EFIK BELAGI

STECI KOD RAKE GORE

Prilikom izgradnje eljeznike pruge SarajevoMostar 1888 godine oko 1200 m juno od dananje eljeznike stanice Raka Gora, na mjestu zvanom Janjia Spile, usjeen je jedan povelik brijeg na kome je smjetena srednjevjekovna nekropola steaka. Nije poznato koliko je nekropola tada ote ena, ali je sigurno da je stradalo vie grobova i nadgrobnih kamenova. Jedna se strana toga usjeka i dalje osipa, pa su i kasnije neki grobovi ote ivani. Kako se i sada ta strana pomalo osipa i kako su neki grobovi ve naeti, Zavod za zatitu spomenika kulture smatrao je potrebnim da se ta nekropola ispita. Taj posao obavio sam u maju 1954 godine.

LOKACIJA I RASPORED NEKROPOLE Kod Rake Gore Neretva protie kroz dosta usko korito. I s jedne i s druge strane rijeke diu se visoka kamenita brda. Ovdje, kod Janjia Spi la, dolina rijeke se s desne strane neto malo pro iruje. Ba na tome mjestu se od aluvijalnog na nosa s jednog brda masiva Rake Gore stvorio izbreak sa dosta prostranim zaravankom, koji su srednjevjekovni stanovnici iskoristili za svoju ne kropolu. Izbreak se prema rijeci sputa dosta strmo. S njegove sjeverne strane je usjeen suhi do. kojim protie potok u proljee i kada su jae kie, a s june i jugoistone strane podnoje toga izbreka prelazi u omanje obradivo polje. S te strane, u podnoju brijega izgraene su kue Ja njia Jove Save i Duana. Polje zatvara Gradina koja se grebenasto pribliila rijeci, a odavde se nalazi 1500 m zrane linije prema jugu. Pristup na Gradinu je sa te strane. Dosta je visoka. Se ljaci su mi priali da na njoj i sada ima ostataka zida. Ta Gradina i zavretak kamenog masiva s lijeve strane rijeke ine vrata kroz koja se sa Ja njia Spila vidi dobar dio prostranog Bijelog Po lja, a preko njega i planina Vele. Svakako je Gradina u Srednjem vijeku imala veze s ovom nekropolom. Tu kod vrata bila je neka granica vlasnitva zemljinih podruja. Zbog toga je tu moralo biti i vee naselje. Napominjem jo da se odmah iznad nekropole, svega 500 700 metara sjeverozapadno, prostire prodolica na kojoj se i danas nalazi naselje Vitua. Na nekropoli Janjia Spila do danas je ostalo 65 steaka. Po oblicima oni pripadaju sanducima i ploama prosjenih dimenzija. Vea polovina su ploe, meu kojima ima i takvih koje su dosta slabo obraene (gotovo amorfne). Znatan dio tih spomenika je okrnjen i djelomino utonuo u ze mlju. Svi su tesani od vapnenca. Majdan kamena za te spomenike mogla je biti sasvim blizu. Na sedam mjesta izmeu steaka naziru se grobovi koji su ograeni manjim kamenjem zabodenim u zemlju. Oni su takoer u obliku pravougaonika, ije se stranice svojim krajevima ponekad povi jaju unutra tako da se dobiva oblik nepravilne

Sl. 1. Pogled na dio nekropole s jugozapadne strane.

elipse. Na tri mjesta se vide i kamene gromiie. Na kraju jedne takve gromile od sitnog kamenja u sjevernom dijelu nekropole postavljena su dva steka. Na nekoliko mjesta kod eonih strana ploa zabodene su uspravne uske ploe, (danas okrnjene i slabo obraene), sline nianima na musliman skim grobovima. Isto tako, na nekoliko mjesta izmeu steaka vide se manji u zemlju utonuli kamenovi, koji su nekada mogli pripadati takoer grobnim okvirima. Spomenici su imali neki raspored. Prije svega, jasno se vidi da su postavljeni u redove nizove koji idu okomito na orijentaciju steaka, a pravac orijentacije je sjeverozapad-jugoistok. Jedino dva sanduka koja se nalaze u junom kraju nekropole

okrenuta su vie sjeveroistok-jugozapad (br. 27 i 28). Iz glavnine nekropole izdvaja se skupina od 4 spomenika na samom sjeverozapadnom kraju humke, koji su, opet, postavljeni u jedan red, lijepo su isklesani, a jedan od njih je i ukraen. To je skupina koja je obiljeena brojevima 6, 7 i 8. etvrti iz te skupine je skliznuo niza stranu pre ma eljeznikoj pruzi, jer se ba tu zemlja odro njava. Isto tako su sasvim odvojena dva sanduka, od kojih je jedan opet ukraen (obiljeeni s brovima 61 i 62) i koji su postavljeni u podnoje humka, sasvim blizu rijeke. To izdvajanje sigurno ima svoj smisao. Bie da se radi o onima koji su svakako htjeli da se i po vjenoj kui razlikuju od ostalih. (Sl. br. 1. Pogled na nekropolu sa jugozapadne strane).

