BRONZANO DOBA EGEJE

BRONZANO DOBA EGEJE

Egeja se nalazila na teritoriji dananje Grke I predstavlja kolevku civilizacije. Ona obuhva: Grku sa ostrvima, Troju (na obali Anadolije), I izlazi na Egejsko more. Bronzano doba Egeje je trajalo od 3000 BC 1000 BC. Po novijoj hronologiji ono poinje od 3300 BC. U ovom periodu Grka nije kulturno jedinstvena. Bronzano doba Egeje se razvijalo u 4 velika centra:
1. TROJA u Troadi (iri se na susedno ostrvo Lemnos I dalje prema Trakiji) 2. KRIT 3. razbacana ostrva KIKLADI (Faros, Siros, Keros, Tera, Santorini itd.) 4. MIKENA I TIRID grko kopno, Tirid se nalazi u Argoliskom zalivu.

Istorijat istraivanja
U ranoj istoriji Grci su smatrali da sve poinje od Homera I njegove Ilijade I Odiseje (napisana tokom Fe doba Grke). Otac I zaetnik istraivanja bronze Egeje je Hajnrih liman (1876 istraio uveni kraljevski krug grobova; 1870 poinje iskopavanje Troje na brdu Hisarlin; otkriva Trojanski grad, Prijamovo blago I zapoinje kopanja u Tirinisu). Vaan pomena je Grk Hristos Cuntas koji kraje 19 veka kopa u Tesaliji. Otkriva neolitske slojeve vezane za Mikensku civilizaciju I grobove u obliku kamenih statua (Kikladska kultura), I takvih je istraio preko 500. Tu je I Artur Evans koji je otkrio na severnom delu Krita u Knosu, veliku Minosku palatu (po kralju Minosu). Bitan je I Amerikanac Blegen istraivao lokalitete na Peloponezu, kao I Troju. Spiridon Marinatos vrio je iskopavanja na Kritu, Teri (ostrvo blizu Krita) I u Mikeni. Dumas takoe istraivao Teru (knjiga Tera ili Pompeja istone Egeje). Bitni su I Zevros I Renfrju. Za razliku od ranijih perioda, kada su prvenstveno istraivani vei centri, danas postoji tenja da se sagledaju podjednako vani manji centri.

Hronoloki okviri
TROJANSKI PERIOD 2. RANO KIKLADSKI 3. KRIT (civilizacija palata) 4. MIKENA (kasno bronzani period)
1.

3300 3000 BC 3000 2300 BC 2300/2200 1550 BC 1600/1550 1150 BC

Bronzano doba Egeje se zavrava negde oko 1000 BC, kada se u upotrebu uvodi GVOE.
2

Artur Evans je izvrio tzv. Tripartitnu podelu minoske kulture na : rani, srednji I kasni period. Glavna odlika Kritsko Mikenske kulture je raanje prvih gradova I urbanih celina oko 2500/2000 BC. Najraniji gradovi se pak pojavljuju na Bliskom Istoku. Kako se Egeja nalazi blizu Egipta, u hronologiji se paralela povlai sa Egipatskim carstvom. Svi ostali periodi su podeljeni isto kao I Minoski.

TROJA
Troja se nalazila na u oblasti severno zapadne Anadolie I datira u period 3000 2000 BC. Najznaajniji arheolozi koji su je istraivali su liman, Derpfeld (radio sa limanom) I Blegen. Hajnrih liman (18221890) je radio u Petersburgu kao trgovac I bankar. 1864 on poinje da putuje po svetu I upisuje studije lepih umetnosti u Parizu. 1868. liman poseuje Troadu I na osnovu meandra reke ma Maloazijskoj obali trai Ilion. 1870. na brdu Hisarlik (mala tvrava) 6 km od obale poinje prva iskopavanja. Bila su to pionirska istraivanja sa dosta greaka, pa tako prilikom kopanja jednog tela na uzdignutom platou, on je preseen ogromnim rovom I tako su nepovratno uniteni slojevi na dubini oko 10 m. liman je u jednom sloju paljevine otkrio zlato, za koje se pretpostavilo da je legendarno Prijamovo blago.1874. on otvara u Berlinu limanove Trojanske starine I te godine poinje iskopavanja u Mikeni. U Mikenskoj citadeli on otkriva uveni kraljevski krug grobova I tu pronalazi uvenu Agamemnonovu masku . Umire 1890 u napulju, a sahranjen je u Atini. W. Derpfeld 1885 kopa lokalitet Tirin u Argolidi, 1888 radi zajedno sa limanom na Troji. On je bio arhitekta I dobar crta, I zato I postavlja dobru stratigrafiju na brdu Hisarlik. Ustanovio je da se naovom telu nalazi stratigrafija 9 gradova (naeni ostaci utvrene palate I vrsta akropolja), to potvruju I pisani izvori (Patroklova smrt iz Ilijade ukazuje na graenje tumula, Borba izmeu Hektora I Ahila, kae se da su tri puta optrali grad). Sam tel nastao je sukcesivnim podizanjem naselja. Amerikanci na elu sa C. W. Blegenom iskopavaju 1932-1938, I oni su radili na mlaim horizontima za razliku od njegovih prethodnika (npr. Kue iz naselja Troja 6). Njegova dela su: Trojanska kultura u 4 toma, Troy & Troyans. Troju dakle karakterie 9 gradova- utvrenja I tako se deli na faze Troja od I do IX (faze naseljavanja na brdu Hisarlik u Maloj Aziji). Sam Hisarlik je podeljen na 46 graevinskih slojeva (horizonata). TROJA I datuje od 3000 do 2600 BC. Deli se na slojeve od Ia Ij.Ia je bilo
3

najmanje naselje (90 m 2r) nepravilnog krunog oblika. Bilo je opasano bedemima debljine od oko 3m, od veih kamenih blokova. Ima I kua, a na junoj strani grada se nalazila kapija (propilej). Tip ovakvih kua se proteu I u slojevima do Troje VII. Graene su od erpia, I masivnih zidova I na temeljima od lomljenog kamena koji se rea u obliku riblje kosti. Sve kue su naene u temeljnim zonama. TROJA Ia kue u ovom sloju su sline prethodnim ali su graene polukrunom apsidom na jednoj strani.ovakve kue se javljaju na ostrvu Lemnos I na Grkom kopnu, Heladi itd. TROJA Ib ovde se grade kue nazvane po Homeru MEGARONI (velike kue). Osnova megarona je obino pravougaona, duine 18 m I irine 7 m. Sastoji se od centralne prostorije, ulaza I predvorja (antre). Krovnu konstrukciju nose baze sa stubovima ili drvenim nosaima, a krov je inae ravan I od trske ili lakog drveta. Unutranja organizacija je rekonstruisana na osnovu jednog istraenog. U centru glavne prostorije je otvoreno kameno ognjite, uz zidove bila su postavljena 2 leaja, a u uglu prostorije pronaeni su ostaci pei za spremanje hrane. Sa unutranje strane zidovi su omalterisani glinom, I na taj nain fino su zaravnjeni. On se pojavljuje takoe od Ia VII. MEGARON

Hronoloka tabla bronzanog doba Troje

Celokupna Istorija Troje obuhvata period od 3000 do 1100 BC.

Problemi u trojanskoj kulturi

Prilikom istraivanja Troje naeno je nekoliko velikih megarona. Centralni se nalazio u sloju Troja II I imao je predvorje sa otvorom na junoj strani. I u IIa je naen jo jedan. U sloju IIg je naena senzacija. Prijamovo blago. Ono datuje 2200 BC. U velikom sloju paljevine naene su velike posude sa nakitom, sa tehnikom granulacije filigrana, to ukazuje na uticaj Mesopotamije I Irana u izradi zlata. Najbolje istraen sloj je VI (od F do G), koji obuhvata najraskoniji period Mikenske kulture. U ovoj fazi megaroni nisu iskljuivo pravougaoni, ve I trapezoidni. U ovom sloju su bedemi I 9 m visoke kule. Trojanski rat je trajao od 1200 do 1190 BC I pripada sloju VII b. Meutim neki naunici smatraju da u ovom sloju je Troja Prijamovog vremena. Ovaj period se vezuje za veliku Egejsku seobu, ali podaci su turi I nema potvrda u materijalu. Uplivi novih ljudi, seobe I esti zemljotresi u ovom delu su doprineli kraju ove faze. U slojevima I I II su najbolje ouvani ostaci trojanske materijalne kulture, a vrlo bitna karakteristika je da u ovih 9 faza su skoro sva naselja bila UTVRENA. VI sloj je najmoniji period. VII tad je izvrena nivelacija prostora, a u VIII je zaravnjanje celog prostora I podizanje hrama Atene, I to se smatra Grkom Trojom. IX je Rimska Troja I nju karakterie podizanje utvrenja preko 200 m.

Rano bronzano doba Troje

Najbitniji Lokaliteti: Severna ostrva Na ostrvu Lemnos lokalitet POLIOKNI, pretrojanski horizont na kome je radila italijanska kola I utvrdila 5-6 graevinskih horizonata. Poliokni II paralelie se sa Trojom I. Na ostrvu Lezbos ima lokalitet TERMI. Na Hiosu EMBORIO. Bitan je i KUMPTEPE (mali breuljak) koji je kopan iozmeu dva svetska rata. Deli se na slojeve A i B (pretrojanski horizonti) i sloj C (Troja I). Traki deo Grke (delovi Kavale ka Istanbulu) DIKILI TA. MIKALI, simbol uticaja trojanske kulture na Balkan i evropsko kopno. EZERON, na kome su pronaeni deiji grobovi u blizini podova kue. Zapadna Anadolija JORTAN po njemu je nazvana i kultura, koja sadri elemente trojanske kulture.Naselja su slabije istraena. Ima megarona i grobova, a i sam Jortan predstavlja ustvari nekropolu. Javljaju se kameni sanduci i keramika i neto oruja. Ovaj lokalitet je blizak Troji I i II. BEJESULTAN nalazi se na jugu zapadne Anatolije, i jedan je od najveih telova sa velikim broje kulturnih slojeva.Visok je oko 20 m, a u preniku ima skoro 800 m. Slojevi koji pripadaju ranoj bronzi paralelni su sa Trojom Ia i B. DORAK poznat je po dva kraljevska groba iz rane bronze. Grobovi su cista tipa (kameni sanduci), sa kraljevskim parom u zgrenom poloaju. Pored mukarca je
5

sahranjen i pas. Dorak se datuje u Troju I i nalazi se istono od Troje, na obali Mramornog mora. Naena je jedna zanimljiva sekira od ilibara. Severno-Istona Anadolija ALADA HIK istono od Akre. Vaan lokalitet sa jo vanijom istorijom i otie iz halkolita jo. Bio je jedan od vanih centara hetitske drave. Poznat je po 13 kraljevskih gradova. Oni pripadaju ranoj bronzi i imaju elemente Trojanske kulture. Neobian je nain sahranjivanja. To je velika kraljevska grobnica u kojoj su kraljevi sukcesivno sahranjivani (svi trpani zajedno). Ona sadri figurine i stegove (predstave ivotinja livene u bronzi), Au i Ag posude... Materijalni nalazi rane bronze Troje: Svakako najznaajniji je PRIJAMOVO BLAGO. Inae blago nije bilo jedinstveno. Radi se o nalazima iz nekoliko kua iz horizonta Troja IIg. liman je na tim iskopavanjima zahvatio delove samo velikih megarona i u sloju paljevina naao ovo. Pronaao je bakarne i bronzane posude u kojima se nalazio deo blaga: sekire sa lepezastim seicama, delovi trougaonih bodea sa kukicama na krajevima i vei broj posuda od srebra, zlata i elektruma. To su najee pehari u obliku cveta lale, sosijere... Nakit: dve velike i masivne dijademe, preko 90 sitnih zlatnih i lonastih privezaka, zlatne koturiaste naunice od filigrana i granulacije, raskone ukrasne igle id filigranske ice, perle od zlata i srebra i ilibara. U sklopu celokupnog limanovog blaga naeni su jo i delovi rozeta (tanke zlatne ploice za nonju), sekire od tvrdog vulkanskog stakla (sekire ekii), stilizovane figurine raene od olova, perle od karneola i ilibara itd. Bitne spomena su naene KIPARSKE IGLE i KIPARSKI BODEI (trouglasti), oni su karakteristini ra ranu bronzu. Keramika: Troju Ia karakteriu ZDELE SA UVUENIM OBODIMA, raene rukom na kojima se urezuju antropomorfni detalji (npr. delovi lica). Troja IIc je bitna jer tada poinje IZRADA KERAMIKE NA TOKU, meutim oblici keramike raeni rukom su i dalje najei. esti su debeli (konini) tanjiri manjih dimenzija od 15/16 cm u preniku, na kojima su primetni otisci sporog vitla. Od 1900 BC pojavljuje se Minojska keramika. U periodu Troje VII B2 zanimljiv je povratak runo raene keramike. Od Troje II do V rade se vaze u obliku ljudskog lica (antropomorfne). To su najee neornamentisane i krukolike posude. Za period Troje I V karakteristian je NESTOROV PEHAR (po Nestoru kralju Pilosa iz Ilijade), koji pripada severnozapadnoj kulturi Troje. Raen je rukom ima deblje zidove, a dve masivne drke sputaju se ispod poklopca. Slikan je tamnim bojama, i inae je tip posude zvane depas. U sloju Troja II javlja se dobro glaana i
6

neornamentisana keramika tamno sivih do tamno mrkih tonova. Tu su tripoidni, konini neornamentisani oblici, askosi (nisu cilindrini i pomereni su u stranu).

KIKLADI
Ostrva Kikladi su u Egejskom moru i drugi su veliki centar bronzanog doba Egeje. Nadimak im je biseri Egeje i dele se na:

Severna (Rodos, Kinos, Limnos izmeu Krita, Atike i Eubeje) Srednja (Melos, Faros, Naksos) Juna (Amargos i Santorini (Tera))

U ranoj fazi ih je malo istraiva Cuntas, istraiva neolita Tesalije. Kolin Renfrju je istraivao kikladske grobove i idole i istraio je 80% nalaza i nalazita ove kulture. 1860. francuzi zapoinju iskopavanja Tere. Veliki lokaliteti istrani kraje 19 i poetkom 20 veka su: Pelos grupa, Kampos, Siros, Kastri i Filakopi. Ali kljuna ostrva za razumevanje Kiklada su Melos i Siros. Ono to je karakteristino za Kiklade jeste jedinstveni umetniki izraaj u periodu 3000-2000 BC, ali nakon toga umetnost kiklada gubi originalnost. 1700-1500 BC pod jakim je uticajem Krita i uopte kasnije Mikenske kulture. Veruje se da bronzano doba Kiklada poinje pre 3300 BC.

Hronoloka tabla bronzanog doba Kiklada

SREDNJE KIKLADSKI PERIOD KIKLADSKIRANO PERIOD

I 3300-3000/2900 BC Pelos grupa (rani, najstariji horizont na Kikladima) I, II 3000-2900 BC Kampos mermera) (razne vrste stojeih figurina od

IIa 2900/2800-2600/2500 BC Siros (najraskonija kikladska faza) IIb 2500/2300 BC Kastri (2300 BC godina velikih paljevina, paralelna Troji II, krajem ovoga prodor naroda sa Istoka i propast kikladskog perioda) 2300-2000 BC (nema podataka o ovom periodu) I 2000-1700 BC Filakopi I II 1700-1600/1550 BC - Filakopi

KASNO KIKLADSKI PERIOD

III Filakopi naselje iz rane faze kasno kikladskog perioda I, II 1600-1400 BC III 1400-1200 BC

Glavne odlike kulture

Naselja Naselja su manjih dimenzija, nema velikih utvrenih gradova osim na lokalitetu na KASTRI na Sirosu, kod nekropole HARANDRIJANI. Pronaen je i kameni bedem sa 6 malih isturenih kula (potkoviastog oblika), koje podseaju na lokalitet LERNA u Argolidi. Kue su od kamena manjih zidova (40-60 cm). Kue su otkrivene uz sam bedem, jednostavnih pravougaonih oblika, a ima i tip kue sa apsidom. Kue su 1-2 eline.

Kua pravougaonog tipa apsidalnog tipa Grobovi

Kua

Na lokalitetu Filakopi, istraen je niz kua sa kamenim osnovama. Krajem 19, veka Renfrju je istraio ovaj lokalitet i utvrdio da najznaajniji gradovi pripadaju fazi Filakopi II (kraj srednjeg, poetak kasnog kikladskog perioda). Nema nalaza monije arhitekture. Naeni grobovi su cista tipa. Skeletni su i zgreni. Uglavnom su pojedinani ili dvojni. Takoe su naeni i trapezasto postavljeni grobovi, a javlja se i ukopavanje u meku stenu (oni imaju mali kratki hodnik). Na lokalitetu pored Sirosa Halandrijani, naena je velika nekropola (500 grobova cista tipa). Istraivao ih Cuntas. Keramika Za propratni materijal vani su lokaliteti iz dve grupe Pelos i Siros. U fazi Pelos javljaju se keramike posude tipa piksida(sa poklopcem) i askosa, naslee iz finalnog neolita. Najei motiv je gusto urezan ormanent riblje kosti. U Siros fazi karakteristina je tehnika urezivanja i peatna keramika, kao i s- motivi, spirale ili koncentrini krugovi koji se povezuju tangentama. Rani oblik slikane keramike sa Krita se javlja u Kikladi kulturi, au njenoj srednjoj fazi javljaju se floralni motivi delfini npr. U fazi Filakopi III javlja se slikana polihrona keramika, karakteristina naroito za Teru sa motivima ptica. Na Sirosu u rano kikladskoj fazi II tipini su tiganji sa ukraenim spoljnim delom dna (motivi sunca, meseca, beskonane spirale... kao neka ritualna ogledala). Karakteristine siroske vaze su konine sa koninom stopom. Takoe za Siros je karakteristian motiv vujeg zuba. Za Pelos motiv jelove granice. Tu su i keramike posude koje podseaju na ajnike. Imamo i posude tipa Kern koje su kompozicija osuda (u jednoj velikoj imamo male). Tu su i vaze u obliku patke, tzv. DAK vaze. Poetkom srednjeg kikladskog perioda imamo floralne motive, slikaju se tamno-mrkim tirinsom na svetloj pozadini (minojski uticaj). Uz keramiku tu su bitni pomena nalzi posuda od mermera na Farosu (izvor mermera), nalazi malih piksida (za kozmetiku). U Siros fazi imamo zoomorfne vazeu obliku ivotinja i malih modela kua (od steatita-verovatno predstava itnica). Metal Metalni nalazi samo je Filakopi bio stecite metala. Uglavnom su to bodei (bronzani
9

kiparski), igle itd. Zlata skoro pa nema, a od srebra neto malo nakita na lok. Halandrijani. Iz rano kikladskog III potie dugi pojas sa dijademom na kojoj je ornament iskucan sunani disk, ornamet kola i neobine ljudske figure. Za izradu malih alatki koristi se nakad i opsidijan (Meloski). Idoli Iz rane faze kikladske kulture potiu i uveni idoli. Imamo dve vrste njih: 1. ematski (lie na violinu) i 2. u obliku daice za seenje. Na lok. Amargos naeni su idoli izduenog vrata, glava svedena a telo saeto. Tip violina ima ga od Troje pa sve do june Albanije (est su grobni prilog u ranoj fazi). Idoli sa prekrtenim rukama predstavljaju klasini tip idola. Dimenzija su 20-30 cm, a neki idu i do 140-150 cm visine (ove velike su uglavnom enske predstave sa naglaenim nogama rukama prekrtenim na grudima, lice u obliku maske i naglaeni stidni trougao). One su zbog nestabilnosti postavljene na mermerni postament. Ostale figurine, male, iz rane kikladske faze su uglavnom svedenih glava, enske predstave (mali broj su muke), i imaju boju u obiliku sitnih takica (kao neka tetovaa). Muke figurine uglavnom predstavljaju sviraa dvojnica i lira u sedeem poloaju. Nalazi ovih imamo na Kerosu i Teri. Na Amargosu imamo glavu sa veoma realistinim crtama mukarca celo lice i kosa u punu.

Ostrvo Melos
Engleska kola je istraivala ovo ostrvo. Jedini od lokaliteta koji je vieslojan i ujedno najbitniji je FILAKOPI. To je Pravi grad kikladske kulture, dok ostali lokaliteti su manja ribarska naselja. Sela su mala na kamenitim podlogama sa kuama od kamena i manjim nekropolama, koje su delimino istraene. Na nekropoli pored Filakopija na lokalitetu PELOS istraeno je 20 tak grobova i oni pripadaju tzv. ranoj Kikladskoj fazi. Cuntas je 1824. na AMARGOSU (ostrva) pronaao 26 grobova sa keramikom, mermernim posudama... Po ovome mora se napomenuti da su na Kikladima najvie istraeni grobovi i da su odatle poznati MERMERNI IDOLI. Na Amargoskom ostrvu SARIJAGOS (kameni hrid) naeni su neolitski nalazi (6-5 mil. BC). Naena je i nekropola, a poznat je nalaz figurina Debela ena iz Sarijagosa. Iz finalnog neolita i poetka rane bronze je i lokalitet na ostrvu KEA u blizini
10

Atike.

Tera
Teru su otkrili Dumas i Marinatos ( Krit, Mikena i Tera ). Povezuje se sa Atlantidom. Kada je jednom prilikom Platon bio poseti Egiptu, uo je od nekog svetenika kako je izgledala legendarna Atlantida i sam hram na tom ostrvu. Po prii ovaj izgubljeni kontinent je stvorio sam Posejdon. U sred Atlantika stvorio je ogromno ostrvo ( vee od Libije i od Azije zajedno ) i na tom ostrvu je sazidao prelepi hram Leiti u koju je bio zaljubljen. Podelio ga je na 10 manjih drava i razdelio svojim sinovima. Besan na njihovu aroganciju sruio je Atlantidu talasima. Smatr se da je Platon ovu priu izmislio. Jedan deo arheologa smatra da se Atlantida vezuje za jednu veliku civilizaciju na Kritu. Marinatos prilikom istraivanja na Kritu nailazi na veliki sloj paljevine, koji je svom prilikom nastao tokom erupcije vulkana na Teri. Sa ovim otkriem se smatra da pria o Atlantidi je u stvari zamena teze. Tera je bila potopljena erupcijom (tj. njen vei deo) 1640-1620 BC. Inae Tera je juno kiladsko ostrvo, a iskopavanja se na njoj vre od 1874, kada su istraivai francuske kole doli do prvih otkria na lokalitetu AKROTIRI. Marinatos 1939. iznosi svoju teoriju o erupciji i te godine pretpostavlja da je to biorazlog zavretka minojske civilizacije. Taj vulkan na Teri je i danas aktivan! I Strabon je 197. BC zabeleio da je na Teri bio itav niz erupcija. Tera nekada je bila ogruglog oblika, a danas je kiflastog. 1967. Marinatos blizu lokaliteta Akrotiri nalazi verovatno grad iz srednjeg ili kasnog minojskog perioda. 1982. Dumas nastavlja istraivanja Tere. On je otkrio prve ostatke kua na Teri. Hteo je da iskopavanja vri sa strane i da u samom sloju lokaliteta (kao tunel) otvori muzej. Nemogua zamisao zbog poroznosti slojeva. I Marinatos je naao kue koje su bile super ouvane zbog sloja lave i pepela. Sve kue su bile dvospratne ili trospratne. Osnave su im kvadri od kamena, zidovi od meavine erpia i dodatno uvreni drvenim nosaima, krovovi su bili ravni. Sve je ukazivalo na visoko razvijenu civilizaciju. Otkriveni su kanali za vodu, uske poploane primorske ulice, freske u veini soba. Freske su najvee kulturno bogatstvo Tere. Imamo i minijjaturne freske narativnog karaktera. Mukarci obino su prikazani neto tamnijim bojama i nagi su, a ene u dugim haljinama i golih grudi. Frizure su neobine (moda statusni simbol). est je motiv brljana. uvene su : Mali boksai, Ribar, Vulkanski pejza (na tri zida)...

