, hajdučki
vojvoda i knez Gročanske nahije Vasa Čarapić, po savetu
Karađorđa, sačekao je sa svojim ustanicima kod Krečane
beogradskog dahiju i janičara Kučuk Aliju sa pratnjom od
oko 2.000 naoružanih Turaka i naneo im ozbiljne gubitke
u ljudstvu i materijalu. Sutradan posle bitke Karađorđe je,
dolazeći pravcem Sopot – Ralja – Trešnja – Vrčin – Zuce,
stigao u Leštane i lično čestitao Vasi Čarapiću na slavnoj
pobedi i plenu (konji, oružje, ruho...).
Staza zatim zavija levo i pod pravim uglom ide na jug,
blago se spušta, pa zatim desno i posle 1.500 m dolazi do
autoputa, odnosno podvožnjaka koji ima stazu za kretanje
pešaka. Posle (opreznog) prolaska kroz podvožnjak (voda,
blato), izlazi se na mostić Zavojničke reke i malo dalje do
potoka Gleđevac koji se u nju uliva.
Staza nastavlja prema putu za Brđane. Odavde se staza

90
u blagom luku, poljskim putem, postepeno penje uz jednu
od mnogobrojnih kosa – između potoka Gleđevac (levo)
i Vranovac (desno). Posle 10-ak minuta od prolaza kroz
podvožnjak prelazi se železnička pruga Beograd – Mala Krsna
– Niš (oprez prilikom prelaza, naročito ako je grupa u pitanju!)
i nakon 20 minuta stiže se do prvih kuća naselja Brđani.
(Ovaj deo naselja Zuce ranije je bio zaseok pod imenom
Brđani, koje se još uvek upotrebljava, naročito od starijih
meštana, a ispisano je na starijim geografskim kartama.)
Posle 10 minuta hoda asfaltnim putem 17. ulicom stiže
se do raskrsnice koja sa leve strane dolazi iz naselja Zuce,
koje je na drugoj strani potoka Gleđevac i Ulicom 18. novom
dolazi se do poslednjih kuća u naselju Brđani, gde se nalazi
okretnica autobusa 403.
Od kraja naselja asfaltni put na raskrsnici skreće desno
za Beli Potok. Nakon 400 m od skretanja nalazi se Česma
Vranovac, urađena 2001. godine, od koje staza ide levo pored
starog izvora i kaptaže i penje se desno na brdo gde ulazi u
poljski put koji dalje, opet desno, vodi do podnožja visa.
Ovde markacija vodi levo u prosečenu široku stazu i izlazi
kod „Mickove kolibe”, .kako je meštani zovu. Dalje, staza
vodi ispod kolibe i ide izohipsom, gde se uliva” u Stazu broj
1: Kružna staza oko Avale – desni pravac i vodi pravo do
kompleksa „Čarapićev Brest”.

Obilazak Prilaza P3
Staza „Tragom branilaca i oslobodilaca Beograda”

Ripanj (255 m) – Romsko naselje – Stepašinovac – Bunker

– „Lovački sastanak”- Naselje „Šumadija” (295 m)

91
Prilaz:
tramvajsko-autobuska okretnica na Voždovcu „Trošarina”
Autobus:
GSB 404 za Ripanj , 405 za Ripanj – Glumčevo brdo,
406 Stara Lipovica (Trebež), 407 Ripanj – Bela Reka
Vreme vožnje: oko 40 minuta
Polazna tačka: centar Ripnja
Dužina staze: 10.000 m
Vreme prelaska staze: 195 minuta
Visinska razlika: 375 m
Karakteristika staze:
asfalt, kolski put (livade), šumski put
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima
Staza polazi iz centra, gde se nalaze dva spomenika:
– prvi, statua vojnika u bronzi sa natpisom:

Ratnicima 1912 – 1918 i

Borcima 1941 – 1945.
Građani Ripnja

– drugi, od mermera, sa natpisom na čeonom delu:

Građani sela Ripnja, uz saradnju narodne vlasti u mestu

i uz obilnu pomoć Milice Vujanović, podižu ovaj spomenik
palim borcima ripanjcima za slobodu, kao i drugim palim
u borbi za oslobodjenje Ripnja

a na tri strane spomenika upisano je po 39 imena palih boraca.

