See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/305407579

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Book · July 2016

CITATION READS

1 100,885

2 authors:

Sibel Balcı Berat Ahi

TED Universitesi Kastamonu Üniversitesi
46 PUBLICATIONS   433 CITATIONS    51 PUBLICATIONS   161 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Haydi Bilimle Aydınlanalım (5-6 Ekim 2018, İstanbul Aydın Üniversitesi) View project

[TÜBİTAK 4007: Bilim Şenlikleri Destekleme Programı] Yenişehir Bilim Şenliği View project

All content following this page was uploaded by Sibel Balcı on 19 July 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 KULLANMA
KILAVUZU
SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ

SPSS SURVIVAL MANUAL

A STEP BY STEP GUIDE TO DATA ANALYSIS
USING IBM SPSS
JULIE PALLANT

Çevirenler
Doç. Dr. Sibel BALCI
Yrd. Doç. Dr. Berat AHİ

Ankara
2016
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

SPSS KULLANMA KILAVUZU

SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ

Çevirenler
Doç. Dr. Sibel BALCI
Yrd. Doç. Dr. Berat AHİ

SPSS SURVIVAL MANUAL

A STEP BY STEP GUIDE TO DATA ANALYSIS USING IBM SPSS
JULIE PALLANT

©Tüm Hakları Saklıdır.

Bu kitabın basım, yayın, satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın
tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle veya mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik ya da başka yöntemlerle
çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz.
TÜRKÇE baskısı ANI YAYINCILIK tarafından yapılmıştır.

This sixth edition first published in 2015

Copyright © Julie Pallant 2002, 2005, 2007, 2011, 2013, 2015

Tüm hakları saklıdır. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including
photocopying, recording or by any information storage and retrieval system, without prior permission in writing from the publisher. The
Australian Copyright Act 1968 (the Act) allows a maximum of one chapter or 10 per cent of this book, whichever is the greater, to be
photocopied by any educational institution for its educational purposes provided that the educational institution (or body that administers it)
has given a remuneration notice to Copyright Agency Limited (CAL) under the Act.

Yayıncı Sertifika No : 16003

Matbaa Sertifika No : 13268
ISBN : …..
Kapak Tasarımı : Anı Yayıncılık - Kezban KILIÇOĞLU
Mizanpaj : Anı Yayıncılık - Kezban KILIÇOĞLU
Dil Kontrol : Saliha KARAGÖZ GÜZEL
Baskı : Sözkesen Matbaası
Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk. No:2/40 Yenimahalle-ANKARA
Tel : 0.312 395 21 10

KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI

Çevirenler:
BALCI, Sibel
AHİ, Berat

SPSS KULLANMA KILAVUZU

SPSS İLE ADIM ADIM VERİ ANALİZİ
Anı Yayıncılık, 1.Baskı, (6. Baskısından tercüme edilmiştir.) Ankara/Türkiye
2016, 384 Sf, 18 x 25 cm
ISBN ….

İstatistik, Veri, Test, Faktör Analizi, Ölçme

Anı Yayıncılık
Kızılırmak Sok. 10/A
Bakanlıklar / ANKARA
Tel : 0 312 425 81 50 pbx
Faks : 0 312 425 81 11
info@aniyayincilik.com.tr
http:// www.aniyayincilik.com.tr
A harfinin evrimi

2
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

İçindekiler
Ön Söz 5
Veri Dosyaları ve İnternet Sayfası 7
Giriş ve Genel Bakış 9

Birinci Bölüm Başlarken 13

1 Çalışmanın tasarlanması 15
2 Kod çizelgesinin hazırlanması 23
3 SPSS’i tanımak 27

İkinci Bölüm Veri Dosyası Hazırlama 37

4 Veri dosyası oluşturmak ve veri girişi 39
5 Veri tarama ve temizleme 55

Üçüncü Bölüm Ön Analizler 63

6 Betimsel istatistikler 65
7 Veri tanımlamak ve keşfetmek için grafiklerin kullanımı 79
8 Verilerin manipulasyonu 97
9 Bir ölçeğin güvenirliğinin kontrolü 113
10 Doğru istatistiği seçme 118

Dördüncü Bölüm Değişkenler Arasındaki İlişkileri İncelemek için Kullanılan

İstatistiksel Teknikler 137
11 Korelasyon 144
12 Kısmi korelasyon 159
13 Çoklu regresyon 164
14 Lojistik regresyon 187
15 Faktör analizi 199

Beşinci Bölüm Grupları Kıyaslamak İçin Kullanılan İstatistiksel Teknikler 224

16 Parametrik olmayan istatistikler 233
17 T-testleri 265
18 Tek faktörlü varyans analizi 276
19 İki faktörlü varyans analizi 292
20 Karışık gruplar arası-içi varyans analizi 302
21 Çok değişkenli varyans analizi 311
22 Kovaryans analizi 326

Ek: Veri Dosyalarının Ayrıntıları 350

Önerilen Okumalar 367
Kaynaklar 371
İndeks 376

3
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Çeviriye Ön Söz

Değerli Okurlar,
Üniversitelerin en temel görevlerinden birisi, araştıran, merak eden ve tespit ettiği soruna
karşı çözüm önerisi sunabilen bireyler yetiştirmektir. Birçok farklı anabilim dalı, hem lisans
hem de lisansüstü düzeyde bu temel göreve yönelik düzenlemeleri hayata geçirmektedir.
Farklı bakış açıları ve felsefeler olmakla birlikte bilimsel bir verinin temel istatistiksel süreç-
lerden geçmesinin önemi, alanyazın tarafından genel kabul görmektedir. İstatistik, bu kitabın
içerisinde de sık tekrar edildiği gibi hem lisans hem de lisansüstü düzeyde genel olarak ön-
yargıyla yaklaşılan bir alan veya ders olarak göze çarpmaktadır. Çevirmenler olarak bizlerin
de lisans ve lisansüstü eğitim süreçlerimizde, sonrasında ise öğretim üyeliği sürecinde hem
derslerimizde hem de bilimsel çalışmalarımızda pek çok açıdan bizi zorlayan ve öğrenme
sürecimizi sürekli aktif tutan bir istatistik süreci olmuştur ve olmaktadır.
Çevirisini hazırladığımız ve Türkçe alanyazına kazandırdığımız bu kitapla lisansüstü eği-
tim sürecimizde karşılaştık ve öğretim üyeliğimiz boyunca da kitabın farklı sürümlerini ya-
kından takip ettik. Özellikle lisansüstü derslerimizde ve danışmanlığımızda yürütülen tez sü-
reçlerinde, istatistik ve SPSS kullanımı konusunda öğrencilerimizin temel kaynaklara ulaş-
mada zorluklar yaşadığını ve Türkçe geniş içerikli kitaplara ihtiyaç duyduklarını fark ettik.
Bunun üzerine elinizdeki bu kitabın çevirisini yapmaya karar verdik.
Elinizdeki kitap, içerik olarak İngilizce terimlere yer vermektedir. Bu terimleri Türkçe’ye
çevirmedik. Çünkü SPSS ne yazık ki Türkçe’yi desteklememekte ve işlemler İngilizce yürü-
tülmektedir. Bu açıdan programı kullanmada zorluk yaşanmaması adına özellikle istatistiksel
süreçleri anlatılırken SPSS içerisinde yer alan komutların tamamı orijinal dilinde bırakılmıştır.
Ayrıca, SPSS çıktıları da aynı sebepten dolayı İngilizce olarak bırakılmıştır.
Kitabın çeviri fikriyle gittiğimiz Anı Yayıncılık’a, başta Sayın Özer DAŞÇAN olmak
üzere tüm çalışanlara, süreç içerisindeki anlayış ve destekleri için teşekkür ederiz. Kitabın
çeviri süreci boyunca bizlere desteklerini esirgemeyen ailelerimize ve bizi bu noktada des-
tekleyen öğrencilerimize teşekkürü bir borç biliriz. Ümit ediyoruz ki bu kitap lisans ve lisan-
süstü düzeyde gerçekleştirilecek bilimsel çalışmaların gelişmesine katkı sağlayacak ve Türk
bilim dünyasına hatırı sayılır bir katkı yapacaktır.
Mayıs, 2016
Dr. Sibel BALCI
Dr. Berat AHİ

