1. Химиялық термодинамика және оның міндеттері.

Термодинамиканың негізгі
түсініктері. Жүйелер: оқшауланған, жабық, ашық. Үдерістер: изохорлық,
изобарлық, изотермиялық.
Химиялық термодинамика - химиялық энергияның басқа түргевавтаиа яғни электрлі,
жылу, механикалық, беттік энергияларға айналу заңдылықтарын зерттейтін ғылым
Химиялық жүйе - қоршаған ортадан шартты немесе шартсыз түрде бөлініп алынған
өзара әрекеттесуші дене немесе денелер жиынтығы
Оқшауланған жүйе - қоршаған ортамен энергиясымен де массасымен де алмаспайды
- бүкіл әлем
- термостағы мұз
Жабық жүйе - қоршаған ортамен энергиясымен алмасады, массасымен алмаспайды
- жер шары
- суыған тас
- ампуладағы дәрі
Ашық жүйе - қоршаған ортамен энергиясымен де массасымен де алмасады
- адамзат
- өсімдік
- жасуша
- беті ашық ерітінді
Термодинамикалық процесс - жүйенің бір күйден еінші күйге өту барысындағы осы
жүйені сипаттайтын кез келген параметрдің қайтымды не қайтымсыз өзгерісі
- изотермиялық T=0
- изобаралық p=0
- изохоралық V=0
- изобаралық-изотермиялық p=const, T=const
- изохоралық-изотермиясық V=const, T=const

2.Ішкі энергия. Жылу және жұмыс – энергия берілуінің екі формасы.

Термодинамиканың
бірінші заңы. Термодинамиканың бірінші заңын әртүрлі үдерістерге қолдану.
Энтальпия
Термодинамиканың бірінші бастамасының эквивалентті
тұжырымдамалары:
Энергия жоқтан пайда болмайды жəне жоғалып кетпейді, тек қана
бір түрден екінші түрге эквивалентті мөлшерде ауысып отырады.
Оқшауланған жүйеде ішкі энергия тұрақты (∆U = 0).
Жүйеге берілетін жылу (Q) жүйенің ішкі энергиясын (∆U) ұлғайтуға
жəне сыртқы ортаға қарсы жүмыс істеуге жұмсалады.
Термодинамиканың бірінші бастамасының математикалық
өрнегі:
Q = ∆U + A
Qv = ∆U (изохоралық процесс)
Qp = ∆H (изобаралық процесс)
Ішкі энергия (U) – жүйенің жалпы энергия қоры, жүйе бөлшектерінің
өзара əрекеттесуі мен қозғалыстарының барлық түрін, атап айтқанда:
молекулалардың, атомдардың, иондардың, электрондардың,
протондардың үдемелі, тербелмелі жəне айналмалы энергиялардың
қосындысын;
бөлшектердің өзара тартылу-тебісу (электромагниттік,
гравитациялық ж.т.б..) күштерін;
энергияның тағы да басқа болуы мүмкін түрлерінің қосындысын
құрайды
Ішкі энергияға жатпайды:
бөлшектердің кеңістіктегі орналасуының əсерінен туындайтын
потенциалдық энергия;
бүкіл жүйе қозғалысының кинетикалық энергиясы.
∆U = U2 - U 1
Жұмыс (А) – жүйенің қоршаған ортамен əрекеттесуі барысында
бөлшектердің бағытталған қозғалысының энергетикалық мөлшері.
Жылу (Q) – жүйенің қоршаған ортамен əрекеттесуі барысында
бөлшектердің бей-берекет, ретсіз қозғалысының энергетикалық мөлшері.
Энтальпия (Н) – изобарлы-изотермиялық жағдайдағы жүйенің
энергиясын сипаттайтын жүйе күйінің функциясы. Ол ішкі энергия мен
жұмыстың қосындысына тең:
Н = U + pV

3.Химиялық реакцияның жылу эффекті. Гесс заңы. Гесс заңынан шығатын

салдар.
Стандартты түзілу және жану жылулары. Термохимиялық теңдеулер
Термохимия – химиялық реакциялардың энергиясын зерттейтін
термодинамиканың бір бөлімі.
Калориметрия – жылу эффектілерін өлшеуге негізделген əдіс.
Калориметр – химиялық процестердің жылу эффектілерін
эксперименттік жолмен анықтауға арналған құрал.
Реакцияның энтальпиясы (∆Hr ) – изобарлы-изотермиялық
жағдайда химиялық реакцияның нəтижесінде бөлінетін немесе сіңірілетін
жылу мөлшері.
Экзотермиялық процестер – жылу бөле жүретін процестер:
∆H < 0, Q > 0, ∆U < 0
Эндотермиялық процестер - жылу сіңіре жүретін процестер:
∆Н > 0, Q < 0, ∆U > 0
Термохимиялық теңдеулер – жылу эффектілері көрсетіліп жазылатын
теңдеулер
Н2(г) + 1/2О2(г) = Н2О(с) ; ∆Нr = -285, 8 кДж;
Н2(г) + 1/2О2(г) = Н2О(с) + 285, 8 кДж.
Химиялық қосылыстың стандарты түзілу энтальпиясы
(жылуы)(∆H0f ) – стандартты жағдайда жай заттардан 1 моль күрделі зат
түзілгенде бөлінетін немесе сіңірілетін жылу мөлшері.
Химиялық қосылыстың стандарты ыдырау энтальпиясы
(жылуы)(∆H0d) – стандарты жағдайда 1 моль күрделі заттың жай заттарға
ыдырауының нəтижесінде бөлінетін немесе сіңірілетін жылу мөлшері.
Стандартты жағдай:
зат мөлшері n = 1 моль;
қысым р = 101325 Па;
температура Т = 298, 15 К
Көптеген бейорганикалық жəне органикалық қосылыстардың ∆H0f
жəне ∆H0d мəндерін кестеден табуға болады.
Жай заттардың стандартты түзілу жылуы қалыпты жағдайда
нөлге тең деп алынады.
Жану энтальпиясы (жылуы) ( ∆Нс) – 1моль заттың оттекте жоғарғы
оксидтерге дейін тотыққандағы жүретін реакцияның жылу эффектісі.
Еру жылуы - 1 моль зат еріткіште еріген кезде бөлінетін немесе
сіңірілетін жылу мөлшері. Еру жылуы:
ΔНеру = ΔН1+ΔН2
Qеру = Q1+ Q2,
мұндағы ΔН1 (Q1 ) – қатты немесе газ тəрізді заттың ерітіндідегі
агрегаттық күйге өту энтальпиясы (жылуы);
ΔН2 (Q2) – заттың еріткішпен əрекеттесу энтальпиясы (жылуы)
(сольватация жылуы).
ΔН2 əрдайым нольден кіші, ΔН1 оң жəне теріс мəндерге ие болуы
мүмкін.
Бейтараптау жылуы - стандартты жағдайда күшті қышқыл мен
күшті негіздің əрекеттесуінен 1моль су пайда болуының нəтижесінде
бөлінетін немесе сіңірілетін жылу мөлшері.
NaOH + HCl = NaCl + H2 O
H+ + OH- = H2O + 56,98 кДж
Күшті қышқыл мен күшті негіздің əрекеттесуінен туындайтын
бейтараптау жылуы олардың табиғатына тəуелді болмайды, 56,98 кДж
(13,7 ккал) тең.
Лавуазье – Лаплас заңы:
Заттың түзілу жылуы оның теріс таңбамен алынған ыдырау жылуына
тең.
∆Нd = - ∆Нf
∆Нd + ∆Нf = 0
Н2(г) + 1/2О2(г) = Н2О(г); ∆Нf = -241, 6 кДж
Н2О(г) = Н2(г) + 1/2О2(г); ∆Нd = +241, 6 кДж
Гесс заңы:
Тұрақты қысым мен тұрақты көлемде химиялық реакцияның жылу
эффектісі оның жүру жолына жəне неше сатыдан тұратынына тəуелсіз, тек
реакцияға қатысатын бастапқы жəне нəтижесінде түзілетін заттардың түрі
мен күйіне ғана тəуелді.
∆Нr =∆Н1 + ∆Н2 = ∆Н3 + ∆Н4 + ∆Н5
Qr = Q1 + Q2 = Q 3 + Q 4 + Q
Гесс заңының бірінші салдары:
Реакцияның жылу эффектісі сəйкес стехиометриялық
коэффициенттеріне көбейтілген өнімдердің түзілу энтальпияларының жылуларының)
қосындысынан бастапқы заттардың түзілу энтальпияларын
(жылуларын) алып тастағанға тең.
∆Нr = ∑∆n iНf (өнім) -∑∆n iНf (бастапқы зат)
Qr = ∑n iQ f (өнім) -∑n i Qf (бастапқы зат)
Гесс заңының екінші салдары:
Реакцияның жылу эффектісі сəйкес стехиометриялық
коэффициенттеріне көбейтілген бастапқы заттардың жану
энтальпияларының (жылуларының) қосындысынан өнімдердің жану
энтальпияларын (жылуларын) алып тастағанға тең.
∆Нr =∑∆n iHc (бастапқы зат) -∑∆n iHc (өнім)
Qr = ∑n iQ c (бастапқы зат) - ∑n iQc (өнім)
Тірі ағзаларда жүретін глюкозаның тотығу реакциясының
энтальпиясын Гесс заңын қолдана отырып есептеу:
ас қорыту барысында көмірсулар глюкозаға айналады, глюкозаның
тотығуының нəтижесінде адам 60% энергия алады;
глюкоза қанда еріп, қан арқылы ағзадағы барлық жасушаларға
тарайды, сол жерде оттекпен əрекеттесіп, тотығады;
глюкозаның тотығуының реакциясы: С6Н12О6 + 6О2 = 6СО2 + 6Н2О
+ 1273 кДж/моль;
глюкозаның тотығуы - 10 ферменттің қатысуымен жүретін 12
сатылы өте күрделі процесс;
əрбір сатысында белгілі бір мөлшерде жылу бөлініп, соңында
жалпы мөлшері ∆Н = -1273 кДж/мольге тең болады;
Гесс заңынан туындайтын салдарға сəйкес реакция энтальпиясын
анықтау үшін оның жүру механизмін білудің қажеті жоқ

4.Зат алмасу үдерістері мен энергия арасындағы өзара байланыс.

Тағамдық заттар және
олардың негізгі бөліктерінің калориялығы.
Адам организміне тағамдармен енетін химиялық энергия - негізгі
энергия қорының көзі болып табылады.
Тағамның құрамында адам ағзасына қажет компоненттердің
түгел болуын қамтамасыз ету үшін дəрігер:
тағамдардың химиялық құрамын білуге;
қоректік заттардың энергетикалық сипаттамасын қолдануға;
термодинамиканың бірінші заңын, Гесс заңын жəне одан
туындайтын салдарларды қолдана білуге;
адамның атқаратын жұмысының түрін ескеруге міндетті.
Тағамның негізгі компоненттері – ақуыздар, майлар жəне
көмірсулардың тотығуының нəтижесінде адам ағзасына тіршілік ету үшін
қажет энергия қоры бөлінеді.
Қоректік заттардың құндылығы (калориясы) – бұл 1 грамм тағам
түгелдей тотыққанда бөлініп шығатын энергия.
Тағам құрамы күрделі қоректік заттардың қоспасы болғандықтан, оның
құндылығын (калориясын) 1 мольге емес, 1 грамға теңеп есептеген дұрыс.
1 калория = 4,18 Дж
Гесс заңына сəйкес, қоректік заттардың тотығуының нəтижесінде
бөлінетін жылу мөлшері реакция өнімдері өзгеріссіз қалған жағдайда тотығу
процесінің жүру жолына тəуелді емес.
Ақуыздар, майлар жəне көмірсулар адам ағзасында да, калориметр
құралында да тотығуы нəтижесінде төменде көрсетілген заттар түзіледі:
С СО2
Н Н2О
NN2
Міне, сондықтан да көптеген тағамдардың энергетикалық құндылығын
бағалау үшін олардың жану реакциясының энтальпиясы (∆Нс) есепке
алынады.
Энергетикалық бағам:
майлар 9,0-9,5 ккал/г (37,7-39,8 кДж/г);
ақуыздар 4,0-4,1 ккал/г (16,5-17,2 кДж/г);
көмірсулар 4,0-4,1 ккал/г (16,5-17,2 кДж/г).
Ересек адамның тəуліктік қолдану мөлшері:
майлар 60-70 г;
ақуыздар 80-100 г;
көмірсулар 300-500 г
5. Термодинамикалық қайтымды және қайтымсыз үдерістер. Өздігінен жүретін
және өздігінен жүрмейтін үдерістер. Термодинамиканың екінші заңы. Энтропия.
Термодинамиканың екінші заңы және тірі организмдер.
Термодинамикалық қайтымды процесс - жүйе бастапқы күйден соңғы күйге өтер
аралықта үздіксіз тепе теңдік күйде болатын процесс
Термодинамикалық қайтымсыз процесс - жүйені бастапқы күйіне энергия жұмсамай
келтіріле алмайтын процесс
Өздігінен жүретін процесс - сыртқы факторлардың әсерінсіз жүретін процесс
Өздігінен жүрмейтін процесс - сыртқы факторлардың көмегімен жүреді
Энтропия (S) — жүйенің ретсіздігінің сандық мөлшерін көрсететін
жүйе күйінің функциясы.
Больцман теңдеуі:
S=k InWi,
мұндағы k— пропорционалдық коэффициенті,
W, — термодинамикалық мүмкіндік, яғни, жүйенің макрокүйіне сәйкес
келетін микрокүйінің саны
Энтропияның шамасы артады
• Температураны жоғарылатқанда
• Берілген қатар бойынша агрегаттық күйін өзгерткенде
«кристалл-сұйық —газ»
Термодинамиканың екінші бастамасының эквивалентті
тұжырымдамалары:
• Жылу өздігінен суық денеден ыстық денеге ауыса алмайды.
• Мүмкіндігі аз күйден мүмкіндігі көп күйге ауысатын жүйелер ғана
өздігінен жүре алады.
• Оқшауланған жүйеде өз бетінше жүретін қайтымсыз процестер
энтропия шамасының артуымен ғана жүре алады. (AS>0).
Тірі ағза термодинамикалық жүйе ретінде
қоршаған ортамен массасымен де, энергиясымен де үздіксіз
алмасатын ашық жүйе;

6. Термодинамиканың бірінші және екінші заңдарының біріккен теңдеуі. Гиббс

теңдеуі (изобарлық-изотермиялық потенциал). Энтальпиялық және энтропиялық
факторлар. Организмдегі экз- және эндорганикалық үдерістер
Гиббстің бос энергиясы (изобаралық-изотермиялық потенциал)
(ДG) — бұл жүйенің берілген процесте атқара алатын максималды пайдалы
жұмысына абсолюттік мәні жағынан тең, таңбасы жағынан қарама-қарсы
болатын термодинамикалық жүйе күйінің функциясы:
ДG =- Амакс
ДG = ДН - TAS
Процестің өздігінен жүру мүмкіндігінің шарттары:
• ДG<0; ДН<0; ДЅ>0 (процесс өздігінен жүреді);
• ДG>0;ДН>0; Дs<0 (процесс өздігінен жүрмейді);
ДG=0 (жүйе тепе-теңдік күйде болады).
Гиббс-Гельмгольц теңдеуі - химиялық реакцияның жылулық эффектісі және тұрақты
температурадағы оның максимал пайдалы жұмысы арасындағы байланысты
тағайындайтын химиялық термодиыамиканың негізгі қатынастарының бірі.[1]
(Delta +k^{2})U=f
Гиббс (термодинамикалық) потенциалы — зат күйінің термодинамикалық функциясы;
энергия өлшемімен анықталады, белгілі бір жағдайда жүйедегі процестің теңсалмақтылығы
мен бағытының критерийі болады. Берілген жағдайдағы мүмкін теңсалмақты емес
процестер Гиббс (термодинамикалық)потенциалының азаюымен жалғасады;
теңсалмақтылық жағдай Гиббс (термодинамикалық)потенциалының минимумымен
сипатталады. Ең үлкен практикалық мәнге изобаралық-изотермикалық Гиббс
(термодинамикалық)потенциалы ие.
Экзотермикалық процестер. Өзінің жүзеге асуы барысында жылу бөліп шығаратын
процестердің жалпылама атауы. Жер қойнауының нақтылы жағдайларында ғана көрініс
береді. Мұндай жағдайлардың мысалдары ретінде қазба көмірлердің тотығуын, немесе
таужыныстарға тәуелді судың қатуын (мұзға айналуын) т.с.с. атауға болады, Бұл процестер
барысында белгілі дәрежеде жылу бөлінеді.
Эндотермиялық реакциялар оң жылу ағынымен (реакцияға) және энтальпиядың (+ ΔH)
артуымен сипатталады

7.Бағыты бойынша қайтымды және қайтымсыз реакциялар. Химиялық

тепе-теңдік туралы
түсінік. Химиялық тепе-теңдік константасы және оны өрнектеу жолдары
Химиялық тепе-теңдік — бір немесе бірнеше қарама-қарсы жүретін қайтымды
реакциялар жылдамдықтарының теңескен күйі. Қайтымды реакция аяғына дейін
жүрмейді, ол басталғанда тура жүретін реакцияның жылдамдығы (v1) жоғары, кері
реакция жылдамдығы (v2) баяу болады. Тура реакция жүрген сайын реакцияға алынған
заттың концентрациясы азайып, v1 — жылдамдығы кемиді, керісінше, тіке реакциядан
пайда болған өнімнің концентрациясы артып, v2 күшейеді. Біртіндеп екі реакция
жылдамдығы теңеседі: v1=v2. Осындай жағдайды химиялық тепе-теңдік деп атайды.
Тепе-теңдік орнағанмен қарама-қарсы бағытталған екі реакция да тоқтамай жүре
береді. Егер сыртқы жағдай (қысым, концентрация, температура) өзгермесе реакция
жылдамдықтары тең болып, химиялық тепе-теңдік орнаған қалпында қала береді,
сондықтан оны жылжымалы немесе [динамикалық] тепе-теңдік деп те атайды.
Реакцияласушы жүйенің бір тепе-теңдік күйден басқа басқа тепе-теңдік күйге ауысуын
химиялық тепе-теңдіктің ығысуы дейді. Химиялық тепе-теңдік орнаған кездегі
реакцияға қатысқан әр заттың концентрациясы тепе-теңдік концентрациясы деп
аталады. Химиялық тепе-теңдікті сан жағынан сипаттайтын көрсеткіш тепе-теңдік
константасы (тұрақтысы) (К) деп аталады: aA+bB=pP+qQ, мұндағы бас әріптер —
заттардың формулалары, кіші әріптер — реакциядағы молекула сандарын көрсететін
коэффициенттер. Тепе-теңдік константасы тура және кері реакциялардың жылдамдық
константаларының (k1,k2) қатынасы деп те аталады: K=k1/k2. К — белгілі
температурада тура реакция өнімдері мен реакциясы алынған заттардың мольдік
көбейтінділерінің қатынасын көрсететін тұрақты шама. Тепе-теңдік константасының
теңдеуі реакцияға қатысқан заттардың тепе-теңдік концентрацияларының бір-біріне
тәуелділігін көрсетеді.