Staza ide Erčanskom ulicom, u početku popločanom
kamenom kockom, sa odvojenim stazama za pešake, da
bi, ubrzo, prešla u asfaltni put bez posebnih pešačkih staza

92
(oprez pri kretanju, naročito grupe ili kolone!).
Sa leve strane podignut je spomenik od belog kamena
Milanu Đ. Milićeviću, uz potpis „Zahvalni građani Ripnja”.
Posle 5 minuta hoda od polaska na levoj strani puta nalazi
se crkva posvećena Svetoj Trojici (Bogu Ocu, Bogu Sinu i
Svetom duhu), građena od 1892. do 1894. na mestu dotadašnje
crkve brvnare, čiji je ikonostas prenet u današnju.
Pre crkve brvnare meštani su se molili Bogu ispod jedne
kruške zvane „Divljaka”. Prilikom posete knjaza Miloša
Obrenovića Ripnju, videvši gde se narod moli, knjaz im
je zamerio rečima: „... pored tako bogatog okruženja sa
drvećem mogli ste da napravite crkvu brvnaru...”. Ripanjci
su ga poslušali i 1828. sagradili crkvu brvnaru.
Uz blagu uzbrdicu, oko 200 m, koja prelazi u ravno, stiže
se za oko 20 minuta od polaska do kapele i jednog od četiri
groblja u Ripnju. Neposredno pre kapele, kod kuće sa leve
strane, označene sa brojem 45, skreće se polu-levo, nizbrdo,
asfaltnim putem pored groblja, koji se završava prelaskom
na seoski put sa tragovima kamene podloge. Blagom
nizbrdicom staza ulazi u kraći šibljak i na izlasku iz njega
dolazi do lovačke čeke sa desne strane.
Ako je lepo vreme u dužem periodu, od čeke skrenuti polu-
desno i uputiti se u šumicu niskog rasta – šibljak i po ulasku
nastaviti zemljanim puteljkom oštre nizbrdice do prvih kuća
zatim preći potok Palanku i odmah ući u romsko naselje.
U slučaju lošeg vremena ili prethodnog kišnog perioda, od
čeke se skreće levo preko livade pod uglom od 90o i posle
50 m dolazi se na ugao šume, odakle počinje šumski put
koji vodi nizbrdo i „uliva” se u livadu kroz koju nastavlja
kao slabo primetan, da bi se posle 100 m uključio na lokalni
makadamski put kojim se nastavlja desno.

93
 Na početku livade, sa desne strane, nalazi se (zatvoren)
betonski bunar na kome je planinarska markacija ove staze.
Idući navedenim makadamskim putem, koji blago krivuda,
dolazi se do metalnog mostića iznad potoka Palanka, koji se
nalazi sa leve strane i koji se ne prelazi. Makadamski put
prelazi u asfaltni i ide niz potok sve do njegovog ušća u
Topčidersku reku.
Asfaltni put prelazi u poljski, koji se pretvara u stazu. Na
samom ušću je improvizovani prelaz preko potoka, koji stazu
dovodi do železničkog mosta pruge Beograd – Niš (166 m
n.v.) iznad Topčiderske reke i odmah izlazi na automobilsko-
pešački most koji je izgrađen paralelno sa železničkim
mostom.
Staza skreće desno ulazeći na makadamski put i produžava
uporedo sa prugom pored romskog naselja. Na raskrsnici,
kod kuće sa brojem 3, ulazi se u ulicu Put za Ivanoviće, kojim
se produžava pravo oko 80 m do raskrsnice u naselju, gde
pored električnog stuba od betona treba skrenuti polu-levo.
Asfaltno-makadamskim putem konstantnog uspona (koji pri
vrhu prelazi u ravan deo), za 20 minuta stiže se do seoskog
puta na koji se izlazi pod 90o . Put levo vodi do železničke
stanice Ripanj i autobuske stanice, a desno, kroz 10-ak
minuta, dovodi do raskrsnice u zaseoku Stepašinovac.
Osnovna varijanta staze Ripanj – Naselje „Šumadija”
nastavlja se kod kuće sa brojem 63 skretanjem levo i
nastavkom seoskim putem pored kuće sa zelenom ogradom.
Put se spušta polu-desno nizbrdo, prolazi pored belo okrečene
kuće sa desne strane i šumarka sa leve strane, na čijem
završetku je mala jaruga koja se prelazi polu-levo i ulazi
se u livadu sa uočenom stazom koja vodi pravo do potoka
Prečica, gde je polu-levo prizemna belo okrečena kuća.