4
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Ön Söz

Birçok öğrenci için, istatistiksel bir işlemi tamamlama ya da araştırmalarında istatistiksel

teknikleri kullanma düşüncesi, öğrenim hayatlarındaki en temel stres ve hayal kırıklığı
kaynağıdır. SPSS Survival Manual’ın ilk basımından (2000 yılı) beri en temel amacı, SPSS
kullanılarak yürütülen veri analizi sürecini basit bir şekilde ve adım adım anlatmaktır. Diğer
istatistik kitaplarının aksine bu kitap, istatistiksel tekniklerin matematiksel alt yapılarını
içermemekte, SPSS’i veri analizinde bir araç olarak kullanmaya odaklanmaktadır. SPSS
Survival Manual’in ilk basımından beri, kitabın bu yaklaşımından dolayı, pek çok öğrenciden
teşekkürlerini ileten e-postalar alıyorum.
Aynı basit yaklaşımı, altıncı baskıda da devam ettirdim. Geçen yıllar içerisinde SPSS’te
sayısız değişimler oldu- kısa bir süre programın adında da değişiklik oldu. 2009 yılında
programın 18. sürümü PASW Statistics (Predictive Analytics Software) olarak
adlandırıldı. İsim, 2010 yılında tekrar SPSS olarak değiştirildi. Kitabın tüm bölümleri,
içeriğin büyük bir kısmı, önceki sürümlerin kullanıcılarına da uygun olsa da, mevcut 23.
sürüme göre düzenlendi.
Bu baskıda iki ünite içerik olarak genişletildi: 7. Ünite (Grafikler) ve 16. Ünite (Parametrik
olmayan istatistiksel teknikler). 7. Ünite’de, grafiklerin oluşturulmasını sağlayan, grafik oluş-
turma aracı üzerine odaklandım. Benzer olarak 16. Ünite’de, parametrik olmayan istatistiksel
teknikler için kullanılan yeni prosedürlere yer verdim.
Bu baskıya, SPSS’te yer alan diğer veri düzenleme prosedürlerini de ekledim. 8. Ünite’ye,
SPSS’te bulunan otomatik kodlama prosedürü hakkında bilgi ekledim. Bu prosedür, yazılı
(örn. erkek/kadın) verilerin SPSS’e aktarılması için oldukça kullanışlıdır. Çalışmalarında tarih
ve zaman aralığı kullananlar için (örn. geliş tarihi/ gidiş tarihi), SPSS’te artık kullanımı müm-
kün olan, tarih ve zaman sihirbazının kullanımı hakkında bilgiler ekledim. Tarih ve zaman
sihirbazı, size, tarih ve zaman aralığı hesaplamalarında faydalı olacaktır. Bu sihirbazla, örne-
ğin verilerin sizde ne kadar süre kaldığını, verileri işleme sürenizi hesaplayabilirsiniz.
Öğrencilerden, eğitimcilerden ve hakemlerden gelen yeni başlıklar ekleme baskılarına
direnerek, mevcut materyallerin ve içeriğin geliştirilmesine çalıştım. Bu kitap, SPSS’te
yapılabilecek tüm istatistiksel analizleri veya araştırmacıların istatistik hakkında akıllarına
gelebilecek her sorunun cevabını içermemektedir. Onun yerine, kitap, araştırmanıza
5
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

başlamanızda size kolaylık sağlamak ve verilerinizi analiz ederken programı kullanma

konusunda kendinize güven duymanızda yardımcı olmak üzere tasarlanmıştır. Pek çok iyi
istatistik kitabı, kitap içerisinde önerilmektedir. Önerilen kitaplar, her bir ünitenin ilgili
kısımlarında ve kitabın arkasında yer alan Önerilen Kaynaklar bölümünde yer almaktadır.
Ek materyaller kitabın İnternet sayfasında yer almaktadır (ayrıntılar bir sonraki kısımda
verilmektedir).

6
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Veri Dosyaları ve İnternet Sayfası

Kitap boyunca yer alan araştırma örnekleri için hazırlanmış pek çok veri dosyasını, kitaba ait
şu adresten bulabilirsiniz: www.allenandunwin.com/spss
Bu siteden, ekrandaki yönergeleri takip ederek, veri dosyalarını bilgisayarınıza veya harici
belleğinize indirebilirsiniz. Bu dosyalar sadece SPSS kullanılarak açılabilir.
İlk veri dosyası (survey.sav), lisansüstü sınıfım tarafından yürütülmüş bir araştırma
projesinin verilerinden oluşmaktadır. Bu dosya ile bir araştırma sürecini başından sonuna
kadar deneyimleyebilir, kendinizi bir araştırmanın içerisinde hissedebilirsiniz. Ayrıca Ek
Bölümü’ne, verilerin elde edildiği ölçeğin bir bölümünü ve ölçekten elde edilen verileri
kodlamak için oluşturulan kod çizelgesini ekledim. Bu dokümanlar, tüm kitap boyunca yer
alan analizleri takip edebilmenizi ve farklı değişkenler kullanma deneyimi yaşayabilmenizi
sağlamak için eklenmiştir. Ölçeğin tamamı İnternet sitesinden indirilebilir.
İkinci veri dosyası (error.sav), survey.sav’ın aynısıdır fakat bu dosyaya 5. Ünite’de, veri
dosyanızı görüntüleme ve temizleme konularında alıştırma yapmanızı sağlamak üzere, açıkça
belli olan bazı hatalar ekledim.
Üçüncü veri dosyası (experim.sav), üretilmiş (sahte) bir veri dosyasıdır. Bu dosya,
kitabın Beşinci Bölüm’ünde yer alan tekniklerin (örn. ilişkili örneklemler t-testi, tekrarlı
ölçümler ANOVA) kullanımını göstermek amacıyla oluşturulmuştur. Ayrıca bu veri
dosyasına, kitap boyunca edindiğiniz becerileri geliştirmeniz için ilave değişkenler
eklenmiştir. Sakın bu dosya ile elde edilen sonuçlardan heyecanlanarak, bu sonuçları kendi
araştırmanız için de aynen elde edebileceğinizi düşünmeyin!
Dördüncü dosya (manipulate.sav), SPSS’te yer alan ve 8. Ünite’de açıklanan veri dü-
zenleme süreçleri için kullanabileceğiniz hastane kayıtlarını içermektedir. Ünitede ele alınan
süreçler, verilerin yazılı halden (Erkek, Kadın), istatistiksel analizler için kullanılabilecek sa-
yılarla ifade edilen bir biçime (1, 2) dönüştürülmesini ve yeni değişkenlerin oluşturulabilmesi
için tarihlerin ve zaman aralıklarının düzenlenmesini içermektedir.
Kitapta yer alan örnekler için kullanılan beşinci veri dosyası depress.sav’dır. Bu dosya
16. Ünite’de yer alan parametrik olmayan teknikler için kullanılmaktadır.