8.Температура, қысым және концентрация өзгергенде химиялық тепе-теңдіктің

ығысуы.
Ле-Шателье принципі.
Химиялық реакцияның жылдамдығына əсер етуші факторлар:
-əрекеттесуші заттардың табиғаты;
-əрекеттесуші заттардың концентрациясы;
-температура;
-катализатордың қатысы.
Əрекеттесуші заттардың табиғаты:
-заттардың химиялық құрамын;
-əрекеттесуші бөлшектер ерекшеліктерін (атомдар, молекулалар,
иондар, радикалдар);
-агрегаттық күйін ескере отырып əсер етеді.
Химиялық реакцияның жылдамдығына əрекеттесуші заттардың
концентрациясының əсері сандық тұрғыдан өткен сұрақта айтылып өткен
массалар əрекеттесуші заңымен сипатталады.
Вант-Гофф ережесі:
Температураны əрбір 10 градусқа көтергенде реакция жылдамдығы 2-4
есе артады.
мұндағы γ – реакцияның температуралық коэффициенті;
τ –реакцияның жүру уақыты ;
Т – температура.
Дəрілік препараттардың жарамдылық мерзімін «Дəрілік
форманың жеделдетілген түрде тозуы» əдісімен анықтаудың маңызы
əдіс Вант-Гофф ережесіне негізделген;
дəрілік форманы жоғарғы температурада белгілі бір уақыт ұстап
тұрады ыдырай бастаған препараттың массасын анықтайды;
ыдырай бастаған препараттың массасын 298 К тең болатын
стандартты сақтау температурасына сəйкестендіре қайта есептейді;
əдістің ерекшелігі - дəрілік препараттың жарамдылық мерзімін
анықтау уақытын қысқарту жəне сақтауға қолайлы температураны белгілеу
мүмкіндігі болып табылады.
Активтендіру энергиясы (Еа) – молекуланы химиялық реакцияға
қатыса алатындай активті күйге келтіру үшін жұмсалатын қосымша
энергияның ең аз мөлшері.
Аррениус теңдеуі:
k – реакция жылдамдығының константасы;
А – əрекеттесуші заттардың молекулаларының арасында болатын
соқтығысулардың жалпы саны;
Еа – активтендіру энергиясы, кДж/моль;
е–Ea/RT – активті энергиясы бар молекулалардың үлесі.
Активтендіру энергиясының формуласы
мұндағы
k 1 – бастапқы (Т1) температурадағы химиялық реакция
жылдамдығының константасы;
k2 – соңғы (Т2) температурадағы химиялық реакция
жылдамдығының константасы.
Катализаторлар – бұл химиялық процестерге қатысатын жəне
реакция жылдамдығын өзгертетін, бірақ реакция нəтижесінде өзгеріске
ұшырамайтын заттар.
Катализ – катализатордың əсерінен реакция жылдамдығының
өзгеру құбылысы.
Катализдің негізгі заңдылықтары:
катализатор реакцияның қарапайым (элементарлық) актісінде
қатысады; əрбір химиялық актіден соң катализатор регенерацияланып, келесі
əрекеттесуші заттардың молекулаларымен химиялық байланысқа түсе алады;
катализатордың қатысы химиялық теңдеудің стехиометриялық
коэффициенттеріне əсер етпейді;
катализатор талғампазды, кейбір реакциялардың жылдамдығына
əсер етіп, өзге біреулеріне əсер етпеуі де мүмкін;
катализатордың қатысуында реакция жылдамдығы артқан сайын,
оның активтендіру энергиясының шамасы төмендей береді;
катализатор химиялық реакцияның тепе-теңдік қалпын бұзбайды,
тура жəне кері реакция жылдамдықтарын бірдей өзгертеді;
оң жəне теріс катализ болып ерекшелінеді.
Гомогендік катализ – əрекеттесуші заттар мен катализатор бірдей
агрегаттық күйде болатын каталитикалық процесс.
Гетерогендік катализ – əрекеттесуші заттар мен катализатор əр түрлі
агрегаттық күйде болатын каталитикалық процесс.
Ингибиторлар – химиялық реакцияның жылдамдығын тежейтін
катализаторлар (теріс катализ).
Промоторлар (активаторлар) – өздері катализатор болмаса да,
катализатордың активтілігін арттыратын заттар.
Каталитикалық улар – активті комплекстерді бұзып немесе активті
орталықтардың беткі қабатын құрсаулау арқылы катализатордың активтілігін
төмендететін заттар

9. Химиялық кинетика және оның міндеттері. Жай және күрделі, гомогенді,

гетерогенді реакциялар. Гомогенді химиялық реакцияның жылдамдығы және
оған әсер ететін факторлар.
Химиялық кинетика
- химиялық реакциялардың жылдамдығын;
- химиялық реакциялардың жүру механизмін;
- реакция жылдамдығының түрлі факторларға тәуелділігін зерттейтін ғылыми
сала.
Кинетиканың фармация үшін маңыздылығы:
•ауруға дәрілік заттардың әсері көп жағдайларда ағзада жүретін
реакциялардың жылдамдығы мен жүру механизміне сәйкес анықталады;
• әрбір дәрілік препараттың жарамдылық мерзімі сақтау кезінде
жүретін химиялық реакциялардың жылдамдығына тікелей байланысты
Гомогендік реакциялар - әрекеттесуші заттар бөліну бетімен
шектелмеген және химиялық процесс жүйенің бүкіл көлемінде жүретін
реакциялар:
 - газ тәрізді заттардың өзара әрекеттесу реакциясы:
2NO + O2 = NO2(0)
- ерітінділердің өзара әрекеттесу реакциясы:
H„SO4 + 2KOH = K,SO4 + H,0
Гетерогендік реакциялар – әрекеттесуші заттардың физикалық және химиялық
қасиеттері әр түрлі болып келетін және бірімен-бірі бүкіл көлемімен араласпай тек
беттері ғана жанасатын реакциялар
СаО(к) + CO2 = CaCO3(к)
Жай реакциялар — бір ғана сатыдан тұратын химиялық реакциялар.
І, - 2HI
н+ +OH = H,0
Күрделі реакциялар - бірнеше сатыдан тұратын реакциялар жиынтығы.
Күрделі реакциялар:
- параллель;
- жалғас;
- қайтымды;
- iлiктес;
- тізбекті.
Химиялық реакцияның жылдамдығына әсер етуші факторлар:
- әрекеттесуші заттардың табиғаты;
- әрекеттесуші заттардың концентрациясы;
- температура;
- катализатордың қатысы.

10. Реакцияның молекулалығы және реттілігі. Жай реакциялардың кинетикалық

жіктелуі.
Нөлінші, бірінші ретті реакциялар. Биологиядағы жартылай период түсінігі.
Химиялық реакциялардың молекулалығы деп реакцияның элементар сатысына
қатысатын молекулалардың санын айтады.Бұл белгілері бойынша олар
мономолекулалы,бимолекулалы және үш молекулалы болып бөлінеді.
Мономолекулалы немесе бірмолекулалы реакцияның қарапайым сатысына бір
молекула қатысады,мысалы хлор молекуласының диссоциациясы жатады.
cl2-2cl
Эфир буының термиялық ыдырауы
Ch3och3-ch4+h2+co
мұнан басқа ішкімолекулалық қайта жинақталу,атомдық радиоактивті ыдырау
процестерін бірмолекулалық реакцияларға жатқызуға болады.
Екі не бимолекулалық реакцияларға элементар сатыда екі бірдей не әртүрлі
молекулалар қатысатын реакцияларды айтуға болады.Мысалы иод пен сутектен
иодсутектің түзілуі
H2+I2=2HI
немесе күрделі эфирді алу реакциясы
ch3cooh+c2h5oh=ch3cooc2h5+h2o
Үшмолекулалы реакцияларда қарапайым сатыда бір мезгілде үш молекула
соқтығысады
2NO+o2=2no2
Реакцияның реті реакцияның оған қатысатын заттардың концентрациясына аса
тәуелді екендігін көрсетеді.Реакцияның реті кинетикалық теңдеу бойынша анық
талады және ол әрекеттесетін заттар концентрациясының діреже көрсеткіштерінің
қосындысына тең болады.Химиялық реакцияның реті нөлінші,бірінші,екінші,үшінші
және бөлшекті болып бөлінеді.Нөлінші реакцияның жылдамдығы әрекеттесуші заттар
концентрациясына тәуелсіз болады.Бұл реакция сирек кездеседі де,металл бетінде
жүретін гетерогендік реакцияларға тән болады.Бірінші реттік реакциялар жиірек
кездеседі.Иодтың не азот оксидінің ыдырау реакцияларын бірінші ретті реакциялар
қатарына жатқызуға болады.
ЖАРТЫЛАЙ ЫДЫРАУ ПЕРИОДЫ (грекше «периодос – белгілі бір уақыт аралығы») –
бастапқы радиоактивті ядролар санының орташа есептен екі есе кему уақытының
аралығы. t = 0 уақыт сәтіндегі радиоактивті ядролар (N0) санының (N) уақыт бойынша
кемуі мына заң бойынша анықталады: N = N0e—λt, мұндағы λ – радиоактивті ыдырау
тұрақтысы. t = 1/λ шамасы радиоактивті ядролардың орташа «өмір сүру» уақыты
деп аталған. Жартылай ыдырау периоды Т1/2 t және λ шамаларымен: Т1/2 = tln2 = 0.693/
λ қатынасымен байланысқан. 238U (уран-238дің) Т1/2 = 4,49·109 жылға тең.

11. Күрделі реакциялардың кинетикалық жіктелуі. Параллель, жалғас,

қосарланған, тізбекті, фотохимиялық реакциялар.
Күрделі реакциялар - бірнеше сатыдан тұратын реакциялар жиынтығы.
Күрделі реакциялар:
- параллель;
- жалғас;
- қайтымды;
- iлiктес;
- тізбекті.
Параллель реакциялар – бір мезгілде бастапқы заттан әртүрлі өнімдер
түзілетінреакция.
Жалгас (консекутивті) реакциялар - бірнеше сатыдан тұратын, бірінен кейін бірі
кезектесіп, аралық қосылыстар түзе жүретін реакциялар.
Қайтымды реакциялар — бір уақытта тура және кері бағытта жүретін реакциялар.
Ілiктес реакциялар — төмендегі схема бойынша жүретін реакциялар
А+В=M
A+C=K
Бұл жердегі реакция (1) өздігінен жүреді, ал реакция (2) тек реакция (1) қатысымен ғана
жүре алады
Тізбекті реакциялар - радикалдардың, атомдардың, иондардың қатысында тізбек
құра отырып бірнеше рет қайталанатын реакциялардың жиынтығы
Фотохимиялық реакциялар - электромагнитті толқындардың, оның ішінде жарықтың
әрекетімен болатын химиялық процестер. Табиғатта кеңінен тараған, фотосинтездің, озон
қабатының түзілуі мен бұзылуының, фотохимиялық у түтін пайда болуының және ластағыш
заттектердің, басқа да бірқатар айналуларының негізі осы фотохимиялық реакциялар
болып табылады.

12. Реакция жылдамдығының температураға тәуелділігі. Вант-Гофф ережесі.

Белсендіру энергиясы.
Газдар арасындағы 10°С көтергенде реакция жылдамдығы екі-төрт есе өседі. Ерітіндіде
жүретін реакциялар үшін температура көтерілгенде, жиірек газдар реакциясындағыдай
жылдамдық та солай күшейеді. Температураны өсіргенде молекулалардың саны, яғни
соқтығыстар кезінде энергиясы көп молекулалар саны артады және өнімдер тезірек
түзіледі.
Вант-Гофф ережесі:
Температураны әрбір 10 градусқа көтергенде реакция жылдамдығы 2-4 есе артады.

13. Температураның биологиялық реакциялардың жылдамдығына әсері. Катализ

және катализаторлар. Ферменттер биологиялық катализаторлар ретінде, әсер
етуінің ерекшеліктері. Ферменттер әсерінің жалпы схемасы.

Ферменттер (энзимдер) - тірі ағзалардағы реакцияларды жылдамдататын жай және

күрделі белок молекулаларынан тұратын биологиялық катализаторлар.
Субстрат – ферменттің әсеріне ұшырайтын қосылыс.
Ферменттердің катализатор ретіндегі негізгі ерекшеліктері:
- өте жоғары каталитикалық активтілігі;
- субстратқа және биохимиялық реакцияға таңдамалы (селективті)
түрде әсер ету қасиеті;
- температура мен орта pH-ның өзгерісіне ерекше сезімталдығы.
Ферментативтік реакциялар үшін коэффициенттің мәні: ү= 6-8.
Ферментативтік реакцияның схемасы:
E+SES +P+E,
мұндағы S– субстрат;
Е — фермент;
ES – ферментті-субстратты комплекс;
P-реакция өнімі.
14. Биожүйелерде су әмбебап еріткіш ретінде. Адам организміндегі судың
мөлшері және таралуы. Тіршілік үдерістеріндегі судың рөлін анықтайтын оның
физикалық-химиялық қасиеттері.
Тірі ағзада судың атқаратын ролі:
- су теңдесі жоқ еріткіш, ағзада зат алмасу процестеріне белсене қатыса отырып
қоректік заттардың тасымалдануы мен сіңірілуін қамтамасыз етеді;
- адам ағзасының 60% судан тұрады;
- ағзадағы судың 42% жасушаның ішкі сұйықтығын құраса, қалғаны - сыртқы
(жасушааралық) сұйықтықты құрайды;
- су тіршілік процестерінде, атап айтқанда ісіну, осмос т.б. белсенді роль
атқарады, қанда және ұлпаларда онкотикалық қысымның белгілі бір шамасын
құрайды;
 - күнделікті судың қажеттілігі 1 кг дене салмағына ересек адам үшін 35 г, сәби
үшін 100-130 г құрайды;
- Адам ағзасы 20% суды жогалтқанда жасушаларда болатын қайтымсыз
өзгерістердің нәтижесінде адам қазаға ұшырайды.
Судың еріткіш ретіндегі физико-химиялық сипаттамалары:
- жылу сиымдылығының, жылу өткізгіштігінің және судың меншікті булану
жылуының жоғары болуы жануарлардың қанындағы жылулық температурасын
бір қалыпта ұстап тұруға септігін тигізеді;
- диэлектрлік өткізгіштігінің жоғары болуы электролиттердің
диссоциациялануының себебі болып табылады;
- протондонорлық және протонакцепторлық қасиет көрсету қабілеттілігі
(су-амфолит) су молекулаларына заттардың гидролиттік ыдырау, гидратациялау
реакцияларында яжәне қышқылдық-негіздік гомеостазды қалпында ұстап тұру
процестерінде қатынасуға мүмкіндік береді;
- судың электронодонорлық және электроноакцепторлық қасиеттері оның
тотығу-тотықсыздану процестеріне қатынасуына мүмкіндік береді.

15. Қатты заттардың сұйықтықтар мен газдардың ерігіштігі және оның әртүрлі
факторларға тәуелділігі. Генри және Дальтон заңдары. Газдардың ерігіштігіне
электролиттердің әсері. Сеченов заңы. Газдардың қанда ерігіштігі.

Кристалдардың сұйықтықтарда еруі барысында жүретін

процестердің термодинамикасы:
• Кристалл торының бұзылуы (∆H > 0);
• заттың ерітіндінің бүкіл көлемінде біркелкі таралуы (∆H > 0);
• еріген затта гидратация процесінің байқалуы (∆H < 0 немесе ∆H >0);
• еріген зат пен еріткіш арасында əрекеттесушілік болмауы (∆H = 0);
• еру процесінің өздігінен жүру мүмкіндігінің шарты (∆G < 0) – жүйе
энтропиясының ұлғаюы (∆S > 0).
Газдардың сұйықтықтарда еру процесі термодинамикасының ерекшеліктері:
• сұйықтықпен салыстырғанда газ күйіндегі заттардың ретсіздігі жоғары
болғандықтан энтропияның төмендеуі байқалады (∆S < 0);
• T∆S шамасы төмендейтіндіктен, температураны
кеміткенде газдардың ерігіштігі артады.
Идеал ерітінді – бұл түзілу барысында көлемі жəне жылу эффектілері өзгермейтін
ерітінді (∆V=0, ∆H=0).

Газдардың сұйықтықтарда ерігіштігі:

• барлық газдар іс жүзінде суда ериді; жақсы еритін газдар – HCl, NH3,
CO2; нашар еритін газдар – N2, O2.
Газдардың суда еру қабілетіне əсер ететін факторлар:

• газдың табиғаты;
еріткіш табиғаты; температура; қысым.
Генри заңы:
 Тұрақты температурада газдың сұйықтықта ерігіштік қабілеті сол газдың
сұйықтық үстіндегі қысымына тура пропорционал.
C=K·P, мұндағы

C- қаныққан ерітіндідегі газдың концентрациясы, моль/л;

P- газдың ерітінді үстіндегі қысымы, Па;

K- еріткіштің, газдың табиғатына, температураға тəуелді болатын жəне

газдардың ерігіштік мөлшерін сипаттайтын Генри тұрақтысы
(константасы), моль·л-1·Па-1.

Газдардың ерігіштігінің Генри заңына бағыну талаптары:

• газдардың ерігіштік қабілетінің төмен болуы;

• газдардың еріткіштермен өзара əрекеттеспеуі.
Газдардың еру қабілетіне қысымды жоғарылатудың əсері:

• газдың көлемі пропорционалды түрде кемиді;

• ерігіштігі артады;
• ерітінді көлемі өзгеріссіз қалады.
Дальтонның сыбағалы (парциалды) қысым заңы:

Тұрақты температурада газдар қоспасының əрбір компоненті өзі туғызатын

парциалды қысымға пропорционал ериді.

Газдардың еру процесінің Генри жəне Дальтон заңдарына

бағынбау шарттары:

• газдардың сумен химиялық əрекеттесуі; газдардың ерігіштік

қабілетінің жоғары болуы;
• мысалы: CO2, SO2, NH3.
И.М.Сеченов заңы

Суға электролит қосқанда ерітіндіде еріген заттың концентрацияся көбейген

сайын газдың ерігіштігі төмендейді; газдардың тұссыздану процесі жүреді.
 мұндағы

S – электролит ерітіндісіндегі газдың ерігіштігі;

Sо – таза еріткіштегі газдың
ерігіштігі; e - натурал логарифм негізі;
Сэ – электролит концентрациясы;
k – еріткіштің, газдың табиғатына, температураға тəуелді болатын Сеченов
тұрақтысы (константасы).

16. Ерітіндінің құрамын белгілеу жолдары: молярлық концентрация,

эквиваленттің молярлық концентрациясы, молялдық, массалық үлес, мольдік
үлес, ерітіндінің титрі.

Ерітінді концентрациясы - ерітіндінің белгілі бір массасында немесе көлемінде еріген

заттың сандық мөлшерін көрсететін шама.
Массалық үлес - еріген заттың массасының ерітінді массасына қатынасы. Бірлік
үлеспен немесе пайызбен өрнектеледі.
w= m( x) m(х)
m(ер ді ) * 100 %= V(ер-ді)*p(ер-ді) * 100%
мұндағы
w – массалық үлес, (%);
m(x) – еріген зат массасы, (г, кг); m(ер-ді) – ерітінді массасы, (г, кг); V(ер-ді) – ерітінді
көлемі, (мл, л);
- ерітінді тығыздығы, (г/мл; г/см3; кг/л).
Мольдік үлес - жүйедегі еріген компоненттің зат мөлшерінің жүйенің барлық
компоненттерінің зат мөлшеріне қатынасы.
Молярлық концентрация - еріген зат мөлшерінің ерітіндінің көлеміне қатынасы
Эквивалент – берілген қышқылдық-негіздік реакцияда бір сутек ионына немесе
берілген тотығу-тотықсыздану реакциясында бір электронға эквивалентті болатын Х
затының шын немесе шартты бөлігі.
Эквиваленттік фактор – берілген қышқылдық-негіздік реакцияда бір сутек ионына
немесе берілген тотығу-тотықсыздану реакциясында бір электронға Х затының қандай
бөлігі шын мəнінде эквивалентті болатынын көрсететін сан.
Эквиваленттің молярлық концентрациясы – зат эквиваленті мөлшерінің
ерітінді көлеміне қатынасы.
Эквиваленттің молярлық массасы – бір моль эквивалент заттың массасы,
заттың молярлық массасы мен эквиваленттік фактордың
көбейтіндісіне тең:
Моляльдық концентрация –еріген зат мөлшерінің еріткіш массасына
қатынасы.
Ерітінді титрі (Т) – еріген зат массасының ерітінді көлеміне қатынасы, яғни, 1
мл ерітіндідегі заттың граммен алынған массасы: m x( )

17. Сұйылтылған бейэлектролит ерітінділерінің коллигативтік қасиеттері. Осмос.

Осмостық қысым. Вант-Гофф заңы. Қан плазмасының коллоидтық-осмостық
(онкотикалық) қысымы.
Ерітінділердің коллигативтік қасиеттері - салыстырмалы сипаттамалары еріген
заттың табиғатына тәуелсіз, текбөлшектерінің санына ғана тәуелді қасиеттері:
- ерітіндінің бетіндегі еріткіштің қаныққан бу қысымының таза еріткіштің бетіндегі
қаныққан бу қысымына қарағанда салыстырмалы төмендеуі;
- ұшпайтын заттардың ерітінділерінің кайнау температурасының таза еріткіштің
қайнау температурасына қарағанда салыстымалы жоғарылауы;
- ерітіндінің кату температурасының таза еріткіштің кату температурасына
қарағанда салыстымалы төмендеуі;
- осмос және осмостық қысым,
Осмос – еріткіш молекулаларының өздігінен жартылай өткізгіш мембрана арқылы
сұйылтылған ерітіндіден концентрлі ерітіндіге қарай бағытталған түрде өтуі.
Осмостық қысым (пи) — осмосты тоқтату үшін ерітіндіге қажет қысым, Яғни, осмос
құбылысын туғызатын күш.
Вант-Гофф заңы: Берілген температурада сұйылтылған ерітіндінің осмостық қысымы
еріген заттың молярлық концентрациясына тура пропорционал.
пи= CRT,
мұндағы
С- ерітіндінің молярлық концентрациясы, моль/л;
R - 8,314 Дж/(моль К) тең болатын универсалды газ тұрақтысына
сәйкес шама
Т- температура, К.
Адам қанының осмостық қысымы температура 310 К (37°С)-қа тең болғанда 780
кПа (7,7 атм) құрайды.
Физиологиялық ерітінді –адам қанына изотонды болатын натрий хлоридінің
0,9%-дық (0,15 моль/л) ерітіндісі.
Биологиялық сұйықтықтардың осмомолярлығы
(осмомоляльдігі)(Сосм) - мінсіз жартылай өткізгіш мембрана арқылы өтпейтін
бөлшектердің активті концентрациясы.
• Электролит ерітінділер үшін осмомолярлық С(осм) молярлық концентрацияның
изотондық коэффициентке көбейтіндісіне тең:
С(осм) = iC(x),
мұндағы
C(x) — ерітіндінің молярлық концентрациясы, моль/л;
i- изотонды коэффициент.
• Құрамы күрделі ерітінділер үшін осмомолярлықтың мәнін осмостық қысымды немесе
басқа да коллигативтік қасиеттерін анықтау арқылы есептейді, мысалға:
Cocx =RT
• Өлшем бірліктері: осмомолярлық - моль/л; осмомоляльдік - моль/кг.