Skica nekropole Raka Gora

Sl. 2. Spomenik br. 11.

Sl. 3. Spomenik br. 14.

255

UKRAENI SPOMENICI Spomenik koji je u priloenoj skici obiljeen kao br. 11 je u obliku dosta uskog sanduka koji je neto utonuo u zemlju. Njegove su dimenzije: duina 160, irina 57 i visina (iznad zemlje) 38 cm. Odozgo je neobino ukraen. To je, rekao bih, stilizovani ideogram ljudskog lika: okrugla glava bez oznake oiju, nosa i usta, dugaak vrat, samo malo naznaena uska ramena, dvije gore izdignute ruke s velikim akama i velikim ispruenim prsti ma. Na dlanu desne ruke (gledajui od steka) nalazi se okruglo ovee udubljenje, a lijeva ruka dri mali krst. Noge nisu naznaene, nego se trup u irini ramena dole produuje kao da pretstavlja dio jednostavnog krsta. Motiv je ukupno duga ak 90 cm, najvea irina mu je 43 cm (donja i rina iznosi 11 cm). Sve je to vrlo plastino prika zano motiv otskae od ostale povrine 5 cm (Vidi sliku br. 2). Spomenik br. 14 je povisok sanduk. Duina mu je 170, irina 70, a visina 60 cm. I taj je odozgo ukraen. Njegov ukras se sastoji od dosta plasti nog jednostavnog krsta prilino velikih dimenzija (60X40 cm). Krst je smjeten u sredinu gornje plohe spomenika (Vidi sl. br. 3). Pod br. 6 zabiljeen je manji spomenik iz osamljene skupine u sjeverozapadnom kraju ne kropole. On se nalazi uz dva velika, pravilno kle sana, visoka sanduka bez ukrasa. I on ima oblik sanduka, ali je malen i uzak. Dugaak je 135 cm, irok 45 cm, a visok 25 cm. Spomenik je ukraen na gornjoj povrini. Ukras ima 3 dijela u sre dini je isklesan ovjek (mukarac) koji u desnoj ruci (gledano od steka) dri dugaak ma, a u lijevoj tit iji se oblik danas teko raspoznaje. Oba stopala ovjeka su okrenuta u desnu stranu. Figura je dugaka 35 cm. Ma je prav, ima oveu krsnicu i okruglastu glavicu. Dugaak je 30 cm. Iznad ljudske figure isklesan je neobian ukras, koji potsjea na stilizaciju od 4 krsta, postavljena uokrug, jedan drugom nasuprot. On slii i stiliza ciji od 4 maa koja su spojena u kolo, ili toku iji paoci prelaze luk i zavravaju se kao glave maeva sa drkama i krsnicama. Promjer toga kola (toka) iznosi 24 cm, a kad se uraunaju i dijelovi iznad luka, iznosi 37 cm. Ispod ljudske figure klesar je prikazao jelena u trku. Duina jelena iznosi 30 cm. Sve je to da nas plitko plastino i ve dosta izlizano (Vidi sl. broj 4). Na dva sanduka koji se nalaze nedaleko od onih ukraenih, koji su obiljeeni brojevima 11 i 14, nalaze se na gornjoj strani okrugla udubljenja, t. zv. kamenice ili vodenice kojih pro mjer iznosi 12, a dubina 5 cm. Jedan od ta dva sanduka je u skici obiljeen brojem 13 i vidi se na slici br. 3. Naprijed sam rekao da se ispod glavice, pokraj rijeke, nalaze dva osamljena steka. Oni su u pri loenoj skici obiljeeni brojevima 61 i 62. To su

Sl. 4. Spomenik br. 6

256

sanduci prosjenih dimenzija, dobro klesani, ali sada atmosferilijama neto oteeni i izlizani. Na gornjoj povrini sanduka br. 62 prikazani su o vjek s maem i titom, jelen i jo jedna ivotinj ska figura. U sredini povrine mukarac u desnoj ruci dri dugaak ma, a u lijevoj tit. Stopala mukarca su okrenuta u jednu lijevu stranu (gledano od spomenika). Ma je vrlo dugaak (dui od ljudske figure), ima iroko sjeivo (kori ce), krsnicu i drak koji se zavrava okruglom glavom. tit ima oblik pravougaonika ija je gornja, ua, strana malo kosa i na jednome mjestu usjeena za proturanje koplja. Na tukama se ne vide prsti.