7
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Mevcut diğer iki veri dosyası, farklı disiplinlere ait değişkenlerle, ilave alıştırmalar
yapmanız için eklenmiştir. Bu dosyalardan ilki (sleep.sav), insanların uyku problemlerinin
gündelik yaşamlarına etkisini keşfetmeyi amaçlayan bir araştırmanın veri dosyasıdır. Diğer
dosya ise (staffsurvey.sav) geniş ölçekli bir eğitim kurumunda çalışanların, memnuniyet
düzeylerini içermektedir.
Daha ayrıntılı detaylar için Ek Bölümü’ne bakabilirsiniz. Veri dosyaları dışında, kitabın
İnternet sitesinde öğrenci ve eğitimciler için çok sayıda kaynak bulunmaktadır:
 araştırma raporu hazırlamak için kılavuz,
 alıştırmalar,
 SPSS’in yeni sürümünde yer alan değişikliklere dair güncellemeler,
 diğer İnternet siteleri,
 ek okumalar,
 eğitmen kılavuzu.

8
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Giriş ve Genel Bakış

Bu kitap, öğrencilerin, araştırma yöntemleri ve istatistik derslerini başarıyla yürütebilmeleri

ve kendi araştırmalarını planlı bir şekilde yapabilmeleri için tasarlanmıştır. Ümit ediyorum
ki, bu kitap, istatistiksel analizlerle sakin bir şekilde veya en azından çok az stresle mücadele
etmenizi sağlayacaktır.
Öğrencilerin istatistiksel analizlere yönelik kaygıları, istatistiğin jargonundan, teorilerin
karmaşık yapılarından ve analiz sırasında çok fazla seçeneğin olmasından
kaynaklanmaktadır. Ne yazık ki, pek çok istatistik dersi ve kitabı da bu kaygıları
tetiklemektedir. Bu kitapta, istatistiği, kolay anlaşılan ve arındırılmış bir dille anlatmaya
çalıştım.
SPSS Kullanma Kılavuzu, verilerinizi analize hazırlamak ve analiz etmek için gerekli
noktaları adım adım anlatacak şekilde tasarlanmıştır. Verilerinizi bir yemeğin malzemeleri
olarak düşünün. Yemeğinizi, elinizde olan malzemelere göre farklı şekillerde
hazırlayabilirsiniz - aperatif, ana yemek veya tatlı olarak. Malzemelerinize bağlı olarak, farklı
seçenekler sunmanız mümkün olabilir veya olmayabilir (elinizde sadece tavuk eti varsa biftek
sunma olanağınız yoktur). Planlama ve hazırlanma, sürecin en önemli parçasıdır (hem yemek
pişirmede hem de istatistiksel analizde). Süreç esnasında, düşünmeniz gereken noktaların
bazıları şunlardır:
 Doğru malzemelere doğru miktarda sahip misiniz?
 Malzemeleri, pişirme işlemine hazırlamak için ne tür hazırlıklar yapmanız gerekiyor?
 Yemeğinizi hangi yöntemle pişireceksiniz? (kaynatma, kavurma, kızartma)
 Sonucun neye benzeyeceğiyle ilgili aklınızda bir resim var mı? (örn. çikolatalı kek)
 Yemeğinizin piştiğini nasıl anlayacaksınız?
 Piştikten sonra yemeğinizi nasıl sunacaksınız?
Aynı sorular, verilerinizin analiz süreci için de benzer şekilde sorulabilir. İhtiyacınız olan
bilgiyi, doğru bir formatta alabilmeniz için veri toplama sürecini iyi planlamalısınız. Veri
dosyanızı hakkıyla hazırlamalı ve verilerinizi dikkatlice girmelisiniz. Araştırma probleminizi
nasıl ele alacağınız konusunda yeterli bilgiye sahip olmalısınız. Değişkenlerinizin türünü göz
önünde bulundurarak hangi teknikleri uygulayıp, hangilerini uygulayamayacağınızı
9
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

bilmelisiniz. Doğru istatistiksel tekniği seçmeli ve analiz sonucunda elde edilen çıktıyı doğru
yorumlamalısınız. En son olarak, elde ettiğiniz çıktı ile araştırma probleminizi ilişkilendirmeli
ve ulaştığınız sonuçları daha iyi nasıl raporlayacağınızı belirlemelisiniz.
Yemek pişirmede de, veri analizinde de, tüm malzemeyi gelişigüzel karıştırarak, karmakarışık
bir halde onları fırına sürerek, veya SPSS’e, en iyi sonucu elde etmeyi bekleyemezsiniz. Ümit
ediyorum ki bu kitap, veri analizi sürecini anlamınıza ve iyi bir ‘aşçı’ olmak için kendinize
olan güveninizin ve becerilerinizin gelişmesine katkı sağlayacaktır.

KİTABIN YAPISI
SPSS Kullanma Kılavuzu, araştırma sürecini tasarlamadan, verilerin analizine ve analizden elde
edilen sonuçların sunulmasına kadar olan süreci anlatan 22 ünite içermektedir. Kitap beş ana
bölüme ayrılmıştır. Birinci Bölüm (Başlarken), ön çalışmaları; bilimsel çalışmanın
tasarlanmasını, kod çizelgesinin oluşturulmasını ve SPSS’in temel özelliklerini içerir. İkinci
Bölüm’de (Veri Dosyasının Hazırlanması), veri dosyasının nasıl hazırlanacağı gösterilecek,
veri girişi ve verilerin hatalardan arındırılmasından bahsedilecektir. Betimsel istatistiklerin
yürütülmesi, grafiklerin oluşturulması gibi ön analizler, verilerin düzenlenmesi, ölçeğin
güvenirliğinin kontrol edilmesi süreçleri Üçüncü Bölüm’de ele alınacaktır. Verilerinize uygun
istatistiksel tekniklerin seçimini nasıl yapacağınız yine bu bölümde adım adım anlatılacaktır.
Dördüncü Bölüm’de, değişkenler arasındaki ilişkileri keşfetmek için kullanılan temel
istatistiksel teknikler (örn. korelasyon, kısmı korelasyon, çoklu regresyon, lojistik regresyon
ve faktör analizi) anlatılacaktır. Bu bölümde her bir tekniğin varsayımları açıklanacak,
sonuçların nasıl elde edileceğinden bahsedilecek, çıktının nasıl yorumlanması gerektiği
gösterilecek ve sonuçların nasıl raporlaştıralacağına değinilecektir.
Beşinci Bölüm’de, gruplararası karşılaştırma için kullanılacak teknikler tartışılacaktır.
Bölüm, parametrik olmayan testleri, t-testlerini, varyans analizini, çok değişkenli varyans
analizini ve kovaryans analizini içermektedir.