18. Ерітінді бетіндегі қаныққан будың қысымы. Рауль заңы. Ерітіндінің қайнау
температурасының жоғарылауы және қату температурасының төмендеуі.
Криоскопия.
Эбулиоскопия
Сұйық ашық ыдыста қалдырылса, онда оның булану қабілетін білесіңдер. Демек
булану қарқындылығы бірнеше шарттарға байланысты болады. Егер сұйық жабық
ыдыста орналасса, онда оның булануы басқаша сипат алады. Процестің басында
сұйықтан ұшып кеткен молекулалардың саны оған қайтып оралған молекулалардың
санынан көп болады. Судың бетінде бу молекулаларының концентрациясы артады.
Бірақ сұйықтан ұшып кеткен бөлшектердің саны неғұрлым көп болса,сұйыққа қайта
оралатындарының саны соғырлұм көбейеді. Ақырында, уақыт бірлігінде сұйықтан ұшып
шыққан молекулалардың саны сол уақыт ішінде оған қайта оралған молекулалардың
санына тең болатын сәт туады. Бұл күй бу мен сұйықтың динамикалық тепе—теңдігі
деп аталады. Өз сұйығымен динамикалық тепе —теңдікте болатын буды қаныққан бу
деп атайды. Берілген температурада қаныққан будың бірлік көлемінегі
молекулалардың саны ең көп болатындықтан, ол ең көп қысым түсіреді. Өз сұйығымен
динамикалық тепе—теңдікте болмайтын, яғни қанығуға жетпеген буды қанықпаған
будеп атайды. Басқаша айтқанда булану конденсация басым болғанда, сұйықтың
бетіндегі бу қанықпаған болады.Қанықпаған будың тығыздығы қаныққан будың
тығыздығынан кем болады.
Рауль заңы:
Сұйылтылған бейэлектролит ерітіндісінің бетіндегі қаныққан бу
қысымының салыстырмалы төмендеуі еріген заттың табиғатына тəуелсіз
жəне ерітіндідегі еріген заттың мольдік үлесіне тең болады
p = p0 - p
p 0 – таза еріткіштің үстіндегі қаныққан бу қысымы, Па;
р – ерітіндінің үстіндегі еріткіштің қаныққан бу қысымы, Па;
(x) – еріген заттың мольдік үлесі;
n – еріген зат мөлшері, моль;
N – еріткіштің зат мөлшері , моль.
Рауль заңынан туындайтын бірінші салдар:
Ерітіндінің қату температурасының еріткіштің қату температурасына
қарағанда салыстырмалы төмендеуі еріген заттың моляльдық
концентрациясына тура пропорционал болады:
Тқату = К.в(х),
мұндағы
в(х) – ерітіндідегі еріген заттың моляльдық концентрациясы,
моль/кг;
К – еріткіштің криоскопиялық тұрақтысы, К.кг/моль;
Тқату = Тқату(ер-ш) – Тқату(ер-ді)
Рауль заңынан туындайтын екінші салдар:
Ерітіндінің қайнау температурасының еріткіштің қайнау
температурасына қарағанда салыстырмалы жоғарылауы еріген заттың
моляльдық концентрациясына тура пропорционал болады:
Тқайнау = Е.в(х),
мұндағы
в(х) – ерітіндідегі еріген заттың моляльдық концентрациясы,
моль/кг;
Е – еріткіштің эбуллиоскопиялық тұрақтысы, К.кг/моль;
Тқайнау = Тқайнау(ер-ді) – Тқайнау(ер-ш)
Ерітінділердің қату және қайнау температуралары оның үстіндегі қаныққан бу
қысымына байланысты болады.Ерітінділер таза еріткішке қарағанда төмен
температурада қатады және жоғары температурада қайнайды.ерітінділердің қату және
қайнау процестерін француз ғалымы Рауль бөге-шегесіне зерттеп, 1822 жылы Раульдің
екінші заңы деп аталған заңдылықты ашты.

«Ерітінділердің қату температурасының төмендеуі немесе қайнау температурасының

жоғарылауы оның моляльдық концентрациясына тура пропорционал болады.

ΔΤ қату =K·m(4)

Мұндағы ΔΤ – қату температурасының төмендеуі, m = 1000 n / w- молялдық

концентрация, n – еріген заттың моль саны, w – еріткіштің массасы,K- криоскопиялық
тұрақты деп аталатын коэффициент. (грекше криос-суық деген сөз).

Криоскопиялық тұрақты – тұрақты шама болып табылады.

m=1 болса, ΔΤ=K. Криоскопиялық тұрақты еріген зат және еріткіштің табиғатына
байланысты болмайды.

ЕріткішК

Н2О1,86

С6Н65,12

СН3СООН3,90

Криоскопиялық константамен эбулоскопиялық деп атауға болады.(латынша эбулио –

қайнау). Е – эбулоскопиялық константа. Ол тек белгілі еріткішке ғана тән және 1 моль
бейэлектролитті 1 кг еріткіште еріткенде қайнау температурасы қанша градусқа
көтерілетінін көрсететін шама.

ЗатЕ

Н2О0,516

С6Н62,57

Анилин3,69

Этил спирті1,16

Сірке қышқылы3,10

Қайнау температурасы жоғарылауының математикалық өренгі 4-теңдеуге ұқсас

болады. Тек мұнда криоскопиялық константаның орнында эбулоскопиялық константа
болады.

ΔΤ қайнау =Е·m (5)

Ерітінділердің қату температурасын өлшеуге негізделген әдістерді криоскопиялық

әдістер, ал қайнау температурасының жоғарылауына негізделген әдістерді
эбулоскопиялық әдістер деп атайды. Ерітділердің қату және қайнау температурасын
есептеуге Бекманның диференциялық термометр қолданылады. Бұл термометрдің
5-60С-қа бөлінген шкаласы бар.

19. Осмостық қысым. Вант-Гофф заңы. Медициналық практикадағы гипо-, гипер-

және изотонды ерітінділер. Плазмолиз және гемолиз.
Осмостық қысым (пи) — осмосты тоқтату үшін ерітіндіге қажет қысым, Яғни, осмос
құбылысын туғызатын күш.
Вант-Гофф заңы: Берілген температурада сұйылтылған ерітіндінің осмостық қысымы
еріген заттың молярлық концентрациясына тура пропорционал.
пи= CRT,
мұндағы
С- ерітіндінің молярлық концентрациясы, моль/л;
R - 8,314 Дж/(моль К) тең болатын универсалды газ тұрақтысына сәйкес шама
Т- температура, К.
Изотонды ерітінділер — осмостық қысымы бірдей ерітінділер
Гипертонды ерітінділер – стандартты ерітіндімен салыстырғанда осмостық қысымы
жоғары ерітінділер.
Гипотонды ерітінділер - стандартты ерітіндімен салыстырғанда осмостық қысымы
төмен ерітінділер.
Онкотикалық қысым - ерітіндідегі жоғарымолекулалық компоненттердің (мысалға
ақуыз) қысымы.
Плазмолиз - жасушаны гипертонды ерітіндіге батырғанда жасушаның жиырылу
құбылысы.
Деплазмолиз – жиырылган жасушаны изотонды ерітіндіге батырғанда оның бастапқы
күйіне келу құбылысы
20. Сұйылтылған электролит ерітінділерінің коллигативтік қасиеттері.
Вант-Гоффтың изотондық коэффициенті, оның физикалық мәні және әлсіз
электролиттің диссоциациялану дәрежесімен байланысы.
Электролит - Еріткіш молекулалар əсерінен, иондарға ыдырап, еріген немесе
балқыған күйде электр тогын өткізетін заттарды атаймыз. Қышқыл, негіз, тұздың судағы
ерітінділері жатады; бұларда электр тогы иондар арқылы тасымалданады Электролит
ерітінділерінен ток өткенде электродтарда тотығутотықсыздану процестері –
электролиз д.а
Электролит ерітінділері коллигативтік қасиеттерді сипаттайтын шама мəнінің
жоғарылауын береді Оларға да бейэлектролиттерді есептеудегі сол формулалар мен
заңдар қолданылады бірақ изотоникалық коэффициент ескеріледі
• Электролит диссоциациясы бірдей молярлық концентрацияда ерітіндідегі еріген зат
молекула ион бөлшектерінің жалпы саны бейэлектролит ерітіндісімен салыстырғанда
жоғарылауына əкеледі
• Бірдей молярлық концентрацияда электролит ерітіндісіндегі бөлшек саны
бейэлектролит ерітіндісімен салыстырғанда неше есе артқанын изотоникалық
коэффициент көрсетеді Изотоникалық коэффициент электролиттік диссоциацияға
тəуелді
•i=1-α(n-1),
α - электролиттік диссоциация дəрежесі
n - диссоциация нəтижесінде электролит ыдырағандағы ион саны
Изотондық коэффициент i - идеал емес ерітінділердегі молекулааралық
әрекеттесулерді ескеру үшін енгізілген эмпирикалық коэффициент

21. Биологиялық сұйықтықтардың осмолярлығы және осмолялдығы. Қан

плазмасының
әртүрлі компоненттерінің оның осмолярлығын қалыпты ұстап тұрудағы үлесі
Изотонды ерітінділер – осмостық қысымы бірдей ерітінділер
Гипертонды ерітінділер – стандартты ерітіндімен салыстырғанда
осмостық қысымы жоғары ерітінділер.
Гипотонды ерітінділер – стандартты ерітіндімен салыстырғанда
осмостық қысымы төмен ерітінділер.
Онкотикалық қысым – ерітіндідегі жоғарымолекулалық
компоненттердің (мысалға ақуыз) қысымы.
Адам қанының осмостық қысымы температура 310 К (37оС)-қа тең
болғанда 780 кПа (7,7 атм) құрайды.
Физиологиялық ерітінді –адам қанына изотонды болатын натрий
хлоридінің 0,9%-дық (0,15 моль/л) ерітіндісі.
Биологиялық сұйықтықтардың осмомолярлығы
(осмомоляльдігі)(Сосм. ) – мінсіз жартылай өткізгіш мембрана арқылы
өтпейтін бөлшектердің активті концентрациясы.
Электролит ерітінділер үшін осмомолярлық Сосм молярлық
концентрацияның изотондық коэффициентке көбейтіндісіне тең:
Сосм = i . C(x),
мұндағы
C(x) – ерітіндінің молярлық концентрациясы, моль/л
Осмос тірі жүйелердің кызметінде айтарлыктай ерекше рөл аткарады.
Олардағы осмостык кысым негізінен электролиттердің болуы нэтижесінде
пайда болады. Электролиттердің коспасы бар ерітінділерде (ал мұндай
ерітінділерге барлык биологиялык сұйыктыктар жатады) кинетикалык жеке
жүретін бөлшектердің санын есептеу мықты киындықтар тудырады. Осы-
ған байланысты химияның қолданбалы салаларында, соның ішінде меди-
цинада, соңғы кездері осмолялдық жэне осмолярлық деген ұғымдар кенінен
колданыс тапқан.
Осмолярлық (жэне осмолялдық) деп идеалды жартылай өткізгіш мем-
браналар арқылы өтпейтін белсенді бөлшектердің концентрациясын айта-
ды. Осмолярлыктың өлшем бірліктері молярлык концентрацияның өлшем
бірліктерімен сәйкес келеді, ал осмолялдыктың өлшем бірлігі — молялдык
концентрацияға сэйкес келеді. Сұйылтылған ерітінділер үшін осмолялдық
пен осмолярлыктың сандык мәндері бір-біріне тура келеді.
Математикалық жолмен сэйкесінше іст жэне іс түрінде анықталатын
осмолялдык пен осмолярлық эмпирикалық шамалар болып табьлады, олар-
ды қолдану идеалды емес ерітінділерде пайда болатын эр түрлі сипаттағы
Рауль заңынан ауыткуларды ескеруге мүмкіндік береді. Бұл, бір жағынан,
иондану кезінде бөлшектер санының өсуі; екіншіден, иондардың гидрата-
циялануы есебінен еріткіш заты мөлшерінің төмендеуі; үшіншіден, еріген
бөлшектердің белсендігін төмендететін ионаралык эрекеттесулер. Сонымен
катар жасушалык мембраналардың идеалды жартылай өткізгіштер еместі-
гін де ескеру керек, оларга талгамды өткізгішгік тэн. Бүл химиялық таби-
гаты әр түрлі бөлшектерден түратын жэне осмолярлығы бірдей, ягни бір-
біріне изотонды, реалды тірі жүйелер жағдайында жасушалардың мембра-
насымен бөлінген ерітінділердің осмостық кысымы әр түрлі болуы мүмкін
деген сөз. Соңгы кездері жиірек осмоль (осмостык моль) өлшем бірлігі
колданыс тауып отыр.
Осмос капиллярлык эффект жэне диализбен бірге су мен топыракта,
өсімдіктердегі заттардың жасушага келіп түсуінің негізгі механизміне жата-
ды. Өсімдіктердің жапырактары транспирация салдарынан коршаған ортаға
үнемі суды бөліп отырады; бұл еріген заттардың концентрациясының өсуін
тудырады. Жасушаішілік заттары бар сұйыктык топырактың ерітіндісіне
катысты гипертонды болады, бүл судың тамырлар жүйесі жэне өсімдіктің
сабағы аркылы жапырактарға тасымалдануына себеп болады. Жоғары
осмостык кысым жасушалардың тургорын қамтамасыз етеді, ол тургорлық
қысыммен— протопластың жасуша кабыргасына түсіретін кысымымен
сипатталады. Жасушаішілік сұйыктыктың осмостык кысымы тургорлык
кысым жэне осмостык градиенттен кұралады, олар судың жасушаға сорылу
күшін аныктайды.
Адам қанының осмостық қысымы 730-780 кПа деңгейінде ұсталып
тұрады. Парентералды енгізілетін дэрілік заттар мүмкіндігінше
биологиялык орталарға изотонды болуы керек. Кей жагдайларда емдік
максатта алдын ала белгілі гипертонды ерітінділерді енгізу кажет болады,
мысалы гипертониялык криздер кезінде 25%-дық магний сульфатынын
ерітіндісін қүяды. Гипертонды ерітінділерді енгізу эритроциттердің
кабыктарының бұзылуына жэне плазмаға гемоглобиннің өтуіне соктыруы
мүмкін (цитолиздің жеке көрінісі гемолиз жүреді); кан бүл кезде «лак»
тәріздес түрге өтеді. Қанның осмостық кысымы 360-400 кПа-га дейін
төмендегенде гемолиздің бастапқы сатысы басталады. Толық гемолиз кан
кысымы 260-300 кПа-га дейін төмендегенде орын алады.
Қаналмастырғыштар ретінде қолданылатын барлык ерітінділер қанга
изотонды. Көз тамшыларын да міндетті түрде изотондайды. Көптеген адам-
дар тұщы суга үзақ уакыт сүңгіген кезде байкалатын жагымсыз әсерлерді
жақсы біледі: су көз алмасының ішіне кіреді де, ондагы қысымның өсуін
тудырады.
Организмнің суды жоғалтуы осмостык қысымның өсуіне соктырады.
Егер адам денесіндегі барлык су массасының V3 бөлігін жогалтса, онда ол
қауіпті деп саналады, өйткені ол кайтымсыз өзгерістерге алып келеді де,
өліммен аякталады

22. Әлсіз электролиттер ерітінділері теориясының негізгі қағидалары. Әлсіз

электролиттің диссоциациялану дәрежесі және диссоциациялану (иондану)
константасы және оларды анықтайтын факторлар. Оствальтың сұйылту заңы.

Электролиттердің диссоциациялану дəрежесі бойынша жіктелуі:

Электролиттің түрі α Мысалдар

диапазоны

Күшті α > 0,3 HCl, H2SO4,HNO3, KOH, NaOH, NaCl,KNO3

Орта 0,03 <α < 0,3 H3PO4, H2SO3, HF, H2C2O4

α < 0,03
Əлсіз CH3COOH, H2CO3, HCN, NH4OH

Электролиттің диссоциациялану (иондану) константасы К – əлсіз

электролиттің ерітіндісіндегі иондардың концентрацияларының
көбейтіндісінің диссоциацияланбаған молекулалардың концентрациясына
қатынасы. Диссоциациялану константасы электролиттің ионға ыдыраушылық
қабілетін көрсетеді.

НА « Н+ + А- реакциясы үшін

[H + ] × [ A- ]

K =----------------------

[HA]

Оствальдтың сұйылту заңы

 Ca 2
K =---------

1-a
егер α<<1, онда K = Ca 2

К – қышқылдың (негіздің) иондану константасы;

альфа- қышқылдың (негіздің) диссоциациялану дəрежесі;

С – қышқылдың (негіздің) концентрациясы.

Электролиттік диссоциациялану дəрежесіне əсер етуші факторлар:

• қосылыстағы химиялық байланыстың полярлығы жəне полярлануы -
олардың ұлғаюы α мəнінің жоғарылауына ықпал етеді;
• ортаның қасиеті – ортаның диэлектрлік өткізгіштігінің көтерілуі α мəнін
жоғарылатады;
• ерітінді концентрациясы – ерітінді концентрациясының кемуімен α мəні
жоғарылайды;
• температура – ерітінді температурасын көтергенде α мəні жөғарылайды.
23. Күшті электролиттер ерітінділері теориясының негізгі қағидалары.
Белсенділік. Белсенділік коэффициенті және оны анықтайтын факторлар.
Ерітіндінің иондық күші.
Электролиттің активтілігі (а)- күшті электролит ерітінділері үшін тəжірибе жүзінде
электролиттің реакцияға қатысатын нақты иондарының санын көрсететін концентрация.
a(X)= f(X) C(X)
мұндағы Х – электролит;
aX - электролиттің активтілігі, моль/л;
fX - активтілік коэффициенті (өлшемі жоқ шама);
CX - электролиттің концентрациясы, моль/л
Активтілік коэффициенті ( fX ) – күшті электролит ерітіндісінің шынайы
концентрациясың оның нақты концентрациясынан (активтілігінен) қаншалықты
өзгешелігін көрсететін шама
Ерітіндінің иондық күші (I) – ерітіндідегі барлық иондардың əрекеттесуші
күшін сипаттайтын, əрбір ионның зарядының квадратын (zi2) оның концентрациясына
(Ci) көбейткендегі шыққан сандардың қосындыларының жартысына тең болатын
шама.

24. Судың диссоциациялануы. Судың иондық көбейтіндісі. Сутектік көрсеткіш –

белсенді қышқылдық пен сілтіліктің сандық өлшем бірлігі ретінде. Маңызды
биологиялық сұйықтықтардың рН мәндерінің интервалы
 Берілген температурада су жəне кез-келген сулы ерітінділер үшін сутек
иондары [H] жəне гидроксид-иондарының [OH] көбейтіндісі тұрақты шама болады да,
судың иондық көбейтіндісі (КН2О) деп аталады.

Ерітіндідегі бос сутек иондарының концентрациясының теріс таңбамен

алынған ондық логарифміне тең болатын, ортаның
қышқылдығының сандық сипаттамасы сутектік көрсеткіш (рН) деп аталады. pH = -lg
[H+]
Гидроксил-иондарының көрсеткіші (рОН) – ерітіндідегі
бос гидроксид-иондарының концентрациясының теріс таңбамен алынған ондық
логарифміне тең шама.
pOH = -lg [OH-]
25 0С температурада кез-келген сулы ерітіндіде рН+рОН = 14.
Орта [H], [OH], рН рОН
моль/л моль/л

бейтарап 10-7 10-7 7 7

қышқылдық >10-7 <10-7 <7 >7

сілтілік <10-7 >10-7 >7 <7

Ағзадағы түрлі биологиялық сұйықтықтар мен ұлпалардың рНтарының

мəндері
Биологиялық сұйықтық рН

Қан іркіті 7,40±0,05

Сілекей 6,35-6,85

Таза асқазан сөлі 0,9-1,1

Зəр 4,8-7,5

Жұлын сұйықтығы 7,40±0,5

Ұйқы безі (панкреатиттік) сөлі 7,5-8,0

Аш ішектің сөлі 7,0-8,0

Өт жолы 7,4-8,5

Өттің қалтасы 5,4-6,9

Сүт 6,6-6,9

Көз жасы 7,4±0,1

тері (жасушааралық сұйықтық, түрлі 6,2-7,5

қабаттары)
 Бауыр (жасушааралық сұйықтық): -
купфферов жасушалары 6,4-6,5
- бөліктердің сыртқы жағындағы 7,1-7,4
жасушалар 6,7-6,9
- бөліктердің орта шеніндегі жасушалар

25.Буферлік жүйелер. Буферлік жүйелердің жіктелуі. Буферлік жүйелердің рН-ын

есептеу:
Гендерсон-Гассельбах теңдеуі. Буфердің рН-ын анықтайтын факторлар
Буферлік жүйелер – сырттан əсер болғанда өзінің қандай да бір
параметрінің шамасын өзгертпей, тұрақты қалпында сақтайтын жүйелер.
Протолиттік буферлік жүйе:
сұйылтқанда;
аздаған мөлшерде күшті қышқыл қосқанда;
аздаған мөлшерде күшті негіз қосқанда рН-тың мəнін тұрақты қалпында
сақтайтын жүйе.
Протолиттік буферлік жүйелердің басты сипаттамалары
рН;
буферлік сиымдылық.
Протолиттік буферлік жүйелердің жіктелуі:
қышқылдық буферлер;
негіздік (сілтілік) буферлер.