11

Od posuda na Teri se javljaju dva tipa slikanih: posude floralnog stila (tamno na belo) i mali pehari (belo na tamno). Karakteristini oblik je loptasti pehar, a motiv uglavnom ptice (lastavice) i marina stil (morsko rastinje) koji je karkteristian za 16001500 BC.Od figurina, karakteristina je predstava sviraa na harfi.

KRIT
- minojska kultura Krit je najznaajnije i najbolje istraeno ostrvo Mediterana. Homer u Ilijadi pominje Kreane, Knosos i grad Gorton, a za Fest navodi da je mnogobrojan. Takoe navodi podatak da je za vreme mikenske kulture imao 100 gradova (verovatno netano). Pominje se i postojanje groba boga Zevsa ba na Kritu. Od 1900-1901 na lokalitetu Knosos istraivao je Artur Evans. Najznaajnije je otkrie Minojske palate na Knososu. Zbog ovog otkria kritsku civilizaciju zovemo i civilizacija palata. Posle Evansa ovde su jo kopale italijanska i francuska arheoloka kola. Postoji nekoliko centara minojske kulture na Kritu i to su: 1. KNOSOS 5 km od mora (prvo istraivanje englez A. Evans) 2. FESTOS jug Krita (italijani) 3. AGIJA TRIJADA blizu Festa (bogat nekropolama i larnaksima) 4. MALIJA palata u istonom delu Krita (francuzi) 5. ZAKROS palata u istonom delu Krita, neto manja VANO Krit, Knosos, Festos i Malija su predstavnici najosnovnijih elemenata ove kulture (nekropole, keramika, arhitektura...). Inae svi veliki centri Krita, su se nalazili u centralnom ili istonom delu. Pored ovih postoji i niz manjih urbanih naselja: Palekastro, Gurnija, Vasiliki, Serija, Mahlos, Arhanes (kopan savremenim metodama i naeno na njemu svetilite i nekoliko velikih nekropola). Znaajna su i istraivanja malih, izdvojenih i bogatih vila. Dve najznaajnije su blizu Knososa, i to su Amnisos i Tilisos (fresko slikarstvo). Juno od Knososa su vile Nurikani i Vatipetro (podseaju na vile rustike iz rimskog perioda). Bitne su i nekropole: Zafer Porpura, Izopatra, Krisolakos (zlatna jama gde je pronaeno uveno egejsko blago), Furni itd. na Kritu se javljaju veliki TOLOSI krune kolektivne grobnice unutar kojih se nalati i po nekoliko stotina grobova, neka vrsta kosturnice. Naeno je dosta kultnih mesta svetilita na Kritu. Ona se obino nalaze po peinama, kojih ima dosta na Kritu. Najznaajnije su: Kamares, (kamares vaze), Pirgos (severno od Knososa sa dosta zavetnih darova) i Trapeza (istok). Pored ovih imamo i svetiita u planinama, na otvorenom prostoru. To su kultna mesta, gde se sveti prostor ograuje zidovima. Neka od njih su: Silikorfu i Anemosplija u blizini Arhanesa ivde je u prvoj pol. 2 mil. zabeleeno rtvovanje jednog mladia.

Hronologija bronzanog doba minojske kulture

12

Artur Evans je kulturu bronzanog doba Krita po kralju Minoju, nazvao Minojska kultura, i podelio je tzv. tripartitnom podelom na:

rano minojski period (paralelan sa starim carstvom u Egiptu) srednje minojski period kasnominojski period

Drugu podelu koja se zasnivala dosta na Evansovoj izvrio je Nikolas Platon:

pretpalatni period period starih palata (zemljotresi) period novih palata (najvei centri minojske kulture) opet zemljotresi postpalatni period (mikenski uticaj, propast gradskog ivota) samo se Knosos odrao

Knosos je i veoma vaan neolitski lokalitet. Evans je istraujui palatu u Knososu otkrio 5 m kulturnog sloja koji lei na vieslojnom lokalitetu telu. Ceo tel je bio visine oko 12 m, od toga vie od 7 m je pripadalo neolitu. Na osnovu toga arheolog O. Dikinson je pretpostavio da postoji itav niz potfaza minojske kulture. On zadrava Evansovu podelu i dodatno je razgranava i tako 1994. stvara nov periodni sistem minojske kulture: I 3300 do 2900 BC II a 2900 do 2550 BC II b 2550 do 2300 BC (kraj trojanske irano kikladskih kultura) III 2300 do 1900 BC (ide zajedno sa srednjim minijskim periodom Ia) Ia 2300 do 1900 BC I b / II a 1900 do 1800 BC II b / III a 1800 do 1700 BC (zemljotres, ruenje velikih palata) III b 1700 do 1600 BC I a,b 1600 do 1650 BC II / III a1 1450 do 1350 BC (vreme obnavljanja palata na Knososu novi stil) III a2 / III b 1350 do 1200 BC III c 1200 do 1050 BC (poinje geometrijski period) 1050 900 BC

RANI MINOJSKI PERIOD SREDNJI MINOJSKI PERIOD KASNI MINOJSKI PERIOD

SUBMINOJSKI PERIOD

Glavne odlike kulture

Minojsku kulturu karakterie mona civilizacija, ali nema tragova centralne vlasti. Karakteriu je mali gradovi drave POLISI: Centri su orijentisani oko velikih palata: Knosos, Festos, Malija, Zakros... Pored sloja neolita koji je otkriven u Knososu, Knos i Fest daju i elemente sa kraja finalnog neolita ili halkolita. Po oblicima keramike javljaju se arita: u severno istonom delu ostrva, junom oko Festa u plodnoj dolini reke Mesare (otkriveno dosta tolosa iz minojskog perioda).
13

Lokaliteti PLATANOS ovde su otkrivene najvee krune grobnice Tolosi. To su graevine nekad i do 2-3 m krune graevine, sauvane do 1.5 m u visinu, i izgraene od kamenih blokova. Unutar tolosa sahranjivalio se naizmenino i skeletno. Pored toga otkrivene su i manje kamene osnove, etvrtaste prostorije koje predstavljaju porodine grobnice. pored ovog lokaliteta je naeno 300 kamenih vaza, od kojih je posebno znaajan jedan tip kljunastih vaza sa junog dela Hagios Oniofios. KUMASA ovo je u stvari nekropola. otkrivena su 3-4 groba i desetine mermernih idola (tip kikladi). Pored njih otkriven je tip tzv. Kumasa idola, koji su malo zdepastiji. Jo su otkrivene keramike posuderaene rukom i oslikane kamene vaze kao i peati razliitih oblika i ukrasa (geometrijski ili komplikovani ornamenti). karakteristian je i tzv. Vavilonski peat, koji ukazuje na trgovake veze Festa i Egipta i Bliskog Istoka. Naeno je i dosta trougaonih bakarnih ili bronzanih bodea. TRAPEZA peina u istonom delu Krita i ovde je pronaen slian repertoar nalaza kao u Festu. PIRGOS predstavlja svetilite i ovde se javlja sahranjivanje u keramiim sanducima. Tzv. pirgos vaza je karakteristina za ovaj lokalitet to su konine posude za pie sa uskim sredinjim delom koji je ojaan prstenom. Pirgos vaze lee na upljoj , koninoj stopi dekorisani sa jednostavnim nizovima linija, koji se dobijaju glaanjem. Imaju i malu buenu drku ispod oboda koji nekad moe da bude i nepravilan, ili se umesto drke tu nalazi mali plastini ukras. Ove posude se javljaju poetkom bronzanog doba. U II i III fazi javlja se Vasiliki stil. Njega karakterie nain ukraavanja posuda. Redukcionim peenjem posude dobija se ornament viebojnog stila sa raznim mrljama. Delovi posuda su tamnije boje a delovi crvenkaste. Najuobiajnije su posude za aj i mali kljunasti pehari. Neto kasnije se javlja i slikanje na beloj podlozi. Karakteristian za vasiliki stil je i posuda za izlivnikom. Veoma znaajna odlika ovog perioda je i raskona Kamares tehnika koju ine posude raene na vitlu. Ovde je uoljiva narandasta boja i koju karakteriu motivi iz mora. Takoe i prikaz uveanih cvetnih delova i jednostavni geometrijski. Pred kraj kritsko minojske kulture javljaju se tzv. labrisi predstave sekira koje se kombinuju sa glavama bikova. Labrisi su inae kultni motivi u centralnom delu neke predstave.

14

Keramika
Artur Evans je hronoloku podele Minojske kulture izvrio prema keramici. Rani Minojski period: Vasiliki keramika raena tamnom bojom na svetloj podlozi. Srednji Minojski period: Kamares vaze. Rade se na vitlu, tankih zidova i imaju oblik ljuske jajeta. Karakteristini motivi su delovi cvetova. Kamares se zove po peini (svetilite) na planini Idi blizu Hagijatrijade. Kasni Minojski period: povratak na slikanje svetlim bojama na tamnoj povrini. Preplet prethodna dva stila.

Palate
Najznaajnije su velike palate na Knososu, Festosu i Maliji. Ima i manjih : Arahnes, Palekastro, Vasiliki, Gurnija... Osnovne odlike su da one nisu bile utvrene, ve otvorenog tipa. postoja je veliki broj zasebnih rezidencija, magacina, gradskih etvrti, to sve ukazuje na zavidan stupanj urbanizma. Ove palate su bile na dva ili tri sprata, osnove su im graene od velikih kamenih blokova. Gornji delovi su graeni od erpia ili skeletnog sistema drvenih nosaa koj su obrazovali kvadratne okvire koji su se ispunjavali razliitim materijalima(erpi, pleter, lep). Krovovi su bili ravni. Najbolje je straena ona u Knososu, gde je sauvana spratna konstrukcija i svtlarnik. Unutra je splet hodnika kao lavirint i veliki broj odaja koje su bile oko poploanog dvorita. Artur Evans je na 1.5m otkrio tron. Palata zauzima povrinu oko 13000 m kvadratnih. iznad nje nalazilo se jo nekoliko zasebnih kua. Dvorite je 25 X 50m. Na severnom delu bili su veliki propileji preko kojih se ulazilo u dvorite. na W strani se nalazio hodnik oslikan figurama mukaraca, koji kralju nose darove. U palati se nalazio i magacin sa velikim pitosima. Blizu propilejia se nalazila i skripta Minoja gde su otkrivene keramike ploice sa pismom. To je bilo linearno B pismo (edvik ga deifrova 50- tih). Knosos lei na starim palatama. Jo bitnih palata naeno je i na Festosu. Osim Agija Trijade i Malija sve su odvojene 3-4 km od mora. Manjih je dimenzija nego u Knososu. Palate na Festosu osim centralne imaju i niz malih prostorija. Sarkofag iz Hagijatrijade Izraen od kamenai to tipa larnaks. Prevuen je krenim malterom , koji je posluio za fresko slikarstvo. Freske neke obiluju egipatskim motivima (mumija, maketa lae kao dar, dva rtvena bika). Tu je i prikaz dve enske figure kako sviraju lire.. Sa strane je
15

prikaz apoteoze konji sa dvokolicama u kojima je pokojnik i 2 ene. Konji su krilati. Pored palata je istraeno i dosta vila kao to su: Nurikami, Vatipetro, Gurnija itd. uvene su freske iz ovog perioda. Naroito Mala Parianka (ena sa neobinom haljinom, svetenica ?), i Borba sa bikovima (prikaz ritualne igre sa bikovima).

Lokalitet Arhanes
On se nalazi 10 km od palate na Knososu, i utvreno je da je naseljavan jo od 6000 BC. 1922. ga je otkrio Artur Evans. Istraivanja nastavljaju Nikolas Platon i Spiridon Marinatos. Kopaju 1964. Otkrivaju arhitekturu, palatu (ispod samog grada), i unutar palate arhiv, teatar i rezervoar. Jedan od najznaajnijih lokaliteta u okviru Arhanesa je Vatipetro. Palata Arhanesa je u dolini A oko nje su manja seoska naselja. Na oblienjem brdu se nalazi vana nekropola koja se koristila kroz bronzano doba. Rezervoar krunog oblika je naen u palati Zakro, iju arhitekturu karakterie gradnja od kamena. Velika panja je poklonjena rezervoaru i sistemu sa isuivanje koji se zasniva na glinenim cevima. Palata je imal veliki br. spratova i odaja. Kuhinje su u donjim prostorijama gde su otkrivene odaje u zidovima za namirnice. U jednom delu naeno je mnogo razboja, pletiva i ostalih takvih drangulija. Tkanjem su se tada bavile ene iz aristokratskih krugova (Penelopa npr.). Kako su tkale jo nije utvreno. Keramika je Kamares stila. Kamen je znaajan u izgradnji palate: Lavlja Kapija u mikeni npr. Postoje pretpostavke za ovu palatu da ona i nije palata nego neka vrsta letnjikovca. Prilikom naputanja palate stanovnici su sa sobom odneli svoje dragocenosti, pa je mogue da naen nakit i druge stvari su otkriveni u nekropoli Furni. Arhanes je na zgodnom ploaju bio je u mogunosti kontakta sa celim Kritom.Na nekropoli Furni otkriveni su i importi iz Egipta to ukazuje na vezu Arhanesa sa Egiptom (zdele, skarabej). Naene su i razne figurine Kikladskog porekla, tako da se pretpostavlja i taj kontakt. Na nekropoli Furni naeno je 5 tolosa od kojih je u svakom neko sahranjivanje iz nekog drugog perioda. Javlja se i sahranjivanje u Pitosima i to su uglavnom deiji skeleti. Javljaju se i grobovi u steni. Figurine naene u ovoj nekropoli datuju is srednje minojskog perioda. Arhanes karakteriu svetilita u stenama i na otvorenom.Naene su 2 peine koje su sluile za ritualne obrede sa paljenjem logorske vatre... Bitna je i tzv. Peina Vetrova Amenospilija. To je tripartitni hram sa ostacima drvene srukture boanstva, ali samo su sauvane noge. Normalna su rtvovanja ivotinja, ali ovde je prvi put zabeleeno rtvovanje oveka i to mladia od 18 godina. Utvreno je da je preto je umro iz njega istekla velika koliina krvi. Otkriveni su ovde jo neki skeleti. Znaajn pomena je individualni nalaz prstena od Gvoa. Arhanes je uniten sa nastupom velikih zemljotresa.

Sahranjivanje

16

Ono je skeletno i u doba palata pokojnici se najee polau u grobne odaje ukopane u steni. Pored to ga sahranjivanje se vri i u LARNAKSIMA izgraenim od lokalnog kamena krenjaka, a kasnije se pojavljuju i od keramike. Njihova osnova se dekorie u fresko tehnici. Od nekropola vano je spomenuti onu u blizini Knososa Zafer Papura. Ona potie iz postpalatnog perioda. Javljaju se i kolektivne grobnice pravougaone prostorije koje sadre vie grobnih odaja. uvena ovakva je Krisolakos (zlatna jama), jasno zbog kakvih nalaza.Ovde je 1892 otkriveno tzv. Egejsko blago. Cela dolina Mesave obiluje grobnicama tipa tolosa.

HELADA
Pre mikenskog perioda izdvaja se period znan kao rano heladski i srednjeheladski. Trajao je oko 1500 godina ali ostao u senci Mikenskog sveta i palata. Glavni centri ovog perioda su: - severnoistoni deo Peloponeza (Argolida otkrivena naselja i nekropole) - jugozapadni deo Peloponeza (Mesenija tamo je bitan lok. Pilos) - sredinji deo Grke (Beotija) - Tesalija i deo Grke Makedonije (lokaliteti pripadaju varvarskom svetu) Granice rano heladskog perioda su odreene da poinje u periodu proto neolita, a zavrava se finalnim neolitom oko 3000/3300 BC i to je period kulture Dimini.

Hronologija heladskog perioda

Heladska kultura obuhvata celo Grko kopno u periodu od 3300-1100 BC, kada ga smenjuje rano bronzano doba. Deli se na: rano heladski period 3300-1900 BC srednje heladski period 1900-1600/1550 BC kasno heladski period i on predstavlja razvoj mikenske kulture Detaljniju podelu je napravio O. Dikinson. Kod njega su bitni pomena EH I 3300-2900 BC zbog najznaajnijeg lokaliteta Eutresis jedini pouzdan lok. iz ovog perioda.To je tel od 3.5m kulturnog sloja i ima 8 horizonata. Nema specifinu keramiku i to je udno. EH II Lokalitet Lerna na Argolidi. Karakteriu ga velike tumbe telovi.

17

Lokaliteti, keramika, naselja i sahranjivanje

Najznaajniji su Eutrezis i Lerna. Bitni pomena su jo Kastanas blizu Soluna, Argisa Mogula u Tesaliji, Petkofi, Magoli itd. Eutrezis je istraivala Keti Golfman. Njegovu prvu fazu karakteriu kue od erpia. Keramika prve faze je neornamentisana i podsea na oblike rano heladskog perioda Troje i Bugarske i N Makedonije. Najei oblik je pehar sa drkom i koso zaseenim obodom. Ako posstoji neki ornament on je sveden i

jednostavan.Javljaju se i posude sline kasno neolitskim kao npr. vei kruni lonci sa irokim trakastim drkama...Drugu fazu Eutrezisa karakterie raznovrsnija keramika TAKOE raena rukom: kljunasti pehari, sosijere, askosi... Malo kasnije javlja se kereamika tipa URFIRNIS. Cele posude se prevlae tankim firnisom mrke ili crne boje (iroke pruge ili jednostavni geo,etrijski motivi). U periodu EH II javlja se keramika na vitlu, ali te raene na vitlu su mahom manjih dimenzija. Srednji period je posebna vrsta keramike tzv . Minijska keramika. Ona je raena na vitlu i najbitnija je ona sive boje koju je otkrio liman 1880. Ona podsea na metal. Takoe za srednji period je najei oblik pehar na 1 nozi. To je kupasti sud na kratkoj upljoj stopi. Drugi est oblik ovog perioda je neka vrsta kantarosa.Javlja se ovde i tzv. uta keramika. U horizontu Lerna V javlja se mat slikana keramika (razblaenim firnisom slika se na beloj podlozi). Isto sranje ornamenata: jednostavni geometrijski, cik cak, motivi vujih zuba...Ovu slikanu keramiku su radili rukom i ima ukasto crvene tonove. to se tie kua ovog doba karakteristina su dva oblika: pravougaoni i apsidalni tip. U apsidalnom delu se moda uvala blaga i sitna stoka.

Veoma je znaajna i kua erpia. komplikovane arhitekture 25 X 12 m. Ovo je kua spratna konstrikcija i pravougaona. Ova kua je tip malih proto palata. Uz sam bedem su se nalazile tzv. kasete (male zatvorene prostorije).To su moda bile ostave. Ovde su naene u velikom broju posude sa prah firnisom i keramiki peati. Najbolje istraen lokalitet srednjeg perioda je Malti (Dorija) gde je jako neobina arhitektura. Kue se reaju gusto jedna uz drugu sa malim meuprostorom. Ovo je
18

ustvari selo. Kue su u osnovi od kamena a gor e od erpia. Selo =140 X 70 m. Kue se grupiu uz bedem. Naeno je oko 305 ovakvih. Inae kamena arhitektura je karakteristina za oblasti Beotije i Argolide, a to idemo vie ka severu sve je vie u upotrebi erpi. U EH periodu sahranjivanje je vreno na nekropolama izvan naselja. Zgreni poloaj u tzv cista grobovima.esti su i grobovi ukopani u steni. Ovi u steni su dobro reprezentovani u nekropoli Manita na Eubeji. Pored toga u horizontu I otkriveni su i tumuli. Na lok. Mesenija kod Pilosa otkriveni su i niski tumuli. Na Atici se javljaju tumuli sa velikim pitosima i to su obino kolektivne grobnice sa zgrencima.

Mikena
Najvei centar na teritorije Grke je bila Mikena koja se nalazila u oblasti Argolida. Pored nje postojali su jo i drugi znaajni kulturni centri tog vremena: 1. Tilos 10 km od Mikene 2. na Peloponezu, Pilos u Meseniji oko ovog veeg grada drave postojalo je jo manjih naselja 3. naselje Peristerija severno od Pilosa 4. Teba u sredinjoj Grkoj 5. Atina Jedna od bitnijih karakteristika Mikenske kulture jeste bogata keramika industrija. Ona je omoguila podelu na nekoliko razvojnih faza Mikene. To je bila slikana keramika na vitlu uglavnom. Vrila je uticaj na iroko: Troja, Rodos (postojale mikenske kolonije), Sicilija, Tesalija, juna Trakija, juna jadranska obala, ostrva u blizini panske obale itd. Jedna teorija kae da su mikenski ratnici bili veoma dobri i da su ak jedno vreme bili najamnici u vojsci Hiksa.

Hronologija mikenskog perioda

Poinje oko 1600/1580 BC, a traje do 1100 BC. Srednje minojski period karakterie ne tako raskona arhitektura, a ivot u veini gradova Mikenske civilizacije prestaje izmeu 1600-1200 BC. Ovaj period se jo naziva i kasno heladski period (LH).