Vie ove pretstave, uvrh gornje povrine, pri kazan je jelen, sa razgranatim rogovima, u neto kosom poloaju, sa glavom prema ovjeku u pokretu. Ispod figure ovjeka prikazana je ivotinja sa dugakim i neto zavinutim repom. Ova nema ro gova, nego ima ovee ui. I ona je o pokretu, ti neto kosom poloaju, u suprotnom pravcu od je lena. Najvie potsjea na vuka, ili psa. Sve je to dosta plastino klesano. (Vidi sl. broj 5).

PRETRAIVANJE GROBOVA Glavica se sa zapadne strane, zbog usjeka e ljeznike pruge, odronjava. Zbog toga su neki grobovi naeti njihove rake su ve otvorene. Dijelovi arhitekture grobnih raka, a i kostura koji tu lee, otkidaju se i kotrljaju niz tu strminu prema eljeznikoj pruzi. Pristupio sam pregledu ve otvorenih grobnih raka uz pomo i po uputstvu arheologa Zavoda. Poeli smo radom sa ju ne strane. Pregledali smo etiri naeta groba. Sve rake su sa bonih i eonih strana ograene ne obraenim kamenim ploama. Imaju oblik polo ene kvadratne prizme. Odozdo nema kamenih ploa, nego samo zemlja (samo u jednoj raci smo ispod pokojnikove glave nali manju tanku plo u), a odozgo je raka pokrivena slinim kamenim ploama. Rake su tijesne, tek koliko je nuno da se stavi pokojnik. Dno rake je na dubini od oko 100120 cm ispod povrine zemlje. Zemlja je suha i pomijeana sa ljunkom to je aluvijalni nanos sa susjednog brda. U svakoj grobnoj raci smo nali po jedan kostur, osim u etvrtoj, gdje su bila dva kostura zajedno. Prema veliini pojedinih kostiju, njihovom obliku i izgledu (lobanje, zuba, karlica i dr.) moglo se prilino sigurno usta noviti da se kostur prvoga groba odnosio na sre dovjenog mukarca, drugog na sredovjeno en sko eljade, treeg na mlado (oko 15 godina) e ljade, a da su u etvrtom grobu bili kostur stari jeg mukarca i kostur djeteta. Dijete je bilo s de sne strane ovoga mukarca i neto od njega vie prema nogama. Neki kosturi nisu bili kom pletni nedostajala je glava ili neto drugo. To je zbog toga to su rake naete i to su kosti po ele ispadati. A glave su bile s ove, otvorene, stra ne, jer su kosturi orijentirani u pravcu sjeverozapad-jugoistok. U ovim rakama, osim kostiju, nije bilo nikakvih priloga. Pokojnici su stavljani u zemlju, bez drvenih sanduka. Napominjem da su grobne rake bile poredane nanizane u pravcu okomito na orijentaciju gro bova niz je iao pravcem sjeveroistok-jugozapad. (Na sl. br. 6 vidi se zapadna strana glavice, koja se obruava, sa naetim grobnim rakama).

NEKA RAZMATRANJA O UKRASIMA STEAKA Po motivima i tehnici klesanja mislim da ukra si na stecima ove nekropole pripadaju istoj radi onici. Figure ivotinja su na skoro jednak nain tretirane. Na dva sanduka se pojavljuje prizor mukarca s maem i titom. To je dato na isti na in jedina razlika je u tome to su stopala mu karca u prvome sluaju udesno, a u drugome uli jevo; ali je karakteristino da su ona u oba slu aja okrenuta samo u jednu stranu. ake i prsti nedostaju u obadva prizora. Ima i drugih eleme nata koji govore, moda, ak o jednom te istom majstoru kovau. Ovakvih pretstava sam naao jo u ovome kraju. Na nekropoli Pod, kod Peria kue, na lo kalitetu koji se jo zove Crkvina, oko 600 m niz vodno od eljeznike stanice Drenica, na lijevoj 17
Nae starine III.

obali Neretve, nalazi se jedan visoki sanduk koji sa june bone strane ima isti ovakav prikaz o vjeka s maem i titom. Vrlo slian prikaz se na lazi i na jednome sanduku nekropole na Sritnoj Njivi, s lijeve strane Dreanke, blizu zgrade os novne kole u Drenici. To to se etiri takva mo tiva nalaze u ovome kraju govori takoer o jed noj klesarskoj radionici. Interesantan je motiv onoga kola, sa krstovima ili maevima, na steku br. 6. Takva stilizacija mi nije dosada bila uopte poznata. Izgleda da je to jedinstvena pojava na stecima. ini mi se da ovaj motiv, iako djeluje dekorativno, ima svoje simboliko znaenje, o emu je zasada vrlo teko ma ta pouzdano rei.