94
 Potok preći preko drvenog mostića, odmah skrenuti desno
i preko daske preći isti potok i produžiti preko livade pravo
50 m do šumice niskog rastinja odakle, kod drvene bandere,
počinje kratak, oštar uspon, u početku kamenitom stazom,
koji se posle 50-ak m završava kod dva paralelno izrasla
grma, gde je desni gotovo nadvisio bunker iz II svetskog
rata, sada skoro sasvim urušen. Bunker je, s obzirom na
svoj položaj i naoružanje koje je imao, veoma teško osvojen
15. oktobra 1944. godine, uz izuzetno veliki broj žrtava
oslobodilaca Beograda.
Desetak metara od bunkera prema gore, blagom uzbrdicom,
ulazi se planinarskom stazom u oblast niskog rastinja koje
prelazi u šumu, i uz skretanje polu-desno planinarska staza
se pretvara u široki šumski put koji za 20-ak minuta dovodi
do (zaključane) kapije žičane ograde, od koje se odvaja polu-
levo, prolazi kroz (ukoso) prosečeni deo šume u kome su
stubovi električnog dalekovoda.
Put ponovo ulazi u šumu i vodi prema Česmi Udruženja
„Kolo srpskih sestara”, na obeleženoj raskrsnici skreće
levo, nastavlja paralelno sa Avalskim putem i posle 100 m
spaja se sa markiranom stazom koja levo vodi prema Česmi
„Kolo srpskih sestara”, a desno izlazi na Avalski put u visini
raskrsnice za Zuce (gde je izlazno-ulazna stanica autobusa
GSP 403 za Zuce, odnosno Beograd).
Preći Avalski put veoma oprezno, doći do obližnjeg Motela
– restorana „Lovački sastanak”, pored njega skrenuti odmah
desno kolskim putem tvrde podloge i ući posle 200 m u
Naselje „Šumadija”, gde se kod velikog panja sa leve strane,
vide spojene bandere u obliku kupe i kod poslednje kuće sa
desne strane u pravcu vrha završava Prilaz P3.

95
 Obilazak Prilaza P4
Staza Putevima beogradskih ilegalaca

Resnik (103 m) – Pinosava (175 m) – podnožje Avale

(266 m), Restoran „Lipovica”
Polazna tačka: ugao Birčaninove/Katićeve i Bulevara
oslobođenja (okretnica „Birčaninova”)
Autobus: GSB 47
Beovoz
Vreme vožnje: u zavisnosti od mesta ulaska u autobus,
odnosno Beovoz
Dužina staze: 3.700 m (1.800 + 1.900)
Vreme prelaska staze:
prema etapama, ukupno 95 minuta (45 + 50)
Visinska razlika: 163 m (72 + 91)
Karakteristika staze: asfalt, livada, makadamski put
Korišćenje staze: u svim vremenskim uslovima

Staza se može uslovno podeliti na dve etape:

Prva etapa
Resnik (103 m) – početak naselja Pinosava (175 m).
U prvom delu, oko 1.200 m, pešači se asfaltnim putem
pored železničke pruge sa desne i kuća u naselju Resnik sa
leve strane, osnovnim pravcem – jugoistok. Iza poslednje
kuće sa leve strane u ovom delu naselja skrenuti u levo
(istok) na pešački prelaz preko Topčiderske reke i nastaviti
stazom preko livade 200 m, do prvih kuća u predelu Selište.
Do početka naselja Pinosava treba preći još oko 200 m
makadamskog i oko 200 m asfaltnog puta i savladati visinsku
razliku od 72 m.

96
Ukupno: dužina 1.800 m, visinska razlika 72 m, vreme
prelaska staze 45 minuta.

Druga etapa
Početak naselja Pinosava (175 m) – podnožje Avale
(266 m).
Na ovoj etapi pešači se isključivo asfaltnim putem kroz
selo, sve vreme u blagom penjanju i to pravo, bez skretanja
sa glavnog puta, osnovnim pravcem istok. Staza izlazi na
raskršće puteva Pinosava – Avalski put, kod Restorana
„Lipovica”.
Ukupno: dužina 1.900 m, visinska razlika 91 m, vreme
prelaska staze 50 minuta.

Od Resnika, osim navedenih, postoje i dva pravca dolaska

na Avalu pešačenjem:

Prvi pravac
Od centra naselja, koje se nalazi na grebenu Resničkog
brda 600 m od Kružnog puta, polazi se na istok, pored većeg
stambenog bloka i posle 750 m izlazi se na seoski poljski put,
kojim se posle 2.000 m dolazi do Instituta za vodoprivredu
„Jaroslav Černi”. Od Instituta do podnožja Avale treba preći
još 1.250 m. Posle toga put do vrha nastaviti na prethodni
način.
Ukupno: dužina oko 5.500 m, visinska razlika 316 m, vreme
prelaska staze 120 minuta.

Drugi pravac
Od okretnice autobusa 47 krenuti 250 m ka centru (sever),
a posle toga na desno pod uglom od 90o prema istoku. Posle

97
oko 750 m (15 minuta hoda), dolazi se na veštačko jezero
Pariguz, koje treba obići sa leve, severne strane i nastaviti
stazom pravcem jugoistok, koja izlazi u naselje Pinosava
kod seoskog groblja (otprilike prva trećina sela). Dalje se
nastavlja kao u prvoj varijanti.
Ukupno: visinska razlika i vreme prelaska staze ista kao u
varijanti prvog pravca.