KİTABIN KULLANIŞI
Bu kitabı ve SPSS’i etkili kullanabilmek için temel bilgisayar becerilerine sahip olmanız
gerekmektedir. Kitapta yer alan örneklerin tamamında sizlerin birer bilgisayar kullanıcısı
olduğunuzu ve temel Windows işlemlerini kullanabildiğinizi varsaydım. İhtiyacınız olan bazı
becerileri aşağıda sıraladım. Herhangi birini yapmakta zorlanıyorsanız, şimdiden yardım alın.
Aşağıda belirtilen işlemleri yapabiliyor olmalısınız:
 Windows aşağı açılır menülerini kullanabilme,
 farenin sol ve sağ tuşlarını kullanabilme,
 metni işaretlemek için tıklama ve sürüklemeyi kullanabilme,
 pencereleri küçültebilme ve büyütebilme,
10
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

 programları başlatabilme ve sonlandırabilme,

 açık programlar arasında geçiş yapabilme,
 dosyaları açma, kaydetme, yeniden adlandırma, taşıma ve kapatma işlemlerini yapa-
bilme,
 aynı anda birden fazla dosyayla çalışabilme ve açık dosyalar arası geçiş yapabilme,
 dosyaları bilgisayara veya harici belleğe kaydedebilme,
 dosya oluşturma ve dosyalar arası hareket edebilme.

Bu kitap ‘tek başına’ kullanılmak için tasarlanmadı. İstatistiğin temelini anlamak için farklı
istatistik kitaplarını okumanızda fayda var. Önemli olan, SPSS kullanırken ve istatistiksel
analiz yaparken ‘buz dağının altında’ neler olduğunu anlamanızdır. SPSS, karmaşık
istatistiksel işlemleri yapabilen, çok güçlü bir istatistik programıdır. Bu kılavuz, SPSS’te yer
alan bütün istatistiksel teknikleri kapsamamaktadır, sadece en yaygın olan teknikleri
içermektedir. Kılavuz, araştırma tasarımlarınızda ve analizlerinizde kendinize olan
güveninizi arttırmak için tasarlanmıştır.
Verilerinize ve araştırma probleminize bağlı olarak, SPSS’te yer alan karmaşık analizlerle
baş etmek durumunda kalabilirsiniz. İstatistiksel tekniklerin ayrıntılarını açıklayan çok iyi
kitaplar bulunmaktadır. Okuyabildiğiniz kadar çok okuyun. Kitaplığınızın raflarında,
istatistiği, anlayabileceğiniz dilde (en azından bir kısmını) yazmış olan kitapları bulundurun.
Bu kitaplarla birlikte, istatistik dersinde ve araştırma projenizde topladığınız tüm materyalleri
bir araya getirerek bir kaynak havuzu oluşturun. İstatistiksel analizleri açıklayan ve analiz
sonuçlarını sunan makale örneklerini de toplamak işinize yarayacaktır. Tüm bu materyalleri
araştırma raporunuzu yazarken kullanabilirsiniz.
SPSS Kullanma Kılavuzu, hem sınıf içerisinde öğretmeniniz size araştırma sürecinin çeşitli
yönlerini açıklarken hem de kendi araştırma projenizi tek başınıza yürütürken kullanılabilir.
Eğer kendi başınıza bir öğrenme süreci içerisindeyseniz kitabın İnternet sayfasında yer alan
veri dosyalarını kullanarak kitapta açıklanan tekniklerle alıştırmalar yaptığınızdan emin olun.
En iyi öğrenme yolu uygulama yapmaktır. Kendi veri dosyanıza başlamadan önce kitabın
size sunduğu veri dosyalarıyla ‘oynayın’. Bu alıştırmalar, kendinize olan güveninizi arttıracak
ve doğru analizler yapmanızı sağlayacaktır.
Bazen analiz sonucunda elde ettiğiniz çıktılar bu kitapta sunulandan farklı olabilir. Bu
durum, çoğu zaman kitapta ele alınan SPSS sürümünden (SPSS Statics v23) farklı bir sürüm
kullanmanızdan kaynaklanır. SPSS düzenli olarak geliştirilmektedir. Programın gelişmesi
açısından çok önemli olan bu durum bazen öğrencilerin kitapta gördüklerinden farklı bir
ekran görmelerine ve kafalarının karışmasına neden olabilmektedir. Genellikle çok büyük
farklılıklar oluşmamaktadır. Bu nedenle sakin olmalı ve programı keşfetmeye devam
etmelisiniz. Bazen bilgi orada olsa da sayfa farklı olabilmektedir. Değişiklikler ve ayrıntılı
bilgi için SPSS İnternet sayfasını ziyaret edin (www.spss.com).

11
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

ARAŞTIRMA İÇİN İPUÇLARI

Eğer araştırma projeniz boyunca bu kılavuzdan faydalanacaksanız, size birkaç ipucu vermek
isterim.
 Projenizi dikkatlice planlayın. Mevcut teorinizi iyi belirleyin ve araştırma projenizin
tasarımı hakkında ayrıntılı araştırma yapın. Neyi, neden yapmak istediğinizi iyi bilin.
 İlerisini düşünün. Potansiyel problemler ve gözyaşlarına hazır olun- her projede sorun-
lar olur! Veri toplama araçlarınıza uygun olarak hangi analizlerin yapılabileceğini belirle-
yin. Elde ettiğiniz verilerin, belirlediğiniz istatistiksel analiz teknikleri için uygun olup ol-
madığından emin olun.
 Organize olun. Araştırmanızla ilgili diğer araştırmaları ve kaynakları not edin. Makale
dağının arasında kaybolmamak ve daha sonra ihtiyacınız olan bilgiye kolaylıkla ulaşabil-
mek için etkili bir dosyalama sistemi oluşturun. Aşırı yüklenmelerde ve kafa karışıklığında
dağılmak kolaydır.
 İyi kayıt tutun. Analizleri yürütmek için SPSS kullanırken, yaptıklarınız hakkında kayıt-
lar tutun. Öğrencilerime spiralli bir defter edinmelerini ve SPSS’teki her bir oturumlarını
kayıt altına almalarını öneririm. Tarihi, oluşturduğunuz yeni değişkenleri, yaptığınız tüm
analizleri ve kaydettiğiniz dosya adlarını kaydedin. Eğer bir sorunla karşılaşır veya veri
dosyası üzerinde büyük ve korkunç bir hata yaparsanız, bu bilgiler, geriye dönmeniz için
size yardımcı olacaktır.
 Sakin olun! Eğer ilk kez SPSS ile analiz yapıyorsanız, bazen kendinizi yorgun ve aşırı
yüklenmiş hissedebilirsiniz. Derin bir nefes alın ve kendinizi güdüleyin. Her şeyi adım
adım yapın- bazen zihninizin karışmasına veya hata yapmasına izin verin. Eğer durduğu-
nuzda kendinizi aşırı yorgun hissediyorsanız tekrar başlamadan önce kafanızı dağıtın. Pek
çok öğrenci bir kere başardıktan sonra, SPSS’i ‘kullanımı kolay’ olarak tanımlar. Yeni bir
beceri öğrenir gibi, sadece ilk zamanlardaki kafa karışıklığınızı ve güven eksikliğinizi ge-
ride bırakmanız gerekecek.
 Zaman ayırın. Araştırma süreci, özellikle veri girişi ve veri analizi, beklediğinizden daha
uzun sürebilir. Bu nedenle bu işler için zaman ayırın.
 Arkadaşlarınızla birlikte çalışın. Diğer öğrencilerden süreç boyunca duygusal ve tek-
nik destek alın. Sosyal destek, stresin en önemli ilacıdır.