257

Sl. 5. Spomenik br. 62.

Sl. 6. Naeti grobovi na zapadnoj strani nekropole

Bez sumnje je od svih motiva ove nekropole najzanimljiviji onaj na sanduku br. 11. Ovakav motiv se prvi puta susree na stecima BiH. On je i pretstava ovjeka i pretstava krsta on je antropomorfni krst. Da je to pretstava ovjeka, oito je po rukama i okrugloj glavi, a da je to i pretstava krsta, govori to to kod ovjeka u do njem dijelu nisu naznaene noge. Ponekad usprav ni donji krak ovoga krsta potsjea na ovjeka koji je obuen u haljinu koja se prua do zemlje (monaka odjea), ali ta pomisao opet brzo iez ne. Klesar ovdje nije znao, ili nije ni elio, to je jo vjerovatnije, da anatomski dade lik ovjeka (preuska ramena, prevelike ake sa prstima i dr.). Primaran je simbolini znaaj ove pretstave. Ne dvojbeno je da ova figura u lijevoj ruci dri krst. Po teoriji prof. Solovjeva pojava antropomorfnih krstova na stecima i poveljama objanjava se na taj nain to su srednjevjekovni Bosanci kao jeretici (bogumili) time htjeli da samo prikau Hristovo raspee, koje su potivali, dok su krst, kao vjerski emblem, inae, prezirali. 1 Ovdje se, meutim, pored antropomorfnog jav lja istovremeno i obian krst. Svakako je intere santno kako e se sa stanovita spomenute teorije objasniti ovo dvojstvo. Nedavno je Drago Vidovi, ne znajui za sluaj u Rakoj Gori, ukazao na pojavu i antropomorfnih i obinih krstova na stecima i donio neko liko primjera takvih pojava. 2 Mislim da objavljivanje ovoga motiva u Ra koj Gori ima veliku vrijednost za dalja proua vanja simbolikih pretstava na stecima.

Ovaj motiv uveliko pdtsjea na romaniku. XS rukama je neka tromost i teina, a donji dio fi gure je izduen i elegantan. Moe se nai vie primjera gdje svetac ili donator dre krst u us pravnom poloaju. Na relikvijaru sv. Oronza u riznici zadarske katedrale, iz XIXII vijeka, sve 3 tac u ruci dri krst. Slina pojava je i na frag 4 mentu krstionice u muzeju sv. Donata u Zadru. Desna ruka kao da je uzdignuta na pozdrav, kao da adorira. Moda ovaj motiv pretstavlja svetenika koji blagosilja? Okruglasto udubljenje na desnom dlanu ove figure mislim da nije naknadno napravljeno, nego ba onda kada je i sve drugo klesano. To to je ono ba na dlanu, a ne na nekom drugom mjestu, ima veze s onim krstom u lijevoj ruci i moglo bi da upuuje na zakljuak da se ovdje radi o svetenom licu koje je prikazano u vrenju nekog vjerskog akta. Dakle, ovo udubljenje pretstavlja ili au u tlocrtu, ili vodenicu, to je jo vjerovatnije. Vodenicu ili kamenicu vidimo ne samo na ovome, nego i na jo dva steka ove nekropole. Takva udubina za ulje, vino ili slino, koja je sluila vjerskim obredima na grobljima, rado je stavljana na starohrvatske sarkofage i nadgrob ne ploe. 5 Po svom poloaju steak broj 11 nalazi se u centru nepropole (kada se uzme u obzir ono to je usjekom otsjeeeno od bive nekropole), pa mu je i po tome dato ugledno mjesto.

O DATIRANJU NEKROPOLE Vrlo je teko ma ta sigurno rei o datiranju ove nekropole. Ni jedan steak nema natpisa, a ovih nekoliko ukraenih ili imaju motive koji se vide na mnogim stecima (krst, figure ljudi i i votinja), pa po njima nije mogue preciznije da tiranje, ili imaju motive kakvi se dosada nisu vi djeli na stecima (antropomorfni krst, kolo od krstova, odnosno od maeva), pa nije mogue ni kakvo uporeenje. Oblici steaka, nain klesanja, ili ouvanost steaka, pak, nita sigurno ne kau u pogledu datiranja. To to na ovoj nekropoli ima znatan broj slabo obraenih, skoro amorfnih ka menova, moglo bi da upuuje na najstarije steDr. A. Solovjev, Jesu li bogumili potovali krst, Gla snik Zemaljskog muzeja, Sarajevo, 1948 god., str. 81101. 2 D. Vidovi, Simbolike pretstave na stecima. Nae starine, br, II, Sarajevo 1954 god., str. 119135.
1