*Avala iz četiri pravca je akcija PSB, u organizaciji PSD„Kopaonik”

koja se održava svake godine, pretposlednje ili poslednje subote/nedelje
u decembru. Predhodno, Jovan Đokić, vodič M.B. 048, PSD „Kopaonik”
Beograd, prihvatio je predlog PSD „Železničar” (autora teksta), da
inicira, organizuje i trajno vodi ovu akciju.

98
 Pokret u planini je pešačenje,
koje – po svom dejstvu – može da
zameni bilo koje lekovito biljno sredstvo.
Ali, ni sva lekovita biljna sredstva sveta
ne mogu da zamene dejstvo
pešačenja u planinarstvu!
J.Tisoo
Parafraza teksta o Pokretu

KAKO DOĆI DO AVALE

99
 Privatan prevoz

Automobilom:

Na Avalu se dolazi Bulevarom oslobođenja (nekadašnji

Bulevar JNA): Trg Slavija-Autokomanda-Banjica II-Jajinci-
Naselje Rakovica-Beli Potok-Restoran „Lipovica” (podnožje
Avale), koji se završava kod skretanja za Ripanj:

prva,
do podnožja – parkiranje kod Restorana „Lipovica”,
zatim peške u pravcu Kružne staze oko Avale, levi ili desni
pravac;

druga,
do podnožja, zatim skretanje polu-levo na jednosmerni
uzlazni asfaltni put oko Avale, parkiranje na velikom platou-
parkingu kod Hotela „Avala”, zatim pešačenje po želji,
koristeći markirane planinarske staze navedene u ovom
Vodiču;

treća,
neposredno posle nacionalnog restorana „Kumbara”,
skretanje levo u Beli Potok do centra naselja, zatim
neposredno pre crkve Svete Marije Magdalene skrenuti
desno na asfaltni put, koji se na jednom mestu, sa desne
strane, uz vidnu oznaku, odvaja prema Planinarskom domu
„Čarapićev brest” (veliki parking) i pešačenje po želji,
planinarskom stazom 6 ili 7: Planinarski dom „Čarapićev
brest” – Spomenik Neznanom junaku i drugim markiranim
stazama.

101
 Autobusom:

Kao druga i treća varijanta za automobil.

Individualni prevoz
Centralna tačka odlazaka na Avalu je tramvajsko-
autobuska okretnica u Vojvode Stepe ulici na Voždovcu,
nazvana „Trošarina”, prema mestu nekadašnje Trošarine koja
se nalazila tamo gde je danas benzinska pumpa na početku
Avalskog puta, u jednoj od tadašnjih malih zgrada sa leve
strane posle raskršća, odnosno početka Avalskog puta.
Do okretnice „Trošarina” stiže se tramvajima 9, 10 i 14 koji
prolaze pored tramvajske stanice odmah sa desne strane na
početku Bulevara oslobođenja na Slaviji (do 2004. Bulevar
JNA), i idu preko Autokomande, Ulicom vojvode Stepe do
„Trošarine”, gde treba sići (tramvaji produžavaju još jednu
stanicu do naselja Banjica 1); autobusima koji prolaze u
neposrednoj blizini okretnice (autobus GSB 50), autobusima
47 i 48 koji prolaze Bulevarom oslobođenja, sa izlaskom kod
Autobuske stanice „Trošarina” i odatle deset minuta peške
do „Trošarine”; trolejbusima 40 i 41 i autobusom 78 koji idu
prema Banjici 2, do skretanja u Paunovu ulicu, sa izlaskom
na prvoj stanici posle skretanja i odatle 10 minuta peške do
„Trošarine”,ili produžiti do tramvajske okretnice 9,10,14 gde
je prva stanica autobusa prema Avali-posle „Trošarine”.
Do Slavije je moguće doći iz raznih krajeva Beograda,
a navedeni tramvaji su pogodni na celoj svojoj trasi za
presedanje iz drugih prevoznih sredstava čija trasa je u
njihovoj blizini.
Druga centralna tačka je tramvajsko-autobuska

102
stanica – okretnica „Ustanička” – ugao Bulevara Kralja
Aleksandra (Obrenovića) i Ustaničke (okretnica tramvaja
5, 7 i 14), gde je, neposredno ispod, autobuska stanica sa
koje autobusi idu u raznim pravcima, a autobus GSB 306
vozi do Leštana. Pristup drugoj centralnoj tački je moguć
i trolejbusom 19, čija je poslednja stanica – okretnica,
udaljena od stanice autobusa 306 desetak minuta peške
laganom uzbrdicom, ili autobusima GSB 50 (do okretnice)
i 308 i jednu stanicu peške.