EK KAYNAKLAR
Bu kitapta, araştırma deseninden ölçek oluşturmaya, temel istatistiksel tekniklerden (t-
testleri, korelasyon) gelişmiş tekniklere (çok değişkenli varyans analizi, faktör analizi) kadar
birçok konu yer almaktadır. Kitabın her bölümünde ileri okumalar ve uygulamalar için
kaynaklar önerilmektedir. Özellikle, analizlerle ilgili herhangi bir sorunla karşılaştığınızda,
önerilen kaynaklardan yapabildiğiniz kadar çok okuma yapın.

12
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

BİRİNCİ BÖLÜM
Başlarken

Veri analizi, araştırma sürecinin sadece bir bölümüdür. Verilerinizi SPSS’le analiz etmeden
önce yapmanız gereken birkaç şey bulunmaktadır. İlk olarak, araştırmanızı tasarlamanız ve
araştırmanız için uygun veri toplama aracını seçmeniz gerekir. Çalışmanızı tamamladıktan
sonra, elde ettiğiniz verileri, SPSS’e, kod çizelgesine, girmeye hazır hale getirmelisiniz.
Verilerinizi girebilmek için SPSS’in nasıl çalıştığını anlamanız gerekmektedir. Tüm bu
basamaklar Birinci Bölüm’de tartışılacaktır.
1. Ünite, iyi ve kaliteli veri elde etmek için tasarlanan bir çalışmaya dair ipuçları ve öneriler
barındırmaktadır. 2. Ünite, kod çizelgesinin hazırlanmasını ve çalışmadan elde edilen
verilerin SPSS için uygun formata dönüştürülmesini sağlayacak bilgiyi içermektedir. 3.
Ünite’de program hakkında genel bilgilendirme yapılacak ve programı kullanmak için sahip
olmanız gereken temel beceriler tartışılacaktır. Eğer ilk kez SPSS kullanıyorsanız, herhangi
bir analiz yapmadan önce 3. Ünite’de yer alan bilgileri okumanız önemlidir.

13
SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

14
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

1
Çalışmanın Tasarlanması

Bir SPSS kitabında araştırma deseninden bahsetmek biraz garip gibi görünse de, araştırma
deseni, araştırma sürecinde elde edilen ve analiz edilen verilerin kalitesi için büyük bir öneme
sahiptir. SPSS programına girilen veriler bir şekilde elde edilmektedir- ölçek formları
uygulayarak, görüşmeyle bilgi toplayarak, eyleme dönüşen davranışları gözlemleyip
kodlayarak veya ürünleri ya da performansları nesnel ölçümlerle belirleyerek. Veriler, ancak
onları toplamak için kullanılan ölçüm aracı ve veri toplamaya rehberlik eden araştırmanın
yapısı kadar iyi olabilir.
Bu ünitede, veri kalitesini etkileyebilecek, araştırma sürecinde yer alan birtakım konular
tartışılmaktadır. İlk olarak, genel araştırma tasarımlarından bahsedilmiş; ölçek seçiminde
dikkat edilecek hususlar açıklanmış ve son olarak ölçek hazırlamak için gerekli ilkeler
sunulmuştur.

ÇALIŞMANIN PLANLANMASI
İyi bir araştırma, dikkatli bir planlamaya ve uygulamaya bağlıdır. Bu süreçte- alanyazın
incelemesi, hipotez formülasyonu, araştırma deseni seçme, katılımcı seçme, gözlem kaydı ve
veri toplama- size yardım etmek adına ‘araştırma yöntemleri’ başlığı altında çok sayıda kitap
bulunmaktadır. Bu aşamalarda verilecek kararların hepsi, analiz edeceğiniz verinin ve
araştırma probleminizi ele alış şeklinizin kalitesini etkilemektedir. Kendi araştırmanızı
tasarlarken, çok iyi bir araştırma ortaya koyabilmek için, araştırma tasarlama sürecinde acele
etmemenizi öneririm. Bu alanla ilgili farklı metinleri okumak size yardımcı olacaktır. Kitabın
sonunda, birkaç iyi ve takibi kolay kaynak, Önerilen Kaynaklar Bölümü’nde listelenmiştir.

15
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Aşağıdaki ipuçlarını, çalışmanızı tasarlarken dikkate alın:

 Araştırma probleminizi ele almak için en uygun yolu, yani araştırma yönteminizi (örn.
deneysel, tarama, gözlem) seçerken çok dikkatli olmalısınız. Her araştırma yönteminin
güçlü ve zayıf yanları vardır. Mevcut araştırma probleminize en uygun yöntemi seçmeli-
siniz. Seçtiğiniz konuda daha önce yapılmış olan araştırmalarla ilgili bilgi sahibi olmanız,
araştırma yönteminizi seçerken size faydalı olacaktır.
 Eğer deneysel yöntemi kullanacaksanız, gruplar arası desenin mi (her bir deneysel durum
için farklı katılımcılar/vakalar) yoksa tekrarlı ölçümler deseninin mi (tüm katılımcıla-
rın/vakaların aynı durumlar altında test edilmesi) araştırma probleminize uygun oldu-
ğuna karar vermelisiniz. Her yaklaşımın güçlü ve zayıf yanları vardır, bu yüzden çok dik-
katli ölçüp biçmek gerekmektedir.
 Deneysel çalışmalarda, bağımsız değişkeninizin yeterli sayıda düzeyinin olduğundan emin
olun. Sadece iki düzey (veya grup) kullanmak daha az katılımcıya ihtiyaç duyacağınız an-
lamına gelmektedir fakat bu durum araştırmanızda elde edeceğiniz sonuçları sınırlandı-
racaktır. Kontrol grubu çalışmanız için gerekli mi? Yoksa çalışmanızda, kontrol grubu
olmasa da olur mu? Kontrol grubunun eksikliği, elde edeceğiniz sonuçları sınırlayacak
mı?
 Her zaman ihtiyacınız olandan daha fazla katılımcı seçin. Hepimizin bildiği gibi insanlar
güvenilir değillerdir- beklendiklerinde gelmezler, hasta olurlar, ölçekleri bir anda bırakır-
lar veya hakkıyla doldurmazlar! Bu yüzden bunlara göre plan yapın. Bardağın dolu tara-
fından değil, boş tarafından bakın.
 Deneysel araştırmalarda, her grup için yeterli katılımcınızın olduğundan emin olun (ve
mümkün olduğunca her grup için sayıları eşit tutmaya çalışın). Küçük gruplarla, gruplar
arasındaki istatistiksel olarak anlamlı farklılıkları saptamak zordur (Beşinci Bölüm’de güç
ile ilgili açıklamalara bakın). İhtiyacınız olan örneklem büyüklüğünü belirlemek için kul-
lanabileceğiniz hesaplamalar bulunmaktadır. Bu konu için ayrıca, Stangor (2006), veya
başka istatistik kitaplarının ‘güç’ başlığı altındaki açıklamalar incelenebilir.
 Mümkün olduğunda, var olan gruplardansa, katılımcıları seçkisiz (randomly) olarak deney-
sel gruplara atayın. Seçkisiz atama, gruplar arası desenlerde, eşit olmayan gruplarla çalı-
şıldığında oluşabilecek problemleri azaltır. Ayrıca, ek ölçümler yaparak grupların birbir-
leriyle büyük oranda farklılık göstermediklerinden emin olun. Ölçümler sonucunda fark-
lılık tespit ederseniz, bu farklılıkları istatistiksel olarak kontrol edilebilirsiniz (örn. Kovar-
yans analizi kullanmak).
 Geçerli, güvenilir ve uygun bağımlı değişkenler seçin (bkz. bu ünitenin sonu). Farklı sa-
yıda ölçüm yapmak iyi bir fikirdir- bazı ölçümler diğerlerine göre daha hassastır. Sakın
tüm yumurtaları aynı sepete koymayın!
 Çalışmanız esnasında dış etki değişkenlerinin (extraneous variable) veya bozucu değişken-
lerin (confounding variable) olası etkilerini tahmin etmeye çalışın. Bu değişkenler, araştırma
sonuçlarınıza dair alternatif açıklamalar sağlayabilir. Bazen kendi çalışmanızın tasarımına
gömülmüşken bu değişkenleri fark etmek zordur. Her zaman başka birilerinden (danış-
man, arkadaş), çalışmayı yürütmeden önce, araştırma tasarımınızı kontrol etmesini rica
16
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

edin. Araştırma probleminizin dışında kalan, sonuçlarınızı etkileyebilecek potansiyel de-

ğişkenleri kontrol etmek için elinizden geleni yapın. Araştırma alanınızı iyi bilmek bu
değişkenlerin tanımlanmasında size yardımcı olur. Eğer kontrol edemediğiniz ek değiş-
kenleriniz varsa, onları ölçebilir misiniz? Ölçerek onları istatistiksel olarak kontrol edebi-
lirsiniz (örn. Kovaryans analizi kullanmak).
 Eğer bir ölçek uyguluyorsanız, ilk olarak ölçekte yer alan yönergelerin, soruların ve ölçek
maddelerinin açık ve net olduğundan emin olmak için pilot uygulama yapın. Mümkünse
pilot testi, asıl çalışmanızdaki katılımcılarla benzer özelliklere sahip (örn. yetişkinler, işs-
sizler, gençler, mahkûmlar) katılımcılara uygulayın. Katılımcılarınızın, ölçek maddelerini
anladıklarından ve bu maddelere uygun yanıtlar verdiklerinden emin olmalısınız. Pilot
testin uygulanması, katılımcıları rahatsız eden soruların veya maddelerin belirlenmesini
ve düzeltilmesini de sağlayacaktır.
 Eğer bir deney yürütüyorsanız, pilot bir uygulama yapmak hem deneyi hem de işe koşu-
lan bağımlı değişkenleri işletmek için iyi bir fikirdir. Deney sırasında bir cihaz, bir dona-
nım ya da herhangi bir araç gereç kullanacaksanız, bu malzemelerin doğru çalıştığından
emin olun. Eğer deney sürecinde sizin dışınızda birileri de olacaksa, onların süreç hak-
kında iyi eğitilmiş ve bilgi sahibi olduklarından emin olun. Eğer davranışları derecelen-
dirmek için farklı gözlemcileriniz varsa gözlemcilerinizin nasıl kodlama yapacaklarını bil-
diklerinden emin olun. Bir deneme yapın ve puanlayıcılar arası güvenirliği kontrol edin
(başka bir deyişle farklı puanlayıcılardan tutarlı ölçümler alma). Deney süresince yapılacak
işlemlerin ve ölçümlerin pilot testinin yapılması, uygulama sırasında yaşanabilecek aksak-
lıkların ve sonuçları olumsuz etkileyecek ek faktörlerin tanımlanmasında yardımcı olabi-
lir. Bu aksaklıkların bazılarını (örn. deneyin yürütüldüğü ortamın yakınında yapılan inşaat
çalışmasından çıkan gürültü) önceden tahmin edemezsiniz, fakat elinizden geldiğince
kontrol etmeye çalışabilirsiniz.

UYGUN ÖLÇEK SEÇMEK

Araştırmanızın doğasına bağlı olarak çok çeşitli veri toplama yolları bulunmaktadır. Veri
toplama yolları, performansların ya da ürünlerin nesnel kıstaslara göre belirlenmesi ya da
davranışların birtakım kıstaslara göre derecelendirilerek ölçülmesini içerebilir. Ayrıca,
doğrudan ölçülemeyen bazı yapı ya da özelliklerin (örn. öz-saygı) “işlevsel” yani ölçülebilir
hale getirilebilmesi için ölçek kullanılması da veri toplama yollarından biridir. Araştırmalarda
kullanılabilecek, geçerliği kabul edilmiş binlerce ölçek bulunmaktadır. Amacınıza uygun olan
ölçeği bulmak bazen zor olabilir. Araştırma başlığınıza yönelik detaylı bir alanyazın taraması
yapmak, başlamak için ilk adımdır. Alandaki diğer araştırmacılar ölçme işlemini hangi
ölçeklerle yapmışlar? Bazen akademik makalelerin eklerinde ölçeği oluşturan asıl maddelere
yer verilir; aksi durumda ilgilendiğiniz ölçeğin tasarımını ve geçerliğini açıklayan asıl
makaleye ulaşana kadar iz sürmeniz gerekebilir. Bazı ölçeklerin telif hakları, yani ‘orijinal’
kopyalarının kullanımı, için yayıncısına ücret ödenmesi gerekebilir. Bazı ölçeklerin tamamı
ise basıldığı dergi makalesinde yer alır ve ‘kamu malı’ olarak değerlendirilir. Yani bu ölçekler,
yayıncısına herhangi bir ücret ödenmeden de kullanılabilir. Ne olursa olsun kullanılan
ölçeğin bilgilerine uygun bir şekilde atıf yapılması oldukça önemlidir.
17
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Kullanılacak ölçeği seçerken, ölçeğin iki karakteristik özelliğine dikkat etmek gerekir:
güvenirlik ve geçerlik. Her iki faktör, toplanan verinin kalitesini etkileyebilir. Kullanılabilecek
ölçekler incelenirken, her ölçeğin güvenirliği ve geçerliği ile ilgili bilgi toplanmalıdır. Bu
bilgilere araştırma raporunuzun ‘yöntem’ kısmında ihtiyaç duyacaksınız. Kullandığınız
ölçeğe dair ne kadar iyi güvenirlik ve geçerlik değerleri raporlamış olsanız da, hedef
örnekleminize pilot test yapmanız çok önemlidir. Bazen, ölçeklerin güvenirliği bazı gruplar
(örn. İngilizce konuşabilen eğitimli yetişkinler) için yüksek olsa da, bazı gruplar (örn.
İngilizce konuşamayan çocuklar) için olmayabilir.