қышқылдық ацетатты CH3COOH; CH3COONa

гидрокарбонатты H2CO3; NaHCO3

фосфатты NaH2PO4; Na2HPO4

ақуызды PtCOOH; PtCOONa

Негіздік (сілтілік) аммиакты NH4OH; NH4Cl

Қышқылдық буферлер – əлсіз қышқыл мен оның күшті негізбен əрекеттескенде

түзілген тұзынан тұратын ерітінділер.

Сілтілік буферлер – əлсіз негіз бен оның күшті қышқылмен əрекеттескенде түзілген
тұзынан тұратын ерітінділер.

Бір немесе бірнеше буферлік жүйелерден тұратын ерітіндіні буферлік ерітінді дейді.
Буферлік ерітінділерді екі жолмен дайындауға болады:

1) элсіз электролитті күшті электролитпен біршама (толык емес) бейтараптау аркылы:

СН3СООН (артык) + NaOH; NH3 (артык) + HC1

2) элсіз электролит ерітінділерін олардың тұздарымен араластыру аркылы (немесе екі

түздың ерітінділерін):

СНзСООН және NaCH3COO; NH3жэне NH4C1; NaH2P04+ Na2HP04.

Ерітінділердің жаңа қасиеттерінің пайда болу себебі — буферлік әрекет(эсер) —

бірнеше протолиттік тепе-теңдіктердің қатар жүруіне байланысты.

Ле Шателье принципіне сәйкес элсіз кышкылдың ерітіндісіне күшті қышкылды немесе

ЕГ аниондары бар тұзды косқанда

НВ + Н20 - Н30 ++ В'

тепе-тендік солга карай ығысады (ортақ ион әсері), ал сілтіні (ОН-) косканда — оңға
ығысады, себебі бейтараптау реакциясының нэтижесінде гид-роксоний иондарының
концентрациясы төмендейді. Күшті негіздің жэне әлсіз кышкылдың түзген тұзының
ерітіндісіне сілті немесе элсіз кышкыл НВ косканда В- + Н20 = НВ + ОН- тепе-теңдік
солға карай ығысады (ортак ион эсері), ал күшті кышқыл косканда — бейтараптау
реакциясының есебінен оңға карай ығысады Буферлік жүйенің теңдеуі буферлік
ерітінді рН-ының буферлік жүйе кұрамына тәуелділігін өрнектейді:

pH - рК, + lg с(негіз)с(кышкыл)

26. Буферлік жүйелер, олардың әсер ету механизмі. Қанның буферлік

сыйымдылығы және оны анықтайтын факторлар. Қанның буферлік жүйелері
және олардың қанның сыйымдылығына қосатын үлесі.

Ерітіндінің буферлік сиымдылығы - буферлік ерітіндіге күшті қышқыл немесе

күшті негіз қосқанда, оның реакцияның ортасының өзгерісіне қарсы əрекетке
қабілеттілігін сипаттайтын шама.
Ерітіндінің буферлік сиымдылығы (В) - бір литр буферлік ерітіндінің рН-ң
мəнін бір бірлікке өзгерту үшін қосылатын күшті қышқылдың немесе күшті негіздің
мол-эквивалентінің сандық мəніне тең болатын шама.

Қанның қышқылдық-негіздік күйін сипаттайтын метаболиттік

көрсеткіштер:
• жалпы қанның жəне қан плазмасының рН-ң мəні;
• көмірқышқылының парциалды қысымы р(СО2);
• қан плазмасындағы гидрокарбонаттың мөлшері С(НСО3-);
• қышқыл бойынша буферлік сиымдылық (Ва);
• қан плазмасындағы буферлік негіздердің мөлшері (ВВ);
• қандағы буферлік негіздердің артық мөлшері (жетіспеушілігі) (ВЕ).
Қанның буферлік жүйелері
Протолиттік буферлік жүйелердің буферлік əсерімен өзгеріссіз, бір шамада
сақталынатын ағзаның биологиялық сұйықтықтарының рН-ң тұрақтылығы протолиттік
гомеостаз деп аталады.
 Қан плазмасында протолиттік гомеостазды ұстап тұруға қанның буферлік
жүйелерінің қосатын салыстырмалы үлесі
Буферлік жүйелер Салыстырмалы үлес,
%

Қан плазмасының буферлік жүйелері 43

гидрокарбонатты Н2СО3; НСО3- 35

ақуызды PtCOОH; PtСOONa 7

фосфатты Н2РО4-; НРО42- 1

Эритроциттердегі буферлік жүйелер 57

гемоглобинді ННb; Нb- 35

гидрокарбонатты Н2СО3; НСО3- 18

фосфатты Н2РО4-; НРО42- 4

27. Электродтық потенциалдар: олардың пайда болу механизмі және оны

анықтайтын факторлар. Нернст теңдеуі.

Электрод (жартылай элемент) – бұл фазалар бөліну бетінде потенциалдың φ белгілі

бір мəнімен сипатталатын қос электр қабаты пайда болатын бір-бірімен түйісетін
электрондық (металл) мен иондық (электролит ерітіндісі) – əр текті өткізгіштерден
тұратын жүйе.

Қос электрлік қабат (ҚЭҚ) – бұл фаза аралық шекарада қарамақарсы зарядталған
бөлшектердің белгілі бір ретпен орналасуы.

Электрлік потенциалдардың түрлері:

• электродты;

• тотығу-тотықсыздану;

• диффузиялық; • мембраналық.

Электродты потенциал (меn+/ме, В) – бұл металл катионының фаза аралық шекарадан

өтуімен жүретін тотығу-тотықсыздану реакцияларының нəтижесінде металл-ерітінді
фазалар бөліну бетінде пайда болатын потенциал секірмесі.

Тотығу-тотықсыздану потенциалы (Ox/Red, В) – бұл фаза аралық

шекарадан электрондардың өтуі есебінен жүретін тотығу-тотықсыздану
реакцияларының нəтижесінде, электрөткізгіш – құрамында қосарланған
тотыққан-тотықсызданған жұбы бар ерітінді шекарасында пайда болатын потенциал
секірмесі.
Диффузиялық потенциал (д, В) – бұл ерітінді - ерітінді фазалар бөліну
бетінде иондардың бөліну шекарасы арқылы əр түрлі жылдамдықпен бағытталып өтуі
нəтижесінде пайда болатын потенциал секірмесі.
Мембраналық потенциал (м, В) – бұл мембрана - ерітінді фазаларының
бөліну бетінде мембрананың таңдамалы өткізгіштігінің салдарынан пайда болатын
потенциал секірмесі.
Тотығу – зат атомының электрондарды беріп, оның тотығу дəрежесі өсе
жүретін процесс.
Тотықтырғыш – құрамына электрондарды қосып алатын атомдар кіретін зат.
Тотықтырғыш –электрондардың акцепторы.
Тотықсыздану – зат атомының электрондарды қосып алып, оның тотығу
дəрежесі кеми жүретін процесс.
Тотықсыздандырғыш – құрамына электрондарды беретін атомдар кіретін
зат. Тотықтырғыш – электрондардың доноры.
Тотығу-тотықсыздану процестері – бұл атомдар арасында
электрондардың таралып орналасуы салдарынан олардың тотығу дəрежелері өзгере
жүретін процестер.

Тотығу-тотықсыздану жұбы – бұл тотықтырғыш пен оның айналу өнімінен немесе

тотықсыздандырғыш пен оның айналу өнімінен тұратын жиынтығы.

Нернст теңдеуі
Нернст теңдеуі тепе-теңдік жасушасының потенциалын (сондай-ақ Nernst
әлеуеті деп те аталады) мембранадағы градиент концентрациясына қатысты.
Электр потенциалы пайда болады, мембранадағы ионға арналған
концентрациялы градиент бар, ал иондар сіңімді иондар болса, ион E ұяшық = E 0
ұяшық - (RT / nF) lnQ

E клеткасының стандартты емес жағдайлардағы жасушалық потенциалы (V)

E 0 ұяшық = стандартты шарттарда жасушалық потенциал

R = 8,31 (вольт-кулон) / (мол-К)

T = температура (K)

n - электрохимиялық реакциямен алмастырылған электрондардың мол саны,

(мол)

F = Фарадейдің тұрақты, 96500 гудронды / моль

Q = реакция коэффициенті, яғни тепе-теңдік концентрациясы емес, бастапқы

шоғырлануы бар тепе-теңдік өрнегі
мембранадан өтіп кетуі мүмкін.

28. Тотығу-тотықсыздану (ТТ) потенциалы: пайда болу механизмі және оларды

анықтайтын факторлар. Петерс теңдеуі. Стандартты ТТ потенциалы. ТТ
потенциалдарын өлшеу.

Тотығу-тотықсыздану потенциалы — электрқозғаушы күш арқылы сипатталатын

тотығу-тотықсыздану реакциясы жағдайында заттың электронды қосып алу немесе бөліп
шығару қарқындылығының мөлшері; милливольтпен өлшенеді. Бұл көрсеткіш ортаның
тотықтыру немесе тотықсыздану мүмкіндігінің өлшемі рөлін атқарады;арнаулы аспаптар
көмегімен анықталатын бұл шама әдетте ЕҺ шартты белгісімен өрнектеледі.

Тотығу-тотықсыздану процесіне қатысатын заттың тотыққан және тотықсызданған

түрлерінің концентрациясы, 10-алмасатын электрон саны, фи(т-т) -жартылай реакцияға
қатысқан редокс жұбының потенциалы, Фи(т-т) - стандартты потенциал, бұл
[Ох]=[Red]=1 моль/л болғанда және стандартты жағдайдағы потенциал мəні.

Соңғы теңдеу Нернст теңдеуі деген белгілі тұжырымдама, тотығу-тотықсыздану

жартылай реакцияларын екі гипотеттік жартылай реакциялардың қосындысы, ал
потенциалдар айырымын (E") жартылай реакциялардың (Ф) Фі) алгебралық қосындысы
деп қарауға болады. Стандартты потенциалдар мәнін біліп, одан Кт-т және
тотығу-тотықсыздану реакциясының бағытын анықтауға болады.

n- жартылай реакцияға қатысатын электрондар саны;

R- универсальды газ тұрақтысы, 8,31 Дж/моль·К (СИ);
F- Фарадей тұрақтысы, 96500 Кл/моль (СИ);
T- абсолютті температура, 298 К.
29. Потенциометрия. рН-ты потенциометрлік анықтау. Потенциометрлік титрлеу
және
оның мәні, медициналық-биологиялық зерттеулерде және сандық анализде
қолдану
Потенциометрия – бұл гальваникалық элементтердің ЭҚК-н өлшеуге негізделген,
физиология, медицина, биохимия, биология жəне т.б. кеңінен қолданылатын жаңашыл
зерттеу əдісі.

Негізінде потенциалды өлшеу жататын диагностикалық əдістер:

• электрокардиография;
• электромиография;

• электроэнцефалография.

Потенциометрия əдісімен анықтайды:

• биологиялық сұйықтар мен жасушалардың рН-н;

• биосұйықтардағы иондар концентрациясын (плазмада, сары суда жəне тұтас қандағы

Са2+ иондарын);

• тканьдегі ферменттер мен субстраттар концентрациясын (жүйке талшықтарында

холинэстераза жəне ацетилхолинді);

• тағам өнімдерінде жəне биоортада улы иондар концентрациясын (нитрат-иондарды);

• əлсіз электролиттердің иондану тұрақтысын (нуклеин қышқылдары, ақуыздарды);

• биокомплекстердің тұрақсыздық константасын.

Потенциометр (рН-метр, ионометр) – бұл ЭҚК –н дəл жəне тез өлшеуге

арналған құрал, шкаласы мВ жəне рН-пен градирленген.

Потенциометрлік титрлеу – бұл анықталатын ион жəне сəйкес келетін

титрант арасындағы химиялық реакция процесіндегі гальваникалық элементтің
ЭҚК-н өлшеу арқылы эквиваленттік нүктені анықтау əдісі.

Потенциометрлік титрлеу арқылы ерітіндінің құрамындағы анықтауға болатын

заттар:

• қышқылдар – бейтараптану əдісі;

• тотықтырғыштар мен тотықсыздандырғыштар – тотығу-

тотықсыздану титрлеу;

• галогендер иондары – тұндыру əдісі;

• басқа иондар қатары – комплекс түзілу əдісі.

Потенциометрлік титрлеудің интегральды қисығы – бұл гальваникалық

элементтің ЭҚК өзгерісінің (ерітіндінің рН-ы) қосылған титрант көлеміне
тəуелділігінің графикалық кескіні.

Эквиваленттік нүкте (ЭН) – титрлеу қисығындағы иілу нүктесі.

Потенциометрлік титрлеудің дифференциальды қисығы - бұл ЭҚК–ң титрант

көлемінің өзгерісіне қатынасының ∆Е /∆V (∆рН /∆V) қосылған титрант көлеміне
тəуелділігінің графикалық кескіні.
Эквиваленттік нүкте (ЭН) – титрлеу қисығындағы максимум.

Потенциометрлік титрлеу əдісінің артықшылықтары:

• боялған жəне лайлы ерітінділерді, сондай-ақ, тұнбасы

бар

ерітінділерді сандық анықтауға мүмкіндігі;

• ерітіндідегі бірнеше қатар жүрген компоненттердің

концентрациясын сандық анықтауға мүмкіндігі;

• көптеген реакцияларға қолдану мүмкіндігі;

• əдістің жоғары сезімталдығы;

• ерітіндідегі электролиттер тирлеуге кедергі келтірмейді;

• субъективті визуальды қателіктердің жоқтығы; тирлеу процесінің

автоматизациялануы.

Потенциометрлік титрлеу əдісінің кемшіліктері:

• жеткілікті түрде күрделі аппаратураның қолданылуы;

• бөретка жəне өлшейтін құралда бойынша санақ санының көп болуы;

• кейбір жағдайларда индикаторлы электрод потенциалының тұрақты мəнде болмауы

немесе оның шекті мəнінің баяу орнатылуы. Қышқылдық-негіздік потенциометрлік
титрлеу гальваникалық элементтің схемасы:

Ag, AgCI |HCI| шыны |Н +| зерттелетін |KCI| AgCI, Ag ерітінді

шыны электроды рН-? хлоркүміс электроды (анықтауыш электроды) (салыстырушы

электроды) Қышқылдарды потенциометрлік титрлеу кезіндегі ЭҚК:

E = φ хк – φ ш φ хк = φ0 хк- 0,059 lg Ссl- = const φ ш = φ0 ш+ 0,059 lg СH+

30. Кешенді қосылыстар. Вернердің координациялық теориясы. Кешенді

қосылыстарды жіктеу және номенклатурасы. Хелаттар.
Вернердің координациялық теориясының негізгі қағидалары:

• атомдардың негізгі валенттілігінен басқа өздерін кейбір реакцияларда көрсететін қосымша валенттіліктері болады;

• атомдардың негізгі валенттілігінің толығуы бірінші реттік қосылыстардың, яғни, HCl, NH3 жəне т.б. тəріздес

бинарлы қосылыстардың түзілуіне байланысты;

• атомдардың қосымша валенттілігінің толығуы, бірінші реттік қосылыстардың үйлесімділік өнімдері болып

табылатын NH4Cl, Fe(CN)2· 4KCN сықылды жоғарғы реттік қосылыстардың түзілуіне байланысты.
 Комплексті қосылыстар – қатты күйінде де, еріген күйінде де өз құрамын тұтас сақтайтын күрделі иондардан

немесе молекулалардан тұратын қосылыстар.

Комплекс түзуші ион (орталық атом) – комплексті қосылыстың молекуласының орталығында орналасқан, көбіне

оң зарядты болып келетін ион.

Комплекстүзушілер негізінен бос электрон орбитальдары бар d- немесе f- элементтерінен құралатын иондар.

Лигандалар (аддендалар) – орталық атомды қоршай орналасатын молекулалар, атомдар немесе иондар.

Орталық атом мен лигандалар бірігіп ішкі координациялық сфераны құрайды, Комплексті қосылыстың химиялық

формуласында ішкі сфера квадратты жақшаның ішіне жазылады.

Орталық атоммен тікелей байланыспайтын, ішкі сфераға орналаспай қалған иондар комплекс қосылысының сыртқы

координациялық сферасын құрайды.

Лиганд пен хелаттың басты айырмашылығы - лигандтар - электрондарын орталық атоммен координациялық

байланыс арқылы беретін немесе бөлетін химиялық түрлер, ал хелаттар - айналасындағы лигандтармен байланысқан

орталық атомы бар қосылыстар .

31. Кешендердің тұрақсыздық және тұрақтылық константалары.

Кешенді қосылыстарды
бұзу. Валенттік байланыстар теориясы тұрғысынан кешенді
қосылыстардағы
байланыстың сипаты.

Еріткіштердің қатысында кешендер қандай да бір дәрежеде болсын диссоци-

ацияланады, яғни металдың бастапқы ионы мен лиганд түзе ыдырайды. Ме-
талдың ионы бос күйінде емес, сольватталган түрде болатыны анық. Көп
жағдайда полюстігі томен еріткіштерде кешенді бөлшектер полюсті еріткіш-
терге караганда төменірек дәрежеде диссоциацияланады, себебі полюсті еріт-
кіштердің молекулалары кешен түзукешен түзуші ион мен лигандгардың
арасындағы электрстатикалық әрекетгесуді элсіретеді. Егер кешеннің
дисссоциациялануы суда жүретін болса, онда нэтижесінде металдың
аквакешені түзіледі. Кешенді бөлшектің диссоциациялану үдерісін сызба
түрінде былайша көрсетуге болады:
[М(Ь)„Г га+ mH20 ^ [M(H20)mf + n V
Кешенді иондар мен көптеген молекулалык кешендердің беріктігін суға
қатысты, ягни аквакешендердің беріктігімен салыстырады. Сондыктан метал-
дың гидратталган ионын шартты түрде «бос», яғни кешенмен байланыспаған
деп санайды, ал кешендердің диссоциациялану тецдеуін аквакешендер түзі-
луін ескермей-ақ, яғни мына түрде жазады:
[М (Ц ,г* * » * Г + я і/-
Кешенді қосылыстың беріктігін сипаттайтын көрсеткіш ретінде тұрақсыз-
дык константасы алынады:
к a ( M - ) a ( L n (16Л)
тракс а([МЬ]2 ПХ) '
Кешенді қосылыстың тұраксыздык константасы томен болган сайын ол
берігірек болып келеді; бірак мұндай зандылык тек кана бірдей типті кешен-
дерге, ягни ішкі сферадағы лигандтарының саны бірдей кешендерге қатысты.
Құрамында бірнеше лигандтары бар кешенді косылыстар көпнегізді
қышқылдар сияқты сатылап диссоциацияланады.
32. s-, p- және d-элементтерінің кешентүзу қабілеті. Лигандтардың дентаттылығы.
Биолигандтар. Металлоферменттер туралы түсінік. Кешенді қосылыстарды
медицинада қолдану.
Лиганданың дентанттылығы – берілген лиганданың
комплекстүзушімен түзетін байланыс саны:
Монодентантты лигандалар – бір координациялық орынға ғана ие
болатын лигандалар, мысалы Cl-, Br-, I-, OH-, CN-, SCN-, NO2-, H2O, NH3,
NH2OH жəне т.б.;
Полидентантты лигандлар – екі немесе одан да көп
координациялық орынға ие болатын лигандалар - бидентантты,
тридентантты т.с.с. аталады. Мысалы, C2O42-, C2H4(NH2)2 бидентантты
лигандаларға жатады.
Биолигандтар – биохимиялық процестерге қатысатын қарапайым молекулалардың
салыстырмалы түрде шағын жиынтығы. Олардың көпшілігі бір-бірімен әрекеттесіп, өте
күрделі құрылымды макромолекулаларды (биополимер) түзеді.
Металлоферменттер немесе металлоферменттер - бұл белгілі бір металдардың
катиондарының болуын қажет ететін ферменттер класының жалпы ұжымдық атауы.
Мұндай ферментте бірнеше түрлі металл иондары болуы мүмкін. Металл катионы бір
уақытта металлоферменттің белсенді орталығының дұрыс кеңістіктік конфигурациясын
қамтамасыз етеді.
Ішкі комплекстердің адам ағзасының тіршілігі үшін - аса маңыздысы гемоглобиннің
күрделі молекулалары (М=67000). Оның қызметі алдында айтылғандай, екі атомды
оттекті өкпеден ұлпаларға жеткізу. Гемоглобин өзінің құрамында простетикалық топтар
(ақсыл емес бөлігі) немесе гемдерден және глобиннен (ақсыл бөлігі) тұрады. Онда
комплекстүзуші рөлін темір металы атқарса, ал лигандалар ретінде пиррол
сақиналары болады

33. Биосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі. Қоршаған ортадағы және

адам
организміндегі макро- және микроэлементтер. Эндемиялық сырқаттардың
биогеохимиялық аймақтардың ерекшеліктерімен байланысы.
Жаратылыстану ғылымдарындағы үлкен жетістіктерді В.И. Вернадский. Оның көптеген
жұмыстары бар және ол биогеохимияның негізін қалаушы болды - жаңа ғылыми бағыт.
Ол тірі материяның геологиялық процестердегі рөліне негізделген биосфера туралы
ілімге негізделген.