Tramvajima:
5 Kalemegdan (Beko) – „Ustanička”
Dušanova – Vukov spomenik – Ustanička (krajnja stanica
– prelaz na autobus 306 za Leštane).
7 Blok 45 – „Ustanička”
Sava Centar – Hotel Hyatt Regency (prelaz u tramvaj 9),
Autobuska stanica „Lasta” i Beogradske autobuske stanice
(BAS) – Glavna železnička stanica „Beograd” (isto) – Palata
„Beograd” (prelaz na trolejbuse Studentski trg – Slavija), ili
peške do Slavije i prelaz u tramvaje 9,10 i 14.
9 Blok 45 – Banjica
Sava Centar – Hotel Hyatt Regency – Autobuska stanica
„Lasta” i Beogradske autobuske stanice (BAS) – Glavna
železnička stanica „Beograd” – Slavija – Bulevar oslobođenja
– Autokomanda – Ulica vojvode Stepe – autobuska okretnica
„Trošarina” (izlazak) – Banjica 1.
10 Kalemegdan (Beko) – Banjica
Dušanova – Pravni fakultet – Slavija – Bulevar oslobođenja
– Autokomanda (isto kao tramvaj 9).

103
 14 Ustanička – Banjica
Vukov spomenik – Pravni fakultet – Slavija – Bulevar
oslobođenja – Autokomanda (isto kao za tramvaj 9).

Trolejbusima:
40 Zvezdara – Banjica 2
Dimitrija Tucovića – Takovska – Kneza Miloša – „Mostar”
– VMA – Ulica Paunova (izlazak i 10 minuta peške do
autobuske okretnice „Trošarina”).
41 Studentski trg – Banjica 2
Makedonska – Takovska – Kneza Miloša (isto kao trolejbus
40).
19, 21, 22, 29 Studentski trg – Terazije – Slavija... prelaz u
tramvaje 9, 10, 14 na početku Bulevara oslobođenja.
(19 – Konjarnik; 21 – Učiteljsko naselje; 22 – Kruševačka;
29 – Medaković III).

Autobusima:
18 Zemun (Bačka) – Medaković III
Stari Merkator – Gradska opština Novi Beograd – Autoput
(Sava Centar), „Mostar” – Autokomanda (silazak odmah na
početku Ulice Triše Kaclerovića) i prelaz u tramvaje 9, 10,
14.
33 Pančevački most – Kumodraž
Železnička stanica Beovoza - Železnička stanica „Dunav”
- Braće Stamenković - Hala Pionir - Cvijićeva - Kraljice
Natalije (27. marta) - Pravni fakultet - Slavija -Autokomanda
– Vojvode Stepe – „Trošarina” – Kumodraž.

104
 39 Birčaninova – Kumodraž
Isto kao 33 – Autokomanda – Kumodraška ulica –
Kumodraž.
47 Birčaninova – Resnik (žel. stanica)
Bulevar oslobođenja – Autokomanda – Bulevar oslobođenja
do autobuske stanice „Trošarina” na Avalskom putu i odatle
10 minuta peške do okretnice „Trošarina”.
48 Pančevački most – Miljakovac III
Dunav stanica – Pravni fakultet – Slavija (prelaz u tramvaje
9, 10, 14).
50 Ustanička – Banovo brdo
Braće Jerković – Voždovac (izlazak kod „Trošarine”)
– Rakovica – Banovo brdo.
78 Zemun (Novi grad) – Banjica 2
Stari Merkator – Gradska opština Novi Beograd – Hotel
Hyatt Regency (prelaz u tramvaj 9) – Autobuska stanica
„Lasta” – Beogradske autobuske stanice (BAS) – Glavna
železnička stanica „Beograd”– Slavija – Bulevar oslobođenja
– Autokomanda – Bolnica „Dr Dragiša Mišović” – VMA –
Paunova (izlazak i 10 minuta odatle peške do „Trošarine”).
83 Zemun (Bačka) – Crveni krst
Stari Merkator – Gradska opština Novi Beograd – Bulevar
Mihaila Pupina – Hotel Hyatt Regency (prelaz u tramvaj 9)
– Autobuska stanica „Lasta” – Beogradske autobuske stanice
(BAS) – Glavna železnička stanica „Beograd” – Slavija
(prelaz u tramvaje 9, 10, 14) – Crveni krst.
Od Autobuske stanice „Lasta” kod restorana „Bristol”,
odnosno preko puta BAS (autobus 83,78 i tramvaji 7 i 9),
svakodnevno, u kratkim vremenskim intervalima, saobraćaju
autobusi u pravcu Ralje, Stojnika, Sopota i Mladenovca,
sa kojima se može doći do podnožja Avale kod Restorana

105
„Lipovica”, koji i u suprotnom pravcu staju na istom mestu.
Na svim postojećim linijama BEOVOZA, koje, sa
presedanjem, imaju vezu sa linijom: Pančevački most –
Velika Plana, izlazak je kod Železničke stanice „Karađorđev
park”, kod spomenika Franše d’Epereu i u neposrednoj
blizini prelaz u tramvaje 9, 10, 14.