Güvenirlik
Bir ölçeğin güvenirliği, ölçeğin tesadüfi hatadan ne kadar arınık olduğunun göstergesidir.
Ölçeğin güvenirliği için sık kullanılan iki gösterge, test-tekrar test güvenirliği ve iç tutarlılıktır.
Ölçeğin test-tekrar test güvenirliği, aynı örnekleme, ölçeğin iki farklı durumda uygulanması
sonucu elde edilen iki puan arasındaki korelasyon değeridir. Elde edilen yüksek korelasyon
değeri, yüksek güvenirlikli bir ölçeği işaret etmektedir. Test-tekrar test güvenirliğini
hesaplarken, ölçeğin ölçtüğü yapının doğasını hesaba katmak gerekir. Ölçeğin, ölçmesi için
tasarlanan mevcut koşullar haftalar boyunca sabit kalmaz. Sonuçta ölçeğin test-tekrar test
güvenirliği büyük ihtimalle azalır. Yine de ölçülen özelliğin sabit kaldığı ve yüksek test-tekrar
test korelasyonu gösterdiği ümit edilmelidir.
Güvenirliğin diğer bir göstergesi iç tutarlılıktır. İç tutarlılık, ölçeği oluşturan maddelerin
her ölçümde, aynı hedeflenen özelliği ölçme derecesidir. İç tutarlılık çok çeşitli yollarla
ölçülebilir. En çok kullanılan istatistik Cronbach alfa katsayısıdır (Cronbach’s Alpha Coefficient)
(SPSS ile hesaplanabilir, bkz. 9. Ünite). Cronbach alfa katsayısı, ölçeği oluşturan tüm
maddeler arasındaki ortalama korelasyonun göstergesidir. Değeri 0 ile 1 arasında değişir ve
yüksek değer, yüksek güvenirlik göstergesidir.
Ölçekler, doğası ve amacı gereği farklı derecelerde güvenirlik katsayısı gerektirse de,
madde sayısına bağlı olarak ölçekten elde edilecek Cronbach alfa katsayısının en düşük .7
olması önerilmektedir (Nunally, 1978). Eğer ölçekte az sayıda madde varsa (10’dan az),
Cronbach alfa katsayısı düşük çıkar. Bu durumda madde içi korelasyon ortalamasının
hesaplanması daha iyi olacaktır. Uygun madde içi korelasyon ortalaması, .2 ile .4 arasında
değer alır (Briggs ve Cheek, 1986).

Geçerlik
Ölçek geçerliği, ölçeğin istenilen özelliği ölçme derecesidir. Ne yazık ki, ölçek geçerliğini
belirlemek için kesin bir yöntem yoktur. Ölçek geçerliği, ölçeğin kullanımına ilişkin ampirik
kanıtlarla sağlanır. Temel geçerlik türleri; kapsam geçerliği, kriter geçerliği ve yapı
geçerliğidir.
Kapsam geçerliği (content validity), ölçek veya ölçümün, içeriğin tamamını veya belirli bir
bölümünü yeterli düzeyde içerip içermediğine yöneliktir. Kriter geçerliği (criterion validity),
18
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

ölçek puanları ile bazı özel ölçülebilir kriterler arası ilişkiyle ilgilidir. Yapı geçerliği (construct
validity), ölçeğin sadece bir kriterle değil, ölçülen değişken veya yapının doğasıyla ilgili teorik
olarak üretilmiş hipotezlere karşı test edilmesini içerir. Yapı geçerliği, ölçeğin hem ilişkili
(uyum geçerliği) hem de ilişkisiz (ayırt edici geçerliği) diğer yapılarla olan ilişkisini keşfetmeyi
sağlar. Çeşitli geçerlik türlerine yönelik bir okuma için Streiner ve Norman’ı (2008) öneririm.
Eğer araştırmanızda ölçek kullanma niyetindeyseniz ileri okumalar yapmanız iyi olacaktır:
Psikolojik testler için Kline’a (2005) ve sağlık ölçekleri için Streiner ve Norman’a (2008),
ayrıca sağlık ve medikal ölçümler alanında yazılmış kitaplara bakınız.

ÖLÇEĞİN HAZIRLANMASI
Birçok araştırmada katılımcılarla ilgili veri toplamak gerekir. Bu veriler, katılımcılardan,
onları deneysel süreçlere tabi tutmadan önce toplanan demografik bilgiler olabilir. Ya da
evrenden seçilen örnekleme dağıtılan bir ölçekle veri toplanıyor olabilir. Kötü planlanmış ve
tasarlanmış bir ölçekten, araştırma problemine uygun, kaliteli veri alınamaz. Ölçek
hazırlarken, elde edilecek bilginin nasıl kullanılacağına ve hangi istatistiğin kullanılacağına
dikkat etmek gerekir. Aklınızdan geçen istatistiksel tekniğe bağlı olarak, kendinize belirli
yollarla soru sormalı ve farklı cevap formatları sağlamalısınız. Ölçek tasarlama ve yapısını
oluşturma ile ilgili ihtiyaç duyulan bazı faktörleri gelecek kısımlarda bulabilirsiniz.
Bu kısımda sadece ölçek tasarımına hızlıca göz gezdirilmektedir, bu yüzden, eğer kendi
ölçeğinizi tasarlayacaksanız benzer başlıklar altında daha fazla okuma yapmanızı tavsiye
ederim. Bu amaçla hazırlanmış iyi kitaplardan biri De Vaus’dur (2002).

Soru Türleri
Ölçeklerde yer alan pek çok soru iki grupta sınıflandırılabilir; kapalı ve açık uçlu. Kapalı uçlu
sorular, katılımcılara, tanımlı seçeneklerden birine yanıt verme olanağı sunar. Katılımcı,
cevaplarını tik atma, çarpı koyma veya daire içine alma vb., işaretlemelerle verir. Sorular,
Evet/Hayır, Erkek/Kadın gibi seçeneklere veya bir dizi farklı seçeneğe sahip olabilir. Örneğin,

En son tamamladığınız eğitim düzeyi nedir (Lütfen işaretleyin)?