Биосфераның мәні

Бүгінгі күні биосфера туралы бірнеше түсініктер бар, олардың ішіндегі бастысы:
биосфера - барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы. Аудан атмосфераның көп
бөлігін қамтиды және озон қабатының басында аяқталады. Сондай-ақ, бүкіл
гидросфера мен литосфераның кейбір бөлігі биосфераға кіреді. Бұл сөз грек тілінен
аударғанда «доп» дегенді білдіреді және дәл осы кеңістікте барлық тірі организмдер
тіршілік етеді.

Ғалым Вернадский биосфера планетаның тіршілікпен байланыста болатын

ұйымдасқан сферасы деп санады. Ол тұңғыш рет тұтас оқытуды құрды және
«биосфера» ұғымын ашты. Орыс ғалымының жұмысы 1919 жылы басталды, ал 1926
жылы данышпан өзінің «Биосфера» кітабын әлемге ұсынды.

Вернадскийдің пікірінше, биосфера - бұл тірі организмдерден және олардың тіршілік

ету орталарынан тұратын кеңістік, аймақ, орын. Сонымен қатар, ғалым биосфераны
алынған деп санады. Ол бұл ғарыштық сипаттағы планетарлық құбылыс екенін алға
тартты. Бұл кеңістіктің ерекшелігі - ғарышты мекендейтін, сонымен қатар біздің
планетамызға ерекше көрініс беретін «тірі материя». Тірі материя бойынша ғалым Жер
планетасының барлық тірі организмдерін түсінді. Вернадский биосфераның
шекаралары мен дамуына әр түрлі факторлар әсер етеді деп санады:

● тірі зат;
● оттегі;
● көміртегі диоксиді;
● сұйық су.

Өмір шоғырланған бұл ортаны ауаның жоғары және төмен температурасымен,

минералды заттармен және тым тұзды сумен шектеуге болады.

Вернадский бойынша биосфераның құрамы

Бастапқыда Вернадский биосфера бір-бірімен геологиялық жағынан байланысты жеті

түрлі заттан тұрады деп санады. Оларға мыналар жатады:

● тірі зат - бұл элемент тірі организмдердің үздіксіз туылуы мен өлуі нәтижесінде
пайда болатын орасан зор биохимиялық энергиядан тұрады;
● биоинертті зат - тірі организмдер жасаған және өңдеген. Бұл элементтерге
топырақ, қазба отындары және т.б. жатады;
● инертті зат - жансыз табиғатқа сілтеме жасайды;
● биогенді зат - тірі организмдер жиынтығы, мысалы, орман, дала, планктон.
Олардың өлуі нәтижесінде биогенді жыныстар түзіледі;
● радиоактивті зат;
● ғарыштық зат - ғарыштық шаң мен метеорит элементтері;
● шашыраңқы атомдар

Сәл кейінірек ғалым биосфера тірі материяға негізделген деген тұжырымға келді, ол
тірі заттардың тірі емес сүйек заттарымен өзара әрекеттесуі деп түсініледі.
Биосферада тірі организмдердің көмегімен жасалатын биогенді зат бар, және олар
негізінен тау жыныстары мен минералдар. Сонымен қатар, биосфераға тірі
организмдер мен инертті процестердің өзара байланысы нәтижесінде пайда болған
био-инертті зат жатады.

Биосфера қасиеттері
Вернадский биосфераның қасиеттерін мұқият зерттеп, жүйенің жұмыс істеуінің негізі
заттар мен энергияның шексіз айналымы деген тұжырымға келді. Бұл процестер тірі
организмнің белсенділігі нәтижесінде ғана мүмкін болады. Тірі заттар (автотрофтар мен
гетеротрофтар) тіршілік ету барысында қажетті химиялық элементтерді жасайды.
Сонымен, автотрофтардың көмегімен күн сәулесінің энергиясы химиялық
қосылыстарға айналады. Гетеротрофтар өз кезегінде құрылған энергияны тұтынады
және органикалық заттардың минералды қосылыстарға дейін жойылуына әкеледі.
Соңғылары автотрофтардың көмегімен жаңа органикалық заттарды құрудың негізі
болып табылады. Осылайша, заттардың циклдік айналымы пайда болады.

Дәл биологиялық циклдің арқасында биосфера өзін-өзі қамтамасыз ететін жүйе болып
табылады. Химиялық элементтердің айналымы тірі организмдер үшін және олардың
атмосферада, гидросферада және топырақта тіршілік етуі үшін маңызды.

Биосфера туралы ілімнің негізгі ережелері

Вернадский доктринасының негізгі ережелері «Биосфера», «Тіршілік ету аймағы»,

«Биосфера және ғарыш» еңбектерінде көрсетілген. Ғалым биосфераның, соның ішінде
бүкіл гидросфераның шекараларын мұхит тереңдігімен, жер бетімен (литосфераның
жоғарғы қабаты) және атмосфераның бір бөлігін тропосфераға дейін белгіледі.
Биосфера - ажырамас жүйе. Егер оның бір элементі өлсе, онда биосфера қабығы
құлайды.

Вернадский «тірі зат» ұғымын қолдана бастаған алғашқы ғалым. Ол өмірді материяның
даму кезеңі ретінде анықтады. Бұл планетада болатын басқа процестерді
бағындыратын тірі организмдер.

Биосфераға сипаттама бере отырып, Вернадский келесі ережелерді алға тартты:

● биосфера - ұйымдастырылған жүйе;

● тірі ағзалар планетаның басым факторы болып табылады және олар біздің
планетамыздың қазіргі жағдайын қалыптастырды;
● жердегі тіршілікке ғарыш энергиясы әсер етеді

Осылайша, Вернадский биогеохимияның және биосфера туралы ілімнің негізін қалады.

Оның көптеген мәлімдемелері қазіргі кезде өзекті болып табылады. Қазіргі заманғы
ғалымдар биосфераны зерттеуді жалғастыруда, бірақ олар Вернадскийдің іліміне де
сенімді. Биосферадағы тіршілік барлық жерде кең таралған және барлық жерде
биосферадан тыс өмір сүре алмайтын тірі организмдер бар.

34. Элементтердің биологиялық рөлінің Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесіндегі

орнына байланысы. Маңызды биогенді элементтердің адам организміндегі
топографиясы. Бейорганикалық қосылыстар әсерінің экологиялық аспектілері.
Биогенді s – элементтер
• Менделеев периодтық жүйесінің IA жəне IIA топтарында
орналасқан;
• атомның сыртқы қабатында болады
 - бір s- электроннан - (H), ПЖ,
(Na), (K) IA тобы
- немесе екі s- электроннан - ПЖ,
(Mg), (Ca) IA тобы
Биогенді p - элементтер
• периодтық жүйенің III – VII бас топшаларында орналасқан (IIIA - VIIA);
• атомның сыртқы қабатында 1-ден 5-ке дейін электрондар болады;
• валенттік ретінде тек р – электрондар ғана емес, сондай-ақ, сыртқы
деңгейшедегі s – электрондар да бола алады;
• валенттік электрондар санының қосындысы (ns2 np1-ден ns2
5
np -дейінгі) топ нөмірі мен жоғары тотығу дəрежесіне сəйкес келеді.

(C) (Si) ПЖ, IVA

2p2 3p2 тобы

(N) (P) ПЖ, VA

3
2p 3p3 тобы

(O) (S) ПЖ, VIA

4
2p 3p4 тобы

(F) (Cl) (Br) (I) ПЖ, VIIA

2p5 3p5 4p5 5p5 тобы

Биогенді d - элементтер
• үлкен периодтарда I – VIII қосымша топшаларында, s жəне
p-элементтер арасында орналасқан;
• сыртқы d-қабат алдындағы орбитальдар толтырылады; ішкі
қабаттарында бір-екі 2 s – электроннан болады.
Cr Co
5
3d 4s 3d74s2
1

Fe Cu
3d64s 3d104s1
2

Mn Zn
3d54s 3d104s2
2

Натрий (Na+) – макроэлемент (ағзадағы мөлшері 0,08 %). Топографиясы:

• сүйек тіні;ми; бүйрек;
• өкпе;
 • ми – жұлын сұйықтығы;
• өт сұйықтығы;
• көз сұйықтығы; ас қорыту сөлі.
Na+ - иондарының биологиялық ролі:
• осмостық гомеостазды қамтамасыз ету;
• қышқылдық-негіздік гомеостазды қамтамасыз ету (гидрокарбонатты жəне
фосфатты буферлер құрамында);
• су алмасуды реттеу;
• нерв импульстарын беру;
• бұлшық жасушаларының қалыпты қозуын қамтамасыз ету;
• тамырлар тонусын реттеу;
• бірқатар ферменттерді активтендіру.

Калий (К+) – макроэлемент (ағзадағы мөлшері 0,23 %). Топографиясы:

• бауыр;
• бүйрек;
• жүрек;
• ми;
• бұлшық еті; сүйек ұлпасы; қан.
К+ - иондарының биологиялық ролі:
• жүректің қалыпты жұмыс істеуі;
• бұлшық етінің жиырылуы;
• нерв импульстарын өткізу;
• жасуша ішілік ферменттерді активтендіру.
2+
Магний (Mg ) – макроэлемент (ағзадағы мөлшері 0,027 %). Топографиясы:
• тістердің дентині жəне эмалі;
• сүйек ұлпасы;
• бұлшық еттері;
• жүрек; ми;
• бауыр;
• бүйрек;
• өт асты безі.
Mg2+- иондарының биологиялық ролі:
• 300-ден астан ферменттерді активтендіру (карбоксипептидаза,
холинэстераза жəне т.б.);
• жүрек бұлшық етінің қызметін реттеу;
• нерв жүйесінің функциональды күйіне əсер ету;
• бауырдың жəне өт жолының өт бөліп шығаратын функциясын қалыпқа
келтіру;
• липидтердің жəне көмірсулардың алмасуын реттеу.
Кальций (Ca2+) - макроэлемент (ағзадағы мөлшері 1,4 %). Топографиясы:
• сүйек жəне тіс ұлпасы (гидроксилапатит Ca10(PO4)6 (OH)6 жəне фторапатит
Ca5(PO4)3F түрінде);
• жүрек;
 • бүйрек;
• бауыр;
• ми;
• қан;
лимфа; жұмсақ ұлпалар.
Ca2+- иондарының биологиялық ролі:
• бұлшық еттерінің, оның ішінде жүрек, жиырылуы жəне релаксациясын
реттеу;
• қанның қалыпты ұюын қамтамасыз ету;
• нерв импульстарын тасымалдау;
• жасушалық мембраналардың өткізгіштігіне əсер ету;
• ұлпалар тургорын арттыру;
• аллергияға қарсы əсер ету.
Тіс ұлпасының (дентин) минеральды негізін құрайды:
• гидроксилапатит Ca5(PO4)3OH;
• хлорапатит Ca5(PO4)3Cl;
• фтороапатит Ca5(PO4)3F.
35. s-Блогы элементтерінің жалпы сипаттамасы. s-Элементтері
қосылыстарының
биологиялық рөлі және оларды медицинада қолдану. Сутегі пероксиді.
Сутегі пероксидінің бактерицидтік қасиеттері.
Сілтілік металдар І топшада орналасқан: литий Li, натрий Na, калий К, рубидий Rb,
цезий Cs, франций Fr. Франций - радиобелсенді элемент. Олардың валенттілік
электрондарының жалпы формуласы ns1 (n = 2-7). Олардың топтық атауы - сілтілік
металдар — сумен әрекеттескенде күшті негіз - сілті түзуіне байланысты қойылған .
Сілтілік металдарда валенттілік электрондары s-деңгейшесінді орналасқан, сондықтан
оларды s-элементтері деп те атайды. S элементтері қалыпты жағдайда кристалдық
күйде болады, басқа металдарға қарағанда тығыздықтары төмен (27-кесте). Литий,
калий және натрий судан жеңіл (0,53 - 0,86 г/см3), сондықтан су бетінде қалқып жүреді.
Олардың балқу және қайнау температуралары төмен, бұл олардың кристалдық
торларындағы металдық байланыстың әлсіз болуынан. Бұл металдар және олардың
қосылыстары жалын түсін төмендегідей өзгертеді: литий — кармин қызыл, натрий -
сары, калий - күлгін түске бояйды.

Бұл элементтердің сыртқы электрондық қабаттарында тек бір ғана электрондары бар,
оларды оңай беріп жіберіп, өзінің алдында тұрған бекзат газдардың аяқталған
электрондық құрылысын қабылдайды. Қосылыстарында үнемі бір валентті, тотығу
дәрежелері -0, + 1, күшті тотықсыздандырғыштар. Тотықсыздандырғыштық қасиеттері
топ бойынша жоғарыдан төмен қарай артады, себебі атом радиустары осы бағытта
өседі. Литий сумен енжарлау, ал натрий белсендірек, калий шабытты әрекеттессе,
рубидий қопарылыс бере реакцияласады. Бұл элементтердің оксидтері – негіздік
оксидтер, ал гидроксидтері суда жақсы еритін сілтілер, олардың қасиеттері жоғарыдан
төмен қарай артады.

Литий ұшақ құрылысында қолданылатын қорғасынды, алюминийлі құймалар алу үшін

пайдаланылады, құймаларға қаттылық қасиет береді.
Рубидий мен цезий фотоэлементтерді жасауда қолданыс табады, өйткені жарық
әсерінен ядросымен нашар байланысқан электрондары оңай үзіліп кетеді.

Натрий
Толық мақаласы: Натрий

Сілтілік металдардың ең көп қолданылатын өкілі - натрий. Сондықтан сілтілік

металдардың қасиеттерімен осы металдың мысалында танысамыз.

Табиғатта таралуы

Табиғатта таралуы бойынша натрий 6-шы орын алады, ол тек қосылыстар күйінде
кездеседі: NaNО3 - чили селитрасы; NaCl - галит, ас тұзы; Na2CО3 • 10Н2О - сода;
Na2SО4 • 10Н20 – глаубер тұзы; NaCl*KC1 - сильвинит, т.б. Ең маңызды қосылысы NaCl
– ас тұзы, тұзды көлдердің негізгі құраушысы (Арал, Балқаш).

Атом құрылысы

Na - үшінші периодта, бірінші топтың негізгі топшасында орналасқан. 2311Na ядросында

11 протон бар, яғни ядро заряды +11, электрондарының жалпы саны да 11,
нейтрондарының саны 12-ге тең. Натрий атомының электрондық формуласы;
ls22s22p63s1, валенттілік электроны - 3s1. Натрий үнемі I валентті, тотығу дәрежесі 0, +1.

Физикалық қасиеттері

Натрий пышақпен оңай кесілетін жұмсақ металл (р =0,97, г/см3), жаңа кескен кезде
жылтырап тұрады, бірақ ауада оңай тотығып күңгірт тартады, сондықтан ол барлық
сілтілік металдар сияқты сусыз керосиннің астында сақталады. Электр тоғы мен
жылуды өте жаксы өткізеді.

Натриймен жұмыс істегенде аса сақ болу керек, оның түйірін қолмен ұстауға болмайды,
себебі ол терідегі сумен әрекеттесіп, оны күйдіреді. Металдың қалдығын кез келген
жерге тастауға болмайды.

Химиялың қасиеттері

Натрий химиялық белсенді элемент, себебі валенттілік электроны ядросымен әлсіз

байланысқан, олай болса, валенттілік электронын оңай беріп, тотықсыздандырғыштық
қасиет көрсетеді. Сонда мына үдеріс жүреді:

Na0 - е —> Na+

Натрийдің қосылыстары

Натрий гидроксидінің алынуы

Зертханада натрий гидроксидін натрийді және оның оксидін сумен әрекеттестіру

арқылы алады:
2Na + 2Н20 = 2NaOH + Н2
Na2O Н2O = 2NaOH

Өндірісте натрий гидроксиді оның тұздарының ерітінділерінің электролизі нәтижесінде

түзіледі.

Физикалық қасиеттері

NaOH - ақ түсті қатты зат, күйдіргіш натр деп аталады, себебі қағазды, теріні күйдіреді.
Натрий гидроксиді суда жақсы еритін су тартқыш (гидроскопиялық) зат болғандықтан
жақсы жабылған ыдыста сақтау керек. Қолға тигенде сабындай болып сезіледі, натрий
гидроксидін суға еріткенде көп мөлшерде жылу бөлінеді, сондықтан оны кәрлен
ыдыста еріту керек.

Химиялық қасиеттері

1. Бейметалдармен әрекеттескенде екі түрлі қышкылдың тұзы түзіледі.

2. Қышкылдық және екідайлы оксидтермен тұз және су түзе әрекеттеседі.
3. Қышқылдармен де осы тектес заттар береді;
4. Тұздармен реакцияласуы:
○ a) орта тұздармен: 3NaOH + ҒеС13 = NaCl + Ғе(ОН)3У
○ ә) қышқыл тұздармен: NaOH + NaHS04 = Na2S04 + Н20
○ в) негіздік тұздармен: 2NaOH + А1(ОН)С12 = А1(ОН)3 У+ 2NaCl

Натрийдің қосылыстарының қолданылуы

Натрий ғылым мен техниканың әр алуан саласында қолданылады: ядролық

реакторларда жылу тасымалдаушы ретінде, органикалық реакцияларда өршіткі,
медицинада радиоактивті изотоп күйінде қолданылады.

Натрий гидроксиді - қағаз, сабын, дәрі-дөрмек, жасанды талшық өндірістерінде, мұнай

өнімдерін тазартуда қолданылады

Сутегі пероксиді Бұл химиялық қосылыс формуламен H2O2. Таза түрінде бұл өте
ақшыл көк сұйықтық, сәл көбірек тұтқыр қарағанда су. Сутегі пероксиді - ең қарапайым
пероксид (оттегі-оттегі бар қосылыс жалғыз байланыс). Ол ретінде қолданылады
тотықтырғыш, ағарту агент, және антисептикалық. Шоғырланған сутегі асқын тотығы
немесе «жоғары сынаулы пероксид«, Бұл реактивті оттегі түрлері және ретінде
қолданылған отын жылы зымырандық.[6] Оның химиясында оның тұрақсыз табиғаты
басым пероксид байланыс

Сутегі пероксиді тұрақсыз және жарық болған кезде баяу ыдырайды. Оның
тұрақсыздығына байланысты сутегі асқын тотығы әдетте а тұрақтандырғыш қара түсті
бөтелкедегі әлсіз қышқыл ерітіндіде. Сутегі пероксиді адам ағзасын қоса биологиялық
жүйелерде кездеседі. Сутегі асқын тотығын пайдаланатын немесе ыдырататын
ферменттер ретінде жіктеледі пероксидазалар.

Қайнау температурасы H2O2 экстраполяцияланған, 150,2 ° C (302,4 ° F), судан

шамамен 50 ° C (90 ° F) жоғары. Іс жүзінде сутегі асқын тотығы ықтимал жарылысқа
ұшырайды термиялық ыдырау егер осы температураға дейін қыздырылса. Төмен
температурада оны төмендетілген қысыммен қауіпсіз тазартуға болады.
Сутегі пероксиді (H2O2) жазықтық емес молекуласы (бұралған) С2 симметрия.[8][9] O − O
байланысы a болғанымен жалғыз байланыс, молекуласы салыстырмалы түрде жоғары
айналмалы тосқауыл 2460 жылғы см−1 (29.45 кДж/моль);[10] салыстыру үшін айналмалы
кедергі этан 1040 см құрайды−1 (12,5 кДж / моль).

