tCvn Tiªu chuÈn ViÖt Nam

TCVN 6910 – 3 : 2001

§é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng

ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o −

PhÇn 3: C¸c th−íc ®o trung gian ®é chôm cña

ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results
Part 3: Intermediate measures of the precision of a standard measurement method

Hµ Néi – 2001
tCVN 6910-3: 2001

Lêi nãi ®Çu

TCVN 6910 − 3 : 2001 hoµn toµn t−¬ng ®−¬ng víi ISO 5725 − 3 : 1994.

C¸c phô lôc A, B, C cña tiªu chuÈn nµy lµ quy ®Þnh, phô lôc D, E chØ ®Ó
tham kh¶o.

TCVN 6910 − 3 : 2001 do Tiªu ban kü thuËt tiªu chuÈn

TCVN/TC69/SC6 Ph−¬ng ph¸p vµ kÕt qu¶ ®o biªn so¹n, Tæng côc
Tiªu chuÈn §o l−êng ChÊt l−îng ®Ò nghÞ, Bé Khoa häc, C«ng nghÖ
vµ M«i tr−êng ban hµnh.

2
 TCVN 6910-3: 2001

Lêi giíi thiÖu

0.0 TCVN 6910-3 : 2001 lµ mét phÇn cña TCVN 6910, bé tiªu chuÈn nµy gåm 6 phÇn d−íi tªn chung “
§é chÝnh x¸c ( ®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o”:

- PhÇn 1: Nguyªn t¾c vµ ®Þnh nghÜa chung

- PhÇn 2: Ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n x¸c ®Þnh ®é lÆp l¹i vµ ®é t¸i lËp cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

- PhÇn 3: C¸c th−íc ®o trung gian ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

- PhÇn 4: C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n x¸c ®Þnh ®é ®óng cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

- PhÇn 5: C¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c x¸c ®Þnh ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

- PhÇn 6: Sö dông c¸c gi¸ trÞ cña ®é chÝnh x¸c trong thùc tÕ

0.1 TCVN 6910 sö dông hai thuËt ng÷ “®é ®óng” vµ “®é chôm” ®Ó diÔn t¶ ®é chÝnh x¸c cña mét
ph−¬ng ph¸p ®o. “§é ®óng“ chØ sù gÇn nhau gi÷a trung b×nh sè häc cña mét sè lín kÕt qu¶ thö nghiÖm
vµ gi¸ trÞ thùc hoÆc gi¸ trÞ quy chiÕu ®−îc chÊp nhËn. “§é chôm” chØ sù gÇn nhau gi÷a c¸c kÕt qu¶ thö
nghiÖm.

0.2 ViÖc xem xÐt chung c¸c ®¹i l−îng trªn ®· ®−îc tr×nh bµy trong TCVN 6910-1 nªn kh«ng nh¾c l¹i ë
®©y. CÇn nhÊn m¹nh r»ng ph¶i ®äc TCVN 6910-1 cïng víi c¸c phÇn kh¸c cña TCVN 6910 , v× nh÷ng
®Þnh nghÜa vµ nguyªn t¾c chung quan träng ®Òu ®−îc tr×nh bµy trong tiªu chuÈn ®ã.

0.3 NhiÒu yÕu tè kh¸c nhau (kh«ng kÓ nh÷ng thay ®æi cña c¸c mÉu thö ®−îc xem lµ gièng hÖt nhau)
cã thÓ ®ãng gãp vµo sù thay ®æi c¸c kÕt qu¶ cña mét ph−¬ng ph¸p ®o, bao gåm:

a) ng−êi thao t¸c;

b) thiÕt bÞ ®−îc sö dông;

c) viÖc hiÖu chuÈn thiÕt bÞ;

d) m«i tr−êng (nhiÖt ®é, ®é Èm, sù « nhiÔm cña kh«ng khÝ ...)

e) mÎ thuèc thö

f) kho¶ng thêi gian gi÷a c¸c phÐp ®o

Sù thay ®æi gi÷a c¸c phÐp ®o do nh÷ng ng−êi thao t¸c kh¸c nhau thùc hiÖn vµ/hoÆc bëi c¸c thiÕt bÞ
kh¸c nhau th−êng lín h¬n sù thay ®æi gi÷a c¸c phÐp ®o ®−îc thùc hiÖn trong kho¶ng thêi gian ng¾n víi
cïng mét ng−êi thao t¸c, sö dông cïng mét thiÕt bÞ.

0.4 Trong nhiÒu tr−êng hîp thùc tÕ, ®Ó thuËn tiÖn cho viÖc m« t¶ sù thay ®æi cña ph−¬ng ph¸p ®o, cÇn
®−a ra hai ®iÒu kiÖn cña ®é chôm gäi lµ ®iÒu kiÖn lÆp l¹i vµ ®iÒu kiÖn t¸i lËp. Theo ®iÒu kiÖn lÆp l¹i c¸c
yÕu tè a) ®Õn f) thuéc môc 0.3 ®−îc xem lµ kh«ng ®æi vµ kh«ng ®ãng gãp vµo sù thay ®æi trong khi theo
®iÒu kiÖn t¸i lËp c¸c yÕu tè nµy thay ®æi vµ ®ãng gãp vµo sù thay ®æi c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm. Nh− vËy

3
tCVN 6910-3: 2001

®iÒu kiÖn lÆp l¹i vµ t¸i lËp lµ hai cùc cña ®é chôm. §iÒu kiÖn lÆp l¹i m« t¶ kh¶ n¨ng thay ®æi tèi thiÓu vµ
®iÒu kiÖn t¸i lËp m« t¶ sù thay ®æi tèi ®a cña kÕt qu¶. Còng cã thÓ h×nh dung ra c¸c ®iÒu kiÖn trung gian
gi÷a hai ®iÒu kiÖn ®ã khi cã mét hoÆc nhiÒu yÕu tè a) ®Õn f) ®−îc biÕn ®æi vµ sö dông trong nh÷ng t×nh
huèng nhÊt ®Þnh.

§é chôm th−êng ®−îc biÓu thÞ qua ®é lÖch chuÈn.

0.5 Tiªu chuÈn nµy tËp trung vµo c¸c th−íc ®o trung gian ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o. Gäi lµ th−íc
®o trung gian v× ®é lín cña chóng n»m gi÷a hai cùc ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o: ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i
vµ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp.

§Ó minh ho¹ sù cÇn thiÕt cña th−íc ®o trung gian ®é chôm h·y xem xÐt ho¹t ®éng cña mét phßng thÝ
nghiÖm hiÖn t¹i ®ang g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, vÝ dô mét hÖ thèng lµm viÖc ba ca, trong ®ã ng−êi
thao t¸c kh¸c nhau thùc hiÖn c¸c phÐp ®o b»ng thiÕt bÞ kh¸c nhau. Ng−êi thao t¸c, thiÕt bÞ vµ cßn nhiÒu
yÕu tè kh¸c sÏ t¹o ra thay ®æi trong kÕt qu¶ thö nghiÖm . Nh÷ng yÕu tè ®ã cÇn ph¶i ®−îc tÝnh ®Õn khi
®¸nh gi¸ ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o.

0.6 Th−íc ®o trung gian ®é chôm ®Þnh nghÜa trong phÇn nµy cña tiªu chuÈn cã Ých chñ yÕu khi viÖc
−íc l−îng chóng lµ thµnh phÇn cña mét quy tr×nh nh»m ph¸t triÓn, tiªu chuÈn ho¸ hoÆc kiÓm so¸t mét
ph−¬ng ph¸p ®o trong ph¹m vi phßng thÝ nghiÖm. Còng cã thÓ −íc l−îng nh÷ng th−íc ®o nµy trong
nghiªn cøu so s¸nh liªn phßng thÝ nghiÖm ®−îc thiÕt kÕ ®Æc biÖt, nh−ng viÖc diÔn gi¶i vµ ¸p dông chóng
®ßi hái thËn träng v× nh÷ng lý do ®−îc gi¶i thÝch trong 1.3 vµ 9.1.

0.7 Bèn yÕu tè gÇn nh− ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt ®Õn ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o lµ:

a) Thêi gian: kho¶ng thêi gian gi÷a c¸c phÐp ®o kÕ tiÕp lµ ng¾n hoÆc dµi.

b) HiÖu chuÈn: cïng thiÕt bÞ ®· hoÆc ch−a ®−îc hiÖu chuÈn l¹i gi÷a c¸c nhãm phÐp ®o kÕ tiÕp.

c) Ng−êi thao t¸c: cïng ng−êi thao t¸c hoÆc nhiÒu ng−êi thao t¸c kh¸c nhau thùc hiÖn c¸c phÐp ®o
kÕ tiÕp.

d) ThiÕt bÞ: cïng thiÕt bÞ hoÆc nhiÒu thiÕt bÞ kh¸c nhau (mÎ thuèc thö hoÆc nhiÒu mÎ thuèc thö kh¸c
nhau) ®−îc sö dông trong c¸c phÐp ®o.

0.8 §Ó tiÖn lîi cho viÖc xem xÐt nh÷ng thay ®æi vÒ ®iÒu kiÖn ®o trong phßng thÝ nghiÖm (thêi gian, hiÖu
chuÈn, ng−êi thao t¸c vµ thiÕt bÞ), ng−êi ta ®−a ra ®iÒu kiÖn chôm trung gian M yÕu tè kh¸c nhau nh−
sau:

a) M = 1: chØ cã mét trong bèn yÕu tè lµ kh¸c nhau;

b) M = 2: hai trong bèn yÕu tè lµ kh¸c nhau;

c) M = 3: ba trong bèn yÕu tè lµ kh¸c nhau;

d) M = 4: c¶ bèn yÕu tè lµ kh¸c nhau.

4
 TCVN 6910-3: 2001

§iÒu kiÖn chôm trung gian kh¸c nhau dÉn ®Õn viÖc ®é lÖch chuÈn trung gian kh¸c nhau cña ®é chôm

®−îc ký hiÖu bëi sI( ) ; trong ®ã c¸c ®iÒu kiÖn cô thÓ ®−îc liÖt kª trong dÊu ngoÆc.VÝ dô sI(TO) lµ ®é lÖch
chuÈn trung gian cña ®é chôm víi thêi gian (T) vµ ng−êi thao t¸c (O) kh¸c nhau.

0.9 §èi víi c¸c phÐp ®o thùc hiÖn trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian th× mét hoÆc nhiÒu yÕu tè liÖt kª
trong môc 0.7 lµ kh¸c nhau. Víi ®iÒu kiÖn lÆp l¹i, nh÷ng yÕu tè ®ã ®−îc gi¶ thiÕt lµ kh«ng ®æi.

§é lÖch chuÈn cña c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm nhËn ®−îc trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i th−êng nhá h¬n ®é lÖch
chuÈn cña c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm nhËn ®−îc trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian. Nãi chung trong ph©n
tÝch ho¸ häc ®é lÖch chuÈn trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian cã thÓ lín h¬n hai ®Õn ba lÇn ®é lÖch chuÈn
trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i. TÊt nhiªn ®é lÖch ®ã kh«ng thÓ v−ît qu¸ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp.

VÝ dô khi x¸c ®Þnh l−îng ®ång trong quÆng ®ång, mét thÝ nghiÖm phèi hîp gi÷a 35 phßng thÝ nghiÖm ®·
ph¸t hiÖn ra r»ng ®é lÖch chuÈn trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian víi mét yÕu tè kh¸c nhau (cïng ng−êi
thao t¸c vµ cïng thiÕt bÞ nh−ng thêi gian ®o kh¸c nhau) lín h¬n 1,5 lÇn so víi ®é lÖch chuÈn trong ®iÒu
kiÖn lÆp l¹i. §iÒu ®ã ®óng ®èi víi c¶ hai ph−¬ng ph¸p: ®o träng lùc b»ng ®iÖn ph©n vµ chuÈn ®é
Na2S2O3 .

5
tCVN 6910-3: 2001

6
 TCVN 6910-3: 2001

tiªu chuÈn viÖt nam TCVN 6910-3: 2001

§é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt

qu¶ ®o −
PhÇn 3: C¸c th−íc ®o trung gian ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o
tiªu chuÈn

Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results −

Part 3: Intermediate measures of the precision of a standard measurement method

1 Ph¹m vi ¸p dông

1.1 Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh bèn th−íc ®o trung gian ®é chôm dùa theo nh÷ng thay ®æi vÒ ®iªï kiÖn
quan tr¾c trong mét phßng thÝ nghiÖm (thêi gian, hiÖu chuÈn, ng−êi thao t¸c vµ thiÕt bÞ). Cã thÓ x¸c ®Þnh
nh÷ng th−íc ®o trung gian nµy b»ng thÝ nghiÖm trong mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ hoÆc b»ng thÝ
nghiÖm so s¸nh liªn phßng.

Ngoµi ra, trong tiªu chuÈn nµy cßn:

a) Th¶o luËn nh÷ng hµm ý trong c¸c ®Þnh nghÜa vÒ th−íc ®o trung gian ®é chôm;

b) DiÔn gi¶i vµ øng dông viÖc −íc l−îng th−íc ®o trung gian ®é chôm trong nh÷ng t×nh huèng thùc tÕ

c) Kh«ng ®−a ra mét th−íc ®o sai sè nµo trong viÖc −íc l−îng th−íc ®o trung gian ®é chôm;

d) Kh«ng ®Ò cËp ®Õn viÖc x¸c ®Þnh ®é ®óng cña b¶n th©n ph−¬ng ph¸p ®o nh−ng cã th¶o luËn c¸c
mèi liªn hÖ gi÷a ®é ®óng vµ ®iÒu kiÖn ®o.