□ 1. İlkokul
□ 2. Ortaokul
□ 3. Lise
□ 4. Yüksekokul
□ 5. Lisans
□ 6. Yükseklisans

19
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

Kapalı uçlu soruların SPSS için gerekli olan sayısal formata dönüştürülmesi genellikle daha
kolaydır. Veriler girilirken, Evet 1, Hayır 2; Erkek 1, Kadın 2 olarak kodlanabilir. Yukarıdaki
örnekte olduğu gibi cevaplara atanan numaralar da SPSS’e girilebilir. Örneğin, lisans mezunu
seçeneği 5 olarak kodlanabilir. Cevaplara atanan numaralar kodlama sürecine yardımcı olur.
Veri girmek amacıyla, katılımcı yanıtlarının nasıl numaralandırılacağına karar verilmeli ve
ölçek boyunca tutarlılık içerisinde uygulanmalıdır.
Bazen, katılımcıların vereceği tüm cevapları tahmin edemeyebilirsiniz- bu durumlarda
açık uçlu sorulara gereksinim duyulur. Açık uçlu soruların avantajı, katılımcının,
araştırmacının sunduğu sınırlı cevaplardansa, kendisine göre cevap verme özgürlüğünün
olmasıdır. Örneğin:

Yaşamınızdaki en büyük stress kaynağı nedir?

_________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Açık uçlu sorulara verilen cevaplar, farklı kategoriler altında toplanarak SPSS’e girilebilir. Bu
kategoriler genellikle katılımcılardan gelen cevapların içeriğine göre belirlenir. Bazı olası
kategoriler de alanda yapılan önceki araştırmalar incelendikten sonra belirlenebilir.
Belirlenen tüm kategorilere numara verilir (örn. iş=1, gelir=2, ilişki durumu=3) ve numaralar
SPSS’e girilir. Bu bölümle ilgili ayrıntılı bilgi 2. Ünite’de kod çizelgesi hazırlama kısmında yer
almaktadır.
Bazen açık ve kapalı uçlu soruların bir arada kullanılması çok daha iyi olur. Bu durum,
katılımcıların, kendilerine sunulan seçenekler içerisinden uygun cevabı vermelerini eğer
uygun cevap yoksa da, Diğer kategorisini açarak kendilerine ait en uygun cevabı yazmalarını
sağlar. Katılımcının vermek istediği cevap için bir veya iki sıra boşluk bırakılır. Kapalı ve açık
uçlu soruların bir arada kullanılması bir alanla ilgili çalışmanın özellikle ilk aşamalarında
faydalı olur. Bu sayede, belirlenen yanıtların, katılımcıların vermek istedikleri tüm yanıtları
yeterli düzeyde kapsayıp kapsamadığı belirlenmiş olur.

Cevap Formatı
Katılımcılara bir soru sorduğunuzda, cevap formatına da karar vermek durumundasınız.
Seçeceğiniz cevap formatının, istatistiksel analizleriniz üzerinde etkileri olabilir. Bazı
analizler (bkz. korelasyon) küçükten büyüğe doğru, geniş bir aralıkta değerler alan sürekli
değişkenler gerektirir. Eğer katılımcılara yaşlarını kategoriler halinde (örn. 30’dan düşük, 31-
50 arası ve 50 üstü) sunarsanız bu durum korelasyon analizi için uygun bir kullanım olmaz.
Bu yüzden, eğer katılımcılarınızın yaşları ile kelime hazneleri veya öz-saygıları arasındaki
20
 SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

ilişkiyi belirlemek istiyorsanız katılımcılarınızın yaşlarını yıl bazında almalısınız. Sizi

uyarıyorum, bazı insanlar gerçek yaşlarını söylemekten hoşlanmazlar (örn. 30 yaş üstü
kadınlar).
Sorularınıza ait çok çeşitli cevap seçenekleri üretmeye çalışın. Sonrasında bu seçenekleri,
eğer ihtiyacınız olursa sadeleştirebilirsiniz (bkz. 8. Ünite). Katılımcılara, sadece ‘katılıyorum’
veya ‘katılmıyorum’ seçeneklerini sunmayın- Seçenekleri ‘kesinlikle katılmıyorum’dan,
‘kesinlikle katılıyorum’a kadar uzanan Likert tipi bir ölçek kullanın.

Kesinlikle katılmıyorum 1 2 3 4 5 Kesinlikle katılıyorum

Bu tip bir cevap ölçeği size çok geniş aralıklı puan toplama imkânı sağlar ve yapabileceğiniz
istatistiksel analiz çeşidini arttırır. İhtiyacınız olan, cevaplara ait numaralandırmaya (örn.
1’den 5’e kadar) karar vermektir. DeVellis (2003) farklı cevap formatına sahip ölçeklerin
güçlü ve zayıf yönlerini iyi bir şekilde tartışmıştır. Cevap formatınız ne olursa olsun, net ve
anlaşılır bir yönergeye sahip olmanız gerekmektedir. Katılımcılarınızdan kutuya tik
atmalarını mı, cevabı daire içine almalarını mı, yoksa farklı bir işaret kullanmalarını mı
istiyorsunuz? Bazı katılımcılarınız ilk kez ölçek dolduracak olabilirler. Onların doğru bir
şekilde işaretlemeyi bilmediklerini farz edin. Açık ve net bir yönerge verin, eğer gerekirse
örneklerle açıklayın ve örnekleminizi oluşturan bireylerle pilot testler yapın. Yüzlerce
anketinizi dağıtmadan önce, karışıklığa yol açabilecek sorunlara dair anlaşmazlıkları ortadan
kaldırın. Ölçeğinizi tasarlarken, katılımcılarınızın, sorularınızı nasıl yorumlayacağını ve
sorularınıza verecekleri cevap seçeneklerinin hepsini düşünün. Örneğin katılımcılarınızın
sigara içip içmediklerini merak ediyorsanız, şöyle bir soru sorabilirsiniz:

Sigara içiyor musunuz? (Lütfen işaretleyin) □ Evet □ Hayır

Yukarıdaki örnek soruda, katılımcılar, sigaradan kastınızın ne olduğunu sorabilirler. Sigara,

puro veya nargile. Ne kadar sigara içtiklerini (iki veya üç sigara ya karşılık iki veya üç paket
mi?) veya ne sıklıkla içtiklerini (her gün veya sadece sosyal ortamlarda mı?) belirlemek istiyor
musunuz? Soracağınız her soruyla ne tür bilgiler elde edip, ne tür bilgileri de kaçıracağınızın
farkında olmalısınız

Sorularda Kelime Seçimi

Açık ve anlaşılır ölçek maddesi yazmak gerçek bir sanattır. Bu sürece rehber olacak kesin
kurallar olmasa da, sorularınızın ve dolayısıyla verilerinizin kalitesini arttıracak bazı noktalar
bulunmaktadır. Ölçek maddelerini hazırlarken, aşağıdakilerden kaçınmaya çalışın:
21
View publication stats

SPSS Kullanma Kılavuzu: SPSS ile Adım Adım Veri Analizi

 uzun ve karmaşık cümleler,

 yan yana gelen iki olumsuz ifade,
 çift yönlü sorular,
 bozuk ifadeler, jargonlar ve kısaltmalar,
 kültüre ait özel kavramlar,
 eş anlamlı kullanılabilecek sözcükler,
 yönlendirici sorular,
 duygu yüklü sözcükler.

Uygun olduğunda cevap türleri içerisine ‘bilmiyorum’ veya ‘uygun değil’ seçeneklerini de
ekleyebilirsiniz. Soru yazmaya yönelik daha fazla okuma yapmak için De Vaus’u (2002) ve
Kline’ı (2005) inceleyebilirsiniz.

22