36. d-Блогы элементтерінің жалпы сипаттамасы. d-Элементтері

қосылыстарының қышқылдық-негіздік, тотығу-тотықсыздану және
кешентүзу қасиеттеріндегі ерекшеліктер. d-Элементтері қосылыстарының
биологиялық рөлі және медицинада қолданылуы.

38. Беттік энергия және беттік керіліс. Беттік белсенді және беттік
инбелсенді заттар. Беттік керіліс изотермасы. Беттік белсенділік.
Дюкло-Траубе ережесі.

Беттік құбылыстар - фазалардың бөліну бетінде жүретін жəне беттік (жанасу)

қабаттың құрамы мен құрылысының ерекшеліктерімен сабақтасқан процестер.

Фазаның меншікті беттік қабаты (Sмен) – бұл фазаның жанасу бетінің қосынды
ауданының (Sқос) оның көлеміне (V) қатынасына тең шама:

Беттік керілу (σ) – бұл дененің бірлік беттік қабатына келетін Гиббстің бос
энергиясымен өлшенетін шама (Дж/м2). Ол сандық жағынан тұрақты температурада
фазалардың бөліну бет бірлігін түзу үшін атқарылатын жұмысқа тең (энергетикалық
анықтау).

Беттік керілу (σ) – дененің беттік қабатына жанама бойынша əсер ететін
жəне бос беттік қабатына берілген көлемде минимумға дейін қысқартуға ұмтылатын
күш (Н/м) (күштік анықтау). Беттік энергия (ЕS) ЕS = σS, σ – беттік
2
керілу коэффициенті, Дж/м ; dS – фаза аралық беттік қабаттың ауданы, м2.

Беттік активтілік (g) – бұл еріген заттардың еріткіштің беттік керілуін өзгерте
алатын қабілетін сипаттайтын шама (Дж·м/моль, Н. м2/моль)

Беттік активтік заттар — сұйық пен газдың немесе екі сұйықтың бөліну бетінде
адсорбталып, оның беттік керілісін төмендететін заттар. Беттік активтік заттардың
молекуласы көбіне зарядты және зарядсыз бөліктен тұрады. Зарядсыз бөлігі көбіне
органикалық (көмірсутекті) радикал болады. Беттік активтік заттардың органикалық
радикал тізбегі ұзарған сайын беттік активтігі күшейіп, судағы ерігіштігі кемиді. Беттік
активтік заттар үш топқа бөлінеді:

● ионсыз (молекулалық) беттік активтік заттар — электр бейтарап, сулы ортада

олар иондарға ыдырамайды;
● аниондық беттік активтік заттар — молекулалары сулы ортада ионданады,
катиондарының активтігі нашар;
 ● катиондық беттік активтік заттар — аниондардың активтігі нашар, молекулалары
ионданады.

Беттік активтік заттар тоқыма өнеркәсібінде (суландырғыш), ауыл шаруашылығында

(зиянкестерге қарсы), жуушы заттар, көбіктендіргіш ретінде, эмульсия, көбік және
суспензияларды тұрақтандырғыш ретінде, мұнай алуда, полимерлік материалдарды
өндіруде, тамақ, медицина, парфюмерлік және т.б. өндірістерде қолданылады.

Беттік керілісті жоғарылататын заттарды беттік актив емес заттар дейді. БАеЗ-ға
суда жақсы еритін көмірсулар, анорганикалық тұздар жатады. Сорбция кезінде олар
ерітіндінің ішкі көлеміне кетіп, өздеріне судың молекулаларын тартады. Сол кезде
беттік керіліс, беттің бос энергиясы артады.

БАЗ молекуласы:

Полярсыз гидрофобты көмірсутектік топ – «құйрық»

Полярлы гидрофильді топ - «басы»:

-ОН, -СООН, -С(О)-О,-NН2; -SО3H.

“құйрық” “басы”

Радикалдың ұзындығы бір – СН2- тобына ұзарғанда заттың беткі қабатындағы

адсорбциялану қабілеті 3,2 есе артады (Траубе- Дюкло ережесі

39. Сұйықтық-газ және сұйықтық-сұйықтық бөліну шекарасындағы адсорбция.

Гиббс теңдеуі. Беттік қабаттағы молекулалардың бағытталуы және биологиялық
мембраналардың құрылымы. Беттік құбылыстар және олардың биология мен
медицинадағы маңызы

Адсорбция (лат. adsorbtia; лат. ad — үсті, беті; лат. sorbeo — сіңіру, түту) — қоймалжың
жасуша цитоплазмасының сыртқы бетіндегі коллоидты бөлшектер — мицеллдер
кешенінің, беткейлік қуаттың (энергияның) әсерінен еріткіш (дисперстік) ортадағы
электролит иондарын не басқа ерітінді қүрамындағы немесе газдардағы бөлшектік
заттарды түтып сіңіруі. Түтылған бөлшектер өздерін ұстап тұрған клетка
цитоплазмасының мицеллдер кешенінін құрылымын, оның зарядтарына эсер етіп,
өзгертіп отырады. Цитологияда — адсорбция құбылысын организмнің тірі күніндегі
ұлпаларды бояу кезінде пайдаланады.

Адсорбция (үстінде (на, при) және sovleo — жұтамын (поглощаю)) — газ немесе сұйық
көлемінен оның сұйық не қатты денемен (адсорбентпен) бөліну бетінде заттың
(адсорбаттың) шоғырлануы. Адсорбция зат бөлшектерінің (мөлекулаларының,
атомдарының, иондарының) тартылыс күші әсерінен адсорбенттің беткі қабатында
жүреді. Адсорбенттің және мөлекулалардың адсорбаттық (атомдарының, иондарының)
өзара әрекеттесу сипатына байланысты адсорбция физикалық және химиялық болып
бөлінеді. Адсорбция микроэлектроникада қолданылатын өте таза заттарды, үлдірлік
құрылымдарды алу технологиясында кеңінен пайдаланылады.
Адсорбция (лат. ad— барысында + sorbere— сіңіруі) — адсорбция — ерітіндіден
немесе газ қоспасынан бір затты екінші бір қатты не сұйық заттың өз бетіне сіңіруі. Бұл
физика-химиялық құбылыс кенді флотациялау процесінде, химия және металлургия
өнеркәсібі салаларында кеңінен қолданылады.

40. Қатты дене-газ және қатты дене-сұйықтық (ерітінді) бөліну шекарасындағы

адсорбция. Ленгмюр және Фрейндлих теңдеулері. Хемосорбция.
Хроматографиялық тәсілдерді медициналық-биологиялық зерттеулерде қолдану.

Қатты дене – ерітінді бөліну бетіндегі адсорбция ерекшеліктері:

• адсорбенттің бетінде орын үшін еріткіш молекуласының адсорбат
молекуласымен бақталастығы;
• адсорбат жəне еріткіш молекулаларының арасында
өзара
əрекеттесуі;
• адсорбент беті жəне электролит болып табылса, адсорбат иондары
арасында электростатикалық өзара əрекеттесуі.

Лэнгмюр теориясының негізгі қағидалары:

• молекулалар адсорбциясы бет қабаттың тек
қана активті
орталықтарында ғана жүреді;
• активті орталық адсорбаттың тек бір молекуласын ұстайды, нəтижесінде
адсорбцияланған молекулалардың мономолекулалық қабаты түзіледі;
• активті орталықтар энергиялық жағынан өзара тепе-тең; адсорбцияланған
молекулалардың өзара əрекеттеспейді;
• адсорбцияланған молекулалар бос молекулалармен динамикалық
тепе-теңдікте болады;
• адсорбция химиялық күшке жақын күштерден пайда болады.
Лэнгмюр теңдеуінің қолданылуы:
• концентрацияның кең интервалында;
• жылжымалы бөліну беттері (с/г, с/с);
• жылжымайтын бөліну беттері (қ/г, қ/с).
Фрейндлих теңдеуінің қолданылуы:

• бөлме температурасына жақын температурада;

• концентрацияның орташа мəнінде; жылжымайтын бөліну
41. Күшті электролиттердің адсорбциясы (талғамды, алмасу). Адсорбциялық
терапия туралы түсінік. Иониттер, олардың медицинада қолданылуы.

Талғамды адсорбция - Панет-Фаянс ережесіне бағынатын адсорбция

процесі
Ион алмасу адсорбция – бұл ерітінді мен адсорбент арасында өзара
бірдей зарядталған иондармен алмасу жүретін адсорбция процесі.
Иониттер – бұл иондарды алмасуға қабілеті бар сорбенттер
Катиониттер – бұл ерітіндімен катиондар бойынша алмасатын
иониттер (R-M+).
• күшті қышқылды катиониттер (ионогенді топтар – күкірт
немесе фосфор қышқылдарының қалдығы);
• əлсіз қышқылды катиониттер (ионогенді топтар - карбоксильді,
сульфогидрильді топтар).
Аниониттер - бұл ерітіндімен аниондар бойынша алмасатын
иониттер (R+A-).
• күшті негізді аниониттер (құрамында аммонийлі немесе
сульфонийлі негіздер топтары);
• əлсіз негізді аниони терт (құрамында əр түрлі деңгейдегі орын
басқан амин топтары, пиридинді негіздер).
Амфотерлік иониттер – бұл бір мезгілде катионды жəне анионды
алмасатын топтары бар иониттер.
Иониттердің медицина жəне фармацияда қолданылуы:
• су, антибиотиктер, ақуыздар, витаминдерді тазарту;
• дəрілік заттарды өсімдіктерден бөліп алу;
• қанның ұйығыштығын ескерту;
 • уланғанда асқазан-ішек трактісіне иониттердің жоғары
дисперсті форма ыс н тікелей енгізу арқылы токсиндерді байланыстыру;
организмдегі иондық балансты ретке келтіру.

42. Дисперсті жүйелер. Дисперсті жүйелерді дисперстену дәрежесі,

фазалардың агрегаттық күйі, дисперсті фаза және дисперсиялық орта
арасындағы әрекеттесу күшіне қарай жіктеу.
Дисперсті жүйе – бұл дисперсті фаза мен дисперстік ортадан жүйе.
Дисперсті фаза – бұл өте майдаланған күйінде болатын (ұсақ
қатты бөлшектер, сұйықтық тамшылары, газ көбіктері жəне т.б.)
жəне түрінде фаза. дисперсті ортада біркелкі таралған зат.
Дисперсті орта - бұл дисперсті фазаның бөлшектері біркелкі таралған
біртекті зат (сұйықтық, газ, қатты зат).
Дисперстілік (D) – бұл бөлшектің көлденең өлшеміне кері шама жəне
бөлшектенудің өлшемін сипаттайтын шама.
1
D=
а осындағы D -
дисперстілік, м-1 , (см-1);
а - бөлшектің көлденең өлшемі (диаметр, қырдың ұзындығы) м, (см);
Ағзадағы дисперсті жүйелерге мысалдар:
• лиофильді байланысқан дисперсті – цитоплазма, ми заты, көз
алмасының сұйықтығы, бұлшық жəне т.б.;
• лиофильді бос дисперсті – лимфа, қан, ми сұйықтығы
ми-жұлын сұйықтығы құрамындағы ақуыз ерітінділері;
• лиофобты – нашар еритін фосфаттар жəне кальций
карбонаттар, зəр қышқылы тұздарының, холестерин, билирубин, липидтер
зольдері.
43. Коллоидтық ерітінділер. Коллоидтық ерітінділерді алу және
тазалау әдістері. Сүзгілеу, диализ, электрдиализ, ультрасүзгілеу.
Коллоидты ерітінділер (лиофобты зольдер) – бұл дисперсті фаза
бөлшектерінің өлшемі 10-9-10-7 м болатын жоғары дисперсті
микрогетерогенді жүйелер.
Коллоидты ерітінділердің жалпы қасиеттері:
• салыстырмалы термодинамикалық тұрақты;
• фазалардың үлкен бөліну беті;
• бөлшектері лиофобты;
 • жарқырайтын конусты түзе отырып, жарықты
шашыратады
(Тиндаль конусы);
• бөлшектер қағаз фильтр арқылы өтеді, бірақ жартылай
өткізгіш мембрана арқылы өте алмайды;
• бөлшектер кəдімгі микроскоптан көрінбейді, ал
ультрамикроскоптан көрінеді.
Диализ – бұл төмен молекулалы заттарды тез өткізетін жəне
коллоидты бөлшектерді ұстап қалатын жартылай өткізгіш
мембраналарды қолданылуына негізделген əдіс.
Электродиализ – бұл тұрақты электр тоғының
əсерінен жеделдетілген диализ əдісі.
Ультрафильтрация – бұл мембрананың екі жағынан түсетін қысымдар
айырымы есебінен жүретін диализ əдісі.
Компенсациялық диализ – бұл коллоидты ерітіндіні тек төмен
молекулалы қоспалар бөлігінен (биологиялық сұйықтықтар)
тазарту үшін қолданылатын диализ, ол үшін диализатордағы
еріткішті коллоидты ерітіндіде сақталуға тиісті төмен молекулалы
заттар ерітінділерімен алмастырады.
Вивидиализ:
• компенсациялық диализдің түрленуіне жатады;
• «жасанды бүйрек» аппаратының жұмыс істеу негізі болып
табылады;
• құрамында қанмен концентрациялары бірдей, қанда сақталуға
тиісті заттары бар диализденетін ерітіндіні пайдаланады.

44. Қоллоидтық ерітінділердің молекулалық-кинетикалық қасиеттері: броундық

қозғалыс, диффузия, седиментация, осмостық қысым. Дисперсті жүйелердің
оптикалық қасиеттері. Фарадей-Тиндаль эффекті. Рэлей теңдеуі.
Коллоидты жүйелердің молекулярлық-кинетикалық қасиеттері:
броундық қозғалыс;
• диффузия;
• осмос;
• седиментация.
Броундық қозғалыс – бұл коллоидты бөлшектердің еріткіш молекулаларының
соқтығысуының əсерінен ретсіз, үздіксіз қозғалысы.
Диффузия – бұл жылулық немесе броундық қозғалыс салдарынан коллоидты
бөлшектер концентрациясының бүкіл көлем бойынша өздігінен теңесуі.
Осмостық қысым – бұл еріткіш молекулаларының жартылай өткізгіш
мембрана арқылы коллоидты ерітіндіге өтуіне кедергі келтіретін коллоидты
ерітіндінің гидростатикалық қысымы.
Седиментация – бұл дисперсті бөлшектердің ауырлық күшінің əсерінен шөгуі.
Тиндаль эффектісі – бұл коллоидты ерітіндісі бар ыдысқа жарық сəулесін жібергенде
жылтырайтын конустың пайда болуы.

Рэлей теңдеуі:

Ip – шашыраған жарық қарқындылығы;

I0 – түскен жарық қарқындылығы;
K – дисперсті орта жəне дисперсті фазаның сыну көрсеткішіне тəуелді болатын
тұрақты; V – бөлшек көлемі;
ν – бөлшектік концентрация (зольдің көлем бірлігіндегі бөлшектер
саны); λ – түскен жарықтың толқын ұзындығы.
Рэлей теңдеуінен шығатын қорытынды:
• жарықты шашырату бөлшектер концентрациясына, бөлшек
көлемінің квадратынан тура пропорциональ (немесе r6);
• жарықты шашырату λ4 шамасына кері пропорциональ, яғни толқын ұзындығы
қысқа болатын жарық максимальды түрде шашырайды.

45. Мицеллалардың құрылысы. Дисперсті жүйелердің электркинетикалық

қасиеттері.
Электрофорез және электросмос
Мицеллалар — зольдің, яғни коллоидты ерітіндінің дисперсті фазасының негізі болып
есептелетін коллоидты бөлшектер, ал интермицеллярлі сұйықтық — зольдің дисперсті
ортасы және оның құрамына, еріткіш пен онда еріген заттармен қатар мицелла
құрамына енбейтін басқа да (электролиттер мен электролит еместер) заттардың
ерітіндісі.

Коллоидты мицелланың құрылысы кәдімгі молекула құрылысынан әлдеқайда

күрделі. Ондағы негізгі бөлшектер ядро деп ата-латын бейтарап ішкі және екі иондық
сферадан, яғни екі қабаттан тұратын ионогенді сыртқы бөлік болып екіге бөлінеді. Ядро
коллоидты мицелланың негізгі массасын құрайды және ол металл не бейметалдардың
гидрозолі болған жағдайда атомдардан тұратын комплекс немесе нейтрал молекула
түрінде болады. Ядро құрамына енетін атомдардың немесе молекулалардың жалпы
саны өте көп және ол ядро құрамындағы атомдар мен молекулалардың өлшеміне,
коллоидты системаның дисперстілік дәрежесіне байланысты. Коллоидты химиядағы
бұл бағыт бірінші дами бастағанда осң коллоидты бөлшектерді ғалымдар аморфты,
яғни борпылдақ, қуыс болады деп ойлаған. Бірақ кезінде И. Г. Борщов жүргізген
рент-генографиялық зерттеулер мицелла ядросының құрылысы кристал’ ды екенін
көрсетті.

Дисперсті жүйе - газ, сұйық не қатты ортада біркелкі таралған көптеген ұсақ
бөлшектерден тұратын жүйелер.

Дисперсті фаза – ұнтақталған ұсақ бөлшектер.

Дисперсті орта-дисперсті фаза бөлшектерін біркелкі таратушы газ, сұйық, не қатты зат.

Коллоидты жүйелер – дисперсті фаза бөлшектерінің ұнтақталу дәрежесі жоғары

гетерогенді жүйелер.

Коллоидты лиофобты ерітінді (золь) – кем дегенде үш компоненттен тұратын

ультрамикрогетерогенді жүйе.

Электрофорез – сыртқы электр өрісі әсерінен дисперсті фазаның зарядталған

бөлшектерінің дисперсті ортаға қатысты қозғалуы.

Электроосмос – дисперсті ортаның дисперсті фазаға қатысты сыртқы электр өрісінің

әсерінен қозғалуы.

Коллоидты ерітінділер табиғатта кең таралған. Топырақ, май, табиғи сулар, ауа, бұлт,
түтін, шаң, көптеген минералдар – бәрі коллоидты жүйелерге жатады. Кез-келген тірі
ағзаның құрамына қоршаған ортамен тығыз байланысты болатын қатты, сұйық және
газ тәрізді заттар кіреді. Қанның протоплазмасы әрі сұйық, әрі қатты заттарға тән
қасиеттер көрсетеді. Химиялық тұрғыдан қарағанда, ағзаны күрделі көптеген
жүйелердің жиынтығы ретінде қарастыруға болады.

Дисперсті жүйелер

Дисперсті жүйе- газ, сұйық не қатты ортада біркелкі таралған көптеген ұсақ
бөлшектерден тұратын жүйелерді айтады.

Дисперсті жүйелерге, мұнан басқа, түтікшелі-кеуек денелер (топырақ, тау жыныстары,

нығыздалған ұнтақтар, сіңіргіш заттар, катализаторлар т.б.) - да жатады. Дисперсті сөзі
латынның «dispersus» - ұнтақталған, майдаланған сөзінен туындайды. Кез-келген
заттың майдалану дәрежесін дисперстілік (Д) шамасымен сипаттаймыз.

Д = (см-1)

Демек, дисперстілік – ұнтақталған бөлшектің диаметрінің немесе көлденең қимасының

ұзындығының (а) кері шамасымен анықталады.

Бөлшектің дисперстілігі артқан сайын оның меншікті беттік ауданы (Sменш) да артады.
 Sменш = ; немесе Sm =

S - бөлшектің беттік ауданы, см2, м2

m - бөлшек массасы, г, кг

V - бөлшек көлемі, см3, м3

Мысалы куб тәріздес бөлшектер үшін,

Sменш = =

1-бөлшек қырының ұзындығы.

Барлык дисперсті жүйелерге тән негізгі екі белгі бар: жоғары дисперстілік (майдалану)
және гетерогенділік.

Дисперсті жүйелердің гетерогенділігі мынадан көрінеді: олар өзара ерімейтін кем

дегенде екі фазадан (дисперсті фазадан жэне дисперсті ортадан) тұрады.

Дисперсті фаза – ұнтақталған ұсақ бөлшектер. Дисперсті орта-дисперсті фаза

бөлшектерін біркелкі таратушы газ, сұйық, не қатты зат.

Дисперсті жүйе түсінігі «коллоидты жүйе» түсінігіне қарағанда кеңірек. Коллоидты

жүйелер деп дисперсті фаза бөлшектерінің ұнтақталу дәрежесі жоғары гетерогенді
жүйелерді айтады. Академик П.А. Ребиндердің айтуы бойынша, қазіргі коллоидты
химияны дисперсті жүйелер мен беттік құбылыстардың физикалық-химиясы деп
анықтауға болады. Себебі жоғары дисперстілік заттарға жаңа қасиеттер береді,
ерігіштік және жоғары реакциялық қабілет, түс қарқынының артуы, жарықты шашырату
т. б.

Бөлшек ұнтақталған сайын оның ортамен арасындағы беттік бөліну ауданы артады.
Бұл коллоидтық жүйелерге өте үлкен артық мөлшердегі Гиббс энергиясын беріп,
оларды термодинамикалық тұрақсыз, реакцияласуға белсенді етеді.