1.2 Tiªu chuÈn nµy chØ liªn quan tíi nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®o t¹o ra c¸c phÐp ®o trªn mét thang ®o liªn
tôc vµ cho mét gi¸ trÞ ®¬n lµ kÕt qu¶ thö nghiÖm mÆc dï gi¸ trÞ ®¬n nµy cã thÓ lµ kÕt qu¶ tÝnh to¸n tõ tËp
hîp cña c¸c quan tr¾c.

1.3 Thùc chÊt viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng th−íc ®o trung gian ®é chôm lµ ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng cña ph−¬ng
ph¸p ®o lÆp l¹i kÕt qu¶ phÐp thö trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh.

7
tCVN 6910-3: 2001

1.4 C¸c ph−¬ng ph¸p thèng kª ®−îc thùc hiÖn trong tiªu chuÈn nµy dùa vµo gi¶ thuyÕt lµ cã thÓ tËp
hîp th«ng tin tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®o "t−¬ng tù" ®Ó nhËn ®−îc th«ng tin chÝnh x¸c h¬n vÒ c¸c th−íc ®o
trung gian ®é chôm. Gi¶ thuyÕt nµy cã hiÖu lùc khi yªu cÇu "t−¬ng tù" ph¶i ®óng lµ "t−¬ng tù". Nh−ng
sÏ rÊt khã kh¨n ®Ó gi÷ v÷ng gi¶ thuyÕt nµy khi th−íc ®o trung gian ®é chôm ®−îc −íc l−îng tõ mét
nghiªn cøu so s¸nh liªn phßng. VÝ dô, sÏ lµ rÊt khã kh¨n ®Ó kiÓm so¸t ¶nh h−ëng cña "thêi gian" hoÆc
cña "ng−êi thao t¸c" qua nhiÒu phßng thÝ nghiÖm b»ng c¸ch nh− thÕ nµo ®ã lµm cho chóng "t−¬ng tù "
nhau ®Ó viÖc tËp hîp th«ng tin tõ nh÷ng phßng thÝ nghiÖm kh¸c nhau lµ cã ý nghÜa . Nh− vËy yªu cÇu
ph¶i thËn träng khi sö dông kÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu so s¸nh liªn phßng vÒ th−íc ®o trung gian
®é chôm. Nh÷ng nghiªn cøu trong ph¹m vi mét phßng thÝ nghiÖm còng ph¶i dùa vµo gi¶ thuyÕt nµy,
nh−ng nh÷ng nghiªn cøu nh− vËy thùc tÕ h¬n v× khi ®ã nhµ ph©n tÝch kiÓm so¸t vµ hiÓu biÕt râ h¬n vÒ
t¸c ®éng thùc cña yÕu tè.

1.5 Ngoµi nh÷ng kü thuËt ®· ®−îc m« t¶ trong tiªu chuÈn nµy ®Ó −íc l−îng vµ x¸c nhËn c¸c th−íc ®o
trung gian ®é chôm trong mét phßng thÝ nghiÖm cßn cã nh÷ng kü thuËt kh¸c, vÝ dô c¸c biÓu ®å kiÓm
so¸t (xem TCVN 6910 - 6). Tiªu chuÈn nµy kh«ng ®ßi hái m« t¶ c¸ch tiÕp cËn duy nhÊt ®Ó −íc l−îng
th−íc ®o trung gian ®é chôm trong ph¹m vi mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ.

Chó thÝch 1 - Tiªu chuÈn nµy ®Ò cËp tíi c¸c thiÕt kÕ thÝ nghiÖm nh− nh÷ng thiÕt kÕ ®· ®−îc s¾p xÕp. Mét
sè th«ng tin c¬ b¶n cho trong phô lôc B vµ C. Nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o kh¸c thuéc lÜnh vùc nµy ®−îc cho
trong phô lôc E.

2 Tiªu chuÈn viÖn dÉn

ISO 3534 - 1 : 1993, Thèng kª häc - Tõ vùng vµ ký hiÖu - PhÇn 1: ThuËt ng÷ vÒ x¸c suÊt vµ thèng kª
®¹i c−¬ng.

TCVN 6910 - 1: 2001, §é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o -
PhÇn 1: Nh÷ng nguyªn t¾c vµ ®Þnh nghÜa chung.

TCVN 6910 - 2 : 2001, §é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o -.
PhÇn 2: Ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n x¸c ®Þnh ®é lÆp l¹i vµ ®é t¸i lËp cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn.

ISO Guide 33 : 1989, Sö dông mÉu chuÈn ®· chøng nhËn.

ISO Guide 35 : 1989, Chøng nhËn mÉu chuÈn. Nh÷ng nguyªn t¾c chung vµ thèng kª.

3 §Þnh nghÜa

Trong tiªu chuÈn nµy ¸p dông c¸c ®Þnh nghÜa cho trong ISO 3534-1 vµ TCVN 6910-1.

C¸c ký hiÖu sö dông trong TCVN 6910 ®−îc cho ë phô lôc A.

8
 TCVN 6910-3: 2001

4 Yªu cÇu chung

§Ó c¸c phÐp ®o ®−îc thùc hiÖn nh− nhau, ph−¬ng ph¸p ®o ph¶i ®−îc tiªu chuÈn ho¸. TÊt c¶ c¸c phÐp
®o lµ phÇn h¬p thµnh thÝ nghiÖm trong mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ hoÆc cña mét thÝ nghiÖm so s¸nh
liªn phßng ph¶i ®−îc tiÕn hµnh theo tiªu chuÈn ®ã.

5 C¸c yÕu tè quan träng

5.1 Bèn yÕu tè (thêi gian., hiÖu chuÈn, ng−êi thao t¸c vµ thiÕt bÞ) thuéc ®iÒu kiÖn ®o trong mét phßng
thÝ nghiÖm ®−îc coi lµ nh÷ng thµnh phÇn chÝnh t¹o ra kh¶ n¨ng thay ®æi cña c¸c phÐp ®o (xem b¶ng 1).

5.2 "Nh÷ng phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh trong cïng mét thêi gian" lµ nh÷ng phÐp ®o cã thÓ thùc hiÖn ®−îc
trong mét thêi gian ng¾n nh»m gi¶m thiÓu nh÷ng thay ®æi vÒ ®iÒu kiÖn ®o, nh− c¸c ®iÒu kiÖn m«i
tr−êng, nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy kh«ng thÓ ®¶m b¶o lu«n lu«n kh«ng ®æi. "Nh÷ng phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh ë
nh÷ng thêi gian kh¸c nhau" lµ nh÷ng phÐp ®o ®−îc thùc hiÖn trong nh÷ng kho¶ng thêi gian dµi, nh÷ng
phÐp ®o nµy chøa c¸c ¶nh h−ëng do thay ®æi cña ®iÒu kiÖn m«i tr−êng
.
B¶ng 1 - Bèn yÕu tè quan träng vµ tr¹ng th¸i cña chóng

YÕu tè §iÒu kiÖn ®o trong mét phßng thÝ nghiÖm

Tr¹ng th¸i 1 (gièng nhau) Tr¹ng th¸i 2 (kh¸c nhau)

Thêi gian C¸c phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh trong C¸c phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh ë
cïng mét thêi gian nh÷ng thêi gian kh¸c nhau

HiÖu chuÈn Gi÷a c¸c phÐp ®o kh«ng tiÕn hµnh Gi÷a c¸c phÐp ®o cã tiÕn hµnh hiÖu
hiÖu chuÈn chuÈn

Ng−êi thao t¸c Cïng ng−êi thao t¸c Ng−êi thao t¸c kh¸c nhau

ThiÕt bÞ Cïng thiÕt bÞ ch−a hiÖu chuÈn l¹i ThiÕt bÞ kh¸c nhau

5.3 "HiÖu chuÈn" ë ®©y kh«ng ®Ò cËp tíi bÊt kú phÐp hiÖu chuÈn nµo mµ ph−¬ng ph¸p ®o yªu cÇu
nh− mét phÇn cÇn cã cña ph−¬ng ph¸p ®Ó nhËn ®−îc kÕt qu¶ thö nghiÖm. ë ®©y chØ nãi ®Õn qu¸ tr×nh
hiÖu chuÈn thùc hiÖn vµo nh÷ng kho¶ng thêi gian ®Òu ®Æn gi÷a c¸c nhãm phÐp ®o trong mét phßng thÝ
nghiÖm.

5.4 Trong mét vµi thao t¸c "ng−êi thao t¸c" thùc tÕ cã thÓ lµ mét nhãm ng−êi thao t¸c, mçi thµnh viªn
cña nhãm thùc hiÖn mét phÇn viÖc cô thÓ nµo ®ã cña qu¸ tr×nh. Trong tr−êng hîp nh− vËy, nhãm ph¶i
®−îc xem lµ mét ng−êi thao t¸c vµ bÊt kú thay ®æi nµo vÒ thµnh viªn hoÆc vÒ ph©n c«ng nhiÖm vô trong
nhãm ph¶i ®−îc xem lµ cã ng−êi thao t¸c kh¸c.

9
tCVN 6910-3: 2001

5.5 Trong thùc tÕ "thiÕt bÞ" th−êng lµ bé thiÕt bÞ vµ mäi thay ®æi trong bÊt kú thµnh phÇn quan träng
nµo cña bé thiÕt bÞ ®Òu ph¶i ®−îc coi lµ thiÕt bÞ kh¸c. Ph¶i ®Þnh râ thµnh phÇn quan träng cña bé thiÕt bÞ
lµ g×. Sù thay ®æi nhiÖt kÕ sÏ ®−îc coi lµ mét thµnh phÇn quan träng ®¸ng kÓ, nh−ng viÖc sö dông mét
b×nh kh¸c ®«i chót vÒ kh¶ n¨ng chøa n−íc cã thÓ coi lµ b×nh th−êng. Sù thay ®æi mét mÎ thuèc thö ph¶i
®−îc xem lµ thµnh phÇn quan träng ®¸ng kÓ. Sù thay ®æi ®ã cã thÓ dÉn ®Õn "thiÕt bÞ" kh¸c hoÆc sù hiÖu
chuÈn l¹i nÕu sù thay ®æi nh− vËy kÐo theo viÖc hiÖu chuÈn .

5.6 Trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i tÊt c¶ bèn yÕu tè ®Òu ë tr¹ng th¸i 1 cña b¶ng 1. §èi víi ®iÒu kiÖn chôm
trung gian cã mét hoÆc nhiÒu h¬n yÕu tè ë tr¹ng th¸i 2 cña b¶ng 1 vµ chóng ®−îc x¸c ®Þnh nh− lµ"®iÒu
kiÖn chôm víi M yÕu tè kh¸c nhau ", trong ®ã M lµ sè c¸c yÕu tè ë tr¹ng th¸i 2. Trong ®iÒu kiÖn t¸i lËp
c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc tõ c¸c phßng thÝ nghiÖm kh¸c nhau nh− vËy kh«ng chØ tÊt c¶ bèn yÕu tè ë tr¹ng
th¸i 2 mµ cßn cã nh÷ng ¶nh h−ëng phô do sù kh¸c nhau gi÷a c¸c phßng thÝ nghiÖm vÒ qu¶n lý vµ duy
tr× phßng thÝ nghiÖm, vÒ tr×nh ®é ®µo t¹o chung cña ng−êi thao t¸c, vÒ sù æn ®Þnh vµ kiÓm tra c¸c kÕt
qu¶ thö nghiÖm v.v...

5.7 Trong ®iÒu kiÖn ®é chôm trung gian víi M yÕu tè kh¸c nhau cÇn ph¶i x¸c ®Þnh nh÷ng yÕu tè nµo ë
tr¹ng th¸i 2 cña b¶ng 1 b»ng c¸c chØ sè.

VÝ dô:

- §é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian do kh¸c nhau vÒ thêi gian, sI(T);

- §é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian do kh¸c nhau vÒ hiÖu chuÈn, sI(C);

- §é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian do kh¸c nhau vÒ ng−êi thao t¸c, sI(O);

- §é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian do kh¸c nhau vÒ thêi gian + ng−êi thao t¸c, sI(TO);

- §é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian do kh¸c nhau vÒ thêi gian + ng−êi thao t¸c + thiÕt bÞ, sI(TOE);

- Vµ nhiÒu tr−êng hîp kh¸c theo c¸ch ®¸nh chØ sè t−¬ng tù.

6 M« h×nh thèng kª

6.1 M« h×nh c¬ së

§Ó ®¸nh gi¸ ®é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o, th−êng gi¶ thiÕt r»ng mçi kÕt qu¶
thö nghiÖm y ®Òu b»ng tæng cña 3 thµnh phÇn:

y=m+B+e ... (1)

trong ®ã, víi mçi vËt liÖu cô thÓ ®−îc thö nghiÖm:

m lµ trung b×nh chung (kú väng)

B lµ thµnh phÇn phßng thÝ nghiÖm cña ®é chÖch trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i.

e lµ sai sè ngÉu nhiªn xuÊt hiÖn trong mäi phÐp ®o trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i.

10
 TCVN 6910-3: 2001

D−íi ®©y sÏ ®Ò cËp tíi tõng thµnh phÇn nµy vµ viÖc më réng m« h×nh c¬ së.

6.2 Trung b×nh chung, m

6.2.1 Trung b×nh chung, m, lµ trung b×nh lÊy trªn toµn bé c¸c kÕt qu¶ thÝ nghiÖm. Gi¸ trÞ cña m thu
®−îc trong mét nghiªn cøu phèi hîp (xem TCVN 6910- 2) phô thuéc duy nhÊt vµo "gi¸ trÞ thùc" vµ
ph−¬ng ph¸p ®o. Nã kh«ng phô thuéc vµo phßng thÝ nghiÖm, thiÕt bÞ, ng−êi thao t¸c hoÆc thêi gian
trong ®ã kÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc. Trung b×nh chung cña vËt liÖu cô thÓ ®−îc ®o gäi lµ "møc cña
phÐp thö". VÝ dô: c¸c mÉu víi ®é tinh khiÕt kh¸c nhau cña mét chÊt ho¸ häc hoÆc c¸c chÊt liÖu kh¸c (vÝ
dô c¸c lo¹i thÐp kh¸c nhau) sÏ t−¬ng øng víi c¸c møc thö kh¸c nhau.