Okretnice i sezonska turistička linija

Tramvajsko-autobuska okretnica
„Trošarina” – podnožje Avale:
– za sve autobuse prema Avali –

401 Pinosava (izlazak pre skretanja za Pinosavu, kod

Restorana „Lipovica”).
402 Beli Potok (izlazak u centru naselja pre crkve Svete
Marije Magdalene, zatim asfaltnim putem ili markiranim
planinarskim stazama do Planinarskog doma „Čarapićev
brest”).
403 Zuce (izlazak kao za 401, ili izlazak na raskršću
Avalskog puta i puta za Zuce, za dužu varijantu pešačenja).
404 Ripanj (Brđani) - isto kao za 401.
405 Ripanj - Glumčevo brdo - isto kao za 401.
406 Stara Lipovica (Trebež) - isto kao za 401.
407 Ripanj - Bela Reka - isto kao za 401.

106
 Autobuska okretnica „Birčaninova”
– ugao Bulevara oslobođenja i Birčaninove/
Katićeve za autobuse 33, 39, 47 i 400

Pristup tramvajima:
9 Blok 45 – Banjica 1
10 Kalemegdan, Beko – Banjica 1
14 Ustanička – Banjica 1

Autobusom 78 i trolejbusima 40 i 41 može se produžiti do

Tržnog centra (Banjica 1) – preko puta tramvajske okretnice
tramvaja 9, 10 i 14 – i sačekati neki od autobusa sa okretnice
„Trošarina”.

Tramvajsko-autobuska okretnica „Ustanička”

– ugao Bulevara kralja Aleksandra (Obrenovića)
i Ustaničke –

Pristup tramvajima:

5 Beko – Ustanička
7 Blok 45 – Ustanička
14 Banjica 1 – Ustanička
Prelaz na autobus 306 za Leštane i obilazak Prilaza P2:
Staza Karađorđevog vojvode Vase Čarapića.

107
 Sezonska kružna turističko-izletnička linija:
„Birčaninova” – vrh Avale – „Birčaninova”

Od 1. maja do 31. avgusta GSB je uveo liniju sa dva

autobusa označena sa:
400 VRH AVALE
koja, u intervalu od 50 minuta, saobraća subotom, nedeljom
i u dane državnih praznika. Polazna stanica prema Avali je
autobuska okretnica na uglu Birčaninove i Katićeve ulice.
Dolazno-polazna stanica sa Avale je plato-parking kod Hotela
„Avala”, a stajališta su: podnožje Avale - početak kružnog puta,
kod Spomenika palim iz Pinosave u II svetskom ratu, Spomenik
Sovjetskim ratnim veteranima, Srušeni TV toranj, „Čarapićev
brest”.
Prvi polazak iz Birčaninove je u 7.00, poslednji u 19.30.
Prvi polazak sa Avale je u 7.50, a poslednji u 20.20. čas.

Važe mesečne karte, pojedinačne karte za Zonu 2 i sve

povlastice.

Vozni red:

108
 „Združena sila”, a ne „Milosrdni andjeo”

U Spomen - izdanju, posvećenom obeležavanju 200-

godišnjice Prvog srpskog ustanka (01.07.2006), u tekstu pod
naslovom „Aktivnost planinarske organizacije Beograda za
vreme ratnog stanja” - napad NATO Alijanse na SRJ 24.
marta 1999., upotrebljen je naziv za operaciju koji su koristili
predstavnici Vojske Jugoslavije - „Milosrdni andjeo”.
Pravi, odnosno zvaničan naziv operacije NATO bio je
„Združena sila”. „Operation Allied Force”, kako glasi naziv
NATO operacije u originalu, koji bi mogao bi da se prevede i
kao „Operacija Saveznička sila”. Zabuna oko imena operacije
nastala je verovatno zbog naziva onog dela operacije pod
kojim su američke snage učestvovale u zajedničkoj akciji
Alijanse. Taj deo operacije zvao se „Plemeniti nakovanj”
- „Noble Anvil”, pa je neko reč „Anvil”, po svemu sudeći,
pogrešno razumeo i od „nakovnja” postao je „ Andjeo”.
Sasvim je moguće da je prvu grešku napravio tadašnji
kineski predsednik Đijang Cemin. Kako su preneli mediji
u Pekingu on je, prilikom posete Italiji 25. marta 1999.,
upotrebio frazu „plemeniti andjeo”: „ Najgore je što će u
bombardovanju koje su SAD nazvale „Operacijom Plemeniti
andjeo”, život i imetak izgubiti mnogi nevini civili...”, rekao
je tada Đijang, a tu izjavu je preneo i Tanjug.