Бұл жүйелерде беттік энергиясының кемуі өздігінен жүретін процестер өтеді:

адсорбция, коагуляция, макрокұрылымдардың түзілуі т.б.

Сонымен коллоидты химия бөлшектердің ерекше - коллоидты дәрежедегі күйін

сипаттайды. Мұнда ірі дисперсті жүйелер (суспензия, эмульсия т.б.) де зерттеледі.

Дисперсті жүйелерді әртүрлі белгілеріне байланысты жіктейміз:

А. Бөлшек өлшеміне байланысты жіктеу.

Бөлшектердің ұнтақталу дәрежесіне (дисперстілігі) байланысты дисперсті жүйелерді 3

топқа бөлеміз:
 1. Ірі дисперсті жүйелер (жүзінділер, суспензия, эмульсия, ұнтақтар), бөлшектер
радиустары 10-2 – 10-5 см.
2. Коллоидтық - дисперсті жүйелер (зольдер), бөлшектер радиустары 10-5 -10-7 см.
3. Молекулалық-иондық ерітінділер, бөлшектер радиустары 10-8 -10-10 см.

Адам қанының эритроциттері (0,7*10-7), ішек таяқшалары (0,3*10-7), тұмау вирусы

(1*10-7), алтын золі (1*10-8), коллоидты дисперсті жүйелерге жатады.

Б. Фазалардың агрегаттық күйлері бойынша жіктеу

Дисперсті жүйелерді агрегаттық күйлері бойынша 8 түрге бөледі.

Дисперсті жүйені белгілегенде, алдымен дисперсті фаза, сонан соң, бөлшек сызық
арқылы дисперсті орта жазылады.Дисперсті фаза бөлшектері арасындағы өзара
әрекеттесулерге байланысты дисперсті жүйелер екіге бөлінеді:

Еркін дисперсті жүйелер, дисперсті фаза бөлшектері өзара байланыспаған, олар

өзара тәуелсіз қозғалады (лиозольдер, аэрозольдер, суспензиялар, эмульсиялар).

Байланған дисперсті жүйелер: Фазалардың біреуі құрылымды байланған, еркін

қозғалмайды. Оларға гельдер, ұйымалар, көбіктер, түтікшелі-кеуек денелер, қатты
ерітінділер жатады.

Г. Дисперсті фаза мен дисперсті ортаның өзара әрекеттесуі бойынша.

Дисперсті жүйе фазаларының өзара әрекеттесуі дегеніміз сольватация (гидратация)

процестері, яғни дисперсті фаза бөлшектерінің жанында дисперсті орта
молекулаларының сольватты (гидратты) қабықшаларының түзілуі. Фазалардың
молекулааралық әрекеттесуінің қарқыны бойынша дисперсті жүйелерді 2-ге бөледі:

Лиофильді (гидрофильді) жүйелер – дисперсті фаза мен дисперсті орта

бөлшектері арасында әрекеттесулер өте жоғары.

Лиофобты (гидрофобты) – екі фаза арасындағы молекула-аралық

әрекеттесулер нашар өтеді.

Лиофильді жүйелерде фазалар арасындағы молекулалық әрекеттесу жоғары,

сондықтан олардың бөліну қабаттарындағы беттік керілу өте аз. Лиофильді дисперсті
жүйелер өздігінен дисперстілеу арқылы түзіледі. Олар термодинамикалық тұрақты
жүйелер, себебі дисперсті фаза сыртындағы сольватты қабаттар Гиббс энергиясының
∆G артуына мүмкіндік бермейді. Мұндай жүйелердің мысалдары: кейбір саздар мен
беттік-активті заттар (БАЗ) дисперсиялары, жоғары молекулалық қосылыстар (ЖМҚ)
ерітінділері.

Лиофобты зольдердің бөлшектері қиын еритін заттардан түзіледі, олардың дисперсті

ортаға ынтықтылығы өте төмен. Бөлшектері нашар сольваттанған.

Мұндай типті жүйелерге кәдімгі коллоидтық ерітінділер – металл (алтын, күміс т.б.),
күміс галогенидтерінің, мышьяк сульфидінің т.б. зольдері жатады. Лиофобты зольдерде
фазааралық беттік керілу өте үлкен, сондықтан жүйеде дисперсті фаза бөлшектерінің
өздігінен іріленуі байқалады. Беттік бос энергия (∆G) артық болғандықтан олар
термодинамикалық тұрақсыз, олардың агрегатты тұрақтылығы уақытша.

Коллоидты лиофобты ерітінді (золь) – кем дегенде үш компоненттен тұратын

ультрамикрогетерогенді жүйе. Олар: дисперсті фаза, дисперсті орта және стабилизатор
(тұрақтандырғыш), соңғысы фазалардың бөліну қабатында адсорбцияланып, дисперсті
фаза бөлшектерінің бірігуіне қарсылық жасайды, қорғаушы қабат түзеді.
Термодинамикалық тұрғыдан, стабилизатор фазалар шекарасында сіңіп, фазааралық
беттік керілуді кемітеді, тепе-теңдіктегі коллоидты жүйені түзеді.

Электросмотикалық ағын (немесе электросмостық ағын, жиі қысқартылған EOF;

синонимі электроосмос немесе электроэндосмоз) - бұл кеуекті материал,
капиллярлық түтік, мембрана, микроарна немесе кез келген басқа сұйықтық өткізгіш
арқылы қолданылатын потенциал қоздыратын сұйықтықтың қозғалысы. Себебі
электроосмостық жылдамдықтар каналдың өлшеміне тәуелді емес электрлік қос қабат
арнаның сипаттамалық ұзындығынан әлдеқайда аз, электроосмотикалық ағын аз әсер
етеді. Электроосмотикалық ағын кішігірім арналарда болған кезде маңызды.
Электроосмотикалық ағын химиялық бөлу техникасында маңызды компонент болып
табылады, әсіресе капиллярлық электрофорез. Электросмотикалық ағын табиғи
сүзілмеген суда да болуы мүмкін буферлі шешімдер.

Электрофорез — зарядталған бөлшектердің электрлік өрістің бойы- мен қарама-қарсы

зарядты электродқа қарай қозғалуына негізделген. Макромолекулалардың заряды,
пішіні және көлемі әртүрлі болуына байланы- сты, олардың қозғалғыштық қабілеті де
әртүрлі болады. Электрофорез әдісінде қағаз және сұйықтық, т.б. көптеген өткізгіштік
материалдарды қолдануға болатынына қарамастан, ең кең тараған
өткізгіштік-тасымалдаушы материал ретінде агароза мен акриламид полимерлерін
атауға болады.

Дисперстік бөлшектердің бетіндегі электрлік заряд бірнеше нәтижелерге әкеледі.

Біріншісі – дисперсті жүйені электр өрісіне орналастырса, бөлшектер қарсы
зарядталған электродқа қарай қозғала бастайды; мұндай қозғалысты электрфорез деп
атайды. Екіншісі – электр өрісінің әсерінен кеуекті материалдардан сұйық
дисперсиялық ортаның ағуы; мұндай ағу электросмос деп аталады.

46. Қоллоидтық ерітінділердің кинетикалық және агрегативтік тұрақтылығы.

Коагуляция. Коагуляция табалдырығы. Шульце-Гарди ережесі. Өзара
коагуляция.
Коллоидты жүйенің салыстырмалы термодинамикалық
тұрақтылығы – бұл дисперсті жүйенің уақыт бірлігінде өзінің күйі мен қасиеттерін
өзгертпей сақтай білу қабілеті.
Седиментациялық (кинетикалық) тұрақтылық – бұл дисперсті жүйенің уақыт
бірлігінде дисперсті фаза бөлшектерінің бүкіл көлемінде біркелкі таралуын сақтай білу
қабілеті, яғни оның ауырлық күшінің əсеріне қарсы тұра білу қабілеті.
Агрегативті тұрақтылық – бұл дисперсті жүйенің уақыт бірлігінде дисперсті фаза
бөлшектерінің өлшемін сақтап қалу, яғни олардың бір-бірімен бірікпеуіне кедергі келтіру
қабілеті.
Тұрақтылық факторлары:
• электростатикалық ҚЭҚ жəне коллоидты бөлшектің бетінде
дзета-потенциалдың болуымен түсіндіріледі;
• адсорбциялық-сольватты дисперсті ортаның коллоидты бөлшектің
өзара əрекеттсу нəтижесінде беттік керілудің кемуінен туындайды;
• энтропиялық жүйенің бөлшектерді бір-бірінен аластатуға жəне оларды
жүйенің бүкіл көлемінде біркелкі таралуына өздігінен ұмтылуынна туындайды
(S 0 );
• гидродинамикалық дисперсті ортаның тұтқырлығы
мен тығыздығының өсуінен туындайды.
Коагуляция - бұл коллоидты бөлшектердің ірі агрегаттарға бірігу процесі.
Жасырын коагуляция – бұл седиментациялық тұрақтылығы сақталып, бөлшектердің
іріленуі бойынша жүретін коагуляция процесінің бірінші сатысы.
Айқын коагуляция – бұл ерітіндінің көзге көрінетін өзгерістерімен жүретін (тұнбаның
түсуі, ерітіндінің лайлануы, түсінің өзгеруі), бөлшектердің іріленіп,
седиментациялық тұрақтылығының жоғалуына байланысты туындайтын коагуляция
процесінің екінші сатысы.
Өзара коагуляция – бұл заряд таңбалары қарама – қарсы зольдердің бірге
қатысуымен жүзеге асатын коагуляция.
Баяу коагуляция – бұл коагуляция процесінің бастапқы стадиясы, ол
электролиттің төменгі концентрациясын біртіндеп қосқанда бөлшектердің
барлық соқтығысулары олардың бірігуіне əкеліп соқпайтын шарт сақталған
жағдайда жүреді.
Жылдам коагуляция – бұл электролиттің
жоғары концентрациясында коагуляция жылдамдығының өсіп, белгілі бір мəнге
жеткеннен соң, ары қарай өзгермейтін коагуляция; осы кезеңде бөлшектердің барлық
соқтығысулары тиімді.

Коагуляцияны тудыратын факторлар:

• электролиттерді қосу;
• температура өзгерісі;
• механикалық əсер ету;
• сəулелік энергиямен əсер ету;
• электр жəне магнит өрістерінің əсері; көрінетін жарықтың əсері.
Щульце – Гарди ережесі:
 Коагуляцияны заряд таңбасы коллоидты бөлшектің заряд таңбасына
қарама-қарсы болатын электролит ионы тудырады, ион-коагулянттың заряды артық
болған сайын, оның коагуляциялаушы қабілеті жоғары болады.

47. Коллоидтық қорғаныс. Коагуляция үдерістерінің, пептизация және

коллоидтық қорғаныстың медициналық-биологиялық рөлі.
Коллоидты қорғау – бұл жоғары молекулалы қосылыстарды
(ақуыздар, полисахаридтер) енгізу жолымен коллоидты бөлшектердің бетінде
олардың бірігуіне кедергі келтіретін адсорбциялық-сольватты қабатты түзуі
арқылы зольдің агрегативтік тұрақтылығының артуы.
Қорғау саны – бұл 10 мл зольге 1 мл 10 % -дық NaCl ерітіндісін
қосқанда зольді коагуляциядан қорғайтын құрғақ ЖМЗ миллиграмына тең
болатын, ЖМЗ-ң коагуляциядан қорғау қабілетінің сандық сипаттамасы.
Зольдің табиғатына байланысты қорғау саны аталады
• «алтын», егер Аu золіне қатысты болса ;
• «күміс» - күміс золі үшін;
• «темір» - Fe(ОН)3 золі үшін.
Тірі ағзадағы коллоидты қорғау процесі жоғары молекулалы
қосылыстардың (ақуыздар, полисахаридтер, пектиндер) қорғау əсерімен байқалады.
Жекелеп айтқанда, ақуыздар кедергі жасайды:
• қан тамырларының қабырғасында холестерин жəне кальций
тұздарының тұнбаға түсуіне жəне жиналуына;
48. Ірі дисперсті жүйелердің жіктелуі және жалпы қасиеттері. Аэрозольдер,
суспензиялар, эмульсиялар. Медицинада қолданылуы.
Дөрекі дисперсті жүйелер – бұл бөлшектерінің өлшемі шамамен 10-7-10-4 м
болатын жүйелер.
Фазалардың агрегаттық күйі бойынша дөрекі
дисперсті жүйелердің классификациясы:
• аэрозольдер (с/г, қ/г), ұнтақтар (қ/г) – дисперсті ортасы газ
тəріздес болатын жүйелер;
• суспензиялар (қ/с), эмульсиялар (с/с), көбіктер (г/с) – дисперсті
ортасы сұйық болатын жүйелер.
Коллоидты бөлшектердің өзара əрекеттесуі бойынша дөрекі
дисперсті жүйелердің классификациясы:
• бос дисперсті жүйелер;
• байланысқан дисперсті жүйелер.
Бос дисперсті жүйелер – бұл дисперсті фаза бөлшектері бір-бірімен
байланыспаған жəне емін-еркін қозғала алатын жүйелер (аэрозольдер,
суспензиялар, эмульсиялар).
Байланысқан дисперсті жүйелер – бұл фазаларының біреуі құрылымдық
түрде бекітілген жəне емін-еркін қозғала алмайтын жүйелер (көбіктер) немесе
дисперсті фаза бөлшектері арасында өзара əрекеттесу (байланыстардың түзілуі) орын
алатын жүйелер (пасталар, кремдер).
Аэрозольдер - дисперсті ортасы газ тəріздес болатын дисперсті жүйелер:
 • тұман (дисперсті фаза – сұйықтық);
• түтін (дисперсті фаза –қатты, конденсацияланған);
• шаң (дисперсті фаза – қатты, диспергирлеу жолымен алынған);
смог (дисперсті фаза – аралас).

Аэрозольдерді алу əдістері

Конденсациялық əдістер
• физикалық конденсация (будың кенеттен кеңеюі, əртүрлі
концентрациядағы буды араластыру);
• химиялық конденсация
(жану реакциялары, газ тəріздес заттардың қатты не сұйық реакция өнімдерімен
əрекеттесуі).

Диспергациялық əдістер
• қатты не сұйық денелерді газды ортада ұсақтау;
• ұнтақ тəріздес заттардың ауа ағынының
Аэрозольдердің қасиеттері:
• жарықты шашырату (Тиндаль конусын беруі);
• қарқынды броундық қозғалыс;
• диффузия жəне седиментацияның жоғары жылдамдығы;
• аэрозоль бөлшектерінде ҚЭҚ жоқтығы;
• бөлшектер зарядының уақыт бірлігінде шамасы мен таңбасы
бойынша кенеттен өзгеруі;
• бөлшектердің аз заряды.
Аэрозольдердің медицинада қолданылуы:
• стерильді – операцияланған жерді, жаралар мен күйіктерді
стерильдеу үшін;
• ингаляциялық – тыныс алу жолдарын емдеу үшін;
• аэрозоли локальды – байлап-таңу құралы ретінде;
• желімді – жаралар, тері, бронхалар мен қан тамырларын
желімдеу үшін.
Суспензиялар - дисперсті фазасы – қатты дене, ал дисперсті ортасы – сұйықтық
болатын дисперсті жүйелер.
Суспензияға мысалдар:
• табиғи жəне жасанды су қоймаларындағы су;
• ылғал жеткілікті жағдайдағы топырақ пен грунт;
• ас қорыту процесінде барлық қатты тəріздес тағам;
• дəрілік құралдар;
• косметикалық құралдар.
Суспензиялар классификациясы:
 • дисперсті ортаның табиғаты бойынша (органосуспензиялар, сулы
суспензиялар);
• дисперсті фаза бөлшектерінің өлшемі бойынша
(дөрекі
суспензиялар, жұқа суспензиялар, лайлар);
• концентрациясы бойынша (сұйытылған суспензиялар, концентрлі
суспензиялар).
Сұйытылған суспензиялардың қасиеттері:
• суспензия бөлшектерімен жарықты сындыру жəне шағылыстыру;
• диффузия жəне осмостың жоқтығы;
• броундық қозғалыстың жоқтығы; седиментацияның жоғары
жылдамдығы; * электрофорез, электроосмос.
Эмульсиялар – бұл дисперсті фаза мен дисперсті ортасы өзара араласпайтын
сұйықтық болатын бос дисперсті жүйелер.
Дисперсті фаза концентрациясы бойынша эмульсиялар
классификациясы:
• сұйытылған (0,1%);
• концентрлі (74%);
• жоғары концентрлі (74%).
Дисперсті фаза мен дисперсті ортаның полярлығы бойынша эмульсиялар
классификациясы:
• тура эмульсиялар (I текті эмульсиялар) май/су (м/с); кері эмульсиялар
(IІ текті эмульсиялар) су /май (с/м),
осындағы «су» - кез-келген полярлы сұйықтық, «май» - кез-келген
полярсыз сұйықтық.
Эмульсияларды алу əдістері:
• конденсациялық əдістер (еріткішті алмастыру жəне т.б.);
• диспергациялық əдістер (механикалық шайқау жəне т.б.);
• сырттан энергия жұмсауды қажет етпейтін, өздігінен эмульгирлеу.
Эмульсияға мысалдар:
• табиғи эмульсиялар: сүт, жұмыртқа сарысы, өсімдіктің сүтті сұйығы,
шикі мұнай жəне т.б.;
• ас қорыту: жұтылған май тік ішекте эмульгирленеді жəне оның
қабырғалары арқылы сіңіріледі, эмульгатор – өтте болатын холий қышқылдары;
• дəрілік эмульсиялар: ішке I типті (м/с), ал сырттай ІI типті (с/м)
қолданылады;
• тағамдық (маргарин, майонез) жəне парфюмериялық (кремдер,
лосьондар) эмульсиялар.

49. ЖМҚ ерітінділерінің түзілу ерекшеліктері. Ісінудің механизмі және кинетикасы.

Әртүрлі факторлардың ісіну дәрежесіне әсері.
Жоғары молекулалы қосылыстар (ЖМЗ, полимерлер) – бұл үлкен молекуладан
(макромолекулалар) тұратын жəне молекулалық массасы 104 – 106 м.а.б. жəне одан да жоғары
болатын қосылыстар.
ЖМЗ ерітінділері – бұл өздігінен түзіле алатын термодинамикалық тұрақты
гомогенді қайтымды жүйелер.
Ісіну – бұл еріткіштің бір жақты диффузиясының есебінен төмен молекулалы
еріткіштің жоғары молекулалы қосылыспен таңдамалы түрде жұтылып, полимердің
массасы мен көлемінің ұлғаюы өздігінен жүретін процесс.
 Шекті ісіну – бұл полимерге еріткіш молекулаларының еніп, оның массасы мен
көлемінің белгілі бір мəнге дейін ұлғаюы өздігінен жүретін процесс.
Шексіз ісіну – бұл полимердегі молекула аралық күштердің үзіліп, оның шын
ерітіндіні түзуіне əкелетін ісіну процесі.
Ісіну дəрежесі – ісінудің сандық өлшемі.

Ісінудің кинетикалық қисығы – бұл уақыт бірлігінде полимердің ісіну дəрежесінің

өзгеруінің графикалық тəуелділігі.
Ісіну дəрежесіне əсер ететін факторлар:
• полимер табиғаты;
• еріткіш табиғаты;
• электролиттердің қатысуы;
• температура; ортаның рН–ы.
Ісіну қысымы – еріткіш молекулаларының полимерге
диффузиялануынан пайда болатын қысым.

50. ЖМҚ ерітінділерінің тұтқырлығы. Штаудингер теңдеуі. ЖМҚ

ерітінділерінің колллигативтік қасиеттері (осмостық қысымы). Галлер
теңдеуі.
Жоғары молекулалы қосылыстар немесе полимерлер (гр. πολύ- — көп, μέρος —
бөлік, бөлігі) — молекула құрамында өзара химикалық немесе координаттық
байланыстармен қосылған жүздеген, мыңдаған атомдары бар және өздеріне ғана
тән қасиеттермен ерекшеленетін заттар тобы.

Жоғары молекулалы қосылыстар көбіне молекулалары көп қайталанып

отыратын мономерлер тізбегінен тұрады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы —
полиэтилен, оның мономері — этилен. Жоғары молекулалы қосылыстар табиғи
(ақуыздар, нуклеин қышқылдары, табиғи шайырлар), жасанды (табиғи
полимерді химикалық реактивтермен әрекеттестіру кезінде алынатын),
синтетикалық (полиэтилен, полипропилен, полистирол, полиамид, фенолды
шайыр, т.б.) болып үш топқа бөлінеді. Табиғи жоғары молекулалы қосылыстар
Биосинтез барысында тірі организм клеткаларында түзіледі. Синтетикалық
жоғары молекулалы қосылыстар мономерлерді поликонденсациялау, полимерлеу
арқылы алынады. Олардың тізбектері ашық, бірінен соң бірі түзу сызық
бойымен орналасқан мономер бөліктерінен, тарамдалған немесе тор тәрізді
Жоғары молекулалардан құралған (қ. Полимерлер). Жоғары молекулалы
қосылыстар машина жасауда, құрылыста, ауыл шаруашылығында,
электртехникада, медицинада, т.б. көптеген салаларда кеңінен қолданылады.
Жоғары молекулалы қосылыстарды қысқаша ЖМҚ деп стандартты атауға
немесе "полимерлер" деуге болады. Полимерлер (грек. "поли"—көп,
"мерос"—бөлшек) ондаған және жүздеген мың, кейде миллиондаған атомдардан
тұратын үлкен молекулалар.