Trong nhiÒu tr−êng hîp, kh¸i niÖm gi¸ trÞ thùc µ vÉn cã thÓ ¸p dông, ch¼ng h¹n nång ®é thùc cña dung
dÞch ®ang ®−îc chuÈn ®é. Møc thö m th−êng kh«ng b»ng gi¸ trÞ thùc (µ). HiÖu (m - µ) ®−îc gäi lµ "®é
chÖch" cña ph−¬ng ph¸p ®o.

Trong mét sè tr−êng hîp, møc thö ®−îc ®Þnh nghÜa riªng b»ng ph−¬ng ph¸p ®o vµ kh¸i niÖm gi¸ trÞ thùc
®éc lËp kh«ng cßn ®−îc ¸p dông. VÝ dô ®é cøng Vickers cña thÐp vµ chØ sè Micum cña than cèc thuéc
ph¹m trï nµy. Song mét c¸ch tæng qu¸t, ®é chÖch ®−îc ký hiÖu b»ng δ (δ = 0 khi kh«ng tån t¹i gi¸ trÞ
thùc) khi ®ã trung b×nh chung m lµ:

m=µ+δ ... (2)

Chó thÝch 2 -Th¶o luËn vÒ ®é chÖch δ vµ m« t¶ c¸c thÝ nghiÖm vÒ ®é ®óng ®−îc cho trong TCVN 6910-4.

6.2.2 Khi kh¶o s¸t sù kh¸c nhau gi÷a c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc b»ng cïng mét ph−¬ng ph¸p
®o, ®é chÖch cña ph−¬ng ph¸p cã thÓ kh«ng cã ¶nh h−ëng vµ cã thÓ bá qua trõ khi ®é chÖch ®ã lµ hµm
cña møc thö. §é chÖch cña ph−¬ng ph¸p ®o cÇn ®−îc tÝnh ®Õn khi so s¸nh c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm víi
mét gi¸ trÞ qui ®Þnh trong hîp ®ång hoÆc víi mét gi¸ trÞ tiªu chuÈn khi hîp ®ång hoÆc qui ®Þnh kü thuËt
®Ò cËp tíi gi¸ trÞ thùc µ, nh−ng kh«ng ®Ò cËp tíi møc thö m, hoÆc khi so s¸nh c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm
thu ®−îc b»ng c¸ch sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®o kh¸c nhau.

6.3 Sè h¹ng B

6.3.1 B lµ sè h¹ng biÓu thÞ ®é lÖch cña phßng thÝ nghiÖm so víi m do mét hoÆc nhiÒu nguyªn nh©n
g©y ra, kh«ng kÓ sai sè ngÉu nhiªn xuÊt hiÖn trong mäi kÕt qu¶ thö nghiÖm. Trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i cña
mét phßng thÝ nghiÖm, B ®−îc xem nh− kh«ng ®æi vµ ®−îc gäi lµ "thµnh phÇn phßng thÝ nghiÖm cña ®é
chÖch".

6.3.2 Tuy nhiªn khi sö dông th−êng xuyªn mét ph−¬ng ph¸p ®o, ®iÒu thÊy râ lµ mét sè l−îng lín c¸c
¶nh h−ëng ®· thÓ hiÖn trong gi¸ trÞ chung cña B. Nh÷ng ¶nh h−ëng ®ã lµ do, vÝ dô sù thay ®æi cña
ng−êi thao t¸c, thiÕt bÞ sö dông hoÆc viÖc hiÖu chuÈn thiÕt bÞ vµ m«i tr−êng (nhiÖt ®é, ®é Èm, « nhiÔm
kh«ng khÝ v.v... ) g©y ra. M« h×nh thèng kª (ph−¬ng tr×nh 1) cã thÓ viÕt l¹i d−íi d¹ng:

y = m + B0 + B(1) + B(2) + ... + e ... (3)

11
tCVN 6910-3: 2001

hoÆc

y = µ + δ + B0 + B(1) + B(2) + ... + e ... (4)

trong ®ã B lµ sù hîp thµnh cña c¸c biÕn B0, B(1), B(2) ... vµ cã thÓ tÝnh theo sè yÕu tè ®é chôm trung gian.
Trong thùc tÕ, c¸c môc tiªu cña viÖc nghiªn cøu vµ sù c©n nh¾c vÒ ®é nhËy cña ph−¬ng ph¸p ®o sÏ
quyÕt ®Þnh ph¹m vi sö dông m« h×nh. Trong nhiÒu tr−êng hîp cã thÓ sö dông c¸c d¹ng rót gän.

6.4 C¸c sè h¹ng B0, B(1), B(2) ...

6.4.1 Trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i, tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn nµy kh«ng ®æi vµ céng thªm vµo ®é chÖch cña kÕt
qu¶ thö nghiÖm. Trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian, B0 lµ ¶nh h−ëng cè ®Þnh cña c¸c yÕu tè cßn l¹i gièng
nhau (tr¹ng th¸i 1 cña b¶ng 1), trong khi B(1), B(2) ... lµ nh÷ng ¶nh h−ëng ngÉu nhiªn cña c¸c yÕu tè biÕn
®æi (tr¹ng th¸i 2 b¶ng 1). C¸c thµnh phÇn nµy kh«ng gãp phÇn vµo ®é chÖch n÷a nh−ng lµm t¨ng ®é
lÖch chuÈn chôm trung gian tíi møc trë thµnh lín h¬n so víi ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i.

6.4.2 Nh÷ng ¶nh h−ëng do sù kh¸c biÖt gi÷a nh÷ng ng−êi thao t¸c bao gåm c¶ c¸c thãi quen c¸ nh©n
trong viÖc thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p ®o (vÝ dô viÖc ®äc gi¸ trÞ ®é chia trªn thang ®o v.v...). Mét vµi sù kh¸c
biÖt ®ã ph¶i ®−îc lo¹i trõ b»ng viÖc tiªu chuÈn ho¸ ph−¬ng ph¸p ®o, ®Æc biÖt lµ ph¶i m« t¶ chÝnh x¸c, râ
rµng c¸c kü thuËt cã trong ph−¬ng ph¸p. ThËm chÝ ®é chÖch cã trong nh÷ng kÕt qu¶ phÐp thö thu ®−îc
tõ c¸ nh©n mét ng−êi thao t¸c kh«ng ph¶i lu«n lµ h»ng sè (vÝ dô ®é lín cña ®é chÖch thay ®æi tuú theo
tr¹ng th¸i sinh lý cña con ng−êi trong ngµy h«m ®ã) vµ kh«ng thÓ hiÖu chÝnh hoÆc ®Þnh cì ®−îc sai
lÖch nµy mét c¸ch chÝnh x¸c. Ph¶i gi¶m ®é lín cña sai lÖch nh− vËy b»ng c¸ch ®µo t¹o vµ sö dông tµi
liÖu h−íng dÉn thao t¸c râ rµng. Trong hoµn c¶nh nh− vËy ¶nh h−ëng do thay ®æi ng−êi thao t¸c ®−îc
xem lµ mang b¶n chÊt ngÉu nhiªn.

6.4.3 Nh÷ng ¶nh h−ëng do sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c thiÕt bÞ gåm nh÷ng ¶nh h−ëng do vÞ trÝ l¾p ®Æt kh¸c
nhau, ®Æc biÖt lµ do dao ®éng cña chØ thÞ v.v... Mét vµi ¶nh h−ëng do sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c thiÕt bÞ cã
thÓ hiÖu chÝnh b»ng viÖc hiÖu chuÈn chÝnh x¸c. Nh÷ng sai kh¸c do nguyªn nh©n hÖ thèng cña thiÕt bÞ
ph¶i ®−îc hiÖu chÝnh b»ng hiÖu chuÈn vµ mét quy tr×nh nh− vËy ph¶i ®−îc bao gåm trong ph−¬ng ph¸p
tiªu chuÈn. VÝ dô sù thay ®æi trong mét nhãm thuèc thö cã thÓ xö lý b»ng c¸ch nh− vËy. CÇn cã mét gi¸
trÞ quy chiÕu ®−îc chÊp nhËn vµ cÇn tham kh¶o ISO Guide 33 vµ ISO Guide 35 cho c«ng viÖc nµy. ¶nh
h−ëng cßn l¹i cña thiÕt bÞ sau khi ®· ®−îc hiÖu chuÈn b»ng mÉu chuÈn ®−îc xem lµ ¶nh h−ëng ngÉu
nhiªn.

6.4.4 Nh÷ng ¶nh h−ëng do thêi gian cã thÓ g©y ra do sù kh¸c nhau vÒ m«i tr−êng, nh− sù thay ®æi
nhiÖt ®é, ®é Èm trong phßng v.v... Ph¶i cè g¾ng tiªu chuÈn ho¸ c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr−êng nh»m gi¶m
thiÓu nh÷ng ¶nh h−ëng nµy.

6.4.5 ¶nh h−ëng do kü n¨ng hoÆc sù mÖt mái cña ng−êi thao t¸c cã thÓ xem lµ sù t¸c ®éng qua l¹i
cña ng−êi thao t¸c víi thêi gian. TÝnh n¨ng cña mét tËp hîp thiÕt bÞ cã thÓ kh¸c nhau t¹i thêi ®iÓm b¾t
®Çu sö dông vµ thêi ®iÓm sau ®ã nhiÒu giê lµ vÝ dô vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i cña thiÕt bÞ vµ thêi gian. Khi

12
 TCVN 6910-3: 2001

sè ng−êi thao t¸c lµ Ýt vµ thËm chÝ tËp hîp thiÕt bÞ cßn nhá h¬n th× nh÷ng ¶nh h−ëng g©y nªn do nh÷ng
yÕu tè nµy ®−îc ®¸nh gi¸ nh− nh÷ng ¶nh h−ëng cè ®Þnh (kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn).

6.4.6 Nh÷ng quy tr×nh cho trong TCVN 6910- 2 ®−îc x©y dùng víi gi¶ thiÕt r»ng ph©n bè c¸c thµnh
phÇn phßng thÝ nghiÖm cña ®é chÖch lµ gÇn chuÈn. Nh−ng trong thùc tÕ, chóng vÉn ®−îc thùc hiÖn víi
hÇu hÕt c¸c ph©n bè miÔn sao ®ã lµ nh÷ng ph©n bè mét ®Ønh. Ph−¬ng sai cña B ®−îc gäi lµ "ph−¬ng
sai thµnh phÇn phßng thÝ nghiÖm cña ®é chÖch" biÓu thÞ b»ng:

var (B) = σL2 ... (5)

§−¬ng nhiªn ph−¬ng sai nµy còng cßn chøa nh÷ng ¶nh h−ëng do thay ®æi cña ng−êi thao t¸c, thiÕt bÞ,
thêi gian vµ m«i tr−êng. Ph−¬ng sai ®é chôm trung gian cã thÓ tÝnh ®−îc tõ thÝ nghiÖm ®é chôm sö dông
nh÷ng ng−êi thao t¸c, lÇn ®o, m«i tr−êng ... kh¸c nhau trong mét thiÕt kÕ thÝ nghiÖm ®· ®−îc s¾p xÕp.
Ph−¬ng sai var(B) ®−îc xem lµ bao gåm c¶ c¸c thµnh phÇn ®éc lËp cña phßng thÝ nghiÖm, ng−êi thao
t¸c, ngµy thÝ nghiÖm, m«i tr−êng v.v...

var (B) = var (B0) + var (B(1)) + var (B(2)) + .... ... (6)

C¸c ph−¬ng sai ®−îc ký hiÖu bëi:

2
var (B0) = σ(0)

2
var (B(1)) = σ(1)

2 , ...
var (B(2)) = σ(2) ... (7)

Ph−¬ng sai var(B) ®−îc −íc l−îng nhê nh÷ng thµnh phÇn thùc tÕ nh− S 2L vµ nh÷ng −íc l−îng ®é chôm
trung gian t−¬ng tù cã thÓ thu ®−îc tõ nh÷ng thÝ nghiÖm ®· ®−îc thiÕt kÕ thÝch hîp.

6.5 Sè h¹ng sai sè, e

6.5.1 ThuËt ng÷ nµy biÓu thÞ sai sè ngÉu nhiªn xuÊt hiÖn trong mäi kÕt qu¶ thö nghiÖm vµ c¸c quy
tr×nh ®Ò cËp tíi trong toµn bé tiªu chuÈn nµy ®−îc x©y dùng víi gi¶ thiÕt r»ng ph©n bè cña biÕn sè sai
sè nµy lµ gÇn ph©n bè chuÈn nh−ng trong thùc tÕ c¸c quy tr×nh nµy vÉn ®−îc thùc hiÖn cho hÇu hÕt
c¸c ph©n bè miÔn sao chóng lµ c¸c ph©n bè mét ®Ønh.