1
) Postavljeno stajalište 2007. na inicijativu autora Vodiča i PSB, uz
razumevanje Željka Đukanovića, direktora Direkcije za javni gradski
saobraćaj i saglasnost Slavena Tice direktora GSP.

109
 Literatura:

Dokumentacija

– Lična dokumentacija autora, arhive PSB, PSS i PSD

„Avala”
– Turističko-planinarska karta Avale, izdanje PSD „Avala”
1990. i 2000.
– Almanah 75 godina planinarstva Srbije, izdavač PSS
1978.
– 100 godina planinarstva Srbije, 1901-2001., izdanje PSS
2002.
– Planinarski glasnik, izdanje PSS (br. 8/96 i drugi
brojevi)
– Časopis „Šume” JP za gazdovanje šumama „Srbijašume”,
br. 58 od 22. 2. 2000. – „Molitva svih šuma sveta”
– PSD „Naša krila” Zemun – tekst o Spomeniku Neznanom
junaku

Institucije
– Zavod za zaštitu prirode Srbije – tekst poglavlja
„Nastanak i sadržaji Avale”

Mediji
– POLITIKA
– subotnji prilog: Kultura – Umetnost – Nauka
– rubrike:
„Među nama”, „Da li znate”, „Beogradska hronika”
– VREME
– VEČERNJE NOVOSTI
– TANJUG

110
 „Dogodilo se na današnji dan”
– STUDIO B
Radio i TV: Obeležavanje istorijskih godišnjica
– ENCIKLOPEDIJA BRITANIKA ( В-Ђ, str. 39)

Pojedinci
– Prof. dr Krasomenko Miletić, predgovor:

– Aleksandar Necić, geolog: „Avala – geološki vodič po

starim rudnicima olova, cinka, srebra i žive”. Štampa:
ručni rad, Beograd 1997.

– Božidar Veljković – Boki, novinar Radio Beograda –

dopunski podaci o Čika Vladi Rajkoviću,

– Snežana Bojović: „Sima Lozanić u srpskoj nauci i

kulturi”, izdanje SANU 1972. (podaci: Aleksandar
Petrović, PSD „Železničar” Beograd)

111
 Beleška o autoru

Staniša (Bogdana) Jovanović

rođen je 10. avgusta 1931.
u Beogradu. Studirao je
Ekonomski fakultet.
Pre II svetskog rata skaut, od
1946. do 1948. planinario sa
članovima društva „Slavija”.
Od 15. septembra 1948., kada
se Planinarsko-smučarska
sekcija „Signal”, formirana
10. oktobra 1946., u okviru
Fiskulturnog (sportskog)
društva „Železničar”, pri
Ministarstvu saobraćaja, transformisala u PD „Železničar”,
postao stalni član društva. Bio predsednik u dva mandata i
član Predsedništva – Upravnog odbora. Uveo amatersko-
rekreativno smučarstvo u društvo (PSD „Železničar”),
godinama organizujući i održavajući tečajeve za početnike,
manje iskusne i napredne smučare na Kaninu, Voglu,
Kranjskoj gori, Šar-planini i Kopaoniku. Od 1956. bio sekretar
PSB i sekretar i predsednik Komisije za propagandu PSJ
1959/1960. Od 1984–1988. bio potpredsednik Planinarskog
saveza Beograda (predsednik, Slobodan Gočmanac – Cole).
Od 1993–1997. bio član UO PSS. U mandatu 2004 - 2006
bio član, a u mandatu 2006 - 2008 bio predsednik Veća časti
u društvu.
Na Izbornoj skupštini PSB u martu 2008., izabran za
predsednika Veća časti u dvogodišnjem mandatu i autor je
odgovarajućeg pravilnika.