ke, 6 ali to nije sigurno. Jedino to mi se ini da pomae odreenije datiranje, jesu motivi titova i maeva koje vidimo na dva spomenika. Dodue, onaj tit na spomeniku br. 6 (sl. br. 5), zbog izlizanosti se ne vidi dobro, pa je i on nesiguran, ali tit na spomeniku br. 62 (sl. br. 5) dosta znai. On je u obliku pravougaonika sa gornjim nakoenim bridom i sa usjekom na tome bridu. Takvih ti tova imamo na vie steaka. Na srednjevjekovnoj nekropoli u Niklu (Crna Gora) nalazi se steak
Cechelli, Zara, catalogo delle cose d'arte, Rim, 1932 god., sl. na str. 49. 4 Isti k a t a l o g sl. na str. 191. 5 Jedna takva nadgrobna ploa moe se vidjeti u lapi dariju Arheolokog muzeja u Splitu. 8 Vidi: . Belagi, Kupres, Sarajevo, 1954 g., str. 145.
3

259

koji ima vrlo slian tit, koji je p r o i D. Sergejevski datirao u XIV ili XV vijek. Po Truhelki, radi natpisa, spomenik, u Djediima, sa slinim 8 titom pripada XV vijeku. Dr. Benac je spome nike u Radimlji sa takvim titom, takoer zbog natpisa koji su bili na spomenicima, datirao u XV 9 ili XVI vijek. Truhelka je, korigirajui ranije 10 datiranje natpisa u Boljunima kod Stoca, taj spomenik stavio u XV vijek, a na njemu je bio tit ovakvog oblika. Po tome bi, analogno, mogli da i ovaj spomenik u Rakoj Gori datiramo. I ob lici maeva imaju analogiju u dosada poznatim stecima. A itava kompozicija ovjeka sa titom

i maem, zato to se takva ista nalazi na irokom 11 Brijegu, moe pomoi datiranju naih spome nika sa takvim motivima. Prema tome, sa dosta vjerovatnosti moe se rei da neki steci nekro pole u Rakoj Gori pripadaju XV vijeku. I ostali e, po svoj prilici vremenski biti vezani za taj pe riod. Poto se spomenici sa motivima titova i maeva nalaze ili u dnu same nekropole ili na sjevernom krajnjem dijelu, dakle, na njenim peri fernim dijelovima, moglo bi se rei da je veina spomenika ove nekropole starija od njih, tj, da pripada XIV ili poetku XV vijeka.

D. Sergejevski, Srednjevjekovno groblje kod Petrove crkve u Nikiu, Cetinje, 1952 god., str. 29. 8 Glasnik Zemaljskog muzeja Sarajevo, VII, 263. 9 A. Benac, Radimlja, Sarajevo, 1948 god. 10 Arheoloki Viestnik, VII, 77.

11 Dr. A. Benac, iroki Brijeg Sarajevo, 1953, tabla XVI, sl. 22a i 22b.

RSUM LES PIERRES TOMBALES DE RASCHKA GORA

L'auteur tudie ici une ncropole compose de monu ments funraires du Moyen Age qui se trouve prs de Raschka Gora en Herzgovine. Elle fut endommage par le percement de la voie ferre Sarajevo-Mostar, en 1888, et ne cesse depuis de se dtriorer spar suite de l'affaissement du terrain. Cette ncropole compte maintenant soixante-cinq pierres tombales, prsentant gnralement l'aspect d'un coffre de pierre calcaire (paralllpipede rectangulaire), de construction grossire. Ces pierres sont orientes nord-ouest sudest, et alignes en rangs perpendiculaires l'orientation. Ouelques-unes sont dcores d'ornements divers et de silhouettes d'hommes et d'animaux. On trouve l deux motifs que l'on n'a jusqu' prsent jamais dcouverts sur des pierres tombales: quatre croix (ou pes) stylises (pierre tombale n 6), et une croix anthropomorphique sur la pierre tombale n 11. Cette dernire est particulirement intressante. L'auteur estime que ce motif est un argument important contre la thorie d'aprs laquelle les habitants de Bosnie-Herzgovine, au Moven Age, mprisaient la croix. D'aprs l'auteur, les pierres tombales de Raschka Gora datent des XIVme et XVme sicles.

260