6.5.2 Trong mét phßng thÝ nghiÖm riªng rÏ, ph−¬ng sai cña nã ®−îc gäi lµ ph−¬ng sai cña phßng thÝ
nghiÖm ®ã vµ ®−îc biÓu thÞ lµ

var (e) = σ 2W ... (8)

6.5.3 Cã thÓ σ2W sÏ cã nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c nhau trong c¸c phßng thÝ nghiÖm kh¸c nhau do cã sù kh¸c
nhau vÒ kü n¨ng cña ng−êi thao t¸c, nh−ng trong tiªu chuÈn nµy ®iÒu ®ã ®−îc gi¶ thiÕt r»ng ®èi víi
ph−¬ng ph¸p ®o ®· tiªu chuÈn ho¸ mét c¸ch hoµn chØnh th× nh÷ng kh¸c nhau nh− vËy gi÷a c¸c phßng
thÝ nghiÖm ph¶i lµ nhá vµ nh− vËy cho phÐp thiÕt lËp mét gi¸ trÞ chung cña ph−¬ng sai trong phßng thÝ

13
tCVN 6910-3: 2001

nghiÖm cho tÊt c¶ c¸c phßng thÝ nghiÖm sö dông cïng ph−¬ng ph¸p ®o ®ã. Gi¸ trÞ chung nµy ®−îc −íc
l−îng b»ng trung b×nh cña c¸c ph−¬ng sai phßng thÝ nghiÖm vµ ®−îc gäi lµ "ph−¬ng sai lÆp l¹i, ký hiÖu
b»ng:

σ 2r = var(e) ......(9)

Gi¸ trÞ trung b×nh nµy ®−îc lÊy ®èi víi tÊt c¶ c¸c phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm ®é chÝnh x¸c cßn
l¹i sau khi ®· lo¹i trõ c¸c gi¸ trÞ bÊt th−êng.

7 Chän ®iÒu kiÖn ®o

7.1 Khi ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®o, nhiÒu ®iÒu kiÖn ®o cña phßng thÝ nghiÖm cã thÓ trïng nhau nh−:

a) c¸c ®iÒu kiÖn lÆp l¹i (4 yÕu tè kh«ng ®æi);

b) mét sè ®iÒu kiÖn chôm trung gian víi mét yÕu tè kh¸c nhau;

c) mét sè ®iÒu kiÖn chôm trung gian víi hai yÕu tè kh¸c nhau;

d) mét sè ®iÒu kiÖn chôm trung gian víi ba yÕu tè kh¸c nhau;

e) c¸c ®iÒu kiÖn chôm trung gian víi bèn yÕu tè kh¸c nhau.

Trong tiªu chuÈn vÒ ph−¬ng ph¸p ®o kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i c«ng bè tÊt c¶ th−íc ®o ®é chôm cã thÓ cã,
mÆc dï ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i lu«n lu«n ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh. Trong thùc tÕ th−¬ng m¹i chung ph¶i chØ ra
nh÷ng ®iÒu kiÖn th−êng gÆp vÒ th−íc ®o trung gian ®é chôm vµ chóng ph¶i ®ñ ®Ó x¸c ®Þnh mét th−íc
®o trung gian ®é chôm thÝch hîp duy nhÊt cïng víi mét quy ®Þnh chi tiÕt vÒ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®o cô thÓ
g¾n liÒn víi nã. YÕu tè ®iÒu kiÖn ®o thay ®æi ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh cÈn thËn. §Æc biÖt ®èi víi ®é chôm
trung gian thêi gian kh¸c nhau, kho¶ng thêi gian thùc tÕ trung b×nh gi÷a nh÷ng lÇn ®o liªn tiÕp ph¶i
®−îc x¸c ®Þnh.

7.2 Gi¶ thiÕt r»ng ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn cã thÓ sai lÖch ®«i chót vµ sai lÖch vèn cã cña chÝnh
ph−¬ng ph¸p ph¶i ®−îc xem xÐt b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn kü thuËt. V× thÕ tiªu chuÈn nµy chØ nghiªn cøu
®é chÖch ph¸t sinh tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®o.

7.3 Sù thay ®æi c¸c yÕu tè cña ®iÒu kiÖn ®o (thêi gian, hiÖu chuÈn, ng−êi thao t¸c vµ thiÕt bÞ) so víi
nh÷ng ®iÒu kiÖn lÆp l¹i (nghÜa lµ tõ tr¹ng th¸i 1 ®Õn tr¹ng th¸i 2 b¶ng 1) sÏ lµm t¨ng kh¶ n¨ng thay ®æi
cña c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm. Tuy nhiªn kú väng cña gi¸ trÞ trung b×nh cña mét sè l−îng kÕt qu¶ thö
nghiÖm sÏ sai lÖch Ýt h¬n trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÆp l¹i. Sù t¨ng lªn cña ®é lÖch chuÈn trong ®iÒu kiÖn
vÒ ®é chôm trung gian cã thÓ ®−îc kh¾c phôc b»ng c¸ch lÊy kÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi cïng kh«ng ph¶i lµ
mét kÕt qu¶ thö nghiÖm ®¬n mµ lµ trung b×nh cña mét sè kÕt qu¶ thö nghiÖm.

7.4 Trong ®a sè c¸c phßng thÝ nghiÖm viÖc kh¶o s¸t thùc tÕ nh− kh¶o s¸t ®é chôm (®é lÖch chuÈn)
mong muèn cña kÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi cïng vµ chi phÝ thùc hiÖn c¸c phÐp ®o sÏ quyÕt ®Þnh sè yÕu tè

14
 TCVN 6910-3: 2001

vµ viÖc lùa chän yÕu tè mµ sù thay ®æi cña nã cã thÓ ®−îc nghiªn cøu khi tiªu chuÈn ho¸ ph−¬ng ph¸p
®o.

8 Nghiªn cøu vµ ph©n tÝch th−íc ®o trung gian ®é chôm cña phßng thÝ nghiÖm

8.1 C¸ch tiÕp cËn ®¬n gi¶n nhÊt

Ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh ®é lÖch chuÈn cña ®é chôm trung gian cña phßng thÝ nghiÖm
gåm viÖc lÊy mÉu (hoÆc ®èi víi thö nghiÖm ph¸ huû lµ tËp hîp c¸c mÉu gi¶ thiÕt gièng nhau) vµ thùc
hiÖn mét lo¹t n phÐp ®o víi sù thay ®æi c¸c yÕu tè gi÷a mçi lÇn ®o. n ®−îc khuyÕn nghÞ Ýt nhÊt ph¶i
b»ng 15. §iÒu nµy cã thÓ kh«ng tho¶ m·n ®èi víi phßng thÝ nghiÖm vµ ph−¬ng ph¸p −íc l−îng th−íc
®o trung gian ®é chôm trong mét phßng thÝ nghiÖm nh− vËy kh«ng thÓ ®−îc coi lµ hiÖu qu¶ so víi c¸c
ph−¬ng ph¸p kh¸c. Tuy nhiªn viÖc ph©n tÝch ë ®©y lµ ®¬n gi¶n nªn cã thÓ dïng ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó
nghiªn cøu ®é chôm trung gian víi thêi gian kh¸c nhau b»ng c¸ch thùc hiÖn c¸c phÐp ®o liªn tiÕp trªn
cïng mét mÉu vµo nh÷ng ngµy liªn tiÕp hoÆc nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña viÖc hiÖu chuÈn gi÷a c¸c lÇn
®o.

Nªn dïng ®å thÞ cña (yk - y) theo chØ sè k cña phÐp ®o ®Ó nhËn biÕt nh÷ng gi¸ trÞ bÊt th−êng, trong ®ã
yk lµ kÕt qu¶ cña thö nghiÖm thø k vµy lµ gi¸ trÞ trung b×nh cña n lÇn kÕt qu¶ thö nghiÖm lÆp l¹i. Mét
phÐp thö chÝnh thøc h¬n vÒ gi¸ trÞ bÊt th−êng bao gåm viÖc ¸p dông phÐp thö Grubb nh− ®· cho trong
7.3.4 cña TCVN 6910 - 2 : 2001.
¦íc l−îng cña ®é lÖch chuÈn trung gian cña ®é chôm víi M yÕu tè kh¸c nhau ®−îc cho bëi:

n
1
sI( ) =
n −1
∑ ( y k − y )2 .... (10)
k =1

Trong ®ã nh÷ng ký hiÖu biÓu thÞ ®iÒu kiÖn chôm trung gian ph¶i ®Ó trong dÊu ngoÆc ®¬n.

8.2 Ph−¬ng ph¸p lu©n chuyÓn

8.2.1 Ph−¬ng ph¸p lu©n chuyÓn kh¶o s¸t t nhãm phÐp ®o, mçi nhãm chøa n kÕt qu¶ thö nghiÖm lÆp
l¹i. VÝ dô trong ph¹m vi mét phßng thÝ nghiÖm, mçi vËt liÖu thuéc tËp hîp t vËt liÖu cã thÓ ®−îc ®o vµ
sau ®ã yÕu tè chôm trung gian cã thÓ thay ®æi vµ t vËt liÖu ®−îc ®o l¹i, quy tr×nh ®−îc lÆp l¹i cho ®Õn khi
cã n kÕt qu¶ thö nghiÖm cña mçi vËt liÖu thuéc t vËt liÖu. Mçi nhãm n kÕt qu¶ thö nghiÖm ph¶i thu ®−îc
trªn cïng mét mÉu (hoÆc tËp hîp c¸c mÉu ®−îc gi¶ thiÕt lµ gièng hÖt nhau ®èi víi phÐp thö ph¸ huû)
nh−ng kh«ng nhÊt thiÕt lµ c¸c vËt liÖu ph¶i gièng hÖt nhau. Yªu cÇu duy nhÊt lµ tÊt c¶ t vËt liÖu ®Òu
n»m trong ph¹m vi c¸c møc thö vµ trong ®ã cã thÓ xem xÐt ®Ó sö dông mét gi¸ trÞ ®é lÖch chuÈn trung
gian cña ®é chôm víi M yÕu tè kh¸c nhau. Gi¸ trÞ t (n - 1) ®−îc khuyÕn nghÞ Ýt nhÊt ph¶i b»ng 15.

VÝ dô:

15
tCVN 6910-3: 2001

Mét ng−êi thao t¸c thùc hiÖn mét phÐp ®o ®¬n trªn tõng vËt liÖu thuéc t vËt liÖu, sau ®ã phÐp ®o nµy
®−îc lÆp l¹i bëi ng−êi thao t¸c thø hai vµ cã thÓ ®−îc lÆp l¹i bëi ng−êi thao t¸c thø ba, thø t− v.v... cho
®Õn khi cho phÐp tÝnh ®−îc −íc l−îng s I(O) .

8.2.2 Nªn dïng ®å thÞ cña (yjk - yj ) theo chØ sè j cña vËt liÖu ®Ó nhËn biÕt c¸c gi¸ trÞ bÊt th−êng trong
®ã yjk lµ kÕt qu¶ thö nghiÖm thø k trªn vËt liÖu thø j vµ yj lµ trung b×nh cña n kÕt qu¶ trªn vËt liÖu thø j.
Mét phÐp thö chÝnh thøc h¬n vÒ nh÷ng gi¸ trÞ bÊt th−êng bao gåm viÖc ¸p dông phÐp thö Grubb nh− ®·
cho ë 7.3.4 trong TCVN 6910 - 2 : 2001 ®· ®−îc tæ hîp l¹i cho tõng nhãm riªng biÖt hoÆc cho tÊt c¶ tn
c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm.

−íc l−îng cña ®é lÖch chuÈn trung gian cña ®é chôm víi M yÕu tè kh¸c nhau, si( ), ®−îc cho bëi c«ng
thøc:

t n
1
sI( ) =
t (n − 1)
∑ ∑ ( y jk − y j )2 ......(11)
j =1 k =1

Víi n = 2 (nghÜa lµ cã 2 kÕt qu¶ thö nghiÖm trªn mçi vËt liÖu), c«ng thøc ®¬n gi¶n lµ:

t
1
sI( ) =
2t
∑ ( y j1 − y j 2 )2 ......(12)
j =1

8.3 ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn ®o ®èi víi kÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi cïng

8.3.1 Kú väng cña y kh¸c nhau gi÷a tæ hîp nµy vµ tæ hîp kh¸c cña thêi gian, hiÖu chuÈn, ng−êi thao
t¸c vµ thiÕt bÞ, thËm chÝ khi chØ cã mét trong bèn yÕu tè thay ®æi. §©y lµ ®iÒu h¹n chÕ cña viÖc sö dông
gi¸ trÞ trung b×nh. Trong ph©n tÝch ho¸ häc hoÆc thÝ nghiÖm vËt lý, y ®−îc th«ng b¸o lµ kÕt qu¶ trÝch
dÉn cuèi cïng. Trong mua b¸n vËt liÖu th«, kÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi cïng th−êng ®−îc sö dông ®Ó ®¸nh
gi¸ chÊt l−îng cña vËt liÖu th« vµ ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn gi¸ thµnh cña s¶n phÈm.

VÝ dô:

Trong mua b¸n than trªn thÞ tr−êng quèc tÕ, søc chøa cña kho th−êng trªn 70 000 tÊn vµ hµm l−îng tro
®−îc x¸c ®Þnh cuèi cïng trong mét mÉu thö chØ lµ 1 g. Theo hîp ®ång quy ®Þnh cø mçi phÇn h¬n kÐm
1% tro th× t−¬ng øng víi gi¸ 1,5 USD cho 1 tÊn than. L−îng h¬n kÐm 1 mg khèi l−îng tro khi c©n tro
b»ng c©n ho¸ häc t−¬ng øng víi 0,1 % tro trong thµnh phÇn, nghÜa lµ 0,15 USD cho 1 tÊn than, cßn cho
c¶ kho th× sù thay ®æi nµy t−¬ng ®−¬ng víi 10 500 USD (0,1 x 1,5 x 70 000).