113
 Od 1. aprila do 17. jula 1999., u svojstvu potpredsednika
PSB, bio v.d. predsednika PSB u uslovima ratnog stanja.
Stručna zvanja: alpinistički pripravnik (1957), smučarski
instruktor (1960), instruktor vodiča izleta i pohoda (1986),
vodič – instruktor Službe vodiča izleta i pohoda PSS od
1997. (M.B. 002). Od 1980. predstavnik za štampu PSB, a
od 1993. i PSS – medijska prezentacija (zaključno sa 2007).
Od 1972., od desetogodišnjice tragedije na Blejašnici,
kada je u snežnoj oluji, u noći 2. decembra 1962., nastradalo
7 zemunskih planinara, posvetio se školovanju planinarskog
kadra – obučavanju početnika i manje iskusnih planinara,
po programu: 1. godina – Bjelašnica, Treskavica, Bobotov
kuk, leti i zimi; 2. godina– Triglav, dolinom Triglavskih
jezera, Jalovec, Škrlatica i smučara – organizacija i vođenje
tečajeva za početnike i napredne smučare. Preko 45 godina
bio je inicijator, organizator i vođa planinarsko-smučarskih
akcija od 5 do 100 učesnika. Od 1996. ne planinari.
Inicijator, organizator i vođa akcije „Memorijal Bjelašnice”
(1972–1990);
Inicijator, organizator i vođa akcije NOĆNI MARŠ
KOSMAJ (629 m) – AVALA (506 m): „Tragom branilaca
i oslobodilaca Beograda”. Od prvog, 1982. do 1996. vodio
14 marševa, a nakon toga posvetio se samo organizaciji,
zaključno sa XXV, 2007.
Inicijator i autor publikacije u izdanju PSD „Železničar”
„Podsetnik za planinare” – I izdanje 1982, VIII izdanje 2008,
ukupan tiraž 20.000 primeraka. Sa Slobodanom Gočmancem
koautor publikacije „Dnevnik planinara”.
Autor teksta publikacije AVALA 506 m, Planinarsko-
turistički vodič, svih izdanja i priređivač, redaktor i
korektor spomen-izdanja posvećenog I srpskom ustanku

114
(glavni konsultant i supervizor za publikaciju AVALA 506
m Slobodan Gočmanac – Cole). Autor teksta Planinarsko-
turističke karte AVALA 506 m (2007), izdate na dva jezika
(s/e), povodom 60-godišnjice društva.
Predavač na Zborovima službe vodiča izleta i pohoda
PSS i na školama za vodiče izleta i pohoda PSS u letnjim
uslovima. Inicijator osnivanja Zimskih škola visokogorstva
u okviru društva, prve – 1985., u saradnji sa Vladimirom
Furlanom i Zvonkom Blažinom, koje su, kasnije, prerasle
u akciju PSB, čime je omogućeno školovanje i planinara iz
drugih društava u Beogradu.
Autor Pravilnika PSS o bezbednosti i odgovornosti u
izvodjenju planinarskih aktivnosti, uz saradnju i konsultacije
sa Načelništvom Službe vodiča PSS (broj 2/01, 9.1.2001).
Značajniji uspesi:
Najviši vrh Zapadne Evrope – Monblan (4810), 1965.
– zamenik vođe akcije „Omladinska ekspedicija u Centralne
alpe” Nebojše Hadžića (kombinovana ekipa „Josif Pančić”,
„Železničar”); Monblan (4810 m), 1991. – zamenik vođe
akcije i vođe uspona Krsta Žižića, povodom 45 godina PSD
„Železničar”; Difur (4634 m), 1965, drugi vrh Zapadne
Evrope u masivu Monte Roza; Materhorn (4550 m) 1965.
– do 4500 m (prvi u navezi sa Hajnrihom Štajnerom);
Grosglokner (3798 m), 1978; Marmolada (3342 m), 1991;
Olimp, vrh Mitikas (2917 m); Triglav (2864m), (27 puta),
usponi u Severnoj Triglavskoj steni: „Slovenska smer –
Prevčev istop”, „Zimer – Janova” smer, drugi u navezi sa
Aleksandrom Rogulićem (1955), višegodišnji usponi „Črez
Prag” iz Doline vrata (Aljažev dom), i iz Bohinjskog jezera,
preko Komarče i preko Doma na Komni i 7 Triglavskih
jezera; Jalovec (22); Golemi Korab (2784 m); Titov vrh – Šar-

115
planina (2747 m) (5 puta); Škrlatica (2738 m) (4); Prokletije
– Đerovica (2656 m) (5); Mangart (2678 m): Slovenska (1) i
Italijanska smer (1); Bobotov Kuk – Durmitor (2523 m) (6);
Nidže, vrh Kajmakčalan (2520 m) (4); Maglič (2386 m) (1);
Crnogorske Prokletije – masiv Karanfili, vrh Očnjak (2180
m) (1); Treskavica (2086 m) (18); Bjelašnica (2067 m) (27);
Kopaonik (2017 m) (34); Lovćen (1749 m) (3)...
Nosilac je svih priznanja Planinarskog saveza Beograda,
Planinarskog saveza Srbije i Planinarskog saveza Jugoslavije.
Dobitnik je Spomen – plakete PSS, povodom obeležavanja
100 godina organizovanog planinarstva u Srbiji. Skupština
grada Beograda dodelila mu je plaketu 1974. i 1978. za
aktivnost u planinarskoj organizaciji.

Fotos;Monblan (I), petak 13. 8. 1965. 12 h

116