Атомдар санының өзгеруіне қарай макромолекулалардың сапалық қасиеттерінде

де ерекшеліктері болады. Химиялық таза полимерлердің макромолекулалары
қайталанып отыратын құрылым буындарынан құралады.

Құрылым буындарының саны полимерлену дәрежесі – n деп аталады, оның сан

мәні 1000-нан 1 млн-ға жуық болуы мүмкін. Іс жүзінде кез келген полимерлер —
құрамы және химиялық құрылысы бірдей, тек құрылым буын саны әр түрлі
бірнеше макромолекуланың қоспасы. Егер құрылым буындары әр түрлі болса,
онда сополимер деп атайды.

Полимер синтезделетін кіші молекулалы зат мономер деп аталады. ЖМҚ

кұрамының күрделілігі оның молекулалық массасының да өте үлкен болуын
қамтамасыз етеді. "Үлкен", "кіші" деген сөздер салыстырмалы шартты түрде
қолданылады. Сондықтан Мr < 500 болса, кіші молекулалы, Мг >5000 болса,
жоғары молекулалы қосылыс деп саналады. Ал 500 < Мг<5000 болса, онда
олигомер (грек. "олигос" — "көп емес, шамалы" деген мағынаны білдіреді) деп
аталады. Бұлай бөлудің негізі молекула шектен тыс көп атомнан тұратын
жағдайда олардың сандарының шамалы өзгеруі қасиеттеріне аса көп әсерін
тигізбейді, кейде тіпті өзгермейді.[2]

Полимерлердің осындай ірі макромолекулаларының пішіні әр түрлі болады.

Оларды: сызықтық, тармақты немесе торлы және кеңістіктік, т.б. деп бөледі.
Табиғи полимерлерден целлюлоза мен табиғи каучуктың құрылымдары сызықты
екенін білесіңдер, ал синтетикалық полимерлерден капрон, төменгі қысымда
өндірілетін полиэтилен сызықты болады. Тармақты құрылымды полимерлерге:
крахмал, полипропилен жатады. Жүн, резеңке мен фенолформаль-дегид
полимерлерінің құрылымдары кеңістік болады. Полимерлердің физикалық
қасиеттері полимерлену дәрежесі мен полимердің құрылымына тәуелді болады.
Полимерлер атаулының барлығында сансыз жіңішке жіптердіңқатарласа немесе
шумақтала шатасып жатуы мүмкін емес. Ұсақмолекулалар бірімен-бірі түйін
арқылы берік жалғасып, шарбак немесе торкөз тәрізді пішінде болады. Мұндай
торкөздердің үш өлшемі: биіктігі, ұзындығы және ені болғандықтан, тримерлі
молекула деп аталады (55-сурет).

Қазіргі кезде полимерлер өндіру қарқынды дамуда. Машина жасау, радио және
электротехника, құрылыс, сонымен катар кеме, авто, ұшақ, ракета жасау
өндірісін, жеңіл өнеркәсіпті, тұрмысты полимерсіз көзге елестету мүмкін емес.
Полимерлердің осындай көп түрлі болуы олардың химиялық құрамына,
макромолекулаларында жеке бөліктерінің бір-бірімен қалай байланысқанына
және олардың кеңістіктегі геометриялық орналасуына байланысты.

Полимер бұйымдарының бұрын байқалмаған қасиеттері анықталып, өндіріске

енгізілуде. Сондықтан полимер бұйымдары адамзат игілігіне айналып,
техникалық өнердің, ғылымның жаңа қырынан дамуына өзіндік үлесін қосуда.

Қазіргі кезде адамзат ғарыштық биіктер мен өте терең бүрғылау ұңғымаларын
бағындыра отырып, күрделі электронды есептегіш машиналардың
микроскопиялық тетіктерінен бастап, үлкен каналдар мен су қоймаларының
гидрооқшаулағыштарын жасауға дейінгі барлық жағдайда полимер
бұйымдарымен жұмыс істейді. Сондықтан қолданылатын орнына, мақсатына,
жұмыстың түріне қарай полимер материалдарын қасиеттеріне сай пайдалану
қажет. Қазіргі кезде қолданылып жүрген полимер бұйымдарын жалпы
қасиеттері мен олардан жасалатын заттардың түріне, сондай-ақ өндіру әдісіне
қарай төрт типке бөледі:

1. Конструкциялық пластиктер. Оларды көбіне пластмассалар деп атайды.

Пластмассаға кейін толығырақ тоқталамыз. Басқа полимерлерден
айырмашылығы мынадай: пластиктер — бөліну беріктігі 50—200 кг/см2
болатын қатты заттар.
2. Эластомерлер. Оған каучук, резеңке және осыларға ұқсас материалдар
жатады. Эластомерлерге атына сәйкес жоғары (эластикалық) иілімділік,
созылғыштық тән, деформациялығы қайтымды.
3. Талшықтар мен жіптер. Бұларға осы талшықтардан тоқылған маталар
жатады. Бұл материалдардың қасиеттері молекулаларының үш өлшемінің
қайсысын негізге алуға байланысты бір-бірінен айқын ерекшеленеді.
Талшықты материалдардың беріктігі, иілімділігі, қаттылығы, кейде тіпті
тығыздығы да анизотропиялық (дененің барлық немесе бірқатар
физикалық қасиеттері әр бағытта әр түрлі) болады. Бұл бастапқы
полимердің химиялық құрылымы мен жалпы қасиеттеріне байланысты.
 4. Қабыршақтар, лактар, бояулар және басқа қорғағыш, әсемдегіш
жабындар (пленкалар). Бұл заттарда қасиеттердің анизотропиялығы өте
айқын байқалады. Лак, бояу материалдарының олар жабатын негізбен
берік байланысында — адгезияның да маңызы зор. Сондай-ақ бұл типтегі
материалдардың тағы бір ерекшелігі — алдын ала пішін жасауға
болмайды. Оларды қорғалатын заттың бетіне жұқа қабатпен жағып,
қолма-қол пайдаланады.

Полимер материалдарының осы негізгі төрт типінен басқа да қосымша түрлері

бар. Мысалы, желімдеу, тығыздау үшін құйылатын қоспалар, газ толтырылған
материалдар, т.б. Олардың барлығының да өзінің қолданылатын жері бар.

Құрылым буындарына қарай ЖМҚ екіге бөлінеді: құрылым буындары бірдей

болса, полимер, әр түрлі болса, сополимер деп аталады.

Полимерлер мономерлерден синтезделеді, полимердің қайталанып отыратын ең

кіші бөлігін құрылым буыны, ал олардың санын полимерлену дәрежесі деп
атайды.

ЖМҚ молекулалық массаларына байланысты кіші молекулалы Мг<500,

олигомерлер (500<Мг<5000), үлкен молекулалы М >5000 деп шартты түрде
бөлінеді.
Реакция Штаудингера — метод синтеза фосфазенов (иминофосфоранов)
взаимодействием азидами и фосфинами (или фосфитами), открыт в 1919 году
Германом Штаудингером]:

R3P + R'N3 → {\displaystyle \to } R3P=NR' + N2

Фосфазены, образовавшиеся в реакции, затем вводятся в дальнейшие превращения.

Так, гидролиз фосфазенов, ведущий к образованию амина и фосфиноксида
используется в качестве метода мягкого восстановления азидов в амины
(восстановление по Штаудингеру):

R3P=NR1+H2O→R1NH2+R3P=O

Взаимодействие фосфазенов с карбонильными соединениями используется как метод

синтеза иминов (иминирование по Штаудингеру):

R3P=NR1+R22CO→R22C=NR1+R3P=O
при использовании в качестве карбонильного компонента изоцианатов такое
иминирование ведет к образованию карбодиимидов:
R3P=NR1 + R2N=C=O → {\displaystyle \to } R2N=C=NR1 + R3PO
Ерітіндіде 40% тұз бар. Егер оған 120 г тұз қоссақ, онда еетіндідегі
тұздың пайыздық мөлшері 70-ке тең болады. Бастапқыда ерітіндіде
неше грамм тұз болған?
пусть раствора было х, тогда соли в нем было 0,4х. В новом растворе
соли стало
0,4х+120, а всего раствора стало х+120. Соли в нем оказалось 70%,
т.е.
0,7(х+120). Уравнение 0,4x+120=0,7(x+120), 0,3x=36, x=120 - это
было раствора, а соли в нем было первоначально 0,4*120=48 г

52. Реакция мына теңдеу бойынша жүреді: 2СO + O2 = 2СO2.

Әрекеттесуші заттардың концентрациялары (моль/л) [CO] = 0,8; [O2]
= 0,6 болды. Егер оттегінің концентрациясын 0,9 моль/л-ге дейін, ал
көміртегі(ІІ) оксидінің концентрациясын 1,2 моль/л-ге дейін көтерсек,
реакцияның жылдамдығы қалай өзгереді?

53. Мына реакциялар үшін әсер етуші массалар заңының өрнектерін

жазыңдар: а) 2NO(г) + CI2(г) = 2NOCI(г) б) CaCO3(к) = CaO(к) +
CO2(г) в) 2Fe(к) + 3CI2(г) = 2FeCI3(к)
a) V=k*[NO]^2 + [Cl2]
b) V=0
c) V=[Cl2]^3

54. Ортофосфор қышқылының 2%-дық ерітіндісін алу үшін

14,2 г фосфор(V) оксидін судың
қандай массасында еріту керек
P2O5+3h2o=2h3po4
m P2O5=14.2 Mr H3PO4 196
14.2-x
142-196 x=19.6
19.6-100
x-98
x=19.2
19.2-14.2=5 Судың массасы бес грамм
55. 20 г 0,5%-дық қанттың ерітіндісі 20 г 1%-дық қанттың
ерітіндісімен араластырылды. Жаңадан алынған ерітіндідегі қанттың
массалық үлесі қандай?

20г-100%
х г-0,5%
х=0,1

20г-100%
хг- 1%
х=0,2

0,2+0,1=0,3
20г+20г=40г

40г-100%
0,3г-х%
х=0,75%

56. Бір тұздың 300 г 25%-дық ерітіндісін дайындау үшін осы тұздың
60%- және 10%-дық ерітінділерінен қанша алу керектігін
анықтаңдар.
Дано: 𝜔1 = 60%, 𝜔2 = 10%, 𝜔 3 = 25%, 𝜔 3 = 300 г. Найти: m1, m2. 6
Решение
 Масса одной части: 300/50 = 6 г. Тогда m1 = 6•15 = 90 г, m2 = 6•35 = 210 г.
Проверим правильность решения. 100 г 60%-го р-ра – 60 г соли, 90 г
60%-го р-ра – х г соли, х = 54 г. 100 г 10%-го р-ра – 10 г соли, 210 г 30%-го
р-ра – y г соли, y = 21 г. m(соли) = 54 + 21 = 75 г. Находим концентрацию
нового раствора: 300 г р-ра – 75 г соли, 100 г р-ра – z г соли, z = 100•75/300
= 25 г, или 25%. Ответ. m1 = 90 г, m2 = 210 г.

57. Зат мөлшері 1 моль натрий гидроксиді NaOH 1 л сумен

араластырылды. Алынған
ерітіндідегі натрий гидроксидінің массалық үлесі қандай?

m(NaOH) = 1 моль х 40 г/моль = 40 г

m (H2O) = 1000 мл х 1 г/мл = 1000 г

m (р-ра) = 1000 г + 40 г = 1040 г

40 г

w(NaOH) = ------ = 0,038 (3,8 %)

1040 г

Ответ: w(NaOH) = 0,038 (3,8 %)

58. 2 моль этилен оттегінде жанғанда 2822 кДж жылу

бөлінді. Егер СО2 және Н2О стандартты түзілу жылулары
сәйкесінше 393 және 286 кДж/моль болса, этиленнің түзілу
жылуын есептеңдер

Запишем термохимическое уравнение сгорания 2 моль этилена:

2С₂Н₄ + 6О₂ = 4СО₂ + 4Н₂О + 2822 кДж (1)
Термохимические уравнения реакций образования оксида
углерода (IV) и воды в отдельности можно записать в следующем
виде:
4С + 4О₂ = 4СО₂ + 4·393 кДж (2)
4Н₂ + 2О₂ = 4Н₂О + 4·286 кДж (3)
Преобразуя уравнения (1)-(3) получим следующее уравнение:
С₂Н₄ + 3О₂ = 2СО₂ - (2*393 кДж) + 2Н₂ + О₂ - (2*286 кДж) + 1411 кДж
Отсюда определим теплоту образования этилена:
2С + 2Н₂ = С₂Н₂ - 53 кДж
Другое, более простое решение можно получить, используя
следствие из закона Гесса, когда сразу можно записать:
Q=2822 кДж = 4Q(CO₂)+4Q(H₂O)-2Q(C₂H₄)
2822=4*393+4*286-2Q(C₂H₄)
Q(C₂H₄) = (4*393+4*286-2822)/2 = -53 кДж/моль
Ответ: Теплота образования этилена -53 кДж/моль

59. Молярлық концентрациясы 0,1 моль/л тұз қышқылы

ерітіндісінің рН мәнін есептеңдер

В данном случае нормальность=молярности, т.к. это

одноосновная кислота и одноосновное основание

HCl <--> H⁺ + Cl⁻

Концентрация ионов водорода будет 0,1 моль/л

pH= -lg[H⁺]
pH= -lg0,1= 1

60. Молярлық концентрациясы 0,001 моль/л натрий

гидроксиді ерітіндісінің рН мәнін есептеңдер.

Гидроксид натрия считается сильным электролитом.

Поэтому молярная концентрация гидроксид натрия иона
можно считать равной концентрации гидроксид-иона

[OH⁻] = 0,01 моль/л рОН = -lg 0,01 = 2.

Чтобы вычислить значение рН от 14 отнимем значение

рОН

14 - 2 = 12 рН = 12.

61. Аммиак мына реакция бойынша алынады: N2(г) + 3Н2(г)

= 2NH3(г) + 92 кДж. 10 г аммиак түзілген кезде қанша жылу
бөлініп шығады?

N2(г) + 3Н2(г) = 2NH3(г) + 92 кДж

34 г\моль аммиак Mr

10-x

34-92к\Дж x=27,05кДж

62. 90 г газтәріздес суды жай заттарға ыдырату үшін қанша

жылу жұмсау қажет? ∆Н°298(H2O) = -241,83 кДж/моль

90

2H2O =2H2 + O2 -241.83

36

36*241.83/90=96.73

63. Ле-Шателье принципі негізінде төмендегі жүйелерде

температураны көтергенде тепетеңдік қай бағытқа қарай
ығысатынын анықтаңдар: а) 2NO(г) + O2(г) ⇄ 2NO2(г); ΔН° <
0 б) 2SO3(г) ⇄ 2SO2(г) + O2(г); ΔН° > 0 в) C(т) + CO2(г) ⇄
2CO(г); ΔН° > 0

При повышении температуры равновесие будет смещаться в

сторону,где затраты энергии будут меньше,то есть в сторону
эндотермической реакции:

а)равновесие сместится влево

б)вправо

в)вправо

64. Мына теңдеуді пайдаланып, бензолдың түзілу жылуын

анықтаңдар: С6Н6(с) + 7,5О2(г) =6СО2(г) + ЗН2О(с) + 3267,7
кДж. СО2(г) және Н2О(с) түзілу жылулары сәйкесінше: (-

393,51) кДж/моль және (-285,84) кДж/моль.

1) C6H6+7.5O2=6CO2+3H2O+Q

Q(cг.С6H6)=6*393.5+3*258.8-40.6=3096.8

3) 2H2+O2=2H2O+285.9кДж

C+O2=CO2+393.6кДж

v(C)=0.5 моль

v(H2)=3 моль

Q2=393.6*0.5=196.8кДж

Q1=285.8*1.5=428,7кДж

В первом случае(сжигании водорода) выделиться больше

тепла чем при сжигании углерода.

65. Массасы 0,8 г натрий гидроксидін қышқылмен

бейтараптағанда бөлінетін жылудың мөлшерін есептеңдер,
егер реакция мына теңдеумен жүретін болса: 2NaOH (с) +
H2SO4 (с) = Na2SО4(с)+ Н2О(с) + 290 кДж

2NaOH+H2SO4=Na2SO4+2H2O+290кДж при взаимодействии 2

молей NaOH выделяетсяQ=290 кДж ., определим количество
вещества NaOH n=0,8/40=0,02 моль, т.е в 100 раз меньше
Q=290/100=2,9кДж

66. 2 л ерітіндіде 15 г еріген зат болатын ерітіндінің титрін

есептеңдер

T=m\V көлем мл жүреді

T=15\2=7,5 см3
T=15\2000=0,0075 cm

68. Аммиак буфері 1,5 моль/л аммоний гидроксиді және аммоний

хлориді ерітінділерін 1: 2,27 сәйкес қатынаста араластыру жолымен
дайындалды. Түзілген ерітінді рН-ын анықтаңдар, егер рКнегіз = 4,75
болса

69. Қанның қышқыл бойынша буферлік сыйымдылығын

есептеңдер (ммоль/л), егер 100 мл
қанға 3,6 мл С(НСІ) = 0,1 моль/л тұз қышқылын қосқанда
оның рН-ы 7,36-дан 7,0-ге
дейін өзгеретін болса
70. Мына реакцияның тепе-теңдік константасын
анықтаңдар: NOCl2(г) + NO(г) ⇄ 2NOCl(г),
егер бір температурада заттардың тепе-теңдік
концентрациялары төмендегідей болса:
[NOCl2] = 0,05; [NO] = 0,55; [NOCl] = 0,08 моль/л.

NOCl2+NO = 2NOCl

Константа равновесия равна конценрации продуктов

деленное на концентрации исходных веществ в степенях
стехеометрических коэффециентов:

К = [NOCl]^2/([NOCl2][NO]) = 0,08^2/(0,05*0,55) = 0,233

71. Мына кешенді қосылыстарды атаңдар: [Pt(NH3)2Cl2]

Дихлородиамминплатина(II) , Co(NH3)4(H2O)Cl]Cl2 хлорид
тетрааминаквакобальт,

K[Cr(C2O4)2(H2O)2] диоксалатодиаквахромат(III) калия.

72.Мына кешенді қосылыстарды атаңдар: [Cu(NH3)4]SO4,

K4[Fe(CN)6], [Cr(CO)6].

1)тетрааминмыс сульфаты
2)Калийдің гексацианоферраты
3)Гексакорбонил хром
73. Реакцияның температуралық коэффициенті 2-ге тең. Реакцияның
жылдамдығын 16 есе төмендету үшін температураны неше градусқа
төмендету керек?
гамма=2
gamma^x=16
x=4
Температураны 40 градуска көтеру керек

74. Гальваникалық элемент 0,1 М мырыш нитраты ерітіндісіне

батырылған мырыш металынан және 0,02 М қорғасын нитраты
ерітіндісіне батырылған қорғасын металынан тұрады. Элементтің
ЭҚК-сін есептеңдер. φ°(Zn/Zn2+) = -0,76В, φ°(Pb/Pb2+) = -0,1В.

Гальванический элемент состоит из металлического цинка,

погруженного в 0,1 М раствор нитрата цинка, и металлического
свинца, погруженного в 0,02 М раствор нитрата свинца.
Вычислите э.д.с. элемента, напишите уравнения электродных
процессов, составьте схему элемента.

Решение: Чтобы определить э.д.с. элемента, необходимо вычислить

электродные потенциалы.
Для этого находим значения стандартных электродных потенциалов
систем

Zn²⁺/Zn (-0,76 В) и Pb²⁺/Pb (-0,13 В), а затем рассчитываем значения ϕ

по уравнению
Нернста: ϕ =ϕ° +(0,059/n)lgс
где ϕ° - стандартный электродный потенциал; n - число электронов,
принимающих участие в процессе;
с - концентрация (при точных вычислениях - активность)
гидратированных ионов металла в растворе, моль/дм³ .
То есть:
75. Молярлық концентрациясы 0,01 моль/л тұз қышқылы
ерітіндісінің рН мәнін есептеңдер

Соляная кислота сильный электролит и в растворе полностью

диссоциирует на ионы:
HCl = H⁺ + Cl⁻
значит концентрация ионов Н⁺ в растворе равна 0,01 моль/л
рН = -lg [H⁺] = -lg 0,01 = 2