8.3.2 Do ®ã, kÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi cïng cña c¸c ph©n tÝch ho¸ häc hoÆc thÝ nghiÖm vËt lý ph¶i cã ®é
chÝnh x¸c cÇn thiÕt, ®é tin cËy cao, ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng t¸i lËp vµ tÝnh phæ qu¸t. KÕt qu¶ trÝch dÉn cuèi
cïng cã thÓ ®−îc ®¶m b¶o chØ trong ®iÒu kiÖn mét ng−êi thao t¸c x¸c ®Þnh, thiÕt bÞ hay thêi gian cã thÓ
kh«ng ®ñ tèt ®èi víi nh÷ng xem xÐt th−¬ng m¹i.

16
 TCVN 6910-3: 2001

9 Nghiªn cøu vµ ph©n tÝch liªn phßng thÝ nghiÖm ®èi víi c¸c th−íc ®o trung gian
®é chôm

9.1 Nh÷ng gi¶ thiÕt c¬ b¶n

ViÖc −íc l−îng th−íc ®o trung gian ®é chôm tõ nghiªn cøu liªn phßng dùa vµo gi¶ thiÕt r»ng ¶nh h−ëng
cña mét yÕu tè cô thÓ ®èi víi tÊt c¶ c¸c phßng thÝ nghiÖm lµ nh− nhau. VÝ dô, khi thay ®æi c¸c ng−êi
thao t¸c trong mét phßng thÝ nghiÖm sÏ cã cïng ¶nh h−ëng nh− khi thay ®æi c¸c ng−êi thao t¸c trong
phßng thÝ nghiÖm kh¸c, hoÆc sù thay ®æi do thêi gian lµ nh− nhau ®èi víi tÊt c¶ c¸c phßng thÝ nghiÖm.
NÕu gi¶ thiÕt nµy bÞ vi ph¹m th× kh¸i niÖm th−íc ®o trung gian ®é chôm còng nh− c¸c biÖn ph¸p kü
thuËt ®−îc ®Ò xuÊt trong c¸c môc tiÕp theo ®Ó −íc l−îng th−íc ®o trung gian ®é chôm sÏ kh«ng cßn ý
nghÜa. CÇn ph¶i l−u ý thÝch ®¸ng ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ bÊt th−êng (kh«ng cÇn thiÕt ph¶i lo¹i bá c¸c gi¸ trÞ
nµy) v× ®iÒu ®ã sÏ gióp Ých cho viÖc ph¸t hiÖn nh÷ng kh¸c biÖt víi c¸c gi¶ thiÕt ®Ó tËp hîp th«ng tin tõ
tÊt c¶ c¸c phßng thÝ nghiÖm. Mét kü thuËt tèt cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ bÊt th−êng ®ã lµ m« t¶
®å thÞ c¸c phÐp ®o nh− lµ hµm cña c¸c møc kh¸c nhau cña c¸c yÕu tè hoÆc lµ hµm cña nhiÒu phßng
thÝ nghiÖm kh¸c nhau tham gia vµo nghiªn cøu.

9.2 C¸ch tiÕp cËn ®¬n gi¶n nhÊt

NÕu vËt liÖu t¹i q møc ®−îc göi ®Õn p phßng thÝ nghiÖm, tõng phßng thÝ nghiÖm thùc hiÖn c¸c phÐp ®o
t¹i tõng møc trong q møc thö cã thay ®æi c¸c yÕu tè chôm trung gian trong tõng phÐp ®o cña n phÐp ®o,
th× viÖc ph©n tÝch ®−îc thùc hiÖn b»ng cïng mét ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n nh− tr×nh bµy trong TCVN6910-
2, nh−ng ph¶i −íc l−îng ®é lÖch chuÈn trung gian cña ®é chôm thay cho ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i.

9.3 ThÝ nghiÖm xÕp chång

Nghiªn cøu s©u h¬n ph−¬ng ph¸p −íc l−îng th−íc ®o trung gian ®é chôm nh»m thùc hiÖn c¸c thÝ
nghiÖm phøc t¹p h¬n. Nh÷ng thÝ nghiÖm nµy cã thÓ lµ thÝ nghiÖm xÕp chång so le hoÆc thÝ nghiÖm xÕp
chång ®Çy ®ñ (xem ®Þnh nghÜa nh÷ng thuËt ng÷ nµy trong ISO 3534 - 3). Lîi Ých cña viÖc tham gia thiÕt
kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång lµ cã thÓ t¹i mét thêi ®iÓm, trong cïng mét thÝ nghiÖm liªn phßng, kh«ng
nh÷ng chØ −íc l−îng ®−îc ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i vµ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp mµ cßn cã thÓ −íc l−îng mét
hoÆc vµi ®é lÖch chuÈn cña trung gian ®é chôm . Tuy nhiªn, vÉn cßn mét sè vÊn ®Ò cÇn ph¶i c©n nh¾c
sÏ ®−îc gi¶i thÝch ë 9.8.

9.4 ThÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ

S¬ ®å bè trÝ thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ t¹i mét møc thö cô thÓ cña phÐp thö ®−îc cho trong h×nh 1.

B»ng thùc hiÖn thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè trong mét sè phßng thÝ nghiÖm cã thÓ nhËn
®−îc mét th−íc ®o trung gian ®é chôm ®ång thêi víi ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i vµ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp,
nghÜa lµ cã thÓ −íc l−îng ®−îc σ(0), σ(1) vµ σr. T−¬ng tù, cã thÓ sö dông thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ 4
yÕu tè ®Ó thu ®−îc hai th−íc ®o ®é chôm trung gian nghÜa lµ cã thÓ −íc l−îng ®−îc σ(0), σ(1) σ(2) vµ σr.
17
tCVN 6910-3: 2001

YÕu tè
0 (Phßng thÝ nghiÖm) i ...
1 j ...
2 (PhÇn d−) k ...

yiik yi11 yi12 yi 21 yi 22

a) ThÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè

YÕu tè
0 (Phßng thÝ i ...
nghiÖm)
1 j ...
2 k ...
3 (PhÇn d−) l...
yiikl yi111 yi112 yi 121 yi 122 yi 211 yi 212 yi 221 yi 222

b) ThÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ bèn yÕu tè

H×nh 1 - S¬ ®å bè trÝ thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè vµ bèn yÕu tè.

C¸c chØ sè i, j vµ k cu¶ y trong h×nh 1a ®èi víi thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè lÇn l−ît biÓu thÞ;
vÝ dô: phßng thÝ nghiÖm, ngµy thÝ nghiÖm vµ viÖc t¸i t¹o trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i,.

C¸c chØ sè i, j, k vµ l cña y trong h×nh 1b ®èi víi thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ bèn yÕu tè lÇn l−ît biÓu
thÞ; vÝ dô: phßng thÝ nghiÖm, ngµy thÝ nghiÖm, ng−êi thao t¸c vµ viÖc t¸i t¹o trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i.

ViÖc ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ cña thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ n yÕu tè cho tõng møc thö ®−îc thùc hiÖn
b»ng kü thuËt thèng kª "ph©n tÝch ph−¬ng sai" (ANOVA) vµ ®−îc m« t¶ chi tiÕt trong phô lôc B.

9.5 ThÝ nghiÖm xÕp chång so le

S¬ ®å bè trÝ thÝ nghiÖm xÕp chång so le ë mét møc cô thÓ cña phÐp thö cho trong h×nh 2

YÕu tè

18
 TCVN 6910-3: 2001

0 (Phßng thÝ nghiÖm) i ...

1
2
3 (PhÇn d−) j ...
yiikl yi1 yi2 yi3 yi4

H×nh 2 - S¬ ®å bè trÝ thÝ nghiÖm xÕp chång so le bèn yÕu tè

ThÝ nghiÖm xÕp chång so le ba yÕu tè ®ßi hái mçi phßng thÝ nghiÖm thø i ph¶i nhËn ®−îc ba kÕt qu¶ thö
nghiÖm. Nh÷ng kÕt qu¶ thö yi1 vµ yi2 nhËn ®−îc trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i vµ yi3 trong ®iÒu kiÖn chôm trung
gian víi M yÕu tè kh¸c (M = 1, 2 hoÆc 3), vÝ dô trong nh÷ng ®iÒu kiÖn chôm trung gian thêi gian kh¸c
nhau (nhËn ®−îc yi3 vµo nh÷ng ngµy kh¸c nhau mµ còng vµo nh÷ng ngµy ®ã c¸c kÕt qu¶ yi1, yi2 ®· thu
®−îc).

Trong thÝ nghiÖm xÕp chång so le bèn yÕu tè, kÕt qu¶ yi4 ph¶i nhËn ®−îc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn chôm
trung gian víi h¬n mét yÕu tè kh¸c nhau, vÝ dô trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian [thêi gian + ng−êi thao
t¸c] kh¸c nhau b»ng c¸ch thay ®æi ngµy vµ ng−êi thao t¸c.

ViÖc ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ cña mét thÝ nghiÖm xÕp chång so le n yÕu tè cho tõng møc thö ®−îc thùc
hiÖn b»ng kü thuËt thèng kª "ph©n tÝch ph−¬ng sai" (ANOVA) vµ ®−îc m« t¶ chi tiÕt trong phô lôc C.

9.6 Bè trÝ c¸c yÕu tè trong thiÕt kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång

ViÖc bè trÝ c¸c yÕu tè trong thiÕt kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång ®−îc s¾p xÕp sao cho nh÷ng yÕu tè chÞu ¶nh
h−ëng nhiÒu nhÊt bëi t¸c ®éng mang tÝnh hÖ thèng ph¶i ®−îc ®Æt ë bËc cao nhÊt (0, 1, ...) vµ nh÷ng yÕu
tè chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt bëi t¸c ®éng mang tÝnh ngÉu nhiªn ph¶i ®−îc ®Æt ë c¸c bËc thÊp nhÊt,
yÕu tè thÊp nhÊt ®−îc xem lµ biÕn ®æi phÇn d−. VÝ dô trong thÝ nghiÖm 4 yÕu tè nh− ®· minh ho¹ trªn
h×nh 1b vµ h×nh 2, yÕu tè 0 cã thÓ lµ phßng thÝ nghiÖm, yÕu tè 1 lµ ng−êi thao t¸c, yÕu tè 2 lµ ngµy trong
®ã phÐp ®o ®−îc tiÕn hµnh vµ yÕu tè 3 lµ sù lÆp l¹i. Trong tr−êng hîp thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ do
tÝnh ®èi xøng cña nã, ®iÒu nµy cã lÏ kh«ng quan träng n÷a.

19
tCVN 6910-3: 2001

9.7 So s¸nh thiÕt kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång víi quy tr×nh cho trong TCVN 6910 - 2

Do viÖc ph©n tÝch ®−îc tiÕn hµnh t¸ch biÖt cho tõng møc thö (vËt liÖu) nªn trong thùc tÕ quy tr×nh cho
trong TCVN 6910 - 2 lµ mét thiÕt kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ hai yÕu tè vµ t¹o ra hai ®é lÖch
chuÈn: ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i vµ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp. YÕu tè 0 lµ phßng thÝ nghiÖm vµ yÕu tè 1 lµ sù t¸i
t¹o. NÕu thiÕt kÕ nµy ®−îc t¨ng thªm mét yÕu tè b»ng c¸ch cã hai ng−êi thao t¸c trong mçi phßng thÝ
nghiÖm, mçi phßng thÝ nghiÖm nhËn ®−îc hai kÕt qu¶ trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i, sau ®ã céng thªm vµo ®é
lÖch chuÈn lÆp l¹i vµ t¸i lËp th× thiÕt kÕ ®ã cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ®é lÖch chuÈn trung gian ng−êi thao t¸c
kh¸c nhau cña ®é chôm. MÆt kh¸c, nÕu mçi phßng thÝ nghiÖm chØ sö dông mét ng−êi thao t¸c nh−ng
lÆp l¹i phÐp thö vµo mét ngµy kh¸c th× ®é lÖch chuÈn trung gian cña ®é chôm sÏ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng thÝ
nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè. Céng thªm mét yÕu tè n÷a cho thÝ nghiÖm b»ng c¸ch mçi phßng
thÝ nghiÖm cã hai ng−êi thao t¸c, mçi ng−êi tiÕn hµnh hai phÐp ®o vµ toµn bé thÝ nghiÖm ®−îc lÆp l¹i
trong ngµy tiÕp theo. Nh− vËy sÏ cho phÐp x¸c ®Þnh ®−îc ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i, ®é lÖch chuÈn t¸i lËp,
®é lÖch chuÈn ng−êi thao t¸c kh¸c nhau, thêi gian kh¸c nhau vµ [thêi gian + ng−êi thao t¸c] kh¸c nhau.

9.8 So s¸nh thiÕt kÕ thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ vµ xÕp chång so le

ThÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ n yÕu tè ®ßi hái 2n-1 kÕt qu¶ thö nghiÖm tõ mçi phßng thÝ nghiÖm. Yªu
cÇu nµy cã thÓ lµ qu¸ møc ®èi víi c¸c phßng thÝ nghiÖm. §ã lµ ®iÒu kh¸c víi thÝ nghiÖm xÕp chång so
le. ThÝ nghiÖm nµy yªu cÇu Ýt kÕt qu¶ thö nghiÖm h¬n ®Ó t¹o ra cïng mét sè l−îng ®é lÖch chuÈn dï
qu¸ tr×nh ph©n tÝch cã phøc t¹p h¬n ®«i chót vµ ®é kh«ng ®¶m b¶o cña −íc l−îng c¸c ®é lÖch chuÈn cã
lín h¬n do sè kÕt qu¶ thö nghiÖm Ýt h¬n.