LH I 1600/1580 do 1500 BC (period iz koka potiu uveni kraljevski grobovi) LH IIIc oko 1200 BC (ruenje gradova u Mikeni) 1200-1100 BC (zahvata tzv. submikenski period, i to je doba manjih palata) 1100-1060/1000 BC (submikenski period) 1050/1000-950 (proto geometrijski period, doba kada Atina postaje glavni centar. Ovo je uveno Tamno doba Grke. 950-750 (geometrijski period Grke)

Drugu podelu izvrio je Dikison, i malo pre njega Renfrju: LH I i LH II a 1600/1550 do 1450 BC (kraj prve rane faze mikene) LH IIb i III a1 1450 do 1350 BC (1350 BC je kljuna godina i ona predstavlja vrhunac Mikenske moi. Mikena se tad utvruje i titi svoje bogatsvo. Poinje zlatno doa Mikene koje traje do unitenja palata)
19

LH IIc i submikenski period 1200 do 1050 BC

Mikenski nalazi
1876. liman je otkrio uveni kraljevski krug grobova A. Njega ine dva niza gusto poreanih kamenih ploa koje ograuju prostor prenika 27,5 m. Unutar mikenske nekropole je pronaao kolektivnu grobnicu sa 6 grobova AHT tipa. To su velike pravougaone trake ukopane u meku stenu u kojoj lei i cela osnova mikenske palate. Neki grobovi ili su i do 5 m dubine. Grobovi su opasani prstenom od kamenih ploa u 2 reda, a po perifernom krunom prstenu grobovi su dobili naziv kraljevski krug grobova. Otkriveno je 19 skeleta i u jednom dve lobanje. Ovaj krug je izgraen oko 1600/1550 BC i to izvan same nekropole. Oko 200 god kasnije podizanjem velikog kiklopskog zida krug je uao u samu nekropolu. uveni su nalazi iz ovih grobova: I GROB 3 enska skeleta sa zlatnim dijademam, bronzane maeve, srebrne olje, keramika iz Egipta... II GROB muki skelet sa zlatnom trakom na glavi sa prilozima: bronzani pehar, koplje i tri bojna noa III GROB to je grob kraljevske porodice. Ima svata a zanimljivi su importi: ilibarske perle, vei broj bakarnih i keramikih posuda... IV GROB 7 skeleta i dve lobanje i ovo je najraskoniji grob.Svi su u ispruenom poloaju, sa odeom i orujem (kod ratnika). Iz ovog groba potiu 3 uvene zlatne maske (Agamemnonove). Pored ovog jo jedan je imao isto zlatne maske. Kod ena imamo zlatne dijademe i krune na glavama. Prilozi: zlatni ritoni, lemovi, delovi nnje, posude sa rozetama, dvojne zlatne sekire, pehari, srebrni ritoni, posude od elektruma, slikane vaze, konjska oprema... V GROB 3 skeleta mukaracasa zlatnim maskama, 15 maeva od bakra sa bogato dekorisanim drkama. Iznad skeleta odraslih osoba postojalo je i 11 stela (karakterie ih s motiv), koje predstavljaju nadgrobno obleje i na njima se javljaju prikazi dvokolica, s motivi, scene iz lova... Iznad grobova je otkriveno dosta pepela i garei u kojoj je otkriven veliki broj ivotinjskih kostiju. Jo uveni nalazi odavde su: cilindrini peati, figura koja predstavlja kraljevsku trijadu od slonovae, Nestorov pehar sa naknadno dodatim delovima i predstavama golubica (simbol Afrodite) od peene zemlje je. Tu su i male posude od zlata u visokom reljefu na kojima je naturalistiki prikazano hvatanje divljeg bika., zatim uvena vaza ratnika (mikenski IIIc period) ta predstava je izraena tamnim firnisom na svetloj podlozi. Tu je jo i zlatni peat iz Tirinta sa prikazom boginje koja sedi na prestolu i u ruci dri pehar, ima i simbol ptice. Drugi kraljevski krug grobova obeleen je sa B. Otkrio ga je Papadimitriju. Slinih dimenzija kao prvi krug i oko 27 m u preniku. Nije imao vertikalne ploe nego kameni zid raen u tehnici suhozida. Ovde je otkriveno 6 grobova dosta skromnije sadrine od prethodnog kruga grobova. Pored aht (svi ukopani u stenu sa konstrukcijom od suvo reanog kamena sa drvenim poklopcima, na 3-4m dubine) javljaju se i cista grobovi sa zgrenicima(u pliim su jamama na oko 1 m dubine). Obeleavaju se grkim slovima od Alfa do Ro. Najznaajniji nalaz iz ovog kruga je maska od elektruma. Pored nje
20

otkrivena je i glaana mikenska keramika raena na vitlu. Na osnovu te keramike otkriveno je da je ovj krug B stariji za 50-tak godina od kruga A. Prilozi uobiajeni.

Ratna oprema mikenskog sveta

Karaketeristini su mikenski maevi i bodei. Od odbrambene opreme tu su oklopi ali retko ima bronzanih oklopa. Na oklop se nastavlja i titnik za vrat. Bitne su i kacige, a glavni tip je kaciga sa zubima divljeg vepra. titovi su najee od drveta ali u kraljevskom krugu grobova otkriveni su prikazi titova u zlatu i srebru. Razliitih su oblika i najea su dva osnovna tipa: pravougaonog oblika i u obliku osmice. Tu se javlja i tip malog konog tita. Borna kola nisu karakteristina za mikenski period. Retka su bronzana i bakarna koplja.

Mikenski gradov, sahranjivanje i keramika

Dva najuvenija su Mikena i Tirint. Tirint se nalazio u Argolidi nedaleko od mora i iz njega su najbolje ouvani ostaci grada. Mikena je stacionirana i Argolidi na NE delu Peloponeza. Nastala je u srednje heladskom periodu a poznati ostaci ovog grada potiu iz kasno heladskog perioda. Gradovi mikenske civilizacije su uveni po kiklopskim zidovima (34m visine), a na njih pored ova dva grada nailazimo u Atini na Atinskom Akropolju. Dobili su naziv jer se smatralo da su ih izgradili kiklopi, zbog masivnosti. Mikenske utvrde su bile relativno manjih dimenzija oko 2-3 ha. Bedemi su u duini iznosili oko 600-800 m. Graeni su od suvo reanih kamenih blokova i ova utvrenja su nastala u LH periodu oko 1350-1300 BC. Mikenska palata je tip megarona pravougaone osnove izraene od lomljenog kamena. Gornje partije palate bile su izgraene od erpia sa kombinacijom drveta. Tu je i naena i monumentalna Lavlja kapija, koja predstavlja prvi takav reljef u staroj Grkoj.
21

Reljef prikazuje dva lava koja su okrenuta ka minojskom stubu, koji je simbol boginje majke Reje. Minojski stub ukazuje jo na tu trgovinu. Mikenu posle limana su kopali jo Derpfeld i Miler Karpe, a kasnije Hristos Cuntas, a posle Papadimitriju. Lokalitet Tirint radila je nemaka kola. Tirint sa svojim masivnim bedemima je najbranjeniji poznati grad Mikenske civilizacije. U centru grada su bili megaroni kraljevske odaje unutar kojih su se kako u Tirintu, tako i u Pilosu nalazila kruna ognjita, dve prostorije itd. Kruno ognjite je izlazilo na malopredvorje u srednjem delu palate, a unutar megarona postojalo je jo nekoliko prateih odaja. Kao i svi ostali megaroni i ovaj je sauvan u donjim odajama. irina bedema je oko 7-8 m, i unutar njih postojali su prolazi kako bi se smanjio teret ogromnih blokova od kojih su bedemi bili sagraeni. Ovi prolazi vodili su do zatienog izvora pitke vode u samom podnoju Tirinta. Sahranjivanje u ovom periodu predstavljaju cista grobovi, tumuli i grobovi u steni, a javlja se jo jedan tip a to je tzv. tolos sa dromosom (prilazom). Nadzemni deo je bio izgraen u suhozidu, i u njima sahranjivanje se vri na dva naina: direktno ispod humke i polaganje pokojnika u maleetvrtaste odaje koje se nalaze unutar grobova. Ovaj tip je i uvena Atrejeva riznica koja je ukopana u padinu brda sa ogromnim prilazom. u njoj se nalazi uveni motiv s spirale ponekad kombinovan sa rozetama. Mikenska keramika je zapravo industrijska keramika koja je ostavila snaan i dalekosean uticaj svog vremena. Raena je na brzom vitlu, a karakteriu je jednostavni ukrasi. Javlja se tada keramika raena rukom kao i ona na sporom vitlu. Mikenska keramika peruzima neke elemente pozno minojske kulture. Na beloj pozadini izvlae se iroke meke pruge, a od motiva najea je tekua spirala i S motiv.Iz marina stila preuzimaju se predstave korala, kao i uveni mikenski prikaz oktopoda koji je tu od samog poetka. Oktopod predstavlja dominantu na velikim mikenskim posudama kao to su krateri. U kasnom mikenskom periodu se javljaju male figurine oko 10 cm duine od bele gline sa jednostavnim ornamentom izraenim od tamnog firnisa. Ima tri tipa koje se zovu po grkim slovima: fi, psi i tao. Donji deo figutina je upalj, a gornji je pljosnat. Dosta podseaju na one utobrdske. Javljaju se u kasno heladskom IIIc periodu, tj. na kraju mikene (submikenski period). Ruke im se naglaavaju bojom.

22

Mikensku keramiku karakteriu dva osnovna tipa: Otvorene posude sa irokim obodima kao npr. zdele, pehari na nozi, giliksi (pehari koji imaju oblik aa za ampanjac)... Zatvorene posude sa malim izlivnicima kao npr. krazi, mali amforoidni oblici lonaca... Kroz sve faze mikenske kulture osnovni oblici su veliki pitoidni lonci sa dve drke na zaobljenom ramenu najee sa biljnim motivima, olje ili pehari sa jednom drkom ukraeni s motivima, konini pehari ili pehari zaobljenog trbuha... Karakteristini su mikenski giliksi pehari na uskoj stopi, kao i mali alabastroni. U rano mikenskoj kulturi javljaju se posude sa tri otvora na gornjem delu. Od neobinijih posuda tu su tzv. basket vaze u obliku male kotarice, zatim posude na tri noge itd. to se ornamentike tie najei su ornamenti floralnog sveta preuzeti iz pozno minojske kulture.

IZVODI IZ ARHEOLOKOG LEKSIKONA

23

TROJANSKA KULTURA
ili Ilion, u Homerovim epovima veliki i moan grad kralja Prijama, branjen snanim bedemom i kulama. Tragajui za Prijamovim gradom, H. liman (Schliemann) od 1870. god. u vie mahova je obavljao iskopavanja na brdu Hisarlik, nedaleko od Dardanela (Turska). Istraivanja su dobila vei znaaj ukljuivanjem u rad arhitekte V. Derpfelda (W. Dbrpfeld) od 1882. god., i njegovim samostalnim radom 1893/1894. god. Velika, reviziona iskopavanja u Troji od 1932. do 1938. god. preduzela je amerika ekspedicija Sinsinati univerziteta, pod rukovodstvom K. Blegena (C. Blegen). Troja je vieslojan tel (dim. oko 200 x 50 m), s kulturnim slojem debljim od 16 m. Izdvojeno je ukupno devet glavnih naselja (Troja I - IX), sa vie od 40 graevinskih faza. liman je bio uveren da se ostaci Prijamove Troje nalaze na dnu Hisarlika, i stoga je presekao naselje dubokim iskopom, irine 40 m, pri emu je znatno zanemario ispitivanje gornjih slojeva. Podaci o centralnim deloviina veine "gradova" istraenih u ranim kampanjama nepovratno su izgubljeni, a u toku Blegenovih iskopavanja ispitivani su uglavnom periferni delovi naselja. Prvih sedam naselja:

Troja

(Troja I -VII) pripadaju u celini bronzanom dobu Egeje (od 3000 do 1100.), Troja VIII je grki eolski grad (oko 700 god.), Troja IX naselje iz poznog helenizma i rimskog perioda.

Troja I (od 3000. do 2600. god.) jeste malo utvrenje, gotovo krune osnove, prenika oko 90 m, unutar kojeg je izdvojeno 10 graevinskih horizonata (Troja Ia - j). Delimino je ouvan bedem irok vie od 3 m, koji je titio samo nekoliko velikih kua, graenih od erpia, na osnovama od lomljenog kamena. Najstarijem naselju (Troja Ia) pripada velika graevina ko]a se zavrava apsidom, dok se ve od Troje lb zidaju megaroni velikih dimenzija. Keramika je raena rukom, monohromna, dobro glaanih povrina. Konine zdele ukraene su na unutranjoj strani koso zaseenog oboda urezanim motivima, predstavama ljudskog
24

lica i, rede, Sunevim simbolima. Troja II (od 2600. do 2300. god.) jeste grad prenika oko 110 m, utvren snanim bedemom, s manjim etvrtastim kulama i dobro branjenim ulazima. Nekoliko velikih megarona postavljeni su jedan do drugog, sa tremovima""okrenutim ka centralnom delu grada. Od osam graevinskih horizonata najznaajniji je poslednji (Ilg), stradao u poara, iz kojeg potie uveno Prijamovo blago. Naziv je dao H. liman, smatrajui da je Troja II grad iz vremena Trojanskog rata. Danas se Prijamova Troja uglavnom vezuje za Troju VI ili VIIa. U sloju paljevine naselja IIg naeno je nekoliko ostava dragocenih predmeta (zlatne, srebrne i bakarne posude, dve raskone zlatne dijademe, zlatne i srebrne ukrasne igle i bojne sekire od tvrdih, vulkanskih stena). Od keramikih predmeta javljaju se antropomorfne urne i poklopci, konini pehari sa dve vertikalne drke a od Troje IIb - i jednostavne konine zdele raene na vitlu. Troja III - V (od 2300 do 1900. god.) znatno su skromnija gradska naselja, koja se odlikuju gusto zbijenim pravougaonim kuama, sa uskim ulicama izmeu njih. Kue su, kao i prethodne, graene na kamenim temeljima, zidovi su od erpia, a unutar i izvan njih otkrivena su ognjita. Osim u Troji V, neizvesno je postojanje gradskih bedema. Veina keramikih oblika nalikuje oblicima iz Troje II. Metalni nalazi su malobrojni, uglavnom ukrasne bronzane igle, dok su esti nalazi stilizovanih antropomorfnih figurina od keramike, kosti i mermera. Troja VI (od 1900/1800. do 130Q. god.) potie iz srednjeg i delom poznog bronzanog doba, a odlikuje se monim bedemom i snanim, etvorougaonim kulama, kao i posebno branjenim ulazima. Bedem je tri puta obnavljan. Iz poslednje faze, kada je naselje bilo najvee (oko 2 ha), potie dobro ouvana kula (dim. 18 8 m, visine oko 9 m) Njegov centralni deo preteno je uniten velikim niveacionim radovima pri gradnji Ateninog hrama iz helenistikog doba, kao i gradnjom rimske stoe. Ouvano je nekoliko veih kua du junog bedema. Najpoznatija je Kua na slubovima (dim. 26x12 m), sa tremom, velikom sredinjom prostorijom i tri manje odaje na zaelju kue. Naselje VI je dugo trajalo, to pokazuje i osam izdvojenih stambenih horizonata. Siva minijska keramika preovlauje u svim slojevima Troje VI. Najmlae naselje (Troja VI h), koje je uniteno u poaru poetkom XIII v., sadralo je mikensku keramiku iz poznoheladskog IIIb perioda. Troja VII (od 1300/1275. do 1100. god.) podeljena je na naselja VIIa i VIIb. Kao i kod Troje VI, centralni deo je uniten. U Troji VIIa obnovljen je bedem, uz koji su podignute vieprostorne, gusto zbijene kue, ponekad sa neuobiajeno velikim brojem pitosa ukopanih u podove. Osim predmeta uvezenih iz Mikene, nalaena je keramika sa Kipra. Naselje VIIa takode je stradalo u poaru. U naselju VIIb se prepoznaju dve faze, izmeu kojih, ini se, nema prekida. Gornji slojevi sadre keramiku raenu rakovu. Posude sa velikim roastim ukrasima ili utisnutim motivima ukazuju na uticaje iz Trakije. Troja je konano unitena i naputena na prelasku iz bronzanog u gvozdeno doba, oko 1100. godine.

25

Osnova Troje II

Trojanska Kultura, vodea kultura ranog bronzanog doba u severozapadnoj Anadoliji i istonoj Egeji, nazvana po eponimnom vieslojnom grad skorn naselju). Osim u Troadi, njeni vani centri otkriveni su na istonoegejskim ostrvima (v. Poliohni, Termi). Prema stratigrafiji Troje, podeljena je na tri osnovna perioda, i to:

rana faza (od 3000. do 2600. god.), koja odgovara Troji I, srednja (od 2600. do 2300. god.), iz vremena Troje II i pozna (od 2300. do 1900. god.), kojoj pripadaju naselja Troja III - V.

Poetak trojanske kulture povezuje se sa osnivanjem Troje I, mada se njene osnovne odlike zapaaju ve u naseljima tzv. predtrojanskog horizonta (Poliohni I, Emborio VIII - VII, Kumtepe Ia i lb). Njen kontinuitet prati se uglavnom na osnovu nekoliko oblika monohromne keramike (kljunasti pehari, posude na tri noge, askosi, depasi, posude ukraene detaljima ljudskog lica). Rano korienje vitla, ve od Troje IIb, nije znatnije uticalo na izradu klasinih trojanskih posuda, koje su raene rukom sve do kraja ranog bronzanog doba. U arhitekturi je primenjivan tradicionalni nain gradnje kua od erpia, koji je u Anadoliji poznat od neolita, ali su u svim fazama trojanske kulture kue podizane na temeljima od lomljenog kamena. Rane oblike kua sa apsidom (Troja Ia) ili sa blago zakrivljenim uim stranama (Emborio, Poliohni), smenile su izduene, pravougaone kue, esto sa otvorenim tremom, megaron tipa. Naselja, sa gusto zbijenim kuama, dokumen-tovana su na lokalitetima Poliohni i Termi. Veina trojanskih naselja nije obnavljana posle velikog poara i razaranja Troje Ilg, kada je stradao i dobro utvren grad Poliohni V.
26

Veze sa ranoheladskom kulturom, preko Kiklada, obnovljene su tek krajem ranog bronzanog doba (vreine Troje V), kada su pojaani i uticaji trojanske kulture du zapadne obale Anadolije. Nasuprot dobro istraenim naseljima, nekropole nisu do sada poznate. Unutar naselja otkriveno je nekoliko dejih skeleta u velikim posudama, to podsea na sahranjivanje u pitosima na nekropolama Jortan kulture. Nalazi metalnih posuda iz jednog rasturenog groba u Troadi, kao i izuzetno raskoni prilozi u kraljevskim, grobovima istono od Troje (v. Dorak,Alada Hijik) ukazuju na mogunost otkrivanja nekropola s bogatim nalazima u blizini trojanskih gradova. Ostava srebrnog i zlatnog nakita iz naselja Poliohni V, uz uveno Prijamovo blago Troje II, potvruje visoke domete zanatske umetnosti. Uticaj trojanske kulture bio je nesumnjivo najvei u drugoj fazi ranog bronzanog doba, sredinom 3 milenijuma, kada su, preko Dardanela, posebno ojaale veze sa delovima Egejske Makedonije i Trakije (v. Mihali, Ezero). Troja ostaje vano trgovako sredite i tokom srednjeg i poznog bronzanog doba, ali vodeu ulogu u istonoj Egeji preputa najpre kritskim, a zatim mikenskim moreplovcima. U isto vreme, oslabio je uticaj Troje na kontinentalno zalee, pre svega usled stvaranja monog Hetitskog carstva u istonoj Anadoliji.

Poliohni - veliko naselje iz ranog bronzanog doba na Leranosu, u severnom

delu Egeje, koje je od 1930. do 1960. god. istraivala Italijanska arheoloka kola. U blizini morske obale, u jugoistonom delu ostrva, otkriveno je vieslojno preistorijsko naselje, odnosno tel, visine 16 m. Izdvojeno je 7 osnovnih faza, sa vie gradevinskiih horizonata, koji se smenjuju od kasnog halkolita do srednjeg bronzanog doba. Najstarije naselje (Poliohni I) pripada kraju bakarnog doba, odnosno predtrojanskom horizontu, dok Poliohni II - V odgovara vremenu Troje I i II. Poliohni VI potie s kraja ranog bronzanog doba i blizak je Troji V, a najmlae naselje (Poliohni VII) vezuje se za mlau fazu srednjeg bronzanog doba i minojsku kulturu. Najbolje je ouvano naselje Poliohni V (niz gusto zbijenih pravougaonih kua, sa vie megarona, otkriven u duini od oko 150 m), koje odgovara Troji II; kao i Troja Hg, stradalo je u poaru, a u jednoj kui naena je ostava srebrnog i zlatnog nakita. Prema ostacima monih kamenih bedema, kua graenih od erpia na temeljima od kamena, oblicima bakarnih i bronzanih igala, sekira i bodea, kao i keramikih posuda, naselja iz ranog bronzanog doba (Poliohni II - VI) pripadaju trojanskoj kulturi.

Termi - naselje iz ranog bronzanog doba, otkriveno u blizini mora, severao do grada Mitilini, na grkom ostrvu Lezbos. U kulturnom sloju, debljine 6 ln, izdvojeno je pet sukcesivno podizanih naselja, sa gusto zbijenim kuama i uskim ulicama, koja pripadaju ranom bronzanom dobu severozapadne Anadolije (Troja I). Najbolje je sauvano najmlae naselje (Termi V), jedino koje je imalo kamene bedeme i dva branjena ulaza, kao i uske kue, sa zidovima od erpia i temeljima od lomljenog kamena. U svim naseljima keramika je mono-bromna i slinih oblika (kljunasti pehari, posude na tri noge, depasi). Naen je vei broj antropomorfnih figurina od peene zemlje i nekoliko veoma stilizovanih mermernih idola, u obliku violine. Manje su zastupljeni predmeti od bakra (ravne sekire, ukrasne igle, kratki bodei), dok su nalazi od bronze retki. Vuni
- velika nekropola iz ranog bronzanog doba, na severnoj obali Kipra, sa
27

manjim grobnim odajama ukopanim u stenu. Osim jednog ili nekoliko pokojnika sahranjenih u zgrenom poloaju, u grobovima su nalaeni mnogi keramiki prilozi, bakarni bodei kiparskog tipa i ukrasne igle. Keramike posude su katkad na gornjem delu ukraene protomima ivotinja (ptice, govee, jelen), a umesto drki modelovane su stojee ljudske figure ili, ak, konjanici. Kompozitne vaze sa vie recipijenata koriene su ponekad kao nosai visokih ploastih idola sa ljudskim likom. Zanimljiva je keramika kompozicija sa scenom iz ivota zemljoradnika: na stolu su dva para volova koji vuku plugove, orai su iza njih, a prikazano je i donoenje semena za setvu. Otkriven je keramiki model svetilita, s krunim ogradnim zidom i visokom kapijom, unutar kojeg su plastino prikazane ljudske figure s ptijim licem u stojeem, sedeem i kleeem poloaju, uz prazan tron, nekoliko rtvenih ivotinja (govee) i visoki idol nekog trojnog boanstva.

- veliki grad iz poznog bronzanog doba na istonoj obali Kipra, u blizini Famaguste. U toku istraivanja K.efera 1934-46 i P.Dikajosa 1948-58. otkriven je znatan deo snanog utvrenog grada dimenzija 400x350 m, sa pravilnim, uskim ulicama i gusto rasporeenim velikim kuama sa vie prostorija. U XIII veku grad je bio na vrhuncu moi i jedan od najveih trgovakih i metalurkih centara u istonom delu Mediterana. Prostrane kue graene na temeljima od kamenih blokova, sa zidovima od erpia, esto imaju stepenice koje vode na gornji sprat. Na osnovu nalaza pozne mikenske keramike, kao i antropomorfnih figurina mikenskog tipa, utvreno je da se Enkomi razvijao pod snanim uticajemAhajaca sa grkog kopna, a pretpostavlja se da je bio i mikenska kolonija. Grad je uspeno preiveo velika pomeranja naroda pri Egejskoj seobi a naputen je krajem XI veka uslrd jakog zemljotresa. Poslednjim graevinskim fazama pripadaju ostaci dva svetilita podignuta u sredunjem delu naselja. U veem kvadratnom svetilitu, Svetilitu rogatog boga, iji su donji delovi izgraeni od fino obraenih kamenih blokova, otkrivena je vea bronzana figura mukarca (visine 0,55 m), sa koninom kapom i velikim rogovima. Drugo svetilite, Svetilite boga ingota, sastoji se od velike pravougaone prostorije (dimenzija 17,5x11,5 m) i ograenog prostora u jednom uglu, sa bronzanom statuetom ratnika. Uz keramike posude i vie stotina manjih antropomorfnih figurina, naeni su masivni bakarni ingoti po kojima je svetilite i dobilo ime. Osim naselja iz poslednjih vekova II milenijuma otkriveno je nekoliko grobova ukopanih u stenu sa vie skeleta i bogatim prilozima- mikenske vaze, nakit od slonovae, zlata i srebra, posude od bronze, predmeti od fajansa i stakla.

Enkomi

Kiltepe - vieslojno preistorijsko naselje (tel), velikih dimenzija (550 - 450 m,

visine oko 20 m), u centralnom delu anadolske visoravni (Turska). Mada se tragovi naseljavanja uoavaju od halkolita do helenistickog i rimskog perioda, utvrdeni gradovi, sa 14 osnovnih stambenih horizonata, smenjuju se, bez vecih prekida, od oko 2500. do 1200. god. Velike kue sa vise prostorija gradene su na inasivnim temeljima od kamena, a zidovi su od erpia. U slojevima 12 i 11 (kraj 3. milenijuma) otkriveni su ostaci palate ili hrama otvorenog tipa, sa sredisnjom dvoranom u obliku megarona, u ijem centru se nalazi veliko kruno ognjite (oltar). Vrhunac razvoja grad dostize u prvim vekovima 2. milenijuma, kada je izvan gradskog bedema podignuto veliko naselje (oko 50 ha) asirskih trgovaca (tzv. karum). Prema pisanim izvoriina, Asirci iz severnog Vavilona osnovali su, za vreme Hamurabija
28

i njegovih prethodnika, vise trgovackih kolonija u Anadoliji. Glavno srediste bilo je u Kaneu, kraljevskom gradu u Kapadokiji, koji se identifikuje s nalazistem Kiltepe. U centralnom delu trgovacke kolonije, podeljene uskim ulicama na vise cetvrti, podizane su kuce na sprat, sa vise prostorija, razlicitih namena, koje izlaze na zatvoreno dvoriste. Ispod podova kuca i unutar dvorista nadeni su pojedinacni, pretezno decji grobovi, s pokojnicima u zgrcenom polozaju, slobodno ukopanim u zemlju ili polagani u pitose i sanduke od kamenih ploca (ciste). Najdragoceniji nalazi iz karum naselja su arhive s velikim brojem (vise od 15 000) glinenih ta-blica ispisanih klinastim pismom. Naselje asirskih trgovaca i zanatlija stradalo je i napusteno u prvoj polovini 18 v., od kada opada politicka i ekonomska moc Kanea. Utvrdenje je obnovljeno u vreme Novog hetitskog carstva (-1450. do 1200. god.), kada su sagradene velike kue na kamenim temeljima i palata u obliku megarona. Grad je razoren poetkom 12 v, istovremeno sa Hatuaom, glavnim gradom Hetita.

manji preisto-rijski tel pokraj reke Skamander, u blizini ulaza u Dardanele, nedaleko od Troje (Turska), na kome je ustanovljeno nekoliko naselja s kraja halkolita i poetka ranog bronzanog doba. Unutar kulturnog sloja, debljine oko 5 m, izdvojena su tri osnovna stratuma, obeleena kao Kumtepe Ia - c. Prva dva stratuma (Ia - b) pripadaju tzv. pretrojanskom horizontu i slina su naselju Poliohni I, na Lemnosu, dok je trei stratum (Ic) veoma blizak ranoj fazi Troje I (Ia - c). U okviru najstarijeg naselja naeno je nekoliko grobova, s pokojnicima u blago zgrenom poloaju. U svim naseljima kue su pravougao-ne, veih dimenzija, na osnovama od lomljenog kamena i sa zidovima od erpia, a izraivana je monohromna, dobro glaana keramika. U najmlaim slojevima zastupljeni su ranotrojanski oblici posuda, kao to su kljunasti pehari s jednom drkom, vee posude s predstavom ljudskog lica, zdele ukraene snopovima ureza na unutranjoj strani, proirenog oboda. ini se da je naselje dobrovoljno naputeno neposredno pre prvog proirenja gradskih bedema u susednoj Troji (Troja Id). Malobrojni nalazi keramike iz gornjih slojeva tela, slini nalazima iz Troje V, ukazuju na novo, kratkotrajno naselje (Kumtepe II), nastalo krajem ranog bronzanog doba.

Kumtepe,

stenoviti greben iznad jezea Apoliont kod Burse, nedaleko od obale Mramornog mora (Turska). Otkrivena su tu dva kraljevska groba u obliku kamenih sanduka (cista) iz ranog bronzanog doba. U jednom je sahranjen mukarac u ispruenom poloaju i postavljen na areni vuneni ilim, a u drugom na asuri od rogoza su mukarac sa psom ispod nogu i ena u zgrenom poloaju. Oba tipa imaju kvalitetno izraeno oruje, a izdvajaju se srebrni bodei sa zlatnim drkama (na jednom su ugravirani lae i delfini) i Fe ma sa drkom od opsidijana. Grob kraljevskog para sadri i 4 obredne sekire od nefrita, lazulita, opsidijana i ilibara. Svi pokojnici su sahranjeni sa ezlom optoenim Au i Ag, sa glavom od mermera i ilibara. Naena je i keramika, kao i vaze od Ag i Au (olje, kljunasti pehari i depasi), i 4 enske figurine, od srebra, elektruma i bronze u tehnici livenja. Znaajan nalaz je deo alatne oplate iz pojedinanog groba, sa iskucanim kartuom, ispisanom egipatskim hijeroglifima i titulom faraona Sahu-rea (V din. Starog carstva (2500 BC)). U blizini je naeno i nekoliko grobova s pokojnicima poloenim u velike pitose sa skromnim prilozima (sluge, pratioci).

Dorak

29

Jortan nekropola iz ranog bronzanog doba u Anadoliji (Turska), gde su otkriveni pravilni redovi velikih pitosa poloenih na stranu, sa veoma zgrenim pokojnicima. Priloge ine keramike posude na 3 noge, amfore s ljudskim likom, kljunasti pehari, bakarni predmeti ukrasne igle, bodei i sekire), koji pripadaju periodu Troja I i II. Sline nekropole iz rane bronze, naene su jugoistono od Troje i reprezentuju Jortan kulturu. Osim sahranjivanja u pitosimapokojnici u zgrenom poloaju polagani su i u sanduke kamenih ploa (ciste). Naselja ove kulture su nedovoljno istraena. Neto vie podataka prua Ovabajindir, gde su naene osnove pravougaonih kua sa tremom, sline onima iz kasnijih slojeva Troje I.

KIKLADSKA KULTURA
Kikladska kultura jedna od vodeih kultura bronzanog doba u Egeji. Nastala je na Kikladima, grupi manjih, uglavnom stenovitih ostrva u juznom delu Egeje, izmedu kontinentalne Grke i Krita. Geografski, a i kulturno tesno je povezana sa Atikom, Eubejom i Kritom, a preko istonoegejskog ostrva i sa maloazijskom obalom. Po ugledu na hronologiju koju je predlozio A. Evans za bronzano doba Krita, kikladska kultura se deli na tri osnovna perioda: Ranokikladski 3000- 2000 Srednjokikladski 2000 - 1600/1500 Poznokikladski 1600/1500- 1100
Kikladska ostrva bila su nastanjena u neolitu. Opsidijan sa Melosa korien je za izradu alatki ve u najranijim neolitskim naseljima Grke i Krita. U naselju na malom ostrvu Saliagosu iz srednjeg neolita naeni su mermerni idoli u obliku violine. Finalnom neolitu pripada nalazite Kefala na ostrvu Keju gde su otkriveni naselje i nekropola. Procvatu kulture ranog bronzanog doba na Kikladima, pored povoljnog poloaja i kontrole pomorskih puteva, doprinela su i bogatstva u sirovinama pojedinih ostrva: Opsidijan- Melos Mermer Paros Bakar- Paros, Sifnos Srebro- Naxos, Kej ZlatoSifnos I Ranokikladski period Deli se na tri faze: I Pelos grupa II Keros- Siros grupa III Filakopi I grupa

Grupa Pelos datuje se u prvu polovinu 3 milenijuma. Odlikuje se nekropolama sa grobovima u vidu ciste, u kojim se nalaze shematizovani mermerni idoli, pljosnati i mali , najee u obliku violine. Uz pokojnike su stavljane i keramike posude ukrasene gusto urezanim
30

geometrijskim motivima i kamene vaze razlicitih oblika. U grupi Keros - Siros, iz sredine i druge polovine <3. milenijuma, javljaju se prostrane nekropole i veliki broj tzv. kikladskih idola. Najbolje istrazeno naselje je Kastri, kod nekropole Halandrijani na Sirosu, utvreno kamenim bedemom i inanjim kulama (v. Halandrijani). Osim mermernih idola, u grobovima su nadeni i tzv. keramicki tiganji, plitke kultne posude bogato ukrasene urezivanjem (geometrijski motivi, najcesce tekue S spirale, stilizovane predstave laa). Kikladski idoli od mermera, raznovrsnih oblika i dimenzija od nekoliko centimetara do 1,5 m, uglavnora prikazuju stojee enske, nage figure, s rukama prekrstenim ispod grudi. Poznate su i figurine muzicara, kao sto je Svirac na dvojnici sa Kerosa i nekoliko figura sviraa na harfi sa Kerosa i Tere. Najstarije naselje gradskog tipa na nalazistu Filakopi na Melosu reprezentuje poslednju fazu ranog bronzanog doba Kiklada, s kraja 3 milenijuma. U ovoj fazi retko su izraivane shematizovane mermerne figurine, a medu keramickim prilozima se, kao novina, nalaze slikane vaze (tamno na svetlom), kao i razliciti oblici kernosa. Naselje Filakopi II pripada srednjem, a naselje Filakopi III poznom bronzanom dobu. U prvoj polovini 2. milenijuma Kikladi su pod uticajem minojske culture (Tera) a posle katastrofalne erupcije vulkana na Teri oko 1500. god., kikladska kultura potpada pod uticaj mikenske kulture.

Agija Irini - vieslojno naselje iz bronzanog doba na kikladskom ostrvu Keji.

Nad ostacima poznoneolitskog naselja podignuto je sredinom 3 mil., u drugoj fazi ranokikladske kulture, naselje koje je s manjim prekidima trajalo sve do erupcije vulkana na Teri oko 1500 godina. Kasnije je osnovano naselje manjeg obima manjeg obima, izgraeno oko svetilita iz premikenskog doba. Naselje iz poznog bronzanog doba razvilo se pod snanim uticajem mikenske kulture i trajalo je sve do kraja submikenske epohe. Kue podizane na kamenim temeljima i dobro glaane posude meu kojima se izdvajaju pehari depas tipa pripadaju naselju iz ranokikladskog perioda. Poetkom srednjeg bronzanog doba naselje je utvreno kamenim zidom i polukrunim kulama a krajem tog perioda podignuti su bedemi sa pravougaonim kulama. Fragmenti fresaka s predstavama delfina i plavih ptica potiu iz perioda najveeg uspona grada iz rane faze poznokikladske kulture. Antropomorfne statuete od peene zemlje naene su u mikenskom svetilitu. Posebno se istii vee enske figure, visine do 1,2 m prikazane i tzv. stavu plesaica.

- vieslojno naselje iz bronzanog doba na Melosu, koje je krajem XIX i poetkom XX veka istraivala Britanska kola u Atini. Izdvojena su tri vea naseljaFilakopi I, II, III. Kasnije je otkriven i tzv. preurbani horizont, jer su u najstarijem sloju, debljine do 0,5m, naeni i tragovi arhitekture i monohromna keramika, slina onoj iz grobova tipa cista sa oblinje nekropole Pelos, datovani u ranu fazu ranokikladske kulture. Filakopi I, osnovano krajem ranog bronzanog doba, bilo je neutvreno. Iz njega potie keramika ukraena urezivanjem- kernosi, konine pikside, posude u obliku patke, kao i vaze slikane mat bojom-kljunasti pehari. Filakopi II, naselje iz srednjeg bronzanog doba, ima izgled pravog grada, s monim kamenim bedemom. Gusto zbijene manje i vee pravougaone kue grupisane su u nekoliko blokova, razdvojene uskim ulicama. Uticaj minojske kulture sa Krita ogleda se u importu Kamares vaza i zidnom slikarstvu, to pokazuje deo frizasa leteim ribama.
31

Filakopi

Filakopi III je naselje iz poznog bronzanog doba, sa tri graditeljske faze. Vremenom slabi uticaj minojske kulture, a jaaju kulturne veze s mikenskim svetom, na ta ukazuje i izradnja palate s megaronom. Otkriveno je mikensko svetilite, s veim brojem antropomorfnih i zoomorfnih figurina od peene zemlje i ostalih zavetnih darova. Izdvajaju se nalazi dve bronzane statuete s prikazom mukog boanstva i minijaturna maska od zlatnog lima. U blizini je pronaeno vie grobova iz ranog bronzanog doba, uklesanih u stenu. Verovatno iz takvog jednog groba potie kamena pixida u obliku itnice sa 7 krunih silosa.

Halandrijani - selo na ostrvu Sirosu u kome je 1898 H. Cuntas otkrio veliku

nekropolu- vie od 500 grobova i manje utvreno naseljena oblinjem brdu Kastri. Oba nalazita pripadaju kikladskoj kulturi ranog bronzanog doba, iz druge polovine 3 milenijuma. Nekropola se sastoji od nekoliko grupa zidanih grobova, sa po jednimpokojnikom sahranjenim u zgrenom poloaju. Grobne konstrukcije su pravougaone ili elipsoidne osnove, raene u tehnici suhozida od sitnijeg kamena i manjih ploa, sa lano zasvoenim krovom. U bogatijim grobovima nalaene su ukrasne igle od bakra, kamene vaze, keramiki pehari depas tipa, bogato ukraene kultne posude tzv. tiganji, retko i mermerni idoli. Kastri je manje utvrenje od kamena sa polukrunim kulama. Naselje se sastoji od malih, gusto zbijenih kamenih kua nepravilnih osnova, kao i ostava, povezanih uskim prolazima i krivudavim ulicama. Osim prostorije za preradu bakarne rude i ostave bakarnih alatki, kao izuzetan nalaz izdvaja se srebrna dijadema ukraena predstavama Sunanog diska, psa i ljudske figure podignutih ruku sa ptijim licem.

HELADSKA KULTURA
kultura bronzanog doba na grkom kopnu, koja je nastala na Peloponezu i u srednjoj Grkoj izmeu 3000-2000 i trajala do 1100. Podela A. Vejsa i K. Blegena, 1918.godine-juno od Makedonije i Tesalije:

Heladska Kultura
Ranoheladsko

3000/2800-2000/1900:

RH I 3000/2800- 2600 RH II 2600- 2200 RH III 2200- 2000/1900

Srednjoheladsko 2000/1900- 1600/1550

SH I SH II SH III

Poznoheladsko-Mikensko 1600/1550- 1100 (Mikenska Kultura)

PH I PH II
32

PH III Svaki period je podeljenna tri postperioda po uzoru na periodizaciju minojske kulture na Kritu. Kasnija istraivanja su pokazala da takva podela nije uvek moguna i da pojedine faze razvoja traju due ili krae, a da se faze unutar srednjoheladskog perioda ne mogu pouzdano ni razdvojiti. Hronoloki je najpouzdanije podeljen poznoheladskiperiod, odnosno vreme mikenske kulture. Taj period se zasebno prouava kao mikenska kultura. I Ranoheladski period Oskudni su podaci o najstarijoj fazi RH I. Jedino je na vieslojnom naselju Eutrezis u Beotiji izdbojeno nekoliko graevinskih horizonata iz prve faze ranog bronzanog doba , sa ostacima krunih graevina, podignutih na kamenim temeljima i sa zidovima od erpia, ree i od pletera i lepa. Slina arhitektura je otkrivena u najstarijem sloju bronzanog doba u Orhomenosu. Osim crvenoglaanih posuda raenih u tehnici finalnog neolita, ovom periodu pripadaju posude ukraene urezanim geometrijskim motivima, sa belom inkrustacijom. Pri kraju RH I i tokom RH II izrauju se bojene posude veoma dobrog kvaliteta, sa tankim sjajnim premazom, koji u toku peenja dobija tonove tamnocrvene, ljubiaste ili crne boje. Te posude su oznaene kao Urfirnis keramika. U RH III fazi tamni firnis se koristi kao podloga za geometrijske ukrase izvedene belom bojom.

Osnovni oblici ranoheladske keramike su: Sosijere Manji pehari s jednom drkom Loptaste amfore s kratkim vratom Askosi Zdele s blago uvuenim obodom

Veina naselja osnovana tokom RH II perioda na Peloponezu Azine, Lerna, Koraku, Ziguries, Malti i u Atici- Agios Kozmas, sadri neke od osnovnih odlika ranih gradova u Egeji, kao to su gusto zbijene, pravougaone kue, uske, esto poploane ulice i posebno izdvojene vee zgrade javnog karaktera. Naselja u Lerni i na Egini bila su zatiena snanim bedemom i manjim kulama. Kue su preteno od erpia, izduene, pravougaone osnove, sa dve ili vie prostorija, na temeljima od lomljenog kamena. Vee zgrade esto imaju otvoreni trem na jednom kraju, to im daje izgled megarona. U Lerni, centralna graevina-Kua Crepova, sloene osnove i verovatno sa spratnom konstrukcijom, ima izgled manje palate. Stvaranjem protourbanih centara na grkom kopnu jaaju i trgovake veze sa Egejom, to potvruju i uvezeni predmeti, kao to su trojanske posude depas tipa u Orhomenosu ili kikladski mermerni idoli sa nalazita Agios Kozmas u Atici. Sahranjivanje je skeletno, u manjim porodinim nekropolama. Pojedinani grobovi, najee deji nalaeni su izmeu kua. Grobne konstrukcije u do sada otkrivenim nekropolama u Lefkadi i Agios Kozmasu, ukazuju na razliite pogrebne rituale: U kamenim sanducima- cistama U pitosima ispod manjih tumula Kolektivne grobnice ukopane u stenu
33

Prekid u razvoju gradskih naselja krajem 3 milenijuma objanjava se poslednjim talasom indoevropske seobe i dolaskom grkih plemena. Neka naselja su posle razaranja i poara privremeno naputena (Azine, Agios Kozmas, Ziguries), dok su druga iznova obnovljena sa skromnijom arhitekturom. U poslednjoj fazi ranoheladskog doba esto se kao centralne graevine podiu izduene kue s manjom prostorijom na jednom kraju koja se apsidalno zavrava. Ovom periodu pripadaju i prve posude izraene na vitlu i prvi nalazi bronzanog oruja, pre svega izdueni trougaoni bodei. II Srednjoheladski period Podiu se naselja koja zauzimaju manju povrinu od prethodnih, sa gusto zbijenim kuama manjih dimenzija (Lerna, Eutrezis, Koraku, Ziguries). Pojedina naselja su utvrena suhozidom- Malti. U svim fazama SH perioda preovlauje minijska keramika, odnosno monohromne posude otrih profila, raene na brzom vitlu ili rukom. Drugu veliku grupuine mat slikane vaze sa tamno slikanim geometrijskim motivima na svetloj pozadini. Pretpostavlja se da su ove vaze nastale pod uticajem keramike sa Kiklada ili kao reminiscencija na Kamares vaze minojske kulture i da se jedan od centara njihove proizvodnje nalazio na Egini, zbog ega se nazivaju i eginska keramika. Razliiti naini sahranjivanja: Tumuli sa vie pokojnika u zgrenom poloaju poloeni u pitose(Agios Joanis u Meseniji) Grupni grobovi ukopani u stene (Manika na Eubeji) Cista grobovi (Lefkada) aht grobovi- vezuju se za kraj SH doba za ranu fazu mikenske kulturekraljevski krug grobova B u Mikeni

naselje iz ranoheladskog i srednjoheladskog perioda i mikenska palata u blizini jezera Kopais u Beotiji (Grka). Tu je otkrivena jedna od najlepsih mikenskih tolos grobnica, koja je po kralju Miniju, legendarnom osnivau Orhomenosa, nazvana Minijeva riznica. Centralni, kruni deo grobnice, prenika 14 ni, delom je oteen, ali se izdvaja grobna nia, sa velikom kamenom ploom (dim. 3,7x2,7 m), koja je koricena kao tavanica. Ploa je bogato ukraena nizovima tekuih ispirala izvedenih u plitkom reljefu, kojima su uokvirena dva reda manjih rozeta. Prema kralju Miniju nazvana je monohromna, sivo glaana keramika raena na vitlu (v. minijska keramika), a ponekad se i ceo srednjoheladski period naziva minijskim dobom.
-

Orhomenos

Istraivai Nemake arheoloke kolesu u neposrednoj blizini Apolonovog hrama otkrili delove utvrenih naselja iz ranog i srednjeg bronzanog doba, kao i ostatke mikenskog naselja. Iz ranoheladskog perioda potiu masivan bedem od lomljenog kamena, uvren horizontalnim gredama, pravougaone kule koje su titile ulaz i kue sa nekoliko odaja. Osim domae , firnisom slikane keramike javljaju se i imortovane posude- pixide,
34

Egina - manje ostrvo u Saronskom zalivu izmeu Atike i Argolide.

krazi u obliku patke sa Kiklada. U srednjoheladskom dobu naselje je ponovo utvreno, i to bedemom od erpia na osnovi od kamena. Tokom tog perioda podignut je vei broj manjih graevina prislonjenih uz bedem, u kojima je pronaena domaa mat slikana keramika, kao i Kamares vaze importovane sa Krita. Posle 2000 godine ostrvo su naselili Jonci i Ahajci, a oko 900 Dorci iz Epidaura.

Prosmina - mesto na Peloponezu, u Argolidi (Grka), u kome je K. V. Blegen

(C. W. Blegen) 1925 -1928. god. otkrio ostatke naselja iz ranoheladskog i srednjoheladskog perioda, kao i akropolj veeg mikenskog naselja. U blizini akropolja istraena je nekropola iz mikenskog perioda, s jednom toloidnom grobnicom i nekoliko grupa grobova ukopanih u stenu. Grobovi esto sadre ostatke sukcesivno sahranjivanih pokojnika i razliite, najee keramike priloge, koji ukazuju na vreme od kraja srednjoheladskog do kraja mikenskog perioda. U pojedinim grobovima nalaene su figurine ena i etvorononih ivotinja.

Eutrezis - vieslojno nalazite u Beotiji koje su istraivali H.Goldman 1924-27

i D.L.Kaski 1958 godine. Kulturni sloj debljine oko 4 m, sadri ostatke nasellja iz mlaeg neolita i ranog i srednjeg heladskog dobe. Neolitske kue bile su krune a one iz ranoheladskog doba imale su pravougaone osnove, temelje od oblutaka i zidove od erpia. Krajem ranoheladskog doba graene su kue u vidu megarona. Naselje iz srednjoheladskog perioda, koje je manje povrine od prethodnog, sastojalo se od gusto zbijenih kua od kojih se dve zavravaju apsidama. U ranoheladskim i srednjoheladskim naseljima naene su raznovrsne keramike posude- crvenopolirane posude sline mlaeneolitskim, ponekad ukraene urezanim motivima, slikane vaze, otro profilisane crnoglaane posude, mat slikana keramika, minijske vaze ukastih tonova.

- naselje i nekropola iz ranoheladskog perioda u Atici nedaleko od Atine koje je 1930-1951 godine istraio G.E. Milonas. Naselje, podignuto u blizini mora imalo je uske ulice izmeu gusto zbijenih, vieelijskih kua koje su graene od erpia na kamenim temeljima. Nekropola se sastoji od grobova ukopanih u stenu sa vie inhumiranih pokojnika. Osim dobro glaane tzv., urfirnis keramike i slikanih posuda raenih rukom tipinih za mlau fazu ranoheladske kulture naeni su i kikladski mermerni idoli. - preistorijsko naselje kod Nauplija, u Argolidskom zalivu koje je istraivao Kaski 1952 - 1959. god. Otkriveno je vee naselje (dim.180*160 m), koje je obnavljano vie puta, poev od kasnog neolita (Lerna I i II) do mikenskog doba (Lema VII). Najouvanija su naselja iz ranog bronzanog doba (Lerna III i IV), utvrena dvostrukim kamenim zidom i potkoviastim kulama, s velikim kuama pravougaone osnove (duine vee od 20 m), graenim od erpia, na temeljima od kamena. Vieelijske kue krajem ranog i u srednje bronzano doba najee imaju apsidu na jednoj od uih strana. Izdvaja se vea palata (dim. 25*12 m), nazvana Kua crepova, izdeljena na vie odaja i uskih hodnika, sa zidovima od erpia i na kamenim temeljima. Palata je bila na sprat, to dokazuju stepenita, a ravni krov je bio pokriven veoma dobro peenim zemljanim ploicama i ravnini kamenim ploama. U palati su otkrivene keramike posude iz ranoheladskog perioda na ijem su dnu otisnuti kruni
35

Agios Kozmas

Lerna

peati s razliitim geometrijskim motivima. U slojevima iz srednjoheladskog perioda, pored minijske keramike, nalaeni su ulomci polihromnih posuda, raenih u stilu Kamares vaza. - vieslojno preistorijsko naselje, podignuto na uzvienju u blizini mora, nedaleko od Korinta (Grka). Istraivanjima K. V. Blegena (C. W. Blegen) 1915/1916. god. ustanovljeno je postojanje vie naselja iz bronzanog doba, na povrini 260 115 m, s kulturnim slojem debljine 4 - 5 m. Izdvojeno je est graevinskih horizonata iz ranoheladskog perioda, od kojih je najmlai stradao u velikom poaru. Otkriveno je nekoliko velikih pravougaonih kua, podeijenih na dve ili vie prostorija, s debljim kamenim temeljima i zidovima od erpia. Pri kraju ranoheladskog perioda i u srednjoheladsko doba graene su kue sa apsidama. U naseljima iz ranoheladskog perioda nalaena je urfirnis keramika, a u naseljima iz srednjoheladskog perioda - mat slikana i minojska keramika. Vie graevinskih faza izdvojeno je i unutar mikenskog naselja, sa kuama u vidu megarona. - vieslojno preistorijsko naselje, podignuto na kamenitom brdu iznad plodne Mesenske ravnice na Peloponezu koje je istraila vedska arheoloka kola 1927 - 1934. god. Na ostacima naselja iz mlaeg neolita podignuto je naselje u rano bronzano doba sa vieelijskim kuama, pravougaone osnove ili sa apsidom naspram ulaza. Najbolje je ouvano utvreno naselje (dim. 140-90 m), oznaeno kao Malti IV, iz mlae faze srednjoheladskog perioda. Bedem je graen nasuvo, od manjih, neobraenih kamenih blokova, sa nekoliko uskih prolaza i glavnim kapijama na jugu i severu. U sredinjem delu naselja nalazilo se vie gusto zbijenih zgrada, na kamenim temeljima, dok je veliki broj manjih pravougaonih prostorija sagraen uz bedem. Istraeno je vie od 300 prostorija, koje su preteno koriene za stanovanje ili uvanje hrane. - ostrvo u Jonskom moru, izmeu Krfa i Kefalonije, na kome je V. Derpfeld istraio nekropolu sa tumulima iz ranog bronzanog doba. U ravnici, nedaleko od morske obale, otkrivena je grupa manjih tumula, prenika od 3 do 9 m. Svaki tumul sadri jedan primarni i nekoliko sekundarnih grobova, s pokojnicima polaganim u zgrenom poloaju u pitose, a rede i u manje ciste. U blizini primarnih grobova naene su spaljene ljudske i ivotinjske kosti. Na osnovu priloga {monohromna keramika, zlatan i srebrni nakit, bakarne alatke), grobovi su datovani u srednju fazu ranoheladskog perioda. - naselje iz bronzanog i starijeg gvozdenog doba na junoj obali ostrva Eubeje Istraivanja Engleske arheoloke kole 1964 -1970. god. pokazala su da je osnovano u ranom heladskom periodu. Najouvanije je naselje s kraja srednjoheladskog perioda, koje je obnovljeno u rano mikensko doba. Otkrivena su i tri graevinska horizonta, koji pripadaju kraju mikenske kulture, kao i ostaci naselja iz protogeometrijskog perioda.

Koraku

Malti

Lefkada

Lefkadi

- vieslojno preistorijsko nalazite (dim. 130x60 m) u severoistonom delu Peloponeza, koje je 1921/1922. god. istraivao K. V. Blegen. Otkriveni su ostaci naselja iz ranog, srednjeg i poznoheladskog perioda. Najbolje je ouvano najstarije naselje iz ranoheladskog perioda, sa gusto zbijenim kuama i
36

Zigures

poploanim ulicama. Kue su veih dimenzija, graene od erpia, na suhozidu od kamena, s ravnim krovom od drvenih greda oblepljenih blatom. Osim dobro glaane monohromne keramike (amfore, askosi, kljunasti pehari) i posua ukraenih tamnim bojama na svetloj osnovi, naeni su i manji bakarni predmeti (trougaoni bode, ukrasne igle), kao i delovi mermernih idola kikladskog tipa.

MINOJSKA KULTURA
Minojska Kultura, kultura bronzanog doba na Kritu, nazvana po Minoju,
legendarnom vladaru Knososa. Istraivanja bronzanog doba na Kritu otpoela su 1900. god. radovima A. Evansa u Knososu. Veina nalazita minojske kulture otkrivena je u sredinjem i istonom elu Krita. Arheoloki radovi bili su usmereni najpre na otkrivanje:

minojskih palata - Knosos, Festos, Agjja Trijada, Malija, Zakro, manjih gradskih naselja - Palekastro, Gurnija, Vasiliki, Pseira, Mohlos, nekoliko vila u okolini Knososa- Tilisos, Amnisos, Niru Hani, Vatipero, tolos grobnica u dolini Mesare, na jugu Krita - Kumasa, Platanos, Lebena kultnih mesta u peinama - Kamares, Trapeza, Pirgos i svetilita na otvorenom prostoru u planinama - Pecofa kao i vie nekropola u blizini gradova Zafer Papura.

Arhanes,

Na osnovu nalaza keramike iz Knososa, Evans je bronzano doba Krita podelio na tri osnovna perioda - rano, srednje i pozno minojsko doba, a svaki od njih na jo tri potperioda.
1. 2. 3.

ranominojski period (RMI - III) traje od 3000/2800. do 2100/2000. god., srednjominojski (SM I - III) od 2100/2000. do 1600/1550. god. poznominojski period (PM I - III) od 1600/1550. do 1100. god.

Grki arheolog N. Platon predloio je podelu minojske kulture na etiri osnovne faze razvoja:
1. 2. 3. 4.

prepalatni period od 2800. do 2000. god. period starih palata od 2000. do 1700. god. period novih palata od 1700. do 1400. god postpalatni period od 1400. do 1100. god.

Prilino je nejasan poetak ranog bronzanog doba na Kritu. Taj period odlikuje se gotovo nezavisnim kulturnim razvojem severnih, istonih i junih delova ostrva. U okolini Knososa preovlauje monohromna, glaana keramika -Pirgos_ vaze, koja pripada subneolitskom i ranominojskom I periodu. U naseljima na istonom delu ostrva nastala je, poetkom ranominojskog II perioda, keramika tzv. Vasiliki tipa, a u dolini Mesare tamno na svetlom slikana keramika -Agios Onufrios vaze. Naselja iz ranominojskog perioda su nedovoljno istraena; skromni ostaci
37

arhitekture iz tog vremena otkriveni su ispod ruevina kritskih palata -Knosos, Festos, Malija. Izdvaja se naselje Vasiliki, sa sloenim osnovama kua, izgraenim u tehnici suhozida, koje podseaju na arhitekturu starih palata. Nekropole su znatno bolje ispitane i pokazuju raznovrsnost u nainu sahranjivanj a. Velike tolos grobnice u dolini Mesare koriene su veoma dugo kao osarijumi, a pokojnici su sahranjivani i kolektivno, u peinama ili u masivnim, pravougaonim grobnicama od kamena. Osim u jednostavne rake, katkad su polagani u kamene sanduke (ciste), pitose ili keramike kovege (larnakse). Retki metalni predmeti, kao to su trougaoni bakarni bodei i neznatna koliina zlatnog nakita, otkriveni su najee u grobovima ranominojskog II III perioda. Najstariji bronzani predmeti potiu uglavnom iz grobova najmlae faze ranog bronzanog doba. U zajednikim grobnicama, osim keramike, naen je veliki broj kamenih vaza. Ranominojski grobovi sadrali su takoe mnoge importovane peate od kamena, kao i nekoliko inermernih, kikladskih idola. Poetkom 2. milenijuma podiu se prve palate u nekoliko gradova na Kritu: u Knososu, Festosu i Maliji. Izgled starih palata se teko rekonstruie jer su stradale u katastrofalnom zemljotresu oko 1700. god., kao i usled podizanja novih palata na istom mestu. Najbolje su ouvani delovi stare palate u Festosu. U blizini manjeg minojskog grada i palate u Arhanesu, juno od Knososa, na padinama planine Juktas (nalazite Anemospilija), otkriveno je trodelno kameno svetilite iz vremena starih palata. Nasuprot malim svetilitima unutar palata, u kojima su naeni tragovi rtvovanja bika kao svete ivotinje, u Anemospiliji je prvi put ustanovljeno rtvovanje mladia. U periodu starih palata izraivane su na brzom vitlu veoma kvalitetne polihromne vaze, koje su esto oblikom imi tirale metalne posude (v. Kamares). Najvei uspon minojska kultura doivela je u periodu novih palata (od 1700. do priblino 1400. god.), a upotreba pisma uvodi Krit u red visokorazvijenih civilizacija istonog Mediterana. Iznova se podiu raskone palate sa mnogo odaja, kao i mnoge pojedinane vee zgrade ili vile na sprat, esto ukraene freskama. Nasuprot palatama, stambena arhitektura u otvorenim minojskim gradovima je slabije prouena. Istraene nekropole nastale u blizini gradova ukazuju na pojedinano ili porodino sahranjivanje, s razliitim pogrebnim ritualima. Pokojnici su rede sahranjivani u tolos grobnicama, a grobovi su esto ukopani u stenu ili su u suhozidu podizane pravougaone grobne odaje s kraim dromosom. Osim estih pojava slabijih zemljotresa, velika razaranja u skoro svim krit-skim gradovima, izuzev u Knososu, zabeleena su oko 1500, god., kao posledica erupcije vulkana na Teri. U vreme najveeg uspona minojske kulture opada kvalitet izrade keramikih posuda i nestaju Kamares vaze, to se tumai veom proizvodnjom posuda od plemenitih metala. Keramika ostaje hronoloki najose-tljiviji materijal. U vreme novih palata posude su ponovo ukraavane tamnim motivima na svetloj podlozi. Pri tom se naturalistiki, floralni motivi (SM III -PM IA), zamenjuju tzv. marina stilom, sa scenama iz morskog ivota (PM IB), a zatim sledi tzv. stil palata (PM II), vezan iskljuivo za palatu u Knososu, sa stili-zovanim predstavama ptica i drugih ivotinja, uz gusto rasporeene geometrijske are. Posle snane ekspanzije minojske kulture u XVII i XVI v., to se ogleda u nalazima kritske umetnosti, keramike i toreutike u gradovima na maloazijskoj obali, Rodosu i Egiptu, a zatim na Kikladima i grkom kopnu, u XV v. vo deu ulogu u Egeji preuzela je Mikena. Prisustvo Mikenaca u Knososu nije potpuno razjanjeno, mada su u grobovima u njegovoj blizini nalaeni primerci mi-kenskog oruja (v. Zafer Papura), a negrko linearno A pismo zamenjeno je mikenskim linearnim B pismom. Poznominojski period III (od 1400. do 1100. god.) najee se razmatra u senci sve snanije mikenske kulture. Kue u obliku megarona nalaene su na Kritu tek upostpalatnom periodu. Osim tradicionalnih vidova sahranjivanja, u severnim delovima ostrva nalaeni su aht grobovi i mikenski tolosi sa dromo-som. Kraj minojske, kao i mikenske kulture, dovodi seu vezu sa velikim seobama (v. Egejska
38

seoba). Iz ovog razdoblja potiu i prvi grobovi spaljenih pokojnika.

je drevni grad na Kritu, prema grkom predanju prestonica legendarnog kralja Minoja. Ostaci velikog, otvorenog grada smesteni su na blagom uzvisenju, 5 km od mora, juzno od Irakliona. Prostranu, raskosno ukraenu palatu i nekoliko veih graevina u njenoj blizini otkrio je i sistematski istrazivao A. Evans 1900 -1924. god., a posle Drugog svetskog rata Britanska skola a Atini obnovila je iskopavanja manjeg obima. Veoma bogata arheoloka grada prikupljena u Knososu omogucila je Evansu izradu hronoloskog sistema za kulturu bronzanog doba Krita (od 3000. do 1200. god.), po kralju Minoju nazvanu minojska kultura. Neolit Palata u Knososu lei na ostacima viseslojnog neolitskog naselja u obliku razvucenog tela, sa mocnim kulturnim slojem, debljim od 7 m. U toku novijih istrazivanja izdvojeno je 10 neolitskih horizonata stanovanja, od kojih se najstariji odlikuje odsustvora keramike, dok ostali pripadaju ranokeramickom, srednjem i mladem neolitu. Ceo neolitski sloj se primenom metode C14 opredeljuje u vreme od oko 6100. do 3000. god. U starijem neolitu gradene su manje pravougaone kolibe u tehnici pletera i lepa, dok se horizont srednjeg neolita odlikuje vecim etvorougaonim kuama, s masivnim zidovima od erpia. Krajem neolita kuce su takode od cerpica, ali na kamenim temeljima i sa vise prostorija. Neoliitska keramika je pretezno tamnih tonova i dobro glacanih povrsina, a pri kraju neolita - ukrasena je jednostavnim urezima i belom inkrustacijom. Alatke od opsidijana sa Melosa otkrivene su u najstarijiin slojevima, dok se kremene strelice nalaze u horizontu mladeg neolita. Stilizovane antropomorfne figurine malih dimenzija radene su od pecene zemlje ili kamena. Bronzano doba Malo je ostataka arhitekture iz ranog bronzanog doba u Knososu. U celini su ouvane samo dve podrumske prostorije (jedna je kruzne osnove i luno zasvoena), nastale u ranominojskom III periodu. Podizanju prostrane palate krajem srednjominojskog perioda prethodila je nivelacija terena, pri cemu su najvise unisteni ostaci arhitekture iz prethodnih gradevinskih horizonata. Izgled tzv. stare palate iz vremena srednjominojskog Ib - II perioda (od 1900. do 1700. god.) rekonstruie se dosta nesigurno kao kompleks gusto zbijenih gradevina oko centralnog dvorista, sa uskim hodnicima i veim prostorijama, od kojih su neke zaobljenih uglova. Posle katastrofalnog zemljotresa oko 1700. god., kada je uniten najvei deo stare arhitekture u Knososu, ini se da je prolo izvesno vreine dok nije podignuta nova, monumentalna palata. Tokom srednjominojskog III perioda (sredinom ili u drugoj polovini XVII v.) sagraena je raskona Minojeva palata, koja je bila uzor palatama u Festosu, Maliji i Zakru. Ta palata preivela je nekoliko razaranja u zamljotresima, kao i erupciju vulkana na Teri, da bi konano bila naputena oko 1400. god. Njena osnova je skoro kvadratna, sa stranicama duine oko 150 m, i velikim, pravougaonim dvoritem u sredini. Znatan broj manjih i veih prostorija raznovrsne namene grupisan je oko sredinjeg, otvorenog, poploanog prostora (dim. oko 53x26 m), postavljenog priblino u pravcu sever - jug. Poduna osa, koja prolazi kroz centralno dvorite, deli ceo kompleks palate na zapadno i istono krilo. U zapadnom krilu dominira veliki skladini prostor, podeljen na 18 uskih prostorija za uvanje hrane u velikim pitosima, koji je
39

Knosos

dugim hodnikom odvojen od kultnih odaja, okrenutih ka centralnom dvoritu. Privatne kraljevske prostorije, koje se nalaze u junom delu istonog krila, uskim hodnikom odvojene su od zanatske etvrti na severu. Osim monumentalnih propileja na severu, palata je imala jo tri ulaza, iz kojih se dugim hodnicima dospevalo do centralnog dvorita. Posebno se izdvaja iri hodnik u junom delu zapadnog krila, koji povezuje monumentalni zapadni ulaz sa centralnim dvoritem. Na osnovu freske sauvane u delu hodinika nedaleko od junih propileja, s predstavom mladia u prirodnoj veliini, koji u rukama nosi veliki konini pehar za libaciju, rekonstruisan je tzv. put procesije. Pretpostavlja se da je na zidovima pomenutog hodnika bio prikazan veliki broj uesnika stvarne procesije. Ostaci spratne konstrukcije posluili su Evansu za prilino pouzdano rekonstruisanje izgleda sprata u zapadnom krilu palate. Unutar kraljevskih odaja nalazila se i Dvorana dvojne sekire, verovatno koriena za audijencije. Pored Kraljiinog megarona, ukraenog freskama delfina, bilo je kupatilo sa keramikom kadom i toalet sa sistemom odvoda. U zapadnom krilu se nalazi Prestona dvorana, s prestolom od alabastera, prislonjenim uza zid, koji je oslikan grifonima i palmama. Izmeu nje i junih propileja bilo je nekoliko prostorija namenjenih kultu, od kojih se izdvaja mala podrumska odaja, sa ostavom kultnih predmeta iz srednjominojskog III perioda. Tu su naene figurine od fajansa, koje prikazuju letee ribe, koljke, krave i telad, kao i dve svetenice sa zmijama. Znaajna je grupa malih, oslikanih ploica od fajansa u obliku proelja viespratnih kua, koje su otkrivene u utu ispod podova kua nove palate. Stilizovane predstave fasada kua sa tih ploica, uz detalje arhitekture prikazane na nekim od tzv. minijaturnih fresaka (posebno nizovi konsekrativnih rogova na ravnim krovovima) koriste se pri idealnim rekonstrukcijama izgleda palate u Knososu. Zidovi veine prostorija u palati bili su ukraeni freskama, rasporeenim u manje ili vee panele.

Knosos: ploice od fajansa s predstavama proelja kua

Ouvani su uglavom samo fragmenti fresaka, u sekundarnom poloaju, na osnovu kojih se ponekad nesigurno rekonstmiu prikazane scene. Po znaaju, izdvajaju se predstave bika kao svete ivotinje, posebno u prikazu igre sa bikovima. U ruevinama palate iz kasnominojskog II perioda naen je veliki broj glinenih tablica sa linearnim B pi srnom. Nedaleko od palate, na vie mesta, otkrivene su kue iz kasnominojskog perioda, kao i nekoliko veih graevina, sa vie prostorija i ouvanim delovima fresaka {Mala palata, Kraljeva vila, Karavansaraj). Oko Knososa je istraen
40

vei broj nekropola, najee sa grobovima ukopanim u stenu (v. Zafer Papura).

Knosos: idealna rekonstrukcija zapadne fasade palate

Knosos, Minojeva palata: 1. centralno dvorite; 2. zapadno dvorite; 3. severni propileji; 4. juni propileji; 5. Dvorana dvojne sekire; 6. Kraljiin megaron;. 7. tzv. put procesije; 8. magacini

Malija - znaajno sredite minojske kulture na sevenoj obali Krita, istono od

Irakliona. Tokom istraivanja Francuske arheoloke kole, poev od 1922. god., otkrivena je palata iz sredine 2 milenijuma, koja je po prostranstvu neznatno vea od palate u Festosu, ali skromnije arhitekture. U osnovnom planu podraava palatu u
41

Knososu, s velikim brojem prostorija rasporeenih oko pravougaonog dvorita. Dvorite se na istonoj i severnoj strani zavrava irokim portikom, a u njegovom sreditu stajao je etvorougaoni kameni oltar. U palati se nalazio neuobiajeno veliki broj ostava za namirnice. Ista arhitektura kao kod Knososa i Festosa. Severno od palate je grobnica, poznata pod nazivom Zlatna jama, delimino ukopana u stenu, a delimino izgraena od lomljenog kamena. Velikih je dimenzija (38,5 x 30 m), sa uskim hodnicima i veim brojem grobnih komora. I pored sistematskog pljakanja u drugoj polovini XIX v. (pretpostavlja se da uveno Eginsko blago, otkupljeno za Britanski muzej, potie iz nje), pojedini sauvani nalazi, kao to je zlatni privesak u obliku dve heraldiki prikazane pele, ukazuju da su u ovoj grobnici sahranjeni lanovi kraljevske porodice iz vremena starijih kritskih palata.

Malija, osnova palate; 1. centralno dvorite; 2. dvorana sa stubovima; 3. magacini; 4. cisterne

- minojski grad u dolini Mesare, na jugu Krita, podignut na blagom uzvienju, nekoliko km od mora. Ime grada se vie puta pominje na tablicama sa linearnim B pismom u Knososu, dok se u Ilijadi za njega kae da ima veliki broj itelja. Istraivanja Italijanske arheoloke kole 1900-14 i 1951- 60 bila su usmerena na otkrivanje palate i delova grada u njenoj neposrednoj blizini. U toku novijih radova, na junoj padini brda, na terasama nedaleko od komplexa graevina vezanih za palatu, otkriveni su ostaci kua za stanovanje iz srednjeg i poznominojskog perioda. Najstarije naselje potie iz kasnog neolita, a zatim slede ostaci kua iz I faze ranominojskog perioda. Nema jasnih tragova arhitekture iz II i III faze ranominojskog perioda.
42

Festos

Prva palata, sagraena u srednjominojskom periodu oko 2000/1900 posle tri faze obnavljanja potpuno je unitena u poaru, nastalom pri snanom zemljotresu oko 1700. na prelaski iz srednjominojskog III u poznominojski I period podignuta je nova palata, koja je takoe stradala u zemljotresu oko 1450. Iako je raspored prostorija oko centralnog zemljita istovetan kod obe palate, pri podizanju nove palate nije potovan gabarit starih zdanja. Zahvaljujui tome sauvano je i istraeno vie graevina stare palate, naroito u njenom severoistonom i zapadnom delu. Posebno je dobro ouvan komplex manjih graevina prislonjen uz masivne zidove zapadne fasade. Prilaz sa zapada vodio je preko poploanog dvorita. Dvorite je na severu bilo zatvoreno irokim stepenitem koje je verovatno korieno kao stajalite za gledaoce, odnosno uesnike u predstavama na otvorenom prostoru. U severoistonom delu, u podnoju velikih stepenica, otkrivena je grupa malih kultnih prostorija, sa kamenim vazama, kultnim objektima i velikim keramikim rtvenicima. U palati je naeno mnotvo polihronih Kamares vaza i keramikih peata. Osim glinenih tablica sa linearnim A pismom, znaajan je nalaz veeg keramikog diska (prenika 16cm), sa zagonetnim, ideogramskim pismom. Unutar urezanih spiralnih traka, sa obe strane diska utisnut je vei broj slikovnih znakova. Izdvojeno je 45 razliitih piktograma. Unutar komplexa nove palate centralno mesto zauzima veliko pravougaono dvorite (dim.50,50 x 22,30 m), priblino orijentisano u pravcu sever jug. Bilo je prekriveno velikim kamenim ploama, a imalo je portik na istonoj strani i masivni kameni oltar u jednom uglu. Oko dvorita bile su grupisane prostorije razliitih namena. Stambeni i reprezentativni deo palate na severu sastojao se od manjeg, etvorougaonog dvorita sa peristilom i veih sala za prijeme, uz nekoliko manjih odaja i stepenita koja su vodila na sprat. Privatne odaje bile su smetene istono od centralnog dvorita. U severoistonom delu palatenalazile su se radionice oko veeg, otvorenog dvorita, u ijem sreditu je otkrivena pe za topljenje metala. Na zapadu je bila vea prostorija sa centralnim koridorom i nizom manjih skladita za uvanje namirnica. Izmeu pojedinih grupa odaja unutar palate komuniciralo se uim ili irim hodnicima, od kojih su neki vodili ka centralnom dvoritu. Rezidencijalni deo bio je povezan sa zapadnim, otvorenim dvoritem irokim stepenitem, ulazom u vidu pilona s masivnim stubom u sredini i predvorjem sa stubovima. U novoj kraljevskij palati nije bilo raskonih predmeta, kao ni zidnog slikarstva. Jedno od objanjenja je da su se kraljevske odaje u poznominojskom periodu nalazile u susednoj Agija Trijadi. Delimino obnavljanje naselja u poznominojskom IIIA periodu potvreno je i nekropolom iz tog vremena, sa grobovima ukopanim u stenu i bogatim nalazimakeramika, maevi, peati, zlatni nakit, bronzane posude.

monohromna, dobro glaana keramika, metalnog sjaja, raena na brzom vitlu, iz srednjoheladskog perioda. Nazvana je minijskom jer je najpre naena u Orhomenosu, u gradu legendarnog kralja Minija. Posude otrih profila i uglaanih spoljnih povrina, sivih, ukastih do tamnomrkih tonova (posebno pehari na nozi i kantarosi), izraene su oigledno po uzoru na metalne vaze. Minijska keramika je, osim na grkom kopnu, nalaena i na Kikladima, istonoegejskim ostrvima i u Maloj Aziji.

Minijska Keramika,

- naselje iz ranog i srednjominojskog doba, nedaleko od Gurnije, u istonom delu Krita. Istraena je povrina sa veim, praovugaonim kuama, podignutim na kamenim temeljima. Naselje, osnovano u drugoj fazi ranominojskog perioda (druga polovina 3. milenijuma), sastoji se od gusto zbijenih, vieprostornih kua, od kojih su neke imale
43

Vasiliki

spratne konstrukcije. Po veliini i rasporedu prostorija, otkriveni deo najstarijeg naselja podsea na kasnije kritske palate. U srednjominojskom periodu podiu se takoe vee, pravougaone kue, jedna uz drugu, ali sa otvorenim dvoritima, magacinima i poploanim ulicama. Ime Vasiliki se vazuje za poseban stil u keramici iz ranominojskog II perioda, u kome se polihromni efekat postie u procesu peenja vaza. Plamenasti motivi i razliite mrlje tamnosivih, crvenih i mrkih tonova na crvenkastomrkoj osnovi suda nastaju ogranienim pristupom ki-seonika pojedinim delovima vaza prilikom peenja (mottledware).

Mohlos - kamenito poluostrvo u zalivu Mirabelo, na istonoj obali Krita, gde

je izvan naselja iz minojskog doba otkrivena nekropola sa dvadesetak pravougaonih kamenih grobnica. U svim grobnicama naeni su ostaci dislociranih skeleta, izmeanih sa mnogim i raznovrsnim prilozima iz ranog i srednjominojskog perioda. Neke grobnice sadrale su bogate nalaze, kao to su delovi zlatnog nakita (uske dijademe, bogato ukraene punktiranjem), kamene vaze, trougaoni bronzani bodei, peati od slonovae, zoomorfne i antropomorfne posude.

Gurnija - jedan od najbolje istraenih gradova mikenske kulture, podignut u

neposrednoj blizini zaliva Mirabelo, na istoku Krita. Poetkom xx veka, amerika ekipa je otkrila na blagom uzvienju pored mora dobro ouvane ostatke manjeg, otvorenog grada, sa gusto zbijenim kuama, povezanim prolazima, kamenim stepenitima i uskim, poploanim ulicama. Uz malu, nedovoljno ouvanu palatu na vrhu brda i vee, pravougaono dvorite u blizini, terasasto su podizane kue na kamenim temeljima. Bile su nepravilnih, pravougaonih osnova, izdeljene na pet do est malih prostorija, neke sa stepenicama, to ukazuje na spratnu konstrukciju. Grad je osnovan krajem ranominojskog perioda, ali je najcelovitije sauvan deo iz vremena poznominojskog Ia perioda. Posle razaranja minojskih gradova i palata sredinom XV veka, obnovljeno je samo nekoliko zgrada, i to tokom poznominojskog III perioda. Iz tog vremena se izdvaja manje svetilite s brojnim kultnim predmetima, kao to su dvojne sekire, oltari od peene zemlje, keramike figurine nekog boanstva ili svetenica sa podignutim rukama i reljefno modelovanim zmijama oko tela. U blizini naselja na samoj obali, istraena je nekropola iz ranog, srednjeg i poznog minojskog doba. Sahranjivanje je razliito: u kamenim sanducima(cistama) pitosima(deca) keramikim larnaksima

U grobovima iz ranog i srednjominojskog dobanaene su slikane posude Vasiliki tipa, srebrni pehari i njihove keramike imitacije, a u grobovima poznominojskog perioda- slikane vaze u marina stilu.

- mesto u dolini Mesare, na jugu Krita, gde je otkriveno nekoliko tolos grobnica iz ranominojskog i poetka srednjominojskog perioda. Istraena su tri tolosa, uz koje se nalazi i nekoliko pravougaonih grobnih komora, s velikim brojem skeletnih ostataka (nekoliko stotina individua). Osim ranominojske slikane keramike, vise bakarnih i bronzanih bodea, peata od raznovrsnog kamena, perli od zlata i poludragog kamena i zlatne dijademe
44

Lebena

ukraene punktiranjem, naeni su i piksida kikladskog tipa i tri egipatska skarabeja, od kojih je jedan od slonovae.

Lebena: osnova tolos grobnice

- nekropola iz ranog minojskog perioda u dolini Mesare, na jugu Krita. Istraene su tri tolos grobnice s masivnim zidovima od kamena, koje su due vreme koriene kao kolektivne grobnice. Unutar tolosa otkriveni su kulturni slojevi sa ostacima vie stotina skeleta. Osim keramikih posuda, antropomorfnih i zoomorfnih vaza, kamenih vaza i desetina trougaonih bodea, u tolosiina su nalaene i stilizovane

Kumasa

antropomorfne i zoomorfne figurine. Posebno su znaajni nalazi nekoliko mermernih idola kikladskog tipa. Kumasa: osnova grobnica

- mesto u dolini Mesare, na jugu Krita, gde su otkrivene tri tolos grobnice, koriene u ranominojskom i delimino na poetku srednjominojskog perioda. Grobnice krunih osnova su veih dimenzija (grob A, unutranjeg precnika 13 m, najvei je grob ovog tipa na Kritu), sa debelim zidovima od lomljenog kamena (2,5 do 3,5 m) i masivnim ulazima od velikih kamenih blokova. U neposrednoj blizini tolosa naene su manje, vieelijske grobne komore, delimino ukopane u stenu, a delimino izgraene od kamena, s velikim brojem ljudskih skeleta i priloga koji pripadaju preteno srednjominojskom periodu. Tolosi su takoe bili kolektivne grobnice, koriene u toku dueg perioda, s brojnim grobnim prilozima. Iz jednog tolosa potie oko 300 kamenih vaza, desetine bronzanih bodea, veliki broj peata od raznolikog kamena i slonovae, zlatni nakit, dvojne sekire od bronze, nekoliko stilizovanih figurina od kamena i jedan kikladski idol. Izdvajaju se nalazi tri skarabeja raena po egipatskim uzorima, kao i vavilonski cilindrini peat od hematita, iz Hamurabijevog vremena.

Platonos

45

Tera - ostrvo u junom delu Kikladskog arhipelaga, poznato po snanoj vulkanskoj aktivnosti i velikom arheolokom otkriu kod sela Akrotiri. Usled velike erupcije vulkana oko 1500. god., znatan deo ostrva je potonuo, a preostali deo, u obliku polumeseca, prekriven je debelim slojem lave i vulkanskog pepela. Prvi arheoloki nalazi sa Tere prikupljeni su poslednjih decenija XIX v. Naeno je nekoliko grobova iz ranokikladskog perioda, s kamenim vazama i mermernim idolima, meu njima i dve statuete sviraa na harfi. U toku viegodinjih iskopavanja S. Marinatosa 1967 - 1973. god. i H. Dumasa od 1976. god. otkriveno je, ispod vulkanskog nanosa, veliko gradsko naselje iz bronzanog doba. Istraena je povrina od priblino 150 x 40 m, sa dobro ouvanom stambenom arhitekturom, koja se sastoji od dvadesetak vieprostornih kua, gusto zbijenih u blokove du uskih ulica i oko malih trgova nepravilne osnove. Od kua zatrpanih vulkanskim pepelom sauvana su prizemlja elom visinom, a esto i delovi spratnih konstrukcija. Veina prostorija bila je ukraena freskama izuzetne lepote, usled ega je ovo naselje nazvano Pompeji bronzanog doba Egeje. Pokretni arheoloki materijal iz najniih slojeva pokazuje da je naselje osnovano u drugoj polovini 3. milenijuma (ranokikladski period II - III). Izgled pravog grada dobilo je u srednjokikladskom periodu, kada su ojaale trgovake veze sa Kritoin i kontinentalnom Grkom, potvrene importom keramikih posuda (Kamares vaze, minijska keramika). Posle snanog zemljotresa sredinom XVI v., izgraeno je novo naselje, sa jednospratnim, a ponekad i dvospratnim kuama, na starim temeljima. Jak uticaj minojske kulture zapaa se u mnogim detaljima pri gradnji kua i, naroito, pri ukraavanju zidova u fresko-tehnici. esto su freskama bili oslikani svi zidovi jedne prostorije. Preovlauju velike kompozicije s mediteranskim pejzaima i anrscenama : Praznik prolea, Mladi sa ulovljenim ribama, Berai afrana, Plavi majmuni, Stado antilopa, Mali bokseri. Na frizu irine 20 do 40 cm i duine 12 m prikazana je flota na moru za vreme oluje ili pomorske bitke, sa dva luka grada i suptropskim pejzaom. U lokalnim radionicama izraivane su polihronme vaze, na kojima su tamnom mat bojom na utoj osnovi naslikani delfini i ptice. Sa Krita su dopremane vaze ukraene u tzv. floralnom stilu.
- peina na Kritu, severoistono od Knososa, u kojoj su otkriveni grobovi sa larnaksima iz ranominojskog perioda i bogatim prilozima (bakarni trougaoni bodei, noii od opsidijana, stilizovane kamene antropomorfne figurine, keramike posude). Preovlauju neornamentisane, glaane posude i vaze ukraene urezanim, geometrijskim motivima, koje se javljaju od kraja neolita. Posude sa dobro glaanim povrinama sive, svetlomrke ili crvenkaste boje (kljunasti pehari, posude sa dva recipijenta, konini pehari na visokoj, upljoj stopi) oznaavaju poetak minojske kulture i nazivaju se Pirgos vaze.

Pirgos

Arkalohori - peina u brdovitom, centralnom delu Krita, juno od Knososa u

ijoj je blizini otkrivena peina koja je od ranominojskog I do poznominojskog III perioda koriena kao kultno mesto. Meu brojnim votivnim prilozima izdvajaju se ostave sa stotinama bronzanih maeva iz srednjeg i poznominojskog I perioda i serije manjih dvojnih sekira- labrisa izraenih od zlata, srebra i bronze. Dvojne sekire su esto bogato ukraene razliitim geometrijskim i spiralnim motivima, a dva primerka od zlata su obeleena simbolima linearnog A pisma.

46

Kamares - peina na junoj strani planine Ide, u centralnom delu Krita, svetilite minojske kulture, gde je krajem XIX veka otkriveno vie slikanih posuda raenih na vitlu, raznih oblika i dobrog kvaliteta nazvanih Kamares vaze. Posude su najpre premazivane tankim slojem tamnoplave ili zagasitoljubiaste boje, metalnog sjaja, a zatim su ukraavane belom, narandastom ili utom bojom, geometrijskim, ree naturalistikim motivima. esto su u razliitim tonovima svetlih boja izvedeni spojevi spiralnih i stilizovanih floralnih motiva, posebno tekua spirala i uveane cvetne latice. Manje posude oblikom mahom podseaju na metalne vaze, a izradom na brzom vitlu dobijaju se veoma tanki zidovi, debljine ljuske jajeta. Kamares vaze nastale su u radionicama u Festosu i Knososu, tokom perioda starih palata, odnosno u srednjominojskom Ib-II periodu(1900-1700). Polihromne vaze tog tipa nalaene su kao import u Egiptu, na Kikladima, u junim delovima kontinentalne Grke, u severnoj Siriji, na Kipru. Trapeza - peina u istonom delu Krita. U njenim najniim slojevima otkriveni
su ostaci iz kasnog neolita, a iznad njih, u nestratifikovanom poloaju - ljudski skeleti, s raznovrsnim prilozima iz ranog i srednjominojskog perioda. Na osnovu velikih pitosa, pretpostavlja se da je peina u srednjo-minojskom I i II periodu koriena kao kultno mesto. Osim keramikih posuda, naene su kamene vaze, jedna olja od olova, stilizovane ljudske figurine od mermera, kalcita, kosti i koljke, sedea figurina na prestolu od peene zemlje, ljudska glava od slonovae, sa ostacima koljki urnesto oiju, peati od kamena, slonovae i kosti, jedan egipatski skarabej, kao i bronzani i srebrni brijai i bronzani bodei.

Srednjominojski period

Arhanes - mesto u podnoju planine Juktas u sreditu Krita u kome od 1964

J.A. Sakelarakis istrauje naselje, veliku nekropolu i svetilita minojske kulture. U sreditu naselja nalazi se palata sa kultnim prostorijama u kojima su sauvani oltari, freske i arhiv sa glinenim tablicama linearnog A pisma. Palata je podignuta poetkom srednjominojskog perioda oko 1900 godine a obnavljana je sve do kraja poznominojskog perioda oko 1300. U naselju je naen i keramiki model kue na sprat. Nekropola nedaleko od naselja koriena je od ranominojskog II (oko 2400.) do poznominojskog (oko 1200.). Otkriveno je : 1. 2. nekoliko velikih, pravougaonih kamenih graevina, od kojih su neke koriene za sahranjivanje a neke za sepulkrani kult, kao i tolos grobnice iz ranominojskog doba. Tolos C sadri vei broj pokojnika, sahranjenih u larnaksima i pitosima, i 25 mermernih idola kikladskog tipa. U bonoj nii tolosa A nalazio se larnaks u kome je pokojnik sahranjen sa raskonim nakitom od zlata, slonovae, staklene paste i poludragog kamena. nekoliko grobova mikenskog tipa tolos grobnice sa dromosom iz XIV veka
47

3. 4.

Svetilite na severnom ogranku planine Juktas, sazidano od kamenih blokova, sastoji se od tri jednake pravougaone prostorije, povezane zajednikim predvorjem. Stradalo je u katastrofalnom zemljotresu oko 1700 godine. Ispod njegovih ruevina naena su etiri ljudska skeleta. Kao izuzetan nalaz izdvaja se srebrni prsten prekriven gvoem i to na ruci visokog svetenika koji je izgubio ivot u zemljotresu.

Poznominojski period

- grad i palata iz minojskog doba, nedaleko od Festosa u junom delu Krita. U prvoj deceniji XX veka ovde je italijanska arheoloka kola istraila deo raskone palate, sa velikim otvorenim dvoritem iz poznominojskog I perioda koja lei preko ostataka graevina iz srednjominojskog perioda. Sauvani deo palate, sa prostorijama za prijem, stepenicama koje su vodile na gornji sprat, delovima fresaka u pojedinim stambenim prostorijama, arhivom sa mnogim peatima i ostatkom bronzanih ingota, tumai se kao sezonska, kraljevska vila , boravite vladara iz Festosa. Iz palate potiu izuzetni primerci minojske umetnosti:tri vaze od steatita, na kojima su u plitkom reljefu, predstavljene kultne scene. Po snanom ekspresionistikom izrazu izdvaja se Vaza etelaca. Nedaleko od palate nalazila su se dva tolos groba od kamena koji su korieni kao kolektivne grobnice. U veem tolosu prenika 15,5m otkriveno je vie od 200 skeleta sa keramikim prilozima iz ranominojskog II- III i srednjominojskog I perioda. Na nekropoli istono od palate u manjem etvrtastom kamenom grobu naen je bogato oslikan larnaks od poroznog krenjaka koji potie iz kasanominojskog III perioda oko 1400 godine. Njegove sve etiri strane prevuene su tankim slojem krenog maltera i slikane su u fresko tehnici. Centralno mesto zauzimaju frizovi na podunim stranama sarkofaga, sa slikovito prikazanim scenama iz pogrebnog rituala.

Agija Trijada

Vila sa ljiljanima, podignuta na severnoj obali Krita i to pored naselja koje je osnovano u srednjeminojskom periodu. Vila je imala sprat, salu sa stubovima i freske na zidovima. Stradala je u poaru u poznominojskom Ib periodu.

Amnisos - raskona vila iz poznominojskog perioda zvana

- naselje iz poznominojskog perioda, na istonoj obali Krita. Britanska arheoloka kola u prvoj deceniji XX v. istraila je nekoliko blokova kua povezanih irim ulicama. Prizemne kue i kue na sprat, razliitih dimenzija, gusto su poredane jedna uz drugu, sa uskim, krivudavim prolazima izmeu njih. Graene su na kamenim temeljima, esto sa zidovima od erpia. Naselje je teko stradalo prilikom erupcije vulkana na Teri oko 1500. god. Odavde potiu neki od najlepih primeraka keramike ukraene u marina stilu, posebno vaze sa verno prikazanim oktopodima.

Palekastro

Pecofa svetilite na istoku Krita, nedaleko od Palekastra. Posveeni prostor

nalazi se na uzviici, prirodno zatienoj na 3 strane, dok je 4 strana zatvorena snanim zidom od lomljenog kamena. Istraen je moan kulturni sloj, sa delovima
48

ugljenisanog drveta, pepelom, keramikom i veim brojem keramikih antropomorfnih i zoomorfnih figurina. Preovlauju stilizovane figurine nagih mukaraca ili ratnika s kratkim bodeom za pojasom. Stojee enske figurine, prikazane sa obnaenim grudima imaju duge zvonilike suknje i visoke kape ili neku vrstu marame. Posebno modelovani delovi ljudskog tela od peene zemlje (noge, ruke, glave), sa rupicom za veanje, pripadaju zavetnim darovima i ukazuju na isceliteljsku mo ovog mesta, odnosno boanstva kojem je ono posveeno. Svetilite je najvie korieno tokom srednjominojskog perioda.

Pseira - ostrvo u zalivu Mirabelo na istonoj obali Krita, gde je istraeno naselje iz poznominojskog I perioda. Kue su imale spratne konstrukcije, na ta ukazuju stepenita i svetlarnici, koji su esto okrenuti ka ulici. Na zidovima pojedinih prostorija sauvane su freske, kao na primer freska sa prikazom ene koja sedi na steni, obuena u raskonu i bogato ukraenu haljinu.
mesto na severu Krita, zapadno od Irakliona, u kome su otkriveni ostaci grada iz poznominojskog perioda. Posebno su dobro ouvane tri vee vile, koje su imale spratnu konstrukciju i freske u pojedinim prostorijama. Naene su velike bronzane posude i nekoliko keramikih ploica sa linearnim A pismom.

Tilisos

Niru Hani - mesto na severnoj obali Krita, istono od Irakliona, gde je krajem dvadesetih godina XX v. istraena jedna od najlepsih vila iz poznominojskog perioda. Graevina je bila na sprat, sa jasno izdvojenim privatnim, ceremonijalnim i ekonomskim delom. U prostorije za prijem ulazilo se preko irokog, poploanog dvorita, kroz monumentalan ulaz sa dva stuba i hodnik sa freskama. Podovi glavnih prostorija takoe su bili poploani, a zidovi obloeni kamenom. Prema nalazima kamenih konsekrativnih rogova u dvoritu, keramikih rtvenika i nekoliko bronzanih dvojnih sekira, velikih dimenzija (jedna je dugaka ak 1,2 m), kao i dela freske sa prikazom tzv. svetog vora, ova raskona graevina je verovatno pripadala nekom visokom sveteniku. Zafer Papura - jedna od nekropola Knososa, otkrivena severno od palate.
Istraen je vei broj grobova useenih u stenu, u obliku manjih etvrtastih odaja, sa uskim i dugim hodnicima, kao i grobovi aht tipa, iz vremena neposredno pre konanog unitenja palate i posle tog perioda (poznominojski II-IIIb). U grobovima je sahranjivan jedan pokojnik ili nekoliko pokojnika, sa keramikim larnaksom ili bez njega. Izdvaja se nekoliko bogatijih grobova, sa vie bronzanih posuda, delovima zlatnog nakita, dugim i uskim maevima (rapiri), bodeima s bogato ukraenim drkama (zlato, slonovaa) i delovima lema od zuba divljeg vepra. Osim oruja mikenskog tipa, znaajni su nalazi maeva s jeziastom drkom i bronzani noevi, osobeni za kulture poznog bronzanog doba u srednjoj Evropi.

istrauje palatu i deo grada iz minojskog perioda. Palata, sa centralnim pravougaonim dvoritem (dim. 30 x 12 m) iz poznominojskog doba, bila je administrativni centar, to potvruje velika sala na stubovima za prijem, kao i arhiv, sa nekoliko tablica
49

Zakro - selo u istonom delu Krita, u kome od 1962. god. N. Platon

pisanih linearnim A pismom. Vei broj stepenita ukazuje na postojanje spratnih konstrukcija unutar palate. U pojedinim prostorijama sauvani su delovi fresaka, sa floralnim i geometrijskim motivima. Ista arhitektura kao sa lokaliteta Malija. Od nalaza su posebno dragocene kamene vaze, raene od porfira, mermera, alabastera, gorskog kristala i bazalta. Izdvaja se vea kamena vaza ukraena plitkim reljefom, s predstavom nekog svetilita pod otvorenim nebom. - mesto juno od Knososa, u centralnom delu Krita, gde je S. Marinatos istraio manji graevinski kompleks iz kasnominojskog I perioda, oznaen kao vila ili manja palata. Otvoreno centralno dvorite, malo trodelno svetilite, sala na stubovima, spratne odaje koje su koriene za stanovanje i magacin pokazuju da se ovde sigurno nalazio administrativni centar. Posebno je dobro ouvan deo u kome su preraivani poljoprivredni proizvodi (prese za vino i masline), kao i zanatske radionicekeramike pei.

Vatipetro

Zmijska Boginja prvenstveno oznaka za 2 figurineod fajansa otkrivene

na Kritu, u palati na Knososu. Izraene su oko 1800 BC a prikazuju enu obnaenih grudi, u dugoj zvonastoj suknji I jeleku, sa visokom kapom(tijarom) I zmijama u rukama. Sline figurine naene su I u Gurniji, Prinijasu, I Gazi, I to zajedno sa cilindrinim posudama ije su drke zmijolikog oblika. Kako je u minojskoj religiji zmija smatrana zatitnicom kue, I za te figurine se pretpostavlja da predstavljaju boanstvo koje je titilo kuu I domae ognjite, ili, pak, svetenice koje su to boanstvo sluile.

MIKENSKA KULTURA
uveni grad iz herojskog doba Grke (poznoheladski period ili mikensko doba, 1600. do 1100. god.), koji je po legendi osnovao Persej, a proslavio Agaraeninon, voa svih Grka u ratu protiv Trojanaca. To je snano utvren grad, podignut na stenovitom uzvienju, 15 km severno od Argolidskog zaliva (Peloponez). Prva iskopavanja obavio je H. liman 1876. god., a zatim su usledila istraivanja H, Cuntasa od 1886, B. Vejsa od 1921, J. Papadimitrija od 1950. i G. Milonasa od 1958. godine. Mikena je osnovana ve u srednjoheladskom periodu, ali su tragovi stambene arhitekture pre poznoheladskog III A perioda (XIV v.) veoma skromni. Sredinom ili u drugoj polovini XIV v. podignuto je utvrenje_ nepravilnog trougaonog oblika, koje titi kraljevsku palatu i jo nekoliko veih zgrada, na povrini od priblino 3 ha. Bedem irine 6 m raen je nasuvo, od velikih kamenih blokova, esto poligonalnih megalita, sa ispunom od sitnijeg kamenja i zemlje. Velianstvenom izgledu mikenske tvrave (nazvane jo u antiko doba kiklopski zidovi) doprinosi i glavna, Lavlja kapija, podignuta od samo etiri velika monolita. Iznad masivnog nadvratnika je trougaoni kameni blok s reljefnom predstavom dve lavice, koje flankiraju jedan stub.
50

Mikena

U sredinjem delu utvrenja nalazila se palata (dim. 13x12 m), sagraena od kamenih blokova. Palata je u obliku megarona, sa dve prostorije i otvorenim predvorjem, koje izlazi na manje kvadratno dvorite. U veoj prostoriji megarona nalazilo se kruno ognjite, zatieno zaklonom, podignutim na etiri stuba. Znatan deo sredinjeg prostora mikenskog utvrenja uniten je podizanjem velikog hrama u dorskoin stilu. Istraeno je i nekoliko kua sa veim brojem prostorija unutar i izvan bedema. U nekima od njih vidljivi su tragovi spratne konstrukcije. Zidovi kua su esto graeni od erpia, na kamenini temeljima, i uvreni drvenim okvirima. Freskoslikarstvo je sauvano u fragmentima, u kuama izvan palate. Izdvaja se freska s prikazom ratnika i konja. Sjaj i bogatstvo vodeeg grada u mikenskoj kulturi ogleda se najpre u izuzetno raskonim nalazima sa nekropola. Ranomikenski period (1600. do 1500. god.) obeleen je nalazima iz kraljevskog kruga grobova A, koji je unutar zidina Mikene otkrio i istraio H. liman 1876. god., i kraljevskog kruga grobova B, koji su izvan bedema istraili G. Milonas i J. Papadimitriu 1951 -1954. god . U blizini Lavlje kapije, unutar krune ograde od dva reda vertikalno postavljenih kamenih ploa, prenika 27,5 m, liman je otkrio est velikih, pravougaonih grobova (krug A), od kojih su neki duboko ukopani (do 5 m), i zbog toga nazvani aht grobovi. U grobovima razliitih dimenzija (najvei je grob IV, dim. 4,3x6,4 m), sahranjeno je ukupno 19 pokojnika u ispruenom poloaju, sa izuzetno bogatim, uglavnom zlatnim nakitom i simbolima kraljevske vlasti, uz mnotvo oruja (dugi i kratki maevi, bogato ukraeni bodei, koplja), posude od bronze, srebra i zlata (zlatni i srebrni pehari), kao i od keramike, alabastera i gorskog kristala. Nekoliko pokojnika je na licu imalo posmrtne maske od tankog zlatnog lima, s likom odraslog mukarca. Iznad grobova svih odraslih lanova kraljevske porodice postavljene su kamene ploe - stele, od kojih su neke, u plitkom reljefu, bogato ukraene spiralnom ornamentikom i predstavama lova ili borbe, kao i vonje dvokolicama. Krug B je priblino istih dimenzija kao i krug A, ali je bio ograen jakim zidom od kamenih blokova. Otkriveno je ukupno 24 groba, od kojih 14 grobova pripadaju tzv. aht grobovima, a ostali su grobovi u vidu cista. Pojedini pokojnici su sahranjeni sa bogatim nakitom (zlatne dijademe, perle od poludragog kamena i ilibara), posudama od zlata i srebra, kao i maevima, kopljima i strelicama od op-sidijana, sileksa i bronze. U jednom grobu je naena posmrtna maska od elek-truma, a izdvaja se i nalaz skarabeja iz vremena boravka Hiksa u Egiptu. Krug B je stariji od kruga A, to pokazuju najpre nalazi tzv. ute minijske keramike, s kraja srednjohelaskog perioda. U Mikeni je istraeno i devet toloidnih kraljevskih grobnica( Atrejeva riznica), od kojih one najpoznatije i najmonumentalnije pripadaju poznoheladskom III AB periodu, odnosno XIV i XIII v. U blizini mikenskog akropolja otkriveno je nekoliko nekropola s grobnicama uklesanim u stenu, koje su koriene tokom celog mikenskog perioda. Uglavnom su to manje, etvorougaone grobne odaje sa kraim ili duim prilaznim hodnikom.

Mikenska Kultura, poznoheladska kultura ili kultura poznog bron-zanog

doba na grkom kopnu (od 4-1600/1550. do 4-1100. god.), nazvana po Mikeni u Argolidi. Nosioci ove kulture bila su grka plemena, to potvruje mikensko pismo, sauvano na glinenim tablicama u Pilosu i Knososu. Visoki dometi u umetnosti, kraljevske grobnice, monumentalna arhitektura u gradovima i, pre svega, poznavanje pisma, svrstavaju ovu kulturu u najstariju civilizaciju na evropskom tlu. Centri mikenske kulture nalaze se u junoj i srednjoj Grkoj, posebno u severoistonom delu Peloponeza (v. Mikena, Tirint, Azme, Lerna, Dendra, , Ziguries,), u Atici (Atina, Menidi, Spata, Perati, Maraton), Meseniji (Peristerija, Kakovatos) i Beotiji
51

Mikenska naselja su otkrivena u Tesaliji (Jolkos u Voloskom zalivu) i na susednim ostrvima (v. Egina, Lefkadi). Obilje arheolokog materijala, pre svega masovna proizvodnja slikane keramike raene na vitlu, omoguila je po-delu mikenske kulture na nekoliko razvojnih faza, oznaenih kao poznoheladski (mikenski) period I (od 1600/1550. do 1500. god.), IIA i B (od 1500. do 1400. god.), III A (od 1400. do 1300. god.), III B (od 1300. do1200. god.) i III C (od <-1200. do 1100. god.). Veina naselja osnovana je ve u srednjoheladskom periodu, ali su tragovi stambene arhitekture neznatni sve do XIV v. Ranomikenskom periodu (XVI v.) pripadaju veoma bogati nalazi iz kraljevskih grobova u obliku ahta u Mikeni. U njima je naeno mnogo raznovrsnog zlatnog nakita i ostalih dra-gocenosti, posude od zlata i srebra, posmrtne maske od zlatnog lima, raznovrsno bronzano oruje, bodei sa zlatnim drkama, ukraeni scenama iz lova. Osim predmeta iz domaih radionica, u grobovima u obliku ahta su zastupljeni umetniki predmeti minojske kulture, kao i pojedini nalazi iz udaljenih krajeva, kao to je Bliski istok, Egipat i severna Evropa. Iz ovog perioda potiu i pojedini aht grobovi s bogatim prilozima, otkriveni u tolosima kod Pilosa, u Meseniji (Peristerija). Srednjomiken-ski period (XV v.) reprezentovan je nalazima iz nekoliko bogatih tolos grobova u okolini Pilosa (v. Kakovatos, Peristerija), i tolosa iz Vafija, u Lakoniji ( Vafio). Grobovi u obliku tolosa sa dromosom otkriveni su takoe u Argolidi (Dendra) i Atici (Maraton, Torikos). Arheoloki materijal pokazuje jaanje veza sa Kritom i preuzimanje stila umetnikog izraavanja iz minojske kulture. To se najpre ogleda u slinim oblicima metalnih i keramikih vaza, kao i u stvaranju kritsko-mikenskog stila u nainu ukraavanja posuda. Ratniki karakter mikenske kulture potvren je orujem (maevi, bodei, koplja, strelice) i delovima ratnike opreme (Dendra). Posle vulkanske erupcije na Teri oko <1500. god. i mnogih katastrofa koje su zadesile Krit, centar kulturnih zbivanja u Egeji pomera se prema grkom kopnu. Mikenci su, verovatno sredinom XVv., zaposeli Knosos, to pokazuju i ratniki grobovi sa mikenskim orujem u njego voj blizini ( Zafer Papura) i novi stil, stil palata, u minojskoj umetnosti. Najvea ekspanzija mikenske kulture nastala je tokom poznoheladskog perioda III A - III B . Prve mikenske palate u obliku megarona podignute su oko 1400. god. u Lakoniji (Menelajon) i u Meseniji (Nihorija). U drugoj polovini XIV v. izgraene su velike palate u glavnim centrima mikenske kulture (Mikena, Tirint, Pilos, Teba, Atina). Krajem XIV i u prvoj polovini XIII v. mnogi mikenski gradovi zatieni su snanim kamenini bedemima. Najpoznatija su utvrenja Tirinta i Mikene, izgraena u tzv. kiklopskoj tehnici, a najdui bedemi su podignuti oko palate Gla ili Arne, na jezeru Kopais u Beotiji. Pojedini veliki centri mikenske kulture nisu bili utvreni (Pilos, Teba, Orhomenos). Monumentalna tehnika zidanja primenjena je pri podizanju velikih tolos grobnica sa dromosom. Palate su bile centri vrhovne vlasti, to potvruju i nalazi pisanih dokumenata iz Pilosa, gde je na glinenim tablicama zapisana i titula wanax. (kralj). Vodei gradovi sa palatama bili su u nekoj vrsti vojno-politikog saveza, iji se uticaj irio daleko izvan grkog kopna. Mikenska keramika otkrivena je u gotovo svakom vanijem gradu na egejskim ostrvima i na obali u istonom Sredozemlju. Pretpostavlja se da su krajem XIII v. nastale i prve mikenske kolonije na Rodosu (Jalisos), a moda i na Kipru ( Enkomi). Uticaj mikenske kulture bio je snaan i na jugu Italije, posebno r.a Siciliji. Mikenski nalazi, preteno de-lovi bronzanog oruja (maevi, bodei, noevi) i keramika, otkriveni su na veem broju nalazita u balkanskom zaleu, u grobovima plemenskih prvaka. Krajem XII v. centri mikenske kulture su teko stradali pod udarom doseljenika
52

(Egejska seoba), a samo je u malom broju gradova kratko vreme nastavljen ivot unutar delimino obnovljenih utvrenja. Snaga mikenske kulture se polako gubi, ali se predmeti nastali po mikenskiin uzorima proizvode jo najmanje jedan vek, sve do priblino <-1100. godine.

Atrejeva Riznica - monumentalna grobnica u Mikeni, u vidu tolosa sa dromosom, izgraena sredinom ili u drugoj polovini 14 veka, nazvana po Atreju, mikenskom kralju. Ukopana je u padinu brda i sastoji se od dugakog prilaznog hodnika (dromosa) dimentija 36x6m, glavne krune prostorije u obliku konice (tolosa) prenika 14,6m i visine 13,4m kao i bone odaje pravougaone osnove dimenzija 8,5x6m. Zidana je nasuvo od velikih kamenih blokova sa kupasto izvedenim lanim svodom. Ulaz u glavnu prostoriju, tolos, isto je monumentalan s monolitnim nadvratnikom (dimenzija 8x5x1,2 m) tekim vie od 100t. Fasada je izvedena od sivog i crvenog kamena, a oko ulaza i trougaonog otvora iznad nadvratnika bila je ukraena polustubiima i kamenom oplatom, sa geometrijskom reljefnom dekoracijom. Kao i veina drugih tolos grobnica i ova je opljakana, verovatno jo u antiko doba. Peristerija je mesto u Meseniji na Peloponezu (Grka), gde je, pored manjeg
mikenskog utvrenja, otkrivena nekropola iz ranomikenskog perioda. S. Marinatos je 1960 - 1965. god. istraio tri toloidne grobnice, i samo u jednoj je naen delimiuo opljakan grob, sa tri zlatna pehara, zlatnom dijademom i ranomikenskim vazama.

- najvee mikensko utvrenje podignuto na mestu Kopais u Beotiji. Kameni bedem duine od priblino 3 km opasuje izduenu pravougaonu povrinu dimenzija 850x500. Mada su pri gradnji bedema, irine 6m, korieni i veliki kameni blokovi, tehnika zidanja se razlikuje od one koja je primenjivana u Mikeni ili Tirinsu (kiklopski zidovi). U utvrenju su otkriveni ostaci poznomikenskih graevina, odnosno delova palate i megarona. Namera utvrenja je nejasna, a ubrzo posle podizanja je uniteno u poaru i naputeno. - vieslojno naselje iz bronzanog doba, podignuto na manjem kamenitom poluostrvu u Argolidskom zalivu. Ispod ostataka naselja iz poznog mikenskog doba otkriveno je nekoliko horizonata stanovanja s kraja ranog i iz srednjeg heladskog doba. Naselje iz ranoheladskog perioda, sa kuama podignutim na kamenim temeljima stradalo je u poaru. Keramika iz ovog naselja raena je rukom, dobro glaana (tzv. urnifirs vaze) i slikana tamnom bojom na svetloj osnovi. U naseljima iz srednjoheladskog doba koristi se vitlo za pravljenje tzv. minijske keramike. Unutar naselja iz kasnomikenskog perioda izdvojena su tri graevinska horizonta. U blizini je otkrivena velika nekropola iz mikenskog doba, sa grobovima ukopanim u stenu. Pored keramikih nalaza, u naselju i u grobovima su naeni i slikani mikenski idoli od peene zemlje.
53

Arne

Azine

- mesto u Argolidi poznato po grobovima iz mikenskog perioda. Istraivai vedske arheoloke kole su tu u vie navrata obavili iskopavanja (1926/27, 1939, 1960) i otkrili desetak grobova ukopanih u stenu, kao i jednu grobnicu u vidu tolosa sa dromosom. Ispod poda tolosa naena su etiri groba u vidu ahta, od kojih se, bogatstvom nalaza, izdvaja jedan u kome su sahranjeni mukarac i ena. Pored mukarca su poloeni: 5 bronzanih maeva , od kojih su neki sa zlatnom oplatom na drkama 4 bronzana koplja 2 noa zlatna olja sa predstavom oktopoda srebrni pehar Vafio tipa s reljefnom predstavom bika nekoliko gema od poludragog kamena. Veina grobova ukopanih u stenu sadrala je bogate priloge- zlatni nakit, srebrne i zlatne olje, bronzane posude, bronzani maevi i koplja, keramike posude. Izdvaja se grob ratnika, sa dobro ouvanim bronzanim oklopom, delovima lema od zuba divljeg vepra, bronzanim maem i nekoliko bronzanih posuda.

Dendra

bedemi, koje su, po grckom predanju, podigli u Tirintu jednooki dzinovi - kiklopi, dovedeni iz Likije. Osiin Tirinta, veoma snazni bedemi (debljine 6 - 10 in), izgradeni u tzv. kiklopskoj tehnici, otkriveni su i u dmgim gradovima mikenske kulture Mikena, Argos, Azine, Atina. To su utvrdenja od ogroranih, pritesanih blokova, velikih monolita (do 4 m duzine), koji se precizno uklapaju na licu zida, dok su ispune od sitnijeg kamena ill zemlje. Mikenski bedem na Atinskom akropolju povezan je sa Pelazgima, prastanovnicima Grcke.

Kiklopski Zidovi, mocni

- mesto u Meseniji severno od Pilosa u kome su V. Derpfeld i K.Miler poetkom XX veka u blizini mikenskog utvrenja otkrili tri tolos grobnice, opljakane i sa oteenim kupolama. Ostaci keramike ukazuju na rano i srednjomikensko doba. U jednom grobu naeno: Zlatni nakit ilibarske perle Ukraene krune ploice od kosti i slonovae Delovi lema od zuba divljeg vepra Strelice od bronze i kamena

Kakovatos

Vafio mesto na Peloponezu, u Lakoniji , u kome je H. Cuntas 1888/1889. god. ispod poda razruenog tolosa otkrio grob iz mikenskog perioda, sa dva zlatna pehara, nekoliko srebrnih posuda, bronzanim orujem, zlatnim nakitom, gemama i keramikim posudama. uvena su dva manja konina pehara, s jednom drkom pri obodu, ukraena u dubokom reljefu naturalistikim predstavama bikova. Oblik tih pehara kasnije je esto podraavan i u drugim materijalima. Tirint je legendarni grad iz mikenskog doba, mesto roenja najveeg grkog
54

junaka Herakla, podignut nedaleko od mora, u Argolidi (Grka). Iskopavanja u Tirintu zapoeo je H. liman (Schliemann) 1884. god., nastavili su ih V. Derpfeld (W. Dorpfeld) i K. Miler (Miiller) 1907 -1913. god., a od 1975. god. K. Kilijan (Kilian). U osnovi mikenskog grada nalaze se ostaci naselja iz ranog i srednjoheladskog perioda. Na najuzvienijem mestu mikenskog utvrenja, ispod velikog megarona, delimino je istraena monumentalna kruna graevina iz ranoheladskog perioda, prenika 21 m, s kamenom osnovom debljine 2 m, i masivnim, gusto poredanim zupastim ojaanjima sa spoljne strane. U blizini te graevine naena je kamena osnova vee kue ovalnog oblika, takoe iz ranoheladskog perioda. Iz poznomikenskog doba potie veliko, neutvreno naselje gradskog tipa (dim. oko 550-300 m), sa uskim ulicama. U njegovoj blizini podignuto je izuzetno snano utvrenje na stenovitom uz-vienju, s bedemom duine 700 m, koji zatvara dva manja, prilino uska prostora na razliitim visinama, ukupne povrine oko 2 ha. Unutar ojaanog bedema, irine 6 do 10 m, od ogromnih pritesanih blokova (kiklopskl zidovi), sa june i istone strane, sagraene su galerije od kamena, u tehnici smicanja, sa otro prelomljenim lanim svodom. U gornjem delu utvrenja centralno mesto zauzima palata u obliku megarona, koja izlazi na dvorite s peristilom. Megaron je pravougaonog oblika, sa otvorenim predvorjem i dva stuba na ulazu u prvu, manju prostoriju. U sredini njegove velike sale (dim. 10 12 m) nalazi se nisko, ali prostrano kruno ognjite, uokvireno sa etiri stuba. Oko centralnog megarona grupisane su, bez odreenog reda, manje odaje - sobe, hodnici i kupatila. Njegovi zidovi, kao i zidovi nekih prateih odaja bili su ukraeni freskama, najee scenama lova i vonje dvokolicama.

mikenski grad u Meseniji , podignut na manjem breuljku, oko 5 km udaljen od morske obale. K. V. Blegen i amerika arheoloka ekipa otkrili su ovde 1939. i 1952 - 1964. god. ostatke grada, kraljevske palate i vie grobova iz mikenskog doba. Tragovi utvrenja na akropolju potiu iz srednjoheladskog perioda. Podizanjem palate u poznomikensko doba rasien je prostor na veem delu akropolja (dim. 170 90 m), pri emu su unitene kuo iz prethodnih naselja. Palata je nazvana Nestorova palata, po legendarnom kralju Nestoru, koji je dugo vladao u Pilosu. Sagraena je u klasinoj mikenskog tehnici, s kamenim temeljima i zidovima od erpia, koji su ojaani vertikalnim i horizontalnim drvenim gredama. Njen centralni prostor je jedinstven kompleks, koji je u jednom delu, sudei prema sauvanim stepenicama, sigurno imao spratnu konstrukciju. iroka, ulazna kapija (propileji) vodila je u manje poploano dvorite, iz kojeg se sa desne strane ulazilo u manji, Kraljiin megaron, a u osi ulaza - u veliku pravougaonu dvoranu, odnosno centralni megaron s velikim krunim ognjitem i etiri masivna stuba u sreditu. Ognjina konstrukcija od peene zemlje i podnica oko nje bogato su ukraeni slikanim geometrijskim motivima. Oko centralnog megarona nalazi se niz manjih prostorija, od kojih su neke koriene za uvanje namirnica. Pored "kraljiinih" odaja smeteno je kupatilo s kadom od peene zemlje. U manjoj prostoriji, u blizini propileja, otkrivenje arhiv s velikim brojem glinenih tablica ispisanih linearnim B pismom ( egejsko pismo). Mada je palata stradala u velikom poaru krajem XIII v., sauvani su manji delovi zidnog fresko slikarstva u starijem, jugozapadnom traktu palate, i u njenom centralnom delu s megaronom. Preovlauju manji frizovi sa scenama iz lova i rata. Ispod akropolja je istraen deo naselja u kome se ivelo od srednjoheladskog perioda do kraja mikenskog doba. U blizini naselja otkrivene su dve mikenske nekropole, maliom sa grobovima koji su ukopani u stenu. Preostali nalazi iz nekoliko davno opljakanih i rasturenih grobova unutar jedne tolos grobnice pokazuju da su u njima bili sahranjeni lanovi kraljevske kue.
55

Pilos

Nestorova palata u Pilosu: 1. megaron; 2. arhiv sa tablicama linearnog B pisma; 3. Kraljiin megaron

Submikenski Stil - keramiki stil nastao na grkom kopnu posle propasti

mikenske civilizacije oko -1100. god. Razvio se na osnovama poznomikenskog Granary stila i trajao do pojave protogeometrijskog stila, odnosno ranog gvozdenog doba, koje je razliito datovano: u sredinu ili drugu polovinu XI v. Submikenska keramika raena je na vitlu i odlikuje se jednostavnim, tamnomrko bojenim geometrijskim motivima (horizontalne, talasaste i cik-cak linije, koncentrini krugovi i polukrugovi). Najvie je zastupljena u grobovima cista tipa, s pokojnicima sahranjenim u zgrenom poloaju u sanducima od kamenih ploa, i to sa Atinske agore (Kerameikos) i sa nekropole na ostrvu Salamina. Slian tip grobova iz submikenskog pe rioda otkriven je pod tumulima u grkom delu Makedonije (Vergina) i u Pelagoniji. Uz mikenske oblike vaza (lekiti, amfore sa drkama na trbuhu, krateri, pehari s jednom drkom) retki su nalazi keramikih posuda raenih rukom, kao to je kanelovana piksida sa Kerameikosa. Grobovi iz ovog perioda katkad sadre oruje poznomikenskog tipa, a od nakita se izdvajaju ukrasne igle i rani oblici lunih fibula.

Kition - veliki anticki grad (dim. 1 500 x 500 m) sa akropoljem, otkriven na blagom uzvisenju nedaleko od mora, na jugu Kipra. Osim ostataka gradskih naselja iz rimske i helenisticke epohe, delimicno je ispitan grad iz prvih vekova 1. milenijuma, koji su osnovali Feniani, kao i manji delovi utvrdenog naselja iz poznog bronzanog doba. U nemirna vremena krajem 2. milenijuma (od XIII do XII v.) grad je utvrden masivnim bedemima i etvrtastim kulama od velikih kamenih kvadara u osnovi i cerpica u gornjim delovima. Prostrane pravougaone kuce, sa vise odaja, gradene su takode od kamena i cerpica, a nadeno je i nekoliko manjih svetilista, od kojih se u jednom nalaze dva zrtvenika u obliku konsekrativnih rogova. Uz naselje koje je prezivelo najezdu "naroda s mora" i dolazak Ahajaca sa grkog kopna, otkrivene je nekropola, sa grobovima ukopanim u steno. Grobovi sa veim brojem skeletal sadre bogate priloge (poznomikenske vaze posude od fajansa, zlatni nakit, predmeti od slonovae, bronzane posude).

RAZNO
56

Askos - asimetrina, vreasta posuda s jednom drkom i ekscentrinim, kosim

vratom koja je dobila naziv i verovatno nastala po ugledu na meine za vino. Javljaju se u ranom neolitu Grke (Nea Nikomedija) a iroko su rasprostranjene u kulturama ranog bronzanog doba Egeje. Od mikenskog doba izraivani su na vitlu, manjih dimenzija, jajolikog recipijenta, uskog vrata, sa niskom stopom ili bez nje.

Larnaks - termin koji oznaava ormar, krinju, sanduk i pogrebni koveg, a

u arheologiji - sarkofag nd peene zemlje sa dvoslivnim ree ravnim poklopcem. Keramiki sarkofazi su korisceni za pojedinano sahranjivanje tokom bronzanog i gvozdenog doba u Egeji, a naroito u minojskoj i mikenskoj kulturi. Larnaksi su poznati na Kritu jo od ranog minojskog perioda, ali su tek od razvijenog mikenskog doba nalaeni na irem prostoru Egeje, sve do Rodosa i Kipra. Stariji primerci su pravougaonog oblika, zaobljenih uglova, a dno im je esto probueno da bi mogle da se ocede organske materije. Kasnije su pravougaoni, sa etiri noge, i poklopcem na dve vode. Njihove relativno male dimenzije ukazuju da je pokojnik stavljan u njih u zgrenom ili sedeem poloaju. Preteno su ukraeni slikanim vegetabilnim motivima, rede i figuralnim scenama (v. Agija Trijada).

Larnaks iz Agija Trijade

Depas - pehar za vino, najee od bronze, ree od zlata ili srebra. U Ilijadi je
opisan Nestorov pehar, masivni bronzani depas sa etiri drke , a kao posuda kojom se zahvata vino iz kratera pominje se depas amfikipelon, odnosno pehar sa dve drke. Ovaj termin u arheologiju uvodi H. liman za raskoan pehar sa dve drke iz kraljevskog kruga grobova A u Mikeni, kao i za konine pehare s dve drke, otkrivene u Troji. Zlatan pehar iz aht grobova IV u Mikeni, Nestorov Pehar, sastoji se od koninog recipijenta i cilindrine stope, kome su kasnije dodate dve drke na vrhu ukraene predstavama golubica. Trojanski pehari depas tipa su znatno jednostavniji. Srebrni pehari izduenog , koninog recipijenta, sa dve masivne vertikalne drke postavljene ispod oboda, iz Troje II, bili su oigledno uzor mnogim peharima od peene zemlje istog oblika, zastupljenim u naseljima od Troje IIc do Troje IV. Depasi pripadaju razvijenoj i mlaoj fazi trojanske kulture ranog bronzanog doba i nalaeni su na mestima gde je ova
57

kultura zastupljena- Orhomenos, Poliohni, Kastri, Mihali. Na nastanak depas pehara trojanske kulture svakako su uticali konini pehari slinog oblika iz istovremenih ili starijih nalazita u Anadoliji- Kiltepe, Bejesultan(prestonica Hetita moda), Alada Hijik, Tarsus.

- poznata u nauci kao Dorska ili Panonsko-balkanska seoba, oznaava velika pomeranja naroda krajem II milenijuma na jugu Balkana, u Egeji i istonom Mediteranu. Tokom poslednjih decenija XIII i u prvoj polovini XII veka: Anadoliji, uniteni su mnogi gradovi mikenske kulture na grkom kopnu, spaljena su naselja na telovima u egejskoj Makedoniji, razruen je Hatua(Bogazkej) i srueno mono Hetitsko carstvo u stradalo je vie gradova na maloazijskoj obali- Mersin, Tarsus, Ugarit spaljena je Troja VI, kasnije i Troja VIIa napadnuti su gradovi na Kipru- Enkomi, Kition bile su ugroene i granice Egipatskog carstva-narodi s mora

Egejska Seoba

Egejsku seobu su verovatno pokrenuli narodi iz srednjeg Podunavlja i centralnog, odnosno istonog Balkana.

- podrazumeva sva pisma koriena tokom bronzanog doba na grkom kopnu i ostrvima. Najstarije od njih je kritsko hijeroglifskopiktografsko pismo, koje je sauvano na minojskim peatima i uvenom disku iz Festosa a koje je korieno u razdoblju od 2200-1450 god. Nije deifrovano. Kritsko linearno A pismo isto nije deifrovano, delom je piktografsko a delom slogovno. Dokumentovano je na predmetima od kamena, metala i na glinenim ploicama, a upotrebljavano je od 1650-1450 godine. Linearno B pismo, ispisanona glinenim tablicama i korieno u mikenskoj kulturi deifrovao je M.Ventris 1952 godine. To je u osnovi slogovno pismo koje se koristi i piktogramima. Glinene tablice s ovim pismom otkrivene su u veem broju jedino u Knososu-oko 3000 tablica i u Pilosu- oko 1200 tablica, dok su retki nalazi u Mikeni, Tebi iTirintu. Tablice su najee izdueni komadi gline, duine oko 5cm, retko male pravougaone ploice, zaobljenih uglova. Otrim stilom su urezivani slogovni znaci i ideogrami u horizontalne redove, na pripremljenim, zaravnjenim stranicama vlanih komada gline. Tablice su zatim suenena suncu i skladitene u kotaricama ili drvenim kutijama, na policama arhiva. U vie mikenskih gradova otkriveni su jednostavni, kratki zapisi sa simbolima linearnog pisma B oslikani ili ree urezani na keramikim posudama, najee krazima. Vee mikenske palate bile su sedite namesnika a istovremeno i administrativni centri, to je uticalo na stvaranje arhiva s pisanim dokumentima. Stoga je D. edvik opisao tablice kao raunske knjige anonimnih slubenika. Vie od polovine svih sauvanih rei ispisanih linearom B ine lina imena, dok su ree zapisana imena mesta. Zatim slede popisi stoke, agrarnih, tekstilnih, metalnih proivoda. Izuzetno se retko prepoznaju titule, kao to je titula wanax (kralj), kao i stara imena ili atributi bogova- Zevs, Atena, Hera, Posejdon.

Egejsko Pismo

58

Narodi s Mora u egipatskim izvorima - naziv za grupu naroda koji su krajem -XIII i poekom -XII v., u vie navrata, napadali granice Egipta sa severa, odnosno s mora. Posebno je znaajan detaljan opis suvozemne i pomorske bitke Ramzesa III u libijskom ratu (-1189. god.) i, neto kasnije, u ratu na obalama Palestine (-1186. god.), sauvan na pilonu hrama u Medinet Ha-bu u Tebi. Kao neprijatelji pominju se narodi koji su oigledno doli iz oblasti istonog Mediterana, iz Egeje, a moda ak iz Italije, posebno sa Sicilije i Sardinije. U tom savezu naroda koji su napali Egipat mogu se prepoznati Ahajci (Grci), Likijci, Fiiistinci (ili Pelasti), kao i ostali uesnici u velikoj Egejskoj seobi. Megaron u Homerovim epovima naziv za veliku dvoranu, odnosno centralnu
prostoriju u vladarskim palatama. U arheologiji, to je svaka pravougaona, izduena kua sa otvorenim predvorjem (tremom). Najpoznatije kue tipa megaron potiu iz trojanske kulture (v. Troja) i velikih centara mikenske kulture (v. Mikena, Tirint, Pilos). Poreklo ovog tipa graevina nije dovoljno jasno, budui da se javljaju ve u neolitskim naseljima od severne Evrope do Bliskog istoka. Nasuprot nordijskoj teoriji o megaronu kao kui hladnih krajeva Evrope, gde je pravljena od drveta, danas se daje prednost Egeji i, posebno, grkom kopnu, gde su graene kue s tremom od erpia, na kamenim temeljima. Prvi megaroni (ili megare) ini se da potiu iz srednjeg neolita (v. Sesklo), a takoe predstavljaju centralne graevine i u naseljima mlaeg neolita Tesalije (v. Dimini). Javljaju se u iroj oblasti Egeje tokom halkolita i bronzanog doba, a kao tradicija mikenske kulture ine osnovni deo grkog hrama sve do helenistikog doba. naziv koji se u arheologiji koriti za manje predmele od peene zemlje, rede od kamena, sline alatkama (peatima) za ukraavanje hleba. Keramiki "peati" s jednostavnim geometrijskim urezima na proirenoj, najee elipsoidnoj baznoj strani, i vertikalnim valjkastim ili kupa-stim drkama, potiu iz mnogih neolitskih kultura jugoistone Evrope (Sesklo, Karanovo, Bojan, Kukuteni - Tripolje), a u manjoj meri i sa Bliskog istoka i iz centralne Evrope. Na osnovu etnografskih paralela, pretpostavlja se da su ove alatke koricene za nanoenje boje na telo ili tkaninu. - srednjoneolitska kultura Tesalije, koja se hronoloki neposredno nadovezuje na Presesklo, a genetski na Protosesklo kulturu.. Naselja su podizana na ravnim terenima (Ocaki, Cangli) ili dominantnim uzviicama (Sesklo), a sastojala su se od etvorougaonih kua sa zidovima od erpia na kamenom temelju, kao i od koliba od prua i lepa. Kue su gotovo kvadratnih osnova, jednoelijske, sa zidovima ojaanim sa unutranje strane kontraforima (Cangli), katkad s predvorjem, u vidu megarona (Ocaki) ili su pravougaonih osnova i podeljene na nekoliko prostorija (Sesklo). Podovi su pokriveni debelim glinenim premazom, a rede kamenom. Kue su esto obnavljane, i to uvek na istom mestu, to ukazuje na trajnu vezanost za naselje i zajednicu. Privreivanje se zasnivalo na zemljoradnji. Ostaci kostiju domaih ivotinja ukazuju na intenzivno gajenje svinja. Kameno i kotano orue je uobiajenih oblika. Na osnovu stratigrafije slikane keramike, Sesklo kultura je podeljena na tri faze (Sesklo I - III). Prvu fazu karakteriu posude slikane crvenom bojom na beloj podlozi, monohromne crvene glaane posude, kao i posude grube fakture, ukraene utiskivanjem ruba koljki. Takav nain ukraavanja u narednoj fazi ustupa mesto
59

Pintadera

Sesklo Kultura

slobodnije slikanim motivima, plamenastim i stepenastim. Monohromna uglaana keramika izlazi iz upotrebe, a ona sa utisnutim ukrasima i dalje se proizvodi. Za poslednju fazu (Sesklo III) karakteristina je neka vrsta polihromije, koja je postizana nejednakim nanoenjem osnovne boje koja varira od crvene do crnomrke. Slini efekti su postizani deliminim struganjem engobe, kako bi se motivi pojavili u negativu. Od keramikih oblika omiljene su posude na visokoj upljoj nozi, krazi i lonii s velikom vertikalnom drkom, lonci cilindrinog vrata i zdele profilisane na razliite naine. U svim fazama izraivane su figurine od peene zemlje koje prikazuju ljudsku figuru u stojeem ili sedeem poloaju, izuzetno i sa detetom u rukama. Uoavaju se dve grupe: naturalistiki modelovane figurine s jasno naznaenim enskim, odnosno mukim polnim odlikama (preteno u starijoj fazi) i stubaste figurine na kojima se istiu samo crte lica, a katkad i kosa (preteno u mlaoj fazi). Na pojedinim figurinama su crvenom bojom oznaeni detalji lica ili are na odei. Meu kultne predmete treba vero-vatno svrstati tronone ili etvoronone keramike stoie. O nainu sahranjivanja nema podataka. Sesklo kultura je datovana u prvu polovinu 5. milenijuma. - veliko neolitsko naselje, zapadno od Volosa, u Tesaliji . Tokom istraivanja H. Cuntasa 1901/1902. god. na dominantnom uzvienju (dim. 45*100 m), unutar kulturnog sloja 8 - 6 m debljine, otkrivena je vea povrina ograenog naselja, sa vie graevinskih faza. Novija istraivanja D. R. Teoharisa 1956-1972. god. pruila su jasniju stratigrafsku sliku akropolja i potvrdila postojanje znatno veeg, neutvrenog dela naselja. Cuntas je podelio sve graevinske slojeve na tri osnovna stratuma : Alfa, Beta i Gama. Najstariji stratum sadri tri sloja, sledei stratum dva sloja, a gornji, najmlai stratum - razliite mlae, postneolitske slojeve. Stratigrafija Sesklo naselja, najpre izvedena na osnovu slikane keramike, posluila je Cuntasu da izdvoji stariju i mlau fazu neolita Tesalije (neolit Alfa i Beta). Starija faza oznaena je kao Sesklo kultura (Sesklo I - III), dok je mlaa faza, prema susednom utvrenom telu, nazvana Dimini kulturom. Unutar i izvan akropolja u Sesklu, Teoharis je ustanovio nekoliko slojeva ranog neolita, izdvajajui u osnovi i prekeramiki horizont, sa plitko ukopanim kolibama. Osnovna odlika naselja iz srednjeg neolita (Sesklo I - III) jesu vee etvrtaste, vieprostorne kue, katkada sa tremom, podizane na kamenim temeljima u suhozidu i sa zidovima od erpia. Izdvaja se keramika slikana crvenom ili crvenomrkom bojom na svetloj pozadini, s bogatim geometrijskim, esto stepenasto ili plamenasto organizovanim motivma. Naselje mlaeg neolita (Dimini faza) sastoji se od veih pravougaonih kua, graenih u istoj tehnici kao u prethodnoj fazi, gru-pisanih oko centralnog, velikog megarona, koji je izdvojen dvostrukim, kamenim zidom. Osim bogato slikane keramike tamnom bojom (spirale, meandri, ahovska polja), u sloju Dimini naselja (klasina faza) otkrivene su i prve ravne bakarne sekire. kultura mlaeg neolita Tesalije, iji su sadraji i razvoj rekonstruisani na osnovu arheolokih istraivanja obavljenih na lokalitetima Dimini, Arapi, Cangli i Ocaki. Rasprostranjena je i van Tesalije, prema jugu do centralne Grke, a prema severu do Makedonije i june Albanije. Njen dugotrajni razvoj (druga polovina 5. i prva polovina 4. milenijuma) podeljen je na pet faza. Najstariju, nazvanu Cangli, karakteric crnopolirana keramika, katkad slikana belom ili sivom bojom (konine i bikonine zdele profilisanog oboda, pehari na visokoj nozi, krazi sa vertikalnom drkom), koja je veoma slina keramici starije faze vinanske kulture. U narednoj, Arapi fazi profilacija posuda je jo sloenija, a i drke su raznovrsnije, esto sa roastim zavrecima. I dalje dominira crna i siva glaana
60

Sesklo

Dimini Kultura -

keramika, ali su posude ee ukraene razliitim slikanim motivima (girlande, uglaste trake). Poetak tree faze, nazvane Agija Sofija ili Ocaki A, oznaava granicu izmeu starije i mlae etape Dimini kulture. Motiv spirale postaje omiljen ukras na slikanim vazama koje su proizvoene u velikom broju i u razliitim, esto veoma matovitim oblicima. Dekoracija, izvedena belom bojom, esto pokriva sve povrine crvenopeenih vaza. U narednoj fazi, zvanoj Ocaki ili Ocaki B, bela boja ustupa mesto crnoj boji, dok su u zavrnoj fazi, oznaenoj kao klasini Dimini ili Ocaki C, ukrasni motivi slikani mrkom bojom na ukastoj podlozi. Pri tom dolazi do izraaja i polihromija, jer se osnovni motivi (spirale, meandri) obrubljuju crnom bojom. Uz slikanu keramiku javlja se i keramika ukraena urezima. Ostali vidovi kulture - nain privreivanja i izgradnje stanita, kameno orue i oruje, kao i kultni predmeti nadovezuju se na prethodnu, Sesklo kulturu. Zemljoradnja je razvijena, a od domaih ivotinja najvie je gajena svinja. Naselja su se sastojala od etvorougaonih kua, katkad u vidu megarona, sa zidovima od erpia i temeljima od kamena. Funkcija koncentrinih zidova u Diminiju nije jasna. O kultu i religiji malo se zna. Izraivane su antropomorfne figurine od peene zemlje, od kojih su neke nemarno modelovane i sasvim shematizovane, dok su neke oblikovane s puno panje i bojene u maniru slikanih vaza. Posebno su omiljene kurotrofne figurine. Za kamene figurine u vidu violine, koje su otkrivene u Diminiju, jo nije utvreno da li potiu iz mlaeneolitskih ili kasnijih slojeva.

61