20
 TCVN 6910-3: 2001

Phô lôc A

(quy ®Þnh)

C¸c ký hiÖu vµ ch÷ viÕt t¾t dïng trong TCVN 6910

a PhÇn bÞ ch¾n trong mèi quan hÖ

s = a + bm

A YÕu tè dïng ®Ó tÝnh ®é kh«ng ®¶m b¶o cña −íc l−îng

b §é dèc trong mèi quan hÖ

s = a + bm

B Thµnh phÇn trong kÕt qu¶ thö nghiÖm biÓu thÞ ®é lÖch cña phßng thÝ nghiÖm so víi
trung b×nh chung (thµnh phÇn phßng thÝ nghiÖm cña ®é chÖch)

Bo Thµnh phÇn cña B biÓu thÞ tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh«ng thay ®æi trong ®iÒu kiÖn chôm
trung gian

B(1) , B(2) , … C¸c thµnh phÇn cña B biÓu thÞ nh÷ng yÕu tè thay ®æi trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian

c PhÇn bÞ ch¾n trong mèi quan hÖ

lg s = c + d lg m

C, C’, C” C¸c thèng kª kiÓm nghiÖm

Ccrit , C’crit , C” crit C¸c gݸ trÞ tíi h¹n ®èi víi nh÷ng phÐp kiÓm nghiÖm thèng kª

CDP §é sai kh¸c tíi h¹n víi x¸c suÊt P

CRP Ph¹m vi tíi h¹n víi x¸c suÊt P

d §é dèc trong mèi liªn hÖ

lg s = c + d lg m

e Thµnh phÇn trong kÕt qu¶ thö nghiÖm biÓu thÞ sai sè ngÉu nhiªn tån t¹i trong mäi kÕt
qu¶ thö nghiÖm

f YÕu tè ph¹m vi tíi h¹n

Fp(ν1, ν2) Ph©n vÞ møc p cña ph©n bè F víi c¸c bËc tù do ν1 vµ ν2

G Thèng kª kiÓm nghiÖm Grubb

h Thèng kª kÓm nghiÖm nhÊt qu¸n gi÷a c¸c phßng thÝ nghiÖm cña Mandel

k Thèng kª kiÓm nghiÖm nhÊt qu¸n trong phßng thÝ nghiÖm cña Mandel

LCL Giíi h¹n kiÓm so¸t d−íi (hoÆc giíi h¹n hµnh ®éng hoÆc giíi h¹n c¶nh b¸o)

m Trung b×nh chung cña ®Æc tÝnh thö; møc

21
tCVN 6910-3: 2001

M YÕu tè ®−îc xem xÐt trong ®iÒu kiÖn chôm trung gian

N Sè phÐp lÆp

n Sè kÕt qu¶ thö nghiÖm thu ®−îc cña phßng thÝ nghiÖm t¹i mét møc

p Sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng

P X¸c suÊt

q Sè l−îng c¸c møc cña ®Æc tÝnh thö nghiÖm trong thÝ nghiÖm liªn phßng

r Giíi h¹n lÆp l¹i

R Giíi h¹n t¸i lËp

RM MÉu chuÈn

s ¦íc l−îng cña ®é lÖch chuÈn

ŝ §é lÖch chuÈn dù ®o¸n
T Tæng thÓ hoÆc tæng cña biÓu thøc nµo ®ã

t Sè c¸c ®èi t−îng thö nghiÖm hoÆc sè nhãm

UCL Giíi h¹n kiÓm so¸t trªn (hoÆc giíi h¹n hµnh ®éng hoÆc giíi h¹n c¶nh b¸o)

W YÕu tè träng sè sö dông trong tÝnh to¸n håi quy träng sè

w §é réng cña tËp hîp c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm

x D÷ liÖu sö dông cho thö nghiÖm Grubb

y KÕt qu¶ thö nghiÖm

y Trung b×nh sè häc cña kÕt qu¶ thö nghiÖm

y Trung b×nh chung cña kÕt qu¶ thö nghiÖm

α Møc ý nghÜa

β X¸c suÊt sai lÇm lo¹i II

γ Tû sè gi÷a ®é lÖch chuÈn t¸i lËp vµ ®é lÖch chuÈn lÆp l¹i (σR/σr)

∆ §é chÖch phßng thÝ nghiÖm

∆ˆ ¦íc l−îng cña ∆

δ §é chÖch cña ph−¬ng ph¸p ®o

δ̂ −íc l−îng cña δ

λ Sù sai kh¸c ph¸t hiÖn ®−îc gi÷a c¸c ®é chÖch cña hai phßng thÝ nghiÖm hoÆc c¸c ®é
chÖch cña hai ph−¬ng ph¸p ®o

µ Gi¸ trÞ thùc hoÆc gi¸ trÞ quy chiÕu ®−îc chÊp nhËn cña ®Æc tÝnh thö nghiÖm

ν Sè bËc tù do

ρ Tû sè ph¸t hiÖn ®−îc gi÷a ®é lªch chuÈn lÆp l¹i cña ph−¬ng ph¸p B vµ ph−¬ng ph¸p

22
 TCVN 6910-3: 2001

σ GÝa trÞ thùc cña ®é lÖch chuÈn

τ Thµnh phÇn cña kÕt qu¶ thö nghiÖm biÓu thÞ sù thay ®æi theo thêi gian tõ lÇn hiÖu
chuÈn cuèi cïng

φ Tû sè ph¸t hiÖn ®−îc gi÷a c¨n bËc hai cña b×nh ph−¬ng trung b×nh gi÷a c¸c phßng thÝ
nghiÖm cña ph−¬ng ph¸p B vµ ph−¬ng ph¸p A

χ2p(ν) Ph©n vÞ møc p cña ph©n bè χ2 víi bËc tù do ν

C¸c ký hiÖu ®−îc sö dông nh− chØ sè

C Sù kh¸c nhau vÒ hiÖu chuÈn

E Sù kh¸c nhau vÒ thiÕt bÞ

i ChØ sè cña mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ

I( ) ChØ sè cña th−íc ®o trung gian cña ®é chôm, trong dÊu ngoÆc chØ lo¹i t×nh huèng
trung gian

j ChØ sè cña mét møc cô thÓ (TCVN 6910-2)

ChØ sè cña mét nhãm phÐp thö nghiÖm hoÆc mét yÕu tè (TCVN 6910-3)

k ChØ sè cña mét kÕt qu¶ thö nghiÖm cô thÓ trong phßng thÝ nghiÖm i ë møc j

L Liªn phßng thÝ nghiÖm (liªn phßng)

m ChØ sè cña ®é chÖch cã thÓ biÕt ®−îc

M MÉu thö liªn phßng

O S− kh¸c nhau vÒ ng−êi thao t¸c

P X¸c suÊt

r §é lÆp l¹i
R §é t¸i lËp

T Sù kh¸c nhau vÒ thêi gian

W Phßng thÝ nghiÖm thµnh viªn

1, 2, 3 ... §èi víi c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm, ®¸nh sè theo thø tù thu nhËn chóng

(1), (2), (3) ... §èi víi c¸c kÕt qu¶ thö nghiÖm, ®¸nh sè theo thø tù t¨ng ®é lín

23
tCVN 6910-3: 2001

Phô lôc B
(quy ®Þnh)

Ph©n tÝch ph−¬ng sai trong thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ

Sù ph©n tÝch ph−¬ng sai m« t¶ trong phô lôc nµy ®−îc thùc hiÖn riªng biÖt ®èi víi tõng møc thö trong thÝ
nghiÖm liªn phßng. §Ó ®¬n gi¶n, kh«ng cÇn thªm sè chØ ®Ó chØ møc thö sau c¸c d÷ liÖu. CÇn chó ý r»ng
chØ sè j ®−îc sö dông trong tiªu chuÈn nµy lµ cho yÕu tè thø 1 (yÕu tè 0 lµ phßng thÝ nghiÖm) trong khi ë
phÇn kh¸c cña TCVN 6910, nã ®−îc sö dông cho møc thö.

Ph¶i ¸p dông ph−¬ng ph¸p m« t¶ trong 7.3 cña TCVN 6910 - 2 : 2001 ®Ó kiÓm tra c¸c sè liÖu vÒ sù
nhÊt qu¸n vµ c¸c gi¸ trÞ bÊt th−êng. Víi c¸c thiÕt kÕ ®−îc m« t¶ trong phô lôc nµy, sù ph©n tÝch chÝnh
x¸c c¸c sè liÖu lµ rÊt phøc t¹p khi cã mét sè kÕt qu¶ thö nghiÖm cña phßng thÝ nghiÖm bÞ thiÕu. NÕu
quyÕt ®Þnh r»ng, mét sè kÕt qu¶ thö nghiÖm cña phßng thÝ nghiÖm lµ c¸c gi¸ trÞ t¶n m¹n hoÆc bÊt
th−êng vµ cÇn ph¶i lo¹i trõ khái viÖc ph©n tÝch, th× khuyÕn nghÞ lµ tÊt c¶ c¸c sè liÖu thuéc phßng thÝ
nghiÖm ®ã (t¹i møc bÞ ¶nh h−ëng) ph¶i lo¹i trõ khái viÖc ph©n tÝch.

B1 ThÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè

C¸c sè liÖu thu ®−îc trong thÝ nghiÖm ®−îc biÓu thÞ b»ng yijk , cßn gi¸ trÞ trung b×nh vµ c¸c ®é réng cña
chóng lµ:
1 1 1
yij = (y + y )
2 ij1 ij 2
yi = (y + y )
2 i1 i 2
y= ∑y
p i i

wij (1) = yij1 − yij 2 wi (2 ) = yi1 − yi 2

trong ®ã p lµ sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng

Tæng toµn bé c¸c b×nh ph−¬ng, SST, cã thÓ chia nhá nh− sau:

SST = ∑ ∑ ∑ (yijk − y )2 = SS0 + SS1 + SSe

i j k

trong ®ã:

SS0 = ∑ ∑ ∑ (yi − y )2 = 4 ∑ ( yi − y )2 = 4 ∑ ( yi )2 − 4 p( y )2
i j k i i

SS1 = ∑ ∑ ∑ (yij − yi )2 = 2 ∑∑ ( yij − yi )2 = ∑ wi2(2)

i j k i j i

1
SSe = ∑ ∑ ∑ (yijk − yij )2 = 2
∑ ∑ wij2(1)
i j k i j

Khi bËc tù do cña tæng c¸c b×nh ph−¬ng SS0, SS1, SSe t−¬ng øng b»ng p -1, p vµ 2p, th× b¶ng ANOVA
®−îc cho trong b¶ng B1.

24
 TCVN 6910-3: 2001

B¶ng B1 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ ba yÕu tè

Nguån Tæng c¸c b×nh BËc tù do B×nh ph−¬ng trung Kú väng b×nh ph−¬ng
ph−¬ng b×nh trung b×nh

0 SS0 p-1 MS0 = SS0 / (p - 1) σ 2r + 2σ(1)

2 2
+ 4σ(0)
1 SS1 p MS1 = SS1 / p σ 2r + 2σ(1)
2

PhÇn d− SSe 2p MSe = SSe / 2(p) σ 2r

Tæng SST 4p - 1

C¸c −íc l−îng kh«ng chÖch cña σ2(0) , σ2(1) vµ σ2r lÇn l−ît lµ s2(0) , s2(1) vµ s2r cã thÓ nhËn ®−îc tõ c¸c b×nh
ph−¬ng trung b×nh MS0, MS1 vµ MSe nh− sau:
1
s(20) = (MS0 − MS1)
4
1
s(21) = (MS1 − MSe)
2
sr2 = MSe

−íc l−îng cña ph−¬ng sai lÆp l¹i, ph−¬ng sai trung gian mét yÕu tè kh¸c nhau cña ®é chôm vµ ph−¬ng
sai t¸i lËp t−¬ng øng lµ:

sr2

si2(1) = sr2 + s(21)

sR2 = sr2 + s(21) + s(20)

B2 ThÝ nghiÖm xÕp chèng ®Çy ®ñ bèn yÕu tè

C¸c sè liÖu thu ®−îc trong thÝ nghiÖm nµy ®−îc biÓu thÞ b»ng yijkl , cßn gi¸ trÞ trung b×nh vµ c¸c ®é réng
cña chóng lµ:
1
yijk = (y + y ) wijk (1) = yijk 1 − yijk 2
2 ijk 1 ijk 2
1
yij = (y + y ) wij ( 2 ) = yij1 − yij 2
2 ij1 ij 2

1
yi = (y + y ) wi (3) = yi1 − yi 2
2 i1 i 2
1
y= ∑y
p i i

25
tCVN 6910-3: 2001

trong ®ã p lµ sè c¸c phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng

Tæng toµn bé c¸c b×nh ph−¬ng, SST, cã thÓ chia nhá ra nh− sau:

SST = ∑∑∑∑ (yijkl − y )2 = SS0 + SS1 + SS2 + SSe

i j k l

trong ®ã

SS0 = ∑∑∑∑ (yi − y )2 = 8 ∑( yi )2 − 8 p( y )2

i j k l i

SS1 = ∑∑∑∑ (yij − yi )2 = 4 ∑∑ ( yij − yi )2 = 2 ∑ wi2(3)

i j k l i j i

SS2 = ∑∑∑∑ (yijk − yij )2 = 2 ∑∑∑ ( yijk − yij )2 = ∑∑ wij2(2)

i j k l i j k i j

1
SSe = ∑∑∑∑ (yijkl − yijk )2 =
2
∑∑∑ 2
wijk (1)
i j k l i j k

Víi p - 1, p, 2p vµ 4p lÇn l−ît lµ bËc tù do cña tæng c¸c b×nh ph−¬ng SS0, SS1, SS2 vµ SSe, b¶ng
ANOVA ®−îc cho trong b¶ng B2.

B¶ng B2 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång ®Çy ®ñ bèn yÕu tè

Nguån Tæng c¸c b×nh BËc tù do B×nh ph−¬ng trung B×nh ph−¬ng trung
ph−¬ng b×nh b×nh kú väng

0 SS0 p-1 MS0 = SS0 / (p - 1) σ 2r + 2σ(2)

2 2
+ 4σ(1) 2
+ 8σ(0)
1 SS1 p MS1 = SS1 / p σ 2r + 2σ(2)
2 2
+ 4σ(1)

2 SS2 2p MS2 = SS2 / (2p) σ 2r + 2σ(2)

2

PhÇn d− SSe 4p MSe = SSe / (4p) σ 2r

Tæng SST 8p - 1

C¸c −íc l−îng kh«ng chÖch cña σ2(0) , σ2(1) , σ2(2) vµ σ2r lÇn l−ît lµ s2(0) , s2(1) , s2(2) vµ s2r cã thÓ nhËn ®−îc
tõ c¸c b×nh ph−¬ng trung b×nh MS0, MS1 vµ MSe lµ:
1
s(20) = (MS0 − MS1)
8
1
s(21) = (MS2 − MS1)
4
1
s(22 ) = (MS1 − MSe)
2
sr2 = MSe

−íc l−îng cña ph−¬ng sai lÆp l¹i, ph−¬ng sai trung gian mét yÕu tè kh¸c nhau cña ®é chôm, ph−¬ng
sai trung gian hai yÕu tè kh¸c nhau cña ®é chôm vµ ph−¬ng sai t¸i lËp t−¬ng øng lµ:

26
 TCVN 6910-3: 2001

sr2

si2(1) = sr2 + s(22 )

si2(2 ) = sr2 + s(2)

2
+ s(21)

sR2 = sr2 + s(22 ) + s(21) + s(20)

27
tCVN 6910-3: 2001

Phô lôc C

(quy ®Þnh)

Ph©n tÝch ph−¬ng sai trong thÝ nghiÖm xÕp chång so le

Ph©n tÝch ph−¬ng sai m« t¶ trong phô lôc nµy ®−îc thùc hiÖn riªng biÖt ®èi víi tõng møc thö ®−a vµo
trong thÝ nghiÖm liªn phßng. §Ó ®¬n gi¶n, kh«ng cÇn thªm chØ sè chØ møc thö sau c¸c sè liÖu. CÇn chó
ý r»ng chØ sè j ®−îc sö dông ë tiªu chuÈn nµy cho yÕu tè lÆp l¹i cña thÝ nghiÖm. Cßn ë c¸c phÇn kh¸c
cña TCVN 6910 chØ sè j ®−îc sö dông ®Ó chØ c¸c møc thö.

Ph¶i ¸p dông ph−¬ng ph¸p m« t¶ trong 7.3 cña TCVN 6910 - 2 : 2001 ®Ó kiÓm tra c¸c sè liÖu vÒ sù
nhÊt qu¸n vµ c¸c gi¸ trÞ bÊt th−êng. Víi c¸c thiÕt kÕ ®−îc m« t¶ trong phô lôc nµy, sù ph©n tÝch chÝnh
x¸c c¸c sè liÖu lµ rÊt phøc t¹p khi cã mét sè kÕt qu¶ thö nghiÖm cña phßng thÝ nghiÖm bÞ thiÕu. NÕu
quyÕt ®Þnh r»ng, mét sè kÕt qu¶ thö nghiÖm cña mét phßng thÝ nghiÖm lµ nh÷ng gi¸ trÞ t¶n m¹n hoÆc
bÊt th−êng vµ cÇn ph¶i lo¹i trõ khái viÖc ph©n tÝch, th× khuyÕn nghÞ lo¹i trõ tÊt c¶ c¸c sè liÖu thuéc
phßng thÝ nghiÖm ®ã (t¹i c¸c møc bÞ ¶nh h−ëng) khái viÖc ph©n tÝch.

C.1 ThÝ nghiÖm xÕp chång so le ba yÕu tè

Sè liÖu thÝ nghiÖm thu ®−îc cña phßng thÝ nghiÖm i ®−îc biÓu thÞ b»ng yÞj (j = 1,2,3), cßn c¸c gi¸ trÞ trung
b×nh vµ ®é réng cña chóng lµ:
1
yi (1) = (y + y ) wi (1) = yi1 − yi 2
2 i1 i 2
1
yi (2 ) = (y + y + y ) wi (2 ) = yi (1) − yi 3
3 i1 i 2 i 3
1
y= ∑y
p i i (2 )

trong ®ã p lµ sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng.

Tæng toµn bé c¸c b×nh ph−¬ng, SST, cã thÓ ®−îc chia nhá ra nh− sau:

SST = ∑∑ ( yij − y )2 = SS0 + SS1 + SSe

i j

trong ®ã:

SS0 = 3 ∑( yi (2) )2 − 3 p( y )2
i

2
SS1 =
3
∑ wi2(2)
i

1
SSe =
2
∑ wi2(1)
i

28
 TCVN 6910-3: 2001

Víi p - 1, p vµ p lÇn l−ît lµ bËc tù do cña c¸c tæng b×nh ph−¬ng SSO, SS1, SSe, b¶ng ANOVA ®−îc cho
trong b¶ng C.1.

B¶ng C.1 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång so le ba yÕu tè

Nguån Tæng c¸c BËc tù do B×nh ph−¬ng trung B×nh ph−¬ng trung b×nh
b×nh ph−¬ng b×nh kú väng

p-1 SS0 / (p - 1) 5 2
0 SS0 σ 2r + 2
σ(1) + 3σ(0)
3
p SS1 / p 4
1 SS1 σ 2r + σ(1)
2
3
PhÇn d− SSe p SSe / p σ 2r
Tæng SST 3p - 1

2 2
C¸c −íc l−îng kh«ng chÖch cña σ2(0) , σ2(1) , σ2(2) vµ σ2r lÇn l−ît lµ s ( 0 ) , s (1) .......vµ s2r cã thÓ nhËn ®−îc

tõ c¸c gi¸ trÞ b×nh ph−¬ng trung b×nh MSO, MS1 vµ MSe:

1 5 1
s(20) = MS0 − MS1 + MSe
3 12 12
3 3
s(21) = MS1 − MSe)
4 4
sr2 = MSe

¦íc l−îng cña ph−¬ng sai lÆp l¹i, ph−¬ng sai trung gian mét yÕu tè kh¸c nhau cña ®é chôm vµ ph−¬ng
sai t¸i lËp lÇn l−ît ®−îc tÝnh nh− sau:

sr2

si2(1) = sr2 + s(22 )

sR2 = sr2 + s(21) + s(20)

C.2 ThÝ nghiÖm xÕp chång so le bèn yÕu tè

Sè liÖu thÝ nghiÖm thu ®−îc cña phßng thÝ nghiÖm i ®−îc biÓu thÞ b»ng yÞj (j = 1,2,3,4), cßn c¸c gi¸ trÞ
trung b×nh vµ ®é réng cña chóng lµ:

1
yi (1) = (y + y ) wi (1) = yi1 − yi 2
2 i1 i 2
1
yi (2 ) = (y + y + y ) wi (2 ) = yi (1) − yi 3
3 i1 i 2 i 3

29
tCVN 6910-3: 2001

1
yi (3) = (y + y + y + y ) wi (3) = yi (2 ) − yi 4
4 i1 i 2 i 3 i 4
1
y= ∑y
p i i ( 3)

trong ®ã p lµ sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng.

B¶ng ANOVA ®−îc cho trong b¶ng C.2.

B¶ng C.2 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång so le bèn yÕu tè

Nguån Tæng c¸c b×nh ph−¬ng BËc tù do B×nh ph−¬ng B×nh ph−¬ng trung b×nh kú
trung b×nh väng

4∑ ( yi (2) )2 - 4 p( y )
2
p-1 SS0 / (p - 1) 3 2 5 2
0 i σ 2r + σ (2) + σ (1) 2
+ 4σ (0)
2 2
3
1 ∑ w2
4 i i (3)
p SS1 / p 7
σ 2r + σ(2)2 3 2
+ σ(1)
6 2
2 4 2
2 ∑ w2
3 i i (2)
p SS2 / p σ 2r + σ(2)
3
1
PhÇn d− ∑
2 i
wi2(1) p SSe / p σ 2r

∑ ∑(yij
2
Tæng - y) 4p - 1
i j

C.3 ThÝ nghiÖm xÕp chång so le n¨m yÕu tè

Sè liÖu thÝ nghiÖm thu ®−îc cña phßng thÝ nghiÖm i ®−îc biÓu thÞ b»ng yÞj (j = 1,2,3,4,5), cßn c¸c gi¸ trÞ
trung b×nh vµ ®é réng cña chóng lµ:

1
yi (1) = (y + y ) wi (1) = yi1 − yi 2
2 i1 i 2
1
yi (2 ) = (y + y + y ) wi (2 ) = yi (1) − yi 3
3 i1 i 2 i 3
1
yi (3) = (y + y + y + y ) wi (3) = yi (2 ) − yi 4
4 i1 i 2 i 3 i 4
1
yi (4 ) = (y + y + y + y + y ) wi (4 ) = yi (3) − yi 5
5 i1 i 2 i 3 i 4 i 5
1
y= ∑y
p i i (4)

trong ®ã p lµ sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng.

B¶ng ANOVA ®−îc cho trong b¶ng C.3.

30
 TCVN 6910-3: 2001

B¶ng C.3 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång so le n¨m yÕu tè

Nguån Tæng c¸c b×nh BËc tù do B×nh B×nh ph−¬ng trung b×nh kú väng
ph−¬ng ph−¬ng
trung b×nh

5∑ ( yi (4) )2 - 5 p( y )
2 7 2 11 2 17 2
0 p-1 SS0 / (p - 1) σ 2r + σ(3) 2
+ σ(2) + σ(1) + 5σ(0)
i 5 5 5
4 11 2 13 2 8 2
1 ∑
5 i
wi2(4) p SS1 / p σ 2r + σ(3) + σ(2) + σ(1)
10 10 5
3 7 2 3 2
2 ∑
4 i
wi2(3) p SS2 / p σ 2r + σ(3) + σ(2)
6 2
2 4 2
3 ∑ w2
3 i i (2)
p SS3 / p σ 2r + σ(3)
3
PhÇn d− 1
∑ w2
2 i i (1)
p SSe / p σ 2r

∑ ∑(yij
2
Tæng - y) 5p - 1
i j

C.4 ThÝ nghiÖm xÕp chång so le s¸u yÕu tè

Sè liÖu thÝ nghiÖm thu ®−îc cña phßng thÝ nghiÖm i ®−îc biÓu thÞ b»ng yÞj ( j = 1,2,3,4,5,6), cßn c¸c gi¸
trÞ trung b×nh vµ ®é réng cña chóng lµ:
1
yi (1) = (y + y ) wi (1) = yi1 − yi 2
2 i1 i 2
1
yi (2 ) = (y + y + y ) wi (2 ) = yi (1) − yi 3
3 i1 i 2 i 3
1
yi (3) = (y + y + y + y ) wi (3) = yi (2 ) − yi 4
4 i1 i 2 i 3 i 4
1
yi (4 ) = (y + y + y + y + y ) wi (4 ) = yi (3) − yi 5
5 i1 i 2 i 3 i 4 i 5
1
yi (5) = (y + y + y + y + y + y ) wi (5) = yi (4) − yi 6
6 i1 i 2 i 3 i 4 i 5 i 6
1
y= ∑y
p i i (4)

trong ®ã p lµ sè phßng thÝ nghiÖm tham gia thÝ nghiÖm liªn phßng.

B¶ng ANOVA ®−îc cho trong b¶ng C.4.

31
tCVN 6910-3: 2001

B¶ng C.4 - B¶ng ANOVA cho thÝ nghiÖm xÕp chång so le s¸u yÕu tè

Nguån BËc tù do Tæng c¸c B×nh ph−¬ng B×nh ph−¬ng trung b×nh kú väng
b×nh trung b×nh
ph−¬ng

6∑ ( yi (5) )2 - 6 p( y )
2 4 2 13 2
0 p-1 SS0 / (p - 1) σ 2r + σ(4) 2
+ 2σ(3) 2
+ 3σ(2) + σ(1) 2
+ 6σ(0)
i 3 3
5 16 2 6 2 7 2 5 2
1 ∑ w2
6 i i (5) p SS1 / p σ 2r + σ (4) + σ (3) + σ (2) + σ (1)
15 5 5 3
4 11 2 13 2 8 2
2 ∑ w2
5 i i (4)
p SS2 / p σ 2r + σ(4)
10
+ σ(3) + σ(2)
10 5
3 7 2 3 2
3 ∑ w2
4 i i (3)
p SS3 / p σ 2r + σ(4)
6
+ σ(3)
2
2 4 2
4 ∑
3 i
wi2(2) p SS4 / p σ 2r + σ(4)
3
1 σ 2r
PhÇn d−
∑ w2
2 i i (1)
p SSe / p

∑ ∑(yij
2
Tæng - y) 6p - 1
i j

32
 TCVN 6910-3: 2001

Phô lôc D
(tham kh¶o)

Nh÷ng vÝ dô vÒ ph©n tÝch thèng kª cña thÝ nghiÖm ®é chôm trung gian

D.1 VÝ dô 1 - VÒ ®é lÖch chuÈn trung gian [thêi gian + ng−êi thao t¸c] kh¸c nhau
cña ®é chôm, si(TO), trong mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ t¹i mét møc cô thÓ cña
mét phÐp thö.

D1.1 C¬ së

a) Ph−¬ng ph¸p ®o: x¸c ®Þnh l−îng carbon trong thÐp b»ng quang phæ bøc x¹ trong ch©n kh«ng víi
kÕt qu¶ thö nghiÖm ®−îc biÓu thÞ d−íi d¹ng % khèi l−îng.

b) Nguån: b¸o c¸o hµng ngµy cña ph©n x−ëng thÐp (th¸ng 11, 1984)

c) ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm: t¹i mét phßng thÝ nghiÖm cô thÓ, lÊy mét c¸ch ngÉu nhiªn mét mÉu vËt liÖu
®em ph©n tÝch, còng mÉu Êy h«m sau l¹i ph©n tÝch nh−ng ®−îc thùc hiÖn bëi ph©n tÝch viªn kh¸c. Trong
vßng 1 th¸ng, ®· thu ®−îc 29 cÆp sè liÖu (xem b¶ng D.1)

B¶ng D.1 - Sè liÖu gèc - Hµm l−îng carbon, % (m/ m )

ChØ sè Ngµy ®Çu Ngµy tiÕp §é réng ChØ sè Ngµy ®Çu Ngµy tiÕp §é réng
mÉu tiªn theo mÉu tiªn theo
j yj 1 yj 2 wj j yj 1 yj 2 wj

1 0,130 0,127 0,003 16 0,149 0,144 0,005

2 0,140 0,132 0,008 17 0,044 0,044 0,000
3 0,078 0,080 0,002 18 0,127 0,122 0,005
4 0,110 0,113 0,003 19 0,050 0,048 0,002
5 0,126 0,128 0,002 20 0,042 0,146 0,104
6 0,036 0,032 0,004 21 0,150 0,145 0,005
7 0,050 0,047 0,003 22 0,135 0,133 0,002
8 0,143 0,140 0,003 23 0,044 0,045 0,001
9 0,091 0,089 0,002 24 0,100 0,161 0,061
10 0,040 0,030 0,010 25 0,132 0,131 0,001
11 0,110 0,113 0,003 26 0,047 0,045 0,002
12 0,142 0,145 0,003 27 0,168 0,165 0,003
13 0,143 0,150 0,007 28 0,092 0,088 0,004
14 0,169 0,165 0,004 29 0,041 0,043 0,002
15 0,169 0,173 0,004

33
tCVN 6910-3: 2001

D.1.2 Ph©n tÝch

Sè liÖu yj1, yj2 vµ wj = yj1 - yj2 ®−îc cho trong b¶ng D.1. Ph©n tÝch theo quy tr×nh cho trong 8.2.

§å thÞ c¸c sè liÖu [®é lÖch khái gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸c phÐp ®o trong 2 ngµy ( y jk − y j ) theo sè l−îng
mÉu ®èi víi sè thø tù mÉu j] ®−îc cho trong h×nh D.1. §å thÞ nµy cïng víi viÖc ¸p dông phÐp kiÓm
nghiÖm Cochran cho ta thÊy ph¹m vi cña c¸c mÉu thö sè 20 vµ 24 lµ nh÷ng gi¸ trÞ bÊt th−êng. Cã sù
kh¸c nhau nhiÒu gi÷a c¸c phÐp ®o hµng ngµy trªn nh÷ng mÉu nµy chñ yÕu do sai sè trong viÖc ghi sè
liÖu. C¸c gi¸ trÞ cña hai mÉu 20, 24 ®−îc lo¹i bá khi tÝnh ®é lÖch chuÈn trung gian [thêi gian + ng−êi
thao t¸c kh¸c nhau cña ®é chôm], si(TO). §é lÖch chuÈn nµy ®−îc tÝnh bëi c«ng thøc (12) sau:

27
1
sI(TO) =
2 × 27
∑ w2j = 2,87 × 10-3
j=1

34
 TCVN 6910-3: 2001

Hµm l−îng carbon, % (m/m)

Ngµy thø nhÊt

Ngµy tiÕp theo

ChØ sè mÉu ,

H×nh D.1 - Hµm l−îng carbon trong thÐp - §é lÖch khái gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸c phÐp ®o trong
hai ngµy theo sè l−îng mÉu thö

D.2 VÝ dô 2 - VÒ ®é lÖch chuÈn trung gian víi thêi gian kh¸c nhau cña ®é chôm
trong thÝ nghiÖm liªn phßng

D.2.1 C¬ së:

a) Ph−¬ng ph¸p ®o: x¸c ®Þnh l−îng vana®i trong thÐp b»ng ph−¬ng ph¸p quang phæ hÊp thô ®−îc
miªu t¶ trong tµi liÖu h−íng dÉn thÝ nghiÖm. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm ®−îc biÓu thÞ d−íi d¹ng % khèi l−îng.

b) Nguån: ISO/TC 17, Steel//SC 1, Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh thµnh phÇn ho¸ häc. ThÝ nghiªm ®−îc thùc
hiÖn th¸ng 5/1985.

35
tCVN 6910-3: 2001

c) ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm: thÝ nghiÖm xÕp chång so le 3 yÕu tè ®−îc thùc hiÖn ë 20 phßng thÝ nghiÖm,
mçi phßng thÝ nghiÖm b¸o c¸o 2 kÕt qu¶ thö nghiÖm nhËn ®−îc trong ®iÒu kiÖn lÆp l¹i ë ngµy thø nhÊt
vµ tiÕp theo ë ngµy thø hai t¹i tõng møc trong 6 møc thö ®−a vµo trong thÝ nghiÖm. TÊt c¶ c¸c phÐp ®o
ë mäi phßng thÝ nghiÖm ®Òu ®−îc thùc hiÖn bëi mét ng−êi thao t¸c vµ víi thiÕt bÞ ®o nh− nhau.

D.2.2 Ph©n tÝch

Sè liÖu t¹i tÊt c¶ 6 møc thö ®−îc cho trong b¶ng D.2.

Ngµy 1, kÕt qu¶ thö lÇn 1

Hµm l−îng vanadi, % (m/m) x 10-4

Ngµy 1, kÕt qu¶ thö lÇn 2

Ngµy 2

ChØ sè phßng thÝ nghiÖm, i

H×nh D.2 - Hµm l−îng vanadi trong thÐp. §å thÞ kÕt qu¶ thö nghiÖm cña ngµy 1 vµ ngµy 2 t¹i
møc thö 1 theo sè thø tù phßng thÝ nghiÖm

36
 TCVN 6910-3: 2001

B¶ng D.2 - Sè liÖu gèc - Hµm l−îng vanadi, % (m/ m)

37
tCVN 6910-3: 2001

ViÖc ph©n tÝch ph−¬ng sai chØ tr×nh bµy cho mét møc thö lµ møc 1. §å thÞ sè liÖu (sù phô thuéc c¸c kÕt
qu¶ thö cña ngµy 1 vµ ngµy 2 vµo sè thø tù phßng thÝ nghiÖm) ®−îc tr×nh bµy trªn h×nh D.2. §å thÞ nµy
chØ ra r»ng phßng thÝ nghiÖm sè 20 lµ mét phßng thÝ nghiÖm bÊt th−êng. Cã sù kh¸c nhau nhiÒu gi÷a
kÕt qu¶ thö nghiÖm cña ngµy 2 vµ gi¸ trÞ trung b×nh cña ngµy 1, sù sai lÖch nµy lµ qu¸ lín so víi kÕt
qu¶ thö nghiÖm cña c¸c phßng thÝ nghiÖm kh¸c. Phßng thÝ nghiÖm nµy ®· ®−îc lo¹i bá khi tÝnh to¸n c¸c
th−íc ®o ®é chôm.

C¸c ®¹i l−îng wi(1) , wi(2) vµ yi(2) ®−îc tÝnh to¸n theo C.1 cña phô lôc C vµ kÕt qu¶ ®−îc cho trong b¶ng D.3.

B¶ng D3 - Gi¸ trÞ cña wi(1), wi(2) vµ y i(2)

ChØ sè phßng
wi (1) wi (2) y i (2)
thÝ nghiÖm
i
1 0,001 1 0,000 15 0,009 700
2 0,000 0 0,001 00 0,009 667
3 0,000 5 0,000 15 0,009 300
4 0,000 3 0,000 45 0,008 000
5 0,000 0 0,000 00 0,010 000
6 0,000 5 0,000 25 0,009 233
7 0,000 1 0,000 25 0,009 933
8 0,000 2 0,000 40 0,009 633
9 0,001 0 0,000 10 0,009 933
10 0,001 1 0,001 55 0,010 733
11 0,000 0 0,001 00 0,009 667
12 0,000 6 0,001 50 0,010 700
13 0,000 5 0,000 25 0,009 667
14 0,000 0 0,000 40 0,009 733
15 0,000 8 0,001 30 0,009 067
16 0,000 2 0,000 40 0,009 767
17 0,000 3 0,000 85 0,010 633
18 0,000 2 0,001 40 0,010 867
19 0,000 2 0,000 70 0,009 933

Tæng c¸c b×nh ph−¬ng cña wi(1) , wi(2) vµ y i(2) vµ gi¸ trÞ trung b×nh y i ( 2 ) , y ®−îc tÝnh nh− sau:

∑ wi2(1) = 5,52 × 10−6

i

∑ wi2(2) = 12 ,44 × 10−6

i

∑( yi (2) )
2
= 1 832 ,16 × 10−6
i

38
 TCVN 6910-3: 2001

1
y =
19
∑ yi (2) = 0,009 798 25
i

Tõ c¸c gi¸ trÞ ®ã thu ®−îc c¸c tæng cña b×nh ph−¬ng SS0, SS1 vµ SSe vµ b¶ng ANOVA ®−îc cho trong
b¶ng D.4.

B¶ng D.4 - B¶ng ANOVA - Hµm l−îng vanadi

Nguån Tæng b×nh ph−¬ng BËc tù do B×nh ph−¬ng trung B×nh ph−¬ng trung b×nh
b×nh kú väng

24,16 × 10 - 6 1,342 × 10 - 6 5 2
0 (phßng thÝ nghiÖm) 18 σ 2r + 2
σ + 3σ(0)
3 (1)
1 (ngµy) 8,29 × 10 - 6 19 0,436 × 10 - 6 4 2
σ 2r + σ(1)
3
PhÇn cßn l¹i 2,76 × 10 - 6 19 0,145 × 10 - 6
σ 2r
Tæng 35,21 × 10 - 6 56

−íc l−îng kh«ng chÖch cña ph−¬ng sai gi÷a c¸c phßng thÝ nghiÖm, s2(0) , gi÷a c¸c ngµy trong mét
phßng thÝ nghiÖm s2(1) vµ ph−¬ng sai lÆp l¹i ®−îc −íc l−îng s2r thu ®−îc lµ:
2
s(0) = 0,278 × 10 −6
2
s(1) = 0,218 × 10−6

sr2 = 0,145 × 10−6

§é lÖch chuÈn t¸i lËp sR, ®é lÖch chuÈn trung gian thêi gian kh¸c nhau cña ®é chôm sI(T) vµ ®é lÖch
chuÈn lÆp l¹i sr thu ®−îc nh− sau:

sR = sr2 + s(1)
2 2
+ s(0) = 0,801 × 10−3

sI(T) = sr2 + s(1)

2
= 0,603 × 10−3

sr = sr2 = 0,381 × 10−3

Gi¸ trÞ cña c¸c ®é lÖch chuÈn nµy t¹i 6 møc thö vÒ hµm l−îng vanadium ®−îc tãm t¾t trong b¶ng 5 vµ
tr×nh bµy trªn h×nh D.3.

39
tCVN 6910-3: 2001

B¶ng D.5 - Gi¸ trÞ cña sr , sI(T) vµ sR ®èi víi s¸u møc cña hµm l−îng vanadi trong thÐp

ChØ sè phßng thÝ Trung b×nh

Møc nghiÖm bÊt th−êng (%) sr (%) sI(T) (%) sR (%)

1 20 0,009 8 0,381 × 10 - 3 0,603 × 10 - 3 0,801 × 10 - 3

2 2 0,037 8 0,820 × 10 - 3 0,902 × 10 - 3 0,954 × 10 - 3
3 -- 0,105 9 1,739 × 10 - 3 2,305 × 10 - 3 2,650 × 10 - 3
4 6 vµ 8 0,213 8 3,524 × 10 - 3 4,710 × 10 - 3 4,826 × 10 - 3
5 20 0,516 4 6,237 × 10 - 3 6,436 × 10 - 3 9,412 × 10 - 3
6 20 0,748 4 9,545 × 10 - 3 9,545 × 10 - 3 15,962 × 10 - 3
% (m/m) x 10-3

Møc nång ®é, %

H×nh D.3 - Hµm l−îng vanadi trong thÐp - §é lÖch chuÈn lÆp l¹i sr , ®é lÖch chuÈn trung gian thêi
gian kh¸c nhau cña ®é chôm sI(T) vµ ®é lÖch chuÈn t¸i lËp sR lµ hµm cña møc nång ®é

40
 TCVN 6910-3: 2001

Phô lôc E

(tham kh¶o)

Tµi liÖu tham kh¶o

[1] ISO 3534-2:1993, Statistic − Vocabulary and symbols − Part 2: Statistical quality control

[2] ISO 3534-3:1993, Statistic − Vocabulary and symbols − Part 3: Design of experiments

[3] TCVN 6910-4, §é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o −
PhÇn 4: Ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n x¸c ®Þnh ®é ®óng cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

[4] TCVN 6910--5, §é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o−
PhÇn 5: C¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c ®Ó x¸c ®Þnh ®é chôm cña ph−¬ng ph¸p ®o tiªu chuÈn

[5] TCVN 6910--6, §é chÝnh x¸c (®é ®óng vµ ®é chôm) cña ph−¬ng ph¸p ®o vµ kÕt qu¶ ®o
PhÇn 6: Sö dông c¸c gi¸ trÞ ®é chÝnh x¸c trong thùc tÕ

[6] Winer, B.J, Statistical principles in experimental design, - McGraw - Hill 1962

[7] Snedecor, G.W vµ Cochran, W.G, Statistical methods, lowa University Press, 